Яраслаў Панэк. Чэшская гістарыяграфія на мяжы ХХ—ХХI ст.
На схіле ХХ ст. — 10—12 верасня 1999 г. — ва ўсходнечэшскім горадзе Градэц–Кралавэ адбыўся VIII з’езд чэшскіх гісторыкаў[1]. У шэрагу падобных сустрэч градэцкі кангрэс належыць да найбольш дынамічных і дыскусійна багатых паседжанняў. З аднаго боку таму, што з нагоды дзесятых угодкаў „аксамітнай рэвалюцыі“ і канца стагоддзя само сабою напрошвалася пэўнае падагульненне, а з другога боку таму, што з’езд адбываўся ў час, калі вялікая частка чэшскага грамадства адчувала моцную незадаволенасць эканамічным і палітычным развіццём краіны. Гэтыя акалічнасці дадалі кангрэсавым паседжанням пэўнае напружанне, якое адбілася ўжо ў перадз’ездавых палеміках на старонках пражскай прэсы[2].
Не апраўдаліся чаканні тых, хто прадказваў, што адбудзецца сутыкненне пакаленняў, — пазіцыі па спрэчных пытаннях займаліся ў залежнасці не ад фізічнага веку, не ад прыналежнасці да пэўнае генерацыі, а хутчэй у залежнасці ад палітычнай арыентацыі сваіх носьбітаў. Галоўную лінію падзелу ўтварала стаўленне да ацэнкі чэшскай гістарыяграфіі пасля II сусветнай вайны, прычым як за панаваннем камуністаў (1948—1989), так і пасля вяртання да свабоднага дэмакратычнага развіцця (1989—1999). Плынь „перарванасці“ гістарычнага мыслення, якая абвяшчала неабходнасць адасобіцца ад старых традыцый, моцна раскрытыкавала ўсялякае паваеннае развіццё галіны і асабліва адмаўляла (за выключэннем прац дысідэнтаў і эмігрантаў) якія–кольвек пазітыўныя вынікі даследаванняў 1970—80 г.; гісторыкаў, якія пачыналі свой навуковы шлях у гэты час, яна азначыла як перашкоду для далейшага развіцця чэшскай гістарыяграфіі ў кірунку яе еўрапеізацыі. Насуперак гэтаму прыхільнікі „пераемнасці“, якіх на з’ездзе была большасць, адмаўлялі гэтую непрымальнасць і падкрэслівалі паступовае разгортванне гістарыяграфіі як галіны ведаў з аўтаномным развіццём. Дыскусіі працягваліся на некалькіх сходах спецыялістаў і студэнтаў–гістарыёграфаў, на т.зв. дыскусійных форумах, якія паступова засяроджваліся на канкрэтных праблемах, такіх як стасунак гістарыяграфіі да грамадскасці, універсітэцкае навучанне гісторыі і становішча маладых гісторыкаў. Мяжа ХХ і ХХI ст. была, такім чынам, пазначана дыскусіямі, якіх бракавала ў часы камунізму і якія пасля 1989 г. разгортваліся досыць павольна[3].
2. Карані сучаснай гістарыяграфіі
На працягу свайго амаль двухсотгадовага развіцця навачасная чэшская гістарыяграфія далёка не заўсёды дасягала еўрапейскага ўзроўню, але прынамсі двойчы ёй гэта ўдалося. Упершыню ў трэцяй чвэрці ХIХ ст., калі стваралася эпахальная спадчына Францішка Палацкага (1798—1876), які з крытычных пазіцый здолеў дасягнуць вялікага сінтэзу і адначасова выявіў палітычную ідэалогію адной з самабытных еўрапейскіх нацый[4]. Другім разам гэта ўдалося ў першай палове ХХ ст., у час дзейнасці двух пакаленняў вучняў Яраслава Гола, якія распрацавалі чэшскі варыянт гістарыяграфічнага пазітывізму[5]. Варта прыгадаць асабліва двух найбуйнейшых чэшскіх гісторыкаў тае пары. Творчасць Ёзэфа Пекаржа (1870—1937) увяла чэшскіх гісторыкаў у еўрапейскія дыскусіі пра асноўныя пытанні сярэднявечнай і навачаснай гісторыі, тым часам як пад кіраўніцтвам Ёзэфа Шусты (1874—1945) яны выраслі ад глыбокіх аналітычных доследаў да бліскучага сінтэзу сусветнай гісторыі. Нягледзячы на тое, што гэтая праца не магла быць скончаная за другой сусветнай вайной, з метадалагічнага гледзішча яна да сёння ўяўляе сабой адно з найвыбітнейшых дасягненняў чэшскае гістарыяграфіі[6].
Наадварот, пад час нацысцкай акупацыі чэшскіх земляў (1939—1945) і ў наступныя паваенныя дзесяцігоддзі чэшская гістарыяграфія панесла вельмі значныя страты. Тройчы за трыццаць гадоў яна губляла сваіх найлепшых прадстаўнікоў, і пераемнасць ейнага развіцця была пад сур’ёзнай пагрозай. Найперш нямецкія акупацыйныя ўлады фізічна знішчылі шэраг выбітных або надзвычай шматабяцальных вучоных, сярод іх Бэдржыха Мэндла (1892—1940) і Ёзэфа Матоўшака (1906—1939), якія па–наватарску пераасэнсоўвалі традыцыю французскай метадалогіі эканамічнай, сацыяльнай і, часткова, палітычнай гісторыі[7]. Гэты разбуральны ўраган, на шчасце, якім ні быў лютым, не працягваўся доўга.
Другім разам круты пералом надышоў неўзабаве пасля захопу ўлады камуністычнай партыяй у 1948 г. Тады большасць старэйшых прадстаўнікоў чэшскай гістарычнай даследчай думкі выгналі з ВНУ, і яны толькі часткова змаглі рэалізаваць сябе ў новаствораных акадэмічных установах. Побач са жменькай даваенных — з навуковага гледзішча не надта значных — марксістаў на першы план выйшла шмат мацнейшая група маладых гісторыкаў на чале з Ёзэфам Мацэкам (1921—1992) і Францішкам Граўсам (1921—1989). Хоць гэтыя даследчыкі распачыналі сваю навуковую і палітычную кар’еру ў эпоху жорсткага сталінізму і ў значнай ступені падладжваліся да ягоных патрабаванняў, яны не адмовіліся ад сваіх навуковых мэтаў, а з цягам часу надавалі ім у сваёй дзейнасці ўсё большае значэнне. На працягу шасцідзесятых гадоў некалі радыкальныя прыхільнікі марксізму адышлі ад сталінскай дагматыкі і імкнуліся наладзіць міжнародныя кантакты, у першую чаргу з заходнееўрапейскімі краінамі. Пазітыўна ставячыся да жывых гісторыкаў старэйшага пакалення, да іх працаў, яны імкнуліся ўзнавіць і пераемнасць чэшскай гістарычнай навукі. Вынікам гэтага сталіся выдатныя працы па медыявістыцы, а таксама частковае ўдасканаленне даследаванняў сучаснай гісторыі[8].
Некалькігадовы ўзлёт быў зноў, ужо ў трэці раз усяго за тры дзесяцігоддзі, рэзка перапынены ўварваннем войскаў Варшаўскай дамовы ў Чэхаславакію ў жніўні 1968 г. і наступнай савецкай акупацыяй. Адразу на пачатку неасталінскай „нармалізацыі“ ў 1969—1971 г. нядаўна яшчэ вядучыя прадстаўнікі гістарыяграфіі, такія як „неамарксісты“ ці „рэвізіяністы“, былі адлучаныя ад навуковага жыцця. Частка з іх (сярод іншых Францішак Граўс) эмігравала, частка засталася ў краіне, аднак без нармальнай магчымасці публікавацца (сярод іх Ёзэф Мацэк) ці проста трапіла за краты за „антыдзяржаўную дзейнасць“ (сярод іх Яраслаў Мэзнік (нар. 1928)).
Чэшскія гісторыкі тагачаснага старэйшага і сярэдняга пакалення падзяліліся на чатыры плыні: 1) прарэжымную (якая займала афіцыйныя ўстановы), 2) талераваную (людзі са значна абмежаванымі магчымасцямі, тым не менш, задзейнічаныя ў акадэмічнай навуцы, у ВНУ, у архівах і музеях), 3) дысідэнцкую (людзі, якія публікаваліся ў „самвыдаце“ ці за мяжой) і 4) эмігранцкую (гісторыкі, якія выехалі найперш у Нямеччыну, Швейцарыю або Францыю)[9].
На перавернутую грамадазнаўчую сцэну ў сямідзесятыя гады выйшла адносна шматлікае пакаленне наймалодшых гісторыкаў, якія часткова знаходзіліся пад уплывам ліберальнай атмасферы Пражскай вясны, але адначасова вымушаны былі змірыцца з новай ізаляцыяй ад удзелу ў еўрапейскай навуцы і з ідэалагічным ціскам на гістарыяграфію. Некаторыя з іх без агаворак прынялі гэты дыктат і, перадусім у галіне найноўшай гісторыі, служылі хутчэй партыйнай прапагандзе, чым навуцы. Аднак істотная частка маладых гісторыкаў засяродзілася на даследаванні Сярэднявечча і ранняга Новага часу і спрабавала — калі–нікалі вонкава ўжываючы марксісцкую тэрміналогію і фразеалогію — працягваць навуковае вывучэнне чэшскай гісторыі. Як правіла, гэта азначала вяртанне да апісальнага неапазітывізму, аднак у некаторыя працы (асабліва праз польскае пасярэдніцтва)[10] пранікалі больш сучасныя погляды на гістарыяграфію, у якіх аддавалася вялікая ўвага структуралістычным, семіятычным і міждысцыплінарным падыходам. Асабліва ў васьмідзесятыя гады, калі ідэалагічны ціск паслабіўся і калі часткова маглі аднавіцца сувязі з замежнай навукай, узнік шэраг значных прац па гісторыі сярэднявечнай чэшскай дзяржавы, прац пра развіццё гарадоў, пра стан грамадства ранняга Новага часу, пра ўключэнне чэшскай дзяржавы ў склад Габсбургскай імперыі і інш. Некаторыя з гэтых вынікаў дэманстравалі аднаўленне пераемнасці галіны і адначасова рабілі магчымым наладзіць сутнасную дыскусію з гістарыёграфамі іншых еўрапейскіх краін[11].
3. Імкненне да збліжэння трох групаў гісторыкаў
пасля 1989 г.
Пасля палітычнага перавароту — так званай „аксамітнай рэвалюцыі“ — у лістападзе 1989 г. адной з галоўных задач чэшскай гістарыяграфіі было ўсталяванне кантактаў паміж асобнымі кірункамі і групамі гісторыкаў. Асабліва гаворка ішла пра кантакт паміж даследчыкамі, якія працавалі ў афіцыйных установах, і гісторыкамі, што выйшлі з няміласці ці вярнуліся з–за мяжы. Абавязковай умовай была, безумоўна, замена кіраўніцтва навуковых установаў, адкуль мусілі сысці вядучыя прадстаўнікі старога рэжыму, якія скампраметавалі сябе супрацоўніцтвам з камуністычнай службай бяспекі і злоўжываннем гістарыяграфіі ў прапагандысцкіх мэтах; усе яны спрэс паспяшаліся выйсці на пенсію або занялі нязначныя пасады ў іншых інстытуцыях. У гэтым выпадку пэўна не ішлося пра страту, бо гэтыя людзі, калі ўвогуле мелі некалі навуковыя амбіцыі, даўно ўжо адышлі ад працы па спецыяльнасці і прысвяцілі сябе палітыцы.
Наадварот, у дачыненні да навукоўцаў, якія хоць і былі сябрамі камуністычнай партыі, аднак дэманставалі пазітыўныя навуковыя вынікі, не было прынята ніякіх дыскрымінацыйных захадаў. Пад увагу браўся той факт, што палітычны ціск на ВНУ і інстытуты Акадэміі навук быў — асабліва ў шасцідзесятыя гады — такі моцны, што ўмовай самога захавання галіны стала фармальная наяўнасць камуністычнай арганізацыі ў кожнай установе і камуністычнай ячэйкі ў кожным галіновым аддзеле. У выніку гэтага ва універсітэтах і акадэмічных інстытутах партыйнай была значная частка гісторыкаў тагачаснага малодшага і сярэдняга пакаленняў. Пры гэтым, аднак, некаторыя з іх належалі ў сваіх установах да ўнутранай апазіцыі і бралі чынны ўдзел у пераходзе установаў ад таталітарнага да дэмакратычнага метаду кіравання[12].
Збліжэнне гэтай плыні з дысідэнтамі і былымі эмігрантамі зусім не было безумоўным і лёгкім. Вострыя дыскусіі, якія адбываліся ў другой палове лістапада і ў снежні 1989 г., выяўлялі напружанасць паміж новымі „экскамуністамі“ (г.зн. тымі, што былі фармальнымі сябрамі партыі, але ў пераважнай большасці выйшлі з яе адразу пасля рэвалюцыі), людзьмі, выключанымі з камуністычнай партыі пасля жніўня 1968 г. і, нарэшце, гісторыкамі, якія ніколі не былі нават пасіўнымі чальцамі партыі ўлады. На першы план натуральным чынам выйшлі гісторыкі з бясспрэчнымі навуковымі дасягненнямі і адначасова з найбольшым палітычным аўтарытэтам, а гэта былі, з аднаго боку, дысідэнты, з другога — людзі, пакараныя за сваю рэфарматарскую дзейнасць у камуністычнай партыі ў другой палове шасцідзесятых гадоў; часткова — навукоўцы, якія перажылі сямідзесятыя і васьмідзесятыя гады на радзіме, часткова даследчыкі, што вярнуліся з эміграцыі толькі на мяжы 1989—1990 гг.[13].
Так, менавіта Яраслаў Мэзнік, які за ўяўную „антыдзяржаўную дзейнасць“ (насамрэч за выяўленне пратэсту супраць неправавых захадаў таталітарнага рэжыму) правёў некалькі гадоў у турме, заняў вядучае месца ва Універсітэце імя Масарыка ў Брне[14]. Ёзэф Мацэк, які, шмат гадоў адпрацаваўшы на другасных пасадах у Акадэміі навук, быў адпраўлены на пенсію, зрабіўся старшынём Чэхаславацкага нацыянальнага камітэта гісторыкаў і ўжо ў жніўні 1990 г. ачоліў дэлегацыю чэшскіх і славацкіх гісторыкаў на міжнародным кангрэсе гістарычных навук у Мадрыдзе[15]. Ян Кршэн (нар. 1930), які, працуючы простым рабочым, на працягу дваццаці гадоў упарта працягваў вывучаць сучасную гісторыю, стаў кіраўніком адчыненага Інстытута міжнародных даследаванняў у Карлавым універсітэце ў Празе[16]. Вядучы прадстаўнік чэшскай медыявістыкі Францішак Шмагел (нар. 1934), які адпрацаваў шмат гадоў кіроўцам трамвая, а пасля супрацоўнікам рэгіянальнага музея, заняў пасаду дырэктара Інстытута гісторыі Акадэміі навук[17], тым часам як Вілем Прэчан (нар. 1933), які вярнуўся з эміграцыі ў Нямеччыне, узначаліў наваствораны Інстытут сучаснай гісторыі[18].
Гэтыя людзі распачалі штатную і часткова структурную рэарганізацыю гістарычнай навукі на пачатку дзевяностых гадоў. На шчасце для чэшскай гістарыяграфіі, гэта былі шчырыя асобы з высокімі маральнымі прынцыпамі, асобы, якія зразумелі, што далейшыя чысткі персаналу значылі б для галіны катастрофу. Іхнімі намаганнямі магчымасць даследчай, а пры неабходнасці і навукова–арганізацыйнай дзейнасці, была дадзена ўсім гісторыкам, якія пры мінулым рэжыме не скампраметавалі сябе. Магчымасці разгарнуць свабодную даследчую працу, неабмежавана публікавацца, уключыцца ў навучальны працэс у ВНУ (што да 1989 г. было для пазауніверсітэцкіх гісторыкаў амаль немагчыма), атрымаць навуковую стyпень дацэнта або прафесара — гэта ўсё азначала, што ўзнікла выдатная нагода для абнаўлення сярэдняга пакалення навукоўцаў, якое якраз у выніку папярэдніх чыстак пачатку сямідзесятых гадоў амаль адсутнічала.
4. Змены ў арганізацыі і фінансаванні гістарычных навук
Кіраўніцтва гістарычнай навукі, якое заняло свае пасады ў 1990 г., выразна ўмацавала пазітыўныя элементы пераемнасці ў развіцці чэшскай гістарыяграфіі і абнаўлення яе інфраструктуры. Аднак у першай палове дзевяностых гадоў яно мусіла даць рады змяненням, на якія магло паўплываць толькі часткова. Першым з іх было зніжэнне дзяржаўных датацый на навуку і даследчую дзейнасць, што мела негатыўныя наступствы асабліва для выхавання і прасоўвання маладых навуковых кадраў. Іх заробкі пры імклівай сацыяльнай дыферэнцыяцыі чэшскага грамадства апынуліся на невымерна нізкім узроўні, які зніжаў фінансавую прывабнасць навуковай працы і пачаў пагражаць незацікаўленасцю з боку навуковай змены[19]. Адначасова некаторыя навуковыя інстытуцыі (напрыклад Інстытут гісторыі Акадэміі навук ЧР) трапілі ў складаную сітуацыю ў выніку вяртання будынкаў колішнім уладальнікам гэтай нерухомасці згодна з законам аб рэстытуцыі. Аднак праблему страты пабудоваў, у якіх размяшчаліся інстытуты, цягам дзевяностых гадоў удалося вырашыць, адшукаўшы іншыя памяшканні або ўзвёўшы новыя будынкі[20].
На пачатку дзевяностых гадоў таксама адбыліся важныя зрухі ў арганізацыі гістарычных даследаванняў. Пад ціскам непазбежнай неабходнасці спалучыць даследчыя пошукі з універсітэцкім навучаннем інстытуты Акадэміі навук страцілі ранейшае — у пэўнай ступені прывілеяванае — становішча ў даследчыцкай дзейнасці. Некаторыя інстытуты былі скасаваныя, а ў іншых значна скарацілася колькасць супрацоўнікаў.[21] Фінансаванне даследчае дзейнасці трапіла ў залежнасць ад аднаразовага вылучэння спецыяльных сродкаў на канкрэтныя заданні грантадаўцамі[22], што хоць і паспрыяла ініцыятыўнасці шэрагу навукоўцаў у змаганні за гэтыя грошы, аднак адначасова ўскладніла даследчую працу новай формай бюракратычнай дзейнасці і прывяло да пэўнай атамізацыі даследаванняў паводле абгрунтавальнасці навуковых зацікаўленняў — часта вельмі вузкіх — асобных гісторыкаў. Толькі ў канцы дзевяностых гадоў досвед з грантавай сістэмай дастаткова выявіў, што такая атамізацыя не можа надалей працягвацца і што неабходна аддаваць перавагу выкананню прынцыповых заданняў, у якіх бы ўдзельнічалі вялікія даследчыя каманды. Канкрэтна ў выпадку Інстытута гісторыі Акадэміі навук гэта значыла паступовае засяроджванне на доўгатэрміновых заданнях пры выбудоўванні інфармацыйнай інфраструктуры чэшскай гістарычнай навукі, то бок пры распрацоўцы бібліяграфіі[23], біяграфічнага слоўніка[24], энцыклапедыі чэшскай гісторыі[25], гістарычнага атласа гарадоў[26], далей пры выданні галоўных перыёдыкаў галіны і да т.п.[27]
Вялікая частка гістарычных даследаванняў перамясцілася ў ВНУ, прычым не толькі ў тры традыцыйныя універсітэты (Прага, Брно, Аламоўц)[28], але і ў новапаўсталыя універсітэты ў асобных рэгіёнах[29]. Напачатку было відавочна, што гэтыя універсітэты ўзнікаюць хутчэй з прычын палітычных, чым навуковых, і нягледзячы на тое, што ў іх перайшла частка колішніх работнікаў акадэмічных інстытутаў, там назіраўся недахоп высокакваліфікаваных адмыслоўцаў. Аднак цягам дзевяностых гадоў прынамсі некаторыя з гэтых ВНУ ўзняліся не толькі ў педагагічнай, але і ў навуковай дзейнасці на вельмі высокі ўзровень і цалкам абгрунтавалі паўнапраўнасць свайго існавання[30]. У гістарычных даследаваннях пасля 1993 г. значна выразней пачалі ўдзельнічаць архівы і музеі, якія выкарысталі сваю ўзмоцненую аўтаномію, свабоду доследаў і неабмежаваных магчымасцяў публікаваць[31]. Гэты факт яшчэ больш падкрэсліў працэс дэцэнтралізацыі даследаванняў і публікацыі іх вынікаў, у якіх цяпер у Чэшскай Рэспубліцы ўдзельнічаюць дзесяткі інстытуцый і сотні даследчыкаў[32].
Сапраўдны пераварот перажылі пасля 1989 г. міжнародныя кантакты чэшскіх гісторыкаў. Ранейшую шкодную ізаляцыю замяніла адкрытасць і пошук новых формаў кантактаў. З аднаго боку, зніклі або пераўтварыліся білатэральныя камісіі гісторыкаў (сярод іх і колішняя камісія чэхаславацка–савецкая), з другога боку, узнік шэраг новых магчымасцяў супрацоўніцтва: мультылатэральныя партнёрскія сеткі, тэматычныя праекты, міжнародныя канферэнцыі, сумесныя нарады па пытанні неканфрантацыйнага разумення падручнікаў гісторыі, а таксама наноўзаснаваныя двухбаковыя камісіі гісторыкаў паміж Чэхіяй і Славакіяй, Нямеччынай, Аўстрыяй, Францыяй, Расіяй, Вялікай Брытаніяй і г.д.[33] Асаблівае значэнне займеў той факт, што перад таленавітымі маладымі гісторыкамі — упершыню за апошнія пяцьдзесят гадоў — адкрылася магчымасць навучання ў заходніх універсітэтах і што для даследчыкаў–пачаткоўцаў цяпер сталі шырока даступныя замежныя архівы і бібліятэкі. Для будучыні і асабліва для міжнароднага іміджу чэшскай гістарыяграфіі гэта шмат абяцае.
5. Публікатарская дзейнасць
Як сведчыць штогадовае патаўшчэнне кнігі, прызначанай для бібліяграфічнай рэгістрацыі гістарычных прац[34], увесь час павялічваецца колькасць выдаваных манаграфій і даследаванняў, друкуецца значная колькасць рэцэнзій, а таксама навукова–папулярных прац і перакладаў кніг па замежнай гістарыяграфіі. Насуперак гэтаму чэшскія гісторыкі выяўляюць меншую цікавасць да працы — якая вымагае багата часу — па выданні крыніц, у тым ліку ўжо з ХIХ ст., без якіх нельга ўявіць даследаванне па старажытнай гісторыі.
Пры высокай колькасці чэшскіх галіновых часопісаў і альманахаў (галоўным чынам рэгіянальных) сітуацыя з выданнем гістарычных прац замежнаму назіральніку можа падацца непраходнымі джунглямі[35]. Чэшскія гісторыкі гэта ўсведамляюць, гэтак сама як і той факт, што выдаваныя па–чэшску працы замежныя даследчыкі чытаюць толькі ў выключных выпадках. Bohemica non leguntur, гаворыць старая мудрасць, а таму выдаюцца не толькі рэзюмэ на сусветных мовах, але і іншамоўная перыёдыка. Панарамай чэшскай даследчай думкі імкнецца быць штогоднік Historica. Historical Sciences in the Czech Republic, які ў форме артыкулаў і рэцэнзій робіць агляд навукова актуальных тэмаў чэшскай гістарыяграфіі ад Сярэднявечча да ХХ ст.[36]. Апроч таго выходзіць шэраг перыядычных выданняў, скіраваных на спецыялізаваныя тэматычныя акругі — Prague Economic and Social History Papers і Prague Papers on the History of International Relations[37], Acta Comeniana. International Review of Comenius Studies and Early Modern Intellectual History[38], Judaica Bohemiae[39], Ibero–Americana Pragensia[40] або Archiv orientální. Quarterly Journal of African and Asian Studies[41]. Назвы гэтых перыядычных выданняў добра іх характарызуюць.
Аднак для беларускага чытача неабходна падкрэсліць некалькі момантаў што да часопісаў і альманахаў, якія аддаюць асаблівую ўвагу ўсходняй Еўропе і славянскаму свету. Даўнюю традыцыю чэшскай гістарычнай славістыкі ўвасабляе Slovanský přehled, часопіс, заснаваны яшчэ ў 1898 г., які выходзіць чатыры разы на год. Ягоным антыподам, у якім можна змяшчаць буйныя даследаванні, ужо ад 1955 г. ёсць зборнік Slovanské historické studie[42]. Гістарычныя аспекты даследавання славянскіх культур закранаюць таксама некаторыя артыкулы, якія публікуюцца ў часопісах Byzantinoslavica і Germanoslavica. Zeitschrift für germano–slawische Studien[43]. Аднак нядаўна была ўкладзеная каментаваная бібліяграфія чэшскіх прац па гісторыі ўсходняй Еўропы[44], у якую ўлучаны ў тым ліку і вынікі чэшскай беларусістыкі, якія, на жаль, у параўнанні з астатнімі краінамі вельмі сціплыя[45].
Да выбарачнага бібліяграфічнага падсумавання і крытычнага аналізу вынікаў апошняга дзесяцігоддзя ХХ ст. чэшскія гісторыкі дайшлі зусім нядаўна і прапанавалі свае напрацоўкі замежным адмыслоўцам па–англійску[46].
Аднак рэальныя вынікі даследчае дзейнасці і арганізацыі навукі не выяўляе колькасць выдадзеных кніг, артыкулаў і рэцэнзій. Гаворка найперш пра якасць, а тут заўсёды найлепш меркаваць па буйных працах, якія прадстаўляюць дадзеную галіну. У дзевяностыя гады і на пачатку ХХI ст. сапраўды выйшаў шэраг выдатных сінтэтычных даследаванняў, роўных дасягненням міжваеннай эпохі, якія добра прэзентуюць чэшскую гістарыяграфію і міжнародным кантэксце. Вартай увагі распрацоўкі дачакаліся Вялікамараўская імперыя і пачаткі чэшскай дзяржаўнасці[47], эпоха ўладарання чэшскага караля і рымскага імператара Карла IV (1346—1378)[48], гусіцкая рэвалюцыя XV ст.[49] і эпоха Ягелонаў у чэшскай гісторыі (1471—1526)[50], у гісторыі ранняга Новага часу — гісторыя матэрыяльнай культуры[51] і развіццё сярэднемараўскага транзітнага краю на прыкладзе Маравіі[52]. Для ХIХ ст. і пачатку ХХ ст. гэта датычыць асабліва гісторыі чэшскага грамадства[53] і чэшска–нямецкіх стасункаў[54]. Пераважна гэта працы гісторыкаў старэйшага пакалення, якія часткова ўзніклі на аснове доследаў, праведзеных яшчэ да 1989 г.
У ліхаманкавыя дзевяностыя гады шырока разгарнулася даследчая і выдавецкая дзейнасць, асабліва ў галіне сучаснай гісторыі (перадусім палітычнай). Узбагацілася палітра тэмаў, прычым не толькі з чэшскай гісторыі (што належыць да традыцыйнай сферы зацікаўленняў чэшскіх гісторыкаў), але і з галіны сусветнай гісторыі[55]. Там–сям пашырыўся і ахоп скарыстаных метадаў. Увогуле, аднак, сярэдняе пакаленне, якое мусіла б быць найпрадуктыўнейшым, прэзентавала сябе працамі значнага фармату хіба як выключэнне. На шчасце, у апошнія гады сітуацыя мяняецца, і некаторыя прадстаўнікі сярэдняга пакалення выдалі значныя сінтэтычныя працы па сярэднявечнай і сучаснай гісторыі[56]. Гэтак паступова сціраецца кідкая супярэчнасць паміж навуковымі дасягненнямі сённяшніх саракагадовых ці пяцідзесяцігадовых навукоўцаў і тым фактам, што ў канцы дзевяностых гадоў у пэўнай ступені менавіта яны прынялі кіраўніцтва ў гістарычнай галіне.
6. Стан чэшскай гістарыяграфіі на пачатку ХХI ст.
Пакаленне шасцідзесяці–сямідзесяцігадовых гісторыкаў, якія пасля 1989 г. атрымалі магчымасць вярнуцца да нармальнай навуковай дзейнасці, паступова сыходзіла на пенсію або на іншыя працоўныя месцы. Часткова гэта адбывалася добраахвотна (з намерам вызваліць рукі ад арганізатарскіх абавязкаў і засяродзіцца на творчай працы), часткова пад ціскам фармальных інструкцыяў, якія не дазваляюць, каб акадэмічным інстытутам кіраваў той самы вучоны цягам больш за восем гадоў[57]. У выніку гэтага ў 1998 г. адбыліся змены ў кіраванні гістарычных інстытуцый Акадэміі навук, за імі надышлі такія самыя змены ў кіраўніцтве кафедраў у ВНУ і г.д.[58]
Цяперашняя сітуацыя мае выразна пераходны характар. Новыя фармальныя прадстаўнікі галіны да сёння не належаць да „сучасных класікаў“ чэшскай гістарыяграфіі фармату Міраслава Гроха (нар. 1932), Ёзэфа Пэтраня (1930), Францішка Шмагела (1934) ці Ёзэфа Валкі (1929). У той жа час яны не маглі скарыстацца дабротамі новай эпохі ў тым, каб некалькі семестраў правучыцца за мяжой і нефармальна зліцца такім чынам з еўрапейскай акадэмічнай навукай. Дзевяностыя гады яны правялі хутчэй у інтэнсіўным навучанні студэнтаў, у падрыхтоўцы новых падручнікаў гісторыі для пачатковых, сярэдніх і вышэйшых школ, у публіцыстычнай дзейнасці ці ў выкананні навукова–арганізацыйных заданняў на ніжэйшым узроўні. А цяпер апынуліся — вядома на ўласнае жаданне і ў выніку паспяховага праходжання па конкурсе — на чале гістарычных інстытуцый. Яны стаялі і стаяць перад заданнем кіраваць не толькі сваімі аднагодкамі і старэйшымі калегамі, але і маладымі гісторыкамі, некаторыя з якіх прынеслі досвед і раней невядомыя патрабаванні з замежжа. Частка гэтых маладых гісторыкаў мае ўжо, апроч усяго іншага, блізу трыццаці бліскучых публікацый, што выклікае пачуццё няпэўнасці ў некаторых менш паспяховых сарака–пяцідзесяцігадовых вучоных на вядучых пасадах.
Тым часам як прадстаўнікі старэйшага пакалення ўвасаблялі пераемнасць традыцый з эпохі Пражскай вясны 1968 г., сярэдняе пакаленне пры поглядзе звонку можа ўспрымацца хутчэй у сувязі з часам, калі яно ўступала ў навуковае жыццё, то бок з перыядам неасталінскай „нармалізацыі“. Ейныя прадстаўнікі апынаюцца ў праблематычнай сітуацыі не толькі пры шуканні ўласнай тоеснасці, але і пры перайманні адказнасці за стан чэшскай гістарычнай навукі, якая на пачатку дзевяностых гадоў хоць і скансалідавалася прафесійна ў асобных інстытуцыях, аднак як цэлае засталася пасіўнай. Супольная арганізацыя гісторыкаў — Гістарычны клуб (Historický klub) — у сярэдзіне дзевяностых гадоў у выніку абыякавасці сваіх чальцоў апынулася на мяжы развалу і толькі пасля трансфармацыі ў агульнадзяржаўнае Згуртаванне гісторыкаў Чэшскай рэспублікі (Sdruženн historiků České republiky) у 1997 г. пачала выяўляць больш выразныя знакі ажыўлення і жыццяздольнасці[59]. У гэтай сітуацыі камітэт Згуртавання гісторыкаў ЧР у 1999 г. і рыхтаваў згаданы ва ўводзінах з’езд чэшскіх гісторыкаў, які — разам з папярэдняй і наступнай медыяльнай дыскусіяй — распачаў дэбаты пра стан чэшскай гістарычнай навукі.
7. Дыскусія пра будучыню
Прадметам дыскусіі паўнапраўна сталі пытанні арганізацыі, фінансавання і метадалогіі гістарычных даследаванняў, узроўню навучання гісторыі ў ВНУ, падрыхтоўкі маладых навуковых работнікаў і іх кар’ернага росту. То бок гаворка пра выключна сур’ёзныя — а часам і вельмі спрэчна вырашаныя — праблемы. Усе яны заслугоўваюць стараннага ўзважвання і пошукаў праходных шляхоў для паляпшэння сучаснага стану. Калі ж гэта ў некаторых выпадках не ўдаецца, Згуртаванне гісторыкаў мусіць прынамсі паспрыяць іх рэгістрацыі і абнародаванню ў галіновым друку, каб увагі і крытыкі не ўніклі тыя, хто замінае вырашэнню праблемаў[60].
Аднак гаворка далёка не толькі пра пытанні галіны. Прадметам бурлівых дыскусій робяцца таксама персанальныя і палітычныя аспекты гістарыяграфіі. Характар асабістых і групавых інтарэсаў мае перадусім медыяльная дыскусія пра „рахаванне з мінуўшчынай“. Гэтая складаная праблема, якая мае ўзровень маральны, палітычны і прававы, як правіла, разумеецца не як доўгатэрміновае глыбокае пазнаванне гісторыі, але, на шкоду навуцы, перадусім як напаўненне інтарэсаў сілавых групаў і асабістая канфрантацыя. Асабліва права арыентаваныя медыі робяць выпады супраць асобных гісторыкаў, на якіх нібыта падае нейкі неканкрэтызаваны цень мінуўшчыны. Такім чынам, гэта часава мадыфікаваны — паводле свайго характару палітычны і медыяльны, то бок пазанавуковы — ціск з мэтай падзелу чэшскіх гісторыкаў на дзве групы (паўнапраўныя і непаўнапраўныя), якая бачыцца нам параўнальнай з мэтамі чыстак мінулых дзесяцігоддзяў. Парадаксальны характар гэтых медыяльных кампаній палягае ў тым, што яны выразна права скіраваныя (як правіла супраць гісторыкаў, арыентаваных на лявіцу) у часе, калі ўжо двойчы запар выбары ў Чэхіі выйграла сацыял–дэмакратычная партыя. Увогуле можна сказаць, што гэтая плынь дыскусіі выбіваецца з узроўню навуковых дэбатаў і ёсць выяўленнем змагання за ўладу над навуковымі інстытуцыямі, ці суперніцтвам за ўплыў на грамадскую думку пры абмеркаванні гістарычных каранёў сучаснасці.
Другім галоўным матывам дыскусій зрабілася пытанне інтэрпрэтацыі чэшскай гісторыі, як яе падае права скіраваная частка чэшскага штодзённага друку, што знаходзіцца пераважна ў руках нямецкага капіталу (пасля 1989 г. асобныя газеты паступова скупілі друкарскія канцэрны ў Пасаў і Дзюсельдорфе)[61]. Гэтая інтэрпрэтацыя, названая „негатывісцкай“, падае чэшскую гісторыю ад Сярэднявечча да ХХ ст. як серыю няўдач або нават злачынстваў, якія дасягаюць свайго піку выгнаннем нямецкай меншасці з чэшскіх земляў пасля заканчэння II сусветнай вайны[62]. У сувязі з абвастрэннем атак на чэшскую гістарычную свядомасць чэшскае грамадства было нават абвінавачана ў генацыдзе цыганскага насельніцтва Чэхіі і Маравіі пад час нацысцкай акупацыі, вінаватымі ў якім былі абсалютна відавочна нямецкія акупанты[63]. Гэтае і іншыя ўяўныя злачынствы чэшскага народа былі прадстаўлены і пастаўлены на такі самы ўзровень, як этнічныя чысткі, якія ў 1999 г. адбываліся на тэрыторыі Косава, і набылі гэткім чынам новую актуальнасць. Іх выкупленне, дыктаванае вонкавымі суддзямі, паводле казальнікаў негатывісцкай канцэпцыі, мусіла б стацца ўмовай для прыняцця чэхаў у сям’ю цывілізаваных народаў Еўропы, іншымі словамі для дазволу на ўступленне Чэшскай рэспублікі ў Еўрапейскую унію[64].
Выразнае падабенства з інтэрпрэтацыяй чэшскай гісторыі старажытнасці і Новага часу гітлераўскімі нацыстамі, а пазней ваяўнічым крылом судэцкіх немцаў умагчыміла крытычна паказаць на паралелі паміж гэтымі тлумачэннямі і поглядамі, якія распаўсюджвае частка пражскага друку[65]. Пры гэтым гаворка вялася не пра прыкрыццё цёмных старонак мінуўшчыны Чэхіі (падобна як і іншых народаў), а пра падкрэсленне факту, што гэтую экстрэмальную інтэрпрэтацыю варта падпарадкаваць аналізу і вылучыць ёй належнае месца сярод мэтанакіраваных інструменталізацый гісторыі на службе сучаснай прапагандзе[66].
Паўсталая палеміка пра судэцканямецкую і журналісцкую інтэрпрэтацыю чэшскай гісторыі ды пра яе палітычную інструменталізацыю вылучыла пытанне, ці гатовае (і ў якім сэнсе) чэшскае грамадства прыняць такі выклад уласнай мінуўшчыны, які па сутнасці адпавядае гетэрастэрэатыпу ваяўнічай часткі судэцкіх немцаў[67]. Паводзіны некаторых палітыкаў у Аўстрыі, Венгрыі і Нямеччыне (асабліва ў Баварыі) у 2001—2002 г. паказалі, што гісторыя чэшскіх земляў зноў робіцца актуальнай праблемай. Выклад гэтай праблемы мусіць сувырашаць што да правамоцнасці прэтэнзій на кампенсацыю стратаў нямецкай меншасці, якая перад канцом II сусветнай вайны жыла на тэрыторыі Чэхіі (а таксама Польшчы, Славакіі, Славеніі ці Расіі) і была ў выніку нацысцкіх злачынстваў над мясцовым насельніцтвам выселена ў Нямеччыну.
Няма неабходнасці апісваць палітычны і медыяльны розгалас гэтага ціску на рэінтэрпрэтацыю чэшскай гісторыі ў судэцканямецкім духу. Дастаткова сказаць, што ў гэтую дыскусію ўлучылася і чэшская гістарыяграфія. Яна здзейсніла гэта пасярэдніцтвам дэкларацыі Згуртавання гісторыкаў ЧР „Гісторыкі супраць гвалту з гісторыі“, у якой паспрабавала паказаць складанасць гэтай праблематыкі і адмовіць ёй у палітычнай інструменталізацыі[68]. Гэтая дэкларацыя мела значны рэзананс (у т.л. вялікую інтэрнэт–дыскусію) і паспрыяла ўразуменню поглядаў грамадскасці на комплекснасць сярэднееўрапейскай гісторыі ХХ ст.; вядома ж, яна зрабілася і прадметам нападаў, часам і вельмі вульгарных, з боку медыяў. Падобны лёс — цікавасць, але і медыяльныя асуджэнні — заспеў і дзве аглядныя публікацыі, якія напісалі прафесійныя чэшскія гісторыкі і якія мелі сваім заданнем падаць нарыс чэшска–нямецкіх узаемінаў у ХХ ст. Абедзве выйшлі недзе ў сярэдзіне 2002 г. і былі прызначаныя, з аднаго боку, на патрэбы універсітэцкага навучання, з другога боку — для шырокай зацікаўленай грамадскасці. Найбольш аўтараў гэтых кніг дакаралі ў тым, што працы былі надрукаваныя пры падтрымцы дзяржавы (міністэрства адукацыі і міністэрства культуры) Чэшскай рэспублікі і што яны выйшлі ў свет, апанаваны сродкамі масавай інфармацыі, у часе перадвыбарнай кампаніі. І тут выявілася, што медыі, гнаныя прагай сенсацый, а па сутнасці прагай вялікага накладу і прыбытку, абараняючы, такім чынам, уласныя ўладныя інтарэсы, не надта вітаюць крытычны сутнасны погляд адмыслоўцаў на віртуалізаваную гісторыю[69].
Згаданыя навукова–папулярныя даследаванні адпавядаюць актуальнай патрэбе агляднага і яснага выкладу дыскутаваных пытанняў. Побач з імі, безумоўна, выходзяць працы, прызначаныя для вузейшага кола адмыслоўцаў. Гэтыя публікацыі, між іншым, зрабіліся тэмай міжнароднай дыскусіі што да правамоцнасці эвакуацыі нямецкай меншасці і законнасці вырашэння гэтай праблематыкі за II сусветнай вайной і непасрэдна пасля яе. Даследаванні і манаграфіі, якія выйшлі заслугай маладзейшых чэшскіх спецыялістаў у гісторыі ХХ ст., уяўляюць сабой значнае даследчыцкае дасягненне і спрыяюць вырашэнню актуальнай праблемы агульным намаганнем гісторыкаў і юрыстаў[70].
8. Заключэнне
На мяжы ХХ і ХХI ст. адбываецца вельмі важная рэкапітуляцыя не толькі чэшскай гістарыяграфіі, але і ўсёй чэшскай гісторыі. Яшчэ колькі гадоў таму магло здацца, што мінуўшчына „мёртвая“ і што яна мусіць застацца выключна прадметам акадэмічных даследаванняў. Насамрэч свабодная гістарычная навука, якая стала на новы падмурак, і новае жыццё выявілі яе актуальнасць. Тым часам як у колах адмыслоўцаў і ў штодзённым друку адбываецца дыскусія пра характар і метадычную правамоцнасць навуковай працы, у міжнароднай палітыцы гісторыя пяцідзесяці– і больш гадовай даўніны зноў робіцца гарачым аргументам. Гістарычным даследаванням у Чэшскай рэспубліцы гэта прыносіць і плюсы, і мінусы. Гісторыкаў, асабліва чулых да грамадскага розгаласу сваёй галіны, якія даследуюць найперш гісторыю ХХ ст., гэтая акалічнасць пазбаўляе спакойнай засяроджанасці і вымушае іх прысвячаць сябе часава працаёмкім дыскусіям. Аднак адначасова гэтыя дыскусіі заахвочваюць да новага абдумвання агульна важных тэмаў, а таксама метадаў, якія даюць мажлівасць лепш гэтыя тэмы даследаваць. Галоўным вынікам гэтай актуалізацыі ёсць той факт, што гістарыяграфія не застаецца выключна прадметам зацікаўлення вузкай групы спецыялістаў. Сучасная, але і ранейшая гісторыя прыцягвае ўвагу досыць шырокіх колаў грамадскасці. Гісторыкі такім чынам атрымліваюць цяжкое заданне — паспрабаваць з дапамогай даступных навуковых метадаў паспрыяць культывацыі гістарычнай свядомасці чэшскага грамадства.
З чэшскай пераклалі Юлія і Сяргей Сматрычэнкі
[1] Сціслую аб’ектыўную інфармацыю пра з’езд падалі С. Ракава, В. Бужэк і Ф. Шмагел: Svatava Raková — Václav Bůžek — František Šmahel, VIII. sjezd českých historiků, у: Český časopis historický 97, 1999, s. 877—879; апроч таго, сваё ўласнае стаўленне да з’езду выказалі чатырнаццаць удзельнікаў з’езду ў анкеце Historici mezi sebou a o sobĕ, у: Dĕjiny a současnost 21, 1999, č. 6, s. 16—25. Рэдагаваныя вынікі кангрэсавых паседжанняў, якія, аднак, толькі прыблізна адлюстроўваюць напружаную атмасферу абмеркаванняў, падае зборнік: Jiří Pešek (ed.), VIII. sjezd českých historiků (Hradec Králové, 10.—12. září 1999), Praha 2000.
[2] Найбольш актыўны ўдзел у дыскусіі бралі пражская газета Lidové noviny і палітычны штотыднёвік Respekt; абодва гэтыя выданні рэпрэзентуюць выразна правыя пазіцыі. Насуперак гэтаму пазіцыя лявіцы, асабліва сацыяльнай дэмакратыі, прагучала ў значна меншай ступені.
[3] Дыскусіі часткова адлюстраваныя ў публікацыях: Jiří Kocian (ed.), Historické diskusní fуrum (1999), Praha 2000; Historické diskusní fórum 1999—2000, у: Soudobé dĕjiny 8, 2001, s. 77—130.
[4] František Palacký, Dĕjiny národu českého v Čechách a v Moravĕ, I—V, Praha 1848—1867 (канчатковае выданне 1876—1878); найноўшыя вынікі даследаванняў падаюць публікацыі: Jiří Kořalka, František Palacký (1798—1876). Životopis, Praha 1998; František Šmahel — Eva Doležalová (eds.), František Palacký 1798 / 1998. Sborník z jubilejní konference, Praha 1999.
[5] Асноўныя звесткі пра чэшскую гістарыяграфію ўтрымлівае сінтэтычная праца: František Kutnar — Jaroslav Marek, Přehledné dĕjiny českého a slovenského dĕjepisectví. Od počátků národní kultury až do třicátých let 20. století, Praha 1997; пра школу Я. Гола (Jaroslav Goll) гаворка ідзе на с. 365—933.
[6] Josef Šusta (ed.), Dĕjiny lidstva od pravĕku k dnešku, I—VI, Praha 1935—1939; апошнія два тамы, на жаль, не выйшлі з прычыны нацысцкай акупацыі чэшскіх земляў.
[7] Пар. зборнік Vĕdecká konference k 100. výročí narození Bedřicha Macka, prvního profesora hospodářských dĕjin Univerzity Karlovy, 1892—1992, Praha 1997; Tomáš Pasák, Univerzita Karlova a 17. listopad, Praha 1997; F. Kutnar — J. Marek, Přehledné dĕjiny, s. 755—807; Jarmila Pešková, Josef Matoušek: zapomenutá obĕť 17. listopadu, у: Dĕjiny a současnost 21, 1999, č. 6, s. 37—41.
[8] Josef Petráт, Historická skupina (komentář k vzpomínkám jejích členů), у: Studie z obecných dĕjin. Sborník k šedesátým narozeninám Jaroslava Charváta, Praha 1975, s. 11—47; зборнік Václav Husa, Praha 1989; не надта ўдалую спробу нарыса развіцця пасляваеннай чэшскай гістарыяграфіі падае Ёзэф Ганзал: Josef Hanzal, Cesty české historiografie 1945—1989, Praha 1999; крытыку гэтай працы вы знойдзеце ў рэцэнзіі Томаша Бораўскага (Tomáš Borovský) у: Český časopis historický 97, 1999, s. 807—812. Найноўшы каментар у працы Францішка Каўкі: František Kavka, Ohlédnutí za padesáti lety ve službĕ českému dĕjepisectví, Praha 2002.
[9] Пра эмігранцкую і дысідэнцкую гістарыяграфію падае больш падрабязныя бібліяграфічныя звесткі Ё. Ганзал: Josef Hanzal, Cesty české historiografie, s. 226—243.
[10] У час ізаляцыі Чэхаславакіі, акупаванай савецкім войскам, вялікую ролю адыграў Ośrodek Kultury polskiej w Pradze, дзе можна было набыць найноўшыя працы польскіх гісторыкаў, а таксама польскія пераклады французскіх і іншых навукоўцаў. Такім чынам пашыраўся кругагляд найперш маладых чэшскіх гісторыкаў. Разам з абмежаванай магчымасцю знаёмства з заходняй літаратурай у Deutsche Bücherei in Leipzig і праглядам навуковых часопісаў ды адзінкавых кніг, што даходзілі з Захаду, у першай палове васьмідзесятых гадоў гэта была адна з нешматлікіх магчымасцяў сачыць за развіццём гістарыяграфіі ў Заходняй Еўропе.
[11] Фрагменты асобных звестак па гэтай праблематыцы падаюцца ў кнізе: Josef Hanzal, Cesty české historiografie, s. 163—225. Аўтар, на жаль, спыніўся толькі на бібліяграфічнай рэгістрацыі і задаволіўся палітычнай дэмагогіяй; яму, аднак, не ўдалося раскрыць праблематыку з гледзішча тэматычнага і метадалагічнага.
[12] Дакументацыю пра падзеі ў некаторых пражскіх установах аб’яднала публікацыя: Deset pražských dnů (17.—27. listopad 1989), Praha 1990 (напрыклад, пра тагачасны Інстытут чэхаславацкай і сусветнай гісторыі ЧСАН гл. на с. 546).
[13] Цікавыя погляды на гэты час апублікаваў Ян Кршэн, адзін з дысідэнтаў сярод чэшскіх гісторыкаў, у інтэрвію: Bílých míst je stále dost, ale jsou jiná, než před deseti lety (zpracovali Alena Míšková a Jan Urban), у: Dĕjiny a současnost 21, 1999, č. 6, s. 35—36.
[14] Jaroslav Pánek, K životnímu jubileu Jaroslava Mezníka, у: Folia Historica Bohemica 13, 1990, s. 541—551; Sborník k 70. narozeninám Jaroslava Mezníka, Brno 1998 (Časopis Matice moravské 117, 1998).
[15] František Šmahel, † Josef Macek, у: Český časopis historický 90, 1992, s. 143—146; а таксама зборнік In memoriam Josefa Macka (1922—1991), ed. Miroslav Polívka a František Šmahel, Praha 1996.
[16] Пар. Occursus — Setkání — Begegnung. Sborník ku poctĕ 65. narozenin Jana Křena, ed. Zdenĕk Pousta, Pavel Seifter a Jiří Pešek, Praha 1996.
[17] Пар. Husitství — Reformace — Renesance. Sborník k 60. narozeninám Františka Šmahela, I—III, ed. Jaroslav Pánek, Miroslav Polívka a Noemi Rejchrtová, Praha 1994.
[18] Пар. зборнік Acta contemporanea. K pĕtašedesátinám Viléma Prečana, ed. Jindřich Pecka, Praha 1998.
[19] Частка маладых перспектыўных гісторыкаў шукае сабе дадатковы прыбытак у больш–менш сістэматычным супрацоўніцтве з пражскімі перыядычнымі выданнямі. У пэўнай ступені гэтая дзейнасць станоўчая, бо прынамсі ў некаторых аспектах можа падвысіць узровень гэтых выданняў. Аднак яна мае і свае адмоўныя бакі, бо асабліва пільных карэспандэнтаў адцягвае ад навуковай працы, прыводзіць іх да звычкі да журналісцкага (часта спрашчальнага, аргументацыйна непадмацаванага і скіраванага да сенсацыі) ладу мыслення і выказвання, і ўрэшце таксама стварае відавочную залежнасць гэтых гісторыкаў ад палітычнай арыентацыі дадзеных выданняў.
[20] Пар.: František Šmahel, Historia calamitatum…, у: Bulletin Historického ústavu ČAV 4, 1933, č. 3, s. 1; Miloslav Polívka — Jiří Mikulec, Historický ústav Akademie vĕd České republiky. Všeobecná a bio–bibliografická příručka, Praha—Brno 1999; што да астатніх гістарычных інстытутаў пар. публікацыю Akademie vĕd České republiky. Informační příručka, Praha 1998.
[21] Напр., у 1993 г. быў скасаваны Інстытут гісторыі Сярэдняй і Ўсходняй Еўропы, а ў рамках Акадэміі навук ЧР частка ягоных супрацоўнікаў і даследчых праграмаў (гісторыя Ўсходняй і Паўднёва–Ўсходняй Еўропы) была перададзена Інстытуту гісторыі АН ЧР.
[22] Для падтрымкі гістарычных даследаванняў асабліва важныя агульнадзяржаўнае Грантавае агенцтва Чэшскай рэспублікі і Грантавае агенцтва Акадэміі навук ЧР, потым Грантавае агенцтва Карлавага універсітэта ў Празе і агенцтвы галіновых міністэрстваў.
[23] Вынікі гістарыяграфічнага даследавання найпадрабязней фіксуе Bibliografie dĕjin českých zemí, якую выдае Інстытут гісторыі АН ЧР (выдавец Вацлава Горчакава (Václava Horčáková)); гэтая бібліяграфія выходзіць з некалькігадовым спазненнем, і ў 2002 г. была выдадзена за 1997 г.
[24] Biografický slovník českých zemí ствараецца пад рэдакцыяй Яна Новатнага (Jan Novotný). Пакуль была створана вялікая дакументацыйная база і словаспіс, які выйшаў у чатырох тоўстых тамах у 1997—2000 г.
[25] Шматтомавая Encyklopedie českých dĕjin, якая рыхтуецца разам з Інстытутам сучаснай гісторыі (адказныя рэдактары Яраслаў Панэк і Олдржых Тума (Jaroslav Pánek, Oldřich Tůma)), ахопіць гісторыю земляў Кароны чэшскай ад ранняга Сярэднявечча да канца ХХ ст., прычым з улікам выкладу агульных паняццяў, працэсаў, з’яваў, падзеяў і г.д. у шырэйшым гістарычным кантэксце.
[26] Historický atlas mĕst České republiky выходзіць з 1996 г. шчыраваннямі Эвы Сэматанавай і Ёзэфа Жэмлічкі (Eva Semotanová, Josef Žemlička); дагэтуль было выдадзена 10 сшыткаў, прысвечаных кожнага разу нейкаму са значных гарадоў Чэхіі ці Маравіі (Літамнержыцэ, Пардубіцэ, Чэске Будзеёвіцэ, Градэц Кралавэ, Табар, Іглава, Тэлч і інш.).
[27] З найважнейшых перыядычных выданняў у галіне гістарыяграфіі Інстытут гісторыі АН ЧР выдае цэнтральны Český časopis historický (заснаваны ў 1895 г., у 1953—1989 выходзіў пад назвай Československý časopis historický) і Slovanský přehled (заснаваны ў 1898 г.), прысвечаны гісторыі сярэдняй і ўсходняй Еўропы; сярод альманахаў найбольш значны Historica. Historical Sciences in the Czech Republic, які прэзентуе вынікі чэшскіх даследаванняў замежнай грамадзе па–ангельску, па–французску і па–нямецку, потым Mediaevalia Historica Bohemica (па чэшскай і сусветнай гісторыі ранняга Новага часу), Moderní dĕjiny (па гісторыі ХIХ і ХХ ст.), Hospodářské dĕjiny — Economic History і Historická geografie. З іншых перыядычных выданняў неабходна прынамсі дзеля арыентацыі згадаць Časopis Matice moravské (выдае Маціца мараўская ў Брне ў процівагу Českému časopisu historickému), Soudobé dĕjiny (выдае Інстытут сучаснай гісторыі АН ЧР), Sborník archivních prací (Архіўная ўправа Міністэрства ўнутраных справаў ЧР), Acta Comeniana (Інстытут філасофіі АН ЧР) і Archiv orientální (па гісторыі Азіі і Афрыкі, выдае Інстытут арыенталістыкі АН ЧР); з часопісаў вядучых музейных інстытуцый нельга прамінуць Časopis Národního muzea (Нацыянальны музей у Празе), Časopis Moravského zemského muzea (Мараўскі краёвы музей у Брне), Slezský sborník (Сілезскі краёвы музей у Апаве) і Studia Comeniana et historica (Музей Я.А. Коменскага ва Ўгорскім Бродзе).
[28] Карлаў універсітэт у Празе, Універсітэт імя Масарыка ў Брне і Універсітэт імя Палацкага ў Аламоўцы.
[29] Паўднёвачэшскі універсітэт у Чэскіх Будзеёвіцах, Заходнечэшскі універсітэт у Плзэні, Універсітэт імя Я.Э. Пуркіне ў Усці–над–Лабэм, Універсітэт Пардубіцэ, Універсітэт Градэц Кралавэ, Астраўскі універсітэт і Сілезскі універсітэт у Апаве.
[30] Асабліва дынамічна развіваецца малады Паўднёвачэшскі універсітэт у Чэскіх Будзеёвіцах і Гістарычны інстытут пры ім, які ўлучыўся ў міжнароднае навуковае супрацоўніцтва і ўтварыў у паўднёвай Чэхіі адзін з цэнтраў еўрапейскіх параўнальных даследаванняў арыстакратыі і рэзідэнцый эпохі ранняга Новага часу. Вядучы прадстаўнік гэтага інстытута Вацлаў Бужэк здолеў на працягу дванаццаці гадоў выхаваць шэраг здольных вучняў і заснаваць самабытную навуковую школу.
[31] Надзвычай вялікую навуковую і публікатарскую дзейнасць разгарнулі Дзяржаўны цэнтральны архіў у Празе, Архіў сталічнага горада Прагі, Нацыянальны музей у Празе, Усходнечэшскі музей у Пардубіцах і некаторыя іншыя інстытуцыі.
[32] Асноўны агляд інстытуцый і большасці працаўнікоў у галіне гістарыяграфіі падае Lexikon současných českých historiků, ed. Jaroslav Pánek a Petr Vorel, Praha 1999.
[33] Падрабязней пра гэта: Jaroslav Pánek, Die tschechische Historiographie in den neunziger Jahren, у: Österreichische Osthefte 41, 1999, s. 5—23, асабліва s. 13—15.
[34] Гл. вышэй спасылку 23.
[35] Агляд найбольш значных гістарычных часопісаў, што выдаюцца ў Чэшскай рэспубліцы, падаецца ў працы: Jaroslav Pánek, Czech Historiography at the End of the 20th Century, у: Select Bibliography on Czech History 1990—1999, Prague 2000, p. IX—XLVI.
[36] Альманах выдае Інстытут гісторыі АН ЧР у Празе.
[37] Абодва часопісы выдае філасофскі факультэт Карлавага універсітэта ў Празе.
[38] Выдае Інстытут філасофіі АН ЧР у Празе.
[39] Выдае Габрэйскі музей у Празе.
[40] Выдае Цэнтр лацінаамерыканскіх даследаванняў Карлавага універсітэта ў Празе.
[41] Выдае Інстытут арыенталістыкі АН ЧР у Празе.
[42] Абодва перыёдыкі выдае Інстытут гісторыі АН ЧР у Празе.
[43] Абодва перыёдыкі выдае Інстытут славістыкі АН ЧР у Празе.
[44] Miroslav Šesták — Radomír Vlček (ed.), Východoevropská studia v České republice 1990—2000: Historie, Praha 2001 (= Slovanské historické studie 27, 2001).
[45] Emil Voráček, Česká historická bĕlorusistika, у: M. Šesták — R. Vlček (ed.), Východoevropská studia v České republice 1990—2000: Historie, s. 94.
[46] Václava Horčáková — Kristina Rexová — Luboš Polanský, Select Bibliography on Czech History. Books and Articles 1990—1999, Prague 2000; Jaroslav Pánek (ed.), Czech Historiography in 1990s, Prague 2001 (= Historica 7—8, 2000—2001); Miroslav Šesták — Radomír Vlček, East European Studies, ibidem, p. 181—226.
[47] Dušan Třeštík, Počátky Přemyslovců. Vstup Čechů do dĕjin, Praha 1997; idem, Vznik Velké Moravy. Moravané. Čechové a střední Evropa v letech 781—871, Praha 2001.
[48] František Kavka, Vláda Karla IV. za jeho císařství (1355—1378), I—III, Praha 1993; гэтаму ж перыяду — адно ў мараўскім аспекце — прысвечана новая сінтэтычная праца (якая сапраўды ўзнікла ў другой палове дзевяностых гадоў) з–пад пяра Яраслава Мэзніка: Jaroslav Mezník, Lucemburská Morava 1310—1423, Praha 1999.
[49] František Šmahel, Husitská revoluce, I—IV, Praha 1993; гэты самы аўтар далей наноў сінтэтычна перапрацаваў досвед з гэтай эпохі: Husitské Čechy. Struktury, procesy, ideje, Praha 2001.
[50] Josef Macek, Jagellonský vĕk v českých zemích, I—IV, Praha 1992—1999.
[51] Josef Petráт (ve spolupráci s Lýdií Petráтovou), Dĕjiny hmotné kultury II / 1—2. Kultura každodenního života od 16. do 18. století, Praha 1995—1997.
[52] Josef Válka, Dĕjiny Moravy, I—II, Brno 1991—1996.
[53] Otto Urban, Die tschechische Gesellschaft 1848—1918, Wien 1994.
[54] Jan Křen, Konfliktní společenství. Češi a Nĕmci 1780—1918, Praha 1990. Да гэтай асноўнай сінтэтычнай працы потым далучыўся шэраг манаграфій і зборнікаў па гісторыі чэшска–нямецкіх узаемінаў у ХХ ст.
[55] Выданнем арыгінальных прац па гісторыі замежных краін была паспяхова пераадолена мяжа, якая традыцыйна замыкала чэшскую гістарыяграфію ў мясцовых праблемах; пар. Milan Švankmajer a kolektiv, Dĕjiny Ruska, Praha 1995; Luboš Švec a kolektiv, Dĕjiny pobaltských zemí, Praha 1996; Jan Klíma, Dĕjiny Portugalska, Praha 1996; Otakar Hulec, Dĕjiny Jižní Afriky, Praha 1997; Svatava Raková, Anglické kolonie v severní Americe, Praha 1997; Jan Klíma, Dĕjiny Brazílie, Praha 1998; Miroslav Šesták a kolektiv, Dĕjiny jihoslovanských zemí, Praha 1998; Pavel Hradečný a kolektiv, Dĕjiny Řecka, Praha 1998; Oldřich Kašpar, Dĕjiny Mexika, Praha 1999; Jiří Chalupa, Dĕjiny Argentiny, Uruguaye a Chile, Praha 1999; Jan Rychlík, Dĕjiny Bulharska, Praha 2000; Lenka Rovná — Miroslav Jindra, Dĕjiny Kanady, Praha 2000; Helena Kadečková, Dĕjiny Islandu, Praha 2001. Вялікую трохтомавую манаграфію па гісторыі еўра–амерыканскіх узаемінаў у ХХ ст. напісаў Ян Ванэр: Jan Wanner, Spojené státy a evropská válka 1939—1945, пакуль што выдадзеныя два тамы, Praha 2001—2002.
[56] Гэта датычыць, між іншым, і вялікай калектыўнай працы Dĕjiny Univerzity Karlovy, I—IV, red. František Kavka a Josef Petráт, Praha 1995—1998; з сінтэтычных манаграфіяў згадаю прынамсі наступныя: Josef Žemlička, Čechy v dobĕ knížecí (1034—1198), Praha 1997; Petr Čornej, Velké dĕjiny zemí Koruny české, V (1402—1437), Praha—Litomyšl, 2000; Antonín Klimek, Boj o Hrad, I—II, Praha 1996—1998; A. Klimek, Velké dĕjiny zemí Koruny české, XIII (1918—1929), XIV (1929—1938), Praha—Litomyšl 2000—2002; Jan Rychlík, Češi a Slováci ve 20. století, I—II, Bratislava 1997—1998; J. Rychlík, Rozpad Československa. Česko–slovenské vztahy 1989—1992, Bratislava 2002; Václav Ledvinka — Jiří Pešek, Praha. Dĕjiny českých mĕst, Praha 2000.
[57] Маюцца на ўвазе два чатырохгадовыя тэрміны, на якія пэўная асоба можа быць прызначаная дырэктарам акадэмічнага інстытута, прычым заўсёды пасля паўторнага конкурсу.;
[58] Асабліва рэзкая змена адбылася 01.06.1998 г., калі ў Акадэміі навук ЧР былі прызначаныя новыя дырэктары ў Інстытуце гісторыі (Яраслаў Панэк), Інстытуце сучаснай гісторыі (Эва Броклава) і Інстытуце імя Масарыка (Олдржых Тума), а разам з імі вядучыя сталі выконваць і іншыя прадстаўнікі сярэдняга пакалення.
[59] Падрабязней пра гэта: Jaroslav Pánek, Nĕkolik úvah o stavu a perspektivách Historického klubu, у: Zpravodaj Historického klubu 7, 1996, č. 1, s. 1—3; J. Pánek, Mezi Historickým klubem a Sdružením historiků, ibidem 8, 1997, č. 2, s. 1—7; J. Pánek, Sdružení historiků České republiky na sklonku tisíciletí, ibidem 10, 1999, č. 2, s. 28—32; J. Pánek, Sdružení historiků České republiky na prahu 21. století, ibidem 12, 2001, č. 2, s. 33—37.
[60] Згуртаванне гісторыкаў ЧР у значнай ступені ўдзельнічае ў гэтых дыскусіях. Таму яно дамагаецца публікацыі дакументаў, якія б умагчымілі сапраўды значныя, сутнасныя і доўгатэрміновыя дэбаты над праблемамі і адкрыты пошук новых шляхоў вырашэння. Зусім нядаўна яно прыступіла да публікацыі дакументацыі (у т.л. стэнаграфічнага запісу дыскусіі на акадэмічным сенаце), што датычыць змагання за становішча маладых гісторыкаў і ўзроўню навучання гісторыі на філасофскім факультэце Карлавага універсітэта ў Празе ў 2001—2002 г.; гл. Dominik Hrodek (ed.), Diskuse o vysokoškolské výuce historie, Praha 2002.
[61] Пра гэтую праблематыку распавёў чэшскі гісторык Баржывой Чэлаўскі, які ў эпоху камуністычнай улады быў у эміграцыі ў Канадзе і які (абапіраючыся на досвед абароны канадскага друку ад празмернага замежнага ўплыву) востра раскрытыкаваў развіццё медыяў у Чэхіі: Bořivoj Čelovský, Konec českého tisku, Praha 2001.
[62] Падрабязней пра гэта: Jaroslav Pánek, Současné reinterpretace českých dĕjin, у: Spory o dĕjiny. Sborník kritických textů III, Praha 2000, s. 13—23.
[63] Аналіз праблемы і дакументацыі да пытання цыганскага лагера ў Летах каля Пісэка, які стаў прадметам палітычных і журналісцкіх спрэчак, падае публікацыя: Ctibor Nečas — Oldřich Sládek — Jaroslav Valenta, Historikové a kauza Lety, Praha 1999.
[64] Сутнасны адказ на адно з найбольш спрэчных пытанняў, то бок на выклад дэкрэтаў прэзідэнта Чэхаславацкай рэспублікі Эдварда Бэнэша часоў II сусветнай вайны і першых паваенных месяцаў, падала тройка маладых гісторыкаў у публікацыі: Jindřich Dejmek — Jan Kuklík — Jan Nĕmeček, Kauza: tzv. Benešovy dekrety. Historické kořeny a souvislosti (Tři české hlasy v diskusi), Praha 1999.
[65] Тым часам як газеты падаюць вельмі павярхоўныя артыкулы і прынагодныя палемікі, цэльную канцэпцыю доўгі час падае часопіс Střední Evropa, выдаваны Інстытутам сярэднееўрапейскай культуры і палітыкі ў Празе. Ягоным аналізам займалася французскі гісторык Марлен Ляруэль, якая прыйшла да высновы, што мэтай гэтага часопіса ёсць інтэлектуальнае адмаўленне чэшскай нацыянальнай тоеснасці („la négation intelectuelle de l’identité tcheque“); Marlene Laruelle, „Střední Evropa“: Une autre écriture de la nation?, у: Documents de travail CEFRES, № 4, Prague 1996, p. 17.
[66] Падрабязней пра гэта: Jaroslav Pánek, Česká historická vĕda a české historické vĕdomí, у: Český časopis historický 97, 1999, s. 316—320.
[67] Праблематыку самаідэнтыфікацыі і гістарычнага стэрэатыпу судэцкіх немцаў распрацавалі Эва Ган і Ганс Генінг Ган: Eva Hahnová — Hans Henning Hahn, Sudetonĕmecká vzpomínání a zapomínání, Praha 2002.
[68] Jaroslav Pánek — Jiří Pešek, Historikové proti znásilтování dĕjin. Stanovisko Sdružení historiků České republiky, Praha 2002; англійскі варыянт (Historians against the Abuse of History) апублікаваў новы міжнародны зборнік Historia Europae Centralis 1, 2002, p. 93—98.
[69] Zdenĕk Beneš a kolektiv, Téma: Odsun — Vertreibung. Transfer Nĕmců z Československa 1945—1947. Informační materiál pro učitele k výuce na základních a středních školách, Praha 2002; Zdenĕk Beneš a kolektiv, Rozumĕt dĕjinám, Praha 2002.
[70] Jan Kuklík, Mýty a realita takzvaných Benešových dekretů, Praha 2002; Václav Pavlíček, O české státnosti, I. Český stát a Nĕmci, Praha 2002; Jan Nĕmeček a kolektiv, Cesta k dekretům a odsunu Nĕmců, Praha 2002; Jindřich Dejmek, Československo, jeho sousedé a velmoci ve XX. století (1918 až 1992). Vybrané kapitoly z dĕjin československé zahraniční politiky, Praha 2002.