Юрэвіч, Лявон. Жыцьцё пад агнём (Алег Гардзіенка)
Юрэвіч, Лявон. Жыцьцё пад агнём. (Партрэт беларускага военачальніка і палітычнага дзеяча Барыса Рагулі на фоне яго эпохі). Менск. Спэцвыпуск часопісу «ARCHE». 1999. 256.
Гэтая кніга чарговы раз падрывае міф пра ўсенародны характар савецкага супраціву гітлераўскім акупантам пад час апошняй вайны. У СССР усіх выхоўвалі на легендах пра піянераў–герояў і Сусаніных ХХ ст. Аднак у Беларусі было ўсё ж інакш. «Жыцьцё пад агнём» і ёсць поглядам на вайну з іншага, несавецкага боку.
Барыс Рагуля — галоўны герой кнігі і аўтар успамінаў, пакладзеных у яе аснову, пад час нямецкай акупацыі працаваў у беларускай адміністрацыі ў Наваградку, у настаўніцкай семінарыі, а напрыканцы 1943 г. арганізаваў і ўзначаліў Наваградскі конны эскадрон, які найперш змагаўся з савецкімі партызанамі, а таксама бараніў насельніцтва ад рабаўніцтва з боку як немцаў, так і польскіх партызанаў.
У прадмове да выдання яго рэдактар зазначыў: «Дык што ўсё ж такі дзеялася на Беларусі падчас другой сусветнай вайны? — на гэтае і іншыя пытаньні чытачы кнігі знойдуць адказы на старонках гэтай кнігі». Аднак чытачы не знойдуць тут адказу на гэтае пытанне, бо погляд Барыса Рагулі — гэта адзін з мноства поглядаў беларускіх нацыянальных дзеячоў на падзеі вайны, і лічыць ягоныя погляды ісцінай было б неразумна. На ісціну могуць прэтэндаваць у сваіх успамінах і Радаслаў Астроўскі, і Леанід Галяк, і Язэп Малецкі, але ўсе яны выказваюць часам зусім працілеглае разуменне падзеяў вайны.
Структурна кніга складаецца з дзвюх частак: «Згадак» і «Дакумэнтаў». «Згадкі» распавядаюць пра жыццёвы шлях героя кнігі ад нараджэння ў 1920 г. да стварэння Беларускага эскадрону ў 1943 г. (чатыры часткі: «Сталенне», «Ваеннапалоны», «Свабода», «Нарэшце — вызваленне! Альбо?»). Аўтарам кнігі пазначаны Лявон Юрэвіч, хаця аповед вядзецца ад першай асобы, ад Б.Рагулі. Першая частка, хоць і самая маленькая, ахоплівае найбольшы перыяд жыцця героя — да 1939 г., пачатку ІІ сусветнай вайны. Другая частка — пра нямецкі палон, у якім апынуўся Рагуля ў верасні 1939 г., становішча беларусаў у лагеры для ваеннапалонных. Цікава апісаны прыезд у лагер Часлава Ханяўкі, беларускага палітычнага дзеяча ў Нямеччыне, сябра Беларускага прадстаўніцтва ў Берліне, ды механізм вярбоўкі беларусаў на супрацоўніцтва з немцамі. Вось як Рагуля характарызуе Ханяўку: «Я вельмі добра ўсьведамляў, што Ханяўка — здраднік, які адкрыта супрацоўнічае зь немцамі, але ў мяне хапіла розуму нічога не сказаць яму ў твар» (30). Іроніяй лёсу, літаральна праз паўтары гады Рагуля ў гэтых адносінах ужо нічым не адрозніваўся ад Ханяўкі.
Аўтар неаднаразова спробаваў уцячы з палону. Ён з горыччу піша, што і пры панскай Польшчы, і ў нямецкім палоне з Савецкай дзяржавай звязваліся вялікія надзеі. Камуністычная прапаганда добра працавала, і ў нямецкім лагеры хлопцу мроілася вольнае жыццё ў Заходняй Беларусі, якая ўжо была акупаваная Саветамі. Туды ён нарэшце і ўцёк.
Першыя радкі трэцяй часткі «Свабода?» могуць шакаваць чытача жорсткай праўдай пра «вызваленне» верасня 1939 г. «На досьвітку мы прыйшлі на падворак, які стаяў у баку ад дарогі. Мы падышлі да хаты, пагрукалі ў дзьверы й чакалі адказу. У дзьвярах зьявіўся спужаны чалавек і спытаўся , хто мы такія. Мы адказалі, што ваеннапалонныя, уцяклі ад немцаў і толькі–толькі апынуліся на радзіме. Мы папрасілі яго расказаць нам пра тое, што чуваць у краіне. Селянін паглядзеў на нас і сказаў: «Ідыёты! Вяртайцеся да немцаў і прыходзьце разам зь імі, каб вызваліць нас!» (60).
Вяртанне ў Беларусь стала фатальным для Барыса. З першых дзён у краіне Саветаў ён на сабе адчуў усе выгоды савецкага жыцця. Самыя драматычныя старонкі — гэта расповед пра арышт Рагулі супрацоўнікамі НКВД і пра жудасныя катаванні. Арыштаваць яго было проста: вярнуўся з нямецкага палону — значыць падасланы вораг і шпіён. Яго абвінавачвалі ў шпіянажы на карысць Нямеччыны, прымушалі падпісаць патрэбныя паперы. Прыгаварылі да расстрэлу, але ажыццявіць яго чэкістам перашкодзіў пачатак вайны.
У чацвёртай частцы «Згадкаў» апісваецца жыццё на Наваградчыне пад нямецкай акупацыяй. Рагуля характарызуе ўсталяванне на Наваградчыне беларускай адміністрацыі, змаганне з польскімі дзеячамі за «жыццёвую прастору». Беларускія нацыянальныя дзеячы, піша Рагуля, спадзяваліся на тое, што нямецкая ўлада дасць беларусам аўтаномію. «Немцы былі спыненыя саветамі й прымушаныя контратакаваць. Гэта дало нам надзею, што зь немцамі будзе лягчэй дамовіцца й яны дадуць нам больш свабоды й незалежнасьці, створаць буфэрную дзяржаву зь Беларусі, Украіны і Прыбалтыкі, што дазволіць супрацьстаяць Савецкаму Саюзу. Мы ўсё яшчэ аддавалі перавагу нямецкай акупацыі, а не савецкай. Магчыма, таму, што яшчэ дрэнна ведалі немцаў» (128).
Аўтар успамінаў характарызуе культурнае, школьнае і грамадскае жыццё Наваградчыны ў часе нямецкай акупацыі. Роля самога Рагулі на Наваградчыне не зусім зразумелая. Свой узлёт ён тлумачыць прыхільным стаўленнем да ягонай асобы нямецкіх чыноўнікаў. Падаецца, што ўласная роля ў тагачасных падзеях ім перабольшана. Ён быў звычайным перакладчыкам пры нямецкай адміністрацыі. Прывядзем цытату: «Я ведаў мясцовых людзей і ведаў, хто чаго варты. Паступова я стаў набіраць усё большы ўплыў пры вызначэньні лёсаў тых, каго падазравалі ў сувязях з камуністамі, і ў мяне зьявілася магчымасьць абараняць. Я не рабіў адрозненьняў між людзьмі…» (131). Чытаючы гэтыя ўспаміны, робіцца ўражанне, што Рагуля быў асноўным абаронцам народу на Наваградчыне. Чаму ж тады на Наваградчыне ад рук фашыстаў загінула блізу 45 тыс. жыхароў?
Спыняецца Б. Рагуля і на такіх падзеях часоў вайны, як стварэнне Беларускай Незалежніцкай Партыі, сябрам якой ён стаў, увайшоўшы ў кіраўнічае ядро. Цікава, што ў «Жыцьці пад агнём» Рагуля падае інфармацыю пра тое, што ён быў рэдактарам друкаванага органа партыі «Бюлетэня БНП» — «адказным за выпуск шмат якіх нумароў быў я» (145), але Сяргей Ёрш, даследчык БНП, у сваёй кнізе «Вяртаньне БНП», базуючыся на вядомых яму крыніцах, піша, што ў акупаванай Беларусі выйшла два нумары «Бюлетэня», і толькі другі нумар рэдагаваў Барыс Рагуля (Ёрш, Сяргей. «Вяртаньне БНП». Менск—Слонім, 1998, с.126–130).
У «Згадках» трапляецца шмат недакладнасцяў, блытаніны ў датах, перакручвання фактаў. Напрыклад, сцвярджаецца, што доктар Ермачэнка быў высланы ў Прагу гаўляйтэрам Готбэргам пасля смерці Кубэ (151). На самай справе Ермачэнку выдалілі пасля чэрвеня 1943 г. Няпраўда і тое, што Саюз Беларускай Моладзі меў уніформу (154): СБМ не меў грошай, каб забяспечыць сваіх сяброў аднолькавай формай. Інтрыгуе і сказ пра сяброў СБМ, якія «аддавалі салют рымскім узмахам рукі» (151). Шкада, што Б. Рагуля абрывае ўспаміны на 1943 г. і чарговы раз унікае размовы пра свой эскадрон.
У «Дакумэнтах» першымі змешчаны ўспаміны «Наваградзкі эскадрон» пад псеўданімам Рагулявец. Яны напісаны, мяркуючы па дасведчанасці аўтара, ці чалавекам вельмі набліжаным да самога Рагулі, ці ім самім. Хоць тэкст прэтэндуе на статус крыніцы, гэта хутчэй літаратурны твор. «Наваградзкі эскадрон» падзяляецца на дзве часткі: «Эскадрон фармуецца» і «Эскадрон у акцыі». У першай распавядаецца пра стварэнне коннага эскадрона ў 1943 г., і аўтар падае тут шмат цікавага матэрыялу пра механізм узнікнення фармавання, пра палітычнае жыццё Наваградчыны, пра тое, як «рагуляўцы» канфліктавалі з немцамі і гэта заўсёды сыходзіла ім з рук (177—178). У другой частцы асвятляецца ваенная дзейнасць эскадрона ў 1944 г., пераможнае (!) змаганне як з савецкімі, так і з польскімі партызанамі. Пішацца, што ў баі з партызанамі каля Карэлічаў (220—230) партызаны страцілі каля 65 забітымі і столькі ж параненымі, рагулеўцы ж — тры лёгка параненых і пяць патрапілі ў палон. Калі б з партызанамі можна было так лёгка распраўляцца, то немцы сваімі сіламі знішчылі б іх яшчэ ў 1941—1942 г. Такое ўражанне, што «Наваградзкі эскадрон» напісаны па тым прынцыпе, што і творы афіцыйнай савецкай літаратуры.
У наступным раздзеле «Дакумэнтаў» змешчаны артыкул Язэпа Сажыча «Мілітарызацыя Нямеччыны ў часе нямецкай акупацыі 1941–1944». Аўтар, будучы Прэзідэнт Рады БНР, пад час вайны быў камандзірам падафіцэрскай школы Беларускай Самааховы ў Наваградку, а потым узначаліў чыгуначны батальён у Лідзе. Ён характарызуе дзейнасць вайсковых фармаванняў на Наваградчыне, змену нямецкіх адносінаў да праблемаў беларускага войска, вайсковую эміграцыю з Беларусі на Захад. Успаміны Сажыча не выклікаюць такіх нараканняў, як успаміны Рагулеўца. Аднак звернемся да характарыстыкі Другога Усебеларускага Кангрэсу. «У часе Другога Усебеларускага Кангрэсу мне даручана была зь іншымі нашымі афіцэрамі ахова гэтага кангрэсу — у выпадку нападу партызанаў або Немцаў, якім магло не спадабацца завялікае вымаганне незалежнасьці» (246). Гэта няпраўда, што немцы маглі выступіць супраць ўдзельнікаў Кангрэсу. Кангрэсмены маглі прымаць якія заўгодна пастановы, нават пра далучэнне Беларусі да Злучаных Штатаў: немцам было ўсё роўна, бо ўжо пачалася аперацыя „Багратыён“ і яны, усведамляючы, што прайгралі, сталі адступаць. Так што казаць пра незвычайную смеласць беларусаў на Кангрэсе не выпадае. Варта прыгадаць, што па першым патрабаванні немцаў была пасланая прывітальная тэлеграма Гітлеру, прычым без аніякага супраціву з боку беларускіх палітычных дзеячаў.
Выдаўцы кнігі сцвярджаюць, што прыведзеныя ў канцы выдання Песні Штурмовага Звязу (251—255) друкуюцца ўпершыню. Не ведаю, як «Родная краіна» і «Новыя часы», а вось «Чутны гоман — там войска спявае» друкавалася ў гарадзенскай газеце «Пагоня» ў сакавіку 1995 г.
«Жыццё пад агнём», як і іншыя эмігранцкія выданні, стракаціць штампамі: вораг беларускага народу, прыяцель беларускага народу, польскія дзяўчаты лёгкіх паводзінаў, якія, спакушаючы немцаў, працуюць на АК. Разам з тым, гэтая кніга, — дакладней яе першая частка, — лепшае з мэмуарыстыкі, напісанай на эміграцыі. Магчыма таму, што апрацоўваў матэрыялы Лявон Юрэвіч. Што да выгляду кнігі, то ён мог быць лепшым: няўдалы макет, дрэнная якасць фотаздымкаў, кепска вычытаны тэкст.
Менск Алег Гардзіенка