Новы нумар

Беларускі Гістарычны Агляд - 1996 Т.3 Сш. 2

Том 3 Сшытак 2 (Снежань 1996)

2 сакавіка, 2011 |

Артыкулы
Святлана Марозава. Берасцейская унiя i этнiчная свядомасць беларусаў. С. 159-181.
Сяргей Клiмаў. Базыльяне на землях Вялiкага Княства Лiтоўскага ў другой палове XVIII ст. С. 183-198.
Бернгард К’яры. Гiсторыя як паслядоўнасць катастроф. Беларускi рэгiён як акупаванае грамадства: 1939-1944/47. С. 199-212.

Пераклады
Эдвард Гэлет Кар. Прычыннасць у гiсторыi. С. 213-232.
Георг Iгерс. Марксiсцкая гiстарыяграфiя ад гiстарычнага матырялiзму да крытычнай антрапалогii. С. 233-244.

Гiсторыя i гiсторыкi
Мiраслаў Фiлiповiч. Мiхаiл Чарняўскi i яго канцэпцыя гiсторыi Русi i Расii. С. 245-258.

Новая гiстарычная лiтаратура: агляды i рэцэнзii
Узнаўленне публiкацыi Метрыкi ВКЛ (Miхаiл Спiрыдонаў). С. 259-275.
Unia brzeska. Geneza, dzeje i konsekwencje (Святлана Марозава). С. 275-285.
Rüβ, Hartmut, Herren und Diener (Генадзь Сагановiч). С. 285-289.
Kamiński, Andrzej Sulima, Republic vs. Autocracy (Генадзь Сагановiч). С. 289-292.
Isajevich, Jaroclav, Ukraine ancient and new (Валеры Пазнякоў). С. 292-295.
Rozstrelany w Katyniu ( Iван Сiнчук). С. 295-299.
Лисяк-Рудницьки, Iвaн, Iсторичнi ессе (Захар Шыбека). С. 299-301.
Куль-Сяльверстава, Святлана, Беларуская палеаграфiя (Уладзiмiр Свяжынскi). С. 301-305.
Occasional papers in Belarusian Studies (Сяргей Запрудскi). С. 305-309.
Документы Национального архивного фонда (Андрэй Кiштымаў). С. 309-311.

Хронiка
Кансерватызм у сучасных грамадствах (Марына Сакалова). С. 312-318.
Берасцейскiя чытаннi (Геннадзь Сагановiч). С. 319-320.
Сустрэча даследчыкаў Унii (Валянцiна Грыгор’ева,  Алена Фiлатава). С. 321.

Contents

Святлана Марозава. Берасцейская унiя i этнiчная свядомасць беларусаў

21 снежня, 1996 |


Вось ужо два стагоддзi беларусам навязваюць адмоўны гiстарычны стэрэатып царкоўнай унii, якi грунтуецца галоўным чынам на крынiцах, напiсаных яе незычлiўцамi. Унii iнкрымiнуецца мноства злачынстваў супраць народу, самым вялiкiм з якiх быў нiбыта замах на само яго iснаванне. Спроба спраўдзiць трывала ўкаранёны ў нашай свядомасцi набор тэзаў дарэвалюцыйнай расiйскай i савецкай гiстарыяграфii адносна унii, якiм раней беспадзельна давяраў i аўтар гэтых радкоў, дала нечаканыя вынiкi. Стала ясна, што ранейшая навуковая i папулярная лiтаратура недаацэньвала нацыянальна-культурную стойкасць беларускага народу, збядняла i скажала яго мiнулае. Назiраннi за тым, як бачылi, успрымалi i вызначалi лёс унii яе прыхiльнiкi, апякуны i працiўнiкi, дазваляюць аўтару выступiць з антытэзай да многiх традыцыйных поглядаў.

* * *

Летам 1596 г. план рыхтаванай беларуска-украiнскiмi ерархамi духоўнай iнтэграцыi з Ватыканам, што доўга быў прадметам тайных нарадаў, сакрэтных перамоў i канфiдэнцыяльнай перапiскi, абнародаваны каралеўскiм унiверсалам. Грамадства забурлiла. Прамоўцы з царкоўных кафедраў, палемiсты са старонак сваiх кнiг даводзiлi народу pro i contra унii. Нават летапiсец занатаваў: “У Берестью нашолся было человек якийсь простый, который великие речы мовил, же страх слов его людей преникал, … и напоминал, абы люде своей веры моцность держали”[1]. Новае зерне рэлiгiйнага супрацьстаяння адразу трапiла ў грамадства. Настроi i сiмпатыi разышлiся: моцнае жаданне царкоўна-рэлiгiйнай рэформы ў адныx i поўнае непрыманне ў iншых. Ідэолагi кожнага з гэтых лагераў былi ўпэўненыя, што менавiта яны адстойваюць праўду, прадстаўляюць iнтарэсы ўсяго народу.

1596 год спрычынiўся да ўздыму этнiчнай самасвядомасцi. Калi ў эпоху Адраджэння i Рэфармацыi яна праяўлялася найперш на ўзроўнi вялiкiх асобаў (Скарына, Будны, Цяпiнскi), дык цяпер — масава. Духавенства з розных прыступак ерархiчнай лесвiцы, магнаты i шляхта, мяшчане спяшалiся засведчыць сваё стаўленне да берасцейскай згоды. Ейныя прыхiльнiкi i працiўнiкi кожны па-свойму разумелi нацыянальна-рэлiгiйны патрыятызм. Першыя хацелi духоўнага адраджэння свайго народу праз “паправу” царквы з выкарыстаннем вопыту каталiцкага Захаду. Унiя ўсведамлялася iмi справай годнай, законнай, а ва ўмовах канфесiйнай напружанасцi i цiску з боку касцёла, з якiм яны намервалiся iнтэгравацца “без абразы сумлення i веры”[2], нават выратавальнай. “Не лiчы грахом, анi сорамам тое, што iншыя народы без сораму i без граху зрабiлi,” – пераконваў у 1628 г. Вiленскае брацтва выдатны царкоўны i грамадскi дзеяч, вучоны i пiсьменнiк Мiлецi Сматрыцкi[3]. Творцы унii былi ўпэўненыя ў яе мiратворчай ролi, бяскрыўдным характары, шчыра да яе iмкнулiся, клапацiлiся аб добрасумленных i прыстойных метадах яе распаўсюджвання. Яны лiчылi сябе пераемнiкамi iдэi i справы, атрыманай у спадчыну ад продкаў: “Гэта еднасць не ад нас пачалася, а тут у дзяржаве даўно была, але толькi злымi людзьмi затоена,” – паведамляў мiтрапалiт Іпацi Пацей канцлеру Льву Сапегу пра знаходку ў Вiльнi i Лаўрышаве старажытных рукапiсаў, пацвердзiўшых гэтую даўнасць[4].

Але далёка не ўсё беларуска-украiнскае грамадства пагадзiлася з гiстарычным выбарам епiскапату. Праваслаўная апазiцыя выяўляла свой патрыятызм у адданасцi Канстанцiнопальскаму патрыярхату, у супрацiве празаходнiм пераменам у царкве, бо гэта несла пагрозу дэнацыяналiзацыi. Яна была не супраць унii ў прынцыпе, але супраць яе рэгiянальнага характару: хацела унiверсальнага злучэння ўсходняга i заходняга хрысцiянства. Адмове ад падпарадкоўвання патрыярхам i прызнанню прымата папы процiстаўлялася згода, заснаваная на парытэце двух сусветных хрысцiянскiх цэнтраў. У берасцейскiм жа варыянце унii праваслаўныя артадоксы ўбачылi здраду веры продкаў, свайму народу i айчыне, знявагу нацыянальных традыцый.

Iдучы на унiяцкi эксперымент, епiскапы не прадбачылi такога моцнага масавага супрацiву, арганiзаванага iх апанентамi. Тады ўсё здавалася прасцей: падпарадкаванае духавенства i паства пойдуць за сваiмi пастырамi. Але добрыя намеры iнiцыятараў царкоўнага прымiрэння натыкнулiся на неразуменне i байкот праваслаўнай большасцi, якая ў сваiм патрыятычным кансерватызме не прызнала iх рэформы. Як пiсаў Іпацi Пацей, “вместо подякованя и вдячности за старане нашо, у великую ненависть и в неласку до своих же прышли. Также не толко слов ущипливых писма вшетечного насмотрелися есмо и наслухалися, але наконец и погрозок и небезпечность здоровья нашего увезде полно”[5].

Барацьба вакол царкоўнага аб’яднання спрыяла росту этнiчнай, культурнай i гiстарычнай самасвядомасцi беларускага народу па абодва бакi, – як тых, хто адстойваў унiю, так i тых, хто яе бэсцiў. Беларусь перажывала тады перыяд паскоранага нацыянальнага развiцця. Замест чаканай кансалiдацыi раз’яднанага рэлiгiяй народу, унiя на першым этапе сваёй гiсторыi яшчэ больш напалiла канфесiйную атмасферу, стала крынiцай канфлiктаў i далейшага паглыблення этнiчнай дэзынтэграцыi па веравызнаўчай прыкмеце. Нягледзячы на моцны супрацiў, рэлiгiйныя рэфарматары намагалiся павесцi па берасцейскаму шляху ўсю беларуска-украiнскую царкву, але тайнае пасвячэнне ў 1620 г. новай ерархii ўнесла ў яе раскол, пасля чаго ўжо не магло быць размовы пра адзiны шлях.

Колькасць паслядоўнiкаў новай веры спачатку была нязначнай, але паступова яна пашыралася. Даследчыкi адзначаюць паварот да унii ў настроях шляхты ў 1630-я г. Рэформы мiтрапалiтаў Язэпа Руцкага i Антонiя Селявы ўмацавалi царкву. У апошняй трэцi XVII ст. яна iстотна пашырыла свае пазiцыi, а на мяжы XVII-XVIII ст. стала самай масавай i пачала выконваць ролю традыцыйнага царкоўнага iнстытуту. А сучаснiкi лiквiдацыi унiяцтва ў канцы XVIII-XIX ст. адзначылi ўжо “закаранеласць” народа ў сваёй веры.

Вядома, побач са шчырымi унiятамi, свядома прыняўшымi новую веру, мелiся i нявольныя, або фармальныя. Загнаныя ў унiю прымусам, яны заставалiся тайнымi прыхiльнiкамi праваслаўя i былi схiльныя пры зручным выпадку пакiнуць навязаную iм рэлiгiю. Прыкладам, у 1721 г. перад вiцебскiм судом паўсталi мяшчане, абвiнавачаныя iх святарамi ў сiмпатыях да дызунii. “…Прыкрываючыся адным толькi iмем унiятаў, ходзiце ва ўнiяцкiя цэрквы толькi дзеля ганьбавання хвалы божай, тады як у гадавыя святы i нядзельныя днi для споведзi i прычасця наведваеце Маркаў благачасцiвы манастыр …, i iншых людзей, заядлых унiятаў прыцягваеце i падгаворваеце да дызунii, спакушаючы гэтых набожных i правых унiятаў сваiм прыкладам”, – гаварылася ў дакуменце[6]. Асаблiва шмат такiх вернiкаў было на ўсходзе Беларусi, дзе да другой паловы ХVI ст. манапольна панавала грэка-вiзантыйская царква.

Нявольнымi маглi быць унiяты толькi ў першым цi другiм пакаленнi. Гэта пацвярджае назiранне Н.Бантыш-Каменскага: тых, хто нядаўна сам, або чые бацькi прынялi унiю пад цiскам, лёгка будзе вярнуць у праваслаўе, пiсаў ён, але пераварочванне тых, “кои в дальних предках своих, быв превращены в унию, заматерели уже в оной”, запатрабуе большай працы[7].

Паслядоўнiкi грэка-вiзантыйскай царквы цуралiся заходнееўрапейскай культуры, навукi i каталiцкай рэлiгii, званых “лацiнствам”. Ужо на альтэрнатыўным Берасцейскiм саборы прагучаў заклiк да святароў, прадстаўнiкоў гарадскога самакiравання, рамеснiкаў: “Уладыкi праклятыя да лацiны прысталi, асцерагайцеся iх, не аддавайце iм паслушэнства”[8]. Унiяты ж не мелi гэтай боязi i варожасцi да Захаду, уласцiвай iх праваслаўным братам у Хрысце. Але не варта перабольшваць iх сiмпатыi да “лацiнства”: яны сягалi той мяжы, да якой гэта не ўяўляла пагрозы этнаканфесiйнай адметнасцi.

Стаўленне касцёла Рэчы Паспалiтай да унii эвалюцыянавала ад паблажлiвасцi i пагарды да пераследу. Для касцёла унiяцкi гiбрыд сам па сабе не быў патрэбен, а цiкавiў толькi як шлях для папаўнення паствы. Унiяцтва трактавалася ў рыма-каталiцкiм лагеры як вера недасканалая, нават зло, якое можна цярпець толькi дзеля таго, каб пазбегчы большага зла – праваслаўнай схiзмы. І сапраўды, у касцёле унiяты заўсёды заставалiся чужынцамi. “Ведай, русiн, прыняўшы унiю, – гаварыў адзiн унiяцкi пiсьменнiк XVIII ст., … што ты дарэмна стараешся ўсiмi сiламi даказаць сваё вернападданства, паслушэнства, дарэмна аддаеш сябе ў няволю, … каб толькi даказаць, што ты цвёрда i непахiсна трымаешся унii: табе нiхто i нiколi не паверыць. Доля твая заўсёды будзе горкая… Што ж выклiкае гэту вечную, заўсёдную нянавiсць да цябе? Нялёгка адказваць на гэтае пытанне: можна сказаць адно, што ты, русiн, хоць i прыняў унiю, але ўсё-ткi працягваеш заставацца галiнай таго дрэва, у каранi якога найперш закладзена атрута. Ты ж… належыш… да ўсходняй царквы, якая некалi асмелiлася супернiчаць i параўноўваць сябе з Захадам. Вось, здаецца, тваё саграшэнне, за якое няма табе прабачэння, … яго не загладзiш нi хрышчэннем, нi пакаяннем, нi унiяй, нi здрадай многiм даўнiм тваiм абрадам”[9]. Тое, што унiю не прызнавалi паўнавартай верай польскi касцёл i папства, усведамлялi i праваслаўныя. “Униате,… не барзо тобе Рым прагнет и латина, Може бовем обыйстися без русина”, — пiсаў у другой чвэрцi XVII ст. зацяты барацьбiт супраць новай рэлiгii Апанас Фiлiповiч[10].

Падтрымлiваючы царкоўны новатвор, ксяндзы iмкнулiся не да роўнасцi вызнанняў, а да прывiлеяванага становiшча касцёлу. З амбонаў сцвярджалi яны, што лацiнская вера лепшая i прыстойнейшая за унiю, бо яна панская, высокародная, а унiя – мужыцкая, невуцкая, пагарджаная, уласцiвая людзям невысакароднай “рускай” пароды. Прыкладам, сялянку К.Макарэвiч з вёскi Бярозаўцы, якая ў 1838 г. мерылася перайсцi з каталiцтва да унii, ксёндз дакараў: “Як ты смееш у праклятую схiзматыцкую веру пераходзiць, недаверак ты, кальвiнка, цi ты жадаеш сваю душу загубiць; а нi пасмей пераходзiць у раскол”[11]. Унiя была аб’ектам кпiнаў ды пагарды i з боку паноў, называўшых унiяцтва “хлопскай верай”.

Нелюбоў польска-каталiцкага асяроддзя да унii добра ўсведамлялi яе вызнаўцы. “Мы-дзе (унiяты) з вамi (неунiятамi) яшчэ жывем; калi вас каталiкi дагрызуць, тады прымуцца i за нас; ды й цяпер у спрэчках называюць нас, роўна як i вас, схiзматыкамi”, – гаварыў львоўскi унiяцкi епiскап Л.Шаптыцкi магiлеўскаму епiскапу Георгiю Канiскаму[12]. Змрочныя прагнозы епiскапа пацвердзiлiся створанымi ў каталiцкiм асяроддзi праектамi знiшчэння абедзвюх вер “рускага” абраду (у 1717 i 1786 г.).

Духавенства праваслаўнай i унiяцкай канфесiй выхоўвала сваю паству ў духу ўзаемнай адчужанасцi i непрыязнi. Крынiцы XVII-XVIII ст. пакiнулi шмат прыкладаў варожасцi i знявагi таго i другога боку да прадстаўнiкоў свайго ж народу, але iншай веры. Пры гэтым кожная канфесiя прэтэндавала на ролю выразнiка iнтарэсаў усяго этнасу. Манастырскi iгумен з мястэчка Ула (каля Полацка) паведамляў у 1750-х г. Георгiю Канiскаму: “Прыхажане благачасцiвыя, калi памiраюць, самi без святара ў скрайняй нястачы хаваюць, потым поп унiят, адкапаўшы, да лесу звязе i ў яму кiне, гаворачы, што схiзматыкаў пры царкве не дазваляе хаваць”[13]. А прыкладна ў той жа час унiяцкi святар з Магiлёва, дзе сiтуацыя складвалася на карысць праваслаўнай царквы, падобным чынам скардзiўся свайму епiскапу на перашкоды i пераслед з боку праваслаўных. “Колькi разоў давялося сваiмi вушамi чуць, што тыя ж схiзматыкi намераны ўтапiць у Дняпры або ганебна замучыць нас,” – пiсаў ён у 1769 г.[14].

У сярэдзiне XVII ст. беларускiя унiяты моцна пацярпелi ад свайго знешняга ворага – маскоўскага царызму, якi выкарыстоўваў мiжканфесiйны разлад у Рэчы Паспалiтай у сваiх палiтычных iнтарэсах. “Унiятам не быць”, – катэгарычна заявiла акупацыйная адмiнiстрацыя ў адказ на просьбу вiцебскай шляхты захаваць сваю веру[15]. Пазней заступнiцтва Пятра I за сваiх адзiнаверцаў у Беларусi суправаджалася распальваннем антыунiяцкiх настрояў. Як даносiў у 1725 г. з Магiлёва Пятроў камiсар, унiяты “трепещут ныне, слыша о силах империи Российской”[16]. Зразумела, яны не адчувалi нiякiх сiмпатыяў да гэтай дзяржавы i не мелi жадання аддавацца пад уладу расiйскага самадзержца, якое гiстарыяграфiя прыпiсвала ўсяму беларускаму народу. Як сведчыў полацкi архiепiскап Смарагд у 1833 г., у выхаванцаў Беларускай унiяцкай семiнарыi была моцна развiтая непрыхiльнасць да ўсяго расiйскага i праваслаўнага”[17].

Да канца XVIII ст. унiяцтва скансалiдавала вакол сябе да 80% беларускiх сялян, частку мяшчан, дробнай i сярэдняй шляхты.

Асновай моўнай палiтыкi унiяцкай царквы было ўвядзенне ў сакральную сферу беларускай (“рускай” паводле тагачасных крынiцаў) мовы пры захаваннi ў якасцi кананiчнай царкоўна-славянскай, якая з цягам часу таксама зазнавала беларускую рэдакцыю. Сярод умоў, на якiх заснавальнiкi унiяцтва згаджалiся прызнаць вяршэнства папы рымскага над сваёй царквой, была наступная: “Усе нашыя лiтургii – Васiля Вялiкага, Залатавуста…, усе нашыя малiтвы i ўсе наогул абрады i цырымонii Усходняй царквы жадаем захаваць у поўнай непахiснасцi i выконваць на нашай мове”[18]. Ватыкан прызнаў гэтае патрабаванне слушным i нават арганiзаваў у Рыме падрыхтоўку духоўных кадраў з адпаведным лiнгвiстычным ухiлам з беларускай i украiнскай моладзi. Царкоўна-славянская мова падкрэслiвала пераемнасць з праваслаўем, непарыўнасць традыцыi i лiтургiчную сувязь з iншымi цэрквамi вiзантыйска-славянскага абраду. І хоць ейныя шляхi ўжо разышлiся з беларускай мовай, i сама яна забывалася ў народзе, аўтарытэт гэтай мовы быў яшчэ вельмi высокi сярод унiятаў першых пакаленняў.

Выкарыстаўшы ўзнiкшую ў эпоху Рэфармацыi цiкавасць да нацыянальнай мовы, унiяцкая царква ўводзiла яе ў штодзённы ўжытак, набажэнствы, палемiчную публiцыстыку i справаводства. Увядзенне ў рэлiгiю народнай мовы, якой раней адводзiлася роля непрэстыжнага, другараднага сродку камунiкацыi, садзейнiчала кансалiдацыi беларускага народу. Іпацi Пацей турбаваўся, што “писма и книг светых отец … в нашом языку Руском не маем”[19]. А ў 1674 г. на беларускай мове ў Супраслi выйшла першае выданне яго твораў. Полацкi архiепiскап Язафат Кунцэвiч патрабаваў ад падпарадкаванага яму духавенства ўжываць народную мову ў набажэнстве[20]. Гэта было ўзаконена на VI базыльянскай кангрэгацыi (Вiльня, 1636 г.), на парадку дня якой стаяла пытанне “о потребе уживаня от нас языка руского в мовах наших, а меновите и особливе в церквах в казанях”. Царкоўны з’езд пастанавiў, “абы отцове и братия закону нашого в церквах не иншым, але руским толко языком проповед слова Божого чинили”[21]. Гэта ў той час, як праваслаўная царква штучна падтрымлiвала царкоўнаславяншчыну, а касцёл насаджаў латынь i польскую мову.

Унiяцкая царква пачала дзейнасць у спецыфiчнай лiнгвiстычнай сiтуацыi. Працэсы паланiзацыi закранулi беларускае грамадства яшчэ да Берасцейскага сабора. Баркулабаўскi летапiс сведчыць, што полацкi ўладыка Нафтанаiл Тарлецкi, памёршы ў 1594 г., “мовил по полску”[22]. Як вынiкае з каралеўскай граматы 1596 г., iдэолагi Вiленскага брацтва друкавалi свае творы “писмом польским и руским”. “Як поляцы у свой язык намешали слов латинских, которых юж и простые люди з народу уживают, – пiсаў праваслаўны палемiст пачатку XVII ст., – так же и Русь у свой язык намешали слов польских и оных уживают”[23]. Польская i лацiнская мовы ўсё больш апаноўвалi дзяржаўныя ўстановы, грамадскае жыццё, лiтаратуру, пiсьменства, рэлiгiйнае жыццё. Моўную пераарыентацыю зафiксаваў, у прыватнасцi, палемiчны твор “Гармонiя ўсходняй царквы з касцёлам рымскiм” (Вiльня, 1608), напiсаны на мовах і сваёй, i заходняга суседа, – каб “чого хто не дочытается в руском, того доведается в полском писаню”[24]. “Чытанне па ўсiх кляштарах, – пастанавiла базыльянская кангрэгацыя ў 1621 г., – … каб было славянскай, лацiнскай i польскай мовай, для навучання на гэтых жа мовах для нас рэч вельмi патрэбная”[25].

Царкоўнаславянская мова унiяцкiх тэкстаў паступова дэфармавалася пад уздзеяннем народных гаворак i мовы польскай. З кожным новым выданнем служэбнiкаў яна ўсё больш скажалася. У чыстым выглядзе царкоўнаславяншчына паступова забывалася i сярод духавенства. Як канстатаваў у 1772 г. мiтрапалiт Л.Кiшка, наўрад цi хоць кожны соты iерэй валодае ёй. З’явiлiся царкоўнаславянскiя тэксты беларускай рэдакцыi, напiсаныя польскiмi лiтарамi[26]. Для людзей унiяцкага веравызнання ў XVII-XVIII ст. складалiся царкоўнаславянска-польска-лацiнскiя слоўнiкi, што было новай з’явай у лексiкаграфiчнай практыцы Беларусi[27].

Нягледзячы на вельмi неспрыяльныя ўмовы, унiяцкае асяроддзе не выраклася царкоўнаславянскай i беларускай мовы. “Калi ў 1795 г. гiстарычны лёс злiў гэты край з Расiяй, – выкладаў у 1866 г. свае назiраннi III аддзяленню iмператарскай канцылярыi адзiн з нараджэнцаў Беларусi, – у iм усё, што насiла пячатку цывiлiзацыi, было ўжо чыста польскае. Урадавай, малiтоўнай, лiтаратурнай мовай была польская. Народ захаваў сваю беларускую гаворку, з дамешкам многiх польскiх слоў. У гарадах жа, у мястэчках i гаспадарскiх дварах усе нiжэйшыя станы ўжывалi ўжо польскую мову”[28]. Трэба аддаць належнае унiяцкай царкве: нi ў XVII, нi нават у XVIII ст. яна не стала полем масавай паланiзацыi (яе зазнаў толькi базыльянскi ордэн ды вышэйшая ерархiя). Метрычныя кнiгi унiятаў вялiся на беларускай мове[29], на ёй жа гаварыла святарства[30], унiяцкiя навучальныя ўстановы давалi прапаведнiкам унii шматмоўную падрыхтоўку i ўплывалi на фармаванне фiлалагiчнай культуры грамадства. На старабеларускай мове, напрыклад, працавала унiяцкая школа ў Менску, адчыненая ў 1615-16 г.[31]. Вiленскiя базыльяне вучылi выхаванцаў свайго канвiкту “па лацiне i рускiх скорапiсах”. Наваградская базыльянская кангрэгацыя 1753 г. пастанавiла заснаваць школы для капланскiх дзяцей, у якiх бы яны тры гады “вучылiся чытаць па руска-славянску” (магчыма тут маецца на ўвазе беларуская рэдакцыя царкоўна-славянскай мовы).

Крынiцы сведчаць, што, нягледзячы на змену моўнай палiтыкi ў ВКЛ з канца ХVII ст., патрыятычныя унiяцка-базыльянскiя колы працiвiлiся пранiкненню польскага слова ў набажэнства. Паказальны тут канфлiкт, разгляданы ў 1744 г. на судзе ў Менскiм базыльянскiм манастыры. Архiмандрыт абвiнавацiў сваiх намеснiкаў, загадаўшых адпраўляць суплiкацыi “не па-руску, але па-польску”. Апраўдваючыся, тыя сцвярджалi, што ў храме заўсёды гучаў беларускамоўны спеў, “суплiкацыi па-польску тры цi чатыры разы ў час Трыбуналу (пад час пасяджэнняў у Менску Галоўнага трыбуналу ВКЛ – С.М.) пяялi, i то з-за таго, што не было каму спяваць, а так шляхта пяяла”[32]. Высвятляецца, нават у сярэдзiне XVIII ст. гучанне польскага слова ў храме унiятаў успрымалася як надзвычайны выпадак, варты апратэставання ў судовым парадку.

З уключэннем Беларусi ў склад Расiйскай iмперыi моўная сiтуацыя ў царкве змянiлася спачатку, як гэта нi парадаксальна, на карысць польскай (у першай трэцi XIX ст.), а ў 1830-х г. – на карысць расiйскай. Згодна з успамiнамi архiепiскапа Антонiя, польская мова тады распаўсюдзiлася шырэй, чым у часы панавання Польшчы[33]. На ёй працавала большасць унiяцкiх навучальных устаноў, яе ўжывалi чыноўнiкi ад рэлiгii i унiяцкая iнтэлiгенцыя. Святары ўсё часцей выкарыстоўвалi яе ў казанях, а асобныя прасiлi дазволу служыць на ёй i iмшу. Тым не менш, мiтрапалiт Язэп Сямашка ў сваёй вядомай запiсцы 1827 г. канстатаваў, што польская мова “невыразная” для яго паствы. “Увесь грэка-унiяцкi народ размаўляе мовай беларускай, або маларасiйскай, дзецi унiяцкага духавенства ў доме сваiх бацькоў i па-за iм амаль выключна чуюць гэту мову”, – пiсаў ён у сваiх мемуарах. Полацкi архiепiскап Смарагд у 1834 г. здзiўляўся тым, што казанi некаторых святароў гучаць па-польску, бо “унiяцкiя прыхаджане, гаворачы адной простай беларускай гаворкай, гэтых польскiх казаняў не разумеюць”. Сучаснiкi i даследчыкi (В.Лужынскi, П.Баброўскi i iнш.) адзначалi выкарыстанне белым духавенствам нацыянальнай мовы ў набажэнстве. Так, па нядзелях i святах з казанямi па-беларуску ў мястэчку Шарашова Пружанскага павету i яго ваколiцах выступаў вядомы вучоны-славiст Мiхаiл Баброўскi.

Пэўна, ва ўмовах паланiзацыi, з аднаго боку, i русiфiкацыi, з другога, асобныя прадстаўнiкi вышэйшага духавенства i iнтэлектуальнай элiты унiяцкай царквы пачалi глыбей усведамляць моўна-культурную спецыфiку сваёй веры, iмкнулiся падтрымаць i ўмацаваць яе. Улiчваючы iнтарэсы клiру i вернiкаў, грэка-унiяцкая калегiя ўказам 1830 г. дазволiла ў пропаведзях i навучаннi святому пiсанню выкарыстоўваць “мову, на якой гавораць мясцовыя жыхары”. Афiцыйныя свецкiя i царкоўныя ўлады з другой паловы 1820-х, i асаблiва пасля ўдушэння паўстання 1830-31 г., сталi прымаць захады, каб аднавiць пахiснуты яшчэ ў XVII-XVIII ст. царкоўны статус стараславянскай мовы, а таксама замянiць польскую расiйскай. “Грэка-унiяцкая моладзь павiнна выхоўвацца ў поўнай упэўненасцi, што руская мова для яе – айчынная”, — раiла рада Галоўнай унiяцкай семiнарыi ў Вiльнi мiтрапалiту Булгаку. Разам з польскай мовай з рэлiгiйнага жыцця выцяснялася i беларуская. Зразумеўшы, што перабор адштурхне унiятаў ад праваслаўя, 16 снежня 1839 г. царскi ўрад дазволiў парафiяльным праваслаўным святарам чытаць казанi “па магчымасцi … на простай агульназразумелай мове”. Але ў 1840 г. Сямашка распарадзiўся забяспечыць святароў Лiтоўскай епархii ўзорнымi казанямi па-расiйску.

Уся гiсторыя унiяцтва насычана барацьбой за сваю адметнасць, адасобленасць, незалежнасць ад рыма-каталiцкага касцёла. Нават “лiквiдатар” унii Сямашка прызнаваў, што самастойныя розумы “клапацiлiся пра незалежнасць сваёй царквы ад рымскага прыгнечання”. Пэўнай “страхоўкай” ад злiцця з каталiцтвам сталi самыя ўмовы пагаднення 1596 г. Згодна з iмi, унiяцкая царква захоўвала ранейшыя рэлiгiйныя святы, абрады i звычаi, невядомыя касцёлу, а таксама царкоўнаславянскую мову набажэнства. Перавод унiятаў у лацiнскi абрад, нават тых, хто б гэтага пажадаў, забараняўся. Гэтаксама не дазвалялася iх храмы ператвараць у рыма-каталiцкiя касцёлы. Важнай заваёвай унiятаў было права прызначаць на духоўныя пасады толькi “людзей народу рускага” (беларусаў i ўкраiнцаў) i толькi унiяцкай веры[34]. Гэтыя i iншыя артыкулы, на якiх праваслаўныя ерархi згаджалiся перайсцi разам са сваёй паствай з-пад юрысдыкцыi Канстанцiнопаля пад кiраўнiцтва Ватыкана, былi прызнаны i зацверджаны рымскiм папам i каралём. І хоць у далейшым на унiяцтва распаўсюджвалася каталiцкая дагматыка, знешнiя формы ўсходняга традыцыяналiзму вытрымлiвалiся iм вельмi ўпарта.

Унiяцкая элiта руплiва працавала над умацаваннем пазiцый сваёй царквы, яе адасобленасцю ад заходняга хрысцiянства. Адзiн з бiёграфаў мiтрапалiта Іпацiя Пацея сцвярджаў, што той “i ўмеў i мог зрабiць унiяцкую царкву самастойнай, адменай ад праваслаўя i лацiнства”[35]. Балансаваў памiж Усходам i Захадам у пошуках сваiх шляхоў гiстарычнага развiцця беларускiх зямель i яго наступнiк Язэп Руцкi. Перажываючы нацыянальна-рэлiгiйны раскол народу, ён заклiкаў, “каб Русь не знiшчала Русi”[36]. Мiтрапалiт-рэфарматар iмкнуўся ўзвысiць культурны ўзровень царквы, каб прывабiць у яе грамадскiя вярхi, што зазналi моцны ўплыў польскага касцёлу. Такiм чынам iх можна было захаваць у сваiм народзе. Руцкi дамагаўся, каб папы забаранiлi каталiцкаму духавенству Рэчы Паспалiтай схiляць унiятаў у лацiнскi абрад, бо яго царква несла ад гэтага вялiкiя людскiя i маральныя страты. Выдадзены ў адказ на хадайнiцтва мiтрапалiта дэкрэт Урбана VIII 1624 г. i аналагiчны дэкрэт кангрэгацыi распаўсюджвання веры 1627 г. ўбераглi ад акаталiчвання значную частку шляхты. Ад езуiтаў Руцкi патрабаваў спынiць перацягваць беларускую i ўкраiнскую моладзь у свой абрад, пагражаючы ў адваротным выпадку забаранiць бацькам пасылаць дзяцей у iх школы. Унiяцкi мiтрапалiт iмкнуўся стварыць сваю сiстэму адукацыi для падрыхтоўкi духоўных кадраў[37]. Руцкi ж iнiцыяваў стварэнне ўласнага патрыярхату – адзiнай для праваслаўных i унiятаў царкоўнай арганiзацыi, незалежнай нi ад Канстанцiнопаля, нi ад Масквы, нi ад Рыма. Праўда, гiстарычныя перспектывы i значэнне гэтага праекту для кансалiдацыi беларускага i ўкраiнскага народаў усвядомiлi лiчаныя асобы таго часу.

Абвастрэнне рэлiгiйнага антаганiзму пасля 1596 г., крызiс царквы ў сувязi з аднаўленнем праваслаўнай ерархii ў 1620 г., а таксама спробы сцвярджэння незалежнасцi унiяцтва ад касцёла, усё гэта выклiкала ў ватыканскiх колах i сярод вышэйшага польскага клiру расчараванне унiяй. У 1620-х г. ставiлася пытанне нават пра яе скасаванне. “Некаторыя лiчаць, – гаварылася ў iнструкцыi папскаму нунцыю Ланчэлоцi (1622), – што лепей, каб не было унii, што без яе лягчэй было б пераварочваць у каталiцкую веру праваслаўных вяльможаў паасобку”[38]. Так што ня варта перабольшваць сiмпатыi Ватыкана, i асаблiва ўладаў Рэчы Паспалiтай, да унiяцкай царквы з яе дамаганнем самабытнасцi i нежаданнем поўнасцю пераходзiць на пазiцыi каталiцызму. У такiм выглядзе яна была проста непатрэбная iм.

Фармальнымi актамi Ватыкан гарантаваў унiятам недатыкальнасць iх абрадаў, забараняў лацiнiзацыю iх паствы. Але каталiцкае духавенства насуперак гэтаму намагалася “загнаць чужых авечак у сваю агароджу i ў хуткiм часе вынiшчыць усiх русiнаў”[39]. Паратунку унiяцкая царква шукала ў таго ж Ватыкана. У XVII-XVIII ст. яна шматразова звярталася да рымскiх папаў, да кангрэгацыi распаўсюджвання веры са скаргамi на дыскрымiнацыю царквы з боку рыма-каталiцкага клiру, на патураннi гэтаму пракаталiцкага польскага ўраду. З другой паловы XVII ст. касцёл пачаў пераслед унiятаў як тых, хто не выканаў сваё прызначэнне. “Праект знiшчэння Русi” 1717 г. прадугледжваў вытанчанае выкараненне не толькi праваслаўя, але i унiяцтва ў Беларусi i на Украiне. Аналагiчны праект 1786 г. матываваў гэта практычнымi патрэбамi: маўляў, iх адрознасць ад веры каталiкоў адмоўна адбiваецца пад час працаў, святаў, пастоў.

Дзякуючы цвёрдай пазiцыi беларускага духавенства i вернiкаў, касцёл толькi часткова дамагаўся сцiрання рознiцы памiж верамi. Нават пасля Замойскага сабора 1720 г., зацвердзiўшага тыя заходнехрысцiянскiя элементы, якiя ўжо прыжылiся ў царкве, яе кiраўнiцтва аберагала сваю паству i клiр ад акаталiчвання. Прыкладам, у 1721 г. па скарзе мiтрапалiта Л.Заленскага была заведзена судовая справа на ваўкавыскага лоўчага Калусоўскага, якi ў сваiх вёсках перавёў унiятаў у каталiцтва[40]. У 1744 г. базыльянскi архiмандрыт Менскага кляштару судзiўся са сваiмi намеснiкамi за тое, што тыя пачалi ўводзiць у царкоўнае жыццё элементы заходняга хрысцiянства[41]. А ў 1748 г. пракуратар базыльянскага ордэна абвiнавачваў вiкарыя Я.Асухоўскага з Малой Бераставiцы ў супольнай службе з рымскiмi ксяндзамi i адступленнi ад “рускага абраду”[42].

Такiм чынам, у XVII-XVIII ст. унiяцкая царква не толькi не была сродкам асiмiляцыi беларусаў, але наадварот, адасабляла iх ад палякаў. Нават у першай чвэрцi XIX ст., калi паланiзацыя заходнiх губерняў праводзiлася ад iмя расiйскага iмператара, выхаванцы Галоўнай унiяцкай семiнарыi пры Вiленскiм унiверсiтэце, рыхтаваўшай кадры для царквы, ня мелi характэрнага для iншай моладзi ўнiверсiтэта “скрайняга захаплення польскiмi патрыятычнымi пачуццямi”.

У канцы XVI-XVIII ст. унiяты, як i праваслаўныя, лiчылi сябе прадстаўнiкамi беларускага народу, якi ў тагачасных крынiцах фiгуруе пад назвай “рускi”. У дачыненнi да сваёй веры, абрадаў, храмаў, духавенства, прыходаў, населенных пунктаў яны ўжывалi вытворную форму ад гэтага ж этнонiма. “Мы людзi адной нацыi, аднаго народу, адной рэлiгii, аднаго набажэнства, адных абрадаў, не складаем аднаго,” – заклiкаў у 1629 г. лiдараў праваслаўя да дыялогу каралеўскi камiсар Адам Кiсель[43]. Пра тое, што унiяты лiчылi сваю веру “рускай”, сведчыць згаданая ўжо судовая справа ваўкавыскага лоўчага, разгляданая ў 1721 г. У паказаннях сведак тут фiгуруе “рэлiгiя руская унiяцкая”, а унiяцкiя святары названы “Руссю”[44]. Цiкавыя сведчаннi ўтрымлiвае ананiмны лiст луцкаму канонiку i каралеўскаму сакратару А.Лявiнскаму пра стан унiяцкай царквы ў Рэчы Паспалiтай (ХVIII ст.). З яго вынiкае, што унiяцтва спрыяла фармаванню нацыянальнай iнтэлiгенцыi i чынавенства, – праз яго “руская”, г.зн. беларуская i украiнская шляхта, без страты сваёй нацыянальнасцi, мела доступ да званняў i пасадаў. Аўтар лiста задаволены знешнiм станам “грэка-рускага” абраду, пашана i аўтарытэт якога расце дзякуючы сумленным i таленавiтым асобам, што яго прытрымлiваюцца. Ён цешыцца з таго, што “у палякаў нарэшце знiкла тая грубая i нiкчэмная прадузятасць адносна Русi, нiбыта русiн, тым самым, што з’яўляецца русiнам, не можа быць сапраўдным шляхцiчам, нi сапраўды сумленным, нi здольным да вялiкiх заслугаў, радаў, пасадаў i санаў”[45].

Завучыся “рускiмi”, унiяты у той жа час адрознiвалi сябе ад расiянаў, якiх звалi “маскоўскiм народам”, “масквiцянамi”. Што да разумення ўсходнеславянскай агульнасцi, то яно ў XVI-XVII ст. не было выразным. А пражыўшы стагоддзi пад унiяй, сялянства, як адзначаў А.Цвiкевiч, нават адчуваючы, нiбы Масква блiжэй яму па веры, не ўсведамляла палiтычнага, нацыянальнага i рэлiгiйнага адзiнства з ёй[46].

Для афiцыйных колаў Рэчы Паспалiтай унiяты з iх верай таксама былi “рускiмi”. У 1717 г. маршалак ВКЛ Аляксандар Паўла Сапега ў сваёй дарчай грамаце царкве ў мястэчку Росiцы (ля Друi) абавязваў святара “руплiва навучаць … жыхароў мясцовага рускага унiяцкага прыходу малiтвам, запаведзям гасподнiм”[47]. Згодна з крынiцамi, “рутэнамi”, “русiнамi”, “рускiмi” з’яўлялiся унiяты i для Ватыкана, – пачынаючы ад выбiтага там у 1595 г. медаля з надпiсам “Ruthenis receptis” да прамовы папы ў 1839 г. з пагрозай боскай кары для “рускiх” епiскапаў, здрадзiўшых унii. Тады як жыхары Маскоўскай Русi былi для Рыма “маскавiтамi”.

Праваслаўнае насельнiцтва Рэчы Паспалiтай, хоць i абвiнавачвала унiятаў у нацыянальнай здрадзе, таксама атаясамляла iх з “рускiмi”, праўда, не жадала развiтвацца з манаполiяй на гэты этнонiм. Дамаганне выключнага права на “Русь” сфармуляваў украiнскi гетман Пятро Дарашэнка ў пагадненнi з польскiм каралём у 1670 г.: “І на будучае па законах не павiнна заставацца нiякага намёку на “рускую унiю”, каб заўсёды, дзе гаворыцца пра рускi народ, самыя сабой разумелiся б праваслаўныя”[48]. Як слушна заўважыў Вацлаў Ластоўскi, не толькi праваслаўныя, але i рэфарматы, i унiяты, працiўнiкi ва ўсiх трох лагерах аднолькава лiчылi сябе добрымi “русiнамi”[49]. Тэзу пра тое, што беларусы быццам заўсёды былi выключна праваслаўнай этнаканфесiйнай супольнасцю, абвяргаюць i даследаваннi І.У.Чаквiна. Ён лiчыць, што такi падыход звужае сапраўдны этнiчны масiў беларусаў, што як народ беларусы вызначалiся не столькi адзiнай канфесiяй, колькi адзiнай лiтаратурнай мовай, адзiнай тэрыторыяй, падабенствам асноўных формаў культуры i самасвядомасцi[50].

Толькi для жыхароў Расii унiяты былi “палякамi”. У разуменнi вялiкарусаў на захад ад iх мяжы жылi палякi. У 1793 г. сама iмператрыца Кацярына II пыталася ў Сiнода, “как лучше и приличнее польских униатов обратить и соединить с православной греческой церковью”[51]. Да самых падзелаў Рэчы Паспалiтай царскi ўрад не бачыў “рускага” элементу сярод унiятаў i абараняў толькi праваслаўных як сваякоў па веры i паходжанню. Але на нейкiм этапе, вiдаць, памiж 1772-1839 г., усё памянялася месцамi. Адбыўся згаданы ўжо парадокс: з аднаго боку, страта унiятамi сваёй “русiнскай” свядомасцi i набыццё польскай, а з другога – “прасвятленне” расiйскага царызму, якi раптам убачыў у вунiятах сваiх аднапляменнiкаў-расiянаў. Спачатку гэта адкрыла Кацярына II, якая iмкнулася вырваць у далучаных усходнеславянскiх народаў “развратное мнение, по коему поставляют себя народом, от здешняго совсем отличным”[52]. У часы Паўла I i Аляксандра I этнiчная самаiдэнтыфiкацыя i свядомасць часткi унiятаў эвалюцыянавала ў польскiм накiрунку. Гэтаму спрыяла як пазiцыя вышэйшых уладаў iмперыi, так i дзейнасць мясцовай спаланiзаванай шляхты, касцёлу, а часам i унiяцкага святарства. З’яўленне новага тыпу унiятаў, якiх называлi “беларускiя палякi”, “беларускiя палячышкi”, “беларусцы, што параднiлiся … з палякамi, па рэлiгii напаўправаслаўныя”, “выраджаныя з рускiх палякi”, зафiксавана, у прыватнасцi, у лiстах полацкага архiепiскапа Смарагда i лiтоўскага епiскапа Сямашкi. Апошнi з iх пiсаў: “Я не лiчу палякамi рускiх i лiтоўцаў, якiх, падобна мне, навучылi некалi гаварыць па-польску ў польскiх вучэльнях, уладкаваных самiм расійскiм урадам”. А простых сялян-унiятаў, выключаных са сферы адукацыi i прафесiйнай культуры, паланiзацыя канца XVIII – першай чвэрцi XIX ст. амаль не закранула, хоць i сярод iх штучнае прышчапленне этнiчнай тоеснасцi з палякамi дало свае вынiкi.

Так, фактычна страцiўшы беларускiх унiятаў, аддаўшы iх на водкуп палякам, расiйскiя ўлады ў другой палове 20-х гадоў XIX ст. нiбы нанова адкрылi iх для сябе, пабачылi, што тыя – “змененыя ў знешнiм выглядзе, але рускiя ўнутры”. Этнонiм “русiн”, “рускi” ператварыўся ў аб’ект спекуляцый. Царызм прыступiў да вяртання беларускага народу ў нiбыта адзiнае, гiстарычна наканаванае яму рэчышча духоўна-рэлiгiйнага i нацыянальна-культурнага развiцця. Даказваючы беларуска-расiйскае адзiнства, афiцыйная прапаганда атаясамляла унiятаў з карэнным насельнiцтвам iмперыi. Вырашаць унiяцкае пытанне ў рамках традыцыйнай расiйскай палiтыкi ўзялася Кацярына II. Згодна з яе словамi, перавод унiятаў у праваслаўе мусiў “зблiзiць iх з прыроднымi расiянамi, i яны нiколькi не павiнны ўжо баяцца, што калi-небудзь будуць адарваны ад нашай дзяржавы”[53]. Першы этап паглынання унiятаў адбыўся ў 1794-1796 г. Яму лёгка паддалiся “нявольныя” грэка-каталiкi ўсходнiх рэгiёнаў Беларусi, прыведзеныя да унii ў ХVIII ст. Цяжэй было ў раёнах, дзе унiяцтва зацвердзiлася раней i мацней. Там даходзiла нават да выкарыстання вайсковых камандаў з гарматамi. Унiяцкая царква страцiла тады ў Беларусi больш за 100 тысяч вернiкаў[54]. Але пралiкi кацярынiнскай рэлiгiйнай палiтыкi ўмацавалi ў грэка-каталiцтве астатнiя паўтара мiльёна беларусаў.

Унiяцкую веру канчаткова знiшчылi яе прарасiйскiя кіраўнiкi на чале з мiтрапалiтам Язэпам Сямашкам, якi, па словах бiёграфа, пазбавiўся “вузкага унiяцкага погляду на рускую народнасць i праваслаўную веру” i прысвяцiў сябе “умацаванню велiчы i славы Расii”. Унiяцкая справа, як даказваў ён у 1834 г. Блудаву, “павiнна злучыць самымi цеснымi сувязямi паўтара мiльёна унiятаў з прыроднымi iх братамi-расiянамi”. У справаздачы пра справы епархii ў 1837 г. ён адзначыў, што мiнулыя 4 гады “дзейсна займалiся перараджэннем унiятаў Лiтоўскай епархii ў рускiх праваслаўных”[55].

Няпроста было лiтоўскаму епiскапу мяняць накiрунак “унiяцкiх розумаў i паварочваць iх на Усход”. За гэты час унiяцкiя храмы перарабiлi паводле канонаў усходняй царквы: у iх з’явiлiся iканастасы, абразы, зробленыя выклiканымi з цэнтральных губерняў iмперыi тэхнiкамi i мастакамi, знiклi скульптуры i арганы, было ўведзена праваслаўнае набажэнства, адноўлена царкоўнаславянская мова, праўда, ужо ў расiйскай рэдакцыi, культавыя ўстановы былi забяспечаны служэбнiкамi маскоўскага друку. Але для “восприсоединения” вернiкаў “да агульнага цела расiянаў” усяго гэтага было мала. Расiйская мова i культура цяжка прыжывалiся ў унiяцкiм асяроддзi. Тады вырашылi пакiнуць народ i ўзяцца за духавенства, якое ўдзельнiчала ў “злачынным накiраваннi розумаў насельнiцтва Беларусi супраць Расii” i замiнала справе аб’яднання. Сямашка параiў цалкам перарадзiць духавенства ў маральна-палiтычных i рэлiгiйных адносiнах, распалiць у iм роднасныя пачуццi рускага духу, “зрабiць яго па магчымасцi рускiм”. “Каб разагрэць унiяцкае духавенства пачуццём рускага духу, – падзялiўся сваёй методыкай хросны бацька “западно-руссизма”, – аднаўляў я пры ўсялякiм магчымым выпадку памяць пра яго рускае паходжанне, вынесеныя iм ад палякаў прыгнечаннi i бацькоўскую апеку над iм рускага ўраду. Магу заверыць, што чужая раней думка ганарыцца iмем i паходжаннем рускага цяпер каштоўная для вельмi значнай часткi падпарадкаванага мне духавенства”[56]. Апрацаваныя так святары ўздзейнiчалi на люд, i справа давала плён. “Усе, хто далучаецца з унii, – даносiў у 1833 г. обер-пракурору Сiнода епiскап Смарагд, – зараз жа па далучэннi называюцца тут ужо рускiмi, адной веры з царом, а недалучаныя … завуцца палякамi i унiятамi”. І калi перахрышчаных у праваслаўе беларусаў пыталi пра нацыянальнасць, тыя адказвалi: “Мы былi унiяты, а цяпер перавярнулi на рускiх”.

З iншага боку, спрацоўвала рэакцыя адваротнага эфекту. Прымусовы перавод у праваслаўе i русiфiкацыя рабiлi унiятаў “польскiмi” патрыётамi i прыхiльнiкамi касцёла. Адзiн праваслаўны святар яшчэ ў 1795 г. пiсаў свайму епiскапу: “і ўжо мяне рымляне … у насмешку вiншавалi, гаворачы, што, маўляў, вы сваiмi камiсiямi (па пераводу унiятаў – С.М.) многа нам рымлянаў прымножыце”[57]. і ў замежных дыпламатычных колах лiчылi скасаванне унii няўдалым крокам царызму, якi прывёў да зблiжэння лiцвiнаў (беларусаў), прывязаных да сваёй веры, з каталiкамi, а ў вынiку яны, раней аднолькава не любiўшыя як Польшчу, так i Расiю, сталi польскiмi патрыётамi[58].

Так унiятаў Беларусi “разабралi” рыма-каталiцкi касцёл i праваслаўная царква. Пра тое, як гэта адбывалася ў жыццi, апавядаў старажыл вёскi Пачуйкi Мастоўскага раёну Сцяпан Мароз. Хаваючыся ад казакаў, якiя прымусова вазiлi людзей у царкву перахрышчваць у праваслаўе, ягоны прадзед забег да ксяндза i папрасiў перахрысцiць у каталiцкую веру. Выканаўшы абрад, ксёндз сказаў: “Од дзiсь ты бэндзеш полякем. Ты повiнен цешыцьсен, жэ бэндзеш полякем”. Новаахрышчаны паверыў i пачаў лiчыць сябе палякам. Так адны Маразы сталi “рускiмi”, а другiя -”польскiмi”[59].

Цалкам зламаць культурна-рэлiгiйную традыцыю унiятаў, у якой вырасла блiзу 12 пакаленняў людзей, было зусiм няпроста. За два з паловай стагоддзi народ зжыўся са сваёй верай. А “уз’яднанне” мяняла не толькi яго рэлiгiю, але i бытавыя ўмовы жыцця. Яно цягнула за сабой адмену даўнiх святаў, абрадаў, рытуалаў, замену мовы ў храме, адбiвалася на царкоўным праве, патрабавала перапiсваць гiсторыю. Людзi не маглi хутка змянiць сiмпатыi i звычкi. На думку А.Цвiкевiча, зламаць рэлiгiйна-культурную традыцыю можа нават цяжэй, чым задушыць паўстанне[60].

Для многiх беларусаў “уз’яднанне” стала найвялiкшай несправядлiвасцю. Яны лiчылi, што iх вера прададзена, а пастыры здрадзiлi. На “уз’яднанае” духавенства i праз трэць стагоддзя глядзелi з недаверам, а то i плявалi такiм у твар[61]. Сямашку ахрысцiлi “бязбожным адступнiкам”, “здраднiкам у Юдзе”. Ужо першыя наступы на унiю ў 1780 i 1794-1796 г. сутыкнулiся з пратэстам i супрацiвам. Полацкi губернатар М.П.Лапацiн, якi мусiў адным з першых выконваць кацярынiнскi загад аб выкараненнi унii, збiраў прыхадскiх папоў i пераконваў iх у неабходнасцi далучыцца да праваслаўя, але тыя “адмовiлiся пакiнуць унiю: нiводзiн з iх не згадзiўся быць праваслаўным”. Пазiцыя духавенства паўплывала на настроi ў народзе. Прыкладам, магiлёўскi чыноўнiк Г.Дабрынiн, накiраваны ў Сенненскi ўезд, наведаў там усе 33 царквы. Людзям, сабраным каля храма, чыталi распараджэннi, угаворвалi змянiць веру, але “не займелi нiводнай душы”. Праваслаўным агiтатарам, накiраваным у вёскi, даводзiлася чуць ад сялян заявы кшталту: “У якой веры нарадзiлiся, у той i памрэм, якую веру дзяды мелi, не ведаем, але сваёй веры ламаць не будзем, хоць бы нам зламалi й галовы” (вёскi Саламарэчча i Мацкi Менскага павету), або: “Бi нас, катуй, куй, а мы застанемся ў унiяцкай веры” (вёска Бранчычы Слуцкага павету)[62]. Магiлёўскi епiскап заклiкаў Сiнод прыняць рашучыя захады супраць унiяцкiх бунтаў, бо яны ставяць справу “уз’яднання” на мяжу зрыву[63]. Некаторыя даследчыкi лiчаць, што за гады талерантнай палiтыкi Паўла I да 90% “уз’яднаных” вярнулiся назад да сваёй веры. Сяляне казалi: “Паколькi гасударыня матушка памерла, то i ўказы яе прапалi”.

Чвэрць стагоддзя адстойвалi сваю царкву жыхары вёскi Свяцiлавiчы, што на Полаччыне. У 1800 г. яны, узброеныя дубiнамi, не пусцiлi ў яе праваслаўных мiсiянераў, аблаялi iх i з ганьбай выштурхнулi за вясковую ваколiцу. У 1822 г. свяцiлавiцкiя унiяты зноў не дапусцiлi “пераварочвання” сваёй царквы, хоць на дапамогу мiсiянерам прыйшла палiцыя. Мужыкi заявiлi, што з’яўляюцца яе фундатарамi, пабудавалi яе ў памяць продкаў i мерацца пры ёй памерцi, але ў iншую веру не аддадуць. Пасля iмператарскага загаду 1825 г. iх часова пакiнулi ў спакоi[64].

Нават у 1830-х, калi па унii быў нанесены знiшчальны ўдар, згодна з дадзенымi гiсторыка Г.Шавельскага, на ўсходзе Беларусi не было нiводнага прыходу, дзе б “уз’яднанне” праходзiла мiрным шляхам, без пратэстаў з боку духавенства i хвалявання вернiкаў. Як засведчыў сам Смарагд, у 1835 г. у 11 з 50 прыходаў Полацкага, Гарадзецкага, Лепельскага, Невельскага i Себежскага ўездаў прайшлi моцныя хваляваннi[65]. “Унiяцкая справа можа стаць паспяховай хiба калi цяперашнi род унiятаў адыйдзе i настане новае, больш прыхiльнае да праваслаўя пакаленне,” – заключыў у 1836 г. полацкi епiскап[66]. Шматлiкай была апазiцыя i ў Лiтоўскай епархii, што ахоплiвала заходнiя раёны Беларусi[67].

Адмiнiстрацыйнымi мерамi, у тым лiку выкарыстаннем войскаў, першапачатковы адкрыты супрацiў беларускага народу быў здушаны. Пратэст перайшоў у скрыты стан. У сярэдзiне – другой палове XIX ст. у Беларусi iснавалi тайныя унiяцкiя прыходы, асяродкi паслядоўнiкаў гнанай веры. З каранацыяй iмператара Аляксандра II да унii вярнулiся жыхары вёскi Поразава Ваўкавыскага ўезду. Генерал-губернатар Назiмаў накiраваў туды атрад салдатаў i групу палiцыi. Напаўшы на вёску, узброеная зграя без суда i следства вылупцавала ўсiх. Розкамi секлi да таго часу, пакуль няшчасны не згаджаўся прыняць прычасце ад праваслаўнага папа.

Не бачачы магчымасцi адрадзiць унiю, людзi цягнулiся да касцёлу, у якiм iх чакала паланiзацыя. І хоць кожны выпадак “адпадзення” “новаправаслаўных” у каталiцтва быў прадметам судовага разгляду, у 1840-1850-х гадах гэта стала шырокай з’явай.

Затоеная незадаволенасць былых унiятаў сваёй вымушанай праваслаўнасцю стала прычынай крызы праваслаўнай царквы заходнiх губерняў у пачатку XX ст., калi, пасля манiфесту 17 кастрычнiка 1905 г., абвясцiўшага верацярпiмасць, многiя з iх падалiся ў каталiцтва.


[1]Баркулабаўская хроніка // Старажытная беларуская літаратура. Зб., Мінск 1990, 210.
[2]Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею (далей АЗР), Т.4, С.-Петербург 1851, 81.
[3]Лiковский Е., Берестейська унiя, Жовква 1916, 309.
[4]Archivum domu Sapiehow, T. 1, Lwów 1892, 279.
[5]Русская историческая библиотека, издаваемая императорскою археографическою комиссиею (далей РИБ), Т. VII, Кн. 2, С.-Петербург 1872, 114.
[6]Белоруссия в эпоху феодализма: Сборник документов и материалов (далей БЭФ), Т. 2, Минск 1960, 365.
[7]Бантыш-Каменский Н., Историческое известие о возникшей в Польше унии, Москва 1805, 413.
[8]РИБ, VII, 2, 999.
[9]Хрестоматия по истории Западной России, Вильна 1892, 474-475.
[10]Коршунов А., Афанасий Филиппович: Жизнь и творчество, Минск 1965, 144.
[11]Записки Иосифа, митрополита Литовского, Т.2, С-Петербург 1883, 414-415.
[12]Бантыш-Каменский Н., Историческое известие, 413.
[13]Нацыянальны гістарычны архіў Рэспублікі Беларусь (далей НГА РБ), Гродна, ф. 525, воп. 1, спр. 2, арк. 273 адв.
[14]Российский государственный исторический архив (далей РГИА), С-Петербург, ф. 823, воп. 3, спр. 729, арк. 1.
[15]Русско-белорусские связи: Сборник документов (1570-1667 гг.), Минск 1963, 314.
[16]Памятники православия и русской народности в Западной России в XVII-XVIII вв., Т. 1, Киев 1905, 195.
[17]Шавельский Г. Последнее воссоединение с православною церковию униатов Белорусской епархии ((1833-1839 гг.), С-Петербург 1910, 4, 161.
[18]Карташёв А.В., очерки по истории русской церкви, Т. 1, Москва 1991, 641.
[19]РИБ, VII, 2, 118.
[20]Драгун Ю. Пра уніяцтва і дзяржаўную палітыку // Літаратура і мастацтва, 1990, 1, 15.
[21]Центральний Державний історичний архив України (далей ЦДІАУ), Львів, ф. 408, воп. 1, спр. 827, арк. 111-112.
[22]Баркулабаўская хроніка, 211.
[23]АЗР, 4, 251.
[24]РИБ, VII, 2, 172.
[25]Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при управлении Виленского учебного округа (далей АСД), Т. 12., Вильна 1900, 27.
[26]Павлович С.К., Опыт истории Замойского униатского провинциального собора (1720), Гродно 1904, 77-78.
[27]Паўлавец В.Д., З гісторыі развіцця мовазнаўства на Беларусі ў XVI-XVII ст. // Из истории науки и техники Белоруссии, Минск 1988, 86.
[28]Государственный архив Российской Федерации в Москве, Ф. 109, воп. 2, спр. 713, арк. 4, 8 адв.
[29]Шавельский Г. Последнее воссоединение, 27.
[30]Бобровский П.О. , Русская греко-униатская церковь в царствование императора Александра I, С-Петербург 1890, 23.
[31]Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР С древнейших времен до конца XVII в., Москва 1989, 305.
[32]ЦДІАУ, Львів, ф. 408, воп. 1, спр. 846, арк. 1, 26, 67, 71-76.
[33]Воспоминания архиепископа Антония, С-Петербург 1889, 57.
[34]Митрополит Іларіон. Берестейська унія. Її генеза, теорія, практика, Вінніпег 1993, 64, 67, 70, 72.
[35]Трипольский Н., Униатский митрополит Ипатий Потей и его проповедническая деятельность, Киев 1878, 44.
[36]Унійний з’ізд у Львіві, Львів 1938, 30.
[37]Лiковский Е., Берестейська унiя, 252-253; Плохий С.Н., Борьба украинского народа с католической экспансией (XVI-XVII вв.), Днепропетровск 1987, 21; РГИА, С-Петербург, ф. 823, воп. 1, спр. 539, арк. 1-2.
[38]БЭФ, 1, 388.
[39]ЦДІАУ, Львів, ф. 408, воп. 1, спр. 806, арк. 8.
[40]Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы (далей ДГАЛ), Ф. 634, воп. 3, спр. 390.
[41]ЦДІАУ, Львів, ф. 408, воп. 1, спр. 846.
[42]Описание документов архива западнорусских униатских митрополитов, Т. 2, 122.
[43]Жукович С.П., Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией (с 1609 г.), VI, С-Петербург 1912, 15.
[44]ДГАЛ, Ф. 634, воп. 3, спр. 390, арк. 4, 9.
[45]ЦДІАУ, Львів, ф. 201, воп. 4, спр. 1566, арк. 3.
[46]Цьвікевіч А., Адраджэньне Беларусі і Польшчы, Менск-Вільня-Берлін 1921, 23.
[47]БЭФ, 2, 363.
[48]Митрополит Іларіон, УкраЇнська церква, 11.
[49]Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі, Коўна 1926, 249.
[50]Этнаграфія беларусаў: Гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя, Мінск 1985, 103.
[51]Записка архиепископа Евгения Булгарина о лучшем способе воссоединения униатов с православной церковью, С-Петербург 1897, 3.
[52]Огіенко І.І., Українська церква: Нариси з історії української православної церкви, 2, Київ 1993, 213.
[53]Акты, издаваемые археографическою комиссиею, Высочайше учреждённою в Вильне (далей АВАК), Т. 16, Вильно 1889, 10.
[54]Белецкий А.В., Униатский вопрос ы 1772-1827 гг. // Хрестоматия по истории Западной России, Вильна 1892, 733.
[55]Записки Иосифа, митрополита Литовского, 1, 67; 2, 24.
[56]Таксама, 2, 36, 18.
[57]Горючко П.С., Из истории воссоединения униатов в Белоруссии, 26.
[58]Skowronek E., Podstawowe aspekty unii w świadectwach zachodnich (na podstawie relacji konsuła francuskiego w Warszawie // Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje narodów słowianskich, Kraków 1994, 105.
[59]Белакоз А., Веравызнанні ў нашым рэгіёнё // Беларусіка, Кн. 3, Мінск 1994, 169.
[60]Цьвікевіч А., «Западно-руссизм». Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў XIX і ў пачатку ХХ в., Менск 1993, 44.
[61]Записки Василия Лужинского, архиепископа Полоцкого, Казань 1885, 18, 242.
[62]Рункевич С., История Минской архиепископа (1793-1832 гг.), С-Петербург 1893, 255.
[63]Горючко П.С., Из истории воссоединения униатов в Белоруссии, 25.
[64]Таксама, 55-56.
[65][]Шавельский Г., Последнее воссоединение с православною церковию униатов Белорусской епархии (1833-1839 гг.), С-Петербург 1910, 143. 144.
[66]Таксама, дадатак 38.
[67]НГА РБ, Гродна, Ф. 1, воп. 1, спр. 1747, арк. 5-5 адв., 120-121; воп. 19, спр. 1752, арк. 11; воп. 27, спр. 714, арк. 9-11 і інш.

Наверх

Сяргей Клiмаў. Базыльяне на землях Вялiкага Княства Лiтоўскага ў другой палове XVIII ст.

20 снежня, 1996 |

Уступ да прасапаграфii

У ХVIII ст. унiяцкая царква мела толькi адзiн мужчынскi манаскi ордэн – ордэн святога Базыля Вялiкага. Манахi-базыльяне на землях ВКЛ былi аб’яднаныя ў ордэнскую Лiтоўскую правiнцыю. Апошняя паўстала ў вынiку падзелу ордэна ў 1743 г. на дзве часткi: Лiтоўскую – св.Троiцы, i Польскую (цi Рускую) – св.Пакрова. Лiтоўская правiнцыя праiснавала да 1780 г. Згодна з падлiкамi гiсторыка М.Ваўрыка[1], яна мела каля 50 кляштараў i 20 мiсiянерскiх пляцовак, якiя абслугоўвалi ад 450 да 480 манахаў. На працягу даследаванага часу гэтыя лiчбы мянялiся, але нязначна. Пасля I падзелу Рэчы Паспалiтай з Лiтоўскай правiнцыi адпачкавалася асобная Беларуская (св.Мiкалая) правiнцыя базыльянаў. Яна дзейнiчала да пачатку XIX ст. i была потым скасаваная разам з iншымi правiнцыямi ў вынiку перападпарадкавання базыльянаў расiйскiм дзяржаўным уладам. На 1801 г. у Лiтоўскай правiнцыi налiчвалася, паводле М.Ваўрыка, 48 кляштараў i 394 манахаў, а ў Беларускай – 14 кляштараў i 104 базыльянаў[2].

Жыццёвы шлях кожнага базыльянiна ад нараджэння да апошняга дня фiксавалi дакументы правiнцый. Комплексная франтальная прапрацоўка захаваных матэрыялаў дазволiла персанiфiкаваць базыльянскi канклаў i быццам убачыць тых людзей.

З выяўленых прасапаграфiчных крынiц найбольш поўнымi аказалiся так званыя “Кнiгi навiцыятаў”[3] Быценьскага, Вiленскага i Беразвецкага кляштараў. У гэтых кляштарах-навiцыятах адбываўся прыём моладзi i яе падрыхтоўка да ўступу ў ордэн. Матэрыял размешчаны ў дзвюх асобных кнiгах in quarto ў скураных пераплётах. Першая кнiга[4] называецца: “Professionis Religiosa exado Probationis termino a notris Ja. in Noviciatu Bytenensi a = 1644 sequentibus usque a = 1701 Curmente; in noviciatu Vilnensi a = 1736 usque 1745 wrzente, in Berezweczensi 1764 ac sequentibus annis ad 29 Iuni 1779 anne tationes metrica № 1″. Запiсы ў кнiзе зроблены ад рукi некалькiмi аўтарамi, на лацiнскай мове. Першых 16-цi старонак тома бракуе. На аркушах 17-69 пералiчаны паступленцы ў Быценьскi навiцыят з 1742 па 1779 г., а на аркушах 70-75 – спiс кандыдатаў Вiленскага навiцыяту з 1772 па 1774 г. Другая кнiга[5] мае назву: “Metrica OO. y Bratci ZSBW kongr. Troicy w monastyre noviciackim Berezweczskim R. 1763″. Запiсы ў ёй зроблены ад рукi па-лацiнску i ахапляюць час з 1765 па 1795 г.

Абедзве кнiгi вялiся паводле аднаго ўзору i фiксавалi iмя i прозвiшча кандыдата, звесткi аб мясцовасцi, з якой той паходзiў (ваяводства або горад, назва парафii), станавую прыналежнасць, веравызнанне i ўзрост да прыёму ў навiцыят, дату ўступу ў ордэн у якасцi манаха – “складанне прафесii”, iнфармацыю пра адукацыю i дату смерцi. У гэтым пералiку пакiнута без увагi пытанне пра набыццё ведаў i спецыяльную падрыхтоўку нэапрафеса да паступлення ў навiцыят. “Кнiгi навiцыятаў” не фiксавалi час атрымання адукацыi, а толькi падавалi пералiк вывучаных дысцыплiнаў. Пры гэтым, “Кнiгi” увесь час дапiсвалiся, аб чым сведчаць запiсы пра дату i месца смерцi манахаў, якiя даўно пакiнулi навiцыят.

Блiзкiмi па прызначэнню, але не раўназначнымi па аб’ёму iнфармацыi, з’яўляюцца так званыя “Кнiгi прафесiяў”, у якiя ўласнаручна ўпiсвалiся тыя кандыдаты, што прымалi манаскi зарок. Удалося знайсцi толькi адну такую кнiгу: “Metrica professуw zakonu S.B.W. Provitincji Litewskiej Ruskiej i Wolyсskiej od r. 1674″[6]. Яна паходзiць з Быценьскага кляштару, мае фармат in octavo i скураны пераплёт. “Metrica” ” змяшчае ў сабе запiсы кандыдатаў ад 1674 г. да пачатку XVIII ст. У ёй пададзены iмя i прозвiшча нэапрафеса, месца яго паходжання (звычайна толькi назва ваяводства), а зрэдку, калi неэапрафес быў шляхцiчам, занатоўваўся таксама ўрад цi чын бацькi. У большасцi выпадкаў падавалася месца i дата манаскага зароку, а таксама iмя iгумена (суперыора цi прэзідэнта) кляштару, у якiм гэта адбылося. Апрача польскiх тэкстаў кнiга мае i запiсы на старабеларускай мове, праўда мала.

Iнфармацыю пра нэапрафесаў, а затым i пра манахаў-прафесаў даюць i так званыя “Кнiгi памёрлых”, у якiя, згодна з пастановамi базыльянскiх кангрэгацыяў, упiсвалiся звесткi аб памёрлых братах. На жаль, у большасцi гэтых кнiгаў звесткi вельмi лаканiчныя: iмёны, прозвiшчы i даты жыцця. Выняткам з’яўляецца “Katalog zmarlych”[7] з апошняй чвэрцi XVIII – першай чвэрцi XIX ст., якi змяшчае ў алфавiтным парадку бiяграфii памёрлых у тыя часы базыльянаў. “Катаlog” у скураным пераплёце, яго фармат in folio. Апрача ордэнскага iмя i прозвiшча тут ёсць звесткi пра духоўную кар’еру былых манахаў: дзень “складання прафесii”, адукацыя (звычайна ў ордэне), займаныя пасады, дата i месца смерцi. На многiх базыльянаў ёсць кароткiя характарыстыкi маральна-этычнага зместу, а на саноўнiкаў ордэна яны больш разгорнутыя. Напрыклад, на а.Iосiфа Лепкоўскага, апошняга арцыбiскупа Смаленскага i Ануфрыеўскага архiмандрыта, дык пададзены i абставiны пахавання[8].

Зазначу, што ўсе пералiчаныя крынiцы паходзяць з калекцыi а. Паўла Дабрахотава, якая захоўваецца ў Архiве інстытута Расiйскай гiсторыi Расiйскай Акадэмii Навук у Санкт-Пецярбургу. У 40-я гады XIX ст. праваслаўны святар Павел Дабрахотаў, працуючы ў Жыровiцкай семiнарыi, стаў гаспадаром часткi архiву жыровiцкiх базыльянаў. Потым ён служыў у розных месцах на Беларусi i паўсюль папаўняў сваю калекцыю дакументамi былых базыльянскiх архiваў i унiяцкiх устаноў, якiм падпарадкоўвалася белае духавенства. Па смерцi Дабрахотава, а ён памёр у Расii ў сане бiскупа Аланецкага i Петразаводскага, яго архiў трапiў у Санкт-Пецярбург.

Пасля падпарадкавання базыльянаў расiйскiм дзяржаўным уладам у канцы XVIII – пачатку XIX ст. уся дакументацыя ордэна прыводзiлася ў адпаведнасць з патрабаваннямi расiйскага афiцыйнага справаводства. Аб’ём, прызначэнне i змест апошняга акрэслiў “Рэгламент”, падпiсаны 3 лiстапада 1798 г. iмператарам Паўлам I[9]. Паколькi шэраг базыльянаў, паступiўшых у ордэн у другой палове XVIII ст., жылi i ў наступным стагоддзi, ёсць сэнс пазнаёмiцца i з расiйскай дакументацыяй.

Згодна з вышэйзгаданым “Рэгламентам”, дакументы базыльянскiх кляштараў складалiся ў двух экзэмплярах. Першы захоўваўся ў кляштары, другi перадаваўся мясцоваму унiяцкаму бiскупу (арцыбiскупу), якi мусiў падаць яго ў Рыма-каталiцкi Дэпартамент Юстыцкалегii ў Санкт-Пецярбугу. З базыльянскiх дакументаў, дасыланых у Расiю, нас найбольш цiкавяць матэрыялы “Генеральных вiзiтацыяў”. Асобным пунктам у iх пазначалiся дадзеныя аб манахах. Звычайна натавалiся iмя, прозвiшча, узрост, тэрмiн знаходжання ў духоўным сане, час, праведзены ў епархii, а для асобных базыльянаў падавалася i духоўная кар’ера (як у “Вiзiтацыi Берасцейскай епархii 1797-98 г.”[10]).

Самы шырокi спектр iнфармацыi ў расiйскiм справаводстве пачатку XIX ст. утрымлiваюць “Паслужныя спiсы” вышэйшых чыноў ордэна базыльянаў. Згодна з “Рэгламентам”, iх штогод складалi бiскупы, у епархii якiх былi базыльянскiя кляштары. У гэтых дакументах падавалася iмя, прозвiшча, узрост, станавая прыналежнасць, месца нараджэння (звычайна губерня або краiна), адукацыя з пазначэннем часу i месца навучання, веравызнанне да прыёму ў навiцыят, працягласць знаходжання ў духоўным сане. Натуральна, што для расiйскiх уладаў дакументы складалiся па-расiйску. Адсюль шматлiкiя граматычныя памылкi ў справаздачах, асаблiва ў канцы ХVIII ст., – раней базыльяне ў сваiх дакументах ужывалi лацiну, а ў жыццi карысталiся мовай польскай, i да расiйскай не мелi нiякага дачынення.

Разгледжаныя вышэй расiйскiя крынiцы захоўваюцца ў фондах Мiнiстэрства ўнутраных спраў Расiйскай iмперыi[11]. Дакументаў, якiя б рэгiстравалi непасрэднае паступленне кандыдатаў у ордэн пасля 1795 г. (“Кнiгi прафесiяў” i iнш.), пакуль не знойдзеныя. Пэўна, пасля скасавання пасады ордэнскага генерала (протаархiмандрыта) i падпарадкавання кляштараў мясцовым бiскупам у 1803 г., дакументацыю маглi збiраць у вунiяцкiх епархiяльных упраўленнях. Прыёмам у навiцыяты з 1817 г. загадвала Мiнiстэрства Духоўных спраў i Народнай асветы. Згодна з “інструкцыяй №1121″ гэтага мiнiстэрства ад 15 красавiка 1817 г.[12], мясцовы бiскуп абавязваўся дасылаць пратакол з дакументамi кандыдатаў у Санкт-Пецярбург. Сярод iншых папераў ад кандыдата пажадана было атрымаць тлумачэнне матываў паступлення ў ордэн. Новы парадак прыёму ў ордэн у 1820-30-я г. дазваляў расiйскiм уладам уплываць на камплектаванне ордэна кiруючыся толькi сваiмi меркаваннямi[13]. Нагадаю, што месца захавання гэтых дакументаў пакуль невядомае.

Дадзеныя рэкрутацыi

Кiм былi людзi, якiя папаўнялi ордэн? Пры недахопе iнфармацыi i складанасцях iнтэрпрэтацыi наяўнай базы дадзеных адказ на гэтае пытанне не можа быць вычарпальны. Таму за мэту даследавання бралася не апiсанне асабовага складу ордэна, а вызначэнне асноўных тэндэнцый, панаваўшых цэлае паўстагоддзя, вельмi важнага ў гiсторыi базыльянаў. Па дынамiчнай сетцы, праз кожныя пяць гадоў, што прыкладна адпавядае захаванасцi i рэпрэзентатыўнасцi матэрыялу, былi выбраныя асабiстыя справы базыльянаў, якiя адбылi навiцыяты ў Быценi, Беразвеччы i Вiльнi. Атрымалася вось што.

А. Саслоўная i рэлiгiйная прыналежнасць

Па Быценьскаму навiцыяту даследавана 169 асабiстых спраў (1742-1779 г.), Беразвецкаму – 89 асабiстых спраў (1765-1795 г.) i Вiленскаму – 17 (1772-1774 г.).

Шляхта ў Быценьскiм i Беразвецкiм навiцыятах складала амаль 1/3 частку ўсiх кандыдатаў, а ў Вiленскiм – больш за палову. Магчыма, такая дыспрапорцыя тлумачыцца тым, што асабiстых спраў Вiленскага навiцыяту захавалася няшмат, i да таго ж ён быў навiцыятам другога тэрмiну: сюды пасля году першапачатковага выпрабавання пасылалiся навiцыi на другi год навучання.

Пры маёмаснай сацыяльнай неаднароднасцi шляхты немагчыма дакладна вызначыць, з якой катэгорыi гэтага стану паходзiў кожны патэнцыяльны базыльянiн. Інфармацыя аб канфесiйнай прыналежнасцi кандыдатаў трохi пашырае поле даследавання. Як вядома, у ордэн базыльянаў прымалiся як унiяты, так i рыма-каталiкi. Па трох навiцыятах канфесiйная дыферэнцыяцыя сярод шляхты выглядае так:

Быценьскi навiцыят Беразвецкi навiцыят Вiленскi навiцыят
57% 48% 55% 45% 70% 30%
pыма-каталiкi унiяты pыма-каталiкi унiяты pыма-каталiкi унiяты

Меншая частка кандыдатаў, прынятых у ордэн у другой палове XVIII ст., належала да мяшчанаў. Як i шляхта, мяшчане не былi аднародныя. Але базыльяне гарадскога паходжання канкрэтна вызначалi свой статус. Усе яны ў адпаведнай графе ўпiсалi “civis”, што азначала жыхар горада, у адрозненне ад “incolae” – проста жыхар. Статус грамадзянiна прадугледжваў наяўнасць пасведчання аб паходжаннi з законнага ложа (так званага лiста аб добрым паходжаннi) i вызнання хрысцiянскай рэлiгii[14]. Далёка ня кожны жыхар горада меў статус “civis” i карыстаўся паўнапраўнасцю грамадзянiна. Амаль усе базыльяне гарадскога паходжання, асабiстыя справы якiх даследаваны, з’яўлялiся унiятамi. Вынятaк быў толькi адзiн – 17-цi гадовы рыма-каталiк Ісiдар Аўгустовiч з Вiльнi, якi паступiў у Вiленскi навiцыят у 1773 г. Больш чым палова гараджанаў (57%), якiя прыйшлi ў Быценьскi навiцыят, паходзiлi з Вiцебску. Шасцёра з iх паступалi памiж 1757 i 1762 г. ва ўзросце 17-21 гадоў, i толькi два, паступiўшыя ў 1773, былi старэйшыя: 31-гадовы Яўхiм Скрабоўскi i 30-цi гадовы Севярын Азарковiч. Апрача вiцяблянаў у Быценi прымалi i кандыдатаў з iншых гарадоў: з Чарэi (Барталамей Шышкоўскi, 27 гадоў), Бездзежу (Макар Месяц, 26 гадоў), Полацку (Алiмпiй Паплаўскi, 34 гады), Астрогу (Гервасi Сямкевiч, 21 год). У Беразвецкi навiцыят большасць гарадскiх кандыдатаў прыйшла з Глыбокага (3 кандыдаты ва ўзросце ад 17 да 19 гадоў паступiлi з 1782 па 1795 г.). Паходжанне 24-гадовага Iпацiя Любовiча дакладна не вызначана.

Найбольшую частку з даследаваных кандыдатаў у ордэн складалi сяляне. Iх канфесiйная дыферэнцыяцыя была наступная:

Быценьскi навiцыят Беразвецкi навiцыят Вiленскi навiцыят
46% 54% 62,5% 37,5% 100% -
pыма-каталiкi унiяты pыма-каталiкi унiяты pыма-каталiкi унiяты

З 62 кандыдатаў, паступiўшых у Беразвецкi навiцыят памiж 1772 i 1795 г., 30% паходзiлi з сем’яў, у якiх мацi да шлюбу належала да шляхты. Як вядома, пасля шлюбу з нешляхцiчам шляхцянка губляла свае станавыя правы[15], таму можна дапусцiць, што дочкi небагатай шляхты бралi шлюб з блiзкiмi па свайму эканамiчнаму i палiтычнаму становiшчу баярамi. Выходзiць, вялiкая частка базыльянаў, якiя не належалi нi да шляхты, нi да гараджанаў, паходзiла з баяраў Вялiкага Княства Лiтоўскага.

Цiкава, што ў рэкрутацыi ў ордэн не бралi ўдзелу сыны унiяцкага белага духавенства – парохаў. Базыльяне захоўвалi манаполiю на ўладу ў царкве i, здаецца, зусiм неахвотна ставiлiся да прыёму ў ордэн выхадцаў з белага духавенства.

В. Роля рэгiёнаў у рэкрутацыi i этнiчнае пытанне

Калi на мапе Вялiкага Княства Лiтоўскага знайсцi мясцовасць з назвай Быцень або Беразвечча i промнямi вызначыць накiрункi, адкуль прыходзiлi да iх навiцыятаў кандыдаты, дык атрымаецца раўнамерная радыяльная схема, ахапiўшая ўсю тэрыторыю дзяржавы, а нават некаторыя прылеглыя землi. Падлiчана, што за перыяд з 1742 па 1779 г. у Быценьскi навiцыят паступiлi людзi з больш чым паўсотнi асобных рэгiёнаў, не лiчачы назваў “малой радзiмы”: парафii, фальварку цi сялянскага двара. Назва рэгiёну падавалася аўтарамi тагачасных запiсаў па найменню горада, да якога прылягала мясцовасць паходжання кандыдата. Часам пазначаўся край. Сярод пералiчаных – Багемiя (4 кандыдаты), Галiцыя (1), Валынь (3), Курляндыя (1), Інфлянты (1), Мазовiя (1), Падляшша (2), Падолле (1), Жамойць (1). Але ўсё ж большая частка кандыдатаў паходзiла з тэрыторыi, якую абслугоўвала Лiтоўская правiнцыя базыльянаў. Самымi прадукцыйнымi па рэкрутацыi былi ваколiцы Берасця (18), Вiцебска (14), Наваградка (9), Пiнска (9), Слонiма (9). Найменш кандыдатаў далi паўночна-заходнiя землi ВКЛ (тэрыторый, якiя цяпер у складзе Лiтвы i Латвii): па 1-2 кандыдаты з рэгiёна. Сярэднiмi па колькасцi кандыдатаў былi тагачасныя ўкраiнскiя землi. Цiкава, што толькi адзiн кандыдат падаў сваё паходжанне “ex Alba Rusia”.

Быценьскi навiцыят быў самы буйны i найбольш вядомы ў Лiтоўскай правiнцыi базыльянаў. З яго выйшла ўся ерархiя ордэна св. Базыля Вялiкага. Спецыяльная пастанова базыльянскай кангрэгацыi 1671 г. у Наваградку забараняла надаваць прэлатуру тым, хто не адбыў навiцыяту ў Быценi[16]. Можа таму геаграфiя рэкрутацыi другога буйнога навiцыяту ў Беразвеччы выглядае сцiплей. Пры адносна шырокай прадстаўленасцi рэгiёнаў (32), рэкрутацыя тут больш кампактная. У Беразвеччы амаль не сустракаюцца кандыдаты з украiнскiх зямель, затое добра прадстаўлены блiзкiя мясцовасцi: Ашмяны (15), Полацк (8), Менск (6), Вiцебск (6), Жамойць (5), Глыбокае (4) i г.д. Што да навiцыяту ў Вiльнi, дык там цяжка выявiць нейкiя тэндэнцыi з прычыны недастатковасцi крынiцаў.

Нацыянальная прыналежнасць кандыдатаў не паддаецца дакладнаму вызначэнню. Пры паступленнi ў навiцыят нацыянальнасць не пазначалася. У XVIII ст. i самаго паняцця “нацыя” у сучасным сэнсе гэтага слова не iснавала. Для ордэнскай дакументацыi дастаткова было мясцовасцi, адкуль паходзiў кандыдат. Усе назвы запiсвалiся так, як iх падаваў сам паступленец. На жаль, месца ранейшага пражывання кандыдата не сведчыць пра яго этнiчную прыналежнасць. Калi запiсана ex Alba Rusia, Bohemia, Curland, Mazovia, Livonia, Samogitia i г.д., то гэта кажа толькi пра геаграфiчнае паходжанне, а не пра наяўнасць беларускiх, польскiх, чэшскiх цi лiтоўскiх каранёў.

У нiводным з трох даследаваных навiцыятаў Лiтоўскай правiнцыi не было абмежаванняў цi, наадварот, прывiлеяў па этнiчнай прыкмеце пры паступленнi. Гэта пацвярджаецца шырокай геаграфiяй рэкрутацыi. Афiцыйнае расiйскае справаводства, на старонкi якога трапiлi базыльяне ў канцы XVIII ст., таксама не акцэнтавала ўвагi на этнiчную прыналежнасць кандыдатаў i прафесаў ордэна. Ускосныя звесткi ёсць у вызначэннi сацыяльнага i геаграфiчнага паходжання: “з лiтоўскiх дваран”, “з дваран Вiцебскай губернi”, “з беларускiх нараджэнцаў”, “з каралеўства Польскага”. Аднак для тэрыторыi, на якой жылi розныя народы, такое вызначэнне iхнай этнiчнай прыналежнасцi не можа лiчыцца дакладным.

Найблiжэй да этнiчнай iдэнтыфiкацыi базыльянаў падышлi расiйскiя “Паслужныя спiсы вышэйшых асобаў ордэна базыльянаў у Беларускай правiнцыi за 1816 г.”[17]. Тут з 39 вышэйшых саноўнiкаў 100 % аказалiся асобамi, як запiсана, “из польской фамилии”. Некаторыя з гэтых базыльянаў трапiлi ў “Паслужныя спiсы чыноў Беларускай правiнцыi за 1827 г.”[18], што дазволiла атрымаць дадатковыя звесткi i засумнявацца ў iх польскiм паходжаннi. Шасцёра базыльянаў, на якiх удалося атрымаць дадатковыя звесткi, паходзiлi з шляхты, адпаведна 1 – з Магiлеўскай губернi, 2 – Вiцебскай, 1 -Менскай, 2 – Лiтоўскай. Уся iх духоўная кар’ера, як i астатнiх 33 асобаў з ерархii Беларускай правiнцыi, была звязаная выключна з тэрыторыяй былога Вялiкага Княства Лiтоўскага. Як нараджэнцы згаданых губерняў, яны не маглi належаць да этнiчных палякаў, бо на гэтай тэрыторыi выхадцам з Кароны не дазвалялася набываць зямлю i займаць пасады з часоў ВКЛ. У дадзеным выпадку можна гаварыць адно аб прыналежнасцi базыльянаў “польских фамилий” (як шляхты былога ВКЛ) да “палiтычнага народу” былой Рэчы Паспалiтай. Здаецца, для расiйскага чынавенства i iх справаводства вызначальную ролю мела тое, што чалавек некалi належаў да шляхты iншай краiны, карыстаўся польскай мовай i быў рыма-каталiком. Нiхто не браў пад увагу факта, што ранейшая паланiзацыя верхнiх слаёў Вялiкага Княства ў сферы культуры не касавала этнiчнай самабытнасцi беларусаў i лiтоўцаў[19].

У “Дзённiку Полацкага Сафiйскага кляштару базыльянаў”[20] захавалася такая гiсторыя. У 1773 г. у ордэн збiраўся ўступаць сын полацкага падчашага Адам Мiшуна. Гэтаму працiвiлiся ягоныя родныя, якiя прыехалi ў Беразвецкi навiцыят адгаворваць сына ад духоўнай кар’еры. Вось якi дыялог адбыўся памiж мацi i сынам. Мацi: “Адалку, што табе з таго, што станеш русiнам i будзеш як мужык насiць сярмягу?” Адказ сына: “Нiчога крыўднага ў тым няма, што стану русiнам, бо русiн ёсць такi ж самы, як i рымлянiн (рыма-каталiк – С.К.), а калi год навiцыяту i буду насiць сярмягу, то ў гэтым нiчога дзiўнага, бо ксяндзы-бернандыны, рэфарматы, капуцыны ўсё жыццё ходзяць у сярмягах, а нiхто з iх не насмяхаецца, хiба што толькi дурнi”[21]. Як бачым, прыналежнасць да пэўнага народу ў канцы XVIII ст. вызначалася ў першую чаргу веравызнаннем i насiла палiтычны характар.

С. Лакальная персанiфiкацыя

Пагодзiмся з тым, што некаторыя старонкi жыцця базыльянаў так i застануцца неразгорнутымi. Не ставячы на мэце ўглядзецца ў твар кожнага з iх, паспрабуйма вызначыць на такiм няпростым дысперсным полi зноў-такi толькi тэндэнцыi. Лакалiзуем геаграфiю даследавання межамi аднаго ваяводства, Мсцiслаўскага, i паглядзiм, хто i адкуль прыходзiў у ордэн базыльянаў. Пры даследаваннi ўдалося выявiць пяць асобаў, якiя паходзiлi з Мсцiслаўскага ваяводства i паступiлi ў навiцыяты памiж 1767 i 1794 г.

1. Антонi Сураж. Нарадзiўся ў 1721 г. Шляхцiч. Рыма-каталiк. Бацькi: Мiхаiл i Кацярына з Глускiх. Да навiцыяту вывучаў рыторыку. Ва ўзросце 34 гадоў паступiў у Быценьскi навiцыят. У 1767 г. атрымаў святарства. Выконваў абавязкi пракуратара ў кляштарах: Быценi (2 гады), Вiльнi (2 гады), Бязводзiчах (3 гады), Барунах (2 гады), Суткове (1 год). Тры гады знаходзiўся ў Гарадзенскiм кляштары. Памёр у 1791 г. у Глушнянскiм кляштары. Быў здатны да гаспадаркі i высокамаральны[22].

2. Нiкадзiм Франскевiч. Нарадзiўся ў 1754 г. Шляхцiч. Грэка-каталiк. Бацькi: Антонi i Настася. У 1771 г. паступiў у Быценьскi навiцыят. Вывучаў: лацiнскую мову (1 год у Тараканскiм кляштары i 1 год у Жыровiцкiм), рыторыку i фiласофiю (3 гады ў Жыровiцах), тэалогiю (2 гады ў Беразвецкiм кляштары). Выконваў абавязкi настаўнiка ў Вiльнi, Жыровiцах. Быў прэфектам школы i прафесарам фiзiкi ў Вiльнi. Памёр у Менску[23].

Род Франскевiчаў згадваецца ў выпiсах з “Гродзкiх i земскiх кнiгаў” Мсцiслаўскага ваяводства пад 1665 г. у сувязi са справай земянiна Яна Франскевiча, якi спрабаваў захапiць маёнтак Сохана[24]. Насельнiцтва Сохана да 1772 г. належала да унiяцкай парафii Полацкай дыяцэзii[25]. У 1733 г. пiсар Вялiкага Княства Лiтоўскага Ігнацi Лапацiнскi ў сваiм “Dyarуuszy эycia” у сувязi з падзеямi ў Мсцiславе згадвае мсцiслаўскага крайчага Фларыяна Франскевiча, якi акурат тады атрымаў годнасць суддзi ад Казiмiра Каменскага[26].

3. Язэп Асмалоўскi. Нарадзiўся ў 1734 г. Шляхцiч. Грэка-каталiк. Бацькi: Мiкалай i Марыяна. Паходзiў з парафii ў Лазавiцах. Ва ўзросце 36 гадоў паступiў у Быценьскi навiцыят. У 1773 г. атрымаў святарства. У Лаўрышаўскiм кляштары вывучаў маральную тэалогiю (2 гады). Выконваў абавязкi пракуратара ў Жыровiцкiм кляштары, працягваючы дасканалiцца ў навуках[27].

Род Асмалоўскiх згадваецца ў выпiсах з “Гродзкiх i земскiх кнiгаў” Мсцiслаўскага ваяводства ў сувязi з пажарам крычаўскай фартэцыi ў 1655 г., калi ў замку згарэла iхная супольная з земянiнам Паўлам Данiловiчам асадная клець[28].

4. Апалiнары Скухар. Нарадзiўся ў 1750 г. Шляхцiч. Рыма-каталiк. Бацькi: Тодар i Дамiцэла з Пушкiных. У 1772 г. у Вiленскiм навiцыяце высвячаны на святара. Вывучаў маральную тэалогiю ў Лаўрышаўскiм кляштары. Выконваў абавязкi скарбнiка i кiраўнiка хору ў Беразвецкiм кляштары. За неадпаведнасць маральным патрабаванням (абвiнавачаны ў п’янстве) быў двойчы адхiлены ад абавязкаў – “дысперсаваны”. У канцы жыцця выконваў абавязкi пракуратара ў Радашкавiцкiм кляштары. Памёр у 1804 г.[29].

Род Скухараў згадваецца ў 1655 г. у выпiсах з “Гродзкiх i земскiх кнiгаў” Мсцiслаўскага ваяводства як зямяне з вёскi Басценавiчы[30].

5. Себасцян Жукоўскi. Нарадзiўся ў 1777 г. Шляхцiч. Грэка-каталiк. Бацькi: Ян i Разулiя. У 1794 г. у Беразвецкiм навiцыяце прыняў манаскi зарок[31].

Род Жукоўскiх згадваецца ў выпiсах з “Гродзкiх i земскiх кнiгаў” Мсцiслаўскага ваяводства пад 1655 г. у сувязi са справай зямянкi Хрысцiны Жукоўскай i ейнага маёнтка Яркаўшчызна[32]. (Да 1772 г. гэта была унiяцкая парафiя Полацкай дыяцэзii) [33].

Кепская захаванасць базы крынiцаў па Мсцiслаўскаму ваяводству не дазваляе дакладна iдэнтыфiкаваць шляхту, папаўняўшую базыльянаў. Аднак, улiчваючы пэўную статычнасць тагачаснага грамадства, можна дапусцiць, што статус пералiчаных шляхецкiх родаў не быў высокi. Хутчэй за ўсё, гэта небагатая шляхта, якая не займала вышэйшых урадаў ваяводскай адмiнiстрацыi. Адсутнасць звестак пра склад сям’i i размеркаванне спадчыннай маёмасцi не дазваляе гаварыць аб эканамiчнай матывацыi пачатку духоўнай кар’еры. Безумоўна, на выбар жыццёвага шляху ўплывалi пануючыя ў грамадстве стэрэатыпы i ментальныя ўстаноўкi. У згаданым раней “Дзённiку” полацкага кляштара ёсць сведчанне полацкага падкаморага пана Зяновiча, якi ў маладыя гады, маючы за прыклад двух асабiста знаёмых яму “godnych pralatуw” з базыльянаў, сабраўся i сам уступаць у ордэн[34].

У Мсцiслаўскiм ваяводстве ў другой палове XVIII ст. дзейнiчала 5 базыльянскiх кляштараў: Ануфрыеўскi, Бязводзiцкi, Малашкавiцкi, Марыявiльскi i Пустынкаўскi. Два з iх у розныя часы мелi манахаў-настаўнiкаў для адукацыi свецкай i кляштарнай моладзi. У Ануфрыеўскiм кляштары ў 1754 г. а. Апанас Марцынкевiч выкладаў рыторыку пяцём базыльянам[35]. У 1798 г. той жа кляштар “сваiм коштам” утрымлiваў 15 вучняў i аднаго настаўнiка. Выкладалiся тут руская i польская граматыка, арыфметыка, рукапiсанне i iнш.[36]. У другiм мсцiслаўскiм кляштары Пустынкаўскiм да 1803 г. iснавала парафiяльная школа, дзе 10 дзяцей вучылiся рускай i польскай граматыцы ды спевам у будынку царквы[37]. Пазней у кляштары (1818 г.) выкладалася маральная тэалогiя[38].

Пэўна ж, блiжэйшыя бызыльянскiя кляштары паўплывалi на адукацыю i выбар жыццёвага шляху асобных жыхароў ваяводства. Зразумела, адбывалася гэта можа не так непасрэдна, а ў складаным перапляценнi з iншымi прыкладамi i абставiнамi. Выхадзец з заможнай мсцiслаўскай шляхты Ігнацi Лапацiнскi, бацька якога валодаў маёнткам Лапацiн з больш чым 250 падданымi[39], у сваiм “Dyaryuszy эycia” другой паловы XVIII ст. нiводнага разу не згадвае базыльянаў. Ягоная адукацыя пачалася дома з вывучэння лацiны, працягвалася ў кармелiтаў у Мсцiславе, а потым – у пiяраў у Вiльнi. Лапацiнскi дае i своеасаблiвы рэйтынг навучальных устаноў: у пiяраў у Вiльнi атрымлiвалi адукацыю дзецi багатай шляхты, а ў вiленскiх iезуiтаў – дзецi магнатаў i вышэйшых асобаў дзяржавы (Радзiвiлы, Пацы i iнш.)[40]. На езуiцкiх студыях у Вiльнi знаходзiлiся i аднагодкi Лапацiнскага – сыны вышэйшых чыноў мсцiслаўскай адмiнiстрацыi Галынскiя i Цеханавецкiя[41].

* * *

Адсутнасць параўнаўчых даследаванняў i нераспрацаванасць сацыяльнай гiсторыi манаскiх ордэнаў i каталiцкага касцёлу ў Беларусi наогул не дазваляе аб’ектыўна вызначыць ролю i месца базыльянаў у грамадскiм жыццi краiны другой паловы XVIII ст. Мiж тым, заўважныя поспехi базыльянаў у справе адукацыi на пачатку наступнага стагоддзя (у 1803 г. па лiку вучняў у сваiх школах ордэн далёка выперадзiў не толькi езуiтаў i пiяраў, але i акадэмiчныя школы[42]) дазваляюць казаць пра значны патэнцыял, набыты Ордэнам за папярэднiя часы. Пасля 1751 г., калi на недахопы ў адукацыйнай дзейнасцi базыльянаў справядлiва наракаў Ватыкан[43], ордэн Базыля Вялiкага здолеў за непрацяглы час арганiзаваць эфектыўную сiстэму перманентнай адукацыi i падрыхтоўкi сваiх прафесаў i кандыдатаў да прыёму ў манахi. Шырокiя магчымасцi атрымання ведаў – а для базыльянаў заўсёды былi зарэзерваваныя месцы ў калегiумах De Propaganda Fide i ў Грэцкiм у Рыме, у езуiцкай семiнарыi ў Брунсбергу (Нямеччына), у Вiленскiм унiверсiтэце ды Галоўнай семiнарыi[44], а таксама забарона займаць ордэнскiя пасады без абавязковай папярэдняй шасцiгадовай працы ў якасцi настаўнiка[45], усё гэта спрыяла таму, што ордэн займеў салiдную аснову i пазней атрымаў статус “ордэна адукацыйнага”[46]. У слаба выяўленай iнтэлектуальнай структуры тагачаснага грамадства базыльяне разам з iншымi адукацыйнымi манаскiмi ордэнамi сфармавалi своеасаблiвую “клерыкальную iнтэлiгенцыю”, якая займала даволi высокую ступень у ерархiчнай лесвiцы Вялiкага Княства Лiтоўскага. Вядомы дэмакратызм рэкрутацыi ў ордэн даваў шанец людзям самых розных грамадскiх слаёў павысiць свой сацыяльны статус, праз адукацыю i ўласныя высiлкi заняць высокае месца ў унiяцкай канфесiйнай элiце.


[1]Analecta OSBM, Roma, 1979, 36, 40.
[2]Таксама, 55.
[3]Назва, прынятая ў справаводстве рыма-каталіцкіх манаскіх ордэнаў.
[4]Архив Санкт-Петербургского Филиала Института Российской истории Российской Академии Наук, Колл. 52, д. 11.3.21 (Добр. 361). Далей – Архив СПбФ ИРИ РАН.
[5]Архив СПбФ ИРИ РАН, Колл. 52, д. 11.3.22 (Добр. 362).
[6]Архив СПбФ ИРИ РАН, Колл. 52, д. 11.3.37 (Добр. 377).
[7]Архив СПбФ ИРИ РАН, Колл. 52, д. 11.2.2 (Добр. 305).
[8]Архив СПбФ ИРИ РАН, Колл. 52, д. 11.2.2 (Добр. 305), л. 151.
[9]Краткие известия о положении базилианского ордена и разных переменах в его управлении от 1722 до 1811 г. Л. Сульжинского // Труды Киевской Духовной Академии, 1868, Т. 4, 110.
[10]Российский государственный исторический архив, Ф. 824, оп. 2., д. 115. Далей – РГИА.
[11]РГИА, Ф. 797, оп. 6, 824, оп. 2.
[12]Archivum Państwowe w Lubline. Szgn. ak. 745.
[13]З 11 навіцыятаў Пачаеўскага кляштара Грэка-каталіцкая Духоўная калегія дазволіла Літоўскай кансісторыі дапусціць да прыняцця манаскага зароку толькі трох спаборнікаў, аб якіх былол вядома, што яны паходзяць з сем’яў уніяцкіх святароў (Ліст мітрапаліта Булгака да таварыша міністра Народнай адукацыі Д.М. Блудава, 5 чэрвеня 1830 г. – РГИА, Ф. 797, оп. 6, д. 22753, л. 2).
[14]Bardach, Juliusz, Historia ustroju I prawa polskiego, Warszawa 1983, 93.
[15]Доўнар-Запольскі, М.В., Гісторыя Беларусі, Мінск 1994, 107.
[16]Археографический сборник, Вильно 1900, Ч. 12, 105.
[17]РГИА, Ф. 797, оп. 6, д. 23136.
[18]РГИА, Ф. 824, оп. 2, д. 264.
[19]Bardach, Juliusz, Historia ustroju I prawa polskiego, 186.
[20]Археографический сборник, Вильно 1874, Т. Х.
[21]Таксама, 376.
[22]Архив СПбФ ИРИ РАН, Колл. 52, д. 11.2.2 (Добр. 305), л. 265 об.
[23]Архив СПбФ ИРИ РАН, Колл. 52, д. 11.2.2 (Добр. 305), л. 57 об .
[24]Историко-юридические материалы (далей – ИЮМ), Вып. 25, Витебск, 1894, 498.
[25]Kołbuk, W. Kościoły wschodnie na ziemach dawnej Rzeczypospolitej, 1772-1914, Lublin 1992, 250.
[26]Biblioteka Warszawska, 1855, T. III, 397.
[27]Архив СПбФ ИРИ РАН, Колл. 52, д. 11.3.21 (Добр. 361), л. 50 .
[28]ИЮМ, Вып. 25, Витебск, 1894, 478.
[29]Архив СПбФ ИРИ РАН, Колл. 52, д. 11.2.2 (Добр. 305), л. 251 .
[30]ИЮМ, Вып. 25, Витебск, 1894, 487.
[31]Архив СПбФ ИРИ РАН, Колл. 52, д. 11.3.21 (Добр. 361), л. 71 .
[32]ИЮМ, Вып. 25, Витебск, 1894, 490.
[33]Kołbuk, W. Kościoły wschodnie, 248.
[34]Археографический сборник, Вильно 1874, Т. Х, 376.
[35]Analecta OSBM, Roma, 1979, 94.
[36]РГИА, Ф. 824, оп. 2, д. 117, л. 66 об.
[37]РГИА, Ф. 823, оп. 2, д. 3030, л. 7 об.
[38]РГИА, Ф. 797, оп. 6, д. 23116, л. 102.
[39]Slównik geograficyny Królewstwa Polskiego, T. V, Warszawa 1884, 716.
[40]Biblioteka Warszawska, 1855, T. III, 411.
[41]Таксама, 411.
[42]Beauvois, Daniel, Szkolnictwo polskie na ziemaiach Litewsko-ruskich 1803-1832, Rzym-Lublin 1991, T. 1, 148.
[43]Петров, В., очерк истории базилианского ордена // Труды Киевской Духовной Академии, 1871, Т. 2, 149.
[44]Encyklopedyja Powszechna, Warszawa 1860, T. 2, 1073.
[45]Петров, В., очерк истории базилианского ордена, T. 1, 340.
[46]Beauvois, D., Szkolnictwo polskie, T. 2, 185.

Наверх

Бернгард К’яры. Гiсторыя як паслядоўнасць катастроф. Беларускi рэгiён як акупаванае грамадства: 1939-1944/47*

19 снежня, 1996 |


Калi ў 1944 г. у вызваленай Беларусi савецкiя войскi пераможна рухалiся на захад, адзiн малады афiцэр быў шакаваны сцэнаю, якую ён убачыў у маленькiм сяле i апiсаў у выглядзе этналагiчнай справаздачы аб экспедыцыi[1]. З шалашоў, прымiтыўных сховiшчаў i паўразбураных хацiнаў яму насустрач выходзiла рэшта людзей, недаверлiвым i няўпэўненым паводзiнам якiх адпавядаў iх знешнi выгляд. Большасць з iх насiла самаробную вопратку з такiх матэрыялаў, як натуральнае валакно, кара дрэў, драўнiна i г. д. Складвалася ўражанне, што яны страцiлi сувязь з цывiлiзацыяй. У гэтым выявiлася культурная катастрофа, якая шматразова i жорстка спасцiгала грамадства БССР у перыяд памiж 1914 i 1947 г. Ужо I сусветная вайна i хаос часоў Грамадзянскай вайны, як пераканаўча паказана ў “Конармii” I.Бабеля, пакiнулi пасля сябе культурную tabula rasa[2]. У межах гэтага артыкула я хацеў бы акрэслiць тыя грамадскiя змены, якiя выпалi на лёс БССР у II сусветнай вайне.

Вайна адкiнула жыццё i гаспадарку назад, да самых прымiтыўных формаў. У спустошанай краiне сяляне замкнулiся ў сваiх дварах i ў сваiх сем’ях. У многiх месцах Чырвоная Армiя сутыкнулася з самай прымiтыўнай сурагатнай гаспадаркай. Распачатая ўвесну 1944 г. узмоцненая мабiлiзацыя мясцовых жыхароў для службы ў нямецкiм вермахце выклiкала ў вызваленцаў няўпэўненасць у ступенi палiтычнай “надзейнасцi” насельнiцтва Беларусi. Дэзарыентацыю выклiкалi i карцiны жахлiвых разбурэнняў, бязлюднасць цэлых мясцовасцяў, а таксама паведамленнi пра жорсткасцi нямецкiх акупацыйных уладаў i пра знiшчэнне габраяў. Узмацнялi яе страх людзей перад савецкiмi рэпрэсiямi i няўпэўненасць у будучынi. Чуткi разыходзiлiся, i ў тых, хто перажыў Грамадзянскую вайну, абуджалася даўняя боязь. У паведамленнях начальнiку Галоўнай Палiтуправы СА генералу Шчарбакову зноў i зноў гаварылася пра адрозненнi памiж заходнiмi i ўсходнiмi тэрыторыямi. Сацыяльная i грамадская атамiзацыя ўнутры беларускага грамадства пачалася не з нямецкай акупацыi, i скончылася не вызваленчым паходам Савецкай Армii.

1. Спецыфiка тэрмiну “супрацiў” для беларускага грамадства

Што ж пабачыла СА у 1944 г. у спустошанай савецкай рэспублiцы? Галоўным у савецкiм паказе “партызанскай рэспублiкi” Беларусi былi жахлiвыя людскiя страты i матэрыяльныя спусташэннi, якiя сталi вынiкам трохгадовай нямецкай акупацыi. Аднак яны амаль не адлюстроўваюць тых пераменаў, якiя адбылiся ў гэтым рэгiёне з 1939 г. У многiх аспектах становiшча БССР было выключным. На полiэтнiчнай тэрыторыi без ярка выяўленых нацыянальных традыцый, на большай частцы якой да 1939 г. праводзiлася радыкальная палiтыка паланiзацыi, з 1941 г. амаль бесперашкодна, нiбы ў лабараторных умовах, развiвалася нямецкая палiкратычная сiстэма ўлады[3]. Да гэтага часу не зразумела, як БССР пасля нямецкага нападу структуравалася этнiчна, сыходзячы з самасвядомасцi насельнiцтва.

Савецкiя апiсаннi ставiлi ў цэнтр увагi выключна супрацiў нямецкаму панаванню, канстатуючы пры гэтым адзiнства савецкага партызанскага руху i грамадства на тэрыторыi БССР (маральны патэнцыял савецкага народу i армii)[4]. Гэтая iдэя фiкс, кiраваўшая пазнаннем, мела дастаткова вялiкi сэнс як шыфр для рэакцыi насельнiцтва СССР на нацыянал-сацыялiстычную наступальную вайну, але яна перашкаджала бачыць асаблiвасцi акупаванага грамадства[6]. Паўсюль у Еўропе супрацiў апрача ваенных мерапрыемстваў азначаў не толькi калектыўнае адхiленне новага палiтычнага парадку, але i перш за ўсё дзейнасць нармальна функцыяваўшых грамадзянскiх iнстытуцый[6]. Што праўда, у часы II сусветнай вайны яны i ў Францыi, Бельгii цi Данii не маглi ставiць сабе непасрэднай мэтай выгнанне акупацыйнага рэжыму: грамадзянскi супрацiў часта i тут развiваўся толькi пасля разгрому рэгулярных армiй. На пярэднiм плане спантанных i запланаваных акцый стаяла, аднак, спроба абаранiць калектыўную самасвядомасць ад умяшання акупацыйных уладаў i тым самым зберагчы яе[7]. Супрацiў быў сiмвалiчны. Ён спасылаўся на розныя сiмвалы, каб захаваць у свядомасцi легальнасць непарыўных традыцый i сацыяльных сувязяў. Акурат такiх паслядоўнасцяў амаль няма ў беларускiм прыкладзе, i тут павiнна пачынацца даследаванне[8].

2. Саветызацыя “Ўсходнiх Крэсаў” (1939-1941) як пачатак грамадскай катастрофы

Па саветызацыi “Ўсходнiх Крэсаў” памiж 1939 i 1941 г. ёсць шэраг выдадзеных у Польшчы i на Захадзе прац, прысвечаных аспектам вайсковых акцый, палiтычнай i эканамiчнай саветызацыi, калектывiзацыi i перамяшчэнню кадраў. Успамiны сведкаў уяўляюць суб’ектыўнае ўспрыняцце акупацыi i саветызацыi[9]. Ужо па адным ключавым слове “польская група насельнiцтва” можна здагадацца пра невырашальны вузел канфлiктных нiтак, працягнутых праз разарванае вайною грамадства БССР. Паняццi кшталту “народ” i “нацыя” тут спрошчваюць складанасць сувязяў. Этнаграфiчныя змены, выклiканыя савецкiмi дэпартыцыямi 1939-1941 г., страты часоў нацыянал-сацыялiстычнага тэрарыстычнага рэжыму, а нават i палiтычнае падпарадкаванне рэгiёна пасля 1944 г. па-ранейшаму слаба даследаваны[10].

Вопыт II сусветнай вайны разбурыў не толькi сацыяльную структуру гэтай полiэтнiчнай тэрыторыi, якая з 1939 г. была абкружана межамi Беларускай савецкай рэспублiкi. Ён з’явiўся асноваю для развiцця пасляваеннай БССР. Дэпартацыя, знiшчэнне i рэпатрыяцыя ў часы вайны, а таксама савецкая “чыстка” на тэрыторыях Беларускай, Украiнскай i Лiтоўскай савецкiх рэспублiк, вялi да карэннай змены iх сацыяльнага профiлю[11]. Беларусь яшчэ да пачатку “плану Барбароса”, якiм у чэрвенi 1941 г. нацыянал-сацыялiстычны ўрад пачаў свой расава-iдэалагiчны паход супраць Савецкага Саюзу, была лабараторыяй грамадскай рэарганiзацыi. Месяцы саветызацыi акупаваных у вераснi 1939 г. вобласцяў прывялi да змены iх элiт[12]. Палiтыка саветызацыi была накiравана ў першую чаргу супраць польскага насельнiцтва на захадзе БССР i прывяла да запаўнення ўсiх сфер кiравання савецкiмi кадрамi з усходнiх зямель краiны, а таксама з iншых рэспублiк Савецкага Саюзу. Маштаб людскiх стратаў, якiя панёс тады рэгiён, можна параўнаць толькi са стратамi ў Грамадзянскую вайну[13]. Савецкая ўлада выкарыстоўвала выпрацаваную i выпрабаваную мадэль дзеянняў, прыдатную для ўсiх гарадоў i вёсак, i прымяняла тыя ж метады, што i ў 1929-30 г. для раскулачвання. Розныя меры падпарадкавання i нагляду вялi грамадства да новай арганiзацыйнай формы – савецкай улады[14]. Рэарганiзацыя эканомiкi, напрыклад, закранула габраяў, прадстаўляўшых сферы рамяства i гандлю. Вялiкая доля iх сярод дэпартаваных у Савецкi Саюз жыхароў стварыла ўжо перад летам 1941 г. вакуум, якi запоўнiлi iншыя групы насельнiцтва, зноў з сур’ёзнымi наступствамi для ўсходнiх тэрыторый[15]. Нешматлiкая беларуская iнтэлiгенцыя, прадстаўляўшая прыгнечаную ў Польшчы меншасць, у пэўнай ступенi жадала “вызвалення” польскiх гарадоў Чырвонай Армiяй. Яна была гатова заняць вызваленыя месцы ў кiраўнiцтве, але бачыла сябе ашуканай у надзеях. Як “нацыяналiсты” i “рэакцыянеры”, беларускiя iнтэлiгенты былi ўдвая падазроныя для новага рэжыму i сталi першымi ахвярамi рэпрэсiй[16]. Iх месца занялi беларусы са “старой” БССР або кадры з рускiх вобласцяў Савецкага Саюзу. Нацыянальнае пытанне яшчэ больш узмацнiла эфект, якi ў эканамiчна i культурна адсталым рэгiёне выклiкаў шанц сацыяльнага ўздыму. Але ў Заходняй Беларусi амаль адсутнiчала тая беларуская элiта, якая магла быць выкарыстана ў савецкай адмiнiстрацыi. З польскага пункту погляду пасля I сусветнай вайны заселены беларусамi i ўкраiнцамi рэгiён быў нецывiлiзаванай памежнай вобласцю, у якой сутыкалiся руская i польская культуры. Kresy Wschodnie захавалi характар буфернай зоны. Гэты вобраз вызначаўся трывалымi стэрэатыпамi. Для польскай iнтэлiгенцыi беларусы былi самабытным, дзiкiм народам, якi захаваў даўно страчаныя здольнасцi абыходжання з прыродаю, народам анархiчным i непрадказальным[17].

У 1939 г., у адрозненне ад 1920-х, савецкаму кiраўнiцтву больш не трэба было вытрымлiваць тактыку, яно не залежыла ад кааперацыi з элiтамi[18]. Добра наладжаны ваенны i палiцэйскi апарат рабiў супрацiў ад самага пачатку рэдкiм феноменам[19]. Новыя ўладары выкарыстоўвалi мiжэтнiчны i iншыя канфлiкты, каб без асабiстага ўдзелу спачатку правесцi свайго роду грамадскую “чыстку”. Савецкiя ўлады ня ўмешвалiся ў стыхiйныя акты насiлля i забойстваў, што пачалiся пасля лiквiдацыi польскай дзяржаўнай улады ў этнiчна раздзеленым грамадстве. Спантанна арганiзаваная грамадзянская мiлiцыя лiчыла сваёй галоўнай мэтай ахову абшчыны ад сельскага люду, жыўшага навокал[20]. Як нямецкая Служба бяспекi i SS пасля акупацыi Балтыйскiх краiн чакалi, пакуль нянавiсць мясцовага насельнiцтва да габраяў не вылiлася ў пагромы i арышты, так Саветы ў Заходняй Беларусi непрыхавана заклiкалi людзей “асабiста разлiчыцца па адкрытых рахунках”. Нягледзячы на прысутнасць бальшавiцкiх камiтэтаў i мiлiцыi, заданнем якiх было захаванне парадку i закону, выкарыстанне сiлы ў асабiстых справах заахвочвалася i было iстотнай характарыстыкай новага рэжыму. Ян Грос азначаў такую з’яву паняццем “прыватызацыя дзяржавы”, разумеючы пад iм iмплементаванае звонку самавольнае панаванне пэўных асоб, якое з цягам часу набывала сваю дынамiку i ўсё больш прыймала характар грамадскага самакантролю i вымушанага саўдзелу. Выканаўчая ўлада прысвойвала рашэннi аб жыццi i смерцi ды апраўдвала выкарыстанне зброi як легiтымнага сродку[21]. Задачы па рэквiзiцыi або акцыi па пераразмеркаваннi зямлi пакiдалi пры гэтым выканаўцам дастатковую свабоду дасягнення асабiстых мэтаў. Пакуль забяспечвалася выкананне ўласных заданняў, заставалiся адкрытыя шляхi прыватнага ўзбагачэння, асабiстых сiмпатыяў i “пакарання” знаёмых. Змянiлiся ролi полаў. У выпадку разводу жанчыны нярэдка пераймалi ролю кармiльцаў. З прычыны знiшчэння культурнай i духоўнай iнфраструктур у акупаванай немцамi ў 1939 г. частцы Польшчы, а таксама з паўстаннем новай дэмаркацыйнай лiнii памiж нямецкай i савецкай зонамi ўплыву, усходнепольскi рэгiён адасабляўся ад яго культурнага цэнтру. Насельнiцтва было ўспрымальнае да ўсяго, што магло ўяўляць сабою пункт арыентацыi ў прасторы агульнай фрагментацыi.

Апрача хуткага стварэння эфектыўнай бюракратыi i кiравання, саветызацыя развiвала антыасветнiцкiя iнстынкты: людзi давяралiся прадказальнiкам, верылi у моц прадвесця, тлумачылi свае сны. Апытаннi, арышты i ўсеагульная няўпэўненасць хутка сталi агульным жыццёвым вопытам. Гэтым савецкая ўлада заклала асновы для “жыцця ва ўмовах рэакцыi”, як потым быў ахарактарызаваны перыяд панавання нямецкiх акупацыйных уладаў[22].

Калi беларусы атрымалi пэўныя абяцаннi адносна iх нацыянальнай культуры, адзiнай “прывiлеяй” палякаў засталося выкарыстанне сваёй мовы. Члены адмiнiстрацыi, называныя ў народзе “усходнiкамi”, сотнямi тысячаў сцякалiся на акупаваную тэрыторыю, ускладняючы сiтуацыю ў жыллёвым сектары. Абавязковыя высяленнi i перасяленнi напаткалi тое насельнiцтва, для якога да таго часу пераезды i змена месца жыхарства былi амаль невядомыя. Для пераходнага перыяду было характэрна з аднаго боку iснаванне ледзь бачнага перапляцення прыватных i дзяржаўных прадпрыемстваў, а з другога боку недахоп тавараў, якi быў вынiкам строгай рэгламентацыi нават у негалоўных сферах. У многiх выпадках размеркаванне савецкiмi ўладамi працоўных месцаў было амаль раўназначна высылцы i невядомай будучынi.

3. БССР i нямецкая акупацыя: 1941-1944

У публiкацыях да 50-гадовага юбiлею заканчэння вайны пераважаў погляд на савецкую БССР[23]. Адлюстраванне падзей 1939 г. як “уз’яднання” засталося ў асноўным ранейшым, зусiм нязмененым[24]. Хоць магчымасцi навуковага абмену палепшылiся, псiхалагiчныя бар’еры многiх гiсторыкаў перажылi “адлiгу”. Сама сутнасць калабарацыi ў 1941 i 1944 г. перад фактам службы многiх сотняў тысяч савецкiх грамадзян у аддзелах вермахта i палiцыi не адмаўлялася, але iнтэрпрэтацыя гэтага паняцця абмяжоўвалася класiчнай вобласцю ваеннага супрацоўнiцтва i мясцовай калабарацыйнай адмiнiстрацыяй (БНС, БЦР i iнш.)[25]. Аналiз нацыянал-сацыялiстычнай прапаганды, напрыклад, падаваўся толькi з колькаснага пункту погляду. Характарыстыка прынесеных ахвяраў засталася надзiва няпэўнаю i рэдка выходзiла за межы iх вызначэння на аснове савецкiх пасляваенных даследаванняў[26].

Для савецкай сферы калабарацыя, пад якой разумеем суму iндывiдуальных стратэгiй выжывання грамадства, акупаванага чужаземцамi, не можа заставацца памежнай вобласцю памiж арганiзаваным супрацiвам, з аднаго боку, i канцэпцыямi акупантаў, з другога[27]. Супрацоўнiцтва (такiм было значэнне паняцця “калабарацыя” да II сусветнай вайны) з пануючай сiлай спачатку не з’яўлялася выбарам на карысць нацыянал-сацыялiзму. Калабарацыя азначала ў першую чаргу рэакцыю, а не дзеянне. Паведамленнi нямецкай грамадзянскай адмiнiстрацыi характарызуюць “Генеральны камiсарыят Беларутэнiя” памiж 1941 i 1944 г. як шматэтнiчны рэгiён з вялiкiмi рэгiянальнымi адрозненнямi[28]. У сапраўднасцi акупацыйныя ўлады з пачатку вайны лавiравалi памiж рознымi групамi насельнiцтва. Тыповымi з’яўляюцца паведамленнi з заходнiх вобласцяў БССР, у якiх зноў i зноў патрабавалася змянiць польскiх бурмiстраў i шэфаў палiцыi, а таксама кантраляваць iх “аднабаковасць i супярэчлiвыя закону эксперыменты” супраць большасцi беларускага насельнiцтва. Узаемныя даносы i спробы захопу ўлады паралiзавалi працу нямецкага эксплуататарскага апарату. Непаразуменнi памiж рознымi групамi насельнiцтва ўвесь час былi на парадку дня: “Частка гэтых (польскiх) ‘паноў’, якiя адвольна выконваюць службовая абавязкi ў абшчынных установах, i у наш час робяць тыя ж эксперыменты, праводзяць заўсёды i ўсюды сваю польскую палiтыку, несправядлiвыя ў кожным дачыненнi з беларутэнамi, скажаюць сапраўдны стан насельнiцтва”, – на кепскай нямецкай мове гаворыцца ў адным беларускiм даносе[29]. Падобнае тычыцца i ўдзелу беларусаў i ўкраiнцаў у нямецкiх карных акцыях супраць габраяў i партызан. Даўно вядомыя i канфлiкты памiж часткамi беларускага, польскага, габрайскага, лiтоўскага i ўкраiнскага насельнiцтва БССР[30].

Ваенны супрацiў паўставаў спачатку як барацьба за ўладу памiж чырвонаармейцамi, якiя адбiлiся, габрайскiмi бежанцамi з гета, польскiмi групамi або уцёкшымi ваеннапалоннымi i злачынцамi[31]. Хаос, якi наступаў услед за рухам немцаў i разлажэннем Чырвонай Армii, надоўга ператвараў некаторыя тэрыторыi ў нетры беззаконня, дзе панавала права мацнейшага. Розныя групоўкi аспрэчвалi тут уладу i ўплыў, але найперш базы забеспячэння. Сучасныя даследаваннi ясна паказалi, якi рознабаковы быў беларускi, украiнскi i польскi ваенны супрацiў як акупантам, так i савецкаму партызанскаму руху. Увага пры гэтым сканцэнтравалася на табуiзаванай раней дзейнасцi польскай Армii Краёвай на былой польскай часцы БССР. Праўда, даследаваннi i тут абмежавалiся ў асноўным ваенным аспектам супрацiву. Гэты фрагмент у постсавецкай гiстарычнай навуцы нярэдка прадстаўлялi толькi лiчбамi, статыстыкай i схемамi. Хуткасць i эфектыўнасць, з якiмi быў арганiзаваны савецкi партызанскi рух, у апошнiх даследаваннях пастаўлены пад пытанне. Але гэтыя абмежаваннi вядомых стэрэатыпаў, зробленыя на аснове эмпiрычнага матэрыялу, не сталi сапраўдным пашырэннем гiстарыяграфiчнага пазнання[32].

Нямецкiя “рэквiзiцыйныя акцыi”, мерапрыемствы па забеспячэнню групаў супрацiву, акты помсты i адплаты, а таксама баi памiж рознымi фармаваннямi, развiвалi на акупаваных тэрыторыях тую спiраль насiлля, галоўнаю ахвяраю якой заўсёды было насельнiцтва[33]. Пасля нямецкiх “акцый заспакаення” цэлыя мясцовасцi заставалiся бязлюдныя, нiбы ў часы Трыццацiгадовай вайны. А памiж развалiнамi зруйнаваных паселiшчаў варагуючыя групы змагалiся за рэчы забiтых i прагнаных[34]. Савецкi партызанскi рух прабiваў сабе ўсё больш значны шлях у гэтай барацьбе, i гэтым жа дынамiзаваў спiраль насiлля. Заваяваныя гарады гублялi сувязь з наваколлем. Дзецi былi пазбаўленыя дзяцiнства i адукацыi, вялi жыццё дарослых у якасцi “беспрытульнiкаў”[35]. Усеагульная змена палавых роляў была не праявай мадэрнiзму, яна адлюстроўвала ўсеагульны заняпад традыцый i культуры[36].

Нацыянал-сацыялiстычнае знiшчэнне габраяў мусiла шакаваць i негабрайскае насельнiцтва[37]. Гетэрагеннасць у асобных сацыяльных групах да сённяшняга дня амаль не тэматызавана. Ганс-Генрых Вiльгельм нядаўна звярнуў увагу на гэтую акалiчнасць i яскрава паказаў, што ўнутры акупацыйнай сiстэмы ў самым нiзе сацыяльнай структуры мелася складанае перапляценне залежнасцяў ды iльготаў. Сярод старэйшынаў габрайскiх гета так званыя Funktionschaftlinge (вязнi, надзеленыя функцыямi, – дактары, пiсары, члены габрайскай службы парадку i г. д.) часам спрабавалi ў рамках “самакiравання” ратавацца шляхам рабскага падпарадкавання, пры чым свядома дыстанцыявалiся ад масы таварышаў па няшчасцю[38]. Члены беларускай палiцыi i акупацыйнага кiравання развiвалi падобныя стратэгii[39]. Забеспячэнне выжывання шляхам падпарадкавання сябе iншым заставалася iлюзiяй перад аблiччам нечалавечай, антырацыянальнай нацыянал-сацыялiстычнай расавай вайны. Гэта тычылася i нешматлiкай iнтэлiгенцыi, якая дала сябе ў распараджэнне новай сiстэме i нацыянал-сацыялiстычнаму прапагандысцкаму канцэпту “нацыi беларутэнаў”. Вера ў магчымасць выжывання ў хаатычнай сiстэме ўмажлiвiла функцыяванне апарату. Нямецкiя ўладары бесцырымонна выкарыстоўвалi кожны iндывiд, палiтычную групоўку, этнiю або нацыянальную iдэю, разыгрывалi iх адзiн супраць другога[40].

4. Заключэнне

Улiчваючы жудасныя страты сярод насельнiцтва, лёгка зразумець, чаму акупацыйны перыяд i ў постсавецкiм грамадстве Расii i Беларусi займае цэнтральнае месца. Узровень атамiзацыi з 1939 г. i патэнцыял супрацiву беларускага ваеннага грамадства можна вызначыць толькi iнструментарыем сацыяльнай гiсторыi. На жаль, акурат тут знаходзiм недахоп, якi адлюстроўвае выцясненне ваенных патрасенняў замест iх пераадольвання. Хоць II сусветная вайна для ўсiх рэгiёнаў былога Савецкага Саюзу стала моцным пераломным момантам, прыгнечаныя нямецкiм фашызмам грамадствы жылi ў гiстарычнай непарыўнасцi. Апрача смерцi, знiшчэнняў i разбурэнняў яны перажылi i далейшае суб’ектыўнае развiццё, прынамсi ў бiяграфii iндывiдаў. Апiсаць гiсторыю ахвяраў нацыянал-сацыялiзму – значыць напiсаць гiсторыю iх будняў. Гэта ўключае i прызнанне простай волi да выжывання як рухавiка для iндывiдуальных дзеянняў па той бок ад палiтыкi i прапаганды, i цвярозае ўдакладненне ўдзелу ахвяраў у злачынствах iх нацыянал-сацыялiсцкiх прыгнятальнiкаў[41]. Дыферэнцыяцыя нi ў якiм разе не азначае новае прыпiсванне вiны часоў акупацыi. Гэтаксама, як новыя архiўныя знаходкi пра савецкiя планы нападу на нямецкi рэйх не даюць аргументаў для тэзы, быццам Адольф Гiтлер вёў прэвентыўную вайну супраць Савецкага Саюзу[42]. Дыфузную шэрую зону акупаванага грамадства нельга асвяцiць нi савецкiмi чорна-белымi выявамi ды атаясамленнем складаных стратэгiй выжывання са здрадаю радзiме, нi з’яўленнем у гiстарыяграфii новых нацыяналiзмаў.

красавiк 1996


* Перапрацаваная версія дакладу, прачытанага на Міжнароднай канферэнцьй „Беларусь — гістарычныя праблемы перыферыйнага рэпёну Усходняй Еуропы” (10-14 красавша 1996 г., Евангелісцкая Акадэмія у Бірках, Штутгарт, Нямеччына). Аўтар выкарыстаў архіўныя матэрыялы Федэральнага архиву ФРН у Кобленцы, Фрайбургу і Патсдаме, асабістыя дакументы Федэральнага архіву ФРН у Берліне-Целендорфе (раней — Берлін Дакумент Цэнтэр), фонды Нацыянальнага і Дзяржаунага архіваў Рэспублікі Беларусь, а таксама матэрыялы Цэнтру захавання і даследавання дакументальных калекцый (ЦХИДК — асобны архіў) і Расійскага Цэнтру захавання і даследавання дакументаў найноушай псторьп (РЦХИДНИ — былы Центральны партыйны архіў) у Маскве. У спасылках падаюцца толькі самыя істотныя бібліяграфічныя пазіцыі, што дазволяць знайсщ астатнюю літаратуру.
[1] РЦХИДНИ, фонд 17, вопіс 122, справа бб, ар. 8-9.
[2] Веnесkе, Werner, Die Quäker in den Kresy Wschodnie der Zweiten Polnischem Republik // Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 42, 1994, 4, 510-20.
[3] Rebentisch, Dieter, Führerstaat und Verwaltung im Zweiten Weltkrieg. Verfassungsentwicklung und Verwaltungspolitik 1939-1945, Stuttgart 1989; Bollmus, Reinhard, Das Amt Rosenberg und seine Gegner. Studienzum Machtkampf im nationalsozialistischen Herrschaftssystem, Stuttgart 1970; Dallin, Alexander, Deutsche Herrschaft in Ruβland, 1941-1945. Eine Studie über Besatzungspolitik, Düsseldorf 1958; Vakar, Nicholas, Belorussia. The Making of a Nation. ACaseStudy, Cambridge/Mass. 1956.
[4] Ржешевский, О.А., Война // История Отечества. Люди, идеи, решения. Очерки истории советского государства, Москва 1991, 217-56, 228.
[5] Соловьёв, А. К., Они действовали под разными псевдонимами, Минск 1994; Мінскае антыфашысцкае падполле, Мінск 1995.
[6] Röhr, Werner (Hrsg.), Okkupation und Kollaboration (1938-1945). Beiträge zu Konzepten und Praxis der Kollaboration in der deutschen Okkupationspolitik, Berlin 1994; Frei, Norbert / Kling, Hermann (Hrsg.), Der nationalsozialistische Krieg, Frankfurt am Main/New York 1990.
[7] Semelin, Jaques , Unarmed against Hitler. Civilian Resistance in Europe, 1939-1943, Westport/Conn. 1993.
[8] Для неакупаваных тэрыторый Савецкага Саюзу гл.: Сенявская, Е. С, Человек на войне: опыт историко-психологической характеристики российского комбатанта // Отечественная История 1995, 3, 7-15; Бордюгов, Г. А., Великая Отечественная: подвиг и обманутые надежды // История отечества. Люди, идеи, решения. Очерки истории Советского государства, Москва 1991, 217-56.

Наверх

Эдвард Гэлет Кар. Прычыннасць у гiсторыi*

18 снежня, 1996 |


* Carr, Edward H., Causation in History // What is History? Pinguin Books 1990, 87-108.
Калi малако кiпяцiць у патэльнi, яно выбяжыць. Я не ведаю i зусiм не хачу ведаць, чаму так адбываецца. Калi б нехта стаў патрабаваць адказу, я мог бы спiсаць гэта на ўласцiвасць малака выбягаць. Дастаткова справядлiва, але гэта нiчога не тлумачыць. Вiдавочна, такi адказ сведчыць, што я не прыродазнавец. Гэтаксама нехта можа казаць i нават пiсаць пра падзеi мiнулага без нiякага жадання даведацца, чаму яны адбылiся. Нехта пагодзiцца са сцверджаннем, што II сусветная вайна пачалася з прычыны таго, што Гiтлер хацеў вайны. Гэта дастаткова справядлiва, але не тлумачыць нiчога. Тады той нехта не мае нiякага права называць сябе даследчыкам гiсторыi або гiсторыкам. Вывучэнне гiсторыi ёсць вывучэннем прычынаў. Гiсторык пастаянна задае сабе пытанне “Чаму?”, i пакуль ёсць надзея знайсцi адказ, ён не можа супакоiцца. Вялiкi гiсторык – цi я б сказаў шырэй, вялiкi мысляр -гэта чалавек, якi задае пытанне “Чаму?” у дачыненнi да новых рэчаў, або да старых рэчаў у новых кантэкстах.

Герадот, бацька гiсторыi, пачынаючы сваю працу, вызначыў мэту: захаваць памяць пра справы грэкаў i варвараў, “i асаблiва, найперш, паказаць прычыны iх барацьбы”. Герадот меў паслядоўнiкаў у старажытным свеце: нават Фукiдзiда абвiнавачвалi ў адсутнасцi яснай канцэпцыi прычыннасцi[1]. Але калi ў XVIII ст. пачалi закладвацца асновы сучаснай гiстарыяграфii, Мантэск’ё ў сваёй працы “Considerations on the Causes of Greatness of the Romans and of their Rise and Decline” (“Меркаваннi аб прычынах велiчы рымлянаў i iх уздыму i заняпаду”) прыняў за аснову, што “iснуюць агульныя прычыны, маральныя цi фiзiчныя, якiя дзейнiчаюць у любой манархii на этапах станаўлення, умацавання i заняпаду”, i “усё, што адбываецца, ёсць вынiкам гэтых прычынаў”. Праз некалькi гадоў у “Esprit des lois” ён развiў i абагулiў гэтую iдэю. Было б абсурдам дапускаць, што “сляпы лёс вядзе да ўсяго, што мы бачым у свеце”. Людзьмi “не кiруюць выключна iх фантазii”, iх паводзiны падпарадкоўваюцца пэўным законам i прынцыпам, якiя вынiкаюць з “самой прыроды рэчаў”[2]. Потым цягам амаль 200 гадоў гiсторыкi i фiлосафы гiсторыi актыўна спрабавалi ўпарадкаваць мiнулы досвед чалавецтва, адшукваючы прычыны гiстарычных падзей i законы, што кiруюць iмi. Прычыны i законы часам асэнсоўвалi ў механiчных, часам у бiялагiчных паняццях, а часам трактавалi як метафiзiчныя, эканамiчныя, або псiхалагiчныя. Але агульнапрынятай была дактрына, што гiсторыя складаецца з падзей, злучаных строгай прычынна-вынiковай сувяззю. “Калi ў вас няма чаго сказаць, апрача таго, што адзiн варвар перамог другога, то што нам з таго? – пiсаў Вальтэр у артыкуле пра гiсторыю для Энцыклапедыi. У апошнiя гады карцiна крыху змянiлася. Сёння мы больш не гаворым пра гiстарычныя “законы”. Нават слова “прычына” выйшла з моды: часткова дзякуючы пэўнай фiласофскай неакрэсленасцi, кранаць якую няма патрэбы, а часткова дзякуючы яго меркаванай сувязi з дэтэрмiнiзмам. Да апошняга я i пераходжу. Такiм чынам, некаторыя гавораць не пра “прычыну” у гiсторыi, а пра “тлумачэнне” цi “iнтэрпрэтацыю”, або пра “логiку сiтуацыi” цi “унутраную логiку падзей” (гэта iдзе ад Дысея), адмаўляючыся ад прычыннага падыходу (чаму адбылося?) на карысць функцыянальнага (як адбылося?), хоць гэта, здаецца, непазбежна цягне за сабой пытанне “як здарылася, што гэта адбылося”, i, такiм чынам, вяртае нас да пытання “Чаму?”. Iншыя вылучаюць розныя вiды прычыны – механiчныя, бiялагiчныя, псiхалагiчныя i г. д. – i лiчаць гiстарычную прычыну катэгорыяй самастойнай. Хоць некаторыя з гэтых адрозненняў у пэўнай ступенi выяўляюцца, можа ўсё ж больш плённа было б у гэтым сэнсе падкрэслiць агульнае для ўсiх вiдаў прычыны, а не тое, што iх раздзяляе. Што да мяне, то я пагадзiўся б выкарыстоўваць слова “прычына” ў агульнапрынятым сэнсе i не зважаць на гэтыя тонкасцi.

Давайце пачнем з пытання, што на практыцы робiць гiсторык, калi сутыкаецца з патрэбай вызначыць прычыны падзеяў. Першае ў падыходзе гiсторыка да праблемы прычыны, гэта тое, што ён, як правiла, вызначае некалькi прычын адной падзеi. Эканамiст Маршал некалi пiсаў, што “людзей трэба перасцерагаць усiмi магчымымi сродкамi ад улiку толькi нейкай адной прычыны … без увагi да iншых, вынiкi якiх наступаюць разам з ёй”[3]. Той, хто здае iспыт i адказвае на пытанне “Чаму ў Расii ў 1917 г. адбылася рэвалюцыя?”, i назаве толькi адну прычыну, мае шанец быць залiчаным толькi да трэцяга разраду. Гiсторык мае справу з мноствам прычынаў. Калi б яго папрасiлi пералiчыць прычыны бальшавiцкай рэвалюцыi, ён мог бы назваць вайсковыя паразы Расii, калапс эканомiкi, якая не вытрымала цяжару вайны, эфектыўную прапаганду бальшавiкоў, няўдачы царскага ўраду ў вырашэннi аграрнай праблемы, канцэнтрацыю на фабрыках у Пецярбурзе збяднелага i прыгнечанага пралетарыяту, а таксама факт, што Ленiн цвёрда ведаў, чаго хоча, у адрозненне ад апанентаў – карацей, рэдкае спалучэнне эканамiчных, палiтычных, iдэалагiчных i асабовых прычынаў, доўга- i кароткатэрмiновых.

А гэта адразу падводзiць нас да другой асаблiвасцi падыходу гiсторыка. Той, хто, адказваючы на нашае пытанне, задаволiцца пералiкам дзесятка прычынаў расiйскай рэвалюцыi i спынiцца на гэтым, можа быць аднесены да другога разраду, але не да першага. “Добра iнфармаваны, але без творчага ўяўлення” – такi будзе вердыкт экзаменатараў. Сапраўдны гiсторык, гледзячы на складзены iм спiс прычынаў, адчуе прафесiйны абавязак яго ўпарадкаваць, устанавiць нейкую ерархiю, якая адлюструе iх узаемадачыненнi, а можа i вырашыць, якую прычыну цi катэгорыю прычынаў трэба разглядаць “апошнiм сродкам” або “апошняй кропляй”, як асноўную, прычыну прычынаў. Гэта яго iнтэрпрэтацыя ягонай тэмы. Гiсторыка ведаюць па прычынах, якiя ён абвяшчае. Гiбон тлумачыў дэградацыю i падзенне Рымскай iмперыi трыумфам варварства i рэлiгiяй. У Ангельшчыне гiсторыкi-вiгi ў ХIХ ст. тлумачылi ўздым брытанскай улады i працвiтанне развiццём палiтычных iнстытутаў, якiя ўвасабляюць прынцыпы канстытуцыйнай свабоды. Гiбон i ангельскiя гiсторыкi ХIХ ст. сёння выглядаюць старамодна, бо яны iгнаруюць эканамiчныя прычыны, якiя сучасныя гiсторыкi выставiлi наперад. Кожны гiстарычны аргумент кружляе вакол пытання прыярытэту прычынаў.

Анры Пуанкарэ заўважыў, што навука развiваецца адначасова i “да разнастайнага i складанага”, i “да цэлага i простага”, i што гэты дуалiстычны i вiдавочна супярэчлiвы працэс з’яўляецца неабходнай умовай ведаў[4]. Гэта аднолькава справядлiва i для гiсторыi. Гiсторык, пашыраючы i паглыбляючы свае даследаваннi, пастаянна акумулюе больш i больш адказаў на пытанне “Чаму?” Памнажэнне ў апошнiя гады накiрункаў эканамiчнай, сацыяльнай, культурнай i прававой гiсторыi – не кажучы ўжо пра свежыя погляды на праблемы палiтычнай гiсторыi, а таксама новыя метады псiхалогii i статыстыкi -неверагодна павялiчыла колькасць i ўзровень нашых адказаў. Назiранне Бэртрана Расэла, што “кожнае дасягненне ў навуцы аддаляе нас ад прымiтыўнай аднастайнасцi першых даследаванняў i вядзе да большай дыферэнцыяцыi папярэдняга i наступнага, да пастаяннага пашырэння кола мiнулага, якое прымаецца за адпаведнае”[5], дакладна характарызуе сiтуацыю. Але ў ахвяру свайму iмкненню зразумець мiнулае гiсторык адначасова вымушаны, як вучоны, спрашчаць множнасць сваiх адказаў, каб падпарадкаваць iх адзiн аднаму, унесцi нейкi парадак i цэласнасць у хаос здарэнняў i хаос асобных прычынаў. “Адзiн Бог, адзiн Закон, адзiн Элемент i адна аддаленая Боская Падзея” або патрабаванне Генры Адамса “якога-небудзь вялiкага абагульнення, што пакладзе канец нечыйму гучнаму дамаганню адукацыi”[6], гучыць сёння як старамодны жарт. Але факт, што гiсторык мусiць працаваць i праз спрашчэнне, i праз памнажэнне прычынаў. Гiсторыя як навука развiваецца шляхам гэтага дуалiстычнага i вiдавочна супярэчлiвага працэсу.

Тут я мушу без асаблiвага жадання спынiцца, каб разабрацца з двума пахамi чырвоных селядцоў, якiя скрозь цягнуцца за намi – адзiн пад этыкеткай “Дэтэрмiнiзм у гiсторыi, або Шкоднасць Гегеля”, другi – “Выпадковасць у гiсторыi, або Нос Клеапатры”. Спачатку некалькi слоў пра тое, як яны трапiлi сюды. Прафесар Карл Попэр у 1930-я гады напiсаў у Вене вялiкую кнiгу пра новы погляд у навуцы (нядаўна перакладзена на ангельскую мову пад назвай “The Logic of Scientific Enquiry (“Логiка навуковага даследавання”), у час вайны надрукаваў па-ангельску дзве кнiгi больш папулярнага характару: The Open Society and its Enemies (“Адкрытае грамадства i ягоныя ворагi”) i The Poverty of Historicism (“Убоства гiстарыцызму”)[7]. Яны пiсалiся пад моцным эмацыйным уздзеяннем адмоўнай рэакцыi на Гегеля, якога разам з Платонам трактавалi як духоўнага папярэднiка нацызму, а таксама на павярхоўны марксiзм, што ствараў iнтэлектуальны клiмат брытанскiх левых у 1930-я гады. Асноўнымi мiшэнямi былi быццам бы дэтэрмiнiсцкiя фiласофii гiсторыi Гегеля i Маркса, аб’яднаныя пад зняважлiвай назвай “гiстарыцызм”[8]. У 1954 г. сэр Iсая Бэрлiн надрукаваў сваё эсэ “Гiстарычная непазбежнасць”. Магчыма ён завяршыў атаку на Платона, дзякуючы рэшткам некаторай павагi да гэтага старажытнага слупа оксфардскага iстэблiшмэнту[9], i дадаў да абвiнавачання аргумент, якога не было ў Попэра, што “гiстарыцызм” Гегеля i Маркса выклiкае пярэчаннi, бо, тлумачачы людскiя ўчынкi прычыннасцю, ён пастулюе адмаўленне свабоднай волi чалавека, арыентуе гiсторыкаў на ўхiленне ад абавязку агалошваць маральны прысуд гiстарычным Карлам Вялiкiм, Напалеонам i Сталiным. Iнакш мала што зменiцца. Але сэр Iсая Бэрлiн – заслужана папулярны i шырока чытаны аўтар. На працягу апошнiх пяцi-шасцi гадоў амаль кожны ў гэтай краiне i Злучаных Штатах, хто пiсаў артыкул пра гiсторыю або сур’ёзны агляд гiстарычных даследаванняў, паказваў доўгi нос i Гегелю, i Марксу, i дэтэрмiнiзму, i пальцам тыкаў на абсурднасць недаацэнкi ролi выпадковага ў гiсторыi. Можа быць несправядлiва ўскладаць вiну на сэра Iсаю за яго вучняў. Нават калi ён гаворыць глупства, ён заслугоўвае даравання, бо гаворыць гэта захапляльна i прывабна. Паслядоўнiкi паўтараюць глупства, i ў iх гэта не атрымлiваецца прыцягальна. У кожным разе, ва ўсiм гэтым няма нiчога новага. Чарльз Кiнгзлi, не самы выбiтны сярод нашых прафесараў каралеўскiх кафедраў Новай гiсторыi, якi, верагодна, нiколi не чытаў Гегеля i не чуў пра Маркса, прымаючы пасаду ў 1860 г., казаў у сваёй лекцыi пра ўласцiвую чалавеку “таямнiчую сiлу парушэння законаў свайго быцця” як доказ таго, што ў гiсторыi не можа iснаваць нiякiх “непазбежных наступстваў”[10]. Але, на шчасце, мы забылi Кiнгзлi. Менавiта прафесар Попэр i сэр Iсая Бэрлiн памiж сабой зноў надалi гэтай здохлай кабыле нейкае падабенства жыцця. Патрабуецца пэўнае цярпенне, каб разбрацца ў гэтай блытанiне.

Давайце спачатку возьмем дэтэрмiнiзм, якi я вызначу (спадзяюся без супярэчнасцяў) як веру, што ўсё, што адбываецца, мае прычыну цi прычыны, i нiчога не можа змянiцца, пакуль што-небудзь не зменiцца ў прычыне цi прычынах[11]. Дэтэрмiнiзм – праблема не гiсторыi, а паводзiнаў чалавека. Чалавек, чые дзеяннi не маюць прычыны, а значыць недэтэрмiнаваныя, такая ж абстракцыя, як i iндывiд па-за грамадствам. Сцверджанне прафесара Попэра, што “усё магчыма ў справах чалавека”[12], або бессэнсоўнае, або фальшывае. Нiхто ў звычайным жыццi не верыць i не можа верыць гэтаму. Аксiёма, што ўсё мае сваю прычыну, ёсць умовай нашай магчымасцi зразумець, што адбываецца вакол нас[13]. Жах раманаў Кафкi палягае на факце, што ўсё, што адбываецца, не мае нiякай вiдавочнай прычыны, або наогул нiякай прычыны, якую б можна было вызначыць: гэта вядзе да татальнай дэзiнтэграцыi чалавечай асобы, якая засноўваецца на дапушчэннi, што падзеi маюць прычыны, i што адпаведная колькасць гэтых прычынаў можа быць выяўленая, што чалавек можа ў свядомасцi сканструяваць мадэль мiнулага i сучаснага настолькi адэкватную, каб кiравацца ёй у дзеяннях. Штодзённае жыццё было б немагчымае без прызнання, што паводзiны чалавека абумоўлены прычынамi, якiя ў прынцыпе можна вызначыць. Некалi людзi лiчылi багахульствам цiкавасць да прычынаў прыродных з’яў, бо iмi вiдавочна кiруе боская воля. Пярэчанне сэра Iсаi Бэрлiна нашаму тлумачэнню, чаму людзi дзейнiчалi так, як дзейнiчалi, на той падставе, што гэтымi дзеяннямi кiруе воля чалавека, належыць да таго ж парадку iдэй, i, вiдаць, азначае, што сацыяльныя навукi знаходзяцца сёння на той самай стадыi развiцця, на якой знаходзiлiся прыродазнаўчыя навукi, калi супраць iх гучалi падобныя аргументы.

Давайце паглядзiм, як мы вырашаем гэтую праблему ў штодзённым жыццi. Калi вы ходзiце па сваiх штодзённых справах, вы звычайна сустракаеце Смiта. Вы вiтаеце яго прыемнай, але фармальнай рэплiкай пра надвор’е, або пра стан каледжа цi ўнiверсiтэцкiя справы. Ён адказвае вам такой самай прыемнай i фармальнай рэплiкай пра надвор’е цi пра справы. Цяпер уявiм, што аднойчы Смiт замест звычайнага адказу на вашую рэплiку раптам узарвецца знiшчальнай крытыкай вашага знешняга выгляду або характару. Хiба вы, пацiснуўшы плячыма, спiшаце гэта на рахунак пераканаўчай дэманстрацыi свабоды волi Смiта i таго факта, што ўсё магчыма ў справах людскiх? Падазраю, што не. Наадварот, вы напэўна скажаце што-небудзь накшталт: “Бедны Смiт! Вы ж ведаеце, канешне, што ягоны бацька памёр у вар’ятнi,” або “Бедны Смiт! Пэўна ў яго абвастрылiся праблемы з жонкай!” Iнакш кажучы, вы паспрабуеце патлумачыць прычыну вiдавочна беспрычынных паводзiнаў Смiта з цвёрдым перакананнем, што нейкая прычына ўсё ж павiнна быць. Робячы так, вы, баюся, наклiчаце на сябе гнеў сэра Iсаi Бэрлiна, якi з горыччу паскардзiцца, што, прычынна тлумачачы паводзiны Смiта, вы праглынулi дэтэрмiнiсцкае дапушчэнне Гегеля i Маркса i ўхiляецеся ад абавязку абвясцiць Смiта хамам. Але ў штодзённым жыццi нiхто не прытрымлiваецца такога погляду i не думае, што на карту пастаўлены або дэтэрмiнiзм, або маральная адказнасць. Лагiчная дылема пра свабодную волю i дэтэрмiнiзм у рэальным жыццi не ўзнiкае. Не бывае так, што некаторыя дзеяннi чалавека свабодныя, а iншыя – дэтэрмiнаваныя. На самай справе, дзеяннi чалавека i свабодныя, i дэтэрмiнаваныя, у залежнасцi ад пункту гледжання. На практыцы ўсё iначай. Паводзiны Смiта мелi прычыну або шэраг прычынаў; але паколькi iх выклiкаў не нейкi знешнi прымус, а прымус ягонай уласнай асобы, ён нясе маральную адказнасць. Бо ёсць умова грамадскага жыцця, што нармальны дарослы чалавек нясе маральную адказнасць за сябе. Цi ўскладаць на яго адказнасць у гэтым канкрэтным выпадку – справа вашага практычнага меркавання. Але, калi вы ўскладаеце адказнасць, то гэта не значыць, што вы лiчыце, што гэтае дзеянне не мела нiякай прычыны: прычыны i маральная адказнасць – розныя катэгорыi. Я ўпэўнены, нiкому, хто займаецца даследаваннем прычынаў злачынства, не прыйдзе ў галаву, што гэта прымушае яго адмаўляць маральную адказнасць злачынца.

Цяпер давайце паглядзiм на гiсторыка. Як просты чалавек, ён думае, што дзеяннi чалавека маюць прычыны, якiя ў прынцыпе можна выявiць. Гiсторыя, як i штодзённае жыццё, была б немагчымая без такога дапушчэння. Менавiта даследаванне гэтых прычынаў i ёсць спецыяльнай функцыяй гiсторыка. Можна падумаць, што гэта дае яму асаблiвую зацiкаўленасць у дэтэрмiнаваным выяўленнi чалавечых паводзiнаў: але ён не адвяргае свабодную волю – за выняткам нелагiчнай гiпотэзы аб беспрычыннасцi свядомых деянняў. Гэтаксама яго не хвалюе праблема непазбежнасцi. Гiсторыкi, як i ўсе людзi, часам захапляюцца рыторыкай i гавораць пра выпадак як “непазбежны”, калi яны маюць на ўвазе толькi спалучэнне фактараў, якое стварае ўражанне, што яно было надзвычай моцнае. Нядаўна я аналiзаваў сваю гiсторыю, шукаючы грахоў, i не змог даць сабе яснай карцiны: у адным месцы я пiсаў, што пасля рэвалюцыi 1917 г. канфлiкт памiж бальшавiкамi i праваслаўнай царквой быў “непазбежны”. Несумненна, мудрэй было б сказаць “вельмi верагодны”. Але цi можна мне дараваць недакладны адценак? На практыцы, пакуль падзеi не адбылiся, гiсторыкi не дапускаюць, што яны непазбежныя. Яны часта абмяркоўваюць альтэрнатыўныя дзеяннi персанажаў сюжэта, дапускаючы, што выбар быў адкрыты. У той самы час яны працягваюць досыць слушна тлумачыць, чаму быў рэалiзаваны той выбар, а не iншы. У гiсторыi няма нiчога непазбежнага па-за фармальным сэнсам. Для таго, каб падзея адбылася iначай, iншымi павiнны былi б быць папярэднiя прычыны. Як гiсторык, я абсалютна гатовы абыходзiцца без “непазбежнага”. Так, жыццё без гэтага слова будзе шэрым, але давайце пакiнем гэтае слова паэтам i метафiзiкам.

Такой бясплённай i бессэнсоўнай аказваецца гэтая заклапочанасць непазбежнасцю I апантанасць, з якой яна навязваецца ў апошнiя гады, што я думаю, мы павiнны шукаць матывы, якiя хаваюцца за гэтым. Галоўнай крынiцай з’яўляецца школа, якую б я назваў школай “магло б быць” – школай думкi цi, хутчэй, школай эмоцый. Яна тычыцца амаль выключна сучаснай гiсторыi. Нядаўна тут, у Кембрыджы, я бачыў аб’яву нейкага таварыства пра лекцыю пад назвай “Цi была расiйская рэвалюцыя непазбежнай?” Я ўпэўнены, што яна задумлялася як сур’ёзная лекцыя. Але калi б вы ўбачылi аб’яву пра лекцыю “Цi былi войны ружаў непазбежнымi?”, вы б адразу падумалi, што тут хаваецца нейкi жарт. Гiсторык пiша пра нарманскае заваяванне, або пра амерыканскую вайну за незалежнасць як пра тое, што адбылося, тое, што фактычна абавязкова павiнна было адбыцца,жадаючы проста растлумачыць, што адбылося i чаму; i нiхто не абвiнавацiць яго ў дэтэрмiнiзме i адмове абмеркаваць альтэрнатыўную магчымасць, што Вiльгельм Заваёўнiк цi амерыканскiя паўстанцы маглi б пацярпець паразу. Аднак, калi я пiшу пра расiйскую рэвалюцыю 1917 г. дакладна такiм чынам (адзiны правiльны шлях для гiсторыка), я аказваюся пад агнём апанентаў за паказ таго, што адбылося, як таго, што мусiла адбыцца, i не аналiзую ўсяго iншага, што магло б адбыцца. Дапусцiм, кажуць, калi б Сталыпiну хапiла часу завяршыць аграрную рэформу, або калi б Расiя не ўступiла ў вайну, магчыма рэвалюцыя не адбылася б, цi дапусцiм, што ўрад Керанскага дасягнуў бы поспеху, i што рэвалюцыю ўзначалiлi б меншавiкi цi сацыял-рэвалюцыянеры, а не бальшавiкi. Гэтыя дапушчэннi тэарэтычна памылковыя: заўсёды можна пагуляць у гульню гiстарычных “магло б быць”. Але гэта не мае нiчога агульнага з дэтэрмiнiзмам, бо дэтэрмiнiст толькi адкажа наступнае: каб гэтыя падзеi адбылiся, трэба, каб i прычыны былi iншыя. I гэта не мае нiчога агульнага з гiсторыяй. Справа ў тым, што сёння нiхто ўсур’ёз не хоча пераглядаць вынiкi нарманскага заваявання цi амерыканскай незалежнасцi, або апантана пратэставаць супраць тых падзей, i нiхто не пярэчыць, калi гiсторык трактуе iх як закрытую старонку. Але многiя людзi, якiя пацярпелi непасрэдна цi ўскосна ад вынiкаў бальшавiцкай перамогi цi яшчэ баяцца яе аддаленых наступстваў, хочуць выказаць сваю нязгоду. Калi яны чытаюць гiсторыю, пратэст набывае форму поўнай свабоды ўяўлення ўсяго, што толькi магло б здарыцца, i раздражнення гiсторыкам, якi працягвае спакойна сваю работу па тлумачэннi, што адбылося i чаму iхныя жаданнi-мары засталiся нерэалiзаваныя. Няшчасце найноўшай гiсторыi ў тым, што людзi помняць час, калi ўсе магчымасцi былi яшчэ адкрытыя, i з цяжкасцю прымаюць стаўленне гiсторыка, для якога яны ўжо закрытыя fait accompli. Гэта чыста эмацыйная i негiстарычная рэакцыя. Але менавiта яна больш за ўсё жывiла нядаўнюю кампанiю супраць падманлiвай дактрыны “гiстарычнай непазбежнасцi”. Давайце пазбавiмся гэтых чырвоных селядцоў раз i назаўсёды.

Наступнай сыходнай пазiцыяй атакi з’яўляецца знакамiтая праблема носа Клеапатры. Гэтая тэорыя палягае на тым, што гiсторыя ўвогуле ёсць непрадбачаны збег акалiчнасцяў, серыя падзей, якiя ёсць вынiкам выпадковых супадзенняў, i вызначаюцца толькi самымi выпадковымi прычынамi. Сыход бiтвы пры Акцыi быў вынiкам прычынаў не таго кшталту, якiя звычайна прыводзяць гiсторыкi, але сляпога захаплення Антонiя Клеапатрай. Калi прыступ падагры утрымаў Баязэта ад паходу ў Цэнтральную Эўропу, Гiбон заўважыў, што хвароба “аднаго адзiнага чалавека, можа спынiць або аддалiць пакуты народаў”[14]. Калi кароль Грэцыi Аляксандр памёр восенню 1920 г. ад укусу ўлюбёнай малпы, гэты выпадак пацягнуў за сабой цэлую чараду падзей, пра якiя сэр Уiнстан Чэрчыль казаў, што “чвэрць мiльёна людзей памерла ад гэтага ўкусу малпы”[15]. Цi возьмем, зноў жа, заўвагу Троцкага з нагоды прастуды, якую ён падхапiў пад час палявання на качак, у вынiку чаго не змог актыўна дзейнiчаць у крытычны момант сваёй сваркi з Зiноўевым, Каменевым i Сталiным увосень 1923 г.: “Можна прадбачыць рэвалюцыю i вайну, але немагчыма прадказаць наступствы восеньскага палявання на дзiкiх качак”[16]. Першае, што тут трэба высветлiць, гэта тое, што такое пытанне не мае нiчога агульнага з сутнасцю дэтэрмiнiзму. Захапленне Антонiя Клеапатрай, прыступ падагры ў Баязэта або прастуда Троцкага былi настолькi ж прычынна абумоўленыя, наколькi i ўсё, што адбываецца. Меркаванне, што захапленне Антонiя ня мела прычыны, надта няветлiвае ў дачыненнi да прыгажосцi Клеапатры. Сувязь памiж жаночай прыгажосцю i закаханасцю мужчыны – адна з найбольш вiдавочных прычынна-вынiковых сувязяў, якiя можна назiраць i сёння. Гэтыя так званыя выпадковасцi ў гiсторыi прадстаўляюць сувязь прычыны i наступства, якая пераходзiць у паслядоўнасць, якую гiсторык зацiкаўлены даследаваць у першую чаргу. Б’юры досыць справядлiва гаворыць пра “калiзiю двух незалежных прычынных ланцугоў”[17]. Сэр Iсая Бэрлiн, якi адкрывае свой нарыс “Historical Inevitability” (“Гiстарычная непазбежнасць”) ухвальным цытаваннем артыкула Бэрнарда Бэрэнсана “The Accidental View of History” (“Гiсторыя з пункту гледжання выпадковасцi”), адзiн з тых, хто змешвае выпадковасць у гэтым сэнсе з адсутнасцю прычыннай дэтэрмiнаванасцi. Але, i без гэтага змешвання, мы сутыкаемся з сапраўднай праблемай. Як можна адшукаць у гiсторыi ясную прычынна-вынiковую сувязь, як нам знайсцi якое-небудзь значэнне ў гiсторыi, калi нашую сувязь у любы момант можа разбурыць або змянiць якая-небудзь iншая, з нашага пункту погляду малавартаясувязь?

Тут мы можам на хвiлiну спынiцца, каб адзначыць паходжанне нядаўна распаўсюджанай увагi да ролi выпадку ў гiсторыi. Здаецца, Палiбiй быў першым гiсторыкам, хто больш-менш сiстэматычна займаўся гэтай праблемай. Хутка сарваў маску з прычыны Гiбон. “Грэкi, – заўважыў ён, – пасля таго, як iхная краiна стала правiнцыяй, прыпiсвалi трыумф Рыму не яго вартасцям, а лёсу iх рэспублiкi”[18]. Тацыт, таксама гiсторык перыяду заняпаду краiны, быў наступным старажытным гiсторыкам, хто ўволю наразважаўся пра выпадак. З нарастаннем настрояў няўпэўненасцi i перасцеражэнняў, якiя з’явiлiся ў бягучым стагоддзi i пасля 1914 г. былi ўжо зусiм вiдавочныя, пачынаюць цвердзiць пра значнасць выпадку ў гiсторыi i брытанскiя гiсторыкi. Першым гэтую тэзу пасля доўгага перапынку агучыў, здаецца, Б’юры. У артыкуле “Darvinism in History” (“Дарвiнiзм у гiсторыi”) у 1909 г. ён звярнуў увагу на “элемент выпадковага супадзення”, якi ў вялiкай ступенi “дапамагае дэтэрмiнаваць падзеi сацыяльнай эвалюцыi”. Асобны артыкул пад назвай “Cleopatra’s Nose” (“Нос Клеапатры”) быў прысвечаны гэтай тэме ў 1916 г.[19]. У цытаваным ужо ўрыўку, адлюстраваўшым крах iлюзiяў у сувязi з правалам лiберальных мараў пасля I сусветнай вайны, Г.Э.Фiшэр просiць сваiх чытачоў прызнаць “гульню выпадковага i непрадбачанага” у гiсторыi[20]. Папулярнасць у гэтай краiне тэорыi гiсторыi як ланцугу выпадковасцяў супала з росквiтам у Францыi фiласофскай школы, якая прапаведавала, што экзiстэнцыя – я цытую знакамiтую “L’Etre et le neant” Сартра – не мае “нi прычыны, нi мэтазгоднасцi, нi неабходнасцi”. У Нямеччыне гiсторык-ветэран Майнэке, як мы ўжо адзначылi, да канца свайго жыцця заставаўся пад уражаннем ролi выпадку ў гiсторыi. Ён папракаў Ранке за недастатковую ўвагу да выпадку, i пасля II сусветнай вайны вызначыў нацыянальныя катастрофы апошнiх сарака гадоў як серыю выпадковасцяў: амбiтнасць кайзера, абранне Гiндэнбурга прэзiдэнтам Вэймарскай рэспублiкi, апантанасць Гiтлера i г.д. Усё гэта ёсць сведчаннем банкруцтва розуму вялiкага гiсторыка пад цiскам няшчасцяў яго краiны[21]. У групе цi нацыi, што знаходзiцца на схiле, а не на вяршынi гiстарычных падзей, пераважаюць тэорыi, якiя акцэнтуюць увагу на выпадку i выпадковасцi ў гiсторыi. Такi погляд, што вынiкi даследавання – гэта абсалютная латэрэя, заўсёды будзе папулярны сярод тых, хто знаходзiцца ў трэцiм класе.

Але знайсцi вытокi веры ў гэта не азначае пазбавiцца яе, i нам трэба яшчэ разабрацца, што робiць нос Клеапатры на старонках гiсторыi. Монтэск’ё несумненна быў першым, хто паспрабаваў абаранiць законы гiсторыi ад падобных нападкаў. “Калi адна асобная прычына, як i выпадковы сыход бiтвы, разбурыла дзяржаву, – пiсаў ён у працы пра велiч i заняпад рымлянаў, – значыць, была агульная прычына таго, што заняпад гэтай дзяржавы залежаў ад адной бiтвы.” Марксiсты таксама мелi пэўныя цяжкасцi з гэтай праблемай. Маркс кранаў яе толькi аднойчы, ды i тое ў лiсце:

Сусветная гiсторыя набыла б надзвычай мiстычны характар, калi б у ёй не знайшлося месца для выпадку. Сам гэты выпадак арганiчна становiцца часткай агульнай тэндэнцыi развiцця i кампенсуецца iншымi формамi выпадку. Але паскарэнне i запавольванне залежаць ад такiх “выпадковасцяў”, улучна з “выпадковым” характарам асобаў, якiя адпачатку ўзначальваюць рух[22].

Маркс, такiм чынам, прапануе тры апраўданнi выпадковасцi ў гiсторыi. Па-першае, яна не такая ўжо i значная, яна можа “паскараць” або “тармазiць”, але не сутнасна, не радыкальна змяняць хаду падзей. Па-другое, адзiн выпадак кампенсуецца iншым, так што ўрэшце рэшт выпадковасць сама сябе анулюе. Па-трэцяе, выпадковасць асаблiва выяўляецца ў характары асобаў[23]. Троцкi падмацаваў тэорыю кампенсацыi i самалiквiдацыi выпадковасцi арыгiнальнай аналогiяй:

Увесь гiстарычны працэс ёсць прасейваннем гiстарычнага закону праз выпадковасць. Мовай бiялогii можна сказаць, што гiстарычны закон рэалiзуецца праз натуральны адбор выпадковасцяў[24].

Прызнаюся, што мяне гэтая тэорыя не задавальняе i не пераконвае. Роля выпадку ў гiсторыi сёння сур’ёзна перабольшваецца тымi, хто зацiкаўлены падкрэслiць яго значнасць. Аднак ён iснуе, i сказаць, што ён адно паскарае цi стрымлiвае, але не змяняе, значыць гуляць словамi. Я не схiльны таксама бачыць якую-небудзь прычыну, каб думаць, што выпадковая падзея – заўчасная смерць Ленiна ва ўзросце пяцiдзесяцi чатырох гадоў, напрыклад, – аўтаматычна кампенсавалася якiм-небудзь iншым здарэннем такiм чынам, каб аднавiць баланс гiстарычнага працэсу.

У роўнай ступенi неадэкватны погляд, што выпадак у гiсторыi – усяго толькi мера нашага няведання, адно назва таго, што нам не ўдалося зразумець[25]. Несумненна, часам так i ёсць. Нябесныя целы атрымалi назву “планеты”, што значыць “вандроўнiкi”, калi лiчылася, што яны вандруюць па небе хаатычна, i заканамернасць iхнага руху не разумелася. Назваць нешта няўдачай – выдатны спосаб вызвалiцца ад цяжкага i надакучлiвага абавязку даследаваць прычыны з’явы; i, калi нехта кажа мне, што гiсторыя – ланцуг выпадковасцяў, я падазраю яго ў iнтэлектуальнай ляноце i невысокiх iнтэлектуальных здольнасцях. Для сур’ёзных гiсторыкаў звычайнае сцверджанне, што нешта, уважанае выпадковым да цяперашняга часу, зусiм не ёсць такiм, але рацыянальна тлумачыцца i выдатна ўпiсваецца ў шырэйшы кантэкст падзей. Але i гэтым не вычэрпваецца наша праблема. Выпадак – гэта не проста нешта, што нам не ўдалося зразумець. Вырашэнне праблемы выпадковасцi ў гiсторыi, я думаю, трэба шукаць у зусiм iншым парадку iдэй.

Раней мы бачылi, што гiсторыя пачынаецца з адбору i ўпарадкавання фактаў гiсторыкамi, якiя робяць гэтыя факты гiстарычнымi. Не ўсе факты гiстарычныя. Але рознiца памiж гiстарычнымi i негiстарычнымi фактамi не абсалютная i не пастаянная; усялякi факт можа, так бы мовiць, дасягнуць статусу гiстарычнага, калi вызначаны яго дарэчнасць i значнасць. Цяпер мы бачым, што ў нечым падобны да гэтага i падыход гiсторыка да прычынаў. Стаўленне гiсторыка да сваiх прычынаў мае таксама дваiсты i ўзаемны характар, як i стаўленне гiсторыка да ягоных фактаў. Прычыны абумоўлiваюць ягоную iнтэрпрэтацыю гiстарычнага працэсу, а яго iнтэрпрэтацыя абумоўлiвае адбор i ўпарадкаванне прычынаў. Ерархiя прычынаў, адносная значнасць той цi iншай прычыны або шэрагу прычынаў, ёсць сутнасцю ягонай iнтэрпрэтацыi. I гэта дае ключ да вырашэння праблемы выпадковасцi ў гiсторыi. Форма носа Клеапатры, прыступ падагры Баязэта, укус малпы, што забiў караля Аляксандра, смерць Ленiна – гэта былi выпадковасцi, якiя змянiлi курс гiсторыi. Дарэмна замоўчваць iх або рабiць выгляд, быццам яны так цi iнакш не мелi наступстваў. З iншага боку, паколькi гэтыя здарэннi былi выпадковымi, яны не ўплываюць нi на якое рацыянальнае тлумачэнне гiсторыi або на ерархiю значнасцi прычынаў. Прафесар Попэр i прафесар Бэрлiн – я звяртаюся да iх яшчэ раз як да найбольш яркiх i шырока чытаных прадстаўнiкоў гэтай школы – лiчаць, што спроба гiсторыка знайсцi сутнаснае ў гiстарычным працэсе i зрабiць з яго высновы роўнацэнная спробе звесцi “ўвесь вопыт” да парадку сiметрыi, i што прысутнасць выпадковасцi ў гiсторыi асуджае любую такую спробу на няўдачу. Але нiякi нармальны гiсторык не прэтэндуе зрабiць што-небудзь такое фантастычнае, як ахапiць “увесь вопыт”; ён не можа ахапiць больш, чым нязначную частку фактаў нават з выбранага сектару цi аспекту гiсторыi. Свет гiсторыка, як i свет навукоўца, не ёсць фотаздымкам рэальнага свету, а рабочая мадэль, якая дае магчымасць больш-менш эфектыўна зразумець i авалодаць iм. Гiсторык здабывае сутнасць з вопыту мiнулага, або з такога аб’ёму вопыту мiнулага, якi даступны для яго, i частка якога, на яго думку, падлягае рацыянальнаму тлумачэнню i iнтэрпрэтацыi. З гэтага апошняга ён робiць высновы, якiя могуць паслужыць iнструкцыяй да дзеяння. Нядаўна адзiн папулярны аўтар, гаворачы пра дасягненнi навукi, прыводзiць прыклад працэсу чалавечага розуму, якi з кучы вядомых “фактаў” адбiрае фрагменты i камбiнацыi, адкiдаючы непатрэбныя, пакуль яны не складуцца ў лагiчную i рацыянальную сiстэму “ведаў”[26]. З пэўнымi агаворкамi, напрыклад, пра небяспеку празмернага суб’ектывiзму, я б прыняў такую карцiну механiзму разумовай працы гiсторыка.

Гэтая працэдура можа азадачыць i шакаваць фiлосафаў i нават некаторых гiсторыкаў. Але яна дакладна вядомая простым людзям з практыкi iх штодзённага жыцця. Дазвольце праiлюстраваць. Джоўнз вяртаўся на машыне з вечарыны, дзе ён выпiў крыху больш звычайнага. Тармазы, як высветлiлася, былi няспраўныя. На цёмным павароце, дзе бачнасць, зразумела, кепская, Джоўнз збiвае i забiвае Робiнсана, якi пераходзiў дарогу, каб купiць цыгарэты ў краме на рагу. Пасля высвятлення на месцы здарэння, мы сустракаемся – скажам, у мясцовым аддзяленнi палiцыi, каб разабрацца з прычынамi таго, што адбылося. Калi справа была ў напаўатручаным стане кiроўцы, у такiм выпадку магчыма крымiнальная адказнасць. Калi вiной усяму няспраўныя тармазы, – нараканнi можна выказваць у адрас гаража, дзе ўсяго тыдзень таму рамантавалi машыну. Цi прычына ў цёмным павароце? У гэтым выпадку можна папрасiць дарожную адмiнiстрацыю звярнуць увагу на iнцыдэнт. Пакуль мы абмяркоўваем гэтыя практычныя пытаннi, два джэнтэльмэны – не буду спрабаваць назваць iх – урываюцца ў пакой i пачынаюць вельмi хутка i ўпэўнена казаць нам, што калi б Робiнсан не выбег за цыгарэтамi ў той вечар, яму не давялося б пераходзiць праз дарогу i ён застаўся б жыць. Такiм чынам, прычынай смерцi Робiнсана было ягонае жаданне папалiць, i што ўсялякае расследаванне без улiку гэтай прычыны – марнаванне часу, а ўсялякiя высновы з яго – пустыя i бессэнсоўныя. Дык што нам рабiць? Як толькi нам ўдаецца спынiць краснамоўства джэнтэльмэнаў, мы мякка, але рашуча скiроўваем iх да дзвярэй, перадаем швейцару, папрасiўшы нi пад якiм выглядам не прапускаць зноў, i працягваем расследаванне. Але што адказаць тым, што перабiлi нас? Канешне, Робiнсан загiнуў таму, што палiў. Усё, што кажуць прыхiльнiкi выпадку i выпадковасцi ў гiсторыi, абсалютна праўдзiва i абсалютна лагiчна. Усё гэта мае выгляд бязлiтаснай логiкi, якую мы сустракаем у “Алiсе ў краiне цудаў” i ў “За люстэркам”. Але, не менш за iншых захапляючыся класiчнымi ўзорамi оксфардскай навукi, я ўсё ж захоўваю ўласны спосаб логiкi.

Гiсторыя, такiм чынам, ёсць працэс адбору з пункту гледжання гiстарычнай значнасцi. Яшчэ раз карыстаючыся выказваннем Талькота Парсанса, скажам, што гiсторыя – “сiстэма адбору” не толькi пазнавальных, але i прычынных арыентацый на рэчаiснасць. Гэтаксама, як з неакрэсленага акiяну фактаў гiсторык выбiрае тыя, якiя маюць значнасць для ягонай мэты, так i з множнасцi прычынна-вынiковых сувязяў ён бярэ тыя i толькi тыя, якiя маюць гiстарычную значнасць, а ўзровень гiстарычнай значнасцi вымяраецца ягонай здольнасцю змясцiць iх у кантэкст рацыянальнага тлумачэння i iнтэрпрэтацыi. iншыя прычынна-вынiковыя сувязi павiнны быць адкiнуты як выпадковыя не таму, што сувязь памiж прычынай i наступствам iншая, а таму, што сама сувязь не да месца. Гiсторык нiчога не можа зрабiць з ёй; яна не падлягае рацыянальнай iнтэрпрэтацыi i не мае значэння нi для мiнулага, нi для сённяшняга. Гэта праўда, што нос Клеапатры, падагра Баязэта, укус Аляксандра малпай, смерць Ленiна цi паленне Робiнсана мелi наступствы. Але няма сэнсу рабiць агульныя высновы, што генералы прайграюць бiтвы праз сваё захапленне прыгожымi каралевамi, войны пачынаюцца праз тое, што каралi трымаюць малпаў, што людзi гiнуць на дарогах таму, што паляць. Калi, з iншага боку, вы скажаце простаму чалавеку, што Робiнсан загiнуў таму, што кiроўца аўтамабiля быў п’яны, цi не спрацавалi тармазы, цi на дарозе было цёмна, ён прыме гэта за цалкам разумнае i рацыянальнае тлумачэнне; калi ён захоча адабраць галоўнае, то можа нават сказаць, што менавiта гэта, а не жаданне Робiнсана набыць цыгарэты, было “сапраўднай” прычынай ягонай смерцi. Падобным чынам, калi вы скажаце студэнту гiсторыi, што прычынай барацьбы ў Савецкiм Саюзе ў 1920-я гады былi дыскусii пра тэмпы iндустрыялiзацыi, лепшыя сродкi прымусiць сялян вырошчваць хлеб i кармiць гарады, нават асабiстыя амбiцыi лiдэраў-супернiкаў, ён адчуе, што гэта рацыянальныя i гiстарычна значныя тлумачэннi, у сэнсе , што iх можна прымянiць да iншых гiстарычных сiтуацыяў, i што гэта “сапраўдныя” прычыны таго, што адбылося ў тым сэнсе, у якiм не можа выступаць выпадак заўчаснай смерцi Ленiна. Яму можна нават, калi ён памяркуе над гэтымi рэчамi, нагадаць пра шматкроць цытаванае i шматкроць няправiльна зразуметае выказванне Гегеля ва ўступе да “Philosophy of Right” (“Фiласофii права”), што “што разумнае, тое рэальнае, i што рэальнае, тое разумнае”.

Давайце на хвiлiнку вернемся да прычынаў смерцi Робiнсана. Мы без цяжкасцяў прызнаем, што некаторыя прычыны былi рацыянальныя i “рэальныя”, а iншыя былi iрацыянальныя i выпадковыя. Але па якiм крытэрыi мы адрознiваем? Да катэгорыi прычыны звычайна звяртаюцца з нейкай мэтай. Вучоныя могуць часам паразважаць, або думаць, што разважаюць, дзеля пацехi. Але ўвогуле чалавек разважае да вынiку. i калi мы прызналi нейкiя тлумачэннi рацыянальнымi, а iншыя тлумачэннi нерацыянальнымi, мы, мяркую, падзяляем тлумачэннi на тыя, што прыводзяць да якога-небудзь вынiку, i на тлумачэннi, якiя не прыводзяць да яго. У разгляданым выпадку быў сэнс думаць, што больш строгае стаўленне да нецвярозых кiроўцаў, больш пiльны кантроль за станам тармазоў, паляпшэнне стану дарог можа прывесцi да змяншэння колькасцi транспартных здарэнняў. Але зусiм няма падстаў лiчыць, што колькасць аўтакатастрофаў можна зменшыць забаронаю палiць цыгарэты. Гэта i быў крытэрый, па якiм мы ажыццявiлi падзел. Тое ж з нашым стаўленнем да прычынаў у гiсторыi. Тут мы гэтаксама вылучаем рацыянальныя i выпадковыя прычыны. Першыя, паколькi iх патэнцыяльна можна прымянiць да iншых краiн, iншых перыядаў i iншых умоў, вядуць да плённых абагульненняў, яны могуць стаць урокамi; яны прыводзяць у вынiку да пашырэння i паглыблення нашага разумення[27]. Выпадковыя прычыны нельга абагулiць; i, паколькi яны ў поўным сэнсе слова унiкальныя, яны не даюць урокаў i не прыводзяць нi да якiх высноў. Але тут я мушу закрануць iншы момант. Дакладна такое разуменне вынiку дае ключ нашай трактоўцы прычыннасцi ў гiсторыi; i яно абавязкова ўлучае меркаваннi пра вартасцi. Iнтэрпрэтацыя ў гiсторыi заўсёды пераплятаецца з ацэначнымi меркаваннямi, а прычыннасць пераплятаецца з iнтэрпрэтацыяй. Па словах Майнэке – вялiкага Mайнэке, Mайнэкe 1920-х гадоў, “пошук прычыннасцi ў гiсторыi немагчымы без улiку вартасцяў… за пошукам прычыннасцi заўсёды стаiць, непасрэдна або ўскосна, пошук вартасцяў”[28]. Гэта нагадвае тое, што я казаў раней пра падвойную i ўзаемную функцыю гiсторыi – развiваць нашае разуменне мiнулага ў святле сённяшняга i сённяшняга ў святле мiнулага. Усё астатняе, накшталт захаплення Антонiя носам Клеапатры, не можа служыць гэтай падвойнай мэце, i з пункту гледжання гiсторыка яно мёртвае i бессэнсоўнае.

Тут мне час прызнацца, што я разыграў вас, хоць, паколькi гэта вам не замiнала, а мне дало магчымасць у шэрагу выпадкаў скарацiць i спрасцiць тое, пра што казаў, вы напэўна даруеце мне, прыняўшы гэта за зручны спосаб быць сцiслым. Да гэтай пары я паслядоўна ўжываў умоўны выраз “мiнулае i сённяшняе”. Але, як мы ўсе ведаем, сённяшняе ёсць нiшто iншае, як абстрактнае iснаванне ўяўнай лiнii падзелу памiж мiнулым i будучым. Гаворачы пра сённяшняе, я моўчкi ўносiў у аргументацыю iншае часавае вымярэнне. Мяркую, было б лёгка паказаць, што, паколькi мiнулае i будучае ёсць часткамi аднаго i таго ж часавага перыяду, цiкаўнасць да мiнулага i цiкаўнасць да будучага ўзаемазвязаныя. Лiнiя падзелу памiж дагiстарычнымi i гiстарычнымi часамi руйнуецца, калi людзi перастаюць жыць толькi ў цяперашнiм, калi ў iх з’яўляецца свядомы iнтарэс i да свайго мiнулага, i да сваёй будучынi. Гiсторыя пачынаецца з трансляцыi традыцыi. А традыцыя азначае перанос звычак i ўрокаў мiнулага ў будучыню. Дакументы мiнулага зберагаюць дзеля будучых пакаленняў. “Гiстарычнае мысленне”, – пiша галандскi вучоны Гейзiнга, – “заўсёды тэлеалагiчнае”[29]. Сэр Чарльз Сноў напiсаў нядаўна пра Разэрфорда (Rutherford), што той “як усе вучоныя … заўсёды, амаль не думаючы, што гэта значыць, насiў будучыню ў сваiх касцях”[30]. Па-мойму, добрыя гiсторыкi, незалежна ад таго, думаюць яны пра гэта цi не, носяць будучыню ў сваiх касцях.

З ангельскай пераклала Iрэна Ганецкая


[1] Cornford, F. M., Thucydides Mythistoricus, passim.
[2] De l’esprit des lois, Уступ і разд. 1.
[3] Memorials of Alfred Marshall, Ed. A. C. Pigou, 1925, 428.
[4] Poincare, H., La Science et l’hypothese, 1902, 202-203.
[5] Russell, В., Mysticism and Logic, 1918, 188.
[6] The Education of Henry Adams, Boston 1928, 224.
[7] “The Poverty of Historicism” упершыню выйшла кнігай у 1957 г., але яна складаецца з артыкулаў, апублікаваных паміж 1944 і 1945 гадамі.
[8] Я пазбягаў слова ”гістарыцызм”, за выняткам аднаго-двух выпадкаў, дзе не патрабавалася дакладнасць, пакуль шырокачытаныя працы прафecapa Попэра па гэтай тэме не пазбавілі тэрмін дакладнага значэння. Упартае настойванне на дэфініцыі паняццяў — педантызм. Кожны павінен ведаць, пра што ён гаворыць, а прафесар Попэр выкарыстоўвае “гістарыцызм” як пастку для любога меркавання пра гісторыю, якое яму не падабаецца, улучна з тымі, якія, здаецца, гучаць, і тымі, якія, думаю, ніводзін сур’ёзны аўтар сёння не падтрымае. Як ён сам прызнае (The Poverty of Historicism, 3), ён прыдумляе ”гістарыцыскія” аргументы, якія не выкарыстоўваліся ніводным вядомым „гістарыцыстам”. У ягоных працах гістарыцызм ахапляе і дактрыны, што ператвараюць гісторыю ў навуку, і дактрыны, якія рашуча розняць іх. У „Open Society” Гегель, які пазбягаў прароцтваў, называецца вярхоўным жрацом гістарыцызму; ва ўводзінах да „The Poverty of Historicism” гістарыцызм паказваецца як „падыход да грамадскіх навук, які лічыць гістарычнае прадказанне сваей галоунай мэтай”. Да гэтага часу „гістарыцызм” звычайна прымалі за ангельскую версію нямецкага „гістарызму”, цяпер прафесар Попэр раздзяляе ”гістарыцызм” і ”гістарызм”, уносячы, такім чынам, яшчэ больш блытаніцы ва ўжо і так заблытанае паняцце. У кнізе M.C.d’Arcy The Scene of History: Secular and Sacred (1959), 11 слова ”гістарыцызм” выкарыстоўваецца як ”ідентьгчнае філасофіі гісторыім”.
[9] Атака на Платона як першага фашыста пачалася, аднак, з серыі радыёперадачаў супрацоўнікаў Оксфардскага Універсітэту, R.H.Crossman, Plato Today (1937).
[10] Kingsley, С, The Limits of Exact Science as to Applied to History, 1860, 22.
[11] ”Дэтэрмінізм… азначае… што, факты ёсць такімі, якімі яны ёсць. Што ні адбываецца, адбываецца прадвызначана, і не можа быць інакш. Дапускаць, што нешта магло б адбыцца, азначае толькі, што яно б адбылося, калі б факты былі іншыя” (Alexander, S.W., Essays Presented to Ernst Cassirer, 1936, 18).
[12] Popper, K.R., The Open Society (2-е выданне, 1952), II, 197.
[13] ”Закон прычыннасці не ёсць нашым абавязкам перад светам”, але ”ёсць для нас пэўна самым зручным метадам адаптацыі да свету” (Rueff, J., From the Phisical to the Social Sciences, Baltimore 1929, 52). Сам прафесар Попэр (Logic of Scientific Enquiry, 248) называе веру ў прычыннасць ”метафізічнай гіпастатызацыяй добрасцверджанага метадалагічнага правіла”.
[14] Decline and Fall of the Roman Empire, LXIV.
[15] Churchill, W., The Word Crisis: The Aftermath, 1929, 386.
[16] Trotsky, L., My Life (engl. trans. 1930), 425.
[17] Аргумент К’юры на гэты конт гл.: The idea of Progress, 1920, 304-305.
[18] Decline and Fall of the Roman Empire, XXXVIII. Цікава адзначыць, што грзкі, пасля таго, як былі заваяваныя рымлянамі, таксама захапіліся гульнямі у гістарычныя ”магло б быць” — улюбёнае суцяшэнне пераможаных: калі б Аляксандр Вялікі не памёр малады, казалі яны адзін аднаму, ”ён заваявау бы Захад, і Рым быў бы падпарадкаваны грзцкім каралям” (Fritz, К. von, The Theory of the Mixed Constitution in Antiquity, New York 1954, 395).
[19] Абодва артыкулы перадрукаваныя у кн.: Bury, J. B., Selected Essays (1930); каментары Колінгвуда адносна поглядаў Б’юры гл.: The Idea of History, 148-50.
[20] Гэты ўрывак гл. вышэй. Цытаванне Тойнбі выказвання Фішэра у ”А Study of History”, V, 313, сведчыць пра поўнае неразуменне: ён расцэньвае яго як прадукт ”сучаснай заходняй веры ва ўсемагутнасць выпадку”, якая „спараджае” неўмяшанне. Тэарэтыкі неўмяшання вераць не ў выпадах, а ў нябачную руку, якая ажьщцяўляе дабрадзейны лад шматстайных чалавечых паводзінаў; а заўвага Фішэра была прадуктам не неўмяшальніцкага лібералізму, а яго краху ў 1920-х і 1930-х гадах.
[21] Адпаведныя ўрыўкі цытуе Старк ва ўводзінах да кнігі Meinecke, F., Machiavellism, XXXV-XXXVI.
[22] Marx К., Engels, F, Works, XXVI, 108.
[23] Талстой у „Вайне і міры”, зпілог І, ставіць знак роўнасці паміж „выпадковасцю” і „геніяльнасцю” як тэрмінамі, што выяўляюць няздольнасць чалавека зразумець першасныя прычыны.
[24] Trotsky, L., My Life, 1930, 422.
[25] Гэтую пазіцыю заняў Талстой: ”Мы вымушаныя зноў скаціцца да фаталізму як тлумачэння ірацыянальных падзей, гэта значыць падзей, рацыянальнасць якіх мы не разумеем” („Вайна і мір”, кн. IX, разд І).
[26] Paul, L., The annihilation of Man, 1944, 77.
[27] Прафесар Попэр у нейкі момант сутыкаецца з гэтай праблемай, але ніяк не бачыць яе. Прыняўшы «множнасць інтэрпрэтацый, якія па сутнасці на тым самым ўзроуні і дапушчальнасці, і ўмоунасці» (і што яны дакладна тое і азначаюць), ен дадае ў дужках, што „некаторыя з іх можна адрозніць па эфектыўнасці — аднаму з момантаў некаторай значнасці” (The Poverty of Historicism, 151). Гэта не адзін з момантаў некаторай значнасці: гэта той момант, які даказвае, што „гістарыцызм” (у пэўных значэннях гэтага слова) усё ж не такі ўбогі.
[28] Kausalitäten und Werte in der Geschichte, 1928, перакл. у: F.Stern (Ed.), Varieties of History, 1957, 268, 273.
[29] Huizinga, J., перакл. у: Varieties of History, 293.
[30] The Baldwin Age, Ed. John Raymond, 1960, 246.

Наверх

Георг Iгерс. Марксiсцкая гiстарыяграфiя ад гiстарычнага матырялiзму да крытычнай антрапалогii*

17 снежня, 1996 |


* Iggers, Georg G., Die marxistische Geschichtswissenschaft vom Historischen Materialismus zur kritischen Anthropologie, in; Ders., Geschichtswissenschaft im XX. Jahrhundert. Ein kritischer Überblick im internationalen Zusammenhang, Göttingen 1993, 63-73.

З крахам сiстэмы рэальнага сацыялiзму, якая лiчылася ўвасабленнем марксiсцкiх цi марксiсцка-ленiнскiх iдэй, само па сабе паўстала пытанне, цi не страцiў марксiзм сваю актуальнасць i як навуковы метад, а не толькi як грамадская сiстэма.

Нельга недаацэньваць унесенае марксiзмам у сучасную гiстарычную навуку. Без Маркса не ўяўляюцца нi сацыяльная гiстарыяграфiя, нi Вэбэр цi асноўныя формы культурнай гiсторыi. Iснуе фундаментальнае падабенства памiж навуковымi канцэптамi сацыяльнай гiстарыяграфii i асноўнай традыцыяй марксiсцкага гiсторыяпiсання. Яны прадугледжваюць тры агульныя рэчы. Першае – дапушчэнне таго, што ёсць логiка даследавання, абавязковая для ўсiх навук. У гэтым сэнсе грамадскiя i прыродазнаўчыя навукi ўтвараюць адзiнства. I тут, i там навуковасць раўназначная аналiтычнаму падыходу, нацэленаму на тлумачэнне свету з’яў. Гэта таксама пункт гледжання лагiчнага пазiтывiзму, ад якога сацыяльная гiстарыяграфiя i марксiзм розняцца тым, што сацыяльны свет разумеецца iмi толькi як гiсторыя. Такi ж погляд i ў класiчнага гiстарызму ад Ранке да Майнэке. Адно што сацыяльная гiстарыяграфiя адхiляе падзел, праведзены гiстарызмам памiж, з аднаго боку, тлумачальнымi, аналiтычнымi метадамi i мэтамi пазнання прыродазнаўчых навук, а з другога, разумеючым, герменеўтычным метадам i пазнавальнымi мэтамi гiстарычнай навукi. Яна вымагае навукi, якая злучае герменеўтычны падыход з аналiтычным. Апрача таго, марксiзм i сацыяльная гiстарыяграфiя звязаны iдэяй унутранай кагерэнтнасцi грамадства i гiсторыi. Для абодвух яе задае паняцце грамадскай фармацыi i паступальнага развiцця, як гэта фармулюецца ў марксiсцкiм вучэннi пра грамадска-эканамiчныя фармацыi, вэбэраўскай канцэпцыi рацыяналiзму цi вэлераўскай мадэрнiзацыi. Трэцяя агульная для сацыяльнай гiстарыяграфii i марксiзму iдэя – гэта адмаўленне безацэначнай, нейтральнай навукi. Лагiчны пазiтывiзм i Маркс пастулявалi яго па-рознаму. Дыфузнае паняцце дыялектыкi ў гэтай сувязi азначае, што рэальнасць не ёсць тым, што спрабавалi паказаць эмпiрычныя навукi, i што яе хутчэй трэба бачыць у цэласнасцi. Гэтая цэласнасць прадугледжвае кагерэнтнасць грамадства i развiцця. Кожная эмпiрычная з’ява павiнна спасцiгацца ў рамках татальнасцi. З гэтым звязаная i нарматыўная перспектыва, без якой не зразумець нi сацыяльную гiстарыяграфiю, нi марксiзмa, – iдэя разумна арганiзаванага грамадства, пазбаўленага антаганiзму i падпарадкавання. Кожнаму, хто пачытае першую частку Марксавага “Капiталу”, завершаную раздзелам пра фетышызацыю тавараў, стане ясна, што тут выкрываюцца эканамiчныя, а разам i чалавечыя супярэчнасцi капiталiзму, пра што гаворыцца i ў прадмове да “Крытыкi палiтычнай эканомii”. Падобным чынам сацыяльная гiстарыяграфiя ў 1970-80-х, а марксiзм i пазней мусiлi займацца макраграмадскiмi i мiкрагiстарычнымi ўмовамi.

Марксiзму як навуковай тэорыi ад самага пачатку была ўласцiвая супярэчнасць памiж прэтэнзiяй гiстарычнага i дыялектычнага матэрыялiзму на строгую навуку, кшталту прыродазнаўчых, i яго грамадскай перспектывай, адхiляўшай гэтае iмкненне да аб’ектыўнасцi як форму пазiтывiзму. Слабасцю марксiзму стала тое, што ён надта доўга арыентаваўся на пазiтывiстычную мадэль навукi. Матэрыялiзм, як ён прадстаўлены Фрыдрыхам Энгельсам у “Анты-Дзюрынгу” i “Дыялектыцы прыроды”, ёсць такiм светаглядам, якi, хоць спасылаецца на дыялектыку, тлумачыць свет часткова ў механiстычных, часткова ў дарвiнiсцкiх паняццях. Маркс даў гэтаму падставу, калi ў бясконца цытаванай прадмове да “Крытыкi палiтычнай эканомii” (1859) паказаў хаду сусветнай гiсторыi як працэс, дэтэрмiнаваны законамi i ў пэўнай меры механiчна абумоўлены эканамiчным базiсам[1]. Калi з аднаго боку, дзякуючы праблемнаму i мiждысцыплiнарнаму трактаванню грамадства, Маркс зрабiў магчымым навуковы падыход да гiсторыi, дык з другога ён абмежаваўся сваёй гiстарычна-фiласофскай схемай, якая ў вялiкай ступенi прадвызначала i вынiкi эмпiрычнага даследавання.

З бальшавiцкай рэвалюцыяй i ўсталяваннем рэальнага сацыялiзму такое разуменне гiсторыi стала асновай афiцыйнай iдэялогii, марксiзму-ленiнiзму. Ён адрознiваўся ад Марксавага марксiзму ўжо iнстытуцыйным базiсам, атрыманым ад дыктатарскага рэжыму. Пануючае становiшча партыяў абумовiла далейшую дагматызацыю Марксавай фiласофii. Тэарэтыкi гаварылi пра “адзiнства лагiчнага i гiстарычнага” i пастулявалi, што “гiсторыя як натуральнагiстарычны, адзiны працэс развiваецца паводле заканамернасцi”[2], “якая ў сучасную эпоху тоесная перакананню ў непазбежнай перамозе сацыялiзму i камунiзму”[3]. Цэнтральная роля партыi вяла да далейшай iнструменталiзацыi гiстарычнай навукi як “iдэалагiчнай зброi…класавай барацьбы”[4].

Вялiкiм хiбам уласна Марксавага гiсторыяпiсання, абцяжарыўшым i гiстарыяграфiю краiн рэальнага сацыялiзму, было тое, што яму не ўдалося пераадолець схематызм узаемасувязi памiж тэорыяй i выкладам гiсторыi. Гэта вiдаць па “18 брумэра”. Класавыя паняццi пазбаўлены дакладнай эмпiрычнай асновы; сувязь палiтыкi i грамадства гiпастазуецца. Што застаецца, дык гэта гiсторыя зверху, якая канцэнтруецца на дзеяннях i рашэннях кiруючых асобаў. Яна адрознiваецца ад так званай буржуазнай гiстарыяграфii сваёй палiтычнай, палемiчнай устаноўкай i ацэначнасцю. Гэты першаўзор марксiсцка-ленiнскага ўспрымання гiсторыi iстотна затрымаў сацыяльную гiстарыяграфiю, якая магла б з марксiсцкай пастаноўкi пытанняў даследаваць грамадскiя ўзаемасувязi, або займацца жыццём шырэйшых сацыяльных слаёў. Для гiсторыi рабочых такi ўзор часцей азначаў гiсторыю руху, кiраванага партыяй. Згадайма тут гратэскавы прыклад, -васьмiтомную “Гiсторыю нямецкага рабочага руху” (1968), якая спрэс спасылаецца на працы Маркса, Энгельса, Ленiна, а таксама на “Рашэннi Партыi рабочага класу, прамовы i творы вядучых дзеячоў нямецкага рабочага руху”[5].

З крахам рэальнага сацыялiзму такi спосаб разумення i пiсання гiсторыi мусiў цалкам страцiць сваю актуальнасць. Яшчэ да таго, з пачаткам заняпаду сiстэмы рэальнага сацыялiзму ў 70-х гадах (а ў Польшчы i раней), у даследаваннях, якiя непасрэдна не тычылiся палiтычных пытанняў, гiсторыкi сацыялiстычных краiн шукалi выхаду да мiжнароднай гiстарычнай навукi, пры гэтым неабавязкова адмаўляючыся ад марксiсцкiх установак. Часам яны нават развiвалi iх далей[6]. Я маю на ўвазе найперш спробу Вiтальда Кулi ў ягонай “Эканамiчнай тэорыi феадалiзму”[7] распрацаваць логiку дзеянняў сiстэмы, каб забяспечыць феадалiзм тым, чым Маркс забяспечыў капiталiзм. Можна згадаць i спробу Гартмута Цвара ў кнiзе пра станаўленне ляйпцыгскага пралетарыяту як класу знайсцi сувязь памiж макрапытаннямi i ўчынкамi чалавека.

Марксава iдэйная спадчына па-ранейшаму грае важную ролю сярод гiсторыкаў у заходнiх краiнах, асаблiва ў Iталii, Лацiнскай Амерыцы, Францыi i Японii, а нават i ў Вялiкабрытанii[8]. Але i там марксiзм перажывае глыбокi заняпад. Выглядае, што яго крызiс быў парадаксальным чынам звязаны з ростам папулярнасцi марксiзму на Захадзе. Што марксiзм зрабiла цiкавым на Захадзе, дык гэта ягонае крытычнае стаўленне да ўмоў сучаснага капiталiстычнага iндустрыяльнага грамадства i палiтычная заангажаванасць у сацыяльныя праблемы (змаганне з убоствам). З iншага боку, акурат гэтыя ўмовы ў постiндустрыяльны перыяд паставiлi пад пытанне асновы таго светагляду, якi Маркс i марксiсты падзялялi з iмi ж адвярганым буржуазным светам. Да яго належыць вера ў неабмежаваны навукова-тэхнiчны прагрэс i iмкненне на ўвесь свет пашырыць еўрапейскую цывiлiзацыю. Адначасова для крытычных мысляроў постiндустрыяльнага перыяду Марксава канцэнтрацыя на макрасiстэмах, такiх як вытворчыя сiлы, класы i дзяржава, падалася занадта рэстрыктыўная ў дачыненнi да пазаэканамiчных i пазадзяржаўных формаў улады i панавання ў штодзённым жыццi, уключна з мiжпалавымi дачыненнямi.

На Захадзе ўжо хутка пасля I сусветнай вайны марксiсцкiя мысляры пачалi ўсведамляць абмежаванасць гiстарычнага матэрыялiзму, iнтэрпрэтаванага марксiсцкiмi артадоксамi па познiх творах Фрыдрыха Энгельса, а пасля марксiзмам-ленiнiзмам. У 1920-х гадах Антонiо Грамшы, Георг Лукач i Карл Корш перанеслi асноўны цяжар крытыкi капiталiзму з эканомiкi на культуру. Для Лукача “Капiтал” Маркса з’яўляўся крытыкай эканамiчнага мыслення капiталiзму i ягонай рацыянальнасцi, у якiм былi “матэрыялiзаваныя” ўсе людскiя дачыненнi[9]. Такая культурная iнтэрпрэтацыя Марксавай крытыкi сучаснага капiталiстычнага грамадства пацвердзiлася публiкацыяй парыжскага рукапiсу ў 1932 г., у якiм Маркс 1844 года ў цэнтр сваёй крытыкi ставiў паняцце адчужэння[10]. Гэтая крытыка ўтварае стрыжань iнтэрпрэтацыi Маркса Франкфурцкай школай. Яе прадстаўнiкi працуюць з такой канцэпцыяй навукi, якая цалкам замяняе пануючы ў артадаксальным марксiзме i марксiзме-ленiнiзме пазiтывiсцкi аб’ектывiзм паняццем разумення, сыходзячага з пастулату, што чалавечыя супольнасцi ўвасабляюць сiстэмы каштоўнасцяў, сэнс якiх мусiць быць зразуметы.

У марксiсцкай гiстарыяграфii заходнiх краiн пасля II сусветнай вайны ўтварылiся дзве асноўныя плынi, структуралiстычная i культуралiстычная, якiя часта пераходзiлi адна ў другую. Структуралiстычны накiрунак яшчэ мацней трымаўся Марксавага вучэння пра базiс-надбудову i грамадска-эканамiчныя фармацыi. Цэнтральнымi праблемамi, якiмi цiкавiлiся такiя гiсторыкi, як Добс, Свiзi, Бойс, Брэнэр i Валерштайн, былi пераход ад феадалiзму як грамадскай фармацыi да капiталiзму[11]. Хоць звычайна тэорыя грамадска-эканамiчных фармацыяў вядзе да дагматычнай аднабаковасцi, у 1950-60-х гадах яна выклiкала жывую i плённую дыскусiю з немарксiсцкiмi эканамiчнымi i сацыяльнымi гiсторыкамi, прысвечаную генэзiсу сучаснай гаспадарчай сiстэмы i сучаснаму даследаванню грамадства[12]. Дыскусiя доўжылася доўга. А канцэпцыя капiталiзму як паўсталай у Новым часе сусветнай сiстэмы забяспечыла паняцiйным iнструментарыем разгляд праблемы залежнасцi i неразвiтасцi Трэцяга свету ,спарадзiла, напрыклад, лацiнаамерыканскую Dependencia-тэорыю[13].

Калi для структуралiстаў, арыентаваных цяпер на Альтгусэра[14], аб’ектыўныя сацыяльныя ўмовы развiцця класавай свядомасцi выключаюцца, дык у вельмi многiх ангельскамоўных i iтальянскiх марксiстаў -Томпсана, Руде, Гобсбаўма, Гiнцбурга, Левi, Понi – свядомасцi надаецца вызначальная роля. Гэтым яны адрознiваюцца не толькi ад марксiстаў-стуктуралiстаў i галоўных плыняў эмпiрычнай сацыяльнай навукi ЗША, але i ад гiсторыi ментальнасцяў “Аналаў” i гiстарычнай антрапалогii Левi Строса цi Клiфарда Гiртца[15]. Асноўнай тэмай iх доследаў застаецца класавая барацьба цi, лепей сказаць, праблема панавання. Марксiсцкае тут падкрэслiванне сувязi памiж свядомасцю i спосабам вытворчасцi, а таксама канфлiкту памiж тымi, хто пануе, i тымi, хто падуладны. Новае – вылучэнне свядомасцi i культуры як вызначальных фактараў сацыяльнай дзейнасцi. Вырашае тое, як людзi ўспрымаюць сваё становiшча. Насуперак сiстэматычным сацыяльным навукам, спецыфiчна гiстарычнае тут падаецца як сэнсавая звязанасць. У адрозненне ад гiстарычнай антрапалогii i гiсторыi ментальнасцяў, якiя не разглядаюць палiтычныя ўзаемасувязi i пастулююць калектыўныя ўзоры дзеянняў, культурнаарыентаваныя марксiсты сыходзяць з канфлiктнага характару ўсiх грамадстваў. Гэта канфлiкт прыроджаны, хоць ён i не заўсёды набывае форму адкрытай спрэчкi, а можа праяўляцца ў супрацiве, прыхаваным штодзённым жыццём. Калi Маркс падкрэслiваў пасiўнасць дапралетарскiх сацыяльных нiзоў, параўноўваючы французскiх сялян з “мяшком бульбы”[16], дык культурнаарыентаваны марксiзм адзначае актыўнасць[17] i штодзённы супрацiў гэтых слаёў.

Важны iмпульс развiццю такой гiстарыяграфii даў Эдвард П. Томпсан сваёй кнiгай “Стварэнне ангельскага рабочага класу” (1963)[18] ды пазнейшымi тэарэтычнымi спрэчкамi з марксiсцкай артадоксiяй i асаблiва з марксiсцкiм структуралiзмам Люiса Альцюсэра. Томпсан выразна адрознiвае “марксiзм як закрытую сiстэму ад закладзенай Марксам традыцыi адкрытага даследавання i крытыкi. Першае знаходзiцца ў традыцыi тэалогii. Другое ёсць традыцыяй актыўнага розуму, якi вызваляецца ад сапраўды схаластычнага ўяўлення, быццам праблемы нашага часу (i вопыт нашага стагоддзя) можна зразумець праз дэталёвы аналiз тэкста, апублiкаванага сто дваццаць гадоў таму”[19]. Марксава ўяўленне, што грамадскае быццё вызначае грамадскую свядомасць, “праблематычнае”, калi мы не прызнаем, што “мужчыны i жанчыны (i не адны фiлосафы) надзелены розумам i разважаюць пра тое, што адбываецца з iмi i са светам”[20]. Томпсан адхiляе вучэнне пра базiс i надбудову, паводле якога рабочы клас ёсць вынiкам новых вытворчых сiлаў[21]. Ён глядзiць на клас “не як на ‘структуру’, або ‘катэгорыю’, а як на тое, што адбываецца непасрэдна мiж людзьмi, у iх узаемадачыненнях”[22]. Але гэта зусiм не чысты культуралiзм. “Класавы вопыт iстотна вызначаецца тымi вытворчымi дачыненнямi, у якiх нараджаюцца, або ў якiх апынаюцца супраць волi”. А класавая самасвядомасць – гэта “спосаб i метад, якiм гэты вопыт iнтэрпрэтуюць i транслююць: яна ўвасобленая ў традыцыi, сiстэмы каштоўнасцяў, iдэi i iнстытуцыйныя формы”[23]. Фармаванне рабочага класу, а тут гаворыцца не пра якi-небудзь прататыпны, а пра канкрэтны ангельскi рабочы клас, “ёсць развiццём адначасова i ў палiтычна-культурнай, i ў гаспадарчай гiсторыi. Ён не быў аўтаматычным прадуктам фабрычнай сiстэмы. I гэтаксама не варта ўяўляць нейкую знешнюю сiлу, ‘iндустрыяльную рэвалюцыю’, якая ўздзейнiчала на няпэўны, недыферэнцаваны людскi матэрыял i ўрэшце вытварыла ‘новую расу жывых iстотаў’. Перамены ў вытворчых дачыненнях i ўмовах працы iндустрыяльная рэвалюцыя прынесла не якому-небудзь сырому матэрыялу, а вольнанароджанаму ангельцу”, якi ўносiў у гэты працэс даўно iснуючыя светагляд, нормы паводзiнаў i каштоўнасцi. Таму Томпсан падкрэслiваў, што рабочым належала ў гэтым пераўтварэннi актыўная роля. “Рабочы клас быў не толькi створаны, ён з’яўляўся i сваiм уласным творцам”[24].

Аб’ектыўная роля вытворчых дачыненняў зусiм не адмаўляецца, яны толькi ўводзяцца ў рамкi канкрэтнай культуры, якую нельга зразумець без жыццёвага вопыту рэальных мужчын i жанчын. Адкрываючы дарогу для вызначальнай ролi суб’ектыўнасцi, гэтая канцэпцыя можа пярэчыць навуковай традыцыi марксiсцкага i сацыяльнанавуковага паходжання, для якой грамадскiя i эканамiчныя структуры галоўныя. Гiсторыя разглядаецца толькi як ключ да разумення грамадскiх дачыненняў. “Пад класам я разумею гiстарычны феномен”, – пiша Томпсан25. Мiнулае ён спасцiгае iнакш, чым у марксiсцкай традыцыi або сацыяльнай гiстарыяграфii. Але два важнейшыя кампаненты марксiсцкай навуковай традыцыi, нягледзячы на Томпсанава падкрэслiванне культурных элементаў, застаюцца: дапушчэнне, што вытворчыя i маёмасныя дачыненнi з’яўляюцца сыходным пунктам сацыяльнага аналiзу, i звязанае з гэтым перакананне, што гэтымi дачыненнямi абумоўлiваецца сацыяльная няроўнасць i канфлiкты. Як у класiчным марксiзме, пераход ад даiндустрыяльнага да iндустрыяльнага грамадства вызначальны для разумення сучаснага (modernen) свету. Томпсан прасочвае гэты пераход у сваiм аглядзе са змены паняццяў часу ў працэсе iндустрыялiзацыi, – ад канкрэтнага, прыроднага часу да абстрактнага, цалкам вымяральнага, якi кiруе жыццём[26]. Для Томпсана размова вядзецца не пра якi-небудзь нейтральны працэс, як гэта паўтаралася ў 1960-х у тэорыях мадэрнiзацыi, не пра развiццё да большай рацыянальнасцi i эфектыўнасцi чалавечай дзейнасцi, але пра капiталiстычны iндустрыялiзм, у якiм рацыянальнасць як iнструмент эканамiчнага, сацыяльнага i культурнага авалодвання служыць iдэальнатыповай мэце максiмалiзацыi прыбытку.

Вось жа сваёй ацэнкай працэсу iндустрыялiзацыi Томпсан адрознiваецца ад класiчнай марксiсцкай канцэпцыi гiсторыi. Ён адхiляе думку, што мадэрнiзацыя азначае прагрэс чалавецтва на шляху да больш развiтага грамадства, здымаючага супярэчнасцi i канфлiкты ўсiх ранейшых супольнасцяў. Колькаснае паляпшэнне жыццёвых умоў, дасягнутае ў некаторых сферах дзякуючы iндустрыяльнай рэвалюцыi, не кампенсуе вялiкiя страты ў якасцi жыцця, выклiканыя мадэрнiзацыяй. Гэта азначае вяртанне да гiстарызму, якi паслядоўней чым Ранке i Дройзен (тыя задавальнялiся поглядам на свой час як на найвышэйшае развiццё гiсторыi) працiвiцца iдэi аб мiнулым як прыступцы да будучага. Томпсан глядзiць на жыццё кожнага iндывiду як на гiстарычна вартае i пратэстуе супраць падыходу, якi “iнтэрпрэтуе гiсторыю паводле пазнейшых iнтарэсаў i не так, як яна адбывалася ў сапраўднасцi”. “Замест гэтага, – пiша Томпсан, я спрабую ратаваць бедных панчошнiкаў, лудзiсцкiх суконшчыкаў, ‘утапiстаўскiх’ рамеснiкаў i нават аслепленых прыхiльнiкаў Ёганы Саўткот ад жахлiвай высокамернасцi будучых пакаленняў”, хоць “iх варожасць да новага iндустрыялiзму напэўна кiравалася назад”[27]. Нягледзячы на адыход ад канцэпцыi адзiнага гiстарычнага працэсу, Томпсан i пазнейшыя культурнаарыентаваныя гiсторыкi-марксiсты трымалiся двух шырокаўжываных паняццяў: паняцця класу i народнай культуры. Пад народнай культурай Томпсан разумее культуру плебейскую, – гэта канцэпт, якi запазычаны iм з этналагiчнага дыскурсу, але ў яго набыў марксiсцкае значэнне. Гаворачы, што “клас гэта дачыненнi, а не рэч”[28], Томпсан рашуча адвяргае артадаксальна-марксiсцкi погляд, якi выводзiць клас з аб’ектыўных вытворчых дачыненняў, i бачыць сутнасць класу ў грамадскай самасвядомасцi, як яна гiстарычна паўстала, а значыць i ў культурным аспекце. Але ён яшчэ так моцна звязаны з марксiсцкай артадоксiяй, што цвёрда перакананы, быццам ёсць адзiны ангельскi рабочы клас, а не розныя рабочыя класы з рознымi культурнымi традыцыямi[29]. Маўляў, самасвядомасць ангельскiх рабочых фармавалася ў сутыкненнi з новай iндустрыяй. Хлебныя хваляваннi ХVIII ст. трэба разумець не як пераважна наступствы эканамiчных недахопаў, а як праяву народнай культуры, якая абараняе iдэю “маральнай эканомii”, пастаўленую пад пытанне сучаснай рынкавай гаспадаркай[30].

Паняцце плебейскай культуры, якая супрацiўляецца iснуючым умовам i практыцы панавання, зноў сыходзiць да iнспiраванага марксiстамi адрознення памiж да- i раннеiндустрыяльным грамадствам. Яно бярэ пачатак ужо ў Фрыдрыха Энгельса. У працы “Становiшча рабочага класу ў Манчэсцеры” ён яшчэ ў 1844 г. прывёў прыклад супрацiву не толькi як непасрэднай палiтычнай апазiцыi, але выступу супраць пануючых сiлаў i пануючай культуры ў самых розных формах i на ўсiх узроўнях жыцця. Самым тыповым для марксiсцкай гiстарыяграфii было Марксава “18 брумэра Луi Банапарта”, у якiм класавая барацьба апiсваецца зверху, з палiтычнай сцэны, з яе дзяржаўнымi мужамi i палiтыкамi. Усё ж у “Сацыяльных бунтах” Гобсбаўмса, у працах Георга Рудэ[31], у “Вiгi i паляўнiчыя” Томпсана, а потым i ў многiх iтальянскiх публiкацыях гаворыцца пра супрацiўленне сялянскага або рамеснага люду як рэакцыю на цiск капiталiстычных формаў гаспадаркi, пра супрацiў, якi выяўляўся не столькi ў адкрытых палiтычных дзеяннях, колькi ў прыхаваных формах “сялянскiх трукаў” ды ў своеасаблiвым стаўленнi да працы i поспехаў[32]. У кнiзе “Сыр i чарвякi. Свет млынара, 1600 г.” Карла Гiнцбурга такая праз усё пранiкаючая плебейска-сялянская культура абрынулася на светагляд аднаго незвычайнага чалавека. Народ паўстае нечым цэльным, з агульнай культурай, якую ён адмяжоўвае ад слаёў, надзеленых сацыяльнай i культурнай уладай. Тут важная думка, што “людзi сваю ўласную гiсторыю [робяць]“[33], што яны не пасiўныя аб’екты матэрыяльных сiлаў, але суствараюць сябе самi. Гэта ў значэннi ангельскай назвы кнiгi Э.Томпсана “The Making of the English Working Class” i працы Э. Жэновi “Roll Jordan, Roll. The World the Slaves Made”, у якой разглядаюцца дачыненнi памiж рабамi i рабаўладальнiкамi на амерыканскiм Поўднi.

Усё гэта падводзiць да пытання пра навуковую канцэпцыю культурнаарыентаванага марксiзму. Томпсан хоча стаць на грунт гiстарычнага матэрыялiзму, прызнаючы ролю вытворчых дачыненняў аб’ектыўным фактарам, але ў той жа час ён падкрэслiвае, што апошнiя iснуюць толькi ў пэўных рамках, якiя афармляюцца ў працэсе ўзаемадзеяння культуры i самасвядомасцi[34]. Ён прызнае немалаважную ролю эмпiрычных даследаванняў, але адхiляе такi “эмпiрызм”, якi iмi абмяжоўваецца. У рэшце рэшт рэчаiснасць грамадства можа быць зразуметай толькi праз вопыт яго людзей, але гэты вопыт не паддаецца эмпiрычнаму вывучэнню. Тут Томпсан вяртаецца да герменеўтычнага пункту погляду, прадстаўленага яшчэ ў класiчным гiстарызме, толькi што для яго важныя зусiм iншыя тэмы. Для “Стварэння ангельскага рабочага класу” iстотную ролю мелi iдэi, у прыватнасцi меркаваннi Пэйна, Кобэта, Оўэна, “London Corresponding Society”, а таксама палiтычныя традыцыi ангельскага радыкалiзму. У гэтым сэнсе праца Томпсана з’яўляецца гiсторыяй не столькi вопыту, колькi iдэяў. Гiсторыя вопыту патрабуе больш iнфарматыўных крынiцаў, сабраных Томпсанам для сваiх пазнейшых працаў. Для змены паняцця часу, або, дакладней, для змены вопыту часу, ён скарыстаў iншыя, перадусiм лiтаратурныя крынiцы[35]. З пераходам ад гiсторыi палiтычных iдэяў, якой урэшце i ёсць “Стварэнне ангельскага рабочага класу”, да разгляду плебейскай культуры адбываецца пераход да гiстарычнай антрапалогii, якая вымагае iншага, герменеўтычнага падыходу.

З нямецкай пераклаў Генадзь Сагановiч


[1] Marx, Karl, Zur Kritik der Polilischen Ökonomie, Vorwort // Ders. und Engels, P., Werke, Bd.13, Berlin (Ost) 1961, 8.
[2] Bollhagen, Peter, Einführung in das Studium der Geschichte, Berlin (Ost) 1966, 44-46.
[3] Lozek, Gerhard u.a., (Hg.), Unbewaltige Vergangenheit. Kritik der bürgerlichen Geschichtsschreibung in der DDR, Berlin (Ost) 1977, 9.
[4] Scheel, Heinrich, u.a., Forschungen zur deutschen Geschichte 1789-1848 // Historische Forschungen in der DDR 1960-1970, Sonderband der Zeitschrift für Geschichtswissenschaften, Bd. 18, 1970, 381.
[5] Institut für Marxismus-Leninismus beim Zentralkommitee der SED (Hg.), Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung, Bd. 1, Vorvort, 8.
[6] Пар.: Iggers, G., Ein anderer historischer Blick. Beispile ostdeutscher Sozialgeschichte, Frankfurt/M 1991.
[7] Kula, Witold, Theory of the Feudal System. Toward a Model of the Polish Economy 1500-1800, New York 1986.
[8] Гл.: Кауе, Harvey J., British Marxist Historians, Cambridge 1984.
[9] Lukacs, Georg, Geschichte und Klassenbewusstsein// Ders., Werke, Bd.2, Darmstadt 1977.
[10] Marx, Karl, Ökonomisch-philosophische Manusloripte aus dem Jahre 1844 // Marx, K., Engels, P., Werke, Erganzungsband 1, Berlin (Ost) 1968.
[11] Пра ангельска-амерыканскія дэбаты гл.: Кауе, Н.Y., British Marxist Historians, а таксама: Wallcrstein, Immanuel, Das moderne Weltsystem. Kapitalistische Landwirtschal’t unci die Entslehung tier europäischen Weltwirtschaft іш XVI. Jahrhundert, Frankfurt/M 1986.
[12] У Францыі ca школай Брадэля, у Англіі ў дискусіях вакол крызісу XVII ст. Гл.: Richardson, R.G., The Debate on the English Revolution, London 1977.
[13] Датычна літаратуры па гэтых тэорыях гл.: Mutter, Berndt, Grenzen der weltgeschichtlichen Perspektive in der deutschen Geschichtsschreibung vom Zeitalter der Aufklärung bis zur Epoche des Imperialismus; Das Beispiel Lateinamerika // Furnrohr, Walter (Hg.), Geschichtsbewusstsein unci Universalgeschichte, Braunschweig 1992, 45-72.
[14]H Althusser, Louis, Gesammelte Schriften, Hamburg 1987.
[15] Крытыку Карла Гінцбурга гісторыі ментальнасцяў гл. ва ўводзінах да яго кнігі: Der Käse und die Würmer. Die Welt eines Müllers um 1600, Berlin 1982, 7-21.
[16] Marx, Karl, Der achtzehnte Brumaire // Ders. und Engels, F., Werke, Bd.8, Berlin (Ost) 1960, 198.
[17] У антельска-марксісцкай літаратуры датычна гэтага актыўнага ўдзелу выкарыстоўваецца слова “agency”.
[18] Нямецкі варыянт выйшаў у 1987 г. у Франкфурце на Майне. Нямецкая назва „Die Entstehung der englischen Arbeiterklasse” няўдала перадае ангельскі тытул „The Making of the English Working Class”, бо апошні падкрэслівае актыўную ролю самых рабочых у фармаванні рабочага класу.
[19] Thompson, Edward P., Das Elend der Theorie. Zur Produktion geschichtlicher Erfahrung, Frankfurt am Main 1980, 253,256.
[20] Ebd., 47.
[21] Ebd., 182.
[22] Thompson, E. P., Die Entstehung der englichen Arbeiterklasse, Frankfurt am Main 1987, 7.
[23] Ebd., 8.
[24] Ebd., 208.
[25] Ebd., 7.
[26] Thompson, E. P., Time, work-Discipline and Industrial Capitalism // Past and Present, 38, 1967, 56-97.
[27] Thompson, Die Entstehung, 11.
[28] У маім перакладзе гл. тамсама, 9
[29] Ebd., 7.
[30] Тhompson, Е:Р., Moral Economy of the English Crowd in the 18th Century // Past and Present, 50, 1971; 76-136.
[31] Rude, George, Die Volksmassen in der Geschichte. Unruhen, Aufstände und Revolutionen in England und Frankreich 1730-1848, Frankfurt am Main 1979.
[32] Напрыклад: Lüdtke, Alf, Protest — oder: Die Faszination des Spektakulären. Zur Analyse alltäglicher Widersetzlichkeit // Volmann, H., Bergmann, J. (Hg.), Sozialer Protest. Studien zu traditioneller Resistenz und kollektiver Gewalt in Deutschland vom Vormarz zur Reichsgrundung, Opladen 1984, 325-341.
[33] Гл.: Marx, K., Achtzehnte Brumaire, 115.
[34] Пра кантраверсію ˝культуралізму˝ Томпсана гл.: Johnson, Richard, Edward Thompson, Eugene Genovese and Socialist-Humanist History // History Workshop, 6, 1977, 79-100; McClelland, K., Some Comments on Richard Jonsohn “Edward Thompson, Eugene Genovese and Socialist-Humanist History”// History Workshop, 7, 1978, 101-115.
[35] Гл.: Thompson, E., Time.

Наверх

Мiраслаў Фiлiповiч. Мiхаiл Чарняўскi i яго канцэпцыя гiсторыi Русi i Расii

15 снежня, 1996 |

I. Бiяграфiя

Мiхаiл Чарняўскi нарадзiўся ў 1922 г. у Гарбiне, у сям’i эмiгрантаў з Расii. Вучыўся ў ангельскамоўных школах у Кiтаi, пасля пераехаў з сям’ёй у Злучаныя Штаты i пачаў вучыцца ў Калiфарнiйскiм унiверсiтэце. Спачатку заняўся сучаснай гiсторыяй: ягоная магiстарская праца прысвечаная вобразу ЗША ў Савецкiм Саюзе ў 1936-46 г.[1]. Сярод прафесароў у Бёрклi тады быў i эмiгрант з Нямеччыны Эрнэст Кантаровiч, гiсторык Сярэднявечча, якi спецыялiзаваўся ў даследаваннi гiсторыi iдэi. Чарняўскi ўвайшоў у кантакт з iм i стаў з часам адным з найблiжэйшых вучняў i прыяцеляў Кантаровiча.

Наогул навуковы ўплыў нямецкага эмiгранта на Чарняўскага вымагае асобнага, паглыбленага разгляду. Хоць Кантаровiч быў гiсторыкам Нямеччыны i не выходзiў па-за абшары колiшняга Заходняга Цэзарства, а ягоны вучань заняўся iншай тэрыторыяй – Расiяй, падабенства iнструментарыяў часта ўражвае. Асаблiва, калi ўзяць пад увагу тып даследаваных крынiцаў, спосаб дасягнення высноў, i найперш галоўную сферу iнтарэсаў, – гiсторыю iдэi.

Памiж Кантаровiчам i Чарняўскiм iснавала рознiца палiтычная. Першы са зброяй у руках ваяваў супраць рэвалюцыi ў Нямеччыне пасля I сусветнай вайны, другога ведалi ў Амерыцы як энтузiяста рэвалюцыi i прыхiльнiка Савецкага Саюзу. Трэба, аднак, адразу заўважыць, што хоць палiтычныя сымпатыi Чарняўскага былi на баку камунiстаў, гэта не паўплывала на яго метад: у ягоных працах цяжка знайсцi марксiсцкi падыход або цытаты з так званых класiкаў[2]. У палiтычным плане вучоныя зблiзiлiся ў амерыканскiх умовах пералому 40-х i 50-х гадоў. Кантаровiча тады абвiнавачвалi ў лявiзне, i ён, адмовiўшыся прысягаць на лаяльнасць, мусiў пакiнуць працу ў Калiфарнiйскiм унiверсiтэце (т.зв. Berkеley Oath Controversy, або Loyalty Oath Controversy, 1949-51)[3]. У 1951 г. Кантаровiч пераехаў у Прынстанскi iнстытут вышэйшых курсаў. Тады ж Чарняўскi, адзiн з тых, хто найбольш актыўна пратэставаў супраць самога прынцыпу прысягi лаяльнасцi, атрымаў дактарат у Бёрклi[4] i ўслед за настаўнiкам паехаў у Прынстан, застаючыся яго асiстэнтам.

Пазней Чарняўскi працаваў у некалькiх салiдных амерыканскiх унiверсiтэтах, – у Веслеянскiм, Чыкагскiм, дзе супрацоўнiчаў з вядомым знаўцам расiйскай гiсторыi Леапольдам Гаймсанам, у Рочэстэрскiм, Дзяржаўным унiверсiтэце Нью Ёрка ў Олбэнi, нарэшце з 1969 г. ён быў прафесарам-асiстэнтам (у iгара Шаўчэнкi) Калумбiйскага ўнiверсiтэту ў Нью Ёрку. У 1972 г. прыняў тытулаваную i вядомую ў Амерыцы катэдру, стаўшы прафесарам гiсторыi Пiтсбургскага ўнiверсiтэту. З гэтага часу лiчыўся адным з вядучых у ЗША спецыялiстаў па гiсторыi Расii. Яго навуковыя пазiцыi вызначальна ўмацаваў выхад манаграфii “Tsar and people. Studies in Russian myths”[5] i некалькi сур’ёзных артыкулаў[6]. У 1970 г. у Нью Ёрку, у папулярным выдавецтве Random House пад ягонай рэдакцыяй выйшаў зборнiк “The Struсture of Russian History. Interpretive Essays”, у якiм былi сабраныя вартасныя тэксты вядучых спецыялiстаў па гiсторыi Русi i Расii.

“Чарняўскi – гэта не толькi вялiкi вучоны, чалавек незвычайных ведаў i велiзарных здольнасцяў, але таксама гiстарычны мысляр першай вялiчынi. Нечувана прывабны чалавек, ён выпраменьваў жыццёвую сiлу, гумар i цяпло. Чарняўскi цiкавiцца ўсiмi аспектамi сучаснай культуры, вельмi зычлiва ставiцца як да студэнтаў, так i калегаў, мае шмат сяброў на абодвух кантынентах. У многiх рэчах падобны да касмапалiтычнага еўрапейскага iнтэлектуала пачатку ХХ ст.”[7]. Характарыстыка Кантара ў пэўным сэнсе нагадвае панегiрык. Ён пэўна ж перабольшыў, калi ўзяўся ставiць працы Чарняўскага вышэй, чым Кантаровiча[8]. Можна зразумець, чаму не дадаў, як цяжка Чарняўскаму было доўга ўжывацца ў адным унiверсiтэце, як мала ён пiсаў, i што ўрэшце ягоная зацiкаўленасць усiмi аспектамi сучаснай культуры палягала, мiж iншага, i на паленнi марыхуаны[9].

Больш узважаныя, хоць таксама з iстотнымi прагаламi, пасмяротныя ўспамiны Iгара Шаўчэнкi. Варта працытаваць прынамсi адзiн сказ: “Быў блiскучым настаўнiкам, а дзякуючы сваiм семiнарам у Калумбii меў большы ўплыў на фармаванне новага пакалення даследчыкаў гiсторыi Расii, чым хто iншы з яго сучаснiкаў”[10].

Неспадзяваная смерць гiсторыка, якi застрэлiўся ў сваiм доме ў Пiтзбургу 12 лiпеня 1973 г., выклiкала сапраўдны шок у асяроддзi амерыканскiх славiстаў. Прычыны гэтага драматычнага кроку акутаныя таямнiцай, а прыяцелi, добра ведаўшыя Чарняўскага, каментавалi гэта неахвотна[11]. У прыватных размовах вельмi стрымана гаварылася пра матывы асабiстага.

Магчыма, мела значэнне i нарастаўшае раздражненне, якое вынiкала са змены стаўлення да савецкай рэчаiснасцi. Праўда, Чарняўскага характарызавалi як касмапалiта, але ён глыбока захапляўся Расiяй. Быў таксама вялiкiм энтузiястам расiйскай рэвалюцыi i закрываў вочы на характар савецкай сiстэмы[12]. Пад час чарговых вiзiтаў у СССР, асаблiва на мяжы 60-х i 70-х гадоў, пабачыў там рэалii, адрозныя ад яго iдэалiзаваных уяўленняў. Да таго ж, сына габрайскiх эмiгрантаў мусiў адштурхоўваць ад камунiстычнай Расii мацнеўшы там антысемiтызм[13].

Незалежна ад акалiчнасцяў, падштурхнуўшых да самазабойства, апошняе наступiла ў момант, калi навуковыя пазiцыi Чарняўскага былi ўжо вельмi высокiя, а сам ён знаходзiўся ў росквiце творчых сiлаў.

II. Навуковы даробак

Чарняўскi напiсаў параўнальна нямнога: адрэдагаваў тры кнiжкi, з-пад яго пяра выйшла адна манаграфiя, 11 артыкулаў i столькi ж рэцэнзiяў[14]. Хоць лiчыўся спецыялiстам даўняй гiсторыi Русi i Расii, не выпадае абмiнаць некалькi ягоных даследаванняў па найноўшай гiсторыi[15].

Зрэшты, пасля ўнiклiвага чытання яго манаграфii “Tsar and people. Studies in Russian myths”[16], цяжка дакладна вызначыць эпоху, у якой спецыялiзаваўся гэты гiсторык. У сваiм тэксце пра набажных князёў ён гаворыць як пра старарускiх святых, так i пра Пятра Сталыпiна. Магчыма, менавiта гэтая рыска пiсання Чарняўскага спрычынiлася да меркавання, выказанага пра яго манаграфiю Джэймсам Бiлiнгтонам: “[праца] сапраўды стымулюючая i навуковая, але да пэўнай ступенi i гiстарычна змазана”[17].

У згаданай манаграфii Чарняўскага прасочваецца гiсторыя i роля некалькiх ключавых расiйскiх мiфаў, сярод якiх – праблема святасцi князёў, развiццё канцэпцыi цара, святой Русi, нарэшце расiйскай душы i расiйскага Бога. Гэтую вобласць iнтарэсаў Чарняўскi выявiў намнога раней, выдаўшы ў 1958 г. “Holy Russia. A Study in the history of an idea”[18]. Да той жа сферы творчасцi гiсторыка можна залiчыць адну з галоўных публiкацый гiсторыка – артыкул “Khan or basileus. An aspect of Russian medieval political theory”[19].

Важныя, надзвычай правакацыйныя i насычаныя палемiкай з ранейшай гiстарыяграфiяй даследаваннi, прысвечаныя Iвану Жахлiваму i стараверам[20]. Зрэшты, як Iван Жахлiвы, так i стараверы часта з’яўляюцца i на старонках “Tsar and people”. У працах Чарняўскага часта спатыкаюцца заўвагi сiнтэтычныя. Гэта характэрна найперш для вялiкай размовы з Норманам Кантарам i пасмертна апублiкаванага даследавання пра нацыянальную свядомасць i палiтычную культуру раннесярэднявечнай Расii[21].

Асаблiва вартыя 11 рэцэнзiяў Чарняўскага, многiя з якiх прысвечаныя самым iстотным працам па гiсторыi Русi i Расii, апублiкаваным у ХХ ст. Сярод iншых вучоны рэцэнзаваў кнiгi Г.Пашкевiча[22], Г.Роджэра[23], Г.Фядотава[24], Д.Бiлiнгтона[25]. У гэтых рэцэнзiях многа момантаў, важных для рэканструкцыi поглядаў Чарняўскага. Ягоны спосаб пiсання пра Русь i Расiю адрознiвае яго працы ад большасцi твораў не толькi амерыканскiх, але i еўрапейскiх i расiйскiх гiсторыкаў. Вучоны выкарыстоўваў метады, тыповыя для Эрнэста Кантаровiча i ягонага асяроддзя. Найперш ён выйшаў па-за межы аналiзу пiсьмовых звестак[26] i ў сваiх даследаваннях раз-пораз спасылаўся на iканаграфiю, архiтэктуру, манеты, дасягненнi археалогii i г.д. Можна сказаць, што пры дастаткова бедных крынiцах па гiсторыi Русi ў цэлым Чарняўскi стараўся браць пад увагу ўсе iх тыпы.

Творчасць Чарняўскага яшчэ пры ягоным жыццi, як i ён сам, выклiкала шмат спрэчак. Праўда, яму не адмаўлялi ў эфектыўнасцi i эрудыцыi, але рабiлi закiды адносна яго iнструментарыя, гаворачы, што ягоны метад менш салiдны, чым у Кантаровiча, што ён падганяе крынiцы так, каб даказваць свае захапляльныя тэзы i канструкцыi[27]. Праз больш чым 20 гадоў пасля смерцi вучонага жыва ўспамiнаюць амерыканскiя даследчыкi гiсторыi Расii. З польскамоўных прац Чарняўскага цытуюць, палемiзуючы з iм, хоць бы Б.Успенскi i В.Жываў[28]. Але для нас i сама постаць, i навуковы даробак Чарняўскага ў цэлым застаюцца невядомымi[29].

III. Погляды Чарняўскага на ключавыя аспекты гiсторыi Русi i Расii

1. Контраверсii вакол нарманскай тэорыi

Няма патрэбы даказваць значэнне гэтай праблемы ў расiйскай i датычнай Расii гiстарыяграфii. Чарняўскi цiкава вымаляваў уласны пункт погляду. Усю спрэчку вакол ролi нарманаў разглядаў як тыповую для народу памежжа i насычаную анахранiчнымi палiтычнымi аспектамi. Пiсаў, што нiхто ня можа аспрэчыць прысутнасць нарманаў на Русi або нарманскае паходжанне дынастыi. Адгадка тоiцца хутчэй у новачаснай, невядомай для людзей Сярэднявечча iдэi, згодна з якой усталяванне чужой улады мусiць сведчыць пра ўласную слабасць. У ХI ст. слова “чужаземец”, калi наогул iснавала, мела iншае значэнне. Неабходна ўгледзецца ў тое, якую ролю гралi стэпавыя людзi ў гiсторыi Русi i ўсяго ўсходу Еўропы. Пры даследаваннi, прыкладам, тагачасных звычаяў пахавання на землях Русi (тут Чарняўскi шмат чаго браў з дасягненняў савецкай археалогii), выяўляецца цiкавая рэч: нарманскiя пахаваннi рабiлiся па ўзору пахаванняў азiяцкiх качэўнiкаў. Згодна з Чарняўскiм, Русь развiвалася не паводле паўночнай [нарманскай - М.Ф.] мадэлi, а найперш пад моцным уплывам суседняй культуры i гаспадаркi стэпавiкоў. Так i гандаль (а за iм i шырэйшыя кантакты з Канстанцiнопалем) прыйшоў са стэпаў Азii, жыхары якой ужо мелi палiтычныя дачыненнi з Вiзантыяй[30].

Суседствам стэпаў можна таксама вытлумачыць дзiўную дыспрапорцыю памiж развiтасцю матэрыяльнай культуры Русi i ўбоствам яе культуры духоўнай. Гэтая праблема захапляла многiх гiсторыкаў[31]. Чарняўскi пайшоў за вядомай тэзай Рамана Якабсана[32], i ў цэлым прымаючы яе, сцвердзiў, што яна не да канца пераканаўчая. Бо чым вытлумачыць характэрную непрыхiльнасць да развiцця лакальнай духоўнай культуры наогул? Калi адкiнуць развагi пра прыродны антыiнтэлектуалiзм русiнаў, адказ можна знайсцi ў блiзкасцi стэпу. Чарняўскi сцвярджаў, што слабое развiццё духоўнай культуры Кiеўскай Русi было абумоўлена пачуццём пагрозы з боку стэпу i патрэбай iнвеставаць больш сродкаў i проста энергii на абарону ад стэпу. Адсюль гiганцкiя ўмацаваннi як важная рыса Кiева. Абароннасць ёсць першай функцыяй вялiкага горада Русi. На развiццё iнтэлектуальнай культуры ўжо не ставала сiлаў i сродкаў[33].

2. Суздальская Русь i праблема раманскага стылю на Русi

Калi вылучэнне з гiсторыi Кiеўскай Русi ХII ст. суздальскага перыяду, або Суздальскай Русi ў цэлым як пераемнiка знiшчанага Кiева не з’яўляецца нечым арыгiнальным у працах Чарняўскага, дык трактаванне культуры Суздальскай Русi як спецыфiчнай культуры раманскай вельмi цiкавае i контраверсiйнае. Спасылаючыся на мiфалагiчныя матывы ў мастацтве кафедральных сабораў паўночна-усходняй Русi, а таксама заўважаючы (за Дз.Лiхачовым), што большая частка помнiкаў пiсьменства таго часу выйшла з-пад пяра свецкiх людзей, а не духавенства, Чарняўскi характарызуе тагачасную культуру Суздальскай Русi як культуру раманскую. Пiша, што манастырскiя школы, праўда, на унiверсiтэты не замянялiся, але выразна вiдаць пэўная секулярызацыя культуры, выяўленая ў прысутнасцi нецаркоўных матываў[34].

Такая iнтэрпрэтацыя вяла да выдзялення суздальскага перыяду не як часткi гiсторыi Кiеўскай Русi, але як цалкам асобнага (праўда, кароткага) перыяду ўсёй гiсторыi Расii.

3. Манголы

Гэта наступная праблема, з якой сутыкаецца гiсторык, ахапляючы гiсторыю Расii сiнтэтычна. Чарняўскi пiсаў пра гэта часта. У адным з апошнiх выступаў ён звярнуўся да высноў французска-амерыканскага медыевiста М.Рублёва (Roubleva), пагадзiўшыся з яго сцвярджэннямi, што на першым этапе збор данiны для татараў забяспечыў Маскве поспех у перайманнi першынства на Русi[35]. Але, як падкрэслiў Чарняўскi, найважнейшым укладам манголаў у гiсторыю Русi i Расii быў iх уплыў у сферы палiтычнай тэорыi, уплыў на вiзiю ўладара, – спачатку вялiкага князя маскоўскага, а потым расiйскага цара. Калi ў Русi Кiеўскай прыймаўся вiзантыйскi iдэал уладара, дык у перыяд татарскай няволi i пасля яе гэтая канцэпцыя моцна змянiлася.

Каб прааналiзаваць сутнасцi тых пераменаў, Чарняўскi выкарыстаў многiя тыпы крынiц, прычым паказаў, якую ролю могуць мець манеты ў даследаваннях па тэорыi ўлады[36]. З ягоных высноў вынiкала, што хан успрымаўся на Русi як законны ўладар (гэта даводзiцца многiмi аргументамi), а маскоўскiя князi занялi потым ягонае месца хутчэй як пераемнiкi, а не як вызвольнiкi Русi ад татарскага ярма.

Iншая заўвага фундаментальнага значэння прагучала ў палемiцы Чарняўскага з пашыранымi ў гiстарыяграфii поглядамi, што быццам манголы накiнулi Русi варварства[37]. Гiсторык дыстанцыяваўся ад гаворак пра варварства. Ён пайшоў настолькi далёка, што сцвердзiў, вiдаць з мэтай правакацыi, быццам “для паўночна-усходняй Русi волжскi Сарай або Казань рэпрэзентавалi “цывiлiзацыю” гэтаксама, а можа нават болей, чым Рыга цi Кракаў”[38].

Аналiзуючы ўплыў татараў на маскоўскую i расiйскую тэорыю ўлады, Чарняўскi пiсаў: “Калi з праваслаўным i набажным уладаром звязаны вобраз базiлеўса, дык выява хана захавалася ў канцэпцыi расiйскага манарха як заваявальнiка Русi i яе люду, самадзержцы, якi нi перад кiм не адказвае. Калi базiлеўс гэта святы, добры, найцiшэйшы (тишайший, у арыгiнале the most gentle – М.Ф.) цар, духоўна злучаны са сваёй паствай, дык хан сiмвалiзаваў абсалютысцкую, секулярызаваную дзяржаву, у якой няма лучнасцi памiж манархам i падданымi. Цяжка гаварыць пра сiнтэз гэтых дзвюх канцэпцыяў. Яны iснавалi асобна, ствараючы стан пэўнай напругi, якую так драматычна выяўляў першы расiйскi цар Iван IV, удзень забiваючы, а ноч праводзячы ў малiтвах”[39].

4. Iван Жахлiвы

Чарняўскi мог бы заняць трывалае месца ў гiстарыяграфii, прысвечанай Расii, дзякуючы ўжо толькi канцэпцыям асобы i панавання Iвана IV[40]. Падставовай была тэза, што Iван Жахлiвы з’яўляўся тыповым для эпохi рэнесансу ўладаром. Нават калi браць пад увагу паталагiчныя асаблiвасцi цара[41], яго мянушка не з’яўлялася ў тыя часы нечым асаблiвым. Яна была “узбуджальным лекам”. Такую ж мянушку меў папа Юлiй II, што, як адзначаў Чарняўскi, “не быў злым папам, але выклiкаў страх”[42].

Чарняўскi згаджаўся, што не цяжка вызначыць усе аспекты, у якiх Расiя ХVI ст. адрознiвалася як ад паўночнай, так i ад паўднёвай Еўропы. Але, як ён лiчыць, iснавала i многа падабенстваў, на якiя пераважна не звярталася ўвага: у Маскве не чужымi былi iтальянскiя архiтэктары, нямецкiя рамеснiкi i лекары. У сведчаннях заходнiх падарожнiкаў надзiва мала заўваг адносна строяў, звычаяў i манераў тагачасных жыхароў Масквы, а гэта можа азначаць, што яны прынцыпова не рознiлiся ад iншых краiн, i былi падобныя да вугорскiх цi польскiх. Што праўда, “маскалёў” характарызавалi як народ варвараў i п’янiцаў, але ў тыя часы дурныя звычкi прыпiсвалi i iншым народам, а расiяне з iх алкагалiзмам не былi прынамсi найгоршымi цi наймацней крытыкаванымi сярод народаў тагачаснай Еўропы.

Адносна самога двору Жахлiвага ў гiстарыяграфii пераважна лiчаць, што ён быў прымiтыўны, i ў лепшым разе “далёкi ад вабнасцi i лёгкасцi двароў заходнееўрапейскiх”[43]. Чытач Чарняўскага са здзiўленнем даведаецца, што яшчэ да Iвана Жахлiвага мiтрапалiт Усяе Русi Данiл кляймiў франтаў, заўважаных сярод маскоўскага баярства. Ягоны гнеў выклiкала тое, што мужчыны ўжывалi памаду да вуснаў, ценi для павек, парфуму, бiжутэрыю i iнш. Мала таго, усё гэта мусiла спакушаць не жанчыну, а iншых мужчын. Чарняўскi сцвярджаў, што ў асяроддзi баяраў гомасэксуалiзм стаў правiлам добрага тону[44].

Лютасць i незразумеласць у паводзiнах Жахлiвага гiсторык выводзiў з недасканалай канцэпцыi ўладара[45]. Цар лiчыўся святым i падобным да Хрыста. Жаданне, каб адмовiўся ад часткi ўлады, было блюзнерскiм i ерэтычным. У святле гэтай канцэпцыi дзяржава мусiла забяспечваць падданым збавенне, а супрацiў уладам рабiўся супрацiвам гэтаму Боскаму целу. Чарняўскi прывёў тут аргументацыю як цара Жахлiвага, так i князя Курбскага, выкарыстаную ў iх славутай перапiсцы.

Постаць Iвана Жахлiвага, сама па сабе дзiўная, стварыла Чарняўскаму выдатную нагоду выставiць яшчэ адну контраверсiйную тэзу: Маскве ХVI ст. не быў чужы Рэнесанс. Аргументам на карысць гэтага лiчыўся не толькi ўладар, якi, на думку гiсторыка, як ужо адзначана, не рознiўся ў сваiм панаваннi ад iншых тагачасных катаў. Прынамсi некаторыя з учынкаў Жахлiвага прыводзяцца як довад прымянення рэнесансавай канцэпцыi палiтыкi[46]. Масква Iвана IV мела рэнесансавыя рысы яшчэ ў тым сэнсе, што там квiтнела мяшчанства, што – на думку Чарняўскага – там не было вялiкiх праяваў ксенафобii. Гiсторык проста пiсаў: “Не шмат знаходзiм адрозненняў, калi iдзе пра строй цi манеры расiянаў i жыхароў Захаду. Першым не чужымi былi нават такiя характэрныя для Рэнесансу рэчы, як сiфiлiс i гомасэксуалiзм”[47].

5. Пётр I i вестэрнiзацыя Расii

Ключавой i самай цiкавай праблематыкай гiсторыi Расii для Чарняўскага былi рэформы Пятра I i расiйская рэакцыя на iх[48]. Дапускаючы, што Масква часоў Iвана Жахлiвага асаблiва не адставала ад астатняй Еўропы, Чарняўскi аднак згаджаўся, што баярства, сярод якога апынуўся Пётр I на пачатку свайго панавання, было iншае, чым тое з ХVI ст. Тып франта знiк, баяры былi тоўстыя, барадатыя, брудныя. Расiйскаму грамадству стала ўласцiвай ксенафобiя. Нешта адбылося памiж другой паловай ХVI ст. i цараваннем Пятра. Чарняўскi збiраўся даследаваць акалiчнасцi гэтых зменаў, цi нават разрыву. Але дачасная смерць сарвала запланаваную працу. Тым не менш, ён здолеў у некалькiх працах выказаць цiкавыя заўвагi адносна як вестэрнiзацыi, так i антывестэрнiзацыi, якая праводзiлася пры Пятру I. Гiсторык шчыльна звязваў iх з расколам царквы, у вынiку якога з’явiлася секта старавераў. На думку Чарняўскага, гэта была рэлiгiйная праява рэакцыi нiжэйшых сацыяльных слаёў Расii на ўсталяванне новачаснай свецкай дзяржавы. У такой перспектыве не здзiўляе гвалтоўная рэакцыя Пятра, якi пераследаваў старавераў з жорсткасцю, нехарактэрнай для яго як вызнаўцы рэлiгiйнай талеранцыi. Стараверы, як сцвярджаў Чарняўскi, пераследавалiся не па рэлiгiйных матывах. Прычынай рэпрэсiяў было непрызнанне iмi кантролю дзяржавы над царквой i дэкляраванне, што цар Пётр i ўся дынастыя – антыхрысты. Стараверы прымалi пакутнiцкую смерць, працiвячыся таму, што Чарняўскi акрэслiў “новай рэлiгiяй свецкай дзяржавы”. У такiм кантэксце ўся вестэрнiзацыя можа ўяўляцца пошукам новых формаў, адпавядаўшых новай рэлiгii. Паколькi на Захадзе працэс фармавання новачасных дзяржаў быў ужо скончаны, узоры бралi адтуль. Свецкая дзяржава не давала сялянам практычна нiякiх перспектыў, таму яе адмаўлялi, а разам з ёй адмаўлялi i вестэрнiзацыю, i царкоўныя рэформы. Ажно да рэвалюцыi 1917 г. стараверы i iншыя секты складалi блiзу 20 працэнтаў расiйскага сялянства.

Самым Пятром Чарняўскi не захапляўся i характарызаваў яго крытычна. Цiкава выглядае параўнанне яго з Iванам Жахлiвым: “Iван, хоць хворы, быў незвычайна таленавiтым i несумненна найлепш адукаваным чалавекам тагачаснай Расii, тады як Пётр быў хамам i маньяком. Яго манеры былi да такой ступенi прасцяцкiя, што ў гэта цяжка паверыць: Пётр змог бы ўвесцi ў няёмкае становiшча Iвана Жахлiвага”[49].

IV. Заключныя заўвагi

Прапанаваны вышэй агляд не ахапляе ўсiх iдэй Чарняўскага. Варта дадаць хоць бы такiя ключавыя рэчы, як яго развагi аб канцэпцыi ўлады або iдэi Святой Русi. Але нават тое, што стараўся паказаць, дазваляе скласцi ўяўленне пра Чарняўскага як гiсторыка старой Русi i Расii. Ён паўставаў супраць традыцыйных iнтэрпрэтацый i схемаў, дзякуючы чаму ягоныя працы часта правакацыйныя, часам можа аж занадта. Незалежна ад таго, наколькi доўгатрывалыя высновы Чарняўскага, яго трэба лiчыць адным з самых арыгiнальных гiсторыкаў, якiя займалiся Руссю i Расiяй на Захадзе. Чарняўскi выпадаў са сфармаваных раней школаў, не паддаваўся агульным стэрэатыпам. Ягоныя працы, у нас маладаступныя, мусяць прыйсцi да гiсторыкаў i студэнтаў. Здаецца, дзякуючы прывабнасцi формы, яны зацiкавяць i шырэйшыя колы чытачоў.

Пераклад з польскай


[1] The History of Soviet opinion of the United States 1936-1946, as expressed in Russians newspapers, journals, books and other sources, Berkeley 1947.
[2] Напрыклад, у адзінай манаграфіі Чарняўскага ні Маркс, ні Ленін не з’яуляюцца ніводнага разу. Уся праца сваім інструментарыем наследуе метады Кантаровіча, чыя кніга ”The king’s two bodies” цытуецца часта: Tsar and people. Studies in Russian Myths, New York 1970, 5,28,33,44,64,83,84,88,103,105,177. He скажу, праўда, наколькі і ці наогул выявіліся яго прасавецкія сымпатыі ў ніколі не выдаванай магістарскай працы.
[3] Зрэшты, гэтая праблема у Каліфарнійскім універсітэце была шырэйшай і датычыла не толькі Кантаровіча. Гл.: Malkiel Y., Ernst H. Kantorowicz // On four modern humanists. Hofmaimstahl, Gundolf, Curtius, Kantorowicz, ed. A.R. Evans, Jr., Princeton 1970, 209-211.
[4] The concept of prince in medieval Russia 1300-1500, Berkeley 1952.
[5] Yale 1961, 2 выд. New York 1970.
[6] Між іншага: Holly Russia. A study in the history of an idea // American Historical Review, 63, 1958, 617-637; Khan or Basileus. An aspect of Russian Medieval Political Theory // Journal of the History of Ideas, 20, 1959, 459-476 (перадрук у: The Structure of Russian History, ed. M. Cherniavsky, New York 1970, 65-79); The old believers and the new religion // Slavic Review, 25, 1966. Nr. 1, 1-39 (перадрук у: The Structure of Russian History, 140-188); Ivan the Terrible as a Renaissance Prince // Slavic Review, 27, 1968, Nr.2, 195-211.
[7] Цыт. па: Perspectives on the European Past. Conversations with historians, ed. Norman F. Cantor, New York 1971, 276. Гэтая публікацыя змяшчае размовы з вядучымі спецыялістамі па гісторыi Еўропы і асобных еўрапейскіх краін. Па Расіі у 1 томе ёсць матэрыял Чарняўскага, а пра Расію пасля Пятра І у 2 томе гаворыць іншы вучань Кантаровіча Марк Рэф (Raeff).
[8]”Ch. is a disciple of the great German medieval historian Ernst Kantorowicz’s somewhat schematic history of ideas approach to place intellectual history within the context of functional social change” Op.cit., 276.
[9] 3 размоў з амерыканскімі прыяцелямі і калегамі Чарняўскага.
[10] Slavic Review. American Quarterly of Soviet and East European Study, 33, Nr.4, 865.

[11] Шаўчэнка пра гэта напісаў: «Для таго, хто ўсё бачыў знутры, тыя дваццаць два гады паміж 1951 і 1973 былі часам росту і поспеху. Лепей устрымацца ад высвятлення акалічнасцяў, пры якіх Чарняўскі ўчыніў самагубства» // Slavic Review, 33, 1974, Nr.4, 866.
[12] Гэта трохі заўважна з яго палемікі з брытанскімі гісторыкамі адносна нямецкага нападу на СССР у часе II сусветнай вайны. Гл. яго: Corporal Hitler, General Winter and the Russian peasant // Yale Review, 51, 1962, Nr.4, 547-558.
[13] Гаварыў пра гэта прыяцелям і калегам. Падаю па інфармацыі праф. Яраслава Пэленскага і,праф. Ігара Шаўчзнкі.
[14] Бібліяграфію ягоных працаў склаў Чарльз Гальперын. Гл.: Russian History, 2, 1975, Иг. 1, 1-2.
[15] Гл. спасылку 10, а таксама: Prologue to Revolution. Notes of A. Iakhontov on the Secret Meetings of the Council of Ministers, 1915, tr. and ed. M.Cherniavsky, Englewood Cliffs 1967.
[16] New Heaven 1961, 2 ed., New York 1970.
[17] Billington, J., The icon and the axe. An interpretive history of Russian Culture, New York 1970, 611.
[18] American Historical Review, 63, 1958, Nr.3, 617-637. Пазней гэты сюжэт атрымаў далейшае развіцце ў .”Tsar and people”.
[19] Journal of the History of Ideas, 20, 1959, 459-476. Перадрук у: The Structure of Russian History, 65-79.
[20] Сярод іншых: Ivan the Terrible as a Renaissance prince // Slavic Review, 27, 1968, 195-211; The old believer Structure of Russian History, 140-188.
[21] Russia to 1700 // Perspectives on the European past. Conversations with historians, 1, New York 1971, 275-298; Russia // National consciousness, history and political culture in early-modern Europe, ed. O. Ranum, Baltimore 1975, 118-143.
[22] Cherniavsky, M., [рэц. на: Paszkiewicz, Н., The Origins of Russia] // Political Science Quarterly, 70, 1955, Nr.2, 298-300.
[23] Cherniavsky, M., |рэц. на: Rogger, H., National consciousness in XVIIIth Cent. Russia ] // American Historical Review, 64, 1961, Nr.4, 1041-1042.
[24] Cherniavsky, M., [рэц. на: Fedotov, G., The Russian Religious Mind] // Speculum, 42, 1967, Nr.4, 733-736.
[25] Cherniavsky, M., [рэц. на: Billington, J., The icon and the axe] // Political Science Quarterly, 82, 1967, I, 88-93.
[26] Гэта зусім не значыць, што ён пазбягаў выкарыстоўваць пісьмовыя крыніцы. Наадварот, практычна на кожнай старонцы ягоных прац поуна спасылак і цытатаў з хронік, лістоў, казань, а нават вершаў.
[27] Такія меркаванні пачуў у размовах з калегамі Чарняўскага, спецыялістамі па гісторыі Расіі, ужо праз 20 гадоў пасля яго смерці.
[28] Uspienski, B.A., Żywów, W., Car і Bog. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji, tłum. H. Paprocki, Warszawa 1992, 120-121.
[29] Чарняўскага можна спаткаць у бібліяграфіях, але нават найлепшыя польскія спецыялісты па гісторыі Расіі кваліфікуіоць яго такім чынам, які не сведчыць пра веданне прац вучонага. Напрыклад, Э.Вуйцік змясціў яго у раздзеле бібліяграфіі па гісторыі… сацыяльна-гаспадарчай: Wojcik, Z., Dzieje Rosji 1533-1801, Warszawa 1971, 350.
[30] Гл.: Russia to 1700 // Perspectives on the European past, 282-284.
[31] Яго краналі, сярод іншых, Д.Абаленскі, Г.Флароўскі і Фядотаў. Гл.: The Structure of Russian history, 3-28, 126-137.
[32] На думку вучонага, вытокі праблемы палягалі на тым, што храсціянства прымалася на мове славянскай, а не грэцкай. Гэта адрозала Русь ад каранёў антычнай думкі і культуры. Падобныя ідэі у Г.Фядотава: The Russian Religious Mind. Шырэй праблему агаворвае Г.Флароўскі: The problem of old Russian culture // The Structure of Russian History, 126-137.
[33] Perspectives on the European past, 284. Гэтаксама цікавая думка Чарняўскага, што, прыймаючы ад Візантыі хрысціянства, Русь пераняла адтуль і многія прадузятасці. Прыкладам, стаўленне да заходняга хрысціянства пасля яго расколу ў сярздзіне XI ст. Згодна з Чарняўскім, русіны глядзелі на рымскіх хрысціян не толькі як на ерэтыкаў, але як на некага намнога горшага, чым няхрышчаныя славяне (ibidem, 286). Такая пазіцыя дыяметральна працілеглая поглядам Д. Абаленскага, які падкрэсліў, што да татарскага наезду Русь усведамляла прыналежнасць да аднаго хрысціянскага свету, адзінства з Візантыяй і Захадам. Гл.: Knowles, M.D., Obolensky, D., Historia Koscioła, II, tl.R.Turzyńiski, Warszawa 1988, 243; Obolensky, D., Russia’s Byzantine Heritage // The Structure of Russian History, 17-19. Пар.: Podskalsky G., Ekumeniczna otwartość metropolity Joanna II z Kijowa (1076/77-1089) // Chrystus zwyciężył. Wokół Chrztu Rusi Kijowskiej, red.J.S.Gajek MIC, W. Hryniewicz ОМІ, Warszawa 1989, 55-64. Падскальскі гаворыць пра пэўную зкуменічную адкрытасць Кіеўскай Русі, адрозніваючы гэтую супольнасць ад пазнейшай Русі Маскоўскай.
[34] Perspectives on the European past, 287. Лаяльна зауважым, што сам Чарняўскі тут не выйшау за агульныя развагі. Пісаў: „Узбагачэнне гэтай канцзпцыі рускай раманскасці немагчымае з прычыны недахопу доказаў” (ibidem, 287).
[35] Гл.: Perspectives on the European past, 288-289; пар.: Roublev, M., The Mongol tribute according to the wills and agreements of the Russian princes // The structure of Russian history, 29-64.
[36] Рэзюмуем адну з развагаў Чарняўскага: на Захадзе на манеты змяшчалі імя і выяву ўладара. На Русі пасля мангольскага заваявання сітуацыя была спецыфічная. Уладаром быў хан, спачатку паганец, потым мусульманін. Ягоны партрэт менавіта з гэтых прычынаў не мог быць на манеце. Знайшлі кампраміс: на адным боку бачылася імя вялікага князя, на другім — імя хана разам з арабскім надпісам, стасаваным да уладароў: «каб жыў вечна». Манеты Івана III пасля 1480 г. адлюстравалі фармальнае вызваленне Русі. Але праблема у тым, што з аднаго боку манеты бачым выяву вялікага князя маскоускага, а на другім — той самы арабскі надпіс, толькі што з дапісаным імем Івана. Як адзначаў Чарняўскі: „Маем справу не столькі з вызваленнем Русі, колькі са зменай дынастыі, з падбоем, у выніку якога ўлада пераходзіць з рук ранейшага ўладара ў рукі новага законнага цара, вялікага князя маскоўскага”. Гл.: Khan and Basileus: an aspect of Russian mediaeval theory // The Structure of Russian History, 73; nap.: Perspectives on the European past, 289.
[37] Напрыклад, славутае сцверджанне Ключэўскага, што мат і катаванні у расійскую культуру ўнеслі манголы.
[38] Perspectives on the European past, 289. Пар. з трохі лагоднейшаіі версіяй гэтай тэзы, на гэты раз з палемікай са сцвярджэннямі аб спецыфічна азіяцкім варварстве: Khan or Basileus, 74.
[39] Цыт. па.: Khan or Basileus, 74.
[40] Пісаў пра яго ў сваіх працах, у тым ліку ў: Tsar and people, 49-53, 55-61 і інш.; Khan or Basileus, 67,72-74 і інш; Ivan the Terrible and the iconography of the Kremlin Cathedral of Archangel Michael // Russian History, 2, 1975, Nr. 1,3-28. Падставовае значэнне мае даследаванне Чарняўскага: Ivan the Terrible as Renaissance prince // Slavic Review, 27, 1968, Nr.2, 195-211.
[41] Чарняўскі спасылаўся на вынікі аналізу шкілету цара, з якога відаць, што Іван Жахлівы моцна пакутаваў ад хваробы пазваночніка, якая з гадамі прагрэсавала. Гл.: Ivan the Terrible as a Renaissance prince, 195.
[42] Ibidem, 196.
[43] Гл. хоць бы: Serczyk W.A., Iwan IV Grozny, Wrocław 1986, 6.
[44] Чарняўскі падсумаваў гэта наступным чынам: „Замест традыцыйнага рускага баярына, патлатага і цяжкага, тапорнага і прымітыўнага, бачым ‘mignon’ Генрыха III часоў росквіту французскага рэнесансу”. Гл.: Ivan the Terrible as Renaissance Prince, 197. Аднак ён не дадаў, што царкоўную казань або духоуны ліст цяжка лічьщь найлепшай крыніцай для пазнання звычаяу зпохі. Тым не менш, разрыў з традыцыйным, асабліва на Захадзе, поглядам, быццам Масква характарызавалася нейкім суцэльным варварствам, стаў яго заслугай.
[45] Гл. вышэй: Манголы.
[46] Пар.: Perspectives on the European past, 292-293; Ivan the Terrible as Renaissance prince, 201-202 і інш.
[47] Perspectives, 294.
[48]Гл.: Perspectives, 295-298. Пар.: The Old Believers and the New Religion // Slavic Review, 25, 1966, Nr.l, 1-39.
[49] Perspectives, 297.

Наверх

Узнаўленне публiкацыi Метрыкi ВКЛ (Miхаiл Спiрыдонаў)

14 снежня, 1996 |


Апублiкавана чарговая кнiга Метрыкi Вялiкага Княства Лiтоўскага (Литовская Метрика: 6-я книга судных дел (1528-1547) / Подгот. И. Валиконите, С. Лазутка и др., Вильнюс: Издательство Вильнюсского университета 1995. 448. Далей ў тэксце спасылкі даюцца на старонкі і нумары менавіта гэтай публікацыі). Архiў канцылярыi вялiкага князя лiтоўскага, што фармаваўся ў ХV-ХVIII ст., з’яўляецца адным з самых важных комплексаў крынiц па гiсторыi Вялiкага Княства Лiтоўскага, Рускага, Жамойцкага i далей (ВКЛ), у складзе якога да Люблiнскай унii 1569 г. знаходзiлася i ўся сучасная тэрыторыя Беларусi. У гiстарычнай лiтаратуры яго традыцыйна ўмоўна называюць “Лiтоўскай Метрыкай”. На нашу думку, навукова больш дакладнай з’яўляецца назва “Метрыка ВКЛ”. Яе складаюць амаль выключна кнiгi афiцыйных копiй актаў, што афармлялiся ў канцылярыi вялiкага князя або паступалi ў яе.

Вывучэнне i выданне матэрыялаў Метрыкi ВКЛ у краiнах, што iснавалi цi iснуюць на былой тэрыторыi ВКЛ, мае ўжо двухвяковую традыцыю[1]. Найбольш значнымi дасягненнямi ў справе ўвядзення iх ў шырокi навуковы абарот можна лiчыць публiкацыi некалькiх найстаражытнейшых кнiг Метрыкi цалкам[2]. Аднак з канца 1920-х г. з прычыны перш за ўсё нiгiлiстычных адносiн колiшнiх камунiстычных iдэолагаў да навуковай публiкацыi крынiц па сярэднявечнай гiсторыi народаў былога СССР выданне кнiг Метрыкi, якая з 1887 г. захоўваецца ў Маскве, было спынена.

З канца 70-х г. з iнiцыятывы i пад кiраўнiцтвам У.Ц. Пашуты пачала ажыццяўляцца мiжнародная навуковая праграма, адной з мэтаў якой стала ўзнаўленне публiкацыi кнiг Метрыкi ВКЛ[3]. Нягледзячы на кардынальныя палiтычныя перамены ў Усходняй Еўропе, якiя iстотна ўскладнiлi навуковае супрацоўнiцтва гiсторыкаў Беларусi, Лiтвы, Польшчы, Расii, Украiны i iншых краiн, названая праграма паступова рэалiзуецца. Найбольшых поспехаў пакуль што дасягнулi гiсторыкi Польшчы i Лiтвы, якiя змаглi ў складаных фiнансавых умовах апошнiх гадоў падрыхтаваць да выдання i апублiкаваць некалькi розных кнiг Метрыкi ВКЛ, дзве з якiх праз гiстарычныя перыпетыi апынулiся ў Польшчы[4].

Даўно i добра ведаючы акты шостай кнiгi судовых спраў Метрыкi ВКЛ (цяпер фонд 389 Расiйскага дзяржаўнага архiва старажытных актаў, вопiс 1, адзiнка захавання 225), выкажам свае меркаваннi аб некаторых вартасцях i хiбах публiкацыi менавiта гэтай кнiгi. Яна рыхтавалася групай супрацоўнiкаў Вiленскага унiверсiтэта на чале з С.А.Лазуткам на працягу амаль дзесяцi гадоў.

Том пачынаецца “Зместам” на лiтоўскай, рускай i ангельскай мовах. Далей iдуць вялiкiя грунтоўныя “Уводзiны” (138 старонак, гэта больш за чвэрць усяго аб’ёму выдання) па-лiтоўску i руску, аўтарамi якiх з’яўляюцца С. Лазутка, I. Валiканiтэ i I. Карпавiчэне. У iх асвятляюцца фармуляр судовых спраў апублiкаванай кнiгi, а таксама значэнне iх як гiстарычных крынiц па судаводству, землеўладаннi, сямейным праве, запрыгоньваннi сялянства, закладзе i многiх iншых з’явах i працэсах штодзённага жыцця.

З назiранняў аўтараў “Уводзiн” асаблiвай увагi вартыя тыя, якiя тычацца недастаткова высветленых пытанняў. Спынiмся на дыскусiйных i таму найбольш актуальных.

Аўтары схiляюцца да таго, што спiс вядомай “Уставы двароў…” 1529 г. у 225-й кнiзе (№291) яе першымi публiкатарамi памылкова датаваны 1542 г. Сцвярджаючы, што ў далейшым на гэтай падставе, некрытычна ўспрыняўшы такое датаванне, гiсторыкi нiбыта адкрылi “новую” “Уставу…” 1542 г. , канкрэтных спасылак на адпаведныя даследаваннi яны не прыводзяць. Не прыводзяць таму, што нiхто з даследчыкаў недатаваную “Уставу…”, якая ў 225-й кнiзе размешчана сярод спраў 1542 г., “новай” не лiчыў. Нават У.I.Пiчэта, памыляючыся ў яе датаваннi, вызначаў яе як другое выданне “Уставы…” 1529 г., – “… притом без всяких изменений”[5] . Насуперак сваiм папярэднiкам, аўтары лiчаць гэты варыянт “Уставы…” 1529 г. толькi ранейшым спiсам таго ж дакумента, апублiкаванага ў “Актах, относящихся к истории Западной России…”. Але канкрэтных аргументаў яны не прыводзяць (XX-XXI, LXXIII-LXXIV). На нашу думку, дадзены спiс — яшчэ адна не зусiм адэкватная копiя арыгiнала “Уставы…” 1529 г. Такiя копii адных i тых жа актаў у розных кнiгах Метрыкi сустракаюцца нярэдка[6].

Недастаткова высветленым з’яўляецца i пытанне ступенi рэалiзацыi нормы Статута ВКЛ 1529 г. (VI-2) аб тым, “иж воеводове, старосты и державцы наши мають кождый у своем повете обрати двух земянинов, людей добрых а годных веры, и ку присязе привести и установити…”, каб яны ажыццяўлялi судаводства пры адсутнасцi кiраўнiкоў паветаў разам з iх намеснiкамi[7]. Аўтары “Уводзiн”, звярнуўшы ўвагу на гэтае пытанне, не змаглi вырашыць яго дастаткова поўна i ясна (XXIX-XXXI). Абумоўлена гэта, у прыватнасцi, тым, што яны, вiдаць, канкрэтна не ўяўляюць розныя судовыя кампетэнцыi Мацея Войцехавiча Янавiча як маршалка, як вiцебскага ваяводы, як ваўкавыйскага дзяржаўцы i г.д. Менавiта таму ў кнiзе адрознiваюцца яго судовыя справы маршалкоўскiя (№1 i iнш.), вiцебскiя (№191 i iнш.), ваўкавыйскiя (№141 i iнш.) ды iншыя (116 i iнш.). Варта таксама падкрэслiць, што, як сведчаць справы 225-й кнiгi, па-першае, у яго кнiгу ўпiсвалiся толькi тыя павятовыя справы, якiя разглядаў ён цi па яго распараджэннi ягоныя намеснiкi; па-другое, намеснiкi кiраўнiкоў паветаў, якiя былi абавязаны судзiць разам з павятовымi суддзямi, вялi свае асобныя кнiгi (№203, 211, 239); i, па-трэцяе, кiраўнiкi паветаў маглi разглядаць судовыя справы мясцовай шляхты без абавязковага ўдзелу павятовых суддзяў. На жаль, у 225-ю кнiгу не трапiла нiводная судовая справа павятовых намеснiкаў i суддзяў, калi не лiчыць некалькi тых, што разглядалiся гэтымi службовымi асобамi па даручэнню (“за росказаньем”) пана М.В. Янавiча (№210, 395 i iнш.).

Адно з важных пытанняў, якое грунтоўна асвятляюць аўтары “Уводзiн” на падставе публiкаваных спраў, – прававая база дзейнасцi суддзяў. Адзначаецца, што асноўнымi нормамi, якiмi кiравалiся суддзi, былi “право земское”, г.зн. Статут ВКЛ 1529 г. ., а таксама звычаёвае права (“обычаи права”), некаторыя нормы якога не былi ўключаны ў гэты Статут, але тым не менш дзейнiчалi. Аўтары слушна падкрэслiваюць, што цытаваныя ў справах нормы Статута ў сапраўднасцi адпавядаюць не iх лiтаральнаму тэксту, а сутнасцi (XV, LII-LIX).

Звяртае на сябе ўвагу нязгода аўтараў з меркаваннем С. Барысёнка аб тым, што ў захаваных спiсах Статута 1529 г. адсутнiчаюць многiя артыкулы, на якiя спасылаюцца суддзi (LVII). Аднак, як нам уяўляецца, аргументацыя аўтараў непераканаўчая: канстатаваная iмi адпаведнасць многiх спасылак суддзяў на Статут 1529 г. яго артыкулам не здымае пытанне тых артыкулаў, якiя прымянялiся суддзямi, але адсутнiчаюць у цяпер вядомых яго спiсах. Больш за тое, аўтары не знайшлi ў Статуце ВКЛ 1529 г. артыкула, якi сапраўды адпавядае працытаванай М.В. Янавiчам норме “Статута прав земских”: “Естли бы который чоловек за паном своим десет лет жыл, таковый вже маеть быти за отчыча” (XCVI, №295, 212)[8]. Такiм чынам, гэтая важная праблема застаецца актуальнай.

Ва “Уводзiнах” аўтары закранулi i дыскусiйнае пытанне адносна характару “рускай” мовы, на якой напiсаны ўсе справы 225-й кнiгi (СXIX-СXXII). У адрозненне ад некаторых папярэднiкаў, вызначаўшых яе як “беларускую”, яны, правiльна канстатуючы моцныя адрозненнi яе ад сучаснай беларускай мовы, лiчаць, што больш правiльна называць яе “старабеларускай”. Як вядома, такi погляд не падзяляе большасць лiтоўскiх i ўкраiнскiх гiсторыкаў. Па нашаму меркаванню, “руская” мова, на якой у XV-XVI ст. вялося справаводства ва ўсiх этнiчна розных рэгiёнах ВКЛ, тады яшчэ не стала нi беларускай, нi ўкраiнскай, нi рускай: яна павiнна называцца так, як i ў крынiцах. Выклiкае сумненне i сцверджэнне аўтараў пра тое, што нiбыта “большасць дзецкiх, пiсараў i iншых ураднiкаў суда лiтоўскай мовы не ведала…” (CXXII). Адносна этнiчна лiтоўскай тэрыторыi такое меркаванне наўрад цi справядлiвае.

Завяршаюцца “Уводзiны” характарыстыкай палеаграфii 225-й кнiгi Метрыкi ВКЛ, а таксама яе пiсьма i прынцыпаў транскрыпцыi. Так што яны самi па сабе з’яўляюцца цiкавым даследаваннем, у якiм на матэрыялах судовых спраў 225-й кнiгi Метрыкi аўтары даволi канкрэтна асвятлiлi шмат якiя старонкi штодзённага грамадскага жыцця ВКЛ другой чвэрцi XVI ст.

Безумоўна, для навукi найбольшую каштоўнасць маюць тэксты 418 разнастайных спраў гэтага выдання (23-278), якiя складаюць больш за палову аб’ёму тома. Гэтыя справы, пераважна судовыя, захавалiся ў кнiзе пана Мацея Войцехавiча Янавiча за 1528-48 г., бо менавiта ён сам цi з iншымi службовымi асобамi разглядаў iх у адпаведнасцi са сваiмi прэрагатывамi або па даручэнню вялiкага князя. Тэкстам папярэднiчае старажытны “Реестр списаня на кротце для прудшого найденья справ… “, якi ўяўляе сабой пералiк назваў усiх спраў з пазнакай нумароў лiстоў iх размяшчэння ў кнiзе (1-22). Амаль iдэнтычныя назвы падаюцца перад кожнай справай. Яны перадаюць сутнасць спраў вельмi сцiсла: хто, супраць каго i пра што. У iх, як правiла, характарызуецца сацыяльны статус названых асобаў, а таксама месца iх пражывання (ваяводства, павет, воласць, горад, мястэчка, сяло, маёнтак i г.д.). На жаль, старажытная назва не дае поўнай дакладнай iнфармацыi пра канкрэтны змест справы. Напрыклад, справа №295 называецца “Подданые Семена Зъялевы на иймя Хома Стефанович, а Кузма Пашукович а Гапон Масконович Грыцкевичы с паном Семеном Зъялом, паном своим, о розные крывды, им почыненые” (цытуецца паводле арыгiналу). Наша ж назва гэтага важнага судовага лiста, копiя якога па вiне выдавецтва была выключана з нашай манаграфii[9], здаецца, больш канкрэтна адлюстроўвае сутнасць справы: “1542 г., 27 мая. Волковыйск. Судебный лист по иску о воле крестьян Грицкевичей из села Грицки Волковыйского повета, пожалованных господарскому дворянину Семену Зъялу, присуждающий их ему в качестве крепостных на основе десятилетнего принципа давности проживания в имении пана”. Менавiта такiмi, “аналiтычнымi” павiнны быць назвы спраў у навуковых публiкацыях крынiц па гiсторыi ВКЛ. Аднак аўтары дадзенага выдання свядома наогул адмовiлiся ад аўтарскiх назваў, палiчыўшы iх залiшнiмi. Гэта матывуецца спрэчным аргументам: маўляў, усе справы “маюць цалкам здавальняючыя i зразумелыя саманазвы” (CXLIV). Аўтары, адмовiўшыся ад навуковых назваў публiкаваных спраў, пайшлi самым лёгкiм шляхам, чым парушылi адну з асноўных археаграфiчных традыцый.

Пераходзячы да кароткага агляду зместу спраў, варта падкрэслiць тое, што, па нашых прыкладных падлiках, амаль палова iх (больш за 200) тычыцца розных канфлiктаў, меўшых месца на сучаснай тэрыторыi Беларусi. Частка iх была разгледжана М.В.Янавiчам як гаспадарскiм маршалкам, частка як вiцебскiм ваяводам, а iншыя — як ваўкавыйскiм дзяржаўцам, як уласнiкам пэўных маёнткаў i г.д. Асаблiва значная колькасць судовых спраў звязана з Ваўкавыйскiм паветам. Нас, вядома, цiкавяць перш за ўсё справы, што тычацца мiнулага Беларусi. Не маючы магчымасцi даць iх поўны агляд, абмяжуемся пэўнай увагай толькi да некаторых, што ўтрымлiваюць каштоўныя звесткi пра становiшча сялян. Так, справа №10 сведчыць, што феадальнае права i практыка разглядалi селянiна як рэч, поўную ўласнасць пана (як i нявольную чэлядзь, рабоў). У iншых справах ёсць канкрэтныя звесткi пра склад сям’i i гаспадарку прыгоннага селянiна, якi лiчыўся рухомай маёмасцю i таму з’яўляўся аб’ектам маёмасных аперацый ягонага пана-баярына (№70, 71, 82, 85 i iнш).

27 сакавiка 1530 г. у Ваўкавыйску разглядалася скарга двух сялян маёнтка Лапенiца, што належаў М.В. Янавiчу, на ваўкавыйскага гаспадарскага баярына Багдана Янавiча Карэевiча. М.В. Янавiч мог разглядаць гэтую справу i як ваўкавыйскi дзяржаўца, i як уласнiк склаўшых скаргу. Але ён, каб прадэманстраваць сваю аб’ектыўнасць, запрасiў у памочнiкi гаспадарскiх дваран братоў Васiля i Захара Трызнаў i Яраслава Барысавiча. Сутнасць скаргi сялян была ў наступным. Калi яны iшлi з “роботы панской”, убачылi ў панскiм ставе баярына Карэевiча, якi ў чоўне лавiў рыбу. Сяляне пачалi дакараць баярына за лоўлю рыбы ў чужым ставе, а ён збiў iх. У адпаведнасцi са Статутам 1529 г. (XI-2,4), суддзi абавязалi баярына заплацiць сялянам кару: дзесятнiку – 3 рублi (300) грошаў, а “чоловеку тяглому” – 50 грошаў (№155).

Справа ад 30 кастрычнiка 1535 г., якая разглядалася ў Вiцебску, сведчыць аб тым, што сяляне маёнтка Тулава княгiнi Васiльевай Жылiнскай, як i iншых маёнткаў, для пазначэння сваiх бортных дрэваў карысталiся “клейнамi”, г.зн. своеасаблiвымi знакамi прыналежнасцi. За псаванне такiх знакаў на дрэвах прадугледжвалася кара ў адну капу грошаў (№193; Статут 1529 г. IX-13,14).

Пра асаблiва цяжкiя ўмовы жыцця сялян i, у прыватнасцi, iх землекарыстання ў многiх маёнтках сведчыць справа ад 20 мая 1536 г., што заведзеная ў сувязi з вострым зямельным канфлiктам памiж уласнiкам сёлаў Ачыжа i Балоча ў Свiслацкай воласцi Iванам Васiлевiчам Лядскiм ды ўласнiцамi сёлаў Турын i Пухавiчы панямi Янушавай Станiслававiчавай Косцевiча-Марынай i Венслававай Станiслававiча Косцевiча-Ганнай. Iмкнучыся пашырыць свае ўладаннi, абодва бакi загадвалi сваiм сялянам парушаць межы суседскiх маёнткаў. Шматгадовы крывавы канфлiкт, ад якога пакутавалi толькi сяляне, скончыўся згодай феадалаў: узаемным дараваннем усiх шкод. Старажытныя межы маёнткаў, згодна з пастановай высокапастаўленых “едначов”, уласнiкi абавязавалiся аднавiць з дапамогай “судей полюбовных” (№207).

У шэрагу судовых спраў утрымлiваюцца цiкавыя звесткi пра зямельныя аперацыi, асаблiва заклады (“заставы”) у асноўным гаспадарскiх сялян. Феадальнае звычаёвае права i Статут ВКЛ 1529 г. пад пагрозай скасавання без кампенсацыi выплачаных грошай забаранялi падобныя аперацыi без дазволу ўласнiкаў памiж сялянамi розных паноў, а таксама памiж сялянамi i прадстаўнiкамi прывiлеяваных станаў (VIII-21). Аднак, насуперак гэтаму, пры недастаткова пiльным кантролi з боку адмiнiстрацыi маёнткаў, асаблiва дзяржаўных, сяляне не толькi закладалi зямлю, але iншы раз i прадавалi яе. Звычайна такiя аперацыi афармлялiся належным чынам (№159).

14 мая 1530 г. у Свiслачы была аформлена дамова, згодна з якой група гаспадарскiх сялян з сяла Клепачы Ваўкавыйскай воласцi, сваякоў-”потужников”, звязаных агульнымi павiннасцямi (“службой”), заставiла пану Васiлю Карпавiчу Трызне за 2 капы (120) грошаў сваё поле i дуброву каля ракi Свiслач. Дагаворам прадугледжвалася няўстойка (“вина”) за яго парушэнне з боку сялян: ваўкавыйскаму дзяржаўцу 3 рублi (300) грошаў, яго ўраднiку рубель (100) грошай, а пану “грош на грош”. Сапраўднасць дадзенай аперацыi пацвярджалася адбiткамi пячатак прысутных пры яе заключэннi сведкаў — гаспадарскiх дваран паноў Федара Бакi i Iвана Жынева. Аднак праз некалькi гадоў сяляне, адмаўляючы сваё дачыненне да гэтай справы, не вярнуўшы грошы, адабралi раней закладзеную зямлю ў сыноў крэдытара паноў Апанаса Васiлевiча Трызны i яго братоў. У 1542 г. суддзя, высветлiўшы сутнасць справы, у поўнай адпаведнасцi з “листом вызнаным” сялян, пастанавiў: “Маеть Офанасей – тое поле и дуброву все сполна держати до тых часов, поки ему оны тыи грошы отдадуть” (№307, 224, 225, 226).

У кастрычнiку 1533 г. у Вiльнi пан Мiкалай Станiслававiч Глябовiч, полацкi ваяводзiч, скардзiўся на пана Станiслава Давойну за тое, што служэбнiк апошняга ў маёнтку Лiпа пажаў жыта (280 коп) на полi, якое селянiн Глябовiча “наймовал” у селянiна Давойны з дазволу яго ўраднiка (№176).

Ва “Уводзiнах” аўтары закранулi таксама ўсё яшчэ дыскусiйную праблему сутнасцi сялянскага землеўладання ў ВКЛ (LXVII-LXVIII, LXXI). Трактуючы факты зямельных аперацый сялян, асаблiва дзяржаўных (“гаспадарскiх”), з фармальна-дагматычных пазiцый як “рецидивы аллодного права на землю”, адзнаку iх уласнасцi, яны, на наш погляд, iстотна памыляюцца. Феадалы, дазваляючы цi дапускаючы iншы раз фактычна такiя аперацыi, асаблiва заклад зямлi, сялян, разам з тым, як правiла, не трацiлi сваё права уласнасцi на зямлю, бо яны па-ранейшаму захоўвалi права атрымання рэнты. Апошняе, а не права распараджэння, з’яўляецца галоўным атрыбутам феадальнага права ўласнасцi на зямлю. Значыць, такiмi аперацыямi сяляне перадавалi толькi права часовага ўладання i карыстання зямлёй, а не права ўласнасцi на яе. Таму насуперак меркаванням некаторых гiсторыкаў, якiя парушэннi сялянамi дзеючага феадальнага права цi выключэннi з яго беспадстаўна прымаюць за права, падобныя факты не могуць служыць доказам права ўласнасцi сялян на зямлю[10].

Пра сувязi сялян з рынкам сведчаць, у прыватнасцi, дадзеныя аб iх грашовых даўгах. Так, згодна з запiсам ад 3 красавiка 1542 г., некалькi гаспадарскiх сялян Ваўкавыйскай воласцi былi вiнаватыя слузе пана Апанаса Васiлевiча Трызны ад паўкапы (30) да 4 коп (240) грошаў (№394, 395).

Такiм чынам, у шэрагу спраў 225-й кнiгi Метрыкi ВКЛ маюцца вельмi каштоўныя канкрэтныя звесткi аб розных аспектах становiшча сялян Беларусi ў другой чвэрцi XVI ст.

Варта звярнуць увагу i на некалькi iншых спраў 225-й кнiгi Метрыкi ВКЛ, у якiх ёсць iнфармацыя па некаторых важных пытаннях гiсторыi ВКЛ. Справа ад 5 сакавiка 1540 г. сведчыць пра тое, што жыхары Вiцебскага ваяводства (“зямлi”) не лiчылi яго часткай гiстарычнага рэгiёна Лiтва, хаця яно i з’яўлялася адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльна-судова-ваеннай адзiнкай ВКЛ як дзяржавы, або “Литвы” (№210, 266, 363). Разам з тым добра вядома, што ўся ўсходняя частка сучаснай тэрыторыi Беларусi складала асобны гiстарычны рэгiён ВКЛ, якi называўся “Русь”[11] .

Вельмi рэдкiя, таму каштоўныя звесткi пра гандаль ВКЛ з Маскоўскай дзяржавай маюцца ў судовай справе ад 18 мая 1529 г. Амаль пастаянныя войны памiж гэтымi дзяржавамi моцна тармазiлi развiццё гандлёвых адносiн. Аднак у гады перамiр’яў яны аднаўлялiся, бо былi патрэбныя купцам абедзвюх краiн. Адна справа сведчыць, што ў 1527 г. купец Iван Бык з Быхава, мястэчка пана Аляксандра Iванавiча Хадкевiча, вёз за мяжу разнастайны тавар на 28 вазах. У Прапойску чачэрскi i прапойскi дзяржаўца князь Фёдар Мiхайлавiч Вiшнявецкi на падставе праверкi, цi няма на вазах забароненых да вывазу волава i медзi, затрымаў купца да наступнага дня. Аднак той паехаў далей уначы, да таго ж нiбыта не заплацiўшы гандлёвую пошлiну (“мыто”). Слугi князя вярнулi абоз купца. Апошнi, каб пазбавiцца непрыемнай валакiты, вымушаны быў даць князю значны хабар. Але гэтага было мала, i той самавольна ўзяў яшчэ шмат таго, што хацеў. Такi хабар дазволiў купцу ехаць далей, хоць i iстотна абрабаваным.

У маi 1529 г. па загаду вялiкага князя лiтоўскага адпаведную скаргу I. Быка на самаўпраўства князя Ф.М. Вiшнявецкага разглядала судовая калегiя на чале з М.В. Янавiчам. Суддзi, высветлiўшы сутнасць справы, пагадзiлiся з тым, што купец павiнен пацвердзiць свой iск прысягай. Але, на жаль, працягу дадзенай справы ў 225-й кнiзе няма (№116).

Як бачым, апублiкаваная 225-я кнiга Метрыкi ВКЛ з’яўляецца зборнiкам вельмi каштоўных крынiц па гiсторыi ВКЛ, у тым лiку Беларусi як яго значнай часткi. Варта заўважыць, што тэкст арыгiналу рукапiсу кнiгi ў асноўным перададзены добра, хоць i не без шматлiкiх, нязначных для гiсторыка недакладнасцяў. Аднак гэта пакiнем гiсторыкам мовы, якiя больш прафесiйна разгледзяць адпаведны аспект дадзенай публiкацыi.

Аўтары публiкацыi 225-й кнiгi Метрыкi ВКЛ выканалi вялiкую працу, ствараючы да яе “Навукова-даведачны апарат” (59 старонак). Тут ёсць “Уводзiны”, “Спiс скарачэнняў да навукова-даведачнага апарату”, “Скарачэннi найбольш часта ўжываных назваў крынiц i лiтаратуры”, “Прадметна-тэрмiналагiчны паказальнiк”, “Iмянны паказальнiк” i “Геаграфiчны паказальнiк”. У кароткiх “Уводзiнах” (279-282) кiраўнiк аўтарскага калектыву С.Лазутка абгрунтоўвае свае меркаваннi пра склад навукова-даведачнага апарату i асноўныя прынцыпы складання розных паказальнiкаў. Трэба адразу падкрэслiць, што аўтары свядома адмовiлiся ад некаторых элементаў такога апарату, традыцыйных для навуковых публiкацый крынiц. Нам жа ўяўляецца, што адсутнасць каментараў, храналагiчнага пералiку сабраных для публiкацыi дакументаў i таблiцы ўжо раней апублiкаваных крынiц значна панiжаюць навуковую вартасць дадзенага выдання. Спробу ж абгрунтаваць такую пазiцыю цяжка лiчыць пераканаўчай. У прыватнасцi, “грунтоўныя ўводзiны” нi ў якай ступенi не могуць замянiць неабходныя грунтоўныя тлумачэннi па кожнай справе. Менавiта ў каментары варта было ўключыць i вядомыя аўтарам звесткi пра папярэднiя публiкацыi спраў гэтай кнiгi Метрыкi ВКЛ, тым больш што яны ў аўтараў поўныя. Таму меркаванне аб тым, што, маўляў, “занадта вялiкая раскоша адшукваць публiкаваныя дакументы ў выданнях многiх краiн” (279), мы нi ў дадзеным выпадку, нi наогул прынцыпова не падзяляем.

У цэлым найбольш важныя часткi навукова-даведачнага апарату (розныя паказальнiкi) у асноўным адпавядаюць сучасным патрабаванням да навуковых публiкацый крынiц з Метрыкi ВКЛ[12]. Яны iстотна дапамагаюць даследчыкам карыстацца дадзенай публiкацыяй. Аднак нельга не звярнуць увагу на iх асобныя прыватныя i агульныя недахопы. Гэта тым больш неабходна, што многiя тэарэтычныя пытаннi зместу i формы розных паказальнiкаў распрацаваны пакуль што вельмi недастаткова.

Пры адборы ў “Прадметна-тэрмiналагiчны паказальнiк” пэўных слоў аўтары кiравалiся толькi адным дапаможнiкам – састарэлым тлумачальным слоўнiкам рускай мовы пад рэдакцыяй Д.М. Ушакова, а не сучаснымi адпаведнымi выданнямi[13]. У дадзены паказальнiк уключаны толькi тыя словы публiкаваных крынiц, якiя адсутнiчаюць у названым слоўнiку (282). Вiдавочна таксама i тое, што гэты паказальнiк быў бы больш дакладным у тлумачэннi старажытных слоў, калi б яго аўтары выкарысталi i вядомыя слоўнiкi беларускай мовы[14]. Напрыклад, яны ўслед за I.I.Насовiчам слова “луньский/люнский” тлумачаць як “сукно, ткань из Лейдена” (291). Аднак у этымалагiчным слоўнiку беларускай мовы абгрунтоўваецца яго iншы сэнс: ангельскае сукно з Лондана[15].

Найбольш удала складзены “Iмянны паказальнiк”, але i да яго ёсць пэўныя прэтэнзii. Так, насуперак крынiцам, аўтары iншы раз даюць лiтуанiзаваную форму прозвiшча вядомых паноў Радзiвiлаў (“Радивил”, “Радивилович”) – “Радвилы” (280, 321). Але ў рускай мове такога варыянта прозвiшча гэтых паноў не было i няма. Неправамерна аўтары атаясамляюць тытул i сацыяльны статус: выраз “гаспадарскi баярын” вызначае толькi апошняе, а не тытул (281). Уяўляецца, што было б мэтазгодна для асоб, пасады якiх мянялiся, як, напрыклад, у М.В. Янавiча (329), даць у паказальнiку пералiк iх пасадаў з пазначэннем пры кожнай нумароў тых спраў, у якiх яна фiгуруе.

Маючы традыцыйны навуковы iнтарэс да гiстарычна-геаграфiчных аспектаў мiнулага ВКЛ, i перш за усё Беларусi, мы звярнулi асаблiвую ўвагу на “Геаграфiчны паказальнiк” дадзенай публiкацыi. Яго роля для даследчыкаў i iншых карыстальнiкаў выключна вялiкая. Веданне канкрэтнага месца падзей – адна з асноўных умоў адэкватнага разумення зместу крынiцы, але гiстарычныя геаграфiя i картаграфiя, асаблiва гiсторыя населеных пунктаў ВКЛ XVI ст. распрацаваны яшчэ вельмi недастаткова. Таму многiя населеныя пункты, якiя фiгуруюць у крынiцах гэтага стагоддзя без прыкметаў лакалiзацыi, вельмi цяжка iдэнтыфiкаваць. У такiх выпадках выкарыстанне дадзеных адпаведных крынiц праблематычнае або наогул немэтазгоднае.

Складальнiкi “Геаграфiчнага паказальнiка”, улiчваючы традыцыi i кiруючыся адпаведнымi метадычнымi рэкамендацыямi[16], выканалi вялiкую працу, але, як мы мяркуем, далёка не ўсю, якую трэба было зрабiць. Аўтары сцвярджаюць, што ў паказальнiк уключаны ўсе назвы населеных пунктаў, у т.л. i тых, якiя сустракаюцца ў форме геаграфiчных прыметнiкаў. На падставе апошнiх правамерна ўзнаўляюцца iх назвы ў назоўным склоне (280). Аднак, нягледзячы на гэта, толькi ў Беларусi не зафiксаваны: “Борки” (№299), “Жерино” (ад “жерынцы”, №20), “Клепачы” (№224, 226, 292), “Лебеда” (№196), “Лихиничи” (№299), “Лотевичи” (№124), “Олгиновичи” (№299), “Побои” (№261), “Салаты” (№45), “Свислоч” (№307), “Свислоч” (№202), “Свислоч” (№142, 149), “Свислоч” (№207), “Ужынчане” (№21) i “Хорево” (№222).

Акрамя гiстарычных назваў (усiх iх варыянтаў) населеных пунктаў для гарадоў, мястэчак i сёл аўтары звычайна прыводзяць i сучасныя iх назвы (289). Пры гэтым яны, на жаль, не спыняюцца на методыцы iх iдэнтыфiкацыi i не называюць крынiц сучасных назваў. Разнастайныя канкрэтныя звесткi розных спраў аб населеных пунктах выкарыстаны ў паказальнiку, на жаль, без належнага аналiзу, абагульнення i групавання.

У прыватнасцi, у паказальнiку маюцца пазiцыi: 1) “Волковыйск/Волковыск (Волковыск) …”; 2) “Волковыйская/Волковыская вол. …”; 3) “Волковыйский/Волковыский пов….”; 4) “Волковыйское/Волковыское место …”. Да першай пазiцыi пададзены нумары спраў, у якiх фiгуруюць “волковыйские” баяры, бурмiстр, войт, воласць, двор, дзяржаўца, людзi, маёнткi, мяшчане, намеснiк, павет, плябан, суддзi, цiвун, харужы i г.д. Нам уяўляецца, што пэўныя звесткi гэтай пазiцыi паказальнiка мэтазгодна было згрупаваць у адпаведныя слоўныя падрубрыкi, каб чытач мог бачыць, якая канкрэтна iнфармацыя ёсць у гэтых справах. Да таго ж, частка такiх спраў не трапiла ў гэтую пазiцыю паказальнiка (№72, 79, 86 i iнш.).

У большасцi спраў, паказаных да другой з названых пазiцый, Ваўкавыйская воласць нават не згадваецца (№ 68, 72, 74 i iнш.). Тое ж у трэцяй i чацвёртай пазiцыях паказальнiка (№ 6, 31, 45, 150, 216, 217 i iнш.). Напрыклад, у справе ад 21 чэрвеня 1542 г. , што разглядалася ў Ваўкавыйску, фiгуруюць “пивоварцы господарские волковыйские”, “мещане волковыйские”, “державца волковыйский”, ваўкавыйскiя двор, войт i цiвун, але не павет (№300). Таму яе ўключэнне ў трэцюю пазiцыю беспадстаўнае.

Такiм чынам, “Геаграфiчны паказальнiк” недастаткова поўны, канкрэтны i дакладны ў сэнсе адлюстравання ўсёй асноўнай гiстарычна-геаграфiчнай iнфармацыi публiкаваных спраў 225-й кнiгi Метрыкi ВКЛ.

Як ужо адзначалася, згаданы паказальнiк складзены ў асноўным у адпаведнасцi з геаграфiчнымi традыцыямi. Але, як паказаў аналiз, ён небездакорны ў многiх аспектах. У паказальнiку адлюстраваны толькi некаторыя iстотныя дадзеныя спраў аб тагачасным становiшчы населеных пунктаў. Звесткi ж пра iх сучасны стан, акрамя назваў, адсутнiчаюць. Да таго ж фармальны алфавiтны парадак пабудовы паказальнiка (280), калi менш распаўсюджаны “арфаграфiчны варыянт” гiстарычнай назвы паселiшча, названага цяпер па-iншаму, становiцца першым i асноўным (напр., “Мосты”), таксама выклiкае сумненнi ў яго мэтазгоднасцi. У гiстарычна-геаграфiчнай цемры такога паказальнiка цяжка арыентавацца нават спецыялiсту. Таму, на наш погляд, геаграфiчныя паказальнiкi ў публiкацыях крынiц ВКЛ XVI ст. павiнны мець iншы, адрозны ад традыцыйнага змест[17].

Павысiць iнфарматыўнасць геаграфiчных паказальнiкаў можна наступнымi шляхамi. Па-першае, пры нестабiльнасцi напiсання назваў паселiшчаў у крынiцах ВКЛ i абумоўленай гэтым звычайнай iх шматварыянтнасцi “асноўнымi варыянтамi назвы” у паказальнiку мусяць быць сучасныя найменнi населеных пунктаў (калi гiстарычныя адрознiваюцца ад iх): “Волковыск”, а не “Волковыйск”, “Правые Мосты”, а не “Мосты” i г.д. Ад iншых варыянтаў назвы аднаго i таго ж паселiшча спасылкi даюцца на сучасную. Па-другое, у паказальнiку павiнны быць сцiслыя характарыстыкi сучаснага становiшча населеных пунктаў на падставе адпаведных даведнiкаў[18]. Акрамя iх назваў па-руску, характарыстыкi павiнны адлюстроўваць наступныя звесткi: тып населенага пункта; адмiнiстрацыйнае значэнне; адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльную прыналежнасць; дзяржаўную прыналежнасць. Усё гэта трэба зводзiць у першую частку пазiцыi. Па-трэцяе, паказальнiк мусiць адлюстроўваць усе iстотныя звесткi публiкаваных крынiц аб тагачасным становiшчы населеных пунктаў: гiстарычная назва (усе варыянты); тып паселiшча; адмiнiстрацыйна-гаспадарчая функцыя; адмiнiстрацыйна-гаспадарчая прыналежнасць; адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльная прыналежнасць; дзяржаўная прыналежнасць; тып уласнасцi. Адпаведныя звесткi выяўляюцца шляхам скрупулёзнага аналiзу дадзеных усiх спраў. Гэты блок iнфармацыi мусiць складаць другую асноўную частку пазiцыi паказальнiка.

Тэксты артыкулаў пра паселiшчы ў геаграфiчным паказальнiку, створаным паводле такiх прынцыпаў, можа мець, напрыклад, наступны выгляд: ВОЛКОВЫСК, ВАЎКАВЫСК, з 1940 г. горад, цэнтр сельсавету i раёну Гарадзенскай вобласцi, Рэспублiка Беларусь. ВОЛКОВЫЙСК, ВОЛКОВЫСК № 6, 68, 72 …, горад № 6, 90, 147 …, цэнтр воласцi № 67, 69, 146 …, “дзяржавы” № 6, 31, 45 … i павета №140, 143, 146 …, ВКЛ, дзяржаўная ўласнасць. ПРАВЫЕ МОСТЫ, ПРАВЫЯ МАСТЫ, вёска, цэнтр Мастоўскага сельсавету Мастоўскага раёну Гарадзенскай вобласцi, Рэспублiка Беларусь. МАСТЫ, МОСТЫ № 299, паселiшча Гарадзенскага павету № 196, цэнтр “дзяржавы” № 230, ВКЛ, дзяржаўная ўласнасць.

Неабходна адзначыць, што адразу пасля гiстарычнай назвы Ваўкавыска мы паказваем некалькi нумароў тых спраў разгляданай публiкацыi, у якiх розныя асобы, у т.л. i афiцыйныя, i установы, а таксама iншыя негеаграфiчныя аб’екты (напр., “справы”) вызначаюцца прыметнiкам “волковыйские”. Гэты прыём дазваляе зафiксаваць усе факты, што маюць дачыненне да населеных пунктаў, а тым самым i ўсе паселiшчы, у т.л. i тыя, якiя фiгуруюць у крынiцах ва ўскоснай форме. Аднак, паўтараем, такiя агульныя, без дэталiзацыi паказальнiкi ўскосных згадак паселiшчаў па сваёй iнфарматыўнасцi значна саступаюць паказальнiкам, што канкрэтна раскрываюць рэч з геаграфiчным прыметнiкам (“волковыйский боярин” № 67, 68, 72…; “волковыйский бурмистр” № 6, 157, 265 …; “волковыйский войт” № 6, 73, 143 …; “волковыйский врад” № 6, 202, 203 … i г.д.).

Акрамя таго, у паказальнiк мы ўключылi i такую вядомую, але не фiгуруючую ў справах 225-й кнiгi адмiнiстрацыйна-гаспадарчую адзiнку, як “дзяржава”, рэканструяваўшы яе з назвы яе кiраўнiка – “дзяржаўцы”. Гэты метадычны прыём таксама спрыяе больш поўнаму ўлiку населеных пунктаў i асноўных звестак пра iх.

На наш погляд, менавiта такi склад асноўных артыкулаў геаграфiчнага паказальнiка населеных пунктаў з’яўляецца аптымальным па сваёй iнфарматыўнасцi. Разам з тым, адносна айконiмаў ён можа выконваць функцыi каментара.

Такiм чынам, традыцыйныя геаграфiчныя паказальнiкi ў публiкацыях крынiц ВКЛ XVI ст. не адпавядаюць сучасным навуковым патрабаванням. Таму трэба далей распрацоўваць тэарэтычныя пытаннi iх зместу i формы. Прапанаваны варыянт мае на мэце не толькi паўней улiчваць i адлюстроўваць адпаведныя звесткi крынiц, але i iстотна павысiць iнфарматыўнасць геаграфiчнага паказальнiка.

Выданне добра iлюстраванае: ва “Уводзiнах” змешчана 25 копiй розных старонак 225-й кнiгi Метрыкi ВКЛ. На жаль, яны не маюць неабходных подпiсаў. Варта адзначыць i тое, што кнiга выдадзена на добрым палiграфiчным узроўнi, а яе арыгiнальнае знешняе афармленне адпавядае афармленню iншых тамоў дадзенай лiтоўскай серыi публiкацый.

Як вядома, у навуковых гiстарычных установах розных краiн ствараюцца разнастайныя базы дадзеных (БД) па гiсторыi ВКЛ. Напрыклад, у Iнстытуце гiсторыi Акадэмii Навук Беларусi на аснове аналiзу значнай колькасцi публiкацый крынiц створана БД “Корпус дадзеных па гiстарычнай геаграфii Беларусi X-XVI ст. (да Люблiнскай унii 1569 г.)”. У ёй зафiксавана 10000 фактаў пра 2500 населеных пунктаў Беларусi. Кожны яе запiс мае 40 палёў разнастайнай iнфармацыi. Завяршаецца таксама стварэнне адпаведных БД на аснове перапiсу войска ВКЛ 1528 г. Вiдавочна, што выкарыстанне такiх БД значна паскорыла б падрыхтоўку, у прыватнасцi, iмянных i геаграфiчных паказальнiкаў да чарговых публiкацый кнiг Метрыкi ВКЛ. Улiк iнфармацыi пра ўжо створаныя адпаведныя БД, а таксама распрацоўку ўмоў карыстання iмi мог бы ўзяць на сябе Iнстытут гiсторыi Лiтвы, якi шырока разгарнуў работу па падрыхтоўцы да выдання чарговых кнiг Метрыкi ВКЛ, да таго ж знаходзiцца ў былой сталiцы ВКЛ, дзе яна ў асноўным i стваралася.

З iншых пажаданняў аўтарам публiкацый крынiц ВКЛ асмелiмся выказаць наступныя. Несумненна, адным з асноўных кампанентаў навукова-даведачнага апарату павiнны быць адпаведныя гiстарычныя карты. Але як гэтая, так i iншыя часткi такога апарату могуць мець належны навуковы ўзровень толькi пры ўмове ўключэння ў асноўны творчы калектыў адпаведных спецыялiстаў з iншых дзяржаў, якiя таксама зацiкаўленыя ў комплекснай публiкацыi крынiц па сваёй гiсторыi. Асобная пагiнацыя “Уводзiн” уяўляецца немэтазгоднай. Вынас нумару кожнай справы на палi кнiгi вiдавочна паскорыў бы iх пошук.

Нягледзячы на пэўныя недахопы чарговай публiкацыi адной з кнiг Метрыкi ВКЛ лiтоўскiмi гiсторыкамi, без перабольшвання можам канстатаваць, што яны здзейснiлi навуковы i працоўны подзвiг. Даследчыкi i ўсе, хто цiкавiцца мiнулым ВКЛ, атрымалi магчымасць карыстацца яшчэ адным зборам каштоўных крынiц па гiсторыi перш за ўсё Беларусi i Лiтвы XVI ст. Тое ж, што тэкст кнiгi надрукаваны на мове арыгiнала (“рускай”), а “Уводзiны” i “Навукова-даведачны апарат” па-руску, робiць гэтую публiкацыю даступнай значна большаму колу карыстальнiкаў, чым кнiгу, надрукаваную па-лiтоўску.

Мiхаiл Спiрыдонаў


[1] Банионис Э., Введение // Литовская Метрика: Книга записей 5 (1427-1506) / Подгот. Э. Банионис, Вильнюс 1994, 5-16.
[2] Гл., напр.: Русская историческая библиотека, Т. 20., С-Петербург 1903; Т. 27., С-Петербург 1910; Т. 30., Юрьев 1914; Т. 33., Петроград 1915; Беларусі архіў, Т. 2., Менск 1928.
[3] Банионис Э., Введение, 16-17.
[4] Metryka Litewska: Księga sigillat 1709-1719 / Oprac. Ą. Rachuba, Warszawa 1987; Metryka Litewska: Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego: Wojewódstwo wileńskie 1690 r. / Oprac. A. Rachuba, War-szawa 1989; Литовская Метрика: Книга записей 5 (1427—1506), Вильнюс 1995; Литовская Метрика: Книга записей 8 (1499-1514) / Подгот. А. Балюлис, Р. Фирковичюс, Д. Антанавичюс, Вильнюс 1995; Литовская Метрика. Книга публичных дел 7. Кн.564 (1553-1567).Подг. А.Балюлис. Вильнюс 1996.
[5] Пичета В.И., Аграрная реформа Сигизмунда-Августа в Литовско-Русском государстве, 2-е изд., Москва 1958, 99; Белоруссия и Литва XV-XVI в.: Исследования по истории социально-экономического, политического и культурного развития, Москва 1961, 162.
[6]Гл., напр.: Спірыдонаў М.Ф., Вераскава, 1557 год // Памяць: Пст.-дакум. хроніка Навагрудскага раёна, Мінск 1996., 132-185; Метрыка ВКЛ (Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў. Ф. 389. Воп. 1). А.з. 51. А. 200 адв.—203; А.з. 269. А. 41-43.
[7]Тут і далей у тэксце спасылкі на раздзелы і артыкулы Статута ВКЛ 1529 г. даюцца па яго публікацьіі 1991 г. : Первый Литовский Статут. Тексты на старобелорусском, латинском и старопольском языках, Т. 2, ч. 1, Вильнюс 1991. Гл. таксама, напр.: Акты, издаваемые Виленской комиссией для разбора древних актов, Т. 21: Акты Гродненского земского суда, Вильна 1894, N1, 2 (1555); Т. 17: Акты Гродненского земского суда 1539—1565 г., Вильна 1890. N976, 977 і інш. (1555); Т. 22: Акты Слонимского земского суда, Вильна 1895, 1-3 (1555).
[8]Спиридонов М.Ф., Закрепощение крестьянства Беларуси (XV-XVI вв.), Минск 1993, 105.
[9] Таксама.
[10] Тамсама, 159-160.
[11] Насевіч В., Спірьідонаў М., «Русь» у складзе Вялікага Княства Літоўскага ў XVI ст. Карта: „Русь у складзе ВКЛ у XVI ст. (1:4600000) //3 глыбі вякоў. Наш край: гіст.-культуралаг. зборнік, Вып. 1., Мінск 1996, 4-27; Спиридонов М.Ф., „Литва” и „Русь” в Беларуси XVI в. Карта: 1:3000000 // Наш радавод. Матэрыялы міжнар. навук. канф. „Гістарычная памяць народаў Вялікага Княства Літоўскага і Беларусі XIII-XX ст.” (Гродна, 3-5ліпеня 1996), Кн.7, Гродна 1996, 206-211.
[12] Методические рекомендации по изданию и описанию Литовской метрики / Сост. А.Л. Хорошкевич, СМ. Каштанов, Вильнюс 1985.
[13] Гл., напр.: Словарь современного русского литературного языка, Т. 1-17, Москва-Ленинград 1948-1965; Словарь русского языка: В 4 т., Т. 1-4, Москва 1985-1988.
[14] Гістарычны слоўнік беларускай мовы, Вып. 1-15, Мінск 1982-1996; Тлумачальиы слоўнік беларускай мовы: У 5 т., Т. 1-5, Мінск 1978-1984; Этымалагічны слоўнік беларускай мовы, Т. 1-8, Мінск 1978-1993.
[15]Этымалагічны слоўнік беларускай мовы, Т. 6, 100. Гл. таксама: Słownik języka polskiego, Т. 2, Warszawa 1902, 778; Рабаданова Л.И., Названия одежды, головных уборов и материалов для их изготовления в памятниках старобелорусской письменности, Дисс. канд. филол. наук, Минск 1991,44,50.
[16]Методические рекомендации, 82-83.
[17]Спиридонов М.Ф., Пути повышения информативности указателей населенных пунктов в публикациях источников по истории Великого княжества Литовского XVI в. // Тэзісы міжнароднай навукова-тэарэтычнай канферэнцыі “Архівазнаўства, крыніцазнаўства, гістарыяграфія Беларусі: стан і перспектывы”. 1-2 снежня 1993 г., Ч. 1., Мінск 1993, 74-79.
[18] Гл., напр.: Рапановіч Я. Н., Слоўнік назваў населеных пунктаў Віцебскай вобласці, Мінск 1977; Слоўнік назваў населеных пунктаў Брэсцкай вобласці, Мінск 1980; Слоўнік назваў населеных пунктаў Мінскай вобласці, Мінск 1981; Слоўнік назваў населеных пунктаў Гродзенскай вобласці, Мінск 1982; Слоўнік назваў населеных пунктаў Магілёўскай вобласці, Мінск 1983; Слоўнік назваў населеных пунктаў Гомельскай вобласці, Мінск 1986.

Наверх

Unia brzeska. Geneza, dzeje i konsekwencje (Святлана Марозава)

13 снежня, 1996 |


Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów slowiańskich. Praca zbiorowa pod red. R.Łużnego, F.Ziejki i A.Kępińskiego, Kraków 1994. 555 S.

У 1992 г. у Ягелонскiм унiверсiтэце ў Кракаве адбылася навуковая сэсiя, прысвечаная праблеме месца i ролi унii ў культуры славянскiх народаў. У ёй бралi ўдзел каля пяцiдзесяцi даследчыкаў з Польшчы, Украiны, Беларусi, Вугоршчыны i Баўгарыi. Матэрыялы сэсii, выклiкаўшай вялiкую цiкавасць у Польшчы i за яе межамi, i склалi зборнiк “Unia brzeska”. Агледзiм толькi тыя публiкацыi, якiя датычаць беларускай гiсторыi i культуры.

У артыкуле “Prekusor unijnych dążeń Rusinów. Memoriał unijny metropolity Mizaeła” Вацлаў Грыневiч з Люблiна распавядае пра калектыўны лiст, накiраваны ў 1476 г. кiеўскiм мiтрапалiтам Мiзаiлам да рымскага папы Сiкста IV. Царкоўнае аб’яднанне на Фларэнцiйскiм саборы, адзначае даследчык, аказалася вельмi кароткачасовым. Але сабор паклаў пачатак рэгiянальнаму унiйнаму руху, якi доўжыўся стагоддзi. Тэндэнцыя да аб’яднання была моцнай i сярод “русiнаў”, г.зн беларуска-украiнскага насельнiцтва. Пра гэта сведчаць падзеi ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, Рускiм i Жамойцкiм у 1470-я г. На саборы ў Наваградку смаленскi епiскап Мiзаiл (Пструцкi, Пструх) i сабранае тут духавенствам заявiлi аб падтрымцы Фларэнцiйскай унii, i ў 1473 г. (цi 1474) звярнулiся да рымскага папы з просьбай аб’яднацца з каталiцкай царквой. У 1476 г. у час сустрэчы ў Вiльнi Мiзаiл, толькi што абраны кiеўскiм мiтрапалiтам, накiраваў Сiксту IV пасланне, падпiсанае iм самiм, двума архiмандрытамi i трынаццацю “рускiмi” магнатамi. Яно, як i папярэднi лiст, да адрасата, верагодна, не дайшло, затое стала важным гiстарычным сведчаннем iмкнення часткi беларуска-украiнскай духоўнай i свецкай элiты да адзiнства хрысцiянства, адлюстроўвае разуменне папярэднiкамi Берасцейскай унii справы аб’яднання цэркваў.

Прааналiзаваўшы змест мемарыялу 1476 г., В.Грыневiч прыходзiць да цiкавых высноў. Па-першае, нашыя продкi жадалi такога аб’яднання цэркваў, якое б не пазбаўляла iх суверэннай самабытнасцi. Гэтае адзiнства не павiнна было выключаць рознароднасцi культураў, звычаяў i абрадаў. Па-другое, вяртанне да адзiнства з каталiцкай царквой не прадугледжвала разрыву кананiчнай сувязi з Канстанцiнопальскiм патрыярхатам. Гэтая праблема з’явiлася пасля заключэння Берасцейскай унii, прывёўшай да разрыву унiятаў з Канстанцiнопалем i падзелу ўнутры самога праваслаўя.

Праз 170 гадоў пасля мемарыялу Мiзаiла з аналагiчным пасланнем да папы Урбана VIII звярнуўся кiеўскi мiтрапалiт Пётр Магiла, у якiм крытыкаваў “берасцейскую” мадэль унii, прапаноўваючы ўласны праект аб’яднання з касцёлам, без разрыву з Канстанцiнопалем.

Той самы мемарыял Мiзаiла, але ўжо як помнiк беларускай лiтаратуры i пiсьменства, названы “Пасланнем да папы рымскага Сiкста IV”, яшчэ не заняўшы належнага месца ў гiсторыi нашай культуры, разглядае ў сваiм артыкуле польскi даследчык Рышард Лужны. Крынiца, напiсаная на старабеларускай мове, была ў 1605 г. знойдзена Iпацiем Пацеем у Крэўскай царкве. Яна прыцягнула ўвагу Кiеўскага мiтрапалiта як грунтоўны гiстарычны аргумент супраць распаўсюджанай сярод яго сучаснiкаў думкi, што ў ВКЛ iдэя царкоўнай унii да канца XVI ст. была новай, незвычайнай, раней невядомай. Услед за Пацеем, якi, задумаўшы надрукаваць гэты помнiк на мове арыгiнала i з каментарыямi па-польску, натарыяльна засведчыў яго верагоднасць, сучасны вучоны разгледзеў пытанне аўтэнтычнасцi “Паслання” 1476 г. Пасля шматвекавой традыцыi трактавання гэтай крынiцы фальсiфiкатам аргументацыя Р.Лужнага (факт засведчання Пацеем дакумента ў Вiленскiм магiстраце, дакладнасць i канкрэтнасць iнфармацыi пра паноў i духавенства, падпiсаўшых зварот да папы рымскага) уяўляецца недастатковай, каб канчаткова зняць сумненнi ў сапраўднасцi помнiка. Чаму ўсё ж сярод сучаснiкаў Пацея шырылася думка, што хоць пасланне i напiсана на старой паперы, старым пiсьмом, але ў iм “речь (стыль – С.М.) вся Потеева”? Нешматлiкiя крынiцы, якiя сведчаць пра знаходку “Паслання” Пацеем, зыходзяць ад апошняга цi звязаны з яго iмем, у прыватнасцi, звестка аб натарыяльным засведчаннi iм дакумента ў Вiльнi. Нам вядомы яшчэ факт перадачы мiтрапалiтам арыгiнала “Паслання” на захаванне ў Вiльню з настаўленнем пiльна берагчы яго, бо, маўляў, такiм аргументам можна “выкалаць вочы” працiўнiкам царскага адзiнства.

Праблема аўтэнтычнасцi дакумента 1476 г. яшчэ чакае свайго канчатковага вырашэння. Пад пытаннем i яго назва: “Пасольства да папы рымскага Сiкста IV” – так помнiк называўся раней у навуковай лiтаратуры, “Пасланне…”, як яго назваў у сваёй публiкацыi Р.Лужны, цi проста мемарыял Мiзаiла як рабочая назва, уведзеная В.Грыневiчам?

На сёння захавалася толькi копiя “рускага” арыгiналу помнiка, яго лацiнскi пераклад, а таксама каментаваная публiкацыя ў старабеларускай i польскай моўных версiях, выдадзеная Iпацiем Пацеем у 1605 г. у Вiльнi. Вiленскай публiкацыi папярэднiчае невядомы раней арыгiнальны вершаваны твор “Павучанне аднаго да сваёй Русi”, якi належыць пяру Пацея i выступае ў ролi эпiграфа да ягонай iнтэрпрэтацыi “Паслання да папы Сiкста IV”. Простая канстатацыя Р.Лужным прыналежнасцi верша кiеўскаму мiтрапалiту не можа задаволiць зацiкаўленага унiйнай тэматыкай чытача. Праблема атрыбуцыi твора заслугоўвае большай даследчыцкай увагi.

Новым прачытаннем вiленскай публiкацыi 1605 г. Р.Лужны адкрыў раней невядомую нам iпастась аднаго з галоўных творцаў Берасцейскай унii: той паўстаў перад намi як гiсторык-крынiцазнаўца i паэт, а таксама ўзбагацiў нашыя веды пра беларускую лiтаратуру той пары. Ён першы даследуе польскамоўнае вершаванае “Павучанне аднаго да сваёй Русi”, сугучнае зместу “Паслання…”. Паэтычнымi радкамi I.Пацей перадае этна-культурную сiтуацыю “рускай” супольнасцi Вялiкага Княства Лiтоўскага, паўстаўшы ў дзяржаве культурна-рэлiгiйны антаганiзм. Сэнс верша – абарона унiйнай справы, палемiка з яе працiўнiкамi, пошукi новых аргументаў для адзiнства з хрысцiянствам Захаду.

Няўжо ж вашы продкi памылялiся,
Што аб згодзе з рымлянамi пiльна старалiся?
Пра гэта сведчыць той лiст iх,
больш ста гадоў назад пiсаны
I да Рыму iмi да Сiкста пасланы,

- пiша Пацей (пераклад – С.М.). Р.Лужны называе “Пасланне…” храналагiчна апошняй з выдадзеных прац Пацея (1605 г.), хоць некалькiмi радкамi вышэй сярод твораў мiтрапалiта называе “Гармонiю”, надрукаваную ў 1608 г.

Польскi вучоны аптымiстычна настройвае сучасных даследчыкаў на новыя пошукi i лiчыць найбольш верагодным полем знаходак новых твораў рэлiгiйнае пiсьменства пералому XVI-XVII ст.

Баляслаў Кумор у публiкацыi “Geneza i zawarcie unii brzeskiej” на гiстарычных дакументах, галоўным чынам, першай паловы-сярэдзiны 90-х гадоў XVI ст. абвяргае прынятае ў расiйскай царскай i савецкай гiстарыяграфii меркаванне, што унiя з’явiлася вынiкам “езуiцкай iнтрыгi” i палiтычна-адмiнiстрацыйнага цiску, паказвае яе як справу ўласнай волi беларуска-украiнскага вышэйшага духавенства, аднолькава адпавядаўшую патрэбам як царквы, так i дзяржавы. Улады занялi ў гэтай справе талерантную пазiцыю. “Наш каралеўскi маестат не жадае нiкога цягнуць i прымушаць… да св. унii i згоды прымусова…, але жадаем таксама, каб нiхто не цярпеў гвалту i крыўды, хто iмкнецца далучыцца да гэтага св. адзiнства з уласнай волi”, – гаварылася ў тагачасным дакуменце.

Берасцейская унiя, па сцверджаннi Б.Кумора, стала вялiкiм крокам беларуска-украiнскай Русi i праваслаўнай царквы ў накiрунку да Захаду, яго больш развiтай тады культуры. Яна была выйсцем з векавой iзаляцыi i апярэдзiла на сто гадоў еўрапеiзацыю Расii, распачатую ў пачатку XVIII ст. царом Пятром Вялiкiм.

Артыкул Веслава Вiткоўскага прысвечаны характарыстыцы чатырох важнейшых фактараў грамадска-культурнага жыцця беларускага i ўкраiнскага народаў у часы панавання Жыгiмонта III Вазы: кнiгадрукарства, брацкага руху, школьнай справы i Рэфармацыi. Аўтар спрабуе вызначыць iх уплыў i ролю ў падзеях, звязаных з Берасцейскай царкоўнай унiяй, а таксама ступень iх уплыву на моўную сiтуацыю на “рускiх” землях Рэчы Паспалiтай. Польскi вучоны пiша пра парадоксы тагачаснага культурна-рэлiгiйнага жыцця. Па-першае, пратэстанты як носьбiты рэлiгiйных навiнак, сваёй дзейнасцю аслабляўшыя праваслаўны лагер, здавалася б, мусiлi хоць ускосна працаваць на карысць унii, аднак, разбiтыя пад канец XVI ст. бесперапыннымi атакамi езуiтаў i ў дадатак расколатыя ўнутранымi супярэчнасцямi, яны пачалi цесна супрацоўнiчаць з праваслаўнымi. Па-другое, здаралася, што брацтвы – апора “благочестия” на Беларусi i Украiне – сваёй барацьбой з праваслаўнай ерархiяй за прывiлеi часам дзейнiчалi на карысць прыхiльнiкаў унii. Па-трэцяе, створаная праваслаўнай царквой у перадунiйны перыяд сiстэма асветы не задавальняла патрэбы рэлiгiйна i нацыянальна ўзбуджанай праваслаўнай беларуска-украiнскай грамадскасцi. Культурную сiтуацыю тут змянiла унiя, што яшчэ ў 1620 г. у соймавай прамове адзначыў валынскi чашнiк Лаўрэнцi Дрэвiнскi: “Калi б некаторыя сярод нашага духавенства не адступiлi ад свайго пастыра, i калi б тыя, што нас пакiнулi, не павярнулiся б супроць нас, то такiя навукi, такiя школы, такая колькасць выдатных вучоных людзей нiколi б у народзе рускiм не з’явiлася”.

Цяжка прыняць выкарыстаную В.Вiткоўскiм тэрмiналогiю. Тэрмiн “заходнерускi”, якi ўжываецца ў артыкуле ў дачыненнi да беларуска-украiнскай тэрыторыi, да iх друкарства, грамадскасцi, культуры, асветы, праваслаўя часоў Жыгiмонта III Вазы, не з’яўляецца нi гiстарычным, нi навуковым. I тым больш цяжка згадзiцца з высновай аб фармаваннi пад уплывам чатырох названых вышэй фактараў заходнерускай мовы, якая праходзiла канчатковую лiтаратурную апрацоўку пад пёрамi “берасцейскiх” палемiстаў. Нам ўяўляецца, што ў той час, калi “руская” мова дыферэнцавалася на беларускую i ўкраiнскую, не можа быць гаворкi пра фармаванне адзiнай мовы. Больш слушнай выглядае тэза пра канчатковую шлiфоўку нацыянальных моў у царкоўнарэлiгiйнай палемiцы канца XVI – пачатку XVII ст.

Беларускi фiлолаг Сяргей Кавалёў у артыкуле “Няздзейсненая унiя (паводле дыярыуша Гальяша Пельгрымоўскага)” з пункту погляду iдэйна-палiтычнага зместу аналiзуе вершаваны дзённiк пiсара ВКЛ Гальяша Пельгрымоўскага, якi ўдзельнiчаў у 1600-1601 г. у пасольстве на чале з Львом Сапегам да Барыса Гадунова. Помнiк з’яўляецца унiкальным гiстарычным дакументам, якi не толькi зафiксаваў хаду перамоў i заключэнне перамiр’я памiж Рэччу Паспалiтай i Маскоўскай дзяржавай, але i захаваў iнфармацыю пра спробу заключэння унii памiж гэтымi дзяржавамi. Берасцейская унiя толькi згадваецца ў артыкуле: яна адбылася ў краiне, дзе сама iдэя унii, саюзу ў якасцi сродку вырашэння тых цi iншых палiтычных i рэлiгiйных праблемаў, неаднаразова выкарыстоўвалася i рэалiзоўвалася ў дзяржаўнай палiтыцы.

Публiкацыя Ганны Дылянговай “Unia brzeska – pojednanie czy podział?” даводзiць, што царкоўны саюз, заключаны ў 1596 г., не толькi не дасягнуў сваёй мэты – рэгiянальнага аб’яднання хрысцiянства, але i меў адваротныя вынiкi, бо разбурыў адзiнства ўсходняй царквы на ўсходнеславянскiх землях Рэчы Паспалiтай, якая падзялiлася на праваслаўную i унiяцкую. Гэты падзел меў не толькi рэлiгiйны характар. Ён ахапiў сферу палiтыкi, нацыянальнае i грамадскае жыццё, культуру. Даследчыцца лiчыць, што унiя не стала фактарам нацыянальнай, грамадскай i рэлiгiйнай кансалiдацыi, а наадварот, паглыбiла раскол. Рымска-каталiцкая царква на ўсходзе Рэчы Паспалiтай зрабiлася царквой паноў, а унiяцкая i праваслаўная – веравызнаннем сялян. На сацыяльную дэзынтэграцыю накладвалася нацыянальнае размежаванне. Больш за тое, з цягам часу унiяцкая царква ў нейкай меры паддалася лацiнiзацыi, а значыць i паланiзацыi. Ганна Дылянгова вiнавацiць унiю ў акаталiчваннi сацыяльных вярхоў. Але ж на пачатковым этапе унiяцтва, наадварот, вяло змаганне за захаванне магнатаў i шляхты ва ўсходнiм абрадзе. Цi не паказальнымi ў гэтым сэнсе з’яўляюцца звароты ў Рым мiтрапалiта Язэпа Руцкага з просьбай паставiць заслону на шляху пераходу беларуска-украiнскай шляхты ў лацiнскi абрад, бо калi гэта не спынiць, дык, па ягоных словах, “рускай шляхты не застанецца для рускай нацыi”. Адказам на захады мiтрапалiта-рэфарматара стала папская пастанова 1624 г. аб забароне пераходу унiятаў у лацiнства. Або гляньма на ўмовы, на якiх заключалася Берасцейская унiя. Яны прадугледжвалi прызначэнне на духоўныя пасады толькi “людзей народу рускага”, захаванне ранейшых абрадаў, звычаяў, забаранялi пераход унiятаў у лацiнскi абрад i ператварэнне унiяцкiх храмаў у рыма-каталiцкiя касцёлы[1]. Як бачым, дакумент пакiдаў унiятам магчымасць захоўваць адасобленасць.

Унiяцкая царква нават у XVIII ст. не стала фактарам масавай паланiзацыi (лацiнiзаваўся i паланiзаваўся толькi базыльянскi ордэн i вышэйшая ерархiя). У цяжкiх умовах цiску з боку касцёлу, а потым i расiйскага праваслаўя, яна падтрымлiвала нацыянальную адметнасць беларускага народу. Дарэчы, сама Дылянгова сцвярджае, што сяляне, у большасцi сваёй унiяты, лiчылiся русiнамi. А польскi даследчык Е.Старчэўскi ў 1929 г. пiсаў, што унiя пераўтварылася ў “спецыфiчную русiнскую рэлiгiю”, якая стала канкурэнткай каталiцкага касцёлу ў барацьбе за ўплыў на беларуска-украiнскае насельнiцтва.

Кракаўскiя вучоныя Здзiслаў Нядзеля, Аляксандр Навумаў i Ян Окань прысвяцiлi свае артыкулы слядам унii ў культуры беларускага народу. Першы з iх звярнуўся да гiсторыi базыльянскiх школ у Беларусi канца XVIII ст. У 1773 г. ордэн меў тут 24 парафiяльныя (пачатковыя) школы, пяць сярэднiх шасцiкласных, фiласофска-тэалагiчныя штудыi ў Полацку, Вiцебску i Жыровiцах, а таксама духоўныя семiнарыi ў Полацку, Лаўрышаве i Жыровiцах. На аснове рапартаў школьных iнспектараў Адукацыйнай камiсii за 1782-1792 г. гiсторык асвятляе дзейнасць базыльянскiх гiмназiй у Беразвеччы, Жыровiцах, Берасцi, Барунах i Паддубiссi. Разам у 1800 г. у iх навучалася 857 чалавек. Вучылi польскую, царкоўнаславянскую, французскую, нямецкую, часам лацiнскую мовы, матэматыку, фiзiку, гiсторыю i рэлiгiю. Здзiслаў Нядзеля заключае, што базыльянскае школьнiцтва грала вялiкую i карысную ролю ў развiццi адукацыi ды было цi не найбольш прадстаўнiчым на тэрыторыi Беларусi ў апошняй чвэрцi XVIII ст., пасля лiквiдацыi езуiцкiх навучальных устаноў.

Аляксандр Навумаў даследуе царкоўнаславянскую гiмнаграфiю унiятаў, пачатак якой паклалi лiтургiчныя тэксты ў гонар Язафата Кунцэвiча, што наследавалi лепшыя традыцыi царкоўнаславянскай лiтаратуры на тэрыторыi Кiеўскай мiтраполii. Выяўленыя Навумавым у рукапiсных аддзелах бiблiятэк Польшчы i Вiльнi раней невядомыя рукапiсныя унiяцкiя гiмнаграфiчныя тэксты XVII ст. блiзкiя вiзантыйска-славянскай традыцыi. Аналiзуючы творы XVII-XVIII ст., аўтар прасочвае пагаршэнне iх царкоўнаславянскай мовы ў параўнаннi з даберасцейскiм перыядам: адчуваецца ўплыў простанародных гаворак, з’яўляюцца паланiзмы. Лацiнiзацыя унiяцкiх абрадаў i паланiзацыя iх тэкстаў актывiзавалася пасля Замойскага сабору 1720 г.

Ва ўмовах, пiша А.Навумаў, калi праваслаўная царква Рэчы Паспалiтай звязала свой лёс з маскоўскiм цэнтрам, унiяцкая лiтаратура жывiцца за кошт польскай i лацiнскай лiтаратур, з аднаго боку, i з народнай рэлiгiйнай лiтаратуры, з другога. На прыкладзе унiяцкай гiмнаграфii даследчык выдзяляе асноўныя этапы развiцця культуры унiятаў Беларусi i Украiны – ад поўнай мастацкай пераемнасцi вiзантыйскай традыцыi праз паступовы разрыў з ёю i зблiжэнне з лацiнска-польскай культурай да пэўнага, хоць i штучнага, вяртання да ўласных каранёў у XX ст.

Цiкавы аспект унii зарануў Ян Окань. Яна выклiкала ўвагу школьнага тэатру езуiтаў да вясковага беларускага асяроддзя як да прасторы, на якой iснавалi дзве царквы – усходняя i заходняя. Раскрываючы на сцэне экзотыку ўсходнiх зямель Рэчы Паспалiтай, езуiты ўвялi ў iнтэрмедыi вобраз беларускага селянiна, якi, такiм чынам “узышоў” на грунце тэатральнай культуры Захаду.

У шэрагу артыкулаў зборнiка разглядаецца вобраз унiятаў у польскай паэзii, прозе, драматургii. Гераiняй не аднаго лiтаратурнага твора стала i менская базыльянка Макрына Мечыслаўская – адна з ахвяр пераследу унiятаў у Беларусi 1830-40-х г. Шмат i на розных мовах – польскай, рускай, украiнскай, лацiнскай, нямецкай, французскай, ангельскай, гiшпанскай, iтальянскай, вугорскай – напiсана пра полацкага унiяцкага арцыбiскупа Язафата Кунцэвiча. У царскай Расii i СССР пра грэка-каталiкоў зацята маўчалi. Пра Кунцэвiча ў гэты час найбольш пiсала ўкраiнская эмiграцыя. Шмат увагi яго постацi надавалася яшчэ ў даваеннай Польшчы, але ў паваенных публiкацыях яго iмя згадвалася рэдка. Пра ўсё гэта пiша Мiраслава Олдакоўска-Куфлёва з Люблiна, якая прадставiла сучасны твор, прысвечаны унiяцкаму святому – “жыцiе” Кунцэвiча, напiсанае Тадэвушам Жыхевiчам (1986).

Артыкулы беларускiх аўтараў прысвечаны постунiйнай тэматыцы. Скасаванне унii, як у свой час i яе заключэнне, узбагацiла беларускую лiтаратуру шэрагам ананiмных твораў i ў абарону веры, i супраць яе. Мiкола Хаўстовiч разглядае нешматлiкiя, надрукаваныя па-за межамi Расiйскай Iмперыi лiтаратурна-публiцыстычныя творы ў падтрымку унii. Сярод iх – беларускi варыянт польскай песнi “Божа, што Польшчы…”, вершаваная “Гутарка старога дзеда”, “Крыўда i праўда”. Яны асуджаюць улады за знiшчэнне унiяцкай царквы i клiчуць на барацьбу за яе адраджэнне. Прыкладам, у апошнiм вершы гаворыцца пра злачынства, учыненае царызмам супраць унiяцкай царквы:

Яны i веру святую
Зьвялi ў схiзму праклятую;
Задавалi нам i мукi, -
Прывадзя нас да разлукi
Ад нашага з прэдкаў Бога,
Што то была за трывога!
На нас для гэтых разлук,
Нi адзiн ссеклi лазы пук, -
I ў ланцугi кавалi,
I ў турмы саджалi,
Навадзiлi i салдат, -
А салдат то ня свой брат!

Шкада, што, засяродзiўшыся на скасаваннi унii як шляху русiфiкацыi Беларусi, даследчык зусiм мала ўвагi звярнуў на галоўны прадмет даследавання – ананiмную лiтаратуру.

Менскi гiсторык Iгар Запрудскi на аснове аналiзу “Мужыцкай праўды” паказвае стаўленне Канстанцiна Калiноўскага да унiяцтва. Зварот паўстанцкага лiдэра да унii ён звязвае з ростам нацыянальнай свядомасцi мясцовай iнтэлiгенцыi, беларускага народу ў цэлым, для якога унiя на працягу дзесяцiгоддзяў з’яўлялася нацыянальнай рэлiгiяй. Безумоўна, Калiноўскi, сцвярджае I.Запрудскi, пэўным чынам iмкнуўся выкарыстаць рэлiгiйныя пачуццi народа для паглыблення рэвалюцыйнага руху, але гэта была не галоўная, у кожным разе не адзiная задача. Шосты нумар “Мужыцкай праўды” цалкам прысвечаны рэлiгiйным пытанням. З яго вынiкае, што Калiноўскi лiчыў унiяцкую веру не толькi праўдзiвай i справядлiвай для беларусаў, але i асвечанай гiстарычнай традыцыяй верай продкаў, асуджаў яе скасаванне.

Любоў Тарасюк звязала унiяцкую тэматыку творчасцi Францiшка Багушэвiча з праблемай нацыянальнай самасвядомасцi беларусаў i ролi унiяцкай царквы ў гiсторыi i культуры Беларусi. Даследчыца спрабуе паказаць яго паэтычныя творы як мастацкую крынiцу, адлюстраваўшую асэнсаванне факту скасавання унii ў Беларусi ў XIX ст. Яны сведчаць пра захаванне ў народзе памяцi пра унiю як пра веру продкаў. “Былi унiяты калiсь дзяды”, “За веру дык цярпелi не мала”, – успамiнае сялянскi хлопец з верша “Свая зямля”. Праўда, у большасцi прыведзеных у артыкуле прыкладаў размова iдзе пра сялян каталiцкага веравызнання. Тэза пра беларускую мову як асноўную ў унiяцкай царкве, вядома ж, памылковая. Ёй была царкоўнаславянская. Недахопам публiкацыi з’яўляецца i адсутнасць спасылак на лiтаратуру.

Беларуская гiстарыяграфiя не мае такой традыцыi даследавання унii з нацыянальных пазiцый, як, скажам, польская цi расiйская. Таму рост цiкавасцi да унiяцкай праблематыкi пасля вызвалення гiстарыяграфii з-пад iдэалагiчнага прэсу цалкам зразумелы. Як рэакцыя ў адказ на абмежаваннi, забароны i мiфатворчасць папярэдняй эпохi, у часткi беларускiх гiсторыкаў выяўляецца другая крайнасць – апалогiя унii. За гэта беларускiх аўтараў кракаўскага зборнiка ў нейкай ступенi справядлiва пакрытыкаваў iх праваслаўны апанент з Польшчы Мiкалай Гайдук. Ён слушна заўважыў, што навуковы аб’ектывiзм патрабуе паказу як пра-, так i антыунiяцкай ананiмнай лiтаратуры, адзначыў iншыя хiбы публiкацый беларускiх аўтараў. Але ягоная рэцэнзiя, названая “Шоў няпраўды i нянавiсцi”[2], сама патыхае нянавiсцю да тых, хто пазбавiўся аднабаковасцi i спрабуе глядзець на унiю з пазiцый нацыянальна беларускiх. Рэцэнзент адмаўляе адыход ад рускацэнтрычнай мiфалагемы беларускай гiсторыi i асуджае нават удзел нашых вучоных у навуковых мерапрыемствах, прысвечаных гадавiне Берасцейскай унii. Але ж такiя канферэнцыi збiраюцца не дзеля таго, каб хвалiць цi ганiць унiю, а каб разабрацца ў гэтым феномене беларуска-украiнскай гiсторыi, каб лепш зразумець яго.

Святлана Марозава


[1] Митрополит Іларіон. Берестейська унія. Її генеза, теорія, практика, Вінніпег 1993, 64-72.
[2]Pryegląd Prawosławny, 1995, 3, 19-20.

Наверх

Rüß Hartmut, Herren und Diener (Генадзь Сагановiч)

12 снежня, 1996 |


Rüß, Hartmut, Herren und Diener. Die soziale und politische Mentalität des russischen Adels. 9.-17. Jahrhundert, Köln; Weimar; Wien; Böhlau 1994. IX, 540.

Трэба адразу агаварыць, што пад “рускiм дваранствам” Гартмут Рус разумее грамадскую элiту Русi Кiеўскай i Маскоўскай (да Пятра I). У адрозненне, скажам, ад М.Грушэўскага, П.Мiлюкова, Э.Кiнана i Р.Пайпса, якiя адмаўлялi гiстарычную пераемнасць па лiнii Кiеў – Масква, аўтар кнiгi лiчыць такi падыход цалкам правамерным. Не заглыбляючыся ў сутнасць праблемы, канстатую толькi культурна-геаграфiчную неадпаведнасць назвы даследавання яго зместу. Бо, як выглядае з агляду крынiцаў i надзвычай багатага спiсу лiтаратуры, познесярэднявечныя Беларусь i Украiна засталiся па-за ўвагай вучонага, але ж тут таксама было дваранства, якое называла сябе “народам рускiм”, “шляхтай рускай”. Прычым, у ментальным плане акурат яно iстотна адрознiвалася ад маскоўскага. У кожным разе, “рускае дваранства” дапятроўскiх часоў нельга было абмяжоўваць вялiкарускiм. “Руская” шляхта Беларусi i Украiны выглядала б у кнiзе iнакш.

Агаварыць гэта хацеў дзеля таго, каб адразу ўлiчваць рознiцу разумення Русi намi i заходнееўрапейскiм гiсторыкам ды больш сутнасна ацэньваць фундаментальную працу Руса. Яна ж з’яўляецца першым сучасным сiнтэтычным даследаваннем дваранства Русi i Расii ад яго фармавання да канца ХVII ст. Яго аўтар, прыват-дацэнт усходнееўрапейскай гiсторыi Мюнстэрскага ўнiверсiтэту, па многiх вартых публiкацыях даўно вядомы як дасведчаны i аўтарытэтны гiсторык-славiст. Новая кнiга ў пэўным сэнсе абагульняльная, вынiковая. У плане метадалагiчным Рус наследуе Норбэрта Элiаса[1]. Ён комплексна паказвае тое, што яшчэ не заслугоўвала самадастатковай увагi расiйскiх вучоных – яду дваран, iх пiтво, адзенне, жыллё, адукацыю, цырыманiялы, смерць, жанчын, каханак i г.д.

У грунтоўных уводзiнах нямецкi вучоны слушна заўважыў, што ў савецкай гiстарыяграфii дваранства амаль не даследавалася. Калi хто i звяртаўся да яго, дык у рамках старых (лiберальнага або марксiсцкага) iнтэрпрэтацыйных узораў. Да таго ж, каб быць вольным ад iдэалагiчнага прэсiнгу, у савецкiя часы многiя вучоныя абмяжоўвалiся безацэначнай дэталiзацыяй. Назапашана велiзарная фактаграфiя, штучна выдзелены асобныя перыяды, у якiх вузка спецыялiзуюцца гiсторыкi, але ад усяго гэтага мала толку.

У такiм кантэксце Рус ставiць задачу “вывесцi праблематыку дваранства з вузкай перспектывы фактаў i храналагiчнай абмежаванасцi эпохi ў шырокую дыскусiйную сферу”, i пры гэтым не страцiць фактуры. Ён супраць спекуляцый, якiх хапала i ў заходняй гiстарыяграфii. Можна пагадзiцца з аўтарам, што мераць гiсторыю Расii толькi па еўрапейскiх мерках, як гэта часта рабiлася, наўрад цi карэктна. Напрыклад, адмаўляць само iснаванне арыстакратычнага дваранства ў Расii толькi таму, што яно мела не такiя станавыя прывiлеi, як на Захадзе. I Рус крытычна дыстанцуецца ад тых, хто абсалютызуе заходнюю перспектыву. Хоць ён i не адкiдае параўнання як метаду даследавання.

Гартмут Рус дэманструе вялiкi досвед i iнтуiцыю добрага знаўцы крынiц. Толькi глыбока абазнаны спецыялiст можа заўважыць, што “iснуе структурная залежнасць крынiц…, у якой праяўляецца гiстарычная структура часу”(30). I далей цалкам слушная думка пра тое, што навуковая сiнтэза, калi яна хоча быць нечым большым, чым проста нагрувашчваннем па магчымасцi большай колькасцi фактаў па прадмету, мусiць даваць комплексны агляд крынiцаў з улiкам гэтай залежнасцi.

Уражвае i веданне лiтаратуры прадмета. Характарызуючы папярэднюю гiстарыяграфiю, аўтар выдзяляе дарэвалюцыйную, савецкую i заходнюю плынi. У кожнай з iх iнтэрпрэтацыя дваранства i цэнтральнай улады залежала ад агульнай гiстарычнай ацэнкi пануючага стану. Вядома, што ў савецкiя часы вялiкiя князi i цары выдавалiся за прыхiльнiкаў пазiтыўна ацэненай дзяржаўнай цэнтралiзацыi, а яе працiўнiкi былi “рэакцыянерамi”. Канцэнтрацыя ўлады i iмкненне да аўтакратыi падавалiся як прагрэсiўныя крокi дзяржаўнага развiцця. А немарксiсцкая навука, наадварот, цiкавiлася больш негатыўнымi наступствамi неабмежаванага самаўладдзя, “выраджэннем” улады з прычыны адсутнасцi ўсялякага грамадскага кантролю над ёй.

Яшчэ ва ўводзiнах аўтар канстатуе, што паўсюль у Еўропе асноўным знакам узаемадачыненняў памiж князямi i дваранствам былi кааперацыя i канфлiкт (Kooperation und Spannung), але калi на Захадзе канфлiктныя моманты здымалiся прынцыповым раздзяленнем палiтычных фукнкцый (мэтаў), дык у Расii пытанне аб альтэрнатыўнай камбiнацыi ўлады нiколi i не ставiлася (17). Як заўважыў М.Яблачкаў, тут заўсёды была самая шчыльная сувязь памiж тронам i дваранствам.

Аднак далей Гартмут Рус адыходзiць ад поглядаў яго заходнееўрапейскiх папярэднiкаў. Ён сыходзiць з таго, што гiсторыя Расii (цi Русi? Усё ж невядома, што аўтар мае на ўвазе. – Г.С.) не ёсць перманентным “неразвiццём”; ейная хада па-просту адпавядае зададзеным Расii ўмовам. Тэзу пра адсутнасць леннай сiстэмы ў Расii ён адмаўляе на той падставе, што яе асновай было фармальнае параўнанне рэалiй. Маўляў, нiхто ж не бярэцца сцвярджаць пра iдэнтычнасць развiцця феадалiзму на захадзе i ўсходзе Еўропы.

Развiваючы свой падыход, аўтар выстаўляе тэзу пра гiстарычныя фактары, якiя абумовiлi спецыфiку развiцця Расii, у прыватнасцi, аслабiлi дваранскую рэгiяналiзацыю i станавую карпаратыўнасць. Адным з iх ён лiчыць войны, уплыў якiх на ўнутраны лад дзяржавы займаў пакуль перыферыйнае месца ў навуковай аргументацыi. Так, але звязанае з гэтым наступнае сцверджанне вучонага выглядае прынамсi спрэчна. Ён пiша, што ў Еўропе няма iншай краiны, якая б перажывала такiя частыя i небяспечныя для iснавання самой дзяржавы войны, як Расiя (17-18). Гэта, маўляў, i тлумачыць яе асаблiвасцi: расiйскае дваранства да ХVII ст. уключна было (чытай – мусiла быць – Г.С.) ваеннай кастай, а iнакш “феадалiзаванае” i “рэгiяналiзаванае” грамадства i не змагло б супрацьстаяць знешняй небяспецы (сама тэза неаднакроць агучвалася расiйскай iдэалагiзаванай гiстарыяграфiяй, але ў кнiзе нямецкага гiсторыка яна выглядае досыць арыгiнальна). Цiкава, што ўжо праз некалькi старонак аўтар пiша пра пашырэнне межаў Расii. Дык цi не гэтае пашырэнне межаў было прычынай многiх згаданых войнаў? Як вядома, у ХVI-ХVII ст. абсалютная большасць войнаў iнiцыявалася самой Масквой. I калi сумарную працягласць ваенных гадоў разглядаць з улiкам дэмаграфiчна-тэрытарыяльнага патэнцыялу краiны, зусiм не Расiя будзе займаць першае месца. Тое ж тычыцца ваеннай пагрозы iснаванню самой дзяржаўнасцi.

Выкладаючы квiнтэсэнцыю даследавання, Рус адзначае, што вызначальнай прыкметай старога расiйскага (у аўтара “рускага”, але падаецца, што тут дакладней будзе казаць толькi пра расiйскае) дваранства была служба i звязаная з ёй сацыяльная i палiтычная арыентацыя на цэнтр (у адрозненне ад карпаратыўных i антыцэнтралiстычных тэндэнцый рэгiянальна-станавага паходжання, уласцiвых элiце iншых краiн). Ён лiчыць, што ступень палiтычнай падпарадкаванасцi расiйскага дваранства звычайна перабольшвалася. Маўляў, не ўлiчвалася, што дваранства i манарх былi “палiтычна, матэрыяльна, ментальна i iдэйна шчыльна звязаныя адзiн з другiм” (472). Iх цеснае палiтычнае паплечнiцтва было агульнай характарыстыкай дапятроўскай эпохi. Вышэйшай i апошняй iнстанцыяй, рэгуляваўшай i блакаваўшай супрацьлеглыя iнтарэсы, заўсёды з’яўляўся манарх. Для таго, каб рашэннi ўладара ўспрымалiся як праява вышэйшай волi, бясспрэчнай “царскай мудрасцi”, яго постаць узвысiлi i надзялiлi харызмай. Спецыфiка палiтычнай сацыялiзацыi расiйскiх грамадскiх вярхоў у тым, што iх памкненнi абмежаваць прэрагатывы ўладара былi надзвычай слабыя, што, зрэшты, адпавядала, на думку вучонага, характэрнай для гэтага класу кансерватыўнай iдэялогii, уяўленням пра безканфлiктнасць стасункаў памiж уладай i асобай падуладнага. “Прынцыпова нiводнага разу не аспрэчаны кансерватыўны альянс памiж тронам i дваранствам ды адпаведны яму патрыярхальна-аўтарытарны палiтычны менталiтэт гармонii знаходзiлiся ў прычыннай i вiдавочнай гiстарычнай сувязi з перажываўшым усе часы традыцыйным расiйскiм грамадскiм ладам” (474), – сканчае Гартмут Рус. У iншым месцы ён пiша, што дзякуючы такому становiшчу дваранства (яго зямельны фонд быў прысвоены самадзержцам, лiчыўся дзяржаўным) Расiя i ўнiкла лёсу Святой Рымскай iмперыi ды Рэчы Паспалiтай, падзеленых суседнiмi дзяржавамi (171). Словам, ратавала моцная цэнтральная ўлада. З iншага боку, вучоны цвердзiць, што расiйскае дваранства не было такiм слабым, як можа выглядаць з яго палiтычнай бяспраўнасцi i адсутнасцi карпаратыўнай замкнутасцi. На ягоную думку, як грамадская страта дваранства Расii перажыло значна менш разрываў, пераменаў i крызiсаў, чым дваранства многiх iншых краiн Еўропы.

Не выпадае пералiчваць дробныя заўвагi. Хiба толькi згадаць колькi недакладнасцяў метадычнага плану, напрыклад тое, што ёсць раздзел “Да паняцця ‘дваранства’ у Расii”, але нiдзе не ўведзена дакладная геаграфiчна-прасторавая акрэсленасць прадмету даследавання. “Формы жыцця” разглядаюцца ў асноўным на матэрыялах ХVII ст., але гэта для Расii ўжо iншая эпоха. Новае з’яўлялася ў гады царавання Аляксея Мiхайлавiча, санкцыяваўшага адносную “вестэрнiзацыю” краiны.

Салiдная праца Гартмута Руса вельмi адметная. Яна лiтаральна перапоўнена контраверсiямi, рэвiзiямi, новымi ацэнкамi i падыходамi. I, як на мой погляд, празмерна аптымiстычным бачаннем расiйскай рэтраспектывы.

Генадзь Сагановiч


[1] Elias N., Über den Proyeß der Zivilisation. Soyiologiche und psychologische Untersuchungen. Bd. 1-2, Frankfurt/М 1976.

Наверх

Kamiński, Andrzej Sulima, Republic vs. Autocracy (Генадзь Сагановiч)

10 снежня, 1996 |


Kamiński, Andrzej Sulima, Republic vs. Autocracy: Poland-Lithuania and Russia, 1686-1697, Cambridge. Massachusetts 1993. 312.

Праца прафесара Вашынгтонскага ўнiверсiтэту Анджэя Камiньскага ўяўляе сабой забяспечанае салiднай крынiцазнаўчай базай параўнальнае даследаванне двух палiтычных светаў – Рэчы Паспалiтай як шляхецкай рэспублiкi (Commonwealth) i аўтакратычнай Расii. Манаграфiю апрача грунтоўных уводзiн складаюць восем раздзелаў: I “Усходнееўрапейскiя супернiкi”, II “Прафесiяналы i аматары ў дыпламатычнай гульнi”, III “Расiйскiя рэзiдэнты ў Польшчы”, IV “Польскiя рэзiдэнты ў Маскве”, V “Украiнскi парадокс”, VI “Справа Саламона”, VII “Прывабнасць сепаратнага мiру” i VIII “Цар Пётр ды элекцыя Аўгуста II”.

Аўтар прапанаваў сцiслае, але надзвычай змястоўнае i шматбаковае (ён не абмяжоўваецца дыпламатычнымi стасункамi) асвятленне ўзаемадачыненняў памiж Рэччу Паспалiтай i Расiяй у перыяд ад “вечнага мiру” 1686 г. да абрання каралём саксонскага курфюрста Аўгуста II у 1697 г. Гэтае дзесяцiгоддзе было – як i паказаў аўтар – вельмi важным у гiсторыi Усходняй Еўропы, аднак яно заставалася фактычна па-за ўвагай даследчыкаў. Апублiкавана многа прац па Паўночнай вайне, ёсць спецыяльныя манаграфii па перыяду да 1686 г. i па трактату Грымултоўскага, а тое, што адбывалася памiж iмi, быццам i не заслугоўвала асобнага даследавання. Кнiга прафесара Камiньскага ўдала запоўнiла гэты прагал.

Храналагiчна А.Камiньскi таксама не абмяжоўваецца акрэсленым перыядам i пры патрэбе робiць глыбокiя экскурсы ў гiсторыю фармавання дзяржаўных iнстытутаў ды палiтычных традыцый Рэчы Паспалiтай i Маскоўскага царства. прыём шырокага паралельнага паказу палiтычнай сiстэмы i структуры ўлады ў абедзвюх краiнах сам па сабе арыгiнальны. Такая панарама дазваляе лягчэй заўважыць сутнасць адрозненняў рэспублiкi i абсалютысцкай манархii. Вучоны паказвае i падабенства дзяржаў, але яно фармальнае, малазаўважнае, затое кантраст проста перабiвае ўсё астатняе. Прыкладам, агульнае для Рэчы Паспалiтай i Расii было тое, што i першая, i другая перажылi тады вялiкi ўнутраны крызiс (Смута i Патоп), што абедзве мусiлi ў ХVII ст. мадэрнiзаваць свае ўзброеныя сiлы, што мелi казацтва як фактар унутранай нестабiльнасцi, i iнш. Такога, паўтару, мала, затое адрозненнi, асаблiва што да структуры ўрадаў, сацыяльных iнстытутаў i палiтычнай культуры, моцна ўражваюць. Рэзюмуючы, вучоны пiша: “У Расii аўтакратычны цар сiмвалiзаваў парадак, справядлiвасць, выратаванне i дзяржаву. У Рэчы Паспалiтай свабода ў спалучэннi з правам лiчылася асноватворным прынцыпам. Калi ў Расii за кошт Земскага сабору i праваслаўнай царквы трыумфаваў абсалютызм, у Рэчы Паспалiтай павятовыя соймiкi i шляхецкi народ дамагалiся ключавога кантролю над заканадаўствам i паспяхова стрымлiвалi ўсе спробы павялiчыць прэрагатывы караля. У адрозненне ад расiйскiх памешчыкаў i дзяржаўных чыноўнiкаў, якiя былi паслухмянымi служкамi цара, польскiя шляхцiчы i дзяржаўныя дзеячы адчувалi сябе годнымi грамадзянамi, пераемнiкамi рэспублiканскай спадчыны Рыма” (278).

Аўтар даследавання бачыць залежнасць дыпламатычнай практыкi суседзяў-супернiкаў ад спецыфiкi iх палiтычных сiстэм. Кантроль царскай улады за ўсiм, у тым лiку за пасламi, вызначаў i iх паводзiны, тады як у Рэчы Паспалiтай з яе дэмакратычным ладам дыпламаты не адчувалi так востра адказнасць за выкананне сваiх функцыяў. Прызвычаеныя да сваiх парадкаў, дыпламаты часта аўтаматычна пераносiлi досвед iх краiны на суседнюю. Прыкладам, дамагаючыся пастаўленай задачы, маскоўскiя паслы маглi засяродзiць усе свае высiлкi на асобе караля, хоць у шляхецкай рэспублiцы ён не валодаў такiмi прэрагатывамi, як цар, а камiсары Рэчы Паспалiтай часам iмкнулiся паўплываць на грамадскае меркаванне ў Маскве, хоць там гэта не мела нiякага значэння. Расiйскiя дыпламаты бачылi ворагаў ва ўсiх суседзях i падазрона ставiлiся да ўсялякага сяброўства, i калi iх калегi з Рэчы Паспалiтай ўцякалi ад непрыемных рэалiяў у празмерны аптымiзм, “крамлёўскiя палiтыкi былi закаранелымi песiмiстамi”, – пiша вучоны.

Асаблiвае месца ў кнiзе адведзена ўкраiнскiм казакам. На думку аўтара, з моманту з’яўлення казацкай Украiны (1648) да другой паловы ХVIII ст. яна знаходзiлася ў фокусе ўсходнееўрапейскай палiтыкi i мiждзяржаўных контраверсiй (277). i баланс памiж Расiяй i Рэччу Паспалiтай быў парушаны на карысць першай галоўным чынам дзякуючы поспехам маскоўскай дыпламатыi ў змаганнi за лаяльнасць казакаў. У гэтым i тоiцца тое, што вучоны назваў парадоксам: нягледзячы на прывязанасць да свабоды, на тое, што сваiм iснаваннем казакi былi абавязаныя дэмакратычнаму ладу Рэчы Паспалiтай, маскоўскiя аўтакратычныя ўлады маглi лёгка схiлiць iх на свой бок.

Сярод iншага, прафесар Камiньскi абвяргае даўнi кнiжны стэрэатып цара Пятра I як галоўнага “архiтэктара” элекцыi Аўгуста II. Вучоны пiша, што цару гэта спатрэбiлася толькi на апошнiм этапе, калi ён усвядомiў небяспеку шведскага кандыдата (256).

Адзначаныя аўтарам адрозненнi палiтычных сiстэм дзвюх дзяржаў прадвызначалi многае не толькi ў разгледжанае iм дзесяцiгоддзе, але i ў гiстарычных лёсах нашых народаў наогул. Гэта праблема, вартая асобнага даследавання. Калi ў Расii сацыяльных iнстытутаў практычна не iснавала, дык у Кароне i Вялiкiм Княстве яны былi такiя моцныя, што ўраду не ўдавалася правесцi сваю палiтычную праграму. Падкрэслены i розныя ваенна-эканамiчныя патэнцыялы. Ясна, што большыя мабiлiзацыйныя магчымасцi мела царства, у якiм для фармавання армii, заснавання мануфактур i г.д. “дастаткова было аднаго царскага загаду”, незалежна ад коштаў i наступстваў. У гэтым сэнсе заўвага прафесара Камiньскага, што пры аналiзе знешнепалiтычных няўдач Рэчы Паспалiтай трэба абавязкова ўлiчваць асаблiвасцi свабоднай супольнасцi яе падданых, цалкам справядлiвая i прынцыпова важная.

Гэтая кнiга вартая ўвагi не толькi таму, што яна актуальная i мусiць трапiць у рукi беларускага гiсторыка. Яна сама па сабе выдатная, i наколькi грунтоўная, настолькi ж лёгка чытаецца, захапляе.

Генадзь Сагановiч

Наверх

Iсаєвiч, Ярослав. Україна давня i нова. (Валеры Пазьнякоў)

9 снежня, 1996 |


Iсаєвiч, Ярослав, Україна давня i нова. Народ, рэлiгiя, культура, Львiв 1996. 332.

Вядомы ўкраiнскi вучоны, акадэмiк Нацыянальнай Акадэмii Навук Украiны Яраслаў Iсаевiч сабраў у гэтай кнiзе ўжо апублiкаваныя i некаторыя новыя артыкулы, датычныя ролi старадаўняй украiнскай культуры ў станаўленнi самасвядомасцi ўкраiнцаў. Ва ўмацаваннi нацыянальнай самасвядомасцi аўтар i бачыць адну са сваiх задачаў.

Аўтар па-новаму вызначае тое, што ёсць “даўняй” украiнскай культурай. На Украiне распаўсюджаны погляд, што “даўнiм” з’яўляецца ўсё да канца XVIII ст. (гэта значыць, да скасавання гетманшчыны i канца панавання Кацярыны II). Яраслаў Iсаевiч прапануе новыя межы, арыентуючыся на заходнееўрапейскую гiстарыяграфiю (падобная праблема, дарэчы, паўстае i перад беларускiмi гiсторыкамi). Калi заходнееўрапейскiя Сярэднiя Вякi скончылiся з адкрыццём Амерыкi ў 1492 г. (найбольш распаўсюджаны погляд), то Iсаевiч прапануе браць за канцовую дату ўкраiнскага Сярэднявечча 1471 г. – скасаванне Кiеўскага ўдзельнага княства i завяршэнне такiм чынам цэнтралiзатарскiх тэндэнцый на ўкраiнскiх землях. Гэтая падзея, безумоўна, мае гiстарычную вагу, аднак тое, што ў вынiку на Украiне Сярэднявечча мiнае раней, чым у Заходняй Еўропе, прымушае насцярожыцца. Цi не засталiся на Украiне iншыя ўдзельныя княствы? Цi не з’яўлялiся iмi пазнейшыя латыфундыi Астрожскiх, Сангушак, Чартарыйскiх, Вiшнявецкiх, хоць i без юрыдычнага статуса ўдзелу? Iсаевiч вылучае i пераходны перыяд у гiсторыi ўкраiнскай культуры ад Сярэднiх Вякоў да Новага Часу. Гэты час ахоплiвае апошнiя дзесяцiгоддзi XV – другую трэць XVI ст. Апошнюю трэць XVI ст., на думку даследчыка, не варта адносiць да Сярэднявечча, з чым можна толькi пагадзiцца.

Цiкавыя падрабязнасцi расiйска-украiнскага дыялогу аб адносiнах да Кiеўскай Русi асвятляюцца ў артыкуле “Праблемы паходжання ўкраiнскага народу: гiстарыяграфiчны i палiтычны аспект”. Спрэчкi аб тым, каму належыць гiсторыя Кiеўскай Русi, пачалiся хутка пасля мангольскай навалы на Русь i з’яўлення новых палiтычных цэнтраў. Пачатковая гiсторыя Кiева, як яна адлюстравана ў “Аповесцi мiнулых гадоў”, была неабходным кампанентам як у расiйскiх сярэднявечных гiстарычных творах, так i ва ўкраiнскiх. Спрэчкi цягнуцца да нашага часу, пры гэтым выкарыстоўваецца старадаўняя тэрмiналогiя – “старэйшы брат”, “малодшы брат”. Дарэчы, гэтыя слоўцы таксама маюць сваю гiсторыю, на якой, на жаль, аўтар не спынiўся. Здаецца, упершыню старшынства народаў спрабаваў вызначыць вядомы ўкраiнскi гiсторык Мiкола Маркевiч. У 1 томе ягонай “Гiсторыi Маларосii” (1843) ёсць развагi пра тое, што Русь паўночная – малодшая сястра Русi паўднёвай. Натуральна, з’явiлiся водгукi з другога боку: Маскоўская Русь нiякая не малодшая, а наадварот, старэйшая. Маркевiча ганiлi i ў савецкай Украiне.

Яраслаў Iсаевiч увёў у шырокi навуковы ўжытак малюнкi казацкiх сцягоў XVII ст., што было сапраўды важкiм укладам у станаўленне ўкраiнскай нацыянальнай свядомасцi. Казацкiя сцягi з’яўляюцца адной з адзнакаў дзяржаўнасцi, у сённяшнiм разуменнi – дзяржаўнасцi ўкраiнскай. На тых сцягах сустракаем i блакiтна-жоўтае спалучэнне колераў, i кавалерскi (рыцарскi) крыж, якi, здаецца, уваходзiць у сучасную ўкраiнскую вайсковую атрыбутыку. Згадваецца i герб Багдана Хмяльнiцкага пад традыцыйнай назвай “Абданк”. Канешне, падобны герб у польскай геральдыцы сапраўды так завецца, але калi быць больш дакладным, то герб Хмяльнiцкага адпавядае польскай “Сыракомлi” (“Абданк” з крыжам уверсе). Увогуле ж, польская геральдыка тут нi пры чым. Герб Хмяльнiцкага паходзiць са старажытнарускай выявы квiтнеючага крыжа, i толькi навукоўцы XIX-XX ст. iмкнулiся знайсцi яму назву ў вядомай iм польскай тэрмiналогii. З’явiлася i тэндэнцыя падганяць абрысы герба Хмяльнiцкага пад “Сыракомлю”. Дарэчы, аналагiчны шлях у пэўны перыяд прайшоў i герб знакамiтага роду Кiсялёў, толькi ў iх квiтнеючы крыж у рэшце рэшт пераўтварыўся ў шацёр з крыжам наверсе.

Навукоўцы ведаюць Яраслава Iсаевiча як аднаго з лепшых знаўцаў праваслаўных брацтваў. Не выпадкова праблема брацтваў знайшла сваё месца i ў рэцэнзаванай кнiзе. Апублiкаваны некалькi невялiкiх даследаванняў па вузкiх напрамках (так званыя разведкi), але як можна пераканацца, зробленыя на высокiм прафесiйным узроўнi, i разведкi не страчваюць з цягам часу навуковай каштоўнасцi. На падставе стараннага аналiзу крынiцаў Iсаевiч паказаў, што брацтвы на Украiне бяруць пачатак толькi з сярэдзiны XVI ст., а знакамiтае львоўскае брацтва было заснавана ў 1586 г. зусiм не з iнiцыятывы патрыярха Якiма, а паводле жадання мясцовага люду.

Пакуль не знайшлося даследчыка ранняй гiсторыi беларускiх брацтваў. Вiдавочна толькi тое, што такiя аб’яднаннi з’явiлiся раней за украiнскiя, але iх характар яшчэ не даследаваны. Акадэмiк Я.Iсаевiч адно згадвае, што вiленскiя беларускiя брацтвы XV ст. былi не парафiяльнымi, а прафесiйнымi, гэта значыць рамеснымi i купецкiмi цэхамi. Можна запярэчыць, што i цэхi мелi шмат агульных рысаў з пазнейшымi рэлiгiйнымi брацтвамi, прынамсi яны ядналiся вакол пэўнай царквы. Гэта дапамагала развязваць прафесiйныя канфлiкты i давала маральную санкцыю на дзейнасць брацтваў. Становiшча даследчыка гэтай праблемы ўскладняецца тым, што ў ВКЛ у XV ст. распаўсюдзiўся прынесены з Польшчы звычай ствараць каталiцкiя парафiяльныя брацтвы.

Вялiкае месца ў кнiзе занялi матэрыялы па кнiжнай справе Украiны i суседнiх краiн. Гiсторыку Я.Iсаевiчу належыць адкрыццё першых украiнскiх гравюраў на медзi. Даследчык увёў у навуковы ўжытак унiкальныя дзённiкавыя запiсы канца XVI ст. Марцiна Груневега з малюнкамi будынкаў Львова i Кiева. Змешчаны таксама некалькi артыкулаў пра даўнюю ўкраiнскую культуру i самасвядомасць на англiйскай, французскай, нямецкай i польскай мовах. Яны носяць абагульняючы характар i многа значаць для азнаямлення заходняга чытача з украiназнаўчымi штудыямi. Значную цiкавасць маюць таблiцы агульнай надрукаванай кнiжнай прадукцыi за 1574-1648 г. За азначаны перыяд на Украiне было надрукавана 366 выданняў. Многа гэта цi мала ў параўнаннi з Беларуссю, сказаць пакуль што немагчыма, бо мы такой статыстыкi яшчэ не маем, адно толькi таблiцу кiрылiчных выданняў за XVI-XVIII ст. Кнiгi Беларусi на польскай, лацiнскай i iншых мовах яшчэ чакаюць свайго статыста.

Працу Яраслава Iсаевiча можна ў пэўным сэнсе разглядаць як узорную. Гэтаксама i ўсю яго плённую дзейнасць на карысць украiнскай навуцы можна лiчыць прыкладнай.

Валеры Пазьнякоў

Наверх

Rozstrelany w Katyniu (Iван Сiнчук)

8 снежня, 1996 |

Rozstrzelany w Katyniu: Alfabetyczny spis 4410 jeńców polskich z Kozielska rozstrzelanych w kwietniu-maju 1940, według źródeł sowieckich, polskich i niemieckich / Indeks represjonowanych. T.I. Warszawa: Ośrodek KARTA 1995. 286.

Катыньская бойня ўвайшла не толькi ў гiсторыю Польшчы i Беларусi, яна вядомая ў цэлым свеце. Пачынаючы з II сусветнай вайны катыньскую карту ня раз выкарыстоўвалi ў гульнi палiтыкi i iдэолагi. Першы раз спiсы эксгумаваных ахвяр былi надрукаваны ў 1943 г.[1]. А апошняя спроба змянiць погляды на катыньскую трагедыю адбылася лiтаральна на нашых вачах у канцы 1996: у тэлевiзiйнай праграме Аляксандра Няўзорава (Расiя, Санкт-Пецярбург) зноў была пушчана ў ход “нямецкая” версiя, прагучала сцверджанне, што НКУС не мела дачыненняў да растрэлу палонных Казельскага канцэнтрацыйнага лагеру, у якiм утрымлiвалiся захопленыя Чырвонай армiяй у вераснi 1939 г. афiцэры Войска польскага, мытнiкi i памежнiкi.

На тэрыторыi Украiны цяпер працуе група польскiх археолагаў з Лодзьскага аддзялення Iнстытуту археалогii i этналогii Польскай Акадэмii навук, якiя вывучаюць пахаваннi ахвяраў НКУС. Пра тое, як польская дзяржава шануе iх памяць, сведчыць i выпуск у 1995 г. камемаратыўнай двухзлотавай манеты “Katyс. Mednoje. Charkow. 1940″.

“Растраляныя ў Катынi” – гэта не першая польскай публiкацыя спiсу ахвяр Катынi. Спiсы НКУС у польскай версii ў 1990 г. друкавалiся “Вайсковым гiстарычным аглядам”[2], у 1991 г. выйшла праца Енджэя Тухольскага “Забойства ў Катынi”[3] з польскай i расiйскай версiямi транспартных спiсаў НКУС. Цягам 1994-95 г. з’явiлася яшчэ колькi менш грунтоўных публiкацый спiсу ахвяр, а крыху раней, у 1989-94 г. змястоўныя бiяграфii растраляных друкавалiся ў “Вайсковым гiстарычным аглядзе”.

Дадзеная публiкацыя адрознiваецца дакладнасцю, дасягнутаю дзякуючы неспасрэднай працы з копiямi арыгiнальных спiсаў НКУС. Асобы, пераведзеныя ў iншыя лагеры або звольненыя, былi выкрэслены. Наступная асаблiвасць выдання – кампiлятыўнасць: тут змешчаны падрабязныя звесткi пра загiнуўшых, пашыраныя за кошт iнфармацыi з iншых публiкацый. Так, у спiсе НКУС нiчога няма пра званнi рэзервiстаў: яны запазычаны з публiкацыi “Вайсковага гiстарычнага агляду”, а звесткi аб грамaдзянскай прафесii – з працы Е.Тухольскага.

Асобныя бiяграфii выглядаюць наступным чынам:

Бiч
Аляксандр
р.1909
с.Юзэфа
падпаручнiк рэз.
настаўнiк
Касцюк
Антонi
р.1899
с.Тадэвуша
паручнiк рэз.
Рабцэвiч
Ян
р.1897
с.Юзэфа
капiтан
Пiваварчык
Станiслаў
р.1894
с.Яна
капiтан

[4]
Каму было выгадна знiшчаць iнтэлiгенцыю? Каму было патрэбна ўтрымлiваць экс-вайскоўцаў у лагерах? Адказ просты: тым, хто саджаў новую элiту на далучаных тэрыторыях. Паводле падлiкаў пачатку 1950-х гадоў да 90% кiруючых пасадаў на новадалучаных беларускiх землях займалi выхадцы з Усходняй Беларусi i Расii. У Заходняй Беларусi i нiжэйшыя пасады, звязаныя з кiраваннем, як сцвярджаюць беларускiя даследчыкi, перадавалiся прыхадням: “Больш за палову сакратароў пярвiчных партарганiзацыяў, два з кожных трох камсамольскiх функцыянераў, большасць фiнагентаў, нарыхтоўшчыкаў, працаўнiкоў гандлю – мiгранты, з усходнiх вобласцяў цi з iншых рэспублiк”[5].

Здаецца, апрача палякаў толькi габраi не выраклiся сваiх у Катынi: у Iзраiлi iснуе арганiзацыя “Катыньская сям’я”, якая брала ўдзел i ў падрыхтоўцы iнфармацыi да тома. Хiба не час стварыць i ў Беларусi арганiзацыю накшталт польскага “Таварыства катыньскiх сем’яў”?

Аўтары публiкацыi ў прадмове пiшуць, што спадзяюцца на метадалагiчныя заўвагi ў разлiку на магчымае другое выданне “Iндэксу”. У якасцi пажадання некалькi заўвагаў. Варта падаваць поўную дату нараджэння, што дазволiць даволi дакладна на падставе iмя (у адпаведнасцi са святцамi) вызначаць канфесiю асобы, цi, дакладней, бацькоў асобы. Не толькi спiс каталiцкiх i праваслаўных iмёнаў рознiцца, але розняцца i даты iмянiн з прычыны выкарыстання каталiкамi грыгарыянскага, а праваслаўнымi юлiянскага календара. Аўтары пiшуць пра прыёмы правiльнай перадачы iмёнаў i намаганнях не спольшчыць праваслаўныя iмёны. Але такiм шляхам можна хiба толькi аднавiць правапiс прозвiшчаў i iмёнаў у польскамоўных дакументах на 1939 г. (паслядоўна такi iдэнтыфiкацыйны падыход рэалiзаваны ў нямецкай публiкацыi 1943 г.). Вiдавочна, што спальшчэнне iмёнаў i прозвiшчаў iнтэнсiўна праводзiлася ў вайсковых канцылярыях. Пажадана таксама падаваць iнфармацыю пра месца пражывання асобы цi яе бацькоў (месцы нараджэння).

Хацелася б канчаткова пазбавiцца ад няпэўнасцi пры вызначэннi, кiм была асоба са спiсу, – штатным вайскоўцам цi рэзервiстам. А дзеля гэтага трэба падаваць (асобна) прыналежнасць не толькi да рэзервiстаў, але i да войска. Гэта можна рабiць i ў графе, прызначанай для прафесii рэзервiстаў, калi ў выпадку кадравага афiцэра пiсаць “ваенны”. Пры адсутнасцi звестак варта пазначаць гэта, напрыклад, знакам дэфiс. У такiм выглядзе спiс стане больш “празрыстым”.

Праўдзiвая iнфармацыя пра знiшчаных мае не адно толькi прыкладное навуковае значэнне, але нясе i вялiкую iдэалагiчную нагрузку. Таму ў наступным варта было б паралельна з кнiжнай публiкацыяй рабiць электронную версiю ў фармаце .dbf цi ASCII-кодах, бо асобныя даследчыкi вымушаны паўтарыць практычна ўвесь шлях публiкатараў пры самастойным стварэннi кампутарнай версii. Ужо сёння, нягледзячы на тэхнiчныя праблемы з-за характэрных лiтар польскага алфавiту, можна паспрабаваць зрабiць даступнай для зацiкаўленых базу дадзеных аб катыньскiх ахвярах праз e-mail Катыньскага iнстытуту ў Польшчы або iншай навуковай установы.

Iван Сiнчук


[1] Amstliches Material zum Massenmord von Katyń, Berlin, 1943.
[2] Wojskowy przegląd historyczny, 1990, Nr. 3-4. 315-386.
[3] Tuchlolski J., Mord w Katyniu, Warszawa 1991.
[4] Gnatowski M., Kresy północno-wschodnie (Zachodnia Białoruś) w latach II wojny swiatowej (1939-1944): Nowe aspekty i problemy badawcze // Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў рэспубліцы Беларусь: Новыя канцэпцыі і падыходы. У дзвюх частках. Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3-5 лютага 1993 году.Частка І. Гісторыя Беларусі, Мінск 1994, 195.
[5] Лукашук А., Неоасадництво // Збудінне, 1990.2(7), 1

Галоўная » Архіў катэгорыі '1996 Т.3 Сш. 2'