1. Неабходнасць пошукаў тэксту, названага ў тытуле, была абумоўлена працай аўтара ў складзе групы па вывучэннi губернскiх памятных кнiжак Расійскай Iмперыi над складаннем паказальнiка зместу памятных кнiжак Пскоўскай губернi. Паколькi iмя члена камiсii Пскоўскага губернскага статыстычнага камiтэта (ГСК) па складаннi памятных кнiжак 1860-х г., iнспектара школы вайсковага ведамства Мацвея Васiлевiча Фурсава неаднаразова згадваецца ў афiцыйных публiкацыях[1], i ў сувязi з асаблiвасцямi методыкi складання iменнага паказальнiка названай працы паўстала пытанне пра iдэнтычнасць пскоўскага педагога пачатку 1860-х г. з вядомым археолагам 1890-х г., дырэктарам Магiлёўскай мужчынскай гiмназii i рэдактарам неафiцыйнай часткi «Могилевских губернских ведомостей». Зварот да вядомых бiяграфiчных даведнiкаў быў безвынiковым, таму што ў слоўнiку членаў Маскоўскага археалагiчнага таварыства, якi склаў А.А.Захараў[2], аб’ём бiяграфiчнай iнфармацыi абмежаваны 1890-мi гадамі, а ў выданнях беларускiх энцыклапедый[3] iнфармацыя наконт асобы, што нас цiкавiць, абмежаваная двума апошнiмi дзесяцiгоддзямi мiнулага стагоддзя i ў гэтых межах вельмi няпоўная, што звязана з значнымi стратамi ў корпусе крынiц на беларускiх землях на працягу XX ст. У найноўшым роспiсу зместу бiяграфiчных слоўнiкаў, апублiкаваным у Оснабруку ў 1996 г.[4], не было нiякiх спасылак на замежныя публiкацыi; i нават год нараджэння М.В.Фурсава застаўся невядомым для складальнiкаў названага аўтарытэтнага выдання.
У вынiку прагляду адзiнай газеты, што выдавалася ў Магiлёве ў 1901 г., мы знайшлi патрэбную крынiцу: змястоўны бiяграфiчны тэкст, якi дазволiў вызначыць iдэнтычнасць асобы пскоўскага педагога з дырэктарам Магiлёўскай гiмназii, — ананiмны некралог Мацвея Фурсава (МГВ. 1901. Ч.н. №43. 30 ліст. С. 185 — 186), не ўключаны нi ў адзiн з вядомых бiблiяграфiчных даведнiкаў. Публiкацыя некралога была выклiкана наступнымi абставiнамi: а) высокiм грамадскiм становiшчам М.Фурсава, якi меў рэдкi для губернскага горада чын 4-га класа; б) фактам смерцi М.Фурсава менавiта ў тым горадзе, дзе ён быў вядомы педагагiчнай, навуковай i выдавецкай дзейнасцю на працягу апошняй чвэрцi свайго жыцця; в) асабiстым знаёмствам з М.Фурсавым тагачаснага рэдактара «Могилевских губернских ведомостей» Е.Р.Раманава, якi друкаваўся ў гэтым выданнi з 1886 г.[5]
Некралог з’явiўся ў друку аператыўна: «Могилевские губернские ведомости» пад рэдакцыяй Е.Р.Раманава, якi працягнуў традыцыi свайго папярэднiка — героя некралога, выходзiлi двойчы на тыдзень (у сераду i ў суботу). У суботнiм нумары ад 26 траўня з’явiлася паведамленне пра рэзкае пагаршэнне стану здароўя папярэдняга рэдактара гэтай газеты[6], а ў наступным нумары — адразу пасля пахавання — быў змешчаны тэкст[7], якi мы публiкуем з каментарамi.
МАТВЕЙ ВАСИЛЬЕВИЧ ФУРСОВ
26 мая в 10 часов вечера скончался после непродолжи тельной болезни[8] д. стат. сов.[9] Матвей Васильевич Фурсов, бывший директор Могилевской гимназии и затем[10] редактор неофициальной части «Могилевских губернских ведомостей».
Покойный родился в 1825[11] году, образование получил в Петербургском университете по философскому отделению[12]. На службу поступил в 1848[13] году в Псковскую гимназию на должность старшего учителя истории[14] , затем с 1858 г. состоял в должности инспектора в Псковском военном училище[15] и отсюда переведен директором в Шавельскую гимназию в 1865 г.[16], а затем был назначен директорм Слуцкой гимназии в 1872[17] году. В 1876 г. он переведен в Могилев[18] и состоял здесь в должности директора по 1886 год, когда был уволен в отставку с пенсией и мундиром[19].
Редактором неоф. части «Мог. Губ. Вед.» М.В. состоял с 7 февраля 1883 года по 15 ноября 1897 года[20].
Как директор, покойный отличался выдающейся энергией. Служа на окраине, он заявил себя весьма стойким русским деятелем, не входил ни в какие компромиссы с всесильными тогда врагами русской народности в крае[21] и не падал ниц перед «золотыми колесницами»[22].
Служа в Могилеве, покойный свои досуги посвящал научным работам[23]. Им, напр., составлен дельный исторический очерк Могилевского края для «Опыта описания Могилевской губернии» Дембовецкого, очерк, не потерявший значения и для настоящего времени[24]. Позднее, по выходе в отставку, он занялся педагогической литературой[25] и издал элементарный учебник по арифметике[26]. Будучи редактором, он поместил в «Губ. Ведом.» целый ряд ценных исторических статей, каковы: Исторический очерк Могилевской гимназии[27], Печатание книг на русском языке в Могилевском крае[28], Дело могилевских мещан с Максимовичем и Лавровичем[29] Поселения смоленских кривичей в пределах Могилевской губернии.[30], Бытовые стороны Буйницкого монастыря по древним актам.[31], Королевский лист 1532 года.[32], Когда появились евреи в Литве.[33], Дворец Екатерины в Могилеве.[34], Могилевская гимназия в 1809 году.[35], Православие на Литве и в Белоруссии.[36], Исторические воспоминания.[37] и т.п.[38]
В это же время он занимался упорядочением публичной библиотеки[39] и устройством губернского музея[40], которые и доселе существуют в том виде, какой придал им покойный. Виленский археологический съезд вызвал покойного на новую деятельность[41]. Несмотря на свои старческие лета, он с юношеским жаром занялся курганными раскопками[42]. И настолько увлекся ими, что продолжил затем их подряд в течение нескольких лет[43], описание первых раскопок дано в «Губ. Вед.»[44] и в отдельной брошюре[45].
В последнее время покойный много работал в женской воскресной школе[46].
Так разностороняя была деятельность Матвея Васильевича.
Бодрость тела и духа покойный сохранил до последних дней, и только незадолго до смерти стал жаловаться на упадок сил[47].
Кончина М.В. дает горький урок всем служащим в ведомстве Министерства народного провещения: чиновник пятого класса[48], действительный статский советник, директор трех гимназий, который высоко держал русское знамя в Западном крае, человек, прослуживший родине 45 лет[49], проживал в последнее время в бедной лачужке старого гимназического служителя[50], в невозможной обстановке, и умер в нищете. Если бы не пособие, выделенное гимназией за несколько дней до его кончины, не было бы и средств для погребения почившего. Пенсии его при настоящей дороговизне едва-едва хватало на проживание, и печальной иронией звучали слова панихиды, совершавшейся по «болярине Матфее». Тяжко больная вдова осталась буквально без копейки[51].
Над такою участью поневоле должен задуматься и всякий семейный учитель, которого ждет пенсия в 650 р., и инспектор с пенсией в 700 р., и директор с 850-рублевой пенсией[52].
Скромно совершались и похороны покойного: на первой панихиде было не более десяти лиц, из гимназической корпорации с директором во главе[53], и из редакции «Губ. Вед.»[54] На выносе присутствовали те же лица, управляющий губернией князь А.А.Вяземский[55], директор реального училища[56] , прокурор окружного суда[57], некоторые знакомые.
Не умеем еще мы ценить наших деятелей!
Тепло к памяти ушедшего отнеслось могилевское духовенство: и все панихиды и отпевание совершались соборне[58].
На гроб были возложены венки гимназией и сослуживца ми по редакции «Губ. Вед.»
Мир праху твоему, честный русский человек!
Перад тым як перайсцi да праблемы аўтарства некралога, ахарактарызуем фiгуры замоўчвання, бо яны розныя па паходжаннi: адны абумоўлены спецыфiкай жанру i аб’ёмам газетнай публiкацыi, iншыя звязаныя з мерай абазнанасцi аўтара ў бiяграфii свайго героя.
II. У некралогу не згадваецца назва сярэдняй навучальнай установы, якую закончыў М.Фурсаў напярэдаднi паступлення ў Пецярбургскi унiверсiтэт. Гэта фiгура замоўчвання абумоўлена спецыфiкай жанру, з-за якой мы не можам уявiць поўнага спiсу вучняў педагога чатырох гiмназiй, што зрабiлi ўнёсак у развiццё айчыннай культуры: у некралогах звычайна згадвалася толькi назва вышэйшай навучальнай установы, а не гiмназii. Мiж тым, для героя некралога гэта было iстотным: у артыкуле «Первая по времени народная школа в Росии», прысвечаным гiсторыi Гомельскай ланкастэрскай школы (заснаваная ў 1819 г.) i падпiсаным звычайным псеўданiмам рэдактара «М.Ф.», аўтар, якi аддаў педагагiчнай дзейнасцi амаль 40 гадоў, вызначае прынятую там сiстэму навучання як найлепшую з вядомых яму. Фурсаў пiша: «Все вышеизложенное о ходе классного преподавания по ланкастерской системе автор статьи, предлагаемой читателям, заносит по своим воспомина ниям, как ученик 3-й Санкт-петербургской гимназии, где в 30-х годах также процветала ланкастерская система»[59]. Мацвей Фурсаў фiгуруе ў спiсе выпускнiкоў названай гiмназii 1843 г. (вып. 16), складзеным па архiўных дакументах кандыдатам Пецярбургскага унiверсiтэта настаўнiкам лацiнскай мовы М.М. Аненскiм i апублiкаваным у 1873 г.[60]. У гэтым спiсе М.Фурсаў згадваецца як казённакоштны выхаванец, якi скончыў курс з срэбраным медалём, працягнуў адукацыю ва унiверсiтэце i быў на службе ў якасцi дырэктара Шавельскай гiмназii. На момант публiкацыi Фурсаў ужо быў дырэктарам Слуцкай гiмназii, аднак прадмова складальнiка напiсаная за два месяцы да яго пераводу[61]. Пад час навучання Фурсава 3-я гiмназiя знаходзiлася ў Лiцейнай частцы ў Саляным завулку[62] (цяпер — д.12).
Калi гаварыць пра ўплыў выхавання ў 3-й Пецярбургс кай гiмназii на асобу М. Фурсава, трэба адзначыць дзве акалiчнасцi.
а) Мяркуючы па тым, што вядома пра методыку выкладання старажытных моваў i гiсторыi ў дадзенай навучальнай установе[63], i ўлiчыўшы факт узнагароджання М.Фурсава срэбраным медалём, можна ўявiць, што першапачатковыя навыкi працы над гiстарычнымi крынiцамi былi набытыя iм у гiмназii.
б) Фурсаў, які быў казённакоштным выхаванцам, жыў (як i iншыя пансiянеры) у агульнай кватэры пры гiмназii. Згодна з праектам палажэння, складзеным старшынёй Папячыцельнай рады ўстановаў грамадскай апекi кн.В.П.Качубеем, зацверджаным 12 студзеня 1831 г., пансiянерамi былi дзецi канцылярскiх працаўнiкоў i выхаванцы сiроцкага дома, з якiх далёка не ўсе ведалi сваiх бацькоў[64]. Выхаванне ў дэмакратычным разначынным асяродку, на наш погляд, было адной з прычын, якiя абумовiлi поўную адсутнасць саслоўных i нацыянальных забабонаў у героя апублiкаванага некралога, пра што мы можам меркаваць як па яго словах (па публiкацыях у газеце, што выходзiла пад яго рэдакцыяй), так i па справах як кiраўнiка трох сярэднiх навучальных установаў.
III. Мы спрабавалi знайсцi ў вядомых нам крынiцах доказы прадэклараваных i не аргументаваных у некралогу сцвярджэнняў, што М.Фурсаў «заявил себя весьма стойким русским деятелем», якi «не входил ни в какие компромиссы со всесильными тогда [у 1865-1901 г.!] врагами русской народности в [Западном] крае», г.зн., у перакладзе на сучасную мову, быў вялiкадзяржаўным шавiнiстам. Аднак крынiцы сведчаць пра адваротнае. Спiс выпускнiкоў Шавельскай, Слуцкай i Магiлёўскай гiмназiй 1865—1886 г., узнагароджаных медалямi за паспяховае заканчэнне гэтых навучальных установаў, сведчыць пра тое, што iх дырэктар не падзяляў давераных яму дзяцей на «эллинов и иудеев».
У 1878/79 навучальным годзе ў Магiлёўскай гiмназii iудзеi складалi 20% (або 100 чалавек)[65]. У 1885/86 навучальным годзе, у сувязi з арганiзацыяй, з удзелам Фурсава, Аляксандраўскага рэальнага вучылiшча[66], колькасць гiмназiстаў скарацiлася да 426, але на колькасцi гiмназiстаў-iўдзееў (101) гэта не адбiлася, i ў вынiку iх удзельная вага ўзрасла да 24%[67]. Нам ужо даводзiлася цытаваць даволi iнфармацыйную справаздачу Фурсава як дырэктара Магiлёўскай гiмназii за 1884 г. Пададзiм яшчэ адну лiчбу: з 39 гiмназiстаў, што атрымалi гiмназiчныя атэстаты, 14 (36%) былi iудзеямi. Да гэтай самай канфесii належалi i абодва медалiсты, што паходзiлi, дарэчы, не з чыноўнiкаў або купцоў, а з мяшчан Магiлёўскай губернi[68]. Перавышэнне ўдзельнай вагi iудзееў сярод выпускнiкоў над сярэднiм паказчыкам iх адзiнаверцаў сярод вучняў сведчыць пра тое, што ў Магiлёўскай гiмназii не было антысемiтызму з боку адмiнiстрацыi.
Так што мы не знаходзім фактаў, якiя б пацвердзiлi выказванне аўтара некралога, што М.Фурсаў як дырэктар пад час службы на ўскраiне выявiў сябе вельмi стойкiм расійскiм дзеячам, не ўваходзiў нi ў якiя кампрамiсы з «всесильными» ворагамi расійскай народнасцi ў Заходнiм краi i пры гэтым «высоко держал русское знамя», г.зн. быў вялiкарускiм шавiнiстам-каланiзатарам; наадварот, факты адмаўляюць гэтае сцвярджэн не. Заўважым, што калi аўтар гаворыць пра апублiкаваныя працы Фурсава, ён не падае нiводнай iлюстрацыi гэтай уяўнай дабрачыннасцi. Мы, з свайго боку, сведчым: нягледзячы на тое, што большасць ягоных публiкацый тэматычна звязаная з беларускiмi рэалiямi, нi ў адной яго працы нам не сустрэлiся штампы, характэрныя для кансерватыўнай прэсы («Правитель ственный вестник», «Виленский вестник» i да т.п.), якiя зводзiлiся да таго, што беларусы — гэта частка расійскага народа, сапсаваная падкопамi Захаду пры дапамозе польскiх ворагаў расійскай народнасцi, што беларускай мовы не iснуе: гэта — расійская мова, сапсаваная ўплывам польскай i да т.п. З нашага пункту погляду, у М. Фурсава i не магло быць такiх «откровений», заснаваных на палiтычнай кан’юнктуры i тэндэнцыйна падабраных тэкстах: яго працы былi заснаваныя на крытыцы крынiц i напiсаныя з павагай да народаў, што траплялi ў поле яго зроку.
Апошняму сцвярджэнню, здавалася б, пярэчыць негатыўная адзнака ролi унii ў гiсторыi народаў Заходняга краю, выказаная М. Фурсавым у не згаданых аўтарам некралога крытычным разборы вядомай кнiгi А.К.Кiркора «Несколько заметок на третий том издания книгопродавца Вольфа, под заглавием «Живописная Россия»[69], артыкуле «Несколько страниц из истории Западной России (по поводу столетнего юбилея Георгия Конисского)», апублiкаваным у выданнi Магiлёўскага ГСК[70] i iнш. У сувязi з гэтым адзначым, што для негатывiзму ацэнкi унii Фурсавым i нацыянал-патрыётамi былi розныя падставы: калi шавiнiсты, развiваючы вядомыя палажэннi увараўскай трыяды, ацэньвалi унiю як усталяванне духоўнага дыктату рымскiх пап — канкурэнтаў маскоўскiх манархаў i патрыярхаў — над часткай расійскага народа ў межах Рэчы Паспалiтай, то Фурсаў зыходзiў з вядомых яму па гiстарычных крынiцах фактаў уцiску па прыкмеце канфесii праваслаўных хрысцiян па меры сцвярджэння унii, г.зн. з прынцыпа верацярпiмасцi, уласцiвага i яго педагагiчнай дзейнасцi. Таму мы лiчым ацэнку рэлiгiйнай палiтыкi Рэчы Паспалiтай ХVI ст. i наступнага часу не выяўленнем шавiнiзму, а добрасумленнай памылкай гiсторыка, якому па розных прычынах было складана выйсцi за межы магiлёўскiх крынiц i далучыць для параўнання сведчаннi пра недапушчальныя парушэннi верацярпiмасцi ў Маскоўскай дзяржаве (у прыватнасцi, на ўсходняй перыферыi беларускiх земляў — Смаленшчыне).
IV. У сувязi з гэтым узнiкае пытанне: чаму ж аўтар некралога ўзнагародзiў свайго героя ўяўнай дабрачыннасцю — вялiкарускiм шавiнiзмам, калi ўсе вядомыя крынiцы сведчаць пра адваротнае? На наш погляд, у яго на гэта было дзве прычыны:
а) аўтар некралога не быў знаёмы з М.Фурсавым па сумеснай працы i кепска ведаў яго публiкацыi (з нашага каментару вiдавочна, што артыкулы Фурсава ў Магiлёўскiх ведамасцях названы не па тэксце газеты, а па паказальнiку, складзенаму Е.Р.Раманавым);
б) набор клiшэ ў тэксце некралога, якiя азначаюць шавiнiзм яго героя, тычыцца не асобы М.Фурсава, а яго пасады як дырэктара трох гiмназiй Вiленскай акругi, бо кожны чыноўнiк, што займаў такую службовую пасаду, быў абавязаны праводзiць палiтыку русiфiкацыi, г.зн. дыскрымiнацыi абсалютнай большасцi насельнiцтва Заходняга краю ў галiне адукацыi па прыкмеце роднай мовы. Пры гэтым мы зыходзiм з наступнага:
1. Гiмназiчны атэстат быў адзiным дакументам, якi даваў права на залiчэнне ва унiверсiтэты Расійскай iмперыi.
2. З часоў Яна Амоса Каменскага вядома, што поўнае развiццё прыродных здольнасцяў асобы магчымае толькi пры ўмове атрымання пачатковай адукацыi на роднай мове.
3. Пад час службы М.Фурсава ў Вiленскай навучальнай акрузе ва ўсiх 8 (пазней 9) класiчных гiмназiях навучанне адбывалася толькi на расійскай мове, i нават ў падрыхтоўчых i першых класах выкарыстанне моваў карэнных народаў (у тым лiку i польскай як мовы мiжнацыянальных зносiн) было недапушчальным.
4. Згодна з патрабаваннямi гiмназiчнага статута 1864 г. i наступнымi прававымi нормамi, уступныя iспыты ў класiчных гiмназiях (лiчэнне, закон божы, расійская мова) праводзiлiся толькi па-расійску, i пiсьменнасць на iншых мовах не бралася пад увагу. Як у вусных, так i ў пiсьмовых адказах неабходна было iсцi ўслед за вымаўленнем экзаменатараў (як правiла, народжанцаў вялiкарускiх губерняў, праваслаўнага веравызнання). Па веданнi расійскай мовы вызначалася здольнасць беларускiх, лiтоўскiх, польскiх i яўрэйскiх дзяцей, якiя паступалi ў падрыхтоўчы (ва ўзросце 8—10 гадоў) або першы (адпаведна 10—12 гадоў) класы гiмназii, да класiчнай (пазней — вышэйшай) адукацыi. У сувязi з гэтым мэтазгодна прывесцi ацэнку лiнгвiстычнай сiтуацыi на Магiлёўшчыне, якую даў вопытны педагог (i, як мы бачылi, зусiм не шавiнiст) М.Фурсаў у дачыненнi да патрэбаў класiчнай гiмназii.
«В Могилевской гимназии, как и вообще во всех учебных заведениях Северо-Западного края, т.е. в Белорусии, обучение русскому языку не находит себе ни опоры, ни подмоги в различных и пестрых наслоениях общества. Для половины обитателей этого края русский язык не родная речь». Далей, па аналогii з iудзеямi, лютэранамi i каталiкамi, якiя не лiчылi расійскую мову роднай, дырэктар гаворыць пра моўныя праблемы праваслаўных гiмназiстаў: «сюда же, без всякой натяжки, следует причислить и не малое число учащихся из городского и сельского сословий, употребляющих белорусский говор, сильно испещренный полонизмами, а потому далеко уклоняющийся не только от московского, чисто русского наречия, но даже от петербургского, полного галлицизмов»[71]. Адзначыўшы незвычайнае для афiцыйнага дакумента, але характэрнае для М.Фурсава назiранне пра неiдэнтычнасць родных моваў беларускага i расійскага народаў, пададзiм яго ж сведчанне пра спробы лiквiдацыi моўнага бар’ера пры паступленнi ў Магiлёўскую гiмназiю.
«Какие обстоятельства затрудняют подготовку детей к вступительному экзамену? Обучение детей производится большей частью на дому так называемыми репетиторами. Это неокончившие курс (по большей части вследствие лености) ученики низших классов гимназии или семинарии, оплачивае мые за свой репетиторский труд тремя-четырьмя рублями в месяц. Они учат детей без всякого контроля со стороны родителей, и потому учат кое-как и без толку!»[72]. На наш погляд, iнакш i быць не магло: па-першае, бацькi, якiя не ведалi расійскай мовы, не мелi магчымасцi ацанiць працу рэпетытараў, i, па-другое, у семiнарыстаў-недавучак была перавага перад гiмназiчнымi настаўнiкамi — яны ведалi родныя мовы народаў Заходняга краю. У сувязi з гэтым адзначым, што пад час прызначэння на вольныя пасады педагогаў Заходняга краю ўлiчвалiся многiя фактары: прафесiйныя якасцi, вопыт педагагiчнай працы, расійскае паходжанне з нутраных губерняў iмперыi i нават гучанне прозвiшча[73], але не веданне мясцовых моваў. У гэтых адносiнах дырэктар Магiлёўскай гiмназii, якi цiкавiўся беларускай, лiтоўскай i польскай мовамi, адрознiваўся ад сваiх калегаў.
Нягледзячы на моўны бар’ер, створаны русiфiкатарскай палiтыкай Расійскай iмперыi для прадстаўнiкоў народаў Заходняга краю, якiя хацелi паступiць у класiчныя гiмназii, многiя з iх усё-такi паспяхова вытрымлiвалi прыёмныя iспыты. У вынiку ўзнiкала дыспрапорцыя: у гiмназiях не хапала навучальных месцаў для усiх дзяцей, якiя на экзаменах даказалi сваё права на атрыманне сярэдняй адукацыi. Законы Iмперыi таго часу не прадугледжвалi справядлiвага шляху развязання гэтай праблемы, i кожны адмiнiстратар мог вырашаць, каго яму прыняць у гiмназiю, а гэта адчыняла дзверы карупцыi.
Пакажам вынiкi «административного усмотрения» калегі Фурсава дырэктара Ковенскай гiмназii К.П.Феакцiстава адносна адмовы ў прыёме ў яго навучальную ўстанову «за неимением вакансий», г.зн. незалежна ад уступных iспытаў 1871 г., па звестках, якiя былi пададзены iм у Ковенскi ГСК: усяго адмоўлена 42 дзецям, з якiх 1 — каталiк, 1 — лютэранiн i 40 iудзеяў[74]. Дырэктар Шавельскай гімназіі М.Фурсаў знайшоў магчымасць развязаць праблему вакансiй для дзяцей хрысцiянскiх веравызнанняў не за кошт iх яўрэйскiх аднагодкаў, а iншымi сродкамi. У межах статута 1864 г. i наступных дакументаў праблема забеспячэння ўсiх, хто вытрымаў уступныя iспыты, навучальнымi месцамi, з улiкам найбольшай колькасцi класа ў 40 чалавек, развязвалася шляхам арганiзацыi, па вырашэннi дырэктара гiмназii, паралельных класаў. Аднак у сiстэме Мiнiстэрства народнай адукацыi не было прадугледжана выдаткаў на iх фiнансаванне, а таму, у адпаведнасцi з тагачасным заканадаўствам, праблема дапускала тры рашэннi.
а) Да пачатку 1870-х г., мяркуючы па афiцыйных публiкацыях Вiленскай навучальнай акругi, у класiчных гiмназiях не было паралельных класаў (г.зн. праблема не вырашалася). Гэта было зручным i для той часткi педагогаў, якая разумела «русскую идею» як дыскрымiнацыю карэннага насельнiцтва, i для карумпаваных элементаў у асяродку мясцовых чыноўнiкаў МНА.
б) Павышэнне платы за навучанне. Гэты варыянт не характэрны для гiмназiй, якiмi кiраваў М.Фурсаў, дзе памер платы быў нiжэйшым за сярэднi. Так, у Шавельскай гiмназii ў 1871 г. плата за навучанне ў падрыхтоўчым класе складала 13 руб. 50 кап. у год[75], у той час як у Ковенскай 20 руб.[76] пры той самай праграме.
в) Далучэнне прыватных ахвяраванняў — варыянт, якi найбольш выкарыстоўваўся ў гiмназiях, якiмi кiраваў М.Фурсаў. Упершыню — у Шавельскай гiмназii[77], пазней — у Слуцкай i Магiлёўскай, i таму з 1871 г. выпадкi адмовы ў прыёме ў гэтыя гiмназii былi вельмi рэдкiмi параўнальна з практыкай iншых навучальных установаў Вiленскай навучальнай акругi.
Інакш кажучы, з пачатку 1870-х г., дзякуючы Фурсаву, якi абгрунтаваў магчымасць фiнансавання паралельных класаў, адмiнiстрацыя падпарадкаваных яму навучальных установаў страцiла магчымасць супроцьзаконнай нажывы на дэфiцыце навучальных месцаў, i гэта растлумачвае лiтаратурны зварот некралога «не преклонялся перед золотыми колесницами».
V. Каб перайсцi да чарговай фiгуры замоўчвання некралога — дабрачыннай дзейнасцi М.Фурсава, варта адзначыць невялiкую колькасць сведчанняў друку, што, напэўна, тлумачыцца яго прыналежнасцю да кола асобаў, якiя прывыклi «творить милость в тайне». І ўсё ж нейкая iнфармацыя засталася.
а) Згодна з данясеннем Шавельскага дырэктара вучылiшчаў (ён жа — дырэктар гiмназii) ад 30 лiпеня 1872 г. за № 688, у асяродку супрацоўнiкаў гiмназii прайшла падпiска на стыпендыю для аднаго з малазабяспечаных вучняў Шавельскай гiмназii, незалежна ад яго саслоўнага паходжання, якi вызначаўся поспехамi ў навучаннi. Найвышэйшым загадам ад 30 лiстапада 1872 г. гэтай стыпендыi (працэнты з сумы ў 400 руб.) нададзена iмя Пятра Вялiкага[78].
б) Як мы адзначылi ў каментары 26, з 1883 да 1887 г. М.Фурсаў быў членам дабрачыннай арганiзацыi «Магiлёўскае багаяўленская брацтва», у функцыi якога ўваходзiла дапамога народнай адукацыi. Унёсак Фурсава ў дзейнасць гэтай арганiзацыi не абмяжоўваўся штогадовай уплатай членскiх узносаў у мiнiмальным памеры, вызначаным для сапраўдных членаў (3 руб. на год): Багаяўленскаму брацтву належаў увесь наклад складзенага iм метадычнага дапаможнiка па навучаннi лiчэнню. Паколькi метадычнае кiраванне царкоўна-прыходскiмi школамi не ўваходзiла ў абавязкi дырэктара гiмназii[79], а ў справаздачах Багаяўленскага брацтва не адзначаныя якiя-небудзь выплаты аўтару, мы схiльныя разглядаць гэтую кнiгу як падарунак беларускiм дзецям. Пры гэтым трэба адзначыць тры акалiчнасцi: 1) форма ўдзелу Фурсава ў гэтай арганiзацыi (пераважна квалiфiкаваная праца, а не грашовыя ахвяраваннi), паводле нашых назiранняў, характэрная для дабрачыннай дзейнасцi сталiчнай iнтэлiгенцыi таго часу; 2) пра ўдзел дырэктара Магiлёўскай гiмназii ў дзейнасцi Брацтва нам вядома не з газеты, што выходзiла пад яго рэдакцыяй, а па публiкацыях выдання, у якiм Фурсаў не супрацоўнiчаў («Магiлёўскiя епархiяльныя ведамасцi»); 3) спыненне членства М.Фурсава ў Багаяўленскiм брацтве, на наш погляд, звязана з тым, што з сярэдзiны 1880-х г. дзейнасць гэтай арганiзацыi ў сферы адукацыi набыла формы, не ўласцiвыя вядомым нам прыёмам методыкi дырэктара гiмназii: раздача абразоў, крыжоў i да т.п.
в) Як сведчаць крынiцы, пералiчаныя ў кам. 46, з 1897 да 1901 г., г.зн. у той час, калi М.Фурсаў жыў выключна на пенсiю i зведваў матэрыяльныя цяжкасцi, ён дармова выконваў абавязкi педагога ў Магiлёўскай жаночай нядзельнай школе. Да гэтага мы хацелi б дадаць, што ў гэты ж час М.Фурсаў разам з магiлёўскiм гандляром кнiгамi Я.Сыркiным сваiмi ахвяраваннямi заклалi падмурак для бiблiятэкi гэтай школы[80].
VI. Каб перайсці да чарговай фігуры замоўчвання ў тэксце некралога — выкладчыцкай дзейнасці М.Фурсава пасля сыходу з пасады настаўніка гісторыі Пскоўскай гімназіі (1858), адзначым, што ў дачыненні да асобы аўтара некралога, на наш погляд, яна вытлумачваецца дзвюма акалічнасцямі: а) ён не быў магілёўскім старажылам і, адпаведна, калегам Фурсава; б) у педагагічнай дзейнасці дырэктара гімназіі аўтара цікавіў пераважна яе адміністрацыйны бок. Між тым, інфармацыя пра выкладчыцкую дзейнасць гэтага педагога, раскіданая па крыніцах, дазваляе сцвярджаць, што для соцень выхаванцаў навучальных установаў чатырох губерняў Фурсаў быў не толькі адміністратарам, але і настаўнікам.
1. Адначасова з адміністрацыйнай працай у якасці інспектара класаў Пскоўскага вучылішча вайсковага ведамства Фурсаў выкладаў у Пскоўскім жаночым вучылішчы 1-га разраду расійскую мову і гісторыю ды займаў у гэтай самай навучальнай установе пасаду члена педагагічнай рады і справавода. Адзначым дарэчы, што ў Пскоўскай губернскай памятнай кніжцы адлюстравана таксама яго пасада дырэктара і скарбніка прытулку св.Вольгі[81].
2. Пасаду дырэктара Шавельскай гімназіі М.Фурсаў сумяшчаў з выкладаннем расійскай славеснасці, расійскай і лацінскай моваў, эпізадычна — таксама гісторыі, геаграфіі, прыродазнаўчых навук, чыстапісання і малявання[82].
3. Герой нашага артыкула, калі быў дырэктарам Слуцкай гімназіі, выкладаў агульную геаграфію, расійскую і лацінскую мовы, эпізадычна — расійскую славеснасць[83].
4. Калі дырэктар Магілёўскай гімназіі перайшоў на сталую пасаду ў Віленскай навучальнай акрузе, то спалучаў яе з выкладаннем расійскай славеснасці, гісторыі і геаграфіі, эпізадычна — латыні[84].
Паколькі ў нас няма прамых сведчанняў крыніц пра методыку выкладання гісторыі дырэктара трох гімназій Віленскай акругі, пададзім яе характарыстыку, апісаную на аснове архіўнай справы №1990 Пскоўскай гімназіі яе гісторыкам, выхаванцам Пецярбургскага універсітэта Паўлам Аляксееві чам Гаварлівым[85].
„Преподаватель истории, М.В.Фурсов, обращал большое внимание на черчение карт замечательных исторических местностей, заставлял учеников писать на доске хронологию, чертить генеалогические таблицы, для лучшего усвоения учениками связи между событиями изображал ее посредством чертежа, ежемесячно производил ученикам письменные экзамены”[86].
Як бачна з пададзенай вытрымкі, методыка нагляднага навучання, якую выкарыстоўваў М.В.Фурсаў, развівала памяць, назіральнасць і здольнасць да лагічнага мыслення, таму мы мяркуем, што ў інтэлектуальных дасягненнях вучняў гімназій, дзе яму даводзілася выкладаць, заўважны ўнёсак гэтага педагога. Падамо выбарачны спіс вучняў адной Магілёўскай гімназіі.
Аміцін Гірш (Рыгор Самойлавіч, 1866 — ?). Скончыў у 1886 г. Д-р медыцыны.
Гаеўскі Сямён Якаўлевіч (1863 — ?). Скончыў у 1884 г. Судовы следчы м.Рудня Магілёўскай губ. (з 1889 г.).
Гісін Берка (Гісен Барыс Яфрэмавіч, 1866 — ?). Скончыў у 1884 г. Канд. права, памочнік прысяжнага паверанага (Магілёў).
Галынец Лявон (Лявонці Іванавіч, 1856 — ?). Скончыў у 1877 г. Д-р медыцыны, аўтар дысертацыі па медыцынскай геаграфіі і статыстыцы Магілёва.
Гарбатоўскі Вацлаў-Мікодым Ксаверавіч (1862 — ?). Скончыў у 1883 г. Д-р медыцыны, гісторык аховы здароўя.
Забэла Мікалай Міхеевіч (1862—1885). Скончыў у 1881 г. Народнік-прапагандыст. Загінуў у высылцы.
Залкінд Лейба-Моўша (Леанід Сямёнавіч, 1861—1929). Скончыў у 1881 г. Народаволец, даследчык бурацкага народа, гісторык рэвалюцыйнага руху.
Капцелеў Уладзімір Аляксеевіч (1863 — ?). Скончыў у 1884 г. Таварыш магілёўскага губернскага пракурора па Горацкаму і Чавускаму ўездах.
Краўзэ Уладзімір Маркавіч (1858 — 1901). Скончыў у 1876 г. Пісьменнік, педагог, філолаг, перакладчык.
Лепяшынскі Панцеляймон Мікалаевіч (1868 — 1944). Скончыў у 1886 г. Д-р гістарычных навук, арганізатар Маскоўскага музея рэвалюцыі.
Мандэльштам Генрых (з 1914 г. — Андрэй) Мікалаевіч (1868—1939). Скончыў у 1886 г. Дыпламат, д-р права.
Мартынаў Уладзімір Сямёнавіч (1866 — ?). Скончыў у 1884 г. Падатковы інспектар Горацкага ўезда Магілёўскай губ. (з 1893 г.).
Акіншэвіч Міхаіл Львовіч (1860 — не раней за 1914). Скончыў у 1897 г. Выкладчык старажытных моваў Гомельскай і Берасцейскай прагімназій, перакладчык.
Гэты спіс мы разглядаем як дапаўненне фігуры замоўчвання не канкрэтнага тэксту, але ўсяго жанру, да якога належыць тэкст: у некралогах педагогаў таго часу імёны іх выхаванцаў згадваліся ў выключных выпадках, а таму пра ролю асобы настаўніка ў фармаванні наступных пакаленняў мы можам меркаваць па афіцыйных справаздачах, сведчаннях сучаснікаў (часта — даволі далёкіх ад сапраўднасці), але не па дзейнасці вучняў, якая, з улікам іншых уплываў, — сапраўды аб’ектывізаваны вынік працы настаўніка.
VII. Пры пераходзе да наступнай фігуры замоўчвання мы канстатуем, што роля адміністрацыі ў развіцці навуковых даследаванняў расійскай правінцыі была даволі вялікай. Ці даводзіла ся М.Фурсаву выкарыстоўваць службовае становішча дырэктара трох гімназій для арганізацыі рэгіянальных даследаванняў Заходняга краю? Не маючы дакладнай інфармацыі, мы прыйшлі да высновы, што такія факты мелі месца хаця б тройчы.
1. У 1865—1866 г. па прапанове дырэктара Шавельскай гімназіі некалькі вучняў пад час вакацыяў займаліся зборам этнаграфічных і фальклорных матэрыялаў.
2. Згодна з данясеннем М.Фурсава, 20 студзеня 1874 г. у Слуцкай гімназіі (дзе ён выконваў абавязкі дырэктара) пачаліся метэаралагічныя назіранні[87]. Для ацэнкі гэтай падзеі адзначым дзве акалічнасці: а) усе метэастанцыі пры гімназіях уваходзілі ў склад цэнтралізаванай метэаралагічнай службы, бо матэрыялы назіранняў рэгулярна накіроўваліся ў галоўную фізічную абсерваторыю; б) з пункту погляду спецыялістаў таго часу, колькасці пунктаў назірання ў Еўрапейскай Расіі было недастаткова для выканання жыццёва неабходных прац: прагнозу ўраджайнасці збажыны і, адпаведна, коштаў на хлеб, тэрмінаў і магчымых паследкаў паводак і да т.п. Таму назавем імя першага слуцкага метэаролага ў той форме, у якой яно названа ў цытаванай намі кнізе І.Глебава: заслужаны выкладчык, стацкі саветнік, настаўнік фізікі і матэматыкі ў Слуцкай гімназіі (16 лютага 1874 — 10 верасня 1896) Мікалай Іванавіч Чудоўскі[88].
3. У 1879 г., паводле справаздачы М.Фурсава, у рамках літаратурных чытанняў па прадмеце „геаграфія” вучнем 7-га класа Магілёўскай гімназіі Карлам Каменскім быў прачытаны даклад „Белоруссия. Характер и хозяйство белоруссов”, не прадугледжаны ніякімі навучальнымі праграмамі, і, такім чынам, аўтар справаздачы адказваў за яе змест і як дырэктар, што дазволіў чытанне даклада, і як выкладчык геаграфіі ў 7-м класе. Напэўна, таму ў справаздачы спецыяльна адзначала ся, што ў адрозненне ад іншых дакладчыкаў гімназіст Каменскі не падаў пісьмовага тэксту: дырэктар разумеў, што ў той складаны час асобныя моманты такой незвычайнай па тэме працы маглі быць не так вытлумачаны, а гэта паўплывала б на лёс гімназіста[89].
VIII. Перш чым перайсці да прычынаў і абставінаў адстаўкі М.Фурсава, якія невядомыя аўтару некралога, аднак пацвярджаюць яго пункт погляду пра недастатковую ацэнку працы педагогаў, уласцівую расійскай адміністрацыі, мы выказваем падзяку супрацоўніку РДГА Б.М.Вітэнбергу за паведамленне пра страту (у 1921 г.) з фондаў МНА пенсійнай справы дырэктара Магілёўскай гімназіі, і будзем абапірацца толькі на друкаваныя крыніцы, адкуль вынікае:
а) Адстаўка М.Фурсава ніяк не звязаная з станам яго здароўя, пра што сведчаць падзякі, якія яму рэгулярна абвяшчала кіраўніцтва акругі як педагогу, што не прапусціў ніводнага ўрока[90].
б) Выхад М.Фурсава ў адстаўку рэзка зменшыў яго даходы. Згодна з апошнімі афіцыйнымі звесткамі, апублікава нымі ў „Памятной книжке Виленского учебного округа за 1885—86 учебный год”, яго гадавы аклад як дырэктара Магілёўскай гімназіі складаў 1200 руб. Апрача гэтага ён атрымліваў штогадовыя выплаты ў выглядзе сталовых (800 руб.) і пенсіі (800 руб.), і здзельна плату за ўрокі (у дадзеным выпадку названа сума ў 360 руб.). Звыш таго, ён карыстаўся казённай кватэрай, якую страціў з выхадам у адстаўку[91]. Памер прызначанай М.Фурсаву пенсіі — 1020 руб., на 170 руб. заніжаны аўтарам некралога, мы аргументавалі вышэй.
в) З супастаўлення дзвюх датаў: звальнення магілёўска га дырэктара (26 ліпеня 1886 г.) і яго прашэння аб прызначэнні яму пенсіі 17 верасня гэтага года[92], — відавочна, што адстаўка М.Фурсава пасля заканчэння апошняга прадаўжэн ня тэрміну службы была для яго нечаканай, г.зн. з ініцыятывы вышэйшай адміністрацыі.
Мы бачым дзве магчымыя прычыны звальнення магілёўскага дырэктара.
а) Наш герой прытрымліваўся прынцыпаў верацярпі масці. Між тым, на наступны год пасля яго звальнення ў Расійскай імперыі, з недапушчальнай супярэчнасцю з гэтым прынцыпам, у сярэдніх навучальных установах Віленскай акругі, была ўведзена 10-працэнтная норма для яўрэеў па прыкмеце веравызнання. З нашага пункту погляду, які, напэўна, супадае з думкай кіраўніцтва Міністэрства народнай адукацыі таго часу, М.Фурсаў не падыходзіў для рэалізацыі гэтай меры ў яго гімназіі.
б) Напярэдадні звальнення М.Фурсаў, як рэдактар „Губернских ведомостей”, апублікаваў крытычныя заўвагі магілёўскага губернскага прадвадзіцеля дваранства Л.Н.Цітова на сваю справаздачу па агульнай кватэры вучылішча пры Магілёўскай гімназіі. Частка заўвагаў тычылася парадку выдаткоўвання сумаў дваранскага дэпутацкага сходу, на сродкі якога і ўтрымліваўся гэты інтэрнат для гімназістаў усіх станаў. З пункту погляду адміністрацыйнай логікі публічная крытыка дзеянняў дырэктара магла прывесці да страты яго аўтарытэту сярод гімназістаў і іх бацькоў, якія належалі да найвышэйша га стану Расійскай імперыі[93]. Разам з тым крыміналу ў яго дзеяннях не было, што было прызнанае як захаваннем права насіць мундзір, так і прызначэннем пенсіі.
IХ. Чарговую фігуру замоўчвання мы сфармулявалі б як адсутнасць пераліку вядомых аўтару некралога літаратурных псеўданімаў М.Фурсава. (Нагадаем, што ананімны аўтар правільна атрыбутаваў тэксты рэдактара губернскіх ведамасцяў, падпісаных М.Ф. і М.Ф-ъ , але не сказаў, як яны падпісаныя.) Пытанне гэтае актуальнае, бо аўтарства М.Фурсава відавочнае толькі ў дачыненні да „Циркуляра по управлению Виленским учебным округом”: з-за афіцыйнага характару выдання амаль усе яны падпісаныя (або пасадаю, або прозвішчам), ці вызначаюцца яго адказнасцю як службовай асобы за дастаўку адрас-каляндарных, статыстычных або іншых звестак. Што датычыцца яго публікацый у губернскіх ведамасцях, то часцей за ўсё ён падпісваўся псеўданімамі або друкаваўся без подпісу, што часткова звязана з яго грамадскім становішчам. Пры вызначэнні аўтарства М.Фурсава мы кіраваліся наступнымі меркаваннямі.
1. З-за высокага ўзроўню адукацыі, філалагічнай спецыяльнасці, вопыту педагагічнай працы і навыкаў адміністратара асаблівасці яго стылю не могуць быць асноўным крытэрыем яго аўтарства, бо ва ўсіх тэкстах газеты, якую ён рэдагаваў, за выключэннем гістарычных крыніц (у тым ліку помнікаў фальклору[93]), рабілася стылістычная праўка. Разам з тым яны могуць выкарыстоўвацца як дадатковыя крытэрыі. Пералічым найбольш адметныя асаблівасці стылістыкі рэдактара.
а) Паколькі гэта дапускаецца спецыфікай жанру (дарожныя нататкі, навуковыя артыкулы), М.Фурсаў звяртаўся да чытача ад першай асобы адзіночнага ліку („я полагаю”, „я считаю”), што не зусім звычна для таго часу і сведчыць пра звычку аўтара адказваць за свае словы.
б) Прапорцыя замежных словаў у аўтарскай лексіцы М.Фурсава тыповая для сталічнай інтэлігенцыі таго часу, аднак для яе характэрныя не столькі галіцызмы, колькі лацінізмы, якія даходзяць да цытавання антычных аўтараў без перакладу (у лацінскай транскрыпцыі). Мы растумачылі б такое незвычайнае словаўжыванне высокай эрудыцыяй рэдактара ў сферы класічнай філалогіі, з аднаго боку, а з другога — веданнем чытацкай аўдыторыі, значную частку якой складалі чыноўнікі, якія атрымалі адукацыю ў класічнай гімназіі або ў духоўнай семінарыі. Што датычыцца прапорцыі іншамоўнай лексікі ў гістарычных публікацыях, то яна вызначалася мовай крыніцы. У прыватнасці, артыкул „О рукописном сборнике духовных стихов, записанных в Могилеве в начале ХIХ текущего столетия”[94] уяўляе сабой каментаваную публікацыю тэксту, напісанага макаранічнай мовай з выкарыстаннем беларускай, царкоўнаславянскай, польскай лексікі.
в) У аўтарскай мове М.Фурсаў карыстаўся літаратурнай лексікай другой паловы ХIХ ст. (архаізмы для яе нехарактэр ныя). У якасці прыкладу назавем слова „повсюдный” у значэнні „повсеместный”, якім не карысталіся ў часы Пушкіна і Лермантава, аднак ужывалі І.Ганчароў, Г.Успенскі, а таксама, згодна з паведамленнем супрацоўніка аддзела рукапісаў РНБ В.Загрэбіна, настаўнік рэдактара „ведомостей” праф. І.І.Сразнеўскі. Выкарыстоўваў гэтае слова М.Фурсаў зусім не „повсюдно”, а толькі ў прыгаданых намі працах па археалогіі, што было, як нам уяўляецца, рэакцыяй на моўнае атачэнне: у беларускай, польскай і літоўскай лексіцы кораняслоў „место” (з варыянтамі) азначае „город”, а курганныя могільнікі Магілёўшчыны ён з гарадскімі пасяленнямі не звязваў.
г) У асобных выпадках М.Фурсаў выказваў нязгоду з аўтарам праз рэдакцыйны каментар, звычайна падпісаны „ред.”. Яны сустракаюцца і ў раздзеле „Хроники”, якія найчасцей вяліся рэдактарамі.
д) Паколькі, па словах аўтара некралога, М.Фурсаў выказаў сябе „весьма стойким русским деятелем”, адзначым устойлівае этнічна афарбаванае словазлучэнне, якое сустракаецца ў тэкстах, напісаных рэдактарам газеты: „большое русское спасибо”, якім рэдактар звычайна рэзюмаваў рэцэнзіі на дабрачынныя спектаклі магілёўскага яўрэйскага гуртка аматараў драматычнага і музычнага мастацтва на карысць незабяспечаных вучняў. Адзначым яшчэ тры акалічнасці: 1) іншых выпадкаў гэтага словаўжывання ў тэкстах М.Фурсава мы не сустрэлі; 2) апрача М.Фурсава гэтае ж словазлучэнне і ў тых самых выпадках сустракаецца ў рэцэнзента, які падпісваўся псеўданімам „Русский”, аднак мы не знайшлі доказаў прыналежнасці гэтых тэкстаў рэдактару, а не яго нявызначанаму аднадумцу; 3) з ліку навацый у педагогіцы яўрэйскай школы М.В.Фурсаў выяўляў найбольшую цікавасць да дзейнасці сельскагаспадарчых курсаў пры магілёўскай талмуд-торы і лічыў вельмі карысным распаўсюджванне вопыту іх працы[95].
2. Вызначэнне аўтарства М.Фурсава не па фармальным, а па змястоўным боку яго публікацый уяўляецца праблематычным. Мы ўжо паказалі, што рэдактару губернскіх ведамасцяў даводзілася выкладаць большасць прадметаў абавязковага гімназічнага курса і кантраляваць дзейнасць іншых выкладчыкаў, якія атрымалі спецыяльную адукацыю ва універсітэтах. Гэта прывяло да выхаду кола ведаў дырэктара трох гімназій за межы універсітэцкай спецыялізацыі і адбілася на разнастайнасці тэматыкі яго публікацый, што найбольш відавочнае па рэцэнзіях на самыя розныя выданні (у тым ліку на энцыклапедыі універсальнага зместу). Стан магілёўскіх бібліятэк і практыка абмену рэдакцыі „Могилевских ведомостей” з іншымі рэдакцыямі дазвалялі Фурсаву сачыць за айчыннымі (у тым ліку гістарычнымі) выданнямі, але яму амаль не даводзілася спасылацца на навінкі замежнай літаратуры: службовыя абавязкі не дазвалялі надоўга выязджаць з Магілёва для навуковых заняткаў. Разам з тым менавіта дзякуючы службоваму становішчу герой некралога змог увесці ў навуковы ўжытак дакументы Магілёўскага музея, архіва гімназіі, статыстычнага камітэта і матэрыялы культурнага слоя могільнікаў Прыдняпроўя.
3. Перш чым пералічыць літаратурныя псеўданімы М.Фурсава, адзначым, што ў „Могилевских губернских ведомостях” прозвішча рэдактара цалкам у якасці аўтара сустракаецца вельмі рэдка і, мяркуючы па форме літаратурных імёнаў (скарачэнне поўнага імя), яны выкарыстоўваліся не для таго, каб схаваць, а для таго, каб пазначыць аўтарства.
3.1. Псеўданім М.Ф., аргументаваны ў кам.29, — найбольш распаўсюджаная форма подпісу М.Фурсава ў „Могилевских губернских ведомостях”. Сустракаецца ўпершыню як пазначэнне аўтарства артыкула „Описание празднования Могилевскою мужскою гимназиею тысячелетия со дня блаженной кончины славянского первоучителя св.Мефодия” // МГВ, 1885, Ч.н., № 31, 17 крас. С. 115 — 116; у апошні раз — як подпіс артыкула „Дополнительные сведения о женской воскресной школе” // Тамсама, 1897, № 92, 15 ліст. С. 450.
3.2. Псеўданім М.Ф-въ (гл. кам. 29) у тэкстах газеты сустракаецца рэдка (упершыню — у фрагменце каментаванага артыкула, апублікаванага 10 снежня 1894 г., № 99).
3.3. Псеўданім, падпісаны усімі трыма ініцыяламі рэдактара — М.В.Ф. — нам сустрэўся толькі аднойчы: у нататцы „Воскресные чтения в народных училищах Могилевской губернии” // МГВ, 1886, Ч.н., № 56, 12 ліп. С.235.
3.4. Псеўданім Ф., як подпіс рэдактара, мы вызначылі па адсылцы ад рэцэнзіі „Шесть гастрольных спектаклей артистов Л.П. и М.М. Петипа” (МГВ, 1894, Ч. н., № 38, 11 траўня. С.144 — 145; 14 ліст. С. 150), падпісанай М.В. (г.зн. Фурсавым), на папярэднюю публікацыю „Хроника пасхальной недели” (тамсама, 1984, Ч.н., 27 крас. С. 125), падпісаную Ф., з якой бачна тоеснасць аўтарства.
3.5. Больш празрысты псеўданім рэдактара М.Ф-в нам сустрэўся толькі ў нататцы „Нашла коса на камень” (пра канакрадства ў Рагачоўскім уездзе), апублікаванай у „Могилевских ведомостях” 1894 г., № 4, 12 студзеня (с. 14 — 15). За межамі Магілёва гэтым самым подпісам пазначана аўтарства артыкула „Царь Петр в Белоруссии и битва при деревне Лесное” // Віленскі каляндар на 1894 год. Вільня, 1893. С. 185 — 204 . Аўтарства гэтага артыкула вызначаецца па супадзенні не толькі псеўданімаў, але і пунктаў погляду на спосаб ушанавання памяці палеглых вайскоўцаў не будаўніцтвам дарагога помніка (як прапаноўваў Е.Р.Раманаў), а стварэннем школы для навакольных дзяцей (с. 204). Гэтая ж думка выказаная і ў згаданым (кам. 42) „Дневнике курганных раскопок…”, падпісаным яго прозвішчам[96].
Х. І апошняя фігура замоўчвання, якая ўяўляе адступленне ад жанру некралога: аўтар не назваў месца пахавання М.В.Фурсава. Мы змаглі вызначыць яго дзякуючы Б.М.Вітэнбергу, супрацоўніку РДГА, — месца захавання фонда кіравання справамі складальніка расійскага правінцыйнага некропаля в.кн. Мікалая Міхайлавіча. Дакумент сведчыць, што Фурсаў Мацвей Васілевіч, сапраўдны стацкі саветнік, дырэктар Магілёўскай мужчынскай гімназіі, пахаваны пры Магілёўскім катэдральным (Іосіфаўскім) саборы[97]. Лёс гэтага сабора, узведзенага паводле праекта Н.Львова і распісанага В.Баравікоўскім, агульнавядомы: у 1937 г. ён быў разбураны, і над магілай М.Фурсава з 1940 г. узвышаецца гатэль „Днепр” (вул. Першамайская, 29).
ХI. Перш чым перайсці да вызначэння найбольш верагоднага (з ліку магілёўцаў) ананімнага аўтара некралога, адзначым, што мы не будзем разглядаць дапушчэння пра аўтарства гісторыка, які на той час больш за ўсё зрабіў для вывучэння гісторыі Магілёўскай гімназіі — героя некралога М.Фурсава. Нам гэтае дапушчэнне здаецца неверагодным, бо аўтабіяграфіі (аўтаэпітафіі), загадзя перададзеныя рэдактару, наогул не характэрныя для расійскай прэсы. Гэты выпадак не быў выключэннем з агульнага правіла. Мы не можам уявіць, што Фурсаў не ведаў памераў сваёй пенсіі. Будзем разглядаць толькі рэальныя варыянты.
1. Еўдакім Раманаў. Не будзем спасылацца на нашых папярэднікаў, якія не ўвялі названы ананімны тэкст у лік працаў рэдактара „Могилевских губернских ведомостей”[98], а падамо сваю аргументацыю. Е.Раманаў не мог напісаць сказ „Он поместил в „Губернских ведомостях” целый ряд ценных исторических статей”. Мы лічым гэты пункт погляду супярэчным думцы Е.Раманава па такіх прычынах: а) у вядомым артыкуле „Что сделано по изучению Могилевской губернии и что еще предстоит сделать”, апублікаваным у 1898 г., Е.Раманаў прыгадаў М.Фурсава толькі ў сувязі з раскопкамі курганных могільнікаў[99]. Працы гэтага аўтара, якія заснаваныя на пісьмовых крыніцах і пераважаюць у тэксце некралога, у артыкуле не прыгаданыя. Разам з тым у некралогу не прыгадваецца добра вядомая Е.Раманаву поўная публікацыя даклада М.Фурсава пра курганы Магілёўшчыны на IХ археалагічным з’ездзе (гл. кам. 41); б) за час рэдактарства Е.Раманава „Могилевские ведомости” не надрукавалі ніводнага артыкула М.Фурсава; в) у хуткім часе пасля смерці М.Фурсава пад рэдакцыяй Е.Раманава выйшла трохтомавае выданне „Могилевская старина”, дзе былі перадрукоўкі з „Могилевских губернских ведомостей”, але не было ніводнага артыкула папярэдняга рэдактара. З супрацьлегласці ацэнак гістарычных прац М.Фурсава, зафіксаваных у тэксце некралога, і поглядаў Е.Раманава вынікае, што гэты паважаны беларусазнаўца не быў аўтарам некралога.
2. Н.В.Тымінскі, настаўнік магілёўскай гімназіі, не мог напісаць, што М.В.Фурсаў „занялся педагогической литературой” толькі „по выходе в отставку”. Іх сумесны артыкул па гісторыі народнай адукацыі на Магілёўшчыне быў апублікаваны ў той час, калі суаўтар Тымінскага быў яго кіраўніком па службе (г.зн. у 1884 г., гл. кам. 24, 53).
3. Адзіным з вядомых нам магілёўскіх аўтараў, што спецыяльна займаўся гісторыяй Магілёўскай гімназіі па яе архівах, які мог напісаць названы некралог, быў калежскі саветнік, настаўнік гісторыі і геаграфіі Магілёўскай гімназіі М.Сазонаў. Паводле звестак з яго адзінай апублікаванай біяграфіі[100], мяркуемы аўтар нарадзіўся 29 кастрычніка 1866 г. у Петразаводску і паходзіў з мяшчанаў. Пасля сканчэння Аланецкай гімназіі (1886) і гістарычна-філалагічнага інстытута ў Пецярбургу па разрадзе гісторыі і славеснасці (1890) служыў у Свіслацкай настаўніцкай семінарыі (1890 — 1892) і Мазырскай прагімназіі (1892 — 1900), дзе дэбютаваў у якасці аўтара як складальнік гадавых справаздач пра яе стан. На пасаду настаўніка гісторыі і геаграфіі Магілёўскай гімназіі пераведзены менш чым за год да смерці М.Фурсава (1 жніўня 1900 г.), што сведчыць пра непрацягласць іх знаёмства, і гэта вытлумачвае шэраг недакладнасцяў у той частцы некралога, якая не заснаваная на сведчаннях Е.Раманава, дадзеных фармулярнага спіса і непасрэдных назіраннях аўтара.
На жаль, мы не можам назваць дату ўзнікнення цікавасці М.Сазонава да гісторыі Магілёўскай гімназіі. Разам з тым адзначым, што ў храналагічным спісе друкаваных прац гэтага аўтара, які прыкладаецца да яго біяграфіі, перад яго цытаванай раней працай „Историческая записка за столетнее существование Могилевской мужской гимназии. 1809 — 1909″ (Магілёў, 1909), змешчана не датаваная праца без пазначэння выхадных дадзеных „Памятная записка о положении Могилевской гимназии в период времени с 1860 по 1864 год”, факт выдання якой вызначыць мы не змаглі. Стылістыка „Исторической записки” не пярэчыць стылю некралога, прапорцыя фактычных недакладнасцяў (у той частцы, якая мае дачыненне да тэмы нашага артыкула) таксама супастаўляльная.
З усяго вышэйпрыведзенага вынікае, што з кола вядомых нам аўтараў прац па гісторыі Магілёўскай гімназіі некралог мог быць напісаны толькі М.Сазонавым, аднак дапушчальнае і аўтарства невядомай нам асобы.
ХII. Паводле вынікаў крыніцазнаўчай крытыкі тэксту, пазначанага ў назве нашага артыкула, апрача станоўчага вырашэння прыватнага пытання пра ідэнтычнасць складальніка пскоўскіх Памятных кніжак з вядомым магілёўскім гісторыкам, педагогам і журналістам, мы прыйшлі да наступных высноваў:
1. Уся дзейнасць Мацвея Фурсава, наколькі мы можам яе прасачыць па вядомых крыніцах, была ўвасабленнем лібералізму расійскай інтэлігенцыі. Яго лібералізм мы бачым у супрацоўніцтве з дэспатычнай дзяржаўнай уладай на ўмовах, пастаўленых дзяржавай, з мэтай развіцця народнай адукацыі, навукі і культуры. Вынік гэтага супрацоўніцтва быў вызначаны не толькі дэспатычным характарам расійскага самаўладства, якое злачыннай палітыкай русіфікацыі Заходняга краю кампраметавала расійскую мову, культуру і дзяржаўнасць ў вачах большасці яго насельніцтва, але і такімі высокімі якасцямі героя нашага артыкула, як узровень адукацыі, працавітасць і маральныя асновы, што адмаўлялі шавінізм. Паколькі дзейнасць М.Фурсава дала станоўчыя вынікі, зафіксаваныя ў яго публікацыях і працы яго шматлікіх вучняў, і ў сувязі з вызначаным фактам варварскага разбурэння магілы гэтага выдатнага дзеяча культуры, паўстае пытанне пра ўшанаванне яго памяці ў Беларусі. Мы прапанавалі б вырашыць яго з улікам асаблівасцяў асобы М.Фурсава ў дзвюх формах: а) выдаць зборнік яго прац, раскіданых па старонках рэдагаванай ім газеты (накшталт Архангельскага, Аланецкага, Эстляндскага і іншых зборнікаў, выдадзеных ГСК Расійскай імперыі) і б) стварыць мемарыяльную дошку з сціплым і лаканічным тэкстам на будынку былой Магілёўскай мужчынскай гімназіі (цяпер 3-я сярэдняя школа) па вул.Ленінскай, д. 41.
2. Паколькі газетныя некралогі — вельмі распаўсюджа ны тып гістарычных крыніц, і іх крытыка дае станоўчыя вынікі для гістарычных ведаў, мы лічым карысным і рэальным складанне паказальніка некралогаў (і іншых біяграфічных матэрыялаў), апублікаваных на тэрыторыі Беларусі ў канцы ХIХ — пачатку ХХ стагоддзя. Мяркуем, што такі паказальнік быў бы вельмі карысным для беларусазнаўцаў.
[ 1 ] Журнал Псковского губернского статистического комитета в заседании 22 марта 1802 г.// Псков. Губ. вед. 1802. №14. 4 крас. (Дадатак 2) С. (2); Отчет о действиях губернского статистического комитета за 1861 г. // Тамсама. 1862. № 22. Частка неафіцыйная (далей — Ч. н.). 6 чэрв. С. 321; Журнал общего заседания Псковского губернского статистического комитета 16 ноября 1862 г. // Тамсама. 1862. № 48. Дадатак. С. (1). Отчет о действиях Псковского статистическо го комитета за 1862 г. // Тамсама. 1863. № 22. 4 чэрв. С. 384 і інш. Спіс афіцыйных публікацый у губернскіх ведамасцях Пскоўскага ГСК, дзе М.В.Фурсаў быў таксама членам камісій па статыстыцы народнай асветы, вывучэнні пытання пра раскладку земскіх збораў і інш., з 1862 (№ 22) да 1864 (№ 41) гл. у выд.: Васильев И.И. Библиографический указатель статей, относящихся к Псковской губернии. 1517 — 1887. Псков. 1891. С. 74 — 76. Сярод калегаў М.В.Фурсава па Пскоўскаму ГСК найбольш вядомыя гісторык М.Сямеўскі, дзекабрыст М.Назімаў, літаратар Н.Яхантаў.
[ 2 ] Императорское Московское археологическое общество в первое пятидесятилетие его существования (1864 — 1914). Т. 2. Москва, 1915. С. 385.
[ 3 ] Нам вядомыя артыкулы пра М.Фурсава ў наступных выданнях: а) Каробушкіна Т. // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т. 10. Мінск. 1974. С. 653; б) Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Т.5. Мінск. 1981. С. 624; в) Б.П. // Белорусская ССР. Краткая энциклопедия. Т.5. Мінск. 1982. С. 653; Каханоўскі Г. // Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск. 1993. С. 632; д) Б.П. // Беларусь. Энцыклапедыч ны даведнік. Мінск. 1995. С. 735—736; е) Каханоўскі Г.А. // Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Мінск. 1995. С. 567.
[ 4 ] Index bio-bibliographicus notorum hominum corp. alphabeticum. 1. Sectio generalis. V. 79. Osnabrьck. 1966. P. 74.
[ 5 ] Мы маем на ўвазе артыкул „Борисов камень в селе Высоком Городище Сенненского уезда Могилевской губернии” // Могилевские Губернские Ведомости (далей — МГВ). 1886. Ч. н. № 42. 24 траўня. С. 182—183. Звесткі пра іншыя яго публікацыі ў названай газеце пад час рэдакцыі М.Фурсава (да 1897) гл. у выд.: ХХV Библиографический указатель трудов Е.Р.Романова (1876—1901). Могилев. 1901. С. 4—12; Романов Е.Р. Указатель к неофициальной части „Могилевских губернских ведомостей” с 1839 по 1899 г. Могилев. 1899. С. 20—23 (псеўд. Радимич, Р.).
[ 6 ] МГВ. 1901. Ч. н. № 42. 26 траўня. С. 181.
[ 7 ] Тамсама. 1901. Ч.н. № 43. 30 траўня. С. 185—186. Б. подп.
[ 8 ] Непрацягласць хваробы М.В.Фурсава відавочная. Па публікацыі: „Отчет Могилевской женской воскресной школы за 1900—1901 учебный год”. Могилев. Тип. Губ. правл. (1901) 48, ІІ с. (2 марта 1900 — 2 марта 1901), фінансавая частка якога была ім падпісаная як загадчыкам гаспадарчай часткі (с. 46). З справаздачы вынікае, што пропускаў навучальных заняткаў у М.Фурсава па пасадзе выкладчыка арыфметыкі 4-й групы (с. 25) не было.
[ 9 ] Дата найвышэйшага надання названага чына — 28 снежня 1879 г. — вызначаецца па публікацыі: Высочайшие награды // Циркуляр по Виленскому учебному округу. 1880. № 2. Люты. С.36.
[ 10 ] Слова „затем” ананімны аўтар некралога ўжывае ў двух значэннях: „впоследствии” і „также”.
[ 11 ] Год нараджэння супадае з разлічаным па „Послужному списку инспектора классов Псковского училища военного ведомства, колл. сов. Фурсова. Сост. к 7 января 1865 года”, які захоўваецца ў фонде Міністэрства народнай адукацыі (РГИА, ф. 733, оп. 120, д. 227), дзе пазначаны ўзрост: 40 гадоў (л. 208об-209).
[ 12 ] Згодна з „Списком студентам и вольным слушателям…”, які прыкладаецца да кнігі праф. В.Грыгор’ева „Императорский Санкт-Петербургский университет в течение первых пятидесяти лет его существования”, СПб, 1870, Мацвей Фурсаў скончыў у 1848 г. 1-е аддзяленне Філасофскага факультэта па разрадзе агульнай славеснасці кандыдатам (CLXXXVII).
[ 13 ] Дакладная дата прызначэння М.Фурсава на дзяржаўную службу аднолькавая ва ўсіх вядомых нам крыніцах, у т.л. у выданні: Памятная книжка Виленского учебного округа на 1882/83 учебный год // Циркуляр по Виленскому учебному округу, 1883, № 4. Дадатак. С. 38, і адпавядае 16 лістапада 1848 г. У паслужным спісе, згаданым у кам. 11, пазначана дата ўваходжання на пасаду старшага настаўніка гісторыі 1-га разраду: 26 студз. 1848 г. (л. 208об.-209).
[ 14 ] Гады службы і пасада М.Фурсава ў названай гімназіі (1848—1858) прыведзены ў выданні: П.А.Говорливый. Историческая записка пятидесятилетия Псковской губернской гимназии и состоящего при ней пансиона. СПб. 1884. С. 93, і пацвярджаюцца звесткамі Памятных кніжак Пскоўскай губерні на 1850—1858 г.
[ 15 ] Згодна з ужо згаданым „Послужным списком…”, прызначаны на гэтую пасаду найвышэйшым загадам № 50 ад 16 лістапада1885 г., заняў пасаду 13 студз. таго самага года (л. 211об.-212).
[ 16 ] Пераведзены на пасаду Шавельскага дырэктара вучылішчаў, якая прадугледжвала і кіраўніцтва гімназіяй у якасці дырэктара, загадам № 8 ад 2 красавіка 1865 г. (апубл. у выд.: Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1865. № 1, красавік. С. 27). Межы дырэкцыі (Шавельскі, Расонскі і Цельшаўскі ўезды Ковенскай губерні) вызначаныя Меркаваннем Дзяржаўнага савета, найвышэйша зацверджаным 15 ліпеня 1865 г. (апубл. тамсама. 1865. № 4. Верасень і кастрычнік. С. 6).
[ 17 ] Пераведзены на пасаду Слуцкага дырэктара вучылішчаў па прапанове кіраўніка Міністэрства народнай адукацыі № 11243 ад 28 кастрычніка 1872 г., апубл. тамсама. 1872. № 12. Снеж. С. 473—474.
[ 18 ] Дата прызначэння М.Фурсава на пасаду дырэктара Магілёўскай гімназіі пазначана ў „Памятной книжке Виленского учебного округа на 1882/83 учебный год”, прыкладзенай да № 4 цытаванага выдання за 1883 г. (с. 38) і адпавядае 4 снежня 1876 г.
[ 19 ] „Предложением г. министра народного просвещения от 26 июля за № 11404 директор Могилевской гимназии, действительный статский советник, Фурсов уволен от службы, за выслугою срока, с дозволени ем носить после отставки мундирный полукафтан, последней должности присвоенный.” Цытуецца па тым самым выданні. 1866. № 8. Жнів. С. 379. Тэрмін службы, неабходны для выслугі поўнай пенсіі па МНА, складаў 25 гадоў.
[ 20 ] Падамо фармулёўку прызначэння на гэтую пасаду: „Начальником губернии (т.е. А.С.Дембовецким) редактор Могилевских губернских ведомостей статский советник К.Рубановский уволен от этой должности согласно прошению, а на его место назначен действительный статский советник Фурсов, изъявивший на это согласие вследствие сделанного ему Его Превосходительством предложения (Перемены по службе // МГВ. 1883. № 13. 12 лют. С. 45). Першы нумар газеты пад рэдакцыяй М.Фурсава (1883. №12) выйшаў не 7, а 9 лютага, апошні (1897. № 91), — не 15, а 12 лістапада.
[ 21 ] Ацэнка асабістага ўнёску М.Фурсава ў палітыку русіфікацыі Заходняга краю не супадае не толькі з пункам погляду каментатара, але і з меркаваннем урада, бо сярод шматлікіх узнагарод гэтага дзеяча не было медаля „В память усмирения польского мятежа”. Падамо іх спіс: ордэны св. Уладзіміра 3 і 4 ступені, Станіслава і Ганны 2 ступені з імп. каронай, брыльянтавы пярсцёнак, медаль на памяць пра вайну 1853—1856 г. (Памятная книжка Виленского учебного округа за 1885/86 учебный год. Прилож. к № 1 Циркуляра по управлению Виленским учебным округом за 1886 г. С. 40).
[ 22 ] Гэта азначае, што М.Фурсаў не карыстаўся становішчам дырэктара гімназіі для ліхвярства за кошт гімназічнай казны і гандлю атэстатамі, медалямі і вакансіямі для першакласнікаў. Меркаванне аўтара некралога пацвярджаецца ўспамінамі калегі М.Фурсава па Шавельскай гімназіі настаўніка грэцкай мовы (пазней — драматурга) Н.Кулакова (Воспоминания педагога // Наша старина. 1916. № 9/10. С. 659—674), логікай паводзінаў М.Фурсава, які імкнуўся забяспечыць вакансіі для ўсіх абітурыентаў, здольных вучыцца ў гімназіі. Жыхары Магілёва неаднаразова давяралі яму адказныя пасады ў грамадскіх арганізацыях.
[ 23 ] Да прыезду ў Магілёў М.Фурсаў быў у двух навуковых арганізацыях: а) 22 снежня 1861 г. ён быў абраны ў першы склад рэфармаванага па палажэнні 1860 г. Пскоўскага ГСК, дзе працаваў у складзе камісіі, што разглядала пытанні публікацыі ў памятных кніжках і губернскіх ведамасцях Пскоўскай губерні (Отчет о действиях Псковского губернского статистического комитета за 1861 год // ПскГВ. 1862. № 22. 27 сакавіка. С. 318); б) 9 снежня 1865 г. адбылося яго абранне сапраўдным членам Ковенскага ГСК (журнал заседания Ковенского губернского статистического комитета 9 декабря 1865 г. // Ков.губ.вед. Ч. н. № 58. 22 снеж. С.229).
[ 24 ] Маецца на ўвазе беспрэцэдэнтная ў гісторыі ГСК Расійскай Эмперыі трохтомавая калектыўная манаграфія, выдадзеная ў 1882—1884 г. пад рэдакцыяй і па распараджэнні кандыдата Універсітэта св. Уладзіміра, старшыні Магілёўскага ГСК, губернатара (з 1872 г.) А. С. Дэмбавецкага. М.Фурсаву было даручана напісаць два артыкулы: а) Исторический очерк Могилевской губернии (назв. выд. Т. 1. Могилев. 1882. С. 1—159. 2-і пг., і б) (у суаўтарстве з настаўнікам старажытных моваў Магілёўскай гімназіі Н.В.Тымінскім) Училищное дело в губернии со времени присоединения Белорусского края к России, т.е. последней четверти XVII столетия (Тамсама. Т. 2. Могилев. 1884. С. 895—945). Першы артыкул заснаваны пераважна на апублікаваных крыніцах, якія адносяцца да ІХ ст. — 1831 г., у другі ўведзены ў навуковы зварот сярод іншых дакументаў матэрыялы гімназічнага архіва. Абодва фрагменты публікаваліся таксама асобнымі выданнямі. Пра суаўтара другога артыкула, які праслужыў у Магілёўскай гімназіі больш за чвэртку стагоддзя, гл.: Тыминский Н.О. (1851—1908) // Пятидесятилетие Петроградского историко-филологического института. Биогр. словарь лиц, окончивших курс института. Ч. 1. Пг. 1917. С. 82.
[ 25 ] Памылка на чвэрць стагоддзя. Гл. артыкул: Об основах училищного порядка. (Читано в Совете Псковского женского училища) // ПскГВ. 1881. Ч. н. № 40. 11 кастр. С. 727—730. Подп.: Фурсов. Назавем таксама яго першыя публікацыі ў Ковенскіх ГВ: Открытие народных училищ в Радзивилишках и Серейках, Шавельского уезда (1866. Ч. н. № 20. 19 сак. С. 76. Подп.: Ф), Магілёўскіх ГВ: Извещение (о результатах экзаменов в Могилевской гимназии) (1882. № 49. 19 ліп. С. 187—188. Подп.: Директор Могилевской гимназии), а таксама шматлікія тэксты педагагічнага зместу ў выд. „Циркуляр по управлению Виленским учебным округом 1867—1886 г.”
[ 26 ] Обучение счету в первоначальных народных школах. Составил директор Могилевской мужской гимназии М.В.Фурсов. Могилев на Днепре. Тип. Ш.Фридмана. 1884. 37(3) с. Увесь наклад — 1200 экз. — быў уласнасцю Магілёўскага Богаяўленскага брацтва (Отчет Могилевско го Богоявленского братства за 1884 г. // Могилевские еп. Ведомости. 1886. Ч. аф. № 6. 21 лют. С. 35). Аўтар з 4 сакавіка 1883 г. да 22 кастрычніка 1884 г. быў старшынёй савета Брацтва. Быў перавыбраны па просьбе, але заставаўся сапраўдным членам гэтай арганізацыі да 1887 г. ([Тихомиров Д.] Общее годичное собрание членов Могилевского Богоявленского братства // Могилевские еп. вед. 1884. № 8. С. 165. Подп.: Д. Т-в; Журнал общего собрания Могилевского Православного Богоявленского братства. 12 янв. 1886 // Тамсама. № 3. Ч. аф. 21 студз. С. 14; Отчет Могилевского Православного Богоявленского братства за 1886 г. // Тамсама. № 3/4. Ч. аф. 21 студз./ 1 лют. С. 90; Отчет Могилевского Православного Богоявленского братства за 1887 г. // Тамсама. 1888. № 6/7. 21 лют./ 1 сак. Ч. аф. С. 131). У апублікаваных спісах іншых рэлігійных арганізацый М.Фурсава не было. Падручнік складзены з улікам асаблівасцяў беларускай метралогіі і прызначаўся для настаўнікаў царкоўна-прыходскіх школ, якія не мелі неабходнай прафесійнай падрыхтоўкі.
[ 27 ] Апубл. пад той самай назвай у названым выд. у 1886 г. Ч. н. № 9. 28 студз. С. 41; № 10. 1 лют. С. 45; 5 лют. С. 50—51; № 12. 8 лют. С. 54; № 13. 12 лют. С. 58—59; № 14. 15 лют. С.63; № 16. 22 лют. С. 72; № 17. 26 лют. С. 76; № 19. 5 сак. С.85; № 20. 8 сак. С. 88—89. Без подпісу. Часткова супадае даслоўна і па змесце з тэкстам кнігі „Отчет о состоянии Могилевской мужской гимназии в 1884 г.” (Могилев на Днепре. Скоропечатня и литография Ш. Фридмана. 1885. 76 с.), надрукава най па распараджэнні М.Фурсава як дырэктара гімназіі, уключна з нетрадыцыйнай датай заснавання гімназіі 1789 г., што пацвярджае аўтарства артыкула.
[ 28 ] Апубл. пад назвамі: Печатание книг на русском языке в Могилевском крае под владычеством Польши // Тамсама. 1893. Ч. н. № 11. 6 лют. С. 40—42. Подп.: М.В.Фурсов, январь 1893 г. (о книгах XVII—XVIII вв.); Добавление к статье, напечатанной в № 11 губернских ведомостей о типографском деле в Могилевской губ. // Тамсама. № 25. 22 сак. С. 94 (о книгах 1816—1893 гг.). Аўтарства ананімнай часткі пацвярджаецца ў выд.: Романов Е.Р. Указатель к неофициальной части „Могилевских губернских ведомостей” с 1893 по 1899 год. Могилев. 1899. С. 22.
[ 29 ] Апубл. пад назвай, пазней выкарыстанай Раманавым як складальнікам аднаіменнага зборніка: Могилевская старина // Тамсама. 1894. Ч. н. № 82. 12 кастр. С. 337; № 86. 26 кастр. С. 355—356; № 87. 29 кастр. С. 362; № 88. 2 ліст. С. 367—368; № 92. 16 ліст. С. 383—384; № 99. 10 снеж. С. 324; № 102. 21 снеж. С. 341—342. Большая частка фрагментаў гэтай каментаванай публікацыі судовых справаў 1577—1588 і 1680 г. па магдэбургскім праве не падпісаная, пачатак (у № 82) падпісаны М.Ф., канец (у №№ 99, 102), адпаведна, М.Ф-ъ. Абодва псеўданімы раскрытыя ў вядомым слоўніку І.Масанава, без указання крыніцы (магчыма, ёю быў каментаваны намі тэкст), а першы з іх — у выд.: Саламевіч Я. Слоўнік беларускіх псеўданімаў і крыптанімаў. Мінск. 1983. С. 201, з спасылкай на слоўнік Масанава. Мы лічым гэтае раскрыццё правільным не толькі па супадзенні ініцыялаў з імем М.Фурсава, але і таму, што нумар газеты з публікацыяй некралога падпісаны Е.Раманавым, які быў добра знаёмы з працамі М.Фурсава і зафіксаваў названы артыкул у прыгаданым паказальніку зместу „Могилевских губернских ведомостей” пад той самай назвай, як і ў некралогу. Галоўны аргумент аўтарства М.Фурсава артыкулаў у названай газеце, падпісаных М.Ф., — прамое ўказанне ў прыгаданым артыкуле „Печатание книг на русском языке…” (Тамсама. 1893. № 11. 6 лют. С. 40—42) на яго аўтарства артыкула „О рукописном сборнике духовных стихов, записанных в Могилеве в начале ХІХ текущего столетия” // Тамсама. 1891. № 6. 19 студз. С. 21—22; № 13. 13 лют. С. 49 (назва: Духовные стихи. Из Могилевского сборника), падпісанага гэтым псеўданімам.
[ 30 ] Дакладная назва: Поселения смоленских кривичей в пределах нынешней Могилевской губернии // Тамсама. 1895. Ч.н. № 70. 2 вер. С. 293—294. Подп.: М.Фурсов. У артыкуле выказана меркаванне пра пачатковую дату беларускага глотагенэза: мяжа двух тысячагоддзяў новай эры.
[ 31 ] Больш дакладна: Бытовая сторона Буйницкого монастыря по древним историческим актам // Тамсама. 1883. № 22. С.86—87. Б. подп. Па дакументах 1641—1759 г. Аўтарства М.Фурсава пацвярджаецца вытрымкай з справаздачы пра стан Магілёўскай гімназіі ў 1884 г., апубл. у выд.: Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 4. С. 122, дзе названы актыкул уключаны ў спіс публікацый дырэктара гімназіі ў губернскіх ведамасцях пад літарай а) і пад назвай „Буйницкий мужской монастырь по актам XVII и XVIII столетий”.
[ 32 ] Королевский лист (указ) на отдачу в трехлетний откуп евреям могилевских корчем // Тамсама. 1883. № 72. 7 вер. С. 281. Гістарычна -філалагічны каментар дакумента ад 29 студз. 1552 г., першапачат кова апубликаванага ў выд.: Русско-еврейский архив. Т. 1. СПб. 1882. Аўтарства М.В.Фурсава пацвярджаецца называннем у прыгаданым спісе яго публікацый у губернскіх ведамасцях пад літарай г) і пад назвай „Королевский лист (указ) на отдачу евреям в трехлетнюю аренду могилевских корчем”.
[ 33 ] Почему, когда и откуда появились на Литве евреи // Тамсама. 1884. Ч. н. №20. 10 сак. С. 77—78. Б. подп. Артыкул напісаны па апублікаваных крыніцах XIV—XVI ст. У нас няма іншых сведчанняў аўтарства гэтага артыкула, аднак, па сэнсавых супадзеннях з папярэднім (Королевский лист 1532 г.), мы лічым аўтарства М.Фурсава зусім верагодным.
[ 34 ] Где в Могилеве был построен путевой дворец Екатерины Великой? // Тамсама. 1884. Ч. н. № 77. 26 вер. С. 290. Б. подп. Па дакументах з архіва Магілёўскай гімназіі. Заканчэнне артыкула гл. у кам. 35.
[ 35 ] Где помещалась гимназия по открытии ее в Могилеве в 1809 г. сентября 19-го // Тамсама. 1884. Ч. н. № 80. 6 кастр. С. 302. Б. подп. Заканчэнне папярэдняга артыкула. Матэрыялы абодвух артыкулаў (тэксты дакументаў уключна) знаходзяць адпаведнасць у выд.: Отчет о состоянии Могилевской мужской гимназии в 1884 г. Могилев-на-Днепре. 1885.
[ 36 ] Водворение и успехи православия на Литве и в Белоруссии // Тамсама. 1885. Ч.н. № 24. 23 сак. С. 88; № 25. 27 сак. С. 92; № 26. 30 сак. С. 97; № 27. 3 крас. С. 100. Б. подп. Па крыніцах да XIV ст. уключна. Тэкст адлюстроўвае пункт погляду М.Фурсава на гісторыю ўзаемадзеяння хрысціянскіх канфесій у Заходнім краі, зафіксаваны ў многіх публікацыях газеты, якую ён рэдагаваў, г.зн. атрыбуцыя аўтара некралога зусім верагодная. Адзначым дарэчы, што ў рэлігійным друку М.Фурсаў не супрацоўнічаў.
[ 37 ] Надрукавана пад той самай назвай у тым самым выданні. Ч.н. 27 ліст. № 95. С. 390. Подп.: М.Ф. О памятных датах октября в истории России. Пра подпіс М.Ф. як псеўданім М.Фурсава гл.кам.29. Большасць ананімных публікацый па храналогіі Расіі ў „Могилевских губернских ведомостях” мы не змаглі атрыбутаваць.
[ 38 ] Мы лічым даказаным аўтарства М.Фурсава ў дачыненні да 176 тэкстаў, апублікаваных у „Могилевских губернских ведомостях”. У гэты лік не ўваходзяць рэдакцыйныя аб’явы, нераскрытыя ананімы.
[ 39 ] Паводле сведчання аўтара артыкула „Историческая записка о Могилевской губернской библиотеке” // МГВ. 1898. Ч. н. № 62. 5 жн. С. 247—248. Подп. В.О. (верагодна — в.а. сакратара Магілёўскага ГСК, у чыім падпарадкаванні была бібліятэка, У.М. Астроўскага), М.Фурсаў пачаў упарадкаванне і каталагізацыю названай бібліятэкі ў 1882 г. У выніку, з дазволу губернатара Дэмбавецкага ад 17 чэрвеня 1889 г., быў апублікаваны „Каталог книг и периодических изданий Могилевской публичной библиотеки, состоящей при местном статистичес ком комитете, с кратким перечнем содержания изданий, предпринятых учеными обществами и комитетами по собиранию сведений о России. Составлен в 1889 г.” Могилев-на-Днепре. Типогр. губ. правления. 1889 [4], 80, 27, 46 с. Прадмова „Несколько слов от составите ля” (с. 3, ненум.) падпісаная псеўданімам М.Фурсава ў губернскіх ведамасцях: М.Ф. На адзіным вядомым экзэмпляры, што захоўваецца ў РНБ, ад рукі пазначаны кошт: 75 к.
[ 40 ] Калекцыі музея Магілёўскага ГСК, разрабаванага пад час Вялікай Айчыннай вайны, каталагізаваныя ў кнігах: Описание Могилевского музея (редактора губернских ведомостей М.В.Фурсова), Могилев. губ. тип. 1891. 82 с., у трох дадатках да яго 1891—1893 г. і ў другім выданні: Описание Могилевского музея, сост. М.В.Фурсовым. Могилев-на-Днепре. 1898. 106 с. Сярод экспанатаў — дары Фурсава, яго археалагічныя знаходкі і элементы экспазіцыі, выкананыя яго вучнямі, сярод якіх адзначым павялічаную копію гравіраванага віда Магілёва XVIII ст., зробленую ў 1886 г. васьмікласнікам гімназіі Эванам Арнольдам (згадваецца ў гістарычна-тапаграфічным артыкуле апекуна музея М.Фурсава „О картине, изображающей Могилев в XVIII столетии” // МГВ. 1893. № 56. 14 ліп. С. 196—197). Пра музейную дзейнасць М.Фурсава гл.таксама: Островский В.Н. Отчет по Могилевскому музею за 1898 г. МГВ. 1899. № 46. 9 чэрв. Дадат. С. 1—3.
[ 41 ] На ІХ археалагічным з’ездзе М.Фурсаў, як прадстаўнік Магілёўскага ГСК, выступіў з дакладам „Курганные раскопки пяти уездов Могилевской губернии в 1892 г.” (зачытаны ў аддзяленні „Первобытные древности” 4 жн. 1893 г., цалкам апублікаваны ў выд.: „Труды ІХ археологического съезда”. Т. 1. 1895. С. 236—245). 13 жн., у адсутнасць дакладчыка, на пасяджэнні аддзялення „Памятники быта” праф. С.Ф.Платонаў зачытаў яго рэферат пра беларускае свята „Свечи” (Известия ІХ археологического съезда в г. Вильне. 1893. № 1. Б.д. С. 5; № 6. 4 жн. С. 2—3; № 13. 13 жн. С. 11—12; Труды ІХ археологического съезда. Т. 2. Протоколы. Москва, 1897. С. 113—114. Па выніках працы на з’ездзе 29 ліст. 1893 г. М.Фурсаў адзінагалосна быў абраны членам-карэспан дэнтам Эмп. Магілёўскага археалагічнага таварыства, пра што паведамлялася ў неаф.частцы МГВ, № 100 ад 15 снеж. (с. 395).
[ 42 ] Пра арганізацыю і методыку археалагічных даследаванняў 60 курганных могільнікаў у даліне Дняпра з 7 ліпеня да 9 верасня 1892 г. па праграме ІХ археалагічнага з’езда М.Фурсавым і кандыдатам Маскоўскага універсітэта С.Чалоўскім дае ўяўленне „Дневник курганных раскопок, произведенных по поручению г. начальника Могилевской губернии А.С.Дембовецкого, в течение 1892 г. в уездах Рогачевском, Быховском, Климовичском, Чериковском и Мстиславском д.ст.сов. Фурсовым и старшим чиновником особых поручений при губернато ре Сем. Юл.Чоловским”, апублікаваны як у выглядзе дадатка да Памятнай кніжкі Магілёўскай губерни на 1893 г., Могилев, [1893]. С. XXVI—LXXXIII, так і асобным выданнем. У выніку раскопак вызначыліся 4 варыянты обраду трупаспалення, датаванне якіх з-за нераспрацаванасці шкалы керамікі ў гэты час было немагчымым. Два варыянты былі атрыбутаваныя М.Фурсавым, па летапісных аналогіях, як славянскія, два іншых, напэўна, належалі да ранняга жалезнага веку.
[ 43 ] Адзінае сведчанне магілёўскага друку пра раскопкі М.Фурсава пасля Віленскага з’езда адносіцца да яго даследавання кургана каля м.Цяцерын (Цецержын) 2 жн. 1897 г. (Маленькая экскурсия в деревню // МГВ. 1897. № 65. 13 жн. С. 305. Подп. М.В.Фурсов). Нягледзячы на цікавасць рэдактара Магілёўскіх губ.ведамасцей да гістарычнай тапаграфіі Магілёва, пытанне пра арганізацыю раскопак і археалагіч ных назіранняў за будаўнічай працай у гэтым горадзе газета не ставіла, адкуль вынікае, што даследаванні культурнага слоя не былі дамінантай навуковых інтарэсаў М.Фурсава.
[ 44 ] Раскопки в Могилевской губернии в 1892 году // МГВ. Ч. н. 1892. № 91. 11 ліст. С. 359; № 92. 14 ліст. С. 355—366. Б.подп.
[ 45 ] У ананімнай публікацыі М.Фурсава „Добавление к статье, напечатанной в № 11 губернских ведомостей о типографском деле в Могилевской губ.” // МГВ. 1893. № 25. 22 сак. С. 94 (гл. кам. 28), апрача „Дневника курганных раскопок…”, названы таксама рэферат аўтара „по поводу раскопок”, надрукаваны ў Магілёве ў кан. 1892 г., аднак дакладная яго назва и месца знаходжання экзэмпляраў, якія захаваліся, нам невядомыя.
[ 46 ] З 2 сакавіка 1897 да 2 сакавіка 1901 г. М.Фурсаў загадваў гаспадарчай часткай і выкладаў арыфметыку ў гэтай навучальнай установе, эпізадычна замяняў настаўнікаў іншых навучальных прадметаў. Мяркуючы па складзеных ім грашовых справаздачах, педагогі і адміністрацыя жаночай нядзельнай школы працавалі бясплатна. ([Фурсов М.В.] Открытие женской воскресной школы в Могилеве // МГВ. 1897. Ч. н. № 19. 5 сак. С. 98. Подп.: М.Ф.; [Фурсов М.В.] Могилевская женская воскресная школа // Тамсама. 1897. Ч. н. № 87. С. 419; Акт в женской воскресной школе // Тамсама. 1898. Ч. н. № 24. 24 сак. С. 99—100. Б.подп.; [3-я годовщина женской воскресной школы. Акт 3 апреля] Тамсама. 1900. Ч. н. № 27. 5 крас. С. 125—126; Отчет Могилевской женской воскресной школы с марта 1898 по март 1899 г. Могилев. 1899. С. 4, 9—10, 16—17; Отчет Могилевской женской воскресной школы с марта 1899 по март 1900 г. Могилев. 1900. С. 8, 24—25, 30—32; Отчет Могилевской женской воскресной школы за 1900—1901 учебный год. Могилев. [1901]. С. 8, 25, 44—46. Тое самае скар.: МГВ. 1901. Ч. н. № 31. 18 крас. С. 137—138. Б. подп.
[ 47 ] Пра дату пачатку хваробы М.Фурсава дае ўяўленне тэлеграма, якую ён даслаў 25 лютага 1901 г. магілёўскаму губернатару Н.А.Зіноўеву з нагоды яго ад’езду на новае месца службы: „Удерживаемый болезнью в постели, я не имею возможности лично проститься с Вашим Превосходительством” (МГВ. 1901. № 17. 28 лют. С. 85).
[ 48 ] У дадзеным выпадку ранг пасады і класнага чына супярэчаць адно аднаму: класны чын сапраўднага стацкага саветніка адпавядаў 4-му класу (па пасадзе, у сістэме Міністэрства народнай асветы — папячыцель навучальнай акругі або дырэктар дэпартамента), а клас яго апошняй пасады (дырэктар гімназіі) — пятаму. Гэтую супярэчнасць у маштабе імперыі бюракратыя з 1880-х гадоў спрабавала вырашыць шляхам адмены грамадзянскіх чыноў, але далей за абмеркаванне ў Дзяржаўным Савеце справа не пайшла.
[ 49 ] Тут памылка: калі пад служэннем Радзіме разумець дзяржаўную службу, то яе тэрмін у М.Фурсава складаў 38 гадоў (у т.л. 31 па Міністэрстве асветы і 7 па вайсковым ведамстве), а з улікам яго рэдактарскай працы ў МГВ і педагагічнай у жаночай нядзельнай школе — 53 гады.
[ 50 ] Эмя і адрас домаўладальніка нам невядомыя. Да выхаду ў адстаўку М.Фурсаў, па пасадзе дырэктара гімназіі, меў права на бясплатную казённую кватэру і жыў у Слуцку — ў аднапавярховым драўляным доме, арандаваным для гімназіі рэфармацкім сінодам, а ў Магілёве — ў адным з трох драўляных флігеляў, што належалі гімназіі. (Фурсов. Из отчета по управлению Слуцкой гимназии за 1875 г. // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1876. № 5. Травень. Ч.н. С. 190; Яго ж: Отчет о состоянии Могилевской гимназии в 1884 году. Могилев-на-Днепре. 1885. С.17).
[ 51 ] Імя ўдавы М.Фурсава вызначаецца паводле дакумента: „Предложе нием Министерства народного просвещения от 24 сентября 1901 года за №25559 назначены: <…> 6. Вдове умершего в отставке, с пенсиею, б.директора Могилевской гимназии д.ст.сов. Фурсова, Евфимии Фурсовой, на основании т. ІІІ св.законов (изд. 1896 г.) Уст. о пенсиях и единовременных пособиях, стст. 99Ю 104, 198, 345 и 348, за свыше 30-летнюю службу ее мужа, пенсия в размере половины оклада пенсии (1020 руб.), производившейся покойному Фурсову в отставке, а именно: по 510 руб. в год, с производством этой пенсии с 27 мая 1901 года, т.е. со дня смерти Фурсова, из Могилевского казначейства”. (Назначение пенсий и единовременных пособий // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1901. № 9/10. Кастр./ліст. С. 1018—1020.) Дата смерці М.Фурсава тут, відавочна, супадае з датай яе рэгістрацыі. Для параўнання памеру пенсіі Я.Фурсавай пакажам, што гадавы аклад рэдактара губернскіх ведамасцяў у гэты час складаў 600 руб., а сакратара губернскага статыстычнага камітэта — 750 руб.
[ 52 ] Тут названыя памеры пенсій асобаў, якія праслужылі да 1901 г. па Міністэрстве народнай асветы ад 25 да 30 гадоў, г.зн. да М.Фурсава яны прамога дачынення не маюць. Падамо тэкст дакумента: „Предложением г.министра народного просвещения от 12 октября 1886 г. за № 15009 назначена пенсия уволенному от службы, за выслугой срока, б.директору Могилевской гимназии действительному статскому советнику Фурсову, за свыше 30-летнюю его службу, собственно по учебной части министерства народного просвещения, в размере полного оклада жалования, присваиваемого должности директора Могилевской гимназии, по штату 17 апреля 1859 г., а именно 850 р., с 1/5 долей оной — 170 р., а всего по 1020 р. в год, взамен пенсии 800 р., производившейся со дня подачи Фурсовым, по выходе в отставку, прошения о назначении пенсии — 17 сентября 1886 г., из Могилевского губернского казначейства”. (Назначение пенсий и единовремен ных пособий // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 11. Ліст. С. 593). Да гэтага трэба дадаць а) што Міністэрства народнай адукацыі належала да даволі нешматлікіх ведамстваў, дзе выплочваліся пенсіі адначасова з заробкам чыноўнікам, што былі на сапраўднай службе; б) М.Фурсаў, які праслужыў 7 гадоў па навучальнай частцы ведамству, мог разлічваць на дабаўку да пенсіі, бо праслужыў звыш 35 гадоў, але для гэтага было неабходнае ўзгадненне з вайсковым міністэрствам; в) разлік пенсіі быў зроблены зыходна з сумы службовага акладу без „надбавки за руссификацию”, якая прызначалася чыноўнікам расійскага паходжання з унутраных губерняў за службу ў Заходнім краі.
[ 53 ] На пасадзе дырэктара мужчынскай гімназіі з 1889 г. быў выпускнік Пецярбургскага гістарычна-філалагічнага інстытута стацкі саветнік Іван Уладзіміравіч Свірэлін, што да іншых асобаў „из гимназической корпорации”, то гэта, верагодна, супрацоўнікі М.Фурсава, якія паступілі ў гімназію да 1886 г. (Гл.: Памятная книжка Могилевской губернии на 1902 г. Могилев-на-Днепре. 1902. С. 39—41).
[ 54 ] Рэдактарам неафіцыйнай часткі газеты, як ужо згадвалася, з 1897 г. быў вядомы беларусазнаўца, які скончыў Гомельскую прагімназію, стацкі саветнік, інспектар народных вучылішчаў Магілёўскай губерні Еўдакім Раманавіч Раманаў (Тамсама. 14, 16, 42); афіцыйнай — начальнік газетнага стала губернскага праўлення, які скончыў Канстанцінаўскі межавы інстытут, калежскі сакратар Леанід Эванавіч Эваноў (Тамсама. С. 12, 14).
[ 55 ] Выхаванец Марскога кадэцкага корпуса, стацкі саветнік, магілёўскі віцэ-губернатар (з 1893 г.) Аляксей Аляксеевіч Вяземскі (Тамсама. С. 10).
[ 56 ] З 1899 г. на пасадзе дырэктара Аляксандраўскага рэальнага вучылішча быў стацкі саветнік Мікалай Пятровіч Цыклінскі, які скончыў Пецярбургскі універсітэт (Тамсама. С. 41).
[ 57 ] Стацкі саветнік Уладзімір Сцяпанавіч Нячаеў, які скончыў Пецярбургскі універсітэт, быў на гэтай пасадзе з 1890 г. (Тамсама. С. 38).
[ 58 ] Фігура замоўчвання ў „Хронике архипастырских богослужений”, што друкавалася ў „Могилевских епархиальных ведомостях”, сведчыць пра тое, што Магілёўскі і Мсціслаўскі епіскап праасв. Міхаіл у саборы не ўдзельнічаў.
[ 59 ] МГВ. 1887. Ч. н. № 98. Снеж. С. 471—472. (Цытуецца с. 472. У артыкуле, апрача дакументаў, выкарыстаны таксама ўспаміны магілёўскіх старажылаў.)
[ 60 ] Историческая записка пятидесятилетия Третьей санктпетербургс кой гимназии, составленная по поручению педагогического совета Н.Аничковым. СПб. 1873. С. 52. 3-й па г. Пра складальніка гл. с. 6, 3-й па г. (№ 68) таго самага выдання.
[ 61 ] 26 жніўня 1872 г. (Историческая записка пятидесятилетия… СПБ. 1873. С. VI, 1-й паг.)
[ 62 ] Дакладнае месца знаходжання пазначана ў выд.: Нистрем К. Адрес-календарь санктпетербургских жителей. Т. 1. СПб. 1844. С. 96.
[ 63 ] Историческая записка пятидесятилетия… СПБ. 1873. С. 91, 132—135, 140—142, 2-й паг. изр.
[ 64 ] Тамсама. С 48, 2-й паг.
[ 65 ] Ведомость о числе учеников гимназий, прогимназий и реальных училищ Виленского учебного округа в начале 1878/9 учебного года // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1879. Ч. н. № 1. Уклейка.
[ 66 ] М.Фурсаў уваходзіў у склад камітэта па заснаванні ў Магілёве Аляксандраўскага рэальнага вучылішча (справаздача апублікаваная ў МГВ. 1885. Ч. н. № 13. 20 ліст. С. 391—392) і ўдзельнічаў у закладцы яго будынку 24 крас. 1884 г. (Тамсама. 1884. № 33. 29 крас. С. 26).
[ 67 ] Ведомость о результатах приемных испытаний и составе учеников гимназий и прогимназий Виленского учебного округа в начале 1885/6 учебного года // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 1. Ч. аф. Уклейка.
[ 68 ] Отчет о состоянии Могилевской мужской гимназии в 1884 г. Могилев, 1885. С. 43—47. Звесткі пра канфесіі былі заснаваныя на метрычных пасведчаннях, пра саслоўі — на копіях фармулярных спісаў бацькоў — чыноўнікаў і святароў, для падатковых саслоўяў — на пасведчаннях, выдадзеных сельскімі і гарадскімі таварыствамі, для дваран — дэпартаментам гарольдыі або дэпутацкім сходам. З 39 выпускнікоў 1884 г. 18 былі праваслаўнымі: 9 — дзеці чыноўнікаў (у т.л. 3 — афіцэраў), 4 — з дваран, 2 — з духавенства, 2 — з купецтва, 1 — з сялян. З 14 іудзееў двое былі дзецьмі чыноўнікаў (у дадзеным выпадку — лекараў), двое — з купцоў, 10 — з мяшчан. 7 выпускнікоў-каталікоў былі дваранамі.
[ 69 ] МГВ. 1883. Ч. н. № 51. 25 чэрв. С. 204; № 52. 29 чэрв. С. 208; № 68. 24 жн. С. 268; № 69. 27 жн. С. 272; № 75. 17 вер. С. 292; № 76. 21 вер. С. 296; № 82. 12 кастр. С. 322; № 83. 15 кастр. С. 325; № 84. 19 кастр. С. 330; № 85. 22 кастр. С. 334; № 86. 26 кастр. С. 338. Б. подп. Згадваецца пад літарай „д” пад назвай „Географические и исторические заметки на 3-й том издания Вольфа „Живописная Россия” у вытрымцы з справаздачы пра стан Магілёўскай гімназіі ў 1884 г. у якасці працы М.Фурсава (Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 4. Крас. С. 222).
[ 70 ] Памятная книжка Могилевской губернии на 1895 г. Могилев-на -Днепре. 1895. С. ІІ —ХХІІІ 3-й па г. Подп.: М.Фурсов.
[ 71 ] Отчет о состоянии Могилевской мужской гимназии в 1884 г. Могилев-на-Днепре. 1885. С. 25.
[ 72 ] Тамсама. С. 39.
[ 73 ] Куликов Н.Н. Назв. праца. С. 659—674.
[ 74 ] Апубл. у выд.: Памятная книжка Ковенской губернии на 1872 г. Ковна. 1871. С. 153.
[ 75 ] Фурсов, директор. Оъявление [о приеме в Шавельскую гимназию] // Ковенские губ. вед. 1871. Ч. н. № 57. 7 жн. С. 198. (Друкавалася тройчы.)
[ 76 ] От Ковенской мужской гимназии. [Объявление о приеме] // Тамсама. 1871. Ч. н. № 56. 4 жн. С. 187.
[ 77 ] Гл. данясенні М.Фурсава і распараджэнні акруговага начальства, апубл. у выд.: Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1871. № 9. Вер. С. 346—347; 1872. № 8. С. 353—354; 1872. №9. С. 369—370.
[ 78 ] Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1872. Ч. н. № 7. С. 225—227; тамсама. 1872. Ч. н. № 12. С. 467.
[ 79 ] У неаднаразова цытаваным намі „Отчете о состоянии Могилевской гимназии в 1884 г.” гэтая кніга не згадвалася.
[ 80 ] Як паведамлялася ў неназванай нататцы ў губернскіх ведамасцях, былы рэдактар гэтай газеты падараваў школе 50 кніг, а Я.Сыркін — 100. (МГВ. 1898. Ч. н. № 25. 28 сак. С. 103).
[ 81 ] Памятная книжка Псковской губернии на 1864 г. С. 9; на 1863. С. 26; на 1863. С. 10; на 1864. С. 8—9.
[ 82 ] Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1866. № 12. С. 19; 1871. № 11. С. 535; 1872. № 5. С. 173—196, № 12. С. 538; 1873. № 5. С. 286.
[ 83 ] Тамсама. 1875. № 5. С. 190; № 11. С. 576; 1874. № 5. С. 204; № 11. С. 535; 1875. № 2. С. 77; № 7. С. 356; 1876. № 3. С. 87—107; № 5. С. 173; № 6/7. С. 208.
[ 84 ] Тамсама. 1880. № 2. С. 72; № 5. С. 343; 1881. № 2. С. 61, № 9. С. 269; 1882. № 2. С. 167; № 4. С. 181; № 8. С. 331; № 3. С. 161; № 10. С. 401—426. У наступных афіцыйных публікацыях ведамасцяў пра прапушчаныя ўрокі навучальныя прадметы не называліся.
[ 85 ] Некралог гісторыка гімназіі гл.: Псковский гор. листок. 1887. № 52. 19 ліп. С. 3.
[ 86 ] Историческая записка пятидесятилетия Псковской губернской гимназии и состоящего при ней пансиона, составленная по поручению педагогического совета П.Говорливым. СПб. 1884. С. 41. 1-й паг. Гады працы М.Фурсава ў гэтай гімназіі ў якасці выкладчыка гісторыі (1848—1858), названыя ў гэтай працы (с. 93), тыя самыя, што і ў некралогу.
[ 87 ] [Фурсов М.В.] О метеорологических наблюдениях, произведенных при Слуцкой гимназии // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1874. Ч. аф. № 12. С. 611—612.
[ 88 ] Историческая записка о Слуцкой гимназии с 1617—1630—1901 г. Вільня. 1901. С. 193 2-й паг.
[ 89 ] [Фурсов М.В.] Отчет о состоянии Могилевской гимназии в 1879 г. // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1880. Ч. н. № 5. С. 343, 361.
[ 90 ] Благодарность окружного начальства // Тамсама. 1886. Ч. аф. № 4. С. 215; Тое самае // Тамсама. 1886. Ч. аф. № 9. С. 417.
[ 91 ] Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 1. Дадатак. С. 40.
[ 92 ] Першая дата аргументаваная вышэй, другая названая ў публікацыі прапановы міністра народнай асветы ад 12 кастр. 1886 г. (Тамсама. 1886. № 11. С.593).
[ 93 ] У аб’яве „От редакции” (МГВ. 1890. Ч. н. № 20. 10 сак. С. 75. Б. подп.) гаварылася, што тэксты фальклорных запісаў у літаратурнай апрацоўцы, як і розныя карэспандэнцыі аўтараў, што не пажадалі назваць сваё імя і месца жыхарства, публікавацца не будуць.
[ 94 ] МГВ. 1891. № 6. 9 студз. С. 21—22, № 13. 13 лют. С. 49. Подп.: М.Ф. Зборнік падараваны аўтарам Магілёўскаму музею.
[ 95 ] Пералічым публікацыі на гэтую тэму, якія, на нашу думку, належаць М.Фурсаву: Театральная заметка [благотворит. спектакль 22 мая] // МГВ. 1884. № 93. 31 траўня. С. 177. Подп.: Ф.; Обучение еврейских мальчиков огородничеству [в могилевской талмуд-торе] // Тамсама. 1895. № 84. 21 кастр. С. 360. Подп.: М.Ф.; Оршанская талмуд-тора // Тамсама. 1895. № 97. 6 снеж. С. 427. Б. п.; [Благотворительный] спектакль 21 июля (театральная заметка) // Тамсама. 1896. № 61. 31 ліп. С. 291. Б. п.
[ 96 ] Памятная книжка Могилевской губернии на 1893 г. Могилев. [1892] С. XLIV 3-й паг.
[ 97 ] РГИА. Ф. 549, оп. 2, д. 21, л. 46. Протаіерэем катэдральнага сабора, які быў абавязаны ўдзельнічаць у пахаванні пры саборы, з 1892 быў а. Стэфан Аўксенцевіч Бутамо (Памятная книжка Могилевской губернии на 1902 г. Могилев. 1902. С. 73).
[ 98 ] На нашу думку, складанне вычарпальна поўнай персанальнай бібліяграфіі ўвогуле немагчыма.
[ 99 ] МГВ. 1898. № 16. 25 лют. С. 67. Подп.: Е.Радимич.
[ 100 ] Созонов Михаил Петрович // Пятидесятилетие петроградского историко-археологического института. Биогр. словарь лиц, окончивших курс института. Ч. 1. Пг. 1917. С. 371—372.
Наверх
