У літаратуры за гэтым зводам замацавалася тры назвы: Статут 1529 г.[1], бо ён быў зацверджаны ў тым годзе, затым «Першы», бо пазней былі зацверджаныя яшчэ Статуты 1566 і 1588 г., і, нарэшце, «Стары». Паколькі ў арыгінале ён называўся «Права писаные», то назва «Статут» прыйшла да яго пазней, калі ўступілі ў дзеянне два наступныя. Назва «Літоўскі» зараз выклікае пярэчанні, бо гэта быў звод ня толькі для літоўскай часткі Вялікага Княства, але для ўсяго гаспадарства, і, напрыклад, у выданні 1960 г. ён названы «Статутам Вялікага Княства Літоўскага».
28 студзеня 1588 г. кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт III Ваза зацвердзіў Статут (звод законаў) для Вялікага Княства Літоўскага, які звычайна называецца трэцім. Статут 1588 г. дзейнічаў у Вялікім Княстве Літоўскім да канца існавання Рэчы Паспалітай, а пасля далучэння Беларусі і Літвы да Расіі ў губернях Віцебскай і Магілеўскай — да 1831 г., у губернях жа Кіеўскай, Валынскай, Падольскай, Менскай, Віленскай і Гарадзенскай — да 1840 г.[2]
Статут 1588 г. быў адразу надрукаваны ў Вільні ў друкарні Мамонічаў кірылічным шрыфтам, прычым артыкул першы раздзела чацвертага сцвярджаў, што «писаръ земъский маеть по руску литерами и словы рускими вси листы, выписы и позвы писати, а не иншимъ езыкомъ и словы»[3] («По руску» — значыць на старабеларускай мове).
У дадатак да «артыкула» Леў Сапега, галоўная дзеючая асоба ў справе выпрацоўкі Статута, запісаў: «А если которому народу встыдъ правь своихъ не умети, поготовю намъ, которые не обчым якымъ языкомъ, але своимъ власнымъ права списаные маемъ и кождого часу чого намъ потреба ку отпору всякое кривды ведати можемъ»[4].
У 1614 г. Статут быў надрукаваны ў перакладзе на польскую мову і потым перавыдаваўся яшчэ шэсць разоў, але толькі па-польску, а ў 1811 г. яго надрукавалі на рускай мове, прычым пераклад быў зроблены з польскай[5]. На мове арыгіналу Статут 1588 г. зноў надрукавалі толькі ў 1854 г. у выданні «Общества истории и древностей Российских»[6]. У XVII ст. ён быў перакладзены на нямецкую мову для Прыбалтыкі (Латвіі і Эстоніі), а ў 1735-38 г. — на ўкраінскую[7].
Да таго часу, як Статут надрукавалі ў рускім перакладзе, гэта значыць да 1811 г., арыгінал быў настолькі забыты, што калі з’явілася апісанне кнігі, зробленае В.С.Сопікавым[8], дык гэта стала сенсацыяй. Калі нават надрукаваны тэкст Статута, можна сказаць, знайшлі ў пачатку XIX ст., дык значна больш складанай была справа з двума папярэднімі, — 1529 і 1566 г., бо тыя існавалі толькі ў рукапісах.
Калі ў канцы ХУШ ст. з’явіўся інтарэс да Статутаў і наогул да помнікаў права мінулага, аб іх меліся толькі самыя агульныя звесткі, асабліва гэта тычылася Статута 1529 г. як самага даўняга. Знаходкі рукапісаў гэтага помніка, яго першапачатковае вывучэньне і, нарэшце, публікацыя мелі, без перабольшвання, драматычны характар.
У пачатку XVI ст., калі ў Вялікім Княстве Літоўскім з’явілася неадкладная патрэба выдання агульнадзяржаўнага збору законаў, яно было адной з найвялікшых дзяржаў Еўропы, ахапляўшай Літву, Беларусь, большую частку Ўкраіны і значныя абшары рускіх земляў. У выніку войнаў з Масквой у канцы XV — пачатку XVI ст. Смаленск і шэраг вобласцяў на паўночным усходзе адышлі да Расіі, а пасля заключэння Люблінскай вуніі ў 1569 г. ад Вялікага Княства ў склад Польшчы перайшлі землі ўкраінскія, і, такім чынам, пасля гэтага году ў складзе Княства засталіся Літва і Беларусь (аднак, калі выпрацоўваліся першыя два Статуты, удзел прымалі і ўкраінскія вобласці). Насельніцтва гэтай дзяржавы было неаднародным як у нацыянальных, так і ў рэлігійных адносінах: на захадзе жылі літоўцы-каталікі, на ўсходзе, займаючы асноўную частку тэрыторыі, — праваслаўныя беларусы і ўкраінцы.
Вялікае Княства ўяўляла сабой манархію, першая асоба якой абіралася прадстаўнікамі пануючага класа. Зрэшты, выбарнасць абмяжоўвалася тым, што да сканчэння дынастыі Ягайлавічаў (1572) вялікія князі абіраліся толькі з прадстаўнікоў гэтага роду, а апошні з нашчадкаў Ягайлы, Жыгімонт II Аўгуст, нават быў каранаваны дзевяцігадовым пры жыцці бацькі.
Улада вялікіх князёў, вельмі моцная пры Вітаўце (памёр у 1430 г.), пазней аслабла, і калі Вітаўт мог, напрыклад, «вывести» з Кіева і Кіеўскага княства князя Ўладзіміра, старэйшага сына Альгерда, даўшы яму ўзамен нязначныя Капыль і Слуцак (паўднёвая Беларусь), дык у далейшым тытулаваная і нетытулаваная знаць да таго пашырыла свае ўладанні, што стала вырашальнай палітычнай і эканамічнай сілай у краіне. Дыспануючы велізарнымі зямельнымі ўладаннямі, магнаты былі там па-сутнасці неабмежаванымі ўладарамі, прыгнятаючы ня толькі сялян ці гараджан, але таксама і шляхту. Шляхта цярпела ўціск і з боку вялікакняскай адміністрацыі.
Аднак, ужо да канца XV ст. шматлікая шляхта, валодаўшая зброяй і абавязаная выступаць па патрабаванню вышэйшай улады на вайну, адчула сваю сілу і стала дамагацца выдання «пісаных законаў», бо як магнаты, так і княская адміністрацыя пры вынясенні судовых выракаў карысталіся звычаёвым правам, тлумачыўшы яго па-свойму, або ўласнай воляй.
З’яўленне пытання пра неабходнасць выдання Статута ў афіцыйных колах можна аднесці да 1501 г., калі вялікі князь Жыгімонт I, выдаючы пацвярджальны прывілей Валынскай зямлі, адзначыў, што прывілей будзе дзейнічаць да той пары, «пока права Статута у отчизне нашей не уставим»[9]. Гэта была быццам эпізадычная згадка, але разам з тым яна сведчыла пра тое, што пытанне аб выданні Статута ужо наспела.
Афіцыйна ўпершыню размову пра патрэбу выпрацоўкі Статута ўзнялі на Віленскім сойме ў 1514 г.[10] Аднак справа гэтая ўсё зацягвалася, бо магнаты Вялікага Княства «прыкладвалі ўсе намаганні», каб не дапусціць да стварэння такога зводу[11]. I гэта палкам натуральна, паколькі зацвярджэнне «Пісаных правоў» мела моцна скараціць ix сваволю .
Нарэшце, у 1522 г. на сойме ў Горадні станы звярнуліся да [вялікага] князя з просьбай выдаць «пісаныя законы». У тым жа годзе Статут быў выпрацаваны i ў снежні ўрад пастанавіў увесці яго ў дзеянне, аднак гэта не было зроблена[12].
Што ўяўляў Статут 1522 г. i як ён абмяркоўваўся — да гэтага часу няясна. Згодна з дадзенымі І.Даніловіча, Статут быў выпрацаваны «з старых статутаў i канстытуцый» (соймавых пастаноў). Аднак, што ўяўляў сабою гэты Статут i як яго абмяркоўвалі на сойме, не гаворыць i Даніловіч[13]. Даніловіч сцвярджае, што ў 1524 г. вялікі князь пераслаў тэкст Статута канцлеру Альбрэхту Гаштаўту, каб той «агаласіў» звод, але «некаторыя члены (ураду — М.У.) папрасілі не выдаваць яго». Выдалі Статут у 1529 г.[14]
Тое, што магнаты былі супраць Статута, гэта цалкам відавочна, аднак, калі Статут быў прадстаўлены i зацверджаны на працягу няпоўных 9 месяцаў (сойм працаваў у лютым — сакавіку), дык калі ўсё гэта было зроблена? Відаць, затрымка з увядзеннем яго ў жыццё стала вынікам ня толькі супраціву магнатаў, але i таго, што якасць зводу была не надта высокай.
Першапачаткова Статут 1529 г. меркавалася надрукаваць, тым больш, што да таго часу ў Вільні ўжо некалькі гадоў дзейнічала друкарня Францішка Скарыны, у якой былі надрукаваныя «Малая падарожная кніжка» (1522) i «Апостал» (1525). Ідэя гэтая, аднак, не ажыццявілася, i Статут пачаў дзейнічаць у рукапісным выглядзе.
Стаўшы агульнадзяржаўным законам, Статут быў запатрабаваны ў многіх сотнях асобнікаў. У велізарнай дзяржаве мовы i дыялекты ў розных раёнах істотна адрозніваліся, таму можна лічыць, што пры перапісванні падобныя асаблівасці мусілі адлюстравацца ў тэксце, не гаворачы пра непазбежныя памылкі перапішчыкаў.
Пасля зацвярджэння зводу 1566 г. патрэба ў «Старым» Статуце значна скарацілася, а гэта азначала, што каштоўнасць яго зменшылася, з прычыны чаго i берагчы яго сталі менш. З выхадам жа ў свет друкаванага Статута 1588 г. значэнне папярэдніх яшчэ больш знізілася. У два наступныя стагоддзі «Стары» Статут стаў творам настолькі састарэлым, i патрэба ў ім настолькі ўпала, што ён як бы знік наогул. Працэс гэты мусіў паскорыцца тым, што, пачынаючы з канца XVII ст., кірыліца ў Вялікім Княстве па-сутнасці выйшла з ужытку i стала незразумелай. Такім чынам, калі да «Старога» Статуту з’явілася цікаўнасць, дык выявілася, што знайсці яго вельмі цяжка.
Аднак, у рэшце рэшт некалькі асобнікаў удалося адшукаць. Старажытныя рукапісы i кнігі захоўваліся ў манастырах (кляштарах) i яшчэ больш у прыватных зборах. У XVIII ст. (як, зрэшты, i раней) некаторыя магнаты Рэчы Паспалітай мелі вельмі буйныя зборы кніг i рукапісаў на самых розных мовах i з самых розных эпох. Так, у бібліятэцы Залускіх у Варшаве мелася 300 тысяч кніг i 10 тысяч рукапісаў[15]. Вельмі вялікія былі зборы Радзівілаў у Нясвіжы, Храптовіча ў Шчорсах, Чартарыскіх у Пулавах, i г.д.
Пытаннямі гісторыі права Вялікага Княства Літоўскага ўпершыню сур’ёзна пачаў займацца ў канцы XVIII ст. буйны землеўладальнік i шырокаадукаваны чалавек Тадэвуш Чацкі, уладанні якога знаходзіліся на Правябярэжнай Украіне, у прыватнасці цэнтрам яго дзейнасці быў горад Крамянец, з якога Чацкі ствараў навуковы i вучэбны цэнтр (у польскім духу) для ўсёй Правабярэжнай Украіны. Чацкі ці ня першым з даследчыкаў атрымаў рукапісны асобнік Статута (на лацінскай мове), вывучыў яго i вынікі сваіх назіранняў апублікаваў у двухтомнай працы, якую назваў «Аб літоўскіх i польскіх правах»[16]. У сваёй працы ён крануў ўсе тры Статуты, але мы тут гаворым толькі пра тое, што ён казаў пра Першы. Увогуле, у вялікай працы Чацкага Першаму Статуту месца адведзена вельмі нямнога. Але сутнасць у тым, што ў ёй упершыню гэтае пытанне ўзнята.
Па словах Чацкага, асобнік Статута, які апынуўся ў яго, меў на вокладцы лічбу 1538 i ініцыялы J.U., што, на думку Чацкага, азначала Якаў Уханьскі (Jaków Uchański). У 1784 г. рукапіс Статута быў падараваны каронным (г.зн. польскім — М.У.) пісарам Казімірам Ржэвускім каралю Станіславу Аўгусту, які перадаў яго Чацкаму. Чацкі лічыў, што другі асобнік Статута меўся ў земскіх актах, але потым загінуў, i што таму ягоны асобнік адзіны. Дарэчы, Чацкі думаў, што Статут існуе толькі на лацінскай мове. Асобнік, які трапіў да яго, пазней называўся Порыцка-Пулаўскім (Порыц — маёнтак Чацкага, Пулавы — Чартарыскага).
Праца Чацкага спачатку расцэньвалася як найвышэйшае дасягненне польскай навукі. Дастаткова сказаць, што Ігнаці Даніловіч, які стаў да пачатку 20-х г. самым буйным знаўцам Статутаў, назваў яе «безсмяротнай»[17]. Але Чацкі, пры ўсіх сваіх сапраўды шырокіх ведах, быў дылетантам, пгто вельмі хутка стала ясна спецыялістам. Аднак у агульным гэта не магло паменшыць значэнне прац Чацкага як першаадкрывальніка.
Пакідаючы Чацкаму ролю першага, хто пачаў вывучаць Статуты, сапраўдным заснавальнікам гэтае справы трэба лічыць (і з поўным правам) Ігнація Даніловіча, які ня толькі першым выклаў (у самым кароткім выглядзе) гісторыю знаходак рукапісаў Статута ў арыгінале, г.зн. на старабеларускай, лацінскай i польскай мове, але i правёў па сутнасці ўсю працу па падрыхтоўцы Статута (Першага) да друку.
Рукапіс Першага Статута быў знойдзены ў Вільні ў 1815 г. у бібліятэцы Віленскага універсітэта, куды ён трапіў з бібліятэкі езуітаў, у якую, у сваю чаргу, быў прывезены са Слуцка (былая сталіца князёў Алелькавічаў-Слуцкіх), з калекцый кальвінскага «збора». Яшчэ раней ён належаў Яну Казіміру Пашкевічу, потым знаходзіўся ў бібліятэцы Казіміра Клакоцкага[18]. Такім чынам, уладальнікі гэтага рукапісу прасочваюцца з канца XVII i прыкладна праз усё XVIII ст. Даніловіч даў яму назву «Слуцкі».
У 1817 г. Карл Сцыпіён перадаў Варшаўскаму таварыству сяброў навук другі асобнік арыгінала Статута. Гэты рукапіс раней належаў бабулі Сцыпіёна, якая паходзіла з Фірлеяў, таму яму далі назву «Фірлеяўскі»[19].
У 1820 г. граф Цітус Дзялыньскі купіў у Мацея Казлоўскага за 30 дукатаў трэці асобнік Статута ў арыгінале, рукапіс якога аказаўся самым спраўным (непашкоджаным). Па прозвішчы ўладальніка яго называюць рукапісам Дзялыньскага[20]. У 1823 г. Даніловіч пісаў, што граф Дзялыньскі ўжо два гады як дазволіў Лялевелю карыстацца «найцікавейшым рукапісам рускага Першага статута». У другім месцы Даніловіч паведамляў, што Дзялыньскі «пазычыў» Статут Лялевелю[21]. Відавочна, гэта трэба разумець так, што рукапіс быў перасланы ў Вільню, дзе ім пачаў займацца Даніловіч. Сам Даніловіч напэўна ніколі з Дзялыньскім не сустракаўся, у кожным разе ён яшчэ ў 1819 г. пытаўся ў Лялевеля: хто такі Дзялыньскі?[22]
Першы час пасля знаходкі Статута 1529 г. на мове арыгінала ў яго даследаванні разам з Даніловічам удзельнічаў таксама Яўхім Лялевель, значна больш вядомы як палітычны дзеяч, або як гісторык Польшчы, хоць ён, знаходзячыся ў Вільні, нямала займаўся i гісторыяй Вялікага Княства Літоўскага.
Пра Даніловіча, ягоную знаходку Супрасльскага летапісу i яго выданні кароткія звесткі прыведзены ў нашых «Нарысах»[23]. Асобную манаграфію яму прысвяціў літоўскі гісторык А.Янулайціс[24].
Сын беднага вуніяцкага святара з-пад Бельску (крайні паўднёвы ўсход Беларусі, зараз у межах Польскай Рэспублікі), пасля школы ў г. Ломжы, а потым Беластоцкай гімназіі, дзе атрымаў грунтоўную падрыхтоўку па мовах лацінскай, нямецкай i французскай, Даніловіч паступіў у Віленскі універсітэт, які скончыў са званнем магістра права ў 1812 г. З 1822 г. ён прафесар таго ж універсітэту. Найважнейшым яго заняткам стаў пошук крыніц па гісторыі права Вялікага Княства Літоўскага. У гэтай справе, як i наогул у кожнай іншай, ён выяўляў велізарную энэргію i ў хуткім часе ў Супрасльскім манастыры (на сёння ў межах Польшчы) знайшоў летапіс, які атрымаў назву Супрасльскага, а затым i апублікаваў яго. Даніловіч жа, пасля знаходкі ў Вільні рукапісу Статута 1529 г., стаў галоўным, хто рыхтаваў гэты помнік да друку, а потым шэраг прац пра яго.
У тыя часы, калі знаходкі паступалі адна за другой, Віленскі універсітэт перажываў росквіт сваёй дзейнасці. Менавіта там сканцэнтраваліся навуковыя сілы, якія займаліся вывучэннем гісторыі [агульнай], гісторыі права, прыроды i г.д. як Літвы, так i Беларусь Акрамя згаданых ужо Даніловіча i Лялевеля, у той час ва універсітэце працавалі такія вядомыя вучоныя, як М.Баброўскі, І.Ярашэвіч, А.Сасноўскі, І.Анацэвіч, І.Лабойка. Ледзь не ўсе яны бралі нейкі ўдзел у даследаванні Статута, але асноўная роля належала І.Даніловічу.
Да таго часу, як Дзялыньскі даслаў у Вільню свой cnie, Даніловіч грунтоўна вывучыў Слуцкі. Дзялыньскі, які потым граў вырашальную ролю ў справе выдання Статута 1529 г., з’яўляўся багатым чалавекам, сабраўшым у сваім маёнтку Курнік (каля Познані) масу рукапісаў i кніг. За ўдзел у паўстанні 1831 г. ён быў асуджаны расійскім урадам да смяротнага пакарання, але ўхіліўся ад расправы. У 1848 г. за ўдзел у рэвалюцыйным руху ў Прусіі прускі ўрад наклаў на яго ўладанні секвестр, аднак ён хутка быў зняты. У сваёй антыўрадавай дзейнасці ў Прусіі Дзялыньскі, відаць, далёка не заходзіў. У 1828 г. ён пачаў друкаваць рознага кшталту крыніцы па гісторыі Польшчы (у 1828 г. успаміны Яна Кілінскага, аднаго з вядомых удзельнікаў паўстання пад кіраўніцтвам Касцюшкі), у 1829 г. стаў сябрам Варшаўскага таварыства сяброў навук, пазней выдаў васьмітомную серыю дакументаў пад назвай «Акты Таміцыяна»[25]. Потым ён жа выдаў Статут.
Праца над падрыхтоўкай Статута да друку ўжо блізілася да завяршэння, калі раптам перапынілася. У 1823 г. царская паліцыя выкрыла шэраг нелегальных арганізацый студэнтаў Віленскага універсітэта, пачаліся масавыя арышты, многа прафесараў універсітэта звольнілі. A Даніловіч у 1824 г. быў прызначаны прафесарам Харкаўскага універсітэта, г.зн. мусіў пакінуць Вільню. Аднак, ён паехаў адразу не ў Харкаў, a ў Пецярбург, дзе пачаў працаваць у зборах М.П.Румянцава ды ў Імператарскай бібліятэцы, у фондах былой бібліятэкі Залускіх.
28 студзеня 1825 г. Даніловіч пісаў з Пецярбурга Лялевелю, што ён з’ехаў «па-дыягенску», г.зн. бяз усяго, пакінуўшы ўсе свае творы на месцы, недапрацаванымі. Улічваючы абставіны, якія тады склаліся, ён пісаў, што гатовы друкаваць тэкст Статута Дзялыньскага «рускімі літарамі» (відаць, «гражданкай»?), але побач хацеў даць тэксты лацінскі i польскі. Спрабуючы знайсці якое-небудзь выйсце з той сітуацыі, Даніловіч разважаў пра магчымасці далучэння да гэтай справы «канцлера», г.зн. М.П.Румянцава, прычым згаджаўся (каб скараціць выдаткі) друкаваць Статут без каментараў[26].
Натуральна, што рыхтуючы Статут да публікацыі, як Даніловіч, так i ўсе асгатнія, хто меў дачыненне да гэтай працы, думалі пра тое, як перадаць тэкст у друку. Амаль двухвекавая практыка Рэчы Паспалітай прывучыла да таго, што пры перапісванні старажытных кірылічных тэкстаў яны перадаваліся польскай графікай. У самога Даніловіча раней у гэтым сэнсе не было ніякіх сумненняў, — друкаваць належыць польскай графікай. Аднак сярод віленскіх вучоных знайшліся такія, хто глядзеў на справу інакш. У лісце Лялевелю ад 22 жніўня 1822 г. Даніловіч паведамляў, што Баброўскі (пэўна, Міхаіл Казіміравіч) выказаў пажаданне, каб Статут быў надрукаваны царкоўна-славянскім шрыфтам[27].
Буйнейшы паліглот свайго часу Баброўскі быў велічынёй такога рангу, што з ім нельга было не лічыцца, але перспектыва друкаваць Статут не лацініцай надзвычай расстроіла Даніловіча: «два гады маёй працы пойдзе на нішто»[28]. 11 ліпеня 1825 г. ужо з Харкава Даніловіч пісаў Лялевелю, што праца над першым Статутам амаль скончаная, другі ж ледзь крануты, але нават калі б усё было гатовае, то друкаваць у Харкаве нельга з прычыны адсутнасці польскага шрыфту. У якасці асноўнага тэксту для першага Статута пойдзе тэкст Дзялыньскага. Напрыканцы Даніловіч паведамляў, што згодны рабіць усё без аплаты («ганарара не чакаю»)[29].
26 верасня 1825 г. Даніловіч паведамляў: «Статут хутка ў мяне будзе гатовы для адсылкі ў рукі Завадскага (Завадскі — самы вядомы на той час выдавец у Вільні — М.У.), рабі з ім што жадаеш, друкуй, змяняй, бяры колькі можаш або i без ганарару, згодны на ўсё з удзячнасцю»[30]. Тое самае ў лісце ад 21 лютага 1826 г.[31]
Значыць, можна лічыць, што ў верасні 1825 г. працы над Статутам былі завершаныя, г.зн., што ў Даніловіча на той час меўся тэкст, гатовы для набору ў друкарні. Што ж уяўляў сабой гэты тэкст? Можна лічыць бясспрэчным, што як Статут, так i ўсе варыянты да яго са спісаў Слуцкага i Фірлеяўскага, былі выкананы лацінкай, г.зн. польскай графікай. Улічваючы грашовыя цяжкасці, на якія ў той час спасылаўся Даніловіч, можна меркаваць, што ўсю работу па перадачы Статута лацінкай ён выканаў сам. Сыходзячы з больш позніх падзей, калі Статут ужо друкаваўся (пра гэта ніжэй), можна дапускаць, што Даніловіч зрабіў два спісы лацінкай, але арыгінал застаўся ў адзіным асобніку. Прычым, ніводнагa са спісаў Статута ў арыгінале пасля ад’езду з Вільні Даніловіч ня меў. Далей вынікае, што ў хуткім часе пасля заканчэння працы Статут быў перасланы Лялевелю, які ў той час знаходзіўся ў Варшаве.
Далей ў ліставанні наступіў перапынак амаль на два гады (цалкам магчыма, што ліставанне i працягвалася, але пра гэта невядома), a калі яно аднавілася, дык пытанне стаяла ўжо аб магчымасці выдання ў Познані. Відавочна, у Вільні абставіны былі такія, што ні Завадскі, ні хто-небудзь іншы друкаваць Статут не рашаўся.
У лістах да Лялевеля ад 15 красавіка i 28 траўня 1828 г. Даніловіч пытае — што з Статутам?[32] Верагодна, рукапіс Статута ў той час знаходзіўся ў Лялевеля, ці дзе ў іншым месцы.
Пра самую гісторыю выдання Статута сведчаць ужо дакументы 1881 г.: брат Яўхіма Лялевеля Прот паведамляў, што Яўхім перадаў рукапіс Статута Варшаўскаму таварыству сяброў навук дзеля выдання, але Таварыства, ня маючы на гэта сродкаў, пераслала ўсё графу Дзялыньскаму ў Познань. Аднак, з іншага ліста таго ж Прота вынікае, што другі асобнік быў або перасланы ў Познань, або застаўся ў Яўхіма Лялевеля. У кожным разе, калі ў лістападзе 1831 г. у Варшаве пачалося паўстанне, у якім Лялевель браў такі значны ўдзел, дык ён да таго часу паспеў прачытаць толькі першыя 40 старонак. Калі набор праводзіўся ў Познані, a карэктуру Лялевель чытаў у Варшаве, дык вельмі верагодна, што ў яго быў другі асобнік тэксту. Прот Лялевель сцвярджае, што ўсе працы Яўхіма апынуліся, у сувязі з паўстаннем, у яго (Прота), i што ён потым перадаў усё Дзялыньскаму[33], a гэта таксама можа сведчыць, што ў Лялевеля быў другі асобнік.
Бясспрэчным у гэтай гісторыі ёсць наступнае. Па-першае, даследаваўшы некалькі спісаў Статута, Даніловіч лічыў (і цалкам справядліва), што самым захаваным з ix з’яўляецца спіс, які належаў графу Дзялыньскаму. Па-другое, Статут быў падрыхтаваны да друку менавіта па спісу Дзялыньскага. Трэцяе, што Дзялыньскі атрымаў рукапіс Статута ці ад Варшаўскага таварыства сяброў навук, ці ж непасрэдна ад Лялевеля; Даніловіч да гэтае справы ўжо ня меў аніякага дачынення.
Статут выйшаў з друку ў Познані ў 1841 г. у складзе аб’ёмнага зборніка, заняўшы ў ім асноўнае месца. Зборнік называўся «Збор помнікаў літоўскага права» (Zbiór praw litewskich). У прадмове, напісанай графам гранічна сцісла — на адну старонку, пра Даніловіча i Лялевеля ні слова. Пры такім становішчы чытачы мелі права лічыць, што падрыхтаваў да друку Статут сам Дзялыньскі.
Аб’ём зборніка вельмі вялікі: 542 старонкі дакументаў, чатыры старонкі тлумачальнага тэксту да прыкладзеных выяў пячатак, 12 аркушаў літаграфічных выяў пячатак, а ў канцы кнігі яшчэ дзве старонкі літаграфічных выяў, на адной з якіх змешчаны першая старонка Статута 1529 г., на другой «Отказ господаря короля его милости всим княжатом и панятом». Дакументы, змешчаныя ў зборніку, напісаныя на мовах лацінскай, старабеларускай і польскай, прычым усё, напісанае па-старабеларуску, перададзена польскай графікай. Хто падрыхтаваў да друку тэксты апрача Статута, у прадмове таксама не гаворыцца.
Да часу выдання «Зборніка» у Польшчы выпрацаваліся пэўныя (хоць і неабавязковыя для ўсіх) правілы транслітарацыі кірылічных тэкстаў польскай графікай; у старабеларускай мове гук «ґ» выбухны (змычны) перадаваўся дзвюмя літарамі «кг» (прозвішча Гаштаўт пісалася як Кгаштолт), пры перадачы таго ж гука лацінкай пісалі «kh», тады як «г» глухое перадавалася літарай «h». Гук «е» перадаецца літарамі «іе» або «jе», але таксама і проста «е». Гук «я» літарамі «іа» або «jа». Літара «у» пры перадачы лацінкай звычайна азначае гук «ы», але таксама і гук «і». Гэтыя правілы, аднак, не заўсёды вытрымліваліся, у асаблівасці гэта тычыцца гука «ж». У польскай графіцы гэты гук перадаецца літарай «z», над якой ставіцца кропка (без яе чытаецца як «з»). Такім чынам «Жигимонт» атрымліваецца як Зікгімонт (Zikhimont). Часам два словы пададзены разам, як адно (ктому), аднак увогуле тэкст у перадачы лацінкай цалкам даступны для разумення.
На працягу больш чым паўстагоддзя вывучэннем Статутаў займаліся асобы польскай культуры, частка з якіх (Даніловіч, Баброўскі, Сасноўскі, Анацэвіч) былі вуніятамі, што значыць не палякамі. Усе яны пісалі галоўным чынам па-польску і, як бачна з сказанага раней, Даніловіч вельмі засмучаўся з тае прычыны, што Статут можа быць надрукаваны царкоўна-славянскім шрыфтам, а не лацінкай. Прычынай такога расстройства вельмі верагодна маглі быць меркаванні аб тым, што асобы, зацікаўленыя ў вывучэнні Статута, з цяжкасцю авалодвалі б старабеларускім тэкстам, прычым цяжкасць гэтая нашмат павялічылася б, калі тэкст перадаць нават не царкоўна-славянскім шрыфтам, а «гражданкай». Статут, выдадзены за мяжой, і тым больш надрукаваны польскім шрыфтам, як і ўвесь зборнік, ня мог атрымаць шырокага распаўсюджвання ў Расіі, не гаворачы ўжо пра тое, што пасля закрыцця Віленскага універсітэта ў 1832 г. у Расіі больш не заставалася цэнтра, дзе б Статут выклікаў цікавасць. Стаўшы эмігрантам, Лялевель быў захоплены іншымі інтарэсамі, Даніловіч, хаця застаўся ў Расіі і стаў прафесарам Харкаўскага, а потым Маскоўскага і Кіеўскага універсітэтаў, быў заняты іншымі пытаннямі. У прыватнасці, у апошнія гады жыцця ён рыхтаваў кодэкс законаў для Літвы, Беларусі і Правабярэжнай Украіны, г.зн. тых няпольскіх вобласцяў былой Рэчы Паспалітай, якія адышлі да Расіі. (Аднак выпрацаваны і нават зацверджаны кодэкс ня быў уведзены ў дзеянне).
У той сітуацыі ініцыятыва ў справе выдання Статута (дакладней, усіх трох Статутаў) мусіла перайсці да расійскіх вучоных. Але ўжо наперад можна было сказаць, што яна сутыкнецца з цяжкасцямі, паколькі спецыялістаў па гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, і тым больш па Беларусі, у Расіі 1850-х г., ды і шмат пазней, ня мелася. У рэшце рэшт за гэтую справу ўзялося Маскоўскае таварыства гісторыі і старажытнасцяў расійскіх, якое выдала ў 1854-55 г. усе тры Статуты: 1529, 1566 і 1588 г. (у 1854 г. былі выдадзены Статуты 1529 і 1588 г., а ў 1855 г. — 1566 г.).
Выданне аб’ёмных і складаных крыніц на працягу двух гадоў, да таго ж на мове, вельмі нязвыклай для выдаўцоў, здаецца, мусіла гарантаваць нізкую якасць працы. Аднак усе тры Статуты надрукаваны ў цэлым на ўзроўні таго часу, прычым трэба адзначыць, што Статут 1566 г. на мове арыгіналу надрукаваны ў «Временнике» адзіны раз.
У літаратуры прынята лічыць, што ўся праца па публікацыі Статутаў выканана сакратаром таварыства І.Д.Бяляевым, але ні ў адным выданні пра гэта не гаворыцца адкрыта; за подпісам Бяляева ідуць толькі прадмовы.
Чаму Таварыства даручыла гэтую вельмі адказную працу менавіта Бяляеву? Да часу выдання Статута Бяляеў быў найбольш вядомы як аўтар даследавання «Сяляне на Русі». Выданне Статутаў мусіла прадугледжваць знаёмства рэдактара з гісторыяй як Вялікага Княства Літоўскага наогул, так і яго асобных частак у прыватнасці, гісторыяй Беларусі, Украіны, а таксама і Польшчы. Абсалютна неабходна было ведаць як мову Статутаў, так і пісьмовасць таго часу ў Вялікім Княстве ўвогуле. Аднак, у спісе работ І.Д.Бяляева, складзеным Мрочак-Драздоўскім у 1905 г.[34], твораў першага, нейкім чынам звязаных з падобнай тэматыкай, няшмат, яны невялікія па аб’ёму, а знаёмства з імі сведчыць пра дрэннае веданне аўтарам прадмета, пра які ён піша. Гэтыя работы друкаваліся амаль усе ў 1860-я г., у часы, калі расійскі нацыяналістычны друк праслаўляў дзейнасць Мураўёва, а «культурнай часткай» палітыкі Мураўёва ведаў І.П.Карнілаў. Творы Бяляева на гэтыя тэмы тады друкаваліся ў газэце «День», у «Православном обозрении», у «Русском вестнике». Самая большая праца І.Д.Бяляева, звязаная з Беларуссю, называецца «Нарыс гісторыі Паўночна-заходняга краю Расіі» (Вільня, 1867). Бяляеў давёў выклад да 1386 г. (да Крэўскай вуніі) і падараваў рукапіс Віленскай вучэбнай акрузе. Цалкам магчыма, што Бяляеў меў папярэднюю дамоўленасць з кіраўніцтвам акругі, у кожным разе кніга была надрукаваная накладам 1200 асобнікаў і бясплатна разасланая па школах акругі. У той час ужо існавала шматтомная «Старажытная гісторыя літоўскага народа» Нарбута[35] і трохтомнік Ярашэвіча «Вобраз Літвы»[36]. Відаць, Бяляеў ня ведаў пра іх, або погляды гэтых аўтараў яго не задавальнялі, і ён у «Нарысе» выклаў уласную канцэпцыю, якая здзіўляе сваёй непісьменнасцю. У выкладзе Бяляева Полацак і ўсё Полацкае княства было калоніяй Ноўгарада, але ў той самы час ён сцвярджае, што ад Прыпяці і да вусця Заходняй Дзвіны, ад верхняга Дняпра да вусця Нёмана жылі яцвягі, а ад Шчары да Бярэзіны — розныя літоўскія плямёны, дасягаючы на ўсходзе вярхоўяў Дняпра. Гэта былі дзікуны ў поўным сэнсе слова. Але калі літоўцы і яцвягі займалі акрэсленую прастору, дык дзе знаходзілася Полацкае княства?
Спроба Бяляева ўварвацца ў вобласць тапанімікі паказвае ягонае невуцтва і ў гэтай галіне. Так, згодна з ягоным меркаваннем, Юра (рака ў заходняй Літве) — назва руская, тады як на самой справе ў літоўскай мове «Юра» азначае «мора». Пултуск (горад у Польшчы), на думку Бяляева, — гэта другая назва Полацка. Відавочна, яго пазнанні ў гісторыі больш позняга часу, у прыватнасці XVI ст., перыяду, калі ствараліся Статуты, былі не вышэйшыя, чым веды аб пачатковым перыядзе. [Яго] прадмовы гранічна абмежаваныя па памерах і адпаведна бедныя па зместу.
Усе тры Статуты, змешчаныя ў «Временнике», займалі толькі яго частку. Так, у 18 кнізе, якая была разбітая на некалькі раздзелаў, у першым з іх, названым «Даследаванні», знаходзіцца артыкул В.Н.Ляшкова «Старажытныя рускія законы аб захаванні народнага багацця» (С.1-42). У наступным раздзеле «Матэрыялы» змешчаны Статут 1529 г.: прадмова — С.І-П; тэкст — С.1-106, змест — С.І-ХVI. Заўважым, што дадзеная ў «Временнике» назва «Старый Литовский статут 1529 г.» — таўталогія, бо ён называўся ці «Стары», ці «Першы», ці «Статутам 1529 г.». Услед за Статутам змешчана «Кніга сеунчэй», якую падаў Бяляеў (С.1-28). Той жа Бяляеў змясціў яшчэ адну публікацыю: «Жалованная обводная грамота 7182 года 30 сентября» (С.1-56). Такім чынам, Бяляеў у 18 кнізе «Временника» змясціў акрамя Статута яшчэ дзве публікацыі, якія ня мелі ніякага дачынення да помніка.
У прадмове да Статута гаворыцца наступнае: «Рэдакцыя “Временника” мела арыгіналам спіс гэтага Статута, выразна і дакладна зняты з рукапісу XVII ст., які захоўваўся ў былой Віленскай Акадэміі. Спіс гэтага рукапісу быў дастаўлены ў Таварыства А.В.Сямёнавым. Варыянты падведзены па спісах Дзялыньскага, Фірлеяўскім і Слуцкім». Далей гаворыцца, што Віленская рэдакцыя (г.зн. тая, па якой друкаваўся тэкст — М.У.) «адной рэдакцыі са Слуцкай, якой карыстаўся для варыянтаў граф Дзялыньскі,… верагодна абодва рукапісы гэтыя былі спісаныя з аднаго старажытнага рукапісу і ўяўляюць вельмі мала варыянтаў адзін да другога».
Статут друкаваўся «без дадаткаў і выпраўленняў па іншых рукапісах, за выняткам тых выпадкаў, дзе ў Віленскім рукапісе нехапала цэлых артыкулаў, якія і ўносіліся ў тэкст, хаця адзіным шрыфтам, але заўсёды з пазначэннем, з якога рукапісу яны браліся».
Публікацыя Статута 1529 г. па Віленскаму рукапісу — самая вялікая памылка (дакладней, недарэчнасць), дапушчаная Бяляевым. Справа ў тым, што Віленскі і Слуцкі спісы — гэта адно і тое ж. Бяляеў і ягоныя супрацоўнікі знайшлі, што рукапісы блізкія, але не ўбачылі, што гэта тое ж самае.
У тым жа 1854 г. у «Временнике» быў надрукаваны і Статут 1588 г., аб’ём якога значна большы, чым звода 1529 г. Дастаткова сказаць, што калі пры аднолькавым фармаце Статут 1529 г. змясціўся на 106 старонках і 16 старонак заняў ягоны змест, дык Статут 1588 г. заняў 382 старонкі тэксту, а пералік назваў раздзелаў знаходзіцца перад тэкстам і ахапляе 24 старонкі. Значыць, сам тэкст займае 358 старонак, што больш чым утрая перасягае аб’ём першага.
Прадмова і да гэтага Статута не перавышае адной старонкі. У ёй гаворыцца, што Статут надрукаваны па Мамоніцкаму выданню 1588 г., «у месцах жа цёмных, ці дзе ў Мамоніцкім выданні сустракаліся пагрэшнасці, карысталіся для выпраўлення і тлумачэння як варыянтамі спісам Статута, пісаным у XVII ст., які быў для гэтага прывезены … князем [М.А.] Абаленскім з Маскоўскага Архіва Міністэрства замежных спраў, і выданнем гэтага Статута на польскай мове з рускім перакладам, надрукаваным у Пецярбургу». Рэдакцыя імкнулася поўнасцю прытрымлівацца Мамоніцкага выдання, нават пры пераносе слоў з радка ў радок.
Статут 1566 г. надрукаваны ў 1855 г. у 23 кнізе «Временника», наогул у тым жа выглядзе, што і два папярэднія. У прадмове, падпісанай І.Д.Бяляевым, гаворыцца, што «Таварыства пастанавіла надрукаваць Статут 1566 года і «паправы» статутавыя 1578 года. I Статут, і «паправы» друкуюцца ўпершыню».
Статут 1566 г. друкаваўся па асобніку Румянцаўскага музея і па каталогу, які быў складзены Вастокавым і лічыўся пад нумарам ССССХІІ. Вастокаў так ахарактарызаваў рукапіс: «пісаны скорапісам польска-рускага почырка XVI стагоддзя, пісаны Васілём Усовічам, гродскім пісарам і прысяжным сіндзікам кіеўскім, як паказана ў розных месцах рукапісу. Гэты спіс Статута Валынскага[37], па некаторых прыкметах мусіць быць тым самым, які належаў бібліятэцы Залускіх і апісаны Яноцкім». «Спіс для Таварыства перапісаны з усёй акуратнасцю чыноўнікам Археаграфічнай камісіі Г.Цімафеевым, які быў добра знаёмы з старажытнай заходнерускай гаворкай і займаўся некалькі гадоў пры выданні «Актаў Заходняй Расіі…». Пры публікацыі Статута 1566 г. рэдакцыя «Временника» у месцах цёмных і незразумелых карысталася, дзе магчыма, як варыянтамі і дапаможнікамі Статутам 1529 і Статутам 1588 г.». Рэдакцыя гэтага выдання цалкам трымалася правапісу рукапіса.
Тэкст Статута на С.14-189. Далей, на С.200-222 «Поправа статутовая на сойме Варшавском ухваленая и поставленая. Артикулы поправ статуту Литовского на сейме валном в Варшаве 1578 года».
Выхад у свет усіх трох Статутаў на мове арыгіналу мусіў, здавалася б, сустрэць шырокі водгук сярод навукоўцаў, аднак гэта адзначылі вельмі сціпла, прычым, ацэнка, дадзеная першым рэцэнзентам Бершадскім, была далёка не аб’ектыўнай: Бершадскі лічыў, што Статут (1588 г.) дакладна перадае тэкст арыгіналу, аднак Бадзянскі адзначыў, што да дакладнасці ў дадзеным выпадку далёка, бо шэраг літар, што выйшлі з ужытку ў грамадзянскім шрыфце (амега, псі, ксі і некаторыя іншыя), заменены сучаснымі, надрадковыя літары унесены ў тэкст, цітлы раскрыты, што ў прадмове не аговорана. Акрамя таго, ёсць і памылкі. Але ні Бадзянскі, ні сам Лапа[38], які ведаў пра ўсе недахопы выдання «Временника», не адзначылі «паправак», унесеных рэдакцыяй у тэкст. У рукапісах, пісаных на старабеларускай мове, літара «і» сустракаецца вельмі рэдка (звычайна стаіць «и»). Аднак, у выданнях «Временника» «і» стаіць усюды, дзе гэта патрабавалася рускай граматыкай таго часу, г.зн. перад зычнымі. Далёка не заўсёды ў канцы слова, калі яно сканчалася на зычны, у беларускіх рукапісах стаялі «ъ» ці «ь», у прыватнасці, калі ў слове, што сканчалася на зычны, апошняя літара была надрадковай, то выбар знака залежаў ад рэдактара, але паколькі аўтар ня быў упэўнены, ці патрэбна ставіць нейкі знак, і тым больш, што, магчыма, там ня трэба было ставіць ніякага, тады як у «Временнике» знак «ъ» ці «ь» ставілі заўсёды, калі слова сканчаецца на зычны.
Ня гледзячы на ўсе гэтыя недахопы, чытачы атрымалі ў рукі Статуты на мове арыгіналу, тым больш, што Статут 1566 г. на ёй і да гэтага часу яшчэ не перавыдадзены.
Пасля «Временника» Першы Статут быў зноў перавыдадзены толькі праз 104 гады, у 1960 г.[39] Ажыццявіў гэтае выданне Аддзел прававых навук Акадэміі навук Беларусі[40]. Яно ўяўляе сабой нешта падобнае на хрэстаматыю, бо акрамя самога Статута ў арыгінале там дадаецца яго пераклад на рускую мову, а ў канцы кнігі яшчэ «слоўнік-каментарый», які тлумачыць шэраг тэрмінаў, што, як здавалася выдаўцам, будуць для чытачоў незразумелымі («В связи с тем, что без специальной лингвистической подготовки чтение текста Статута в значительной степени затруднено») (С.11). Выдаўцы, трэба лічыць, выявілі празмерны клопат аб чытачах. Статут жа прызначаецца для семінарскіх заняткаў у ВНУ і наогул для выкарыстання навуковымі супрацоўнікамі. Вядома, што пры наяўнасці пераклада чытачы арыгіналам пераважна не карыстаюцца, і такім чынам пазбаўляюць сябе магчымасці вывучыць мову арыгінала, што патрабуецца пры чытанні ня толькі Статута, але і наогул велізарнай масы пісьмовых крыніцаў ХVІ-ХVІІ ст. Больш за тое, у пачатку кнігі змешчаны артыкул У.І.Пічэты: «Літоўскі статут 1529 года і яго крыніцы». Такім чынам, з 17 друкарскіх аркушаў, якія складаюць кнігу, сам Статут займае крыху больш за траціну[41].
Праца У.І.Пічэты была адшукана пасля смерці вучонага, таму яна, найверагодней, не лічылася падрыхтаванай да друку, акрамя таго рэдакцыя, змяшчаючы артыкул, не адзначыла, што ён раней быў надрукаваны ў 5 томе «Вучоных запісак Інстытута славяназнаўства», у выніку чытач мае права ўважаць, што артыкул напісаны спецыяльна для мінскага выдання Статута.
У 1960 г. Статут выдадзены па спісах Дзялыньскага, Слуцкаму, Фірлеяўскаму і Замойскаму: у аснову пакладзены спіс Дзялыньскага, астатнія выкарыстаны для падводкі варыянтаў. На жаль, рыхтуючы Статут да друку, супрацоўнікі рэдакцыі «у твар» пазнаёміліся толькі з спісам Слуцкім, які знаходзіцца ў Бібліятэцы імя М.Е.Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе, у дачыненні ж да спісаў Дзялыньскага і Замойскага задаволіліся фотакопіяй, а што тычыцца Фірлееўскага, дык рэдакцыя адзначыла, што аб ім «нельга сказаць нічога, таму што да гэтага часу ён не адшуканы і невядома, ці захаваўся» (С.5). Як ён пры гэтым быў выкарыстаны, незразумела. Чаму гэты спіс быў названы Даніловічам «Фірлеяўскім» (пра гэта гл. вышэй), — у прадмове гэта асветлена вельмі няясна.
Як вынікае са сказанага, рэдакцыя выявіла празмерны клопат адносна будучага чытача Статута, дакладней, яна прадбачыла скрайне нізкі ўзровень развіцця гэтага чытача. Аб гэтым сведчыць ня столькі артыкул У.І.Пічэты, колькі пераклад і слоўнік-каментар. Наяўнасць пераклада рэдакцыя тлумачыць тым, што без спецыяльнай лінгвістычнай падрыхтоўкі чытанне тэксту Статута ў значнай ступені ўскладанена. Але ж гэта трэцяе выданне таго ж Статута, не гаворачы пра тое, што два наступныя надрукаваны без перакладаў. Як тады абходзіліся чытачы, у такім выпадку, да 1960 г.? Трэба згадаць і тое, што акрамя Статутаў надрукаваны дзясяткі тысяч дакументаў на той самай старабеларускай мове ў розных выданнях у мінулым стагоддзі, а яшчэ большая колькасць знаходзіцца ў архівах і бібліятэках. Нельга ж кожнаму, хто займаецца гісторыяй Вялікага Княства Літоўскага, рабіць пераклады ўсіх дакументаў.
Але ўявім, што пераклад змешчаны, для чаго ж, у такім разе, яшчэ слоўнік-каментар? З нашага пункту гледжання, калі рэдакцыя ўжо так імкнулася аблегчыць долю сваіх чытачоў, цалкам дастаткова было б ці слоўніка, ці пераклада.
Якім тэрмінам рэдакцыя палічыла неабходным даваць тлумачэнні? Іх некалькі сотняў, прычым каментары на асобныя словы вельмі вялікія. Да такіх асабліва пашыраных адносяцца [тлумачэнні] тэрміну «віна», «вянец», «Вялікае Княства Літоўскае» і шэраг іншых. У некаторых выпадках тлумачэнне здаецца не бясспрэчным, а часам і памылковым. Да небясспрэчных, напрыклад, адносіцца тэрмін «паны-рада», у іншых выпадках тэрміны перакладзены недакладна. «Одрына», напрыклад, гэта «сеновал», але «навес» адрынай не называецца; такое збудаванне называла «паветкай», г.зн. «поветь». Тэрмін «цівун» у Беларуси дажыў да XX ст.: так называлі дробных адміністратараў у панскіх маёнтках.
У 1985 г. у Вільні .выйшла частка першая тома першага Статута (1529 г.)[42]. Гэтае выданне адрозніваецца ад усіх папярэдніх як сваім вонкавым выглядам (памер 25 х 32), выдатнай паперай, цудоўным агульным афармленнем, так і зместам. Першая частка змяшчае палеаграфічны і тэксталагічны аналіз усіх вядомых да гэтага часу спісаў, незалежна ад мовы. У другой частцы мусяць быць змешчаны каляровыя факсіміле тэкстаў Дзялыньскага, Лаўрэнцеўскага і Альшэўскага, г.зн. тэксты Статута на мовах арыгіналу (Дзялыньскага), рускай (Лаўрэнцеўскі) і польскай (Альшэўскі). Трэба сказаць, што кошт першай часткі — 35 рублёў. Кошт другой часткі, можна меркаваць, павінен быць значна вышэйшы, але такое выданне каштуе гэтых грошай. Увесь тэкст ад рэдакцыі на літоўскай і рускай мовах.
Гістарыяграфічная частка (С. 13-22) утрымлівае самы поўны агляд існуючай літаратуры аб Статуце (роля Лялевеля ў справе выдання Першага Статута нам здаецца перабольшанай за кошт Даніловіча, С. 15). У прыватнасці, у гістарыяграфіі адзначана дзейнасць В.А.Мацяеўскага, які выявіў невядомы раней спіс, атрымаўшы назву «Замойскі» (С. 16). У працы ахарактарызаваны вонкавыя прыкметы спісаў Фірлеяўскага, Замойскіх, Дзялыньскага, Слуцкага, Лаўрэнцеўскага (С.95), Пулаўскага, спісаў Статута на польскай мове (Свідзінскага, Альшэўскага). Г.зн. да тых спісаў, апісанне якіх звычайна давалі, дададзены з Замойскіх і Лаўрэнцеўскага, а акрамя таго…[43]
Апісаньне спісаў. Фірлеяўскі (С.25-49), Замойскіх (С.5065), Дзялыньскі (С.66-76), Слупкі (С.77-94). Апісаны таксама асобнік Статута — яго копія, зробленая ў Бібліятэцы АН, транскрыбаваная грамадзянскім рускім шрыфтам (С.93-94). Лаўрэнцеўскі, Шульпфарт ГДР (С.95-103). Знойдзены ў 1976 г. на лацінскай мове. Чаму Лаўрэнцеўскі, не гаворыцца. Пулаўскі (С.104-120). Тэкст Пулаўскага вельмі блізкі да Лаўрэнцеўскага. Лаўрэнцеўскі напісаны ў Кракаве (С.115).
Спісы Статута на польскай мове. Свідзінскі спіс. Страчаны пад час вайны (С.121). Вострабрамскі (С.123). Вострабрамскі дасканала перапісаны Лялевелем, у Курніцкай бібліятэцы (С.123). Альшэўскі.[44]
[1] У арыгінале Статут называўся ў поўнай форме так: Права писаные даны панству Великому Князьству Литовскому, Рускому, Жомойтскому и иных через наяснейшого пана Жикгимонта з божее милости короля полского, великого князя литовского, руского, пруского, жомойтского, мазовецкого и иных (Статут Великого Княжества Литовского 1529 года. Под редакцией академика АН Литовской ССР К.И.Яблонскиса. — Минск,1960, С.31). Упершыню гэтую назву апублікаваў польскай графікай у 1823 г. Ігнаці Даніловіч (Daniłowicz Ignacy. Opisanie bibliograficzne dotąd znanych exemplarzy statutu litewskiego, rękopiśmiennych, edycyy drukowanych, tak w ruskim oryginalnym, jako też polskim i łacińskim języku // Dziennik wileński, 1823. T.I, Wilno, S.388).
[2] Полное собрание законов Российской империи. Изд второе. Т.15, отд.1, №13591.
[3] Лаппо И.И. Литовский статут 1588 года. Том II. Текст. — Каунас, 1938. С.165. (Гл. таксама: Статут Вялікаіа Княства Літоўскага 1588 г. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. — Мінск, 1989. С.140. — Рэд.).
[4] Тамсама, С.17. «Обчым» наогул азначала «чужым», а ў дадзеным выпадку мелася на ўвазе мова польская.
[5] На польскай мове Статут быў выдадзены яшчэ ў 1614, 1619, 1648, 1694, 1788, 1819 г. (Міхайла Грушэўскі падаваў 1614, 1619, 1648, 1693, 1698, 1744, 1786 г., і дадаваў: «а мабуть було іх і більше»// М.Грушевський. Історія Украіни-Руси, Т.5, С.620. — Рэд.).
[6] Временник Московского Общества истории и древностей Российских. Т.ХІХ. — Москва, 1854.
[7] Юхо І.А. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 г. // Беларуская Савецкая энцыклапедыя. Т.10, С.58.
[8] Опыт российской библиографии. 4.1-5. — С-Петербург, 1813-21.
[9] Ясинский М. Уставные земские грамоты Литовско-Русского государства. — Киев, 1889. С.73. Цытавана паводле працы У.І. Пічэты: Белоруссия и Литва XV-XVI в. — Москва, 1961, С.507.
[10] Любавский М.К. Литовско-русский сейм. — Москва, 1901. С.199.
[11] В.И.Пичета. Белоруссия и Литва XV-XVI в., С.507.
[12] Тамсама, С.508.
[13] Danilowicz I. Opisanie bibliograficzne dotąd znanych exemplarzy statutu litewskiego, rękopiśmiennych, edycyy drukowanych, tak w ruskim oryginalnym, jako też polskim i łacińskim języku // Dziennik wileński. 1823, T.I (II), Wilno, S.380-381.
[14] Ibidem.
[15] История Польши. Т.І. Второе издание. — Москва,1956. С.339-340.
[16] Czacki Т. O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, źródłach, związku i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy 1527 (1529) roku wydanym. — Warszawa, 1800-1801, T.l-2.
[17] Daniłowicz I. Opisanie bibliograficzne…, S.386.
[18] Ibidem, S.388, 389.
[19] Ibidem, S.392.
[20] Ibidem, S.389.
[21] Ibidem, S.389.
[22] Z listów do Joachima Lelewela. Zebrała Leokadija Sadowska // Ateneum Wileńskie, R.VI, Z.3-4. — Wilno, 1929, S.612.
[23] Улащик Н.Н. Очерки по археографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. — Москва, 1973, С.59-62.
[24] Janulaitis A. Ignas Danilavičius.
[25] Bodniak S. Dzialyriski Adam Tytus (1796-1861) // Polski słownik biograficzny. T.VI/I. — Kraków, 1946. S. 77-78.
[26] Z listów do Joachima Lelewela, S.619, 620.
[27] Ibidem, S.617.
[28] Ibidem, S.617.
[29] Ibidem, S.619, 620.
[30] Ibidem, S.620.
[31] Ibidem, S.621.
[32] Ibidem, S.623,624.
[33] Ibidem, S.633.
[34] Мрочек-Дроздовский П. Список трудов И.Д.Беляева (I. Исследования и статьи. II. Материалы и заметки. III. Посмертные издания.). — Москва, 1905.
[35] Narbutt Т. Dzieje starożythe narodu litewskiego. — Wilno, Т.I-IХ.
[36] Jaroszewicz I. Obraz Litwy pod względem jej cywilizacyi od czasów najdawniejszych do końca wieku XVII. T.I-III. — Wilno, 1835-1841 (1844-1845.-Cz.l-3).
[37] Статут 1566 г. часта называецца Валынскім, бо пасля далучэння Валыні да Польшчы ў 1569 г. там захаваўся гэты Статут, тады як у Вялікім Княстве Літоўскім з 1588 г. дзейнічаў новы Статут — Трэці.
[38] Лаппо И.И. Литовский статут 1588 года. Том ІІ. Текст, С.ІІІ.
[39] У 1917 г. у Растове-на-Дану Статут 1529 г. быў перавыдадзены Іанікіям Аляксеевічам Маліноўскім у хрэстаматыі «Сборникъ памятниковъ древняго русскаго права» (Рэд.)
[40] Статут Великого княжества Литовского 1529 года. Под ред. акад. АН Литовской ССР К.И.Яблонскиса. Текст статута к печати подготовил к.ф.н. П.Ф.Крапивин. Переводы и комментарии К.И.Яблонскиса, Ю.И.Чернецкой, П.Ф.Крапивина, Л.С.Абецедарского. — Минск, 1960.
[41] Гл. тамсама: Прадмова — С.2-12; артыкул У.І.Пічэ’гы — С.13-30; тэкст Статута ў арыгінале — С.32-131; тэкст перакладу — С.132-216; дадатак — С.217-223; слоўнік-каментар — С.224-251.
[42] Первый Литовский Статут. Палеографический и текстологический анализ списков. Вильнюсский государственный университет им.В.Капсукаса, Институт истории АН Литовской ССР. С.Лазутка, Э.Гудавичюс. — Вильнюс, 1983. Тираж 3000 экз.
[43] Далей неразборліва (Рэд.).
[44] На гэтым рукапіс абрываецца ([Рэд.).
Наверх
