Новы нумар

Беларускі Гістарычны Агляд - 1998 Т.5 Сш. 2

Том 5 Сшытак 2 (9) (Снежань 1998)

2 сакавіка, 2011 |

Артыкулы
Рышард Радзік. Ад этнічнага згуртавання да нацыянальнай супольнасці. C. 291-327.

Дзмітры Левін. Некралог магілёўскага гісторыка Мацвея Фурсава як біяграфічная крыніца. C. 328-364.
Райнэр Лінднэр. Беларускія гісторыкі пад Сталіным (1870-1945). C. 365-395.

Паведамленні
Алесь Белы. Тэрыторыя сучаснай Беларусі на карце Эдрысі (1154). C. 396-409.
Барбара Пэндзіх. Паміж раем і клаакай. C. 410-418.
Яўген Анішчанка. Мяжа Вялікага Княства Літоўскага ў справах памежных камісій. C. 419-433.

Вачыма суседзяў
Андрэй Партноў. Беларусь і беларусы ва ўкраінскіх падручніках па гісторыі. C. 434-447.

Палеміка
Да праблемы генэзісy ВКЛ (Алесь Краўцэвіч). C. 448-454.
Няма сутнасных разыходжанняў (Вячаслаў Насевіч. C. 455-456.

Новая гістарычная літаратура: агляды і рэцэнзіі
Вяртанне ў «Северо-Западный край»? (Генадзь Сагановіч). C. 457-488.
Гістарыяграфічныя «навацыі» ў навучальнай літаратуры (Міхась Біч). C. 489-522.
Яковенко, Наталя. Нарис історії України з найдавнійших часів (Андрэй Радаман). C. 523-527.
Грицак, Ярослав. Нарис історії України: формування модерної українськой нації ХIХ–ХХ ст. (Андрэй Кіштымаў). C. 528-533.
Porębski, S.A. Paleografia łacińska; Podrecznik dla studentow. (Эван Сінчук). C. 533-534.
Белорусский сборник. Вып.1. (Валеры Пазнякоў). C. 534-536.
Istoriją Lietuvos aukštuju mokyklu mokslo darbai, № ХХХVІ. (Уладзімір Свяжынскі). C. 537-540.
Янин, Валентин Л. Новгород и Литва. Пограничные ситуации ХIII — XV веков. (Генадзь Семянчук). C. 541-543.
Mažeika, Rasa. The role of pagan Lithuania in Roman Catholic and Greek Orthodox religious diplomacy in east–central Europe (1345—1377). (Наталля Брэль). C. 543-546.
Nikodem, Jarosław. Rola Skirgiełły na Litwie do 1394 roku (Генадзь Семянчук). C. 547-551.
Мыльников, Александр С. Картина славянского мира (Альбіна Семянчук). C. 551-557.
Nagielski, Mirosław. Rokosz Jerzego Lubomirskiego w 1665 roku (Генадзь Сагановіч). C. 558-561.
Канфесіі на Беларусі (канец XVIII—XX ст.) (Віктар Фядосік). C. 561-568.
Черепица, Валерий Н. Михаил Осипович Коялович. История жизни и творчества; яго ж, Польское национальное движение в Белоруссии (Алесь Смалянчук). C. 568-577.
Turonek, Jerzy. Weißruthenien: Zweifrontenkrieg der Ideologien (Сяргей Новікаў). C. 577-580.

Хроніка
Весткі з экспедыцый беларускіх археолагаў (сезон 1998). C. 581-585.
Міжнародная літуаністычная канферэнцыя „Dzieje, kultura i język Litwy” (Генадзь Семянчук). C. 586-588.

Дысертацыі па гісторыі Беларусі (1998) (Анастасія Скеп’ян). C. 589.

Рышард Радзік. Ад этнічнага згуртавання да нацыянальнай супольнасці

27 снежня, 1998 |

Заключаныя ў назве паняцці маюць служыць даследаванню нацыятворчых працэсаў на абшары Цэнтральна-Усход няй Еўропы[1] (з асаблівай увагай да ўсходніх земляў былой Рэчы Паспалітай, адпаведна, Беларусі, Украіны і Літвы) у XIX і першыя дзесяцігоддзі XX ст., асабліва працэсаў пераходу ад этнічных згуртаванняў да нацыянальных супольнасцяў. (Гэта не азначае, што дадзеныя паняцці не могуць быць прыдатнымі для даследавання нацыянальных працэсаў па-за згаданай тэрыторыяй.) Вынікам гэтага ёсць разуменне этнічнага згуртавання ў адпаведнасці з рэаліямі грамадстваў феадальнага тыпу XIX ст. на дадзеным абшары. Такое разуменне адрознівае этнічнае згуртаванне ад паняцця этнічнай групы, якое стасуецца да супольнасцяў сучаснай Еўропы і Паўночнай Амерыкі, з’яднаных калісьці ідэалагічнымі сувязямі.

Этнічнае згуртаванне XIX ст. прынцыпова адрозніваецца ад этнічнага згуртавання канца XX ст. А вось паняцце нацыі на працягу XX ст. падлегла зменам у значна меншай ступені. Тым не менш, стасуючы цяперашнія нацыянальныя рэаліі да вызначанага тут паняцця нацыі, трэба ўсведамляць, што і яно таксама змянілася. У частцы краін Цэнтральна -Усходняй Еўропы, асабліва ў апошнім дзесяцігоддзі XX ст., значна слабей, чым калісьці, выяўлена — што відаць перадусім на ўзроўні ідэалогіі — этнічнае вымярэнне нацыі, затое мацней — палітычнае (пры адначасовым узмацненні этнічнага разумення нацыі, напрыклад, у былой Югаславіі і, у пэўнай ступені, у прыбалтыйскіх рэспубліках). Характарызаванае тут паняцце нацыі можа паслужыць даследаванню працэсу гэтых зменаў.

Вызначаныя паняцці будуць падавацца ў статычным выглядзе. Мы будзем імкнуцца адказаць на пытанні: што такое этнічнае згуртаванне? што такое нацыя? Нам ужо даводзілася апісваць працэсы абедзвюх характарызаваных грамадскіх фармацый[2]. У ранейшых нашых публікацыях выкладзена гістарычна-фактаграфічная частка, што дазваляе нам у дадзеных развагах засяродзіцца перадусім на фармуляванні ўгрунтава ных на ўжо паказаных фактах абагульненняў, такім чынам пазбягаючы значнага павелічэння тэксту. Многія звязаныя з вызначэннем этнічна-нацыянальных паняццяў праблемы вынікаюць з бесперапыннасці іх характэрных рысаў, якія могуць прынамсі часткова замяняць адна другую, перадусім з прычыны няпоўнага перакрывання так званых аб’ектыўных рысаў, што прыпісваюцца нацыі і этнічнаму згуртаванню (групе) свядомасцю іх членаў. Многіх з гэтых праблем можна пазбегнуць праз наданне гэтым паняццям характару ідэальных тыпаў[3]. „Як паняцці, так і ўсталяваныя заканамернасці ў навуцы аб культуры не з’яўляюцца мэтай, а сродкам пазнання індывідуалізаванай, праз наяўнасць вартасцяў, культуры”[4]. Метад тыпалагізацыі грамадскіх супольнасцяў дазваляе надаваць ім такія рысы, сярод якіх можна лёгка вызначыць істотныя, што адрозніваюць асобныя тыпы і паказваюць на прынцыповыя, з пункту гледжання даследчыка, змены на працягу доўгага часу. Вызначэнне сучаснай нацыі як новай грамадскай супольнасці (прадукта Асветніцтва і эпохі індустрыяліза цыі, які аб’ядноўвае не толькі эліты, але і народ) патрабуе параўнання нацыі са згуртаваннямі, якія ёй папярэднічаюць, у тым ліку з этнічным згуртаваннем. Такім чынам будуць выяўлены новыя рысы, істотныя для даследаванага тыпу нацыі. Параўнанне тыпаў з актуальным ходам даследаваных працэсаў павінна зрабіць магчымым аналіз метамарфозаў этнічна-нацыянальных з’яў (іх тэарэтычную інтэрпрэтацыю) як у дынамічным аспекце, так і ў статычным (структурным). Тыпы этнічнага згуртавання (групы) і нацыі будуць, на адрозненне ад Вэбэравых ідэальных тыпаў, будавацца так, каб быць максімальна набліжанымі да грамадскай рэчаіснасці. Яны будуць стварацца ва ўзаемнай апазіцыі паміж сабой праз паказ дыферэнцыяльных рысаў. Іх статычны характар павінен зрабіць магчымым аналіз працэсаў пераходу ад аднаго тыпу грамадскай рэчаіснасці да другога, а таксама спасціжэнне ерархічнасці гэтых з’яваў.

Нацыянальная (этнічная): свядомасць, тоеснасць, сувязь

Пабудова паняццяў этнічнага згуртавання і нацыі патрабуе вызначэння адпаведных ім формаў свядомасці, тоеснасці і сувязі. Пакуль адносіны паміж імі рэдка былі прадметам асэнсавання. Яны датычыліся, як правіла, характарыстыкі лучнасці толькі двух з трох названых вышэй паняццяў, найчасцей, свядомасці з тоеснасцю або тоеснасці з сувяззю. Часта гэтыя паняцці вызначаюцца незалежна адзін ад аднаго. Такім чынам, іх адрозненне — справа нялёгкая.

Мы прапануем аддзяліць нацыянальную свядомасць ад нацыянальнай тоеснасці, лічачы, што першая з іх адказвае на пытанне „што я думаю пра нацыю як маю групу?”, — у процістаўленне да тоеснасці, якая будзе характарызаваць пытанне „што я думаю пра сябе як прадстаўніка нацыі?” У пэўнай ступені гэта будзе адрозненне свядомасці ад самасвядомасці. Такі падзел мае аналітычны характар. У звычайным разуменні нацыянальная свядомасць ёсць сукупнасць уяўленняў, якія адносяцца да збору шырока зразуметых грамадскіх фактаў (культурнага зместу), што вызначаюць нацыю; нацыянальная свядомасць уключае станоўчую ацэнку гэтага збору[5], а таксама яго выразную пазітыўную эмацыйную афарбоўку. Складнікам нацыянальнай свядомасці з’яўляюцца, такім чынам, устаноўкі, якія прымаюць існаванне нацыі і вызначаюць абавязкі ў адносінах да яе. Затое не з’яўляюцца імі, відавочна, паводзіны. Такім чынам, нацыянальная свядомасць — гэта адлюстраванне таго, што супольнае, групавое, агульнанацыянальнае (бачанне групы як уласнай супольнасці без бачання сябе), у процістаўленні да нацыянальнай тоеснасці, якая канцэнтру ецца на сабе, на тым, што ўласнае, адзінкавае — у адносінах да зместу, які нясе нацыя.

Так зразуметая нацыянальная свядомасць мае два асноўныя вымярэнні : адзінкавае і калектыўнае. Першае вымярэнне — гэта бачанне нацыі, якое трохі адрозніваецца ў кожным канкрэтным выпадку. Нацыянальная свядомасць мае тут рэальнае вымярэнне, хай сабе толькі на ўзроўні адзінкі. Іншы статус мае паняцце калектыўнай нацыянальнай свядомасці, якая рэальна не існуе, бо яна не цалкам складаецца са свядомасці паасобных адзінак. Выкарыстанне гэтага паняцця нясе пагрозу гіпастазавання нацыі як супольнасці, якая валодае калектыўнай нацыянальнай свядомасцю, адрознай ад індывідуальных свядомасцяў[6]. Вырашэннем гэтай праблемы можа быць прыняцце прапановы Рамуальда Голлі, які разумее грамадскую свядомасць „як тэарэтычны канструкт, абстрактную мадэль тыповых для дадзенай групы дырэктыўных і нарматыўных перакананняў, пабудаваную на падставе наяўных на гэты конт ведаў. Такая мадэль у якасці абстрактнага канструкта не павінна мець свайго рэальнага адпаведніка хоць бы ў адной чалавечай «галаве». Тым не менш яе трапнасць (гэта значыць тое, наколькі фактычна яна адпавядае тыповым у дадзенай групе перакананням) прадвызначаюць метадалагіч ныя вартасці даследаванняў і аналізу, прадуктам якіх яна з’яўляецца”[7]. Яна павінна быць прыдатнай для даследавання зменнасці ў часе калектыўнай нацыянальнай свядомасці, паколькі на ўзроўні адзінкі свядомасць мае дынамічны характар.

Калектыўную нацыянальную свядомасць можна спасцігнуць праз характарызаваны Антанінай Класкоўскай канон нацыянальнай культуры „як сукупнасць вартасцяў, якія шырока, калі не паўсюдна, прызнаюцца ці прынамсі лічацца вартымі быць прызнанымі”[8]. Ежы Смоліч піша пра „карэнныя вартасці” як ідэнтыфікацыйныя, што сімвалізуюць групу і яе членаў. „Страта карэнных вартасцяў дадзенай групай вядзе да яе дэзінтэграцыі ў якасці аўтэнтычнага і творчага калектыву, здольнага выжываць і перадаваць свае вартасці наступным пакаленням”[9]. Гэтыя вартасці часам называюцца таксама „цэнтральнымі”[10]. Калектыўная нацыянальная свядомасць будзе тут разумецца як канструкт даследчыка, выбудаваны вакол збору вартасцяў (фактаў), якія лічацца істотнымі з нацыянальнага пункту гледжання (найчасцей гэта карэнныя, цэнтральныя вартасці), разам са спадарожнай ім эмацыйна-ацэ начнай сферай. Калектыўную свядомасць можна даследаваць як у яе агульнанацыянальным вымярэнні, так і ў групавым, асабліва тады, калі ёсць істотная розніца (класавая, рэгіяналь ная, асяроддзевая) у змесце і ў інтэнсіўнасці гэтай свядомасці. Нацыя ўзнікае толькі тады, калі з’яўляецца ўсведамленне быцця супольнасцю, — нацыянальная свядомасць.

Паняцце калектыўнай свядомасці ўведзена замест сустраканага часам у літаратуры паняцця калектыўнай тоеснасці. Тоеснасць разумеецца тут выключна як атрыбут адзінкі, а не групы, прычым адрозніваецца асабовая тоеснасць і грамадская (этнічная і нацыянальная). Паводле Х. Босінджэра тоеснасць ёсць „сукупнасць канструктаў суб’екта, якія суадносяц ца паміж сабой, — гэтая сукупнасць не з’яўляецца простай сумай элементаў, яна з’яўляецца іх сістэмай, укладзенай пэўным інтэграваным спосабам. Элементы гэтай пабудовы выводзяцца на аснове ідэнтыфікацыі з іншымі асобамі і групамі, з выбранымі грамадскімі структурамі як часткамі сістэмы «я — іншы»; яны таксама вытворныя ад такіх катэгорый культуры, як вартасці, нормы і нават артэфакты”[11]. Тоеснасць асобы асацыюецца з патрэбай уласнай унікальнасці; грамадская тоеснасць выражаецца ў патрэбе прыналежнасці і падабенства да іншых, у суаднясенні з супольнасцю[12]. Асабовая нацыянальная тоеснасць адзінкі — гэта свядомае суаднясен не да сябе тых рысаў, якія яна лічыць нацыянальнымі і якія акрэсліваюць яе ў якасці адрознай ад іншых, непаўторнай асобы. „Асабовая тоеснасць, — піша Малгажата Мельхіёр, — забяспечвае адзінку пачуццём стабільнасці, лучнасці, а таксама пачуццём выключнасці ўласнай асобы”[13]. Так адбываецца таксама тады, калі некаторыя элементы тоеснасці падлягаюць замене (якая, аднак не выклікае яе дэзінтэграцыі). А грамадская нацыянальная тоеснасць адзінкі — гэта свядомае прыняцце разам з іншымі людзьмі супольных катэгорый нацыянальных арыенціраў, што вынікае з пачуцця прыналежнасці адзінкі да нацыянальнай супольнасці. Гэта ёсць акрэсленне сябе шляхам указання рысаў групы, да якой належыш, агульных, такім чынам, і для групы, і для адзінкі. Адзінка арыентуецца на такі комплекс самаакрэсленняў, з дапамогай якога „апісваецца ўласная асоба без адрознення паміж «я» і «мы», і такім чынам, з адрозненнем паміж «мы» і «яны» або «іншыя»”[14]. Адпаведна „ты” і „я” („мы”) — палякі, а „яны” — немцы, расіяне і г. д.

Нацыянальная тоеснасць адзінкі — гэта самасвядомасць уласнага (адзінкавага) нацыянальнага вымярэння ў процістаў ленні да нацыянальнай свядомасці, якая з’яўляецца ўсведамленнем рысаў нацыянальнай супольнасці як бы ў яе вонкавай перспектыве. Правядзенне выразнай мяжы паміж абодвума паняццямі магчыма толькі праз наданне гэтаму падзелу аналітычнага характару. Абодва паняцці ўключаюць устаноўкі, пазбаўленыя біхевіярыстычнай сферы. Як і многія іншыя паняцці этнічна-нацыянальнай сферы, паняцце нацыянальнай тоеснасці, несумненна, — рэлятыўнае, яно фармуецца шляхам пастаяннага суаднясення з якасна раўнацэннымі з’явамі, што азначаюць „іншых”, „чужых”.

Фармаванне грамадскай нацыянальнай тоеснасці можа быць прычынай фрустрацыі адзінкі ў тым выпадку, калі наяўны этнічна-нацыянальны ўклад хутка змяняецца, фармуюцца новыя нацыянальныя падзелы, распадаюцца супольнасці, узнікаюць зоны культурнага і нацыянальнага памежжа. Гэта часам выклікае цяжкасці з адназначным акрэсленнем уласнай рэферэнтнай групы. Г. Брэйквэл заўважае, што асобнае спасцеражэнне сваёй грамадскай і асабовай тоеснасці магчымае асабліва тады, калі яны знаходзяцца ў канфлікце. „Калі адзінка сцвярджае, што яе грамадская роля вымагае пэўнага дзеяння, а яе асабістыя пачуцці схіляюць да іншага, адрознага дзеяння, тады адзінка ўсведамляе два віды тоеснасці. У іншых выпадках гэтае адрозненне не праводзіцца. Як толькі з’яўляецца канфлікт, гэты дуалізм адразу робіцца відавочным”[15].

Веды як складнік нацыянальнай тоеснасці нераўнамер на размяркоўваюцца сярод адзінак і грамадскіх групаў. Гэта, аднак, не азначае, што ўзровень нацыянальнай тоеснасці канечне прадказвае ступень інтэнсіўнасці тоеснасці — сілу ідэнтыфікацыі з нацыяй.

Адрозненне паняццяў нацыянальнай (этнічнай) свядомасці, тоеснасці і сувязі пазбаўляе нас ад сінанімічнасці[16], якая ўзнікае, калі імі карыстацца як эквівалентнымі. Нацыянальная сувязь — гэта структура[17] грамадскіх стасункаў, якія аб’ядноўваюць адзінкі ў супольнасць, абапіраючыся на ўласцівую ім нацыянальную свядомасць (тоеснасць). Яе асноўнымі складнікамі ў псіхічным вымярэнні з’яўляюцца ўстаноўкі, а ў грамадскім — паводзіны[18]. Нацыянальная сувязь (і этнічная таксама), такім чынам, адрозніваецца ад двух раней вызначаных паняццяў паводзінамі, зразуметымі не толькі як паказчык сувязі, але і як яе складнік. Сувязі паміж устаноўкамі і паводзінамі маюць двухбаковы характар. У залежнасці ад акалічнасцяў (напрыклад, магчымасць рэпрэсій у перыяд чужаземнай улады) устаноўкі выражаюцца слабей або мацней у паводзінах. Асобныя нацыі адрозніваюцца ступенню інтэнсіўнасці „пранацыянальных” паводзінаў ці таксама, кажучы дакладней, рознымі спосабамі іх маніфестацыі. Нацыянальна-этнічную сувязь можна трактаваць як у пэўнай ступені аўтаномную сферу — як адзін з тых элементаў, што вызначаюць змястоўную адрознасць сувязяў, характэрных кожнай нацыі[19].

Нацыянальная свядомасць у адносна нязначнай ступені вынікае з пачуцця персаналізаванай згуртаванасці, штодзённай блізкасці з адзінкамі — членамі нацыі; яе сутнасць — гэта пачуццё салідарнасці з усёй супольнасцю ці, гаворачы дакладней, з ідэалагізаваным бачаннем нацыянальнай супольнасці, якое крыху адрозніваецца на ўзроўні паасобных адзінак. Пачуццё нацыянальнай з’яднанасці з канкрэтнай адзінкай ёсць у пэўнай ступені вытворным ад сілы ўсведамлення панадлакальнага бачання нацыі. Паўнапраўнае членства ў супольнасці асацыюецца з існаваннем станоўчага ўсведамлення ўдзелу ў ёй адзінкі; да таго ж іншыя члены супольнасці згаджаюцца з прыналежнасцю да групы гэтай адзінкі[20].

Паняцце сувязі — як нацыянальнай, так і этнічнай — можна адрозніць ад паняцця тоеснасці (якое валодае вымярэннем выключна на ўзроўні самасвядомасці) шляхам далучэння да сувязі таксама неўсвядомленых элементаў. Як заўважае Пётр Бучкоўскі, „многія дзеянні, як адзінкавыя, так і групавыя, могуць абапірацца на веды, якія непасрэдна не вербалізаваны. Асабліва побытавыя веды месцяць у сабе правілы практычнай дзейнасці без шторазовага ўсведамлення іх «тэарэтычнага» тылу. Таму некаторыя спробы асэнсаваць паводзіны шляхам даследавання вербалізаваных меркаванняў могуць аказацца марнымі…”[21].

Дапушчэнне магчымасці існавання неўсвядомленай сувязі азначае, што яна можа абапірацца на элементы, якія не заўважаюцца ў якасці складніка пачуцця згуртаванасці. Такім чынам у паводзінах не спасцерагаецца вымярэнне на ўзроўні салідарнасці. Неўсвядомленая сувязь можа таксама абапірацца на элементы грамадскай свядомасці, якія не прымаюцца ў нацыянальным кантэксце, нягледзячы на тое, што гэткую функцыю выконваюць. Нацыянальныя сувязі не могуць існаваць, абапіраючыся выключна на неўсвядомленыя элементы супольнасці. Яны могуць складаць толькі іх перыферыю. Не заўсёды аб’ектыўныя элементы (напрыклад, мова), супольныя для якога-небудзь грамадскага згуртавання, выконваюць сувязетворчую функцыю[22] . Каб так было, яны павінны суадносіцца з адпаведнымі вартасцямі. Тут маецца на ўвазе не наданне сістэмам вартасці аўтаномнага характару з пункту гледжання навакольнай грамадскай рэчаіснасці, але ўказанне на выконванне функцыі пасярэдніка, які вызначае (або не) для пэўных элементаў сувязетворчую функцыю[23].

Грамадская сувязь ёсць абавязковы складнік супольнасці, элемент фармавання падзелаў на „сваіх” і „чужых”, мысленне паводле катэгорый „мы” і „яны”. „Крытэрам падзелу з’яўляецца грамадская дыстанцыя, якую калектыў захоўвае ў адносінах да тых, хто да яго не належыць”[24]. Яго існаванне азначае падобныя адносіны да пэўнага збору вартасцяў безадносна да калісьці моцнага ўнутранага адрознення групы. Аб’ектыўныя і суб’ектыўныя элементы, якія злучаюць супольнасць, міжсобку адносна незалежныя, а сама сувязь не цалкам зводзіцца да паказчыкаў, што паддаюцца назіранню[25]. Яна ўяўляе сабой з’яву, інтэнсіўнасць якой мае сваю градацыю (можам гаварыць пра моцную або слабую грамадскую сувязь, у тым ліку і нацыянальную)[26].

Заслугоўвае ўвагі адрозненне Паўлам Рыбіцкім патэнцыяльнага і актуалізаванага стану грамадскай сувязі, паводле крытэру прыпісвання першага да ліку вялікіх грамадскіх структур, а другога — да малых (або сярэдніх). „Сувязь у малых грамадскіх структурах, — піша Рыбіцкі, — абапіраецца на непасрэдныя кантакты паміж людзьмі і пастаянна актуалізу ецца ў кантактах і адносінах гэтага тыпу. А сувязь, якая аб’ядноўвае вялікія грамадскія структуры, нярэдка змяшчае ў сабе моцную эмацыйную нагрузку (як гэта мае месца ў выпадку нацыянальнай сувязі), аднак з ёй асацыюецца абсяг агульных паняццяў, якія могуць у рознай ступені ўсведамляцца ахопленымі ёю людзьмі”[27]. Вылучэнне двух розных тыпаў грамадскай сувязі аблягчае адрозненне этнічнай сувязі ад нацыяналь най, яно будзе ўлічана ніжэй пры абмеркаванні этнічнага згуртавання і нацыянальнай супольнасці.

Трэба, аднак, выразна падкрэсліць, што вылучаныя свядомасць, тоеснасць і нацыянальная (этнічная) сувязь у кожным з гэтых трох выпадкаў з’яўляюцца толькі часткамі паняццяў „свядомасць”, „тоеснасць” і „сувязь” у іх шырэйшым значэнні, якое змяшчае ў сабе акрамя нацыянальнага вымярэння таксама класавае, рэлігійнае і да т. п.[28]

Этнічнае згуртаванне

Вызначэнне паняцця этнічнасці падаецца менш складаным, чым вызначэнне паняцця нацыі. Даследчыкі прыпісваюць яму вельмі розныя сэнсы, часта інтуітыўна. Яно можа быць зручным для апісання любога тыпу данацыянальных згуртаванняў, але яно такое ж недакладнае, як і паняцце грамадства. Этнічнасць у адносінах да данацыянальных згуртаван няў звычайна ўжываецца як грамадская катэгорыя, што ахоплівае вялікія групы людзей, прычым гэтыя людзі не валодаюць аб’яднальнай свядомасцю, якая б выходзіла па-за межы мясцовай тэрыторыі. У адрозненне ад назвы „нацыя” „этнічнасць” з’яўляецца тэрмінам (і ў пэўнай ступені паняццем), які існуе па-за этнічным згуртаваннем. Тэрмін „этнічнасць” стасуецца да апісання этнічнага згуртавання знешнімі назіральнікамі, а не вынікае са свядомасці яго членаў, прычым нярэдка гэтыя члены не маюць агульнай назвы. Этнічнасць з’яўляецца катэгорыяй, створанай даследчыкамі. Часам яна будуецца зыходзячы з таго, што нацыя апелюе да народных мас (тэрытарыяльны і культурны абсяг якіх быў вызначаны ў фармуляванай ідэалогіі) як да крыніцы свайго росту.

Этнічнае згуртаванне можна адрозніць ад грамадскага калектыву этнаграфічнага характару шляхам прыпісвання апошняму выключна аб’ектыўных культурных рысаў. Этнаграфічны калектыў — гэта не група людзей, нават калі сярод яго членаў існуе ўсведамленне агульнасці пэўных рысаў (датычных, напрыклад, асаблівасцяў пабудоў), ён не выклікае ўзнікнення грамадскіх сувязяў, не цягне за сабой пачуцця агульнасці. Іншай праблемай з’яўляецца адрозненне этнічнага згуртавання ад этнічнай групы. Этнічнае згуртаванне (якое звычайна ў літаратуры мянуецца этнічнай групай) акрэсліваецца найчасцей шляхам прыпісвання яму як аб’ектыўных рысаў, прадуктаў культуры (мова, рэлігія, строі), так і свядомасных (пачуццё супольнасці). Сферы „дзеяння” аб’ектыўных рысаў звычайна не супадаюць са сферай пашырэння пачуцця агульнасці і адрознасці (больш за гэта, аб’ектыўныя рысы таксама цалкам не супадаюць, асабліва на памежжах). Шматлікае, часта размешчанае на значнай тэрыторыі, даіндустрыяльнае этнічнае згуртаванне не ёсць група, бо яго члены не ведаюць, якую тэрыторыю яны займаюць, не маюць трывалага пачуцця грамадскай сувязі з людзьмі па-за абшарам лакальнай супольнасці, не ведаюць пра іх існаванне (або вонкавы, невядомы і аддалены ад іх свет ёсць праекцыя іхняга ўласнага акружэння), а іх уяўленні на гэты конт — туманныя. „Яны перакананыя, — піша Эма Еленьская пра палешукоў пачатку 90-ых гадоў мінулага стагоддзя, — што селянін-мужык ва ўсім свеце цалкам да іх падобны, размаўляе па-беларуску, па-просту, вызнае такую самую праваслаўную веру”[29]. Этнічнае згуртаванне тут, такім чынам, не акрэслена найменнем калектыву (нягледзячы на значную да яго блізкасць), таму што падчас з’яўлення яго членаў у тэрытарыяльна (але не этнічна) чужой лакальнай супольнасці часам да іх стасуецца ў меншай або ў большай ступені пачуццё свойскасці. Этнічнае згуртаванне, такім чынам, складаецца з некалькіх этнічных групаў (лакальных супольнасцяў). Яго можна кваліфікаваць як „ланцуг” звязаных міжсобку этнічных групаў, прычым кожная з іх аб’яднаная пачуццём свойскасці ў рамках лакальнай супольнасці.

Свойскасць, якая акрэслівае групавую этнічнасць, не мае ідэалагізаванага характару. Яна вынікае з пачуцця валодання агульнай культурай, элементы якой (іх канфігурацыя) выразна не акрэслены (гэта значыць не заўсёды ідэнтычныя ў кожнай з груп, што складаюць этнічнае згуртаванне). Так зразуметая свойскасць з’яўляецца рознаўзроўневым паняццем. Яе істотным складнікам ёсць прасторавая блізкасць. Кантакты тыпу face to face акрэсліваюць яе прывычны характар і вызначаюць яе тэрытарыяльнае пашырэнне. Можна таксама гаварыць пра пачуццё тэрытарыяльнай свойскасці — увогуле значна больш слабай, чым этнічная (культурная). Тэрытарыяльная свойскасць узнікае ў працэсе супольнага жыцця на супольнай тэрыторыі дзвюх або больш культурных, этнічных групаў, іх узаемнага знаёмства, блізкасці, хоць і адрознасці. Яна вынікае з магчымасці валодання (напрыклад, з архітэкта нічна-ландшафтавага пункту гледжання) супольнай прыватнай радзімай; з’яўляецца свойскасцю з пункту гледжання знаёмасці і прывычнасці да асаблівасці. Этнічныя дыстанцыі ў межах тэрытарыяльнай свойскасці абумоўлены сітуацыйна. Як змест, так і грамадскія вынікі зразуметай пазаэтнічна тэрытарыяльнай свойскасці адрозніваюцца ад зместу і вынікаў этнічнай свойскасці.

Свойскасць этнічнай групы прасторава акрэслена ў межах вёскі, парафіі, ваколіцы, яна праяўляецца ў частых штодзённых і святочных кантактах. Прасторавая блізкасць з’яўляецца настолькі істотным элементам пачуцця свойскасці этнічнай групы, што гэта адрознівае яе ад этнічнага згуртаван ня, межы якога невядомыя яго членам, а ўзаемнае падабенства ўсведамляецца толькі ў моманты сутыкненняў. Аднак нярэдка — асабліва ў сувязі са з’яўленнем дзяржаўных межаў, што раздзяляюць этнічную супольнасць, — пачуццё свойскасці такое слабае, што пра этнічнае згуртаванне мы можам гаварыць хутчэй у катэгорыях яго аб’ектыўных рысаў, спасцераганых вонкавымі назіральнікамі, чым з пункту гледжання яго членаў[30]. У гэтым хаваецца прычына размяшчэння этнічнага згуртавання паміж групай і калектывам. Выкарыстанне тэрміна „згуртаванне” вынікае з адсутнасці лепшага адпаведніка. Найчасцей рысай, якая адрознівае этнічнае згуртаван не, лічыцца мова.

У этнічнай групе пачуццё агульнасці вынікае са штодзённага непасрэднага досведу індывідыумаў, гэта пачуццё не выходзіць па-за межы навакольных вёсак. Прычынай гэтага з’яўляецца слабая прасторавая грамадская мабільнасць, а таксама адсутнасць пісьменнасці (што робіць немагчымым прыняцце ідэалагічных катэгорый мыслення). Месца, заселенае этнічнай групай, успрымаецца ў меншай або ў большай ступені як цэнтр свету. Яе члены лічаць сябе звычайнымі, нармальнымі, „мясцовымі”, „тутэйшымі”. Тое, што інакшае, — гэта не толькі „не маё”, але і дзіўнае, не зусім нармальнае (нават калі датычыць суседняй, але этнічна іншай вёскі). Нярэдка гэта суправаджаецца не вельмі высокай ацэнкай уласнай культуры, разгляданай як „простая” ў супастаўленні з вышэйшай культурай. Гэта, аднак, не значыць, што ў сваіх фрагментах апошняя не ўспрымаецца як дзіўная — культура паноў і гарадскіх інтэлігентаў. Такім чынам зразуметая этнічнасць з’яўляецца народнай этнічнасцю, плебейскай, перадусім сялянскай. Яна не мае вышэйшых станаў, адукаваных, сацыяльна мабільных (з іншым тыпам грамадскай сувязі і ўзроўнем сімвалічнай культуры). Яна не мае паноў (земляўласні каў), што жывуць сярод нацыі, — нават калі яны карыстаюц ца мовай, якая з’яўляецца літаратурнай формай гаворкі мясцовых сялян і вызнаюць тую самую рэлігію. У свядомасці народу існуе занадта вялікая, класава (станава) абумоўленая грамадская дыстанцыя, каб сяляне ўспрымалі сваіх паноў — нягледзячы на агульныя этнічныя карані — у катэгорыі „мы”, гэта значыць у вузкім коле свойскасці. Абодва асяроддзі падзяліліся — так важнымі для сялян — стылем жыцця, норавамі; размяжоўваў класавы канфлікт (хоць аб’ядноўвала дваровая супольнасць). Толькі ідэя нацыі стала вартасцю, вышэйшай за гэтыя падзелы.

Этнічная група з’яўляецца супольнасцю з адносна значнай культурнай аднароднасцю. Фларыян Знанецкі звяртае ўвагу на тое, што (сялянскі) народ „не дапускае ў сябе ніякіх культурных адрозненняў; усведамленне яго культурнай своеасаблівасці навонкі звязваецца са свядомасцю, прынамсі, з вымаганнем поўнай аднароднасці ўнутры; усе гэтыя культурныя вартасці, якія адрозніваюць яго ад чужых, павінны быць агульнымі і аднолькавымі для ўсіх яго членаў. Пачуццё адрознасці і адзінства народу звязана з гэтай культурнай аднароднасцю: салідарнасць сягае датуль, дакуль ёсць аднароднасць”[31]. Этнічную групу злучаюць прывычныя сувязі, выразна адрозныя ад ідэалагічных сувязяў, якія характарызуюць нацыю. Прывычную і ідэалагічную сувязі Станіслаў Асоўскі суаднёс з двума паняццямі радзімаў — прыватнай і ідэалагічнай[32]. Прывычная сувязь абапіраецца на штодзённы досвед адзінкі, яе непасрэдныя кантакты з навакольнымі людзьмі, краем дзяцінства. Яна фармуецца ў лакальным асяроддзі, злучае адзінку з яе акружэннем як у геаграфічным вымярэнні (архітэктура, краявіды), так і ў грамадскім, культурным (звычаі, мова). Поруч з прыватнай радзімай яна характарызуе перадусім этнічную групу, затое не з’яўляецца істотным складнікам нацыі (хоць у ёй прысутнічае). Нацыю ўтвараюць ідэалагічныя сувязі (і ідэалагічная радзіма), чужыя этнічнай групе (згуртаванню). Ідэалагічная радзіма не з’яўляецца артыкуляцыяй непасрэдных уражанняў, затое ёсць ідэалагізаваным уяўленнем супольнасці, з якой адзінка атасаямляецца. Гэта супольнасць наогул значна больш шматлікая, яна жыве на значна шырэйшай тэрыторыі ў параўнанні з абшарам, які суадносіцца з паняццем прыватнай радзімы. Такім чынам, ідэалагічная сувязь грунтуецца на „свядомай, рэфлексіўнай прывязанасці да вартасцяў нацыянальнай культуры і ідэалагічнай радзімы як яе сінтэтычнага сімвала”[33]. Яна аб’ядноўвае пісьменныя мабільныя супольнасці, звычайна моцна адрозныя сацыяльна, здольныя — з прычыны сваіх ведаў, катэгорый мыслення — да моцных эмацыйных панадлакальных суаднясенняў. Прывычныя сувязі аб’ядноўваюць супольнасці, што ўспрымаюцца ў катэгорыі этнічнай свойскасці. Яна фармуецца перадусім абапіраючыся на падабенства тых рысаў, якім даіндустрыяль ныя згуртаванні надаюць прынцыповае значэнне. Гэта акрэсліваецца ў працэсе штодзённых, непасрэдных міжасабовых кантактаў. Інакшасць не вынікае з прынятай ідэалогіі, але з сялянскага досведу, набытага ў працы, гульні, святкаванні.

Культура этнічнай групы як даіндустрыяльнага грамадства — гэта дапісьмовая культура[34]. Яе творы перадаюцца выключна шляхам непасрэднага кантакту, маюць ананімны характар, наогул, успрымаюцца некрытычна (галоўным чынам, у працэсе выхавання дзіцяці), не падлягаюць раптоўным, прынцыповым зменам. Вусная перадача спрыяе фармаванню і захаванню міфаў. Такая культура насычана легендамі, паданнямі, мае моцную фальклорную афарбоўку. Гэта спрыяе фармаванню пазітыўнага стаўлення да традыцый, тармозіць крытыцызм, абмяжоўвае грамадскі нонканфармізм і адкрыццё лакальных супольнасцяў свету.

Этнічная група з’яўляецца кансерватыўнай замкнёнай супольнасцю з дамінаваннем статычных пазіцый над актыўнымі, арыентаваная на стабільнасць і трываласць формаў грамадскага сужыцця, каштоўнасцяў і ўзораў паводзінаў. Такі стан рэчаў сцісла аб’ядноўваецца з культурным эгалітарыз мам яе членаў, якія адначасова моцна прасякнуты багатай фальклорнай культурай, моцнай повяззю селяніна з сям’ёй і вясковай супольнасцю. На адрозненне ад двухузроўневага ўкладу сувязі, што выступае ў нацыянальных супольнасцях (прывычныя сувязі — ідэалагічныя сувязі), этнічная група не валодае ніякімі істотнымі пазалакальнымі суаднясеннямі (акрамя рэлігійных), якія маглі б рэкампенсаваць магчымае аслабленне сувязі з лакальнай супольнасцю. У этнічнай супольнасці адзінка падлягае даволі моцнаму грамадскаму кантролю. Яе члены арыентаваны на яе захаванне ў нязменным выглядзе, бароняцца ад зменаў, што руйнуюць іхні штодзённы свет прыватнай радзімы. Іншага свету, у якім яны маглі б знайсці псіхічную апору, яны не ведаюць.

Кансерватыўным устаноўкам спрыяе забеспячэнне значнай часткі этнічнай культуры санкцыяй святасці. „«Святымі», — піша, спасылаючыся на бэкераўскае бачанне сакральнага грамадства, Уладзімеж Паўлючук, — былі традыцыйныя звычаі, традыцыйны спосаб апрацоўкі зямлі, падрыхтоўкі, спажывання ежы і да т. п. Гэтая «святасць», аднак, не вынікала з «падпарадкавання» народнай культуры рэлігіі. Сакральнасць традыцыйных народных супольнасцяў не заключалася ў тым, што ўсе элементы іх культуры былі падпарадкаваны рэлігійнай дактрыне або ідэі ўсемагутнага Бога, але ў тым, што яны былі «святыя» самі па сабе, былі элементамі, якім этнічная група надавала найвышэйшы ранг, значэнне і шанаванне. Усё, што спрадвеку рабілася ў этнічнай групе, было ў нейкім сэнсе «святое», а ўсё, што прыходзіла збоку — амаральнае і грэшнае”[35]. Незалежна ад так зразуметай сферы святасці рэлігія часта выконвае ў этнічнай групе ролю аднаго з галоўных элементаў культуры, што адрозніваюць яе ад іншых супольнасцяў, што цягнуць за сабой набор адпаведных ёй вартасцяў і звычаяў.

Народная кансерватыўнасць спрычыняецца да таго, што этнічныя групы не з’яўляюцца супольнасцямі, якія ад пачатку арыентаваны на культурную экспансію. Схільнасць да захавання сваёй супольнасці ў традыцыйным (нязменным), культурна і класава аднародным стане ў сітуацыі, калі культура не трактуецца ідэалагічна, рэфлексіўна, не з’яўляецца аўтатэліч най вартасцю.Пры адноснай замкнёнасці групы такая схільнасць не спрыяе фармаванню экспансіўных установак, затое спрыяе ахоўным устаноўкам (таксама ў іх культурным вымярэнні).

Празмерным спрашчэннем было б сцвярджаць, што этнічная група пазбаўлена якой-небудзь гістарычнай свядомасці. Аднак гэтая свядомасць адрозніваецца ад свядомасці, уласцівай сучаснаму, індустрыяльнаму, пісьмоваму грамадству. Мінулае для членаў этнічнага згуртавання — гэта перадусім традыцыя, а таксама не надта вялікі набор гістарычных, моцна міфалагізаваных фактаў. Свет мінулага — падобна як невядомы далёкі свет — як бы хаваецца за туманам, ён уяўляе сабой выпадковы набор падзей; важнай з’яўляецца тая яго частка, якая адраджаецца ў традыцыі, цыклічнасці працы на зямлі, адзначэнні святаў, існаванні сям’і (так трэба рабіць, бо «так рабілі нашы дзяды і прадзеды») . Таму ў этнічнай групе не дамінуе ўласцівы сучаснаму грамадству лінейны час (лінейна спарадкаваны ход падзей). Этнічная група жыве цяпершчынай, якая ёсць узнаўленне традыцыі; будучыня — асабліва ў яе развіццёвым вымярэнні — пазначана слаба. Гэта выразна адрознівае этнічную групу ад нацыі.

Этнічная група не будуе сваю адрознасць у апоры на веру ў агульнасць крыві, паходжання, як гэта назіраецца ў пляменнай супольнасці[36]. Яе характарызуюць штодзённыя непасрэдныя кантакты, што акрэсліваюць агульнасць групы (тып сувязі) і яе тэрытарыяльныя межы. „Псіхічны кантакт паасобных людскіх адзінак у традыцыйнай тэрытарыяльнай супольнасці, — піша У. Паўлючук, — тым адрозніваецца ад кантактаў ва ўрбанізаваным грамадстве, што ён датычыць усёй асобы, а не толькі яе «фрагментаў». Назіранню, зацікаўлен ню, ацэнцы і кантролю падлягаюць усе дзеянні адзінак, усе іх рысы; усе яе грамадскія ролі акумуляваны, злучаны, і ўсе ўклады роляў замкнёны ў межах супольнасці, не выходзяць па-за яе рамкі”[37]. Працэс прымання больш шырокіх ідэалагічных суаднясенняў панадлакальнага характару суправаджаецца звычайна паслабленнем кантактаў гэтага тыпу. Гэта вядзе да трансфармацыі культуры этнічнай групы, нярэдка дэзінтэгруе яе ранейшыя структуры (напрыклад, змяншэнне значнасці характэрных для традыцыйных вясковых супольнасцяў мясцовых аўтарытэтаў).

Этнічная група не з’яўляецца арганізаванай супольнас цю. „Сваёй адрознасцю яна не абавязана свядомай і наўмыснай дзейнасці, якая ставіць сабе задачу культываваць свае групавыя рысы. Усе інстытуцыі і арганізацыі, што існуюць і дзейнічаюць на абшары гэтай групы, існуюць і дзейнічаюць дзеля іншых прычын, яны не з’яўляюцца функцыяй адрознасці этнічнай групы”[38].

Этнічнае згуртаванне нярэдка не валодае таксама агульнай назвай, якая ахоплівае ўсіх яго членаў. Бывае, што назва з’яўляецца агульнай для некалькіх этнічных згуртаванняў, ахоплівае толькі частку згуртавання (мае рэгіянальны характар) або дамінуе акрэсленне «я — мясцовы» або назва, абумоўленая тапаніміяй. Падпарадкаванне такой тэрміналогіі часта ёсць толькі ўсведамленне назвы, а не прыналежнасць да больш шырокай гістарычна-культурнай супольнасці (так адбываецца асабліва тады, калі назвы не маюць выразнага рэлігійнага суаднясення).

Шмат разоў падкрэслівалася як канстытутыўнае, так і вылучальнае значэнне мовы для этнічных груп (згуртаванняў), і, асабліва, нацый у нашай частцы кантынента (нягледзячы на існаванне адступленняў ад гэтага — напрыклад, харваты і сербы). Увогуле можна сказаць, што мова можа выконваць — у рамках даследчыцкай праблематыкі дадзеных разважанняў — дзве асноўныя функцыі. Па-першае, як складнік прывычнай сувязі яна з’яўляецца сродкам камунікацыі. «Такая мова здаецца большасці людзей адзіным натуральным спосабам зносінаў, бо ж у традыцыйных культурах чужынец, які не разумее мовы, успрымаецца як нямы або барбар»[39]. Па-другое, мова можа кваліфікавацца як вартасць сама па сабе, істотны складнік ідэалогіі, які правільна тлумачыць людзям блізкі і далёкі свет, незалежна ад яго штодзённай функцыі інструмента камунікацыі з акружэннем. Першая функцыя выразна бліжэйшая этнічнай групе. Мова часта вызначае межы падзелу на сваіх і чужых, бо яна цягне за сабой тую частку культуры, якая з’яўляецца істотным складнікам свойскасці. Мова робіць магчымым блізкі грамадскі і псіхічны кантакт. «Свае — гэта тыя, — піша Ёзаф Абрэмбскі, — хто ўмее ўключыцца ў гульню стэрэатыпных зваротаў і канвенцыйных формул, хто рэагуе на словы суразмоўцы паводле вядомага яму набору каментараў і выклічнікаў, хто свае эмоцыі маніфестуе з дапамогай тых самых сімвалаў, хто выкарыстоўвае тыя самыя праклёны і amitiés, карыстаецца той самай тэхнікай жартаў, і мова каго (незалежна ад нязначных мясцовых адрозненняў) — эўфанічная, г. зн. гучыць у суладдзі з уласнай сістэмай суразмоўцы, не выклікае смешных асацыяцый і не сутыкаецца з непаразуменнямі і тармажэннем у слухача. Чужыя — гэта тыя, хто гэтым умовам не адпавядаюць»[40].

Гаворкі плебейскіх супольнасцяў, якія не валодаюць „уласнай” літаратурнай мовай, звычайна не сфармавалі такога запасу адцягненых паняццяў, які неабходны для асэнсаван ня свету ў ідэалагічных катэгорыях, ва ўсёй яго неаднарод насці і шырыні. Нягледзячы на прывязанасць да сваёй мовы (дыялекта) сяляне звычайна ўсведамлялі яе „простасць”, нармальным лічылі тое, што панская мова адрозніваецца ад іхняй, што яна „лепшая”, вартая таго, каб на ёй пісаць. Тое, што ўласнай мове ў такіх выпадках не прыпісваецца ідэалагічнага (аўтатэлічнага) вымярэння, прыводзіла да таго, што ў такіх выпадках значна лягчэй, чым гэта мае месца ў нацыянальнай супольнасці, адмаўляюцца ад сваёй мовы на карысць іншай у сітуацыі, калі паўсюдна з гэтага адчувалася карысць. Такія сітуацыі часцей узнікалі на памежжах, дзе дзвюхмоўе нярэдка вяло да паступовага прыняцця больш прыдатнага (незалежна ад таго, з якіх прычын) сродку зносінаў.

„Цалкам рэфлексіўнае пачуццё культурнай адрознасці, — заўважае А. Класкоўская, — не з’яўляецца абавязковай умовай захавання рысаў, уласцівых дадзенай культуры”[41]. „Удзел у этнічных культурах, — піша тая самая аўтарка, — асабліва элементарных або традыцыйных і частковых, мае прывычны, менш рэфлексіўны характар. Гэты ўдзел з’яўляецца справай штодзённай практыкі, а не свядомасці”[42]. Этнічная група не валодае дакладным ідэалагізаваным вобразам самой сябе. Яна не ў стане паглядзець на сябе збоку як на адну з многіх (прынамсі ў пэўных адносінах раўнацэнных) частак свету, які адрозніваецца ў грамадскім і культурным плане. Міжпакаленная перадача элементаў уласнай культуры асвечана традыцыяй, пачуццём іх свойскасці і прыдатнасці, яна не вынікае з іх ідэалагізацыі. Як заўважае Абрэмбскі, „этнічная група не валодае разбудаванай, крышталізаванай і інтэграванай этнічнай свядомасцю, г. зн. комплексам сістэматы заваных і ўзгодненых між сабой канцэпцый, які праз пэўную ўяўленчую схему трактуе ўласную групавую рэчаіснасць… Уласны вобраз ёсць толькі адбітак тых кантрастаў, на падставе якіх якая-небудзь этнічная група вызначае адрознасць іншых груп. Усё, што група ацэньвае як сваё, уласнае, як тое, што адрознівае яе ад іншай этнічнай групы, ставіцца ў гэтую сувязь як антытэза тых рысаў, якія складаюць адрознасць чужой групы… Уяўленчую рэчаіснасць этнічнай групы вызначаюць, такім чынам, не столькі ўласныя і арыгінальныя ўяўленні пра сябе, колькі яе ўяўленні пра суседнія этнічныя групы і ўяўленні гэтых груп пра яе. Пачуццё адрознасці тут заўсёды дамінуе над усведамленнем супольнасці”[43]. Таму самасвядомасць — у этнічным вымярэнні — з’яўляецца толькі ў працэсе канфрантацыі з іншымі, мае як бы другасны характар. Рэфлексія над непадобнасцю „чужых” выразна пераважае над аўтарэфлексіяй, спасціжэннем сваёй культурнай існасці. Стэрэатыпізацыі падлягаюць хутчэй іншыя шляхам суаднясення з уласнай звычайнасцю.

Аднак, сцвярджае У. Паўлючук, нягледзячы на „адсутнасць уласнай ідэалогіі этнічная група бароніць сваю інтэгральнасць, звычайна пасіўна супраціўляючыся любым інавацыям, часам актыўна, у выглядзе натывістычных, айчынных рэлігійных рухаў”[44].

Пачуццё свойскасці, якое аб’ядноўвае этнічную групу, вынікае з выкарыстання той самай мовы, з агульнай маралі, агульнасці стылю жыцця (што выключае паноў). Таксама яно паходзіць з вонкавага выгляду, адзення, якое вызначае статус адзінкі, прыпісвае яе да пэўнай групы, хоць часам таксама выяўляе яе індывідуальнасць. Вынікам гэтага з’яўляецца схільнасць да эндагаміі ў межах этнічнай групы.

„Чужы” — гэта той, хто гаворыць на іншай мове, інакш апранаецца (выглядае), інакш паводзіць сябе, каму прыпісваюцца іншыя псіхічныя рысы. Непадобнасць у большай або меншай ступені мае пеяратыўнае вымярэнне, успрымаецца эмацыйна, аднак не павінна азначаць варожага стаўлення (дамінаваць можа, напрыклад, іронія). Нягледзячы на тое, што ў наяўнасці выразная схільнасць да стэрэатыпізацыі чужой групы, якая палягае на максімальным выяўленні (высмейванні) рысаў, адрозных ад тых, якія прыпісваюцца сабе, вобраз гэтай групы «аднак, не існуе як якая-небудзь гатовая, нязменная і вядомая кожнаму ў роўнай ступені схема»[45]. Стэрэатып не мае характару комплекснага ідэалагічнага апісання асобнай групы ў сукупнасці яе грамадскага жыцця, але аб’ядноўвае толькі яго фрагменты.

Апісваючы сувязі, якія аб’ядноўваюць этнічную групу, можна спаслацца на паняцце першабытнай групы. Наогул, гэта група невялікая, з сувязямі, якія абапіраюцца на непасрэдныя кантакты, наступствам чаго з’яўляецца уніфікацыя істотных для групы вартасцяў, узораў паводзінаў, нават рысаў асобы, стварэнне канфармісцкіх установак, моцны грамадскі кантроль, які ахоплівае сукупнасць паводзінаў і індывідуальнасцяў сваіх членаў. У ёй выступае выразная схільнасць да гамагеннасці на розных узроўнях, а на ўзроўні адзінкі — моцная эмацыйная прывычная сувязь з групай (а, хутчэй, з яе членамі). Этнічная група — гэта супольнасць, тэрытарыяльна абмежаваная адносна невялікай прасторай; часта яе таксама адрознівае значная ступень грамадскай, культурнай ізаляцыі.

Карыстаючыся тэрміналогіяй Станіслава Асоўскага, можна сказаць, што этнічную групу трэба разумець «дыстрыбу тыўна», а не «калектыўна»[46]. Гэта азначае, што салідарнасць, якая аб’ядноўвае адзінкі з групай, ёсць наступства сувязі адзінак з паасобнымі членамі групы, а не вынік стасунку адзінак да групы як ідэалагізаванага цэлага. Гэта сувязь фармуецца, абапіраючыся на набор рысаў з акрэсленай, у пэўнай ступені зменнай, канфігурацыяй і інтэнсіўнасцю. Недахоп трывалай адназначнай сувязі паміж аб’ектыўнымі і суб’ектыўнымі рысамі вядзе да таго, што этнічнасць трэба разглядаць як пэўны канструкт, катэгорыю аналізу грамадства, а не як паняцце, якое адлюстроўвае рэальныя, адназначна акрэсленыя межы дадзенай сукупнасці, што адрозніваюць універсальную структуру яе істотных рысаў (агульную для розных этнічных супольнасцяў) . Этнічнасць (асабліва зразуметая шырэй, чым этнічнасць згуртавання) змяняецца ў часе і прасторы. Субстытуцыі могуць падлягаць часам нават яе карэнныя вартасці — істотныя элементы этнічнай сувязі. Гэта абумоўлена працэсамі, якія адбываюцца ў паасобных частках дадзенага этнічнага абшару, у значнай ступені гэтыя працэсы яе адрозніва юць (напрыклад, падзеленыя ў ХIХ стагоддзі на праваслаў ную і уніяцкую часткі Украіна і Румынія).

Этнічныя сувязі вынікаюць з пачуцця свойскасці групы, а не этнічнай свядомасці як выразна акрэсленага бачання ўласнага згуртавання — якое ў такім спосабам развітай форме ў прынцыпе не існуе (хоць часам вымалёўваецца, асабліва ў кантактах з «чужымі»). У пэўнай ступені, аднак, можна гаварыць пра этнічную тоеснасць (якая вынікае з адносінаў, што існуюць паміж адзінкай і групай). Гэтая тоеснасць, зрэшты, слаба аформлена, на што ёсць шмат прычын. У свядомасці членаў этнічнай групы яна (група) слаба зафіксава ная як нешта большае, чым простае згуртаванне адзінак, якое акрэслівае ўзровень адносінаў паміж ёй і адзінкай. Трэба памятаць таксама пра тое, што для народных масаў даіндустрыяльнай эпохі характэрна слабае фармаванне тоеснасці наогул (слабае адчуванне адзінкай сябе як суб’екта), што вынікае, між іншым, са значнай ступені прыняцця свайго месца ў грамадскай структуры (у сэнсе пачуцця прыпісанасці да яго, якое не падлягае змене), слабасці вартасцяў персаналістычнага тыпу. А. Класкоўская піша, што ў выпадку першапачатковай этнічнай групы «не лічыцца неабгрунтаваным, што гэтая «тоеснасць» з’яўляецца, хутчэй, справай прывычнай дзейнасці, чым самазваротнай рэфлексіі»[47]. Умацаваць узровень тоеснасці могуць канфлікты, якія ўзнікаюць паміж членамі розных этнічных групаў, калі яны сутыкаюцца паміж сабой.

Этнічная тоеснасць — гэта перадусім грамадская, а не асабістая тоеснасць. Этнічная тоеснасць — гэта ўспрыманне сябе праз прызму свойскасці акружэння, фіксацыя ў сабе тых самых рысаў, што і ў іншых людзей, таго, што аб’ядноўвае з іншымі, што з’яўляецца тыповым. Адрозненні адзінкавых рысаў успрымаюцца хутчэй на ўзроўні рэфлексіі псіхічнай прыроды — а не сацыялагічнай, у тым сэнсе, што яны не з’яўляюцца вартасцю з этнічнага пункту гледжання. Таму гэтыя адрозненні хутчэй адчуваюцца як пакутлівая іншасць, а не ўласны ўклад у этнічнасць. У даіндустрыяль ных, калектыўных супольнасцях, якія толькі ў нязначнай ступені прымаюць плюралізм, адрозненні наогул сутыкаюцца з грамадскім асуджэннем[48]. Таму таксама асабістая тоеснасць у супольнасцях гэтага тыпу сфармавана вельмі слаба. Разрыў паміж грамадскай і асабістай тоеснасцю, які часам з’яўляецца ў этнічнай групе, калі нават і існуе, аднак ён вельмі слабы з прычыны не вельмі выразнай сфармаванасці ўсёй сістэмы тоеснасцяў, слабага пачуцця аўтарэфлексіі, адсутнасці ідэалагізацыі групавой этнічнасці.

Падсумоўваючы сказанае вышэй, можна прыняць, што этнічная група — гэта супольнасць з высокай ступенню культурна-прасторавай замкнёнасці, аб’яднаная прывычнымі сувязямі, пачуццём свойскасці ў дачыненні да ўласцівай ёй культуры. Гэтая супольнасць моцна звязана з традыцыяй і арыентавана на існаванне ў значнай ступені ў нязменнай форме (жыве сённяшнім днём як узнаўленнем мінулага). Яна этнічна не арганізаваная, адносна аднародная ў культурным (моўным) плане, характарызуецца дастасаваннем катэгорыі „мы” толькі ў сферы непасрэднага асабістага досведу ў межах вёскі, парафіі, ваколіцы. Яна не валодае выразна сфармаваным усведамлен нем сваёй групавой адрознасці ў поўнай, ідэалагізаванай форме, затое на ўзроўні адзінак характарызуецца этнічнай (культурнай) тоеснасцю з нізкім узроўнем аўтарэфлексіі. Пачуццё этнічнасці месціцца ў межах паняцця С. Асоўскага „прыватнай радзімы”, ахоплівае наогул дапісьмовы народ і ў прынятым тут разуменні ўласціва перыяду феадалізму і пачаткам капіталізму, калі фармальна (у феадалізме) і фактычна (у пачатках капіталізму) грамадскія бар’еры, якія робяць немагчымымі больш шырокія кантакты, яшчэ не былі зруйнаваны.

Нацыя

Пішучы аб працэсах фармавання нацый, Бенедыкт Андэрсан называе нацыю „ўяўленай супольнасцю”[49]. Ён разглядае феномен нараджэння нацыянальнай „уяўленасці” на ўзроўні эліт, аднак не прысвячае непасрэднай тэарэтычнай увагі сувязям паміж гэтай „уяўленасцю” і онтычным статусам нацыі. „Тое, што нацыя — гэта „ўяўленае адзінства», — піша Эрнст-Вольфганг Бёкэнфёрдэ, — якое абапіраецца на распаўсюджаныя ўяўленні, не пярэчыць яе рэальнасці і рэальнай сіле ўздзеяння. Яе вызначэнне як imagined community (як прапануе Б. Андэрсан) не адмаўляе ні яе рэальнасці, ні сілы дзеяння; таксама супольныя аб’ектыўныя ўяўленні канстытую юць грамадскую рэчаіснасць, якая з’яўляецца канкрэтна сцверджанай рэчаіснасцю і дае пачатак разнастайным дзеянням”[50]. Нацыя — гэта супольнасць з невыразна акрэсленымі межамі, яна, аднак, валодае рэальным грамадскім зместам. Паколькі нацыя з’яўляецца вялікай супольнасцю, павінна існаваць (па-над сувязямі, што непасрэдна аб’ядноўваюць невялікую частку яе членаў) усвядомленае на ўзроўні адзінак (хоць, як правіла, дыферэнцыяванае) моцна ідэалагізаванае бачанне агульнасці ўсіх яе членаў. У гэтым сэнсе нацыя, як і кожная вялікая грамадская група, з’яўляецца прыдуманай супольнасцю. У нашых развагах нацыя трактуецца тыпалагічна ў прынятых ва ўступе часавых і тэрытарыяльных межах.

Мы лічым нацыяй супольнасць, якая характарызуецца максімальным грамадскім пашырэннем нацыянальнай сувязі, а таксама яе максімальнай (у адносінах да іншых супольнас цяў грамадскай макраструктуры) інтэнсіўнасцю. Нацыяналь ная сувязь абапіраецца на нацыянальную свядомасць (і тоеснасць), якая знаходзіць свой выраз у нацыянальнай ідэалогіі. З’яўляючыся культурнай супольнасцю, у нацыянальнай ідэалогіі нацыя трактуецца гістарычна як з пункту гледжання мінулага, так і з пункту гледжання будучыні, яна лічыцца вартай рэалізацыі мэтай грамадскіх дзеянняў і забяспечана моцнай пазітыўнай маральнай ацэнкай. У Цэнтральна-Усходняй Еўропе яе істотным складнікам з’яўляецца мова як элемент, што канстытуюе нацыі і адначасова размяжоўвае іх. Наяўнасць нацыянальнай супольнасці вымагае інстытуцыяналізацыі нацыянальнага жыцця, што, наогул, выяўляецца ў схільнасці да стварэння ўласных дзяржаўных структур.

Нацыя фармавалася ва ўмовах распаду або значнага паслаблення сувязі і структур, якія характарызуюць даіндустрыяльныя супольнасці. Пераход ад данацыянальнага грамадства (феадальнага) да нацыянальнага быў эвалюцыяй ад грамадства як збору лакальных супольнасцяў з моцна сфармаваным партыкулярызмам да масавага грамадства. Шацкі зазначае, што „нараджэнне нацыі тут, па сутнасці, тое самае, што нараджэнне сучаснага грамадства і з гэтай прычыны з’яўляецца ў найвышэйшай ступені рэвалюцыйнай падзеяй”[51]. Адначасова нацыянальная сувязь адрозніваецца ад сувязі, уласцівай грамадству, якая „мае інструментальныя, практычныя, прадметныя рысы”[52]. Па сваёй прыродзе нацыя належыць хутчэй да таэнісаўскай Gemeinschaft (супольнасці), чым да Gesellschaft (грамадства), паколькі развіццё апошняга на працягу ХIХ і ХХ ст. не засталося без уплыву на эвалюцыю нацыянальнай супольнасці. Працэс фармавання нацыі суправаджаўся зрынаннем праўна санкцыянаваных грамадскіх бар’ераў, узрастаннем гарызантальнай і вертыкальнай грамадскай мабільнасці, распаўсюджваннем адукацыі і, такім чынам, значным павелічэннем прытоку інфармацыі і грамадскіх ідэй. Станавыя сувязі былі заменены слабейшымі — класавымі.

„Нацыя і нацыянальная культура складаюць моцна звязаныя паміж сабой паняцці, — піша А. Класкоўская. — Першая мае характар чыста сацыялагічны, суадносіцца з чалавечага згуртавання. Агульнасць культуры ўласцівая кожнай грамадскай групе. Аднак для нацыі яна з’яўляецца асабліва складаным канстытутыўным чыннікам, які ахоплівае асабліва вялікі абсяг вартасцяў. Адначасова гэты абсяг пазбаўлены выразных межаў”[53]. Нацыя — гэта культурацэнтрычная супольнасць. Яна ўзнікае не толькі (не столькі) дзякуючы таму, што паасобныя супольнасці адрозніваліся паміж сабой сваімі культурамі (так было цягам тысячагоддзяў), але перадусім дзякуючы наданню культуры вышэйшага значэння ў працэсе пабудовы ўласнай панадлакальнай, панадпрывычнай, ідэалагічнай супольнасці. «А таму, — апісвае гэты працэс Эрнест Гелнер, — трэба шанаваць культуру непасрэдным спосабам, праз яе самую»[54]. Фармаванне нацыятворчых працэсаў суправаджалася ўзрастаннем значэння культурнай тоеснасці, а таксама развіццём ідэалагіч на моцна выяўленага бачання культурнай супольнасці. Напачатку паказаныя (часам створаныя) нешматлікімі ініцыятарамі сучасных нацыянальных рухаў межы культурных падзелаў з часам станавіліся грамадскімі фактамі, якія выразна падзялялі супольнасці паводле катэгорый, што пачаткова былі слаба выяўлены (а перадусім не ідэалагізаваны) у свядомасці масаў.

Народы ўзнікаюць у выніку не заўсёды аднолькавых набораў чыннікаў. Яны адрозніваюцца фактарамі, якія ствараюць іх агульнасць, не толькі ўстаноўкамі, але і паводзінамі, што з іх вынікаюць, ступенню інтэнсіўнасці нацыянальнай сувязі ва ўсім грамадстве, і ў яго паасобных класах і слаях. Элементы нацыянальнай культуры ў розных слаях грамадства па-рознаму звязаны міжсобку, па-рознаму ерархізава ны, і розныя з іх выконваюць ролю карэнных вартасцяў (Смоліч) або ствараюць канон нацыянальнай культуры (Класкоўская). Змястоўнае напаўненне паняцця нацыі падлягае пастаянным, хоць і павольным зменам. Нацыя — гэта дынамічная супольнасць. Змяняюцца (што асабліва відаць у рамках значных адрэзкаў часу) крытэрыі нацыянальнай прыналежнасці. С.Асоўскі зазначае, што «ідэалогіі розных народаў не супадаюць паводле аб’ектыўных крытэраў, што вызначаюць нацыянальнае згуртаванне»[55].

З прычыны адсутнасці канкрэтных рысаў культуры, якія маглі б быць прызнаны істотнымі і адначасова былі б агульнымі для ўсіх народаў, пабудова дэфініцыі нацыі можа абапірацца на такія агульныя рысы, як нацыянальная сувязь, нацыянальная свядомасць і нацыянальная тоеснасць. Можна таксама ствараць паняцце нацыі як ідэальнага тыпу, уключаючы ў яго такія канкрэтныя рысы, як, напрыклад, мова, разумеючы пры гэтым, што не ва ўсіх выпадках яны аб’ядноўваюць або раздзяляюць народ. Аднак у даследаваным рэгіёне яны выступаюць настолькі часта, што могуць лічыцца істотнымі, каб такім чынам сканструяванае паняцце нацыі было карысным з эўрыстычнага пункту гледжання, выконвала ролю прыдатнага даследчага інструмента. У Цэнтральна-Усходняй Еўропе нацыі ўзнікалі, грунтуючыся на ўласнай этнічнасці. Асноўным вызначальнікам этнічных падзелаў і адначасова галоўным элементам культуры, што канстытуюе нацыянальную свядомасць і, адпаведна, саму нацыю, была мова. Мова цягнула за сабой тыя элементы культуры, якія можна было прызнаваць у якасці звязанага з ёй культурнага комплексу. У працэсе фармавання нацыі мова падлягала ідэалагізацыі, выходзіла па-за межы ролі, якой валодала, будучы элементам прывычнай сувязі, сродкам зносінаў, станавілася вартасцю сама па сабе, часта галоўным элементам нацыянальнай ідэалогіі.

Адступленнем ад абавязковага ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе правіла, паводле якога межы нацыянальных супольнасцяў фармаваліся ў адпаведнасці з пашырэннем адпаведных моў, з’яўляюцца харваты, якія маюць агульную літаратурную мову з сербамі, аднак адрозніваюцца ад іх рэлігіяй. Звычайна ў працэсе фармавання нацый рэлігія мела вялікае значэнне там, дзе яе пашырэнне супадала з этнічнымі (моўнымі) межамі. Затое наогул на ўзроўні этнічных вясковых супольнасцяў рэлігія канкуравала з нацыяй дзякуючы эмацыйнаму ўспрыманню рэлігіі, бо абедзве супольнасці, нацыянальная і рэлігійная, прынцыпова адрозніваюцца паміж сабой. „Розніца паміж цяперашняй, еўрапейскай нацыянальнай супольнасцю і супольнасцю вернікаў, — сцвярджае Анджэй Заянчкоўскі, — уяўляе сабой від «філасофскай» арыентацыі: нацыя з гэтага пункту гледжання арыентавана гістарычна і абмежавана ў часе (нават у тым выпадку, калі для прапускан ня праз сябе нацыянальнага зместу яе членамі характэрным з’яўляецца ідэалагічнае месіянісцкае ўвянчанне), тады як філасофская арыентацыя супольнасці вернікаў трансцэндэнтная і надгістарычная. Нацыя ў свядомасці яе членаў — з гэтага свету і тут мае выканаць сваю місію…”[56]. Адначасова са сваім умацаваннем нацыянальная супольнасць падпарадкоўвала сабе рэлігію — у яе грамадскім (свецкім), зямным, а не трансцэндэнтным вымярэнні. Моцныя эмоцыі, калісьці вызваленыя рэлігіяй у Еўропе, падлягалі цягам апошніх стагоддзяў выразнаму аслабленню, часткова на карысць ідэнтыфікацыі з нацыяй. Інакш гэтыя працэсы працякалі на ўзроўні згуртаван ня, дзе ў грамадскай, свецкай сферы выразна адчуваецца прымат нацыі (рэлігія неаднойчы станавілася істотным элементам нацыянальнай ідэалогіі, культурным вызначнікам асобнасці супольнасці). Іначай гэта адбываецца на ўзроўні адзінак, на які (у сферы сакрум) рэлігія ўсё больш уводзілася.

На працягу значнай часткі двух апошніх стагоддзяў (падобна, пераломным этапам была тут першая сусветная вайна) з нацыянальнай сувяззю заўсёды канкуравала класавая сувязь. Паступова выявілася, што нацыянальная салідарнасць выразна пераважыла класавыя сувязі і сувязі наднацыяналь нага характару. Велізарны ўплыў на фармаванне народаў аказалі эліты, праз творчасць і ўстаноўкі якіх адбываецца канфрантацыя з іншымі народамі.

«Інтэлектуалы, — піша Юзаф Халасіньскі, — ствараюць гісторыю сваіх грамадскіх групаў… Элементарныя супольнасці не маюць гісторыі, бо яны не маюць інтэлектуалаў. Яны папросту існуюць. Тут месціцца істотная розніца паміж сацыялагічным паняццем народу ў адрозненне ад нацыі. Нацыя — гэта не толькі твор гісторыі, але яна гістарычная і па сваёй сутнасці; да нацыянальнага самапазнання належыць гістарычная свядомасць і імкненні развівацца. Так зразуметую нацыю немагчыма ўявіць без інтэлектуалаў, без «інтэлігенцыі»[57]. Наколькі ў этнічнай культуры мінулае ўтрымліваецца ў вусна перадаваных легендах, наколькі яно хаатычнае, неспарадкаванае з пункту гледжання храналогіі, а будучыня з’яўляецца ўзнаўленнем сучаснасці (спадзяюцца хутчэй на змены колькаснага характару, а не якаснага), настолькі ў нацыі гістарычны час мае лінейнае вымярэнне, гістарычная свядомасць з’яўляецца спарадкаваным, ідэалагізаваным (суаднесеным са сферай нацыяналь ных вартасцяў) і перадаваным пісьмовым шляхам вобразам уласнай гісторыі. У гэтым вобразе будучыня ёсць бачанне ўласнай нацыі як супольнасці, што здольна пераўтварацца. Гістарычная свядомасць, зразуметая як складнік нацыянальнай свядомасці, нярэдка з’яўляецца зборам элементаў, якія ўзяты сінхронна, без шторазовага суаднясення з мінулымі рэаліямі, несуладных міжсобку, якія даюць неаднолькавую магчымасць інтэрпрэтацыі тэрытарыяльнага і грамадскага пашырэння ўласнай нацыі, адчування таго, што з’яўляецца ўласна нацыяналь ным. Гэта прыводзіць да канфліктаў з іншымі нацыямі.

«Нацыя, — піша Станіслаў Асоўскі, — гэта стабільная тэрытарыяльная група такой велічыні, што яе згуртаванасць не можа грунтавацца на асабістых кантактах. Гэтая тэрытарыяльная група не абавязковая ў экалагічным сэнсе, але абавязковая ў ідэалагічным сэнсе»[58]. Еўрапейскія нацыі (калі выключыць некаторыя супольнасці, што жывуць у дыяспары) валодаюць уласнымі ідэалагічнымі радзімамі, тэрытарыяльнае вымярэнне якіх выразна засведчана. Гэта, аднак, не азначае, што межы «нацыянальнай тэрыторыі» былі заўсёды дакладна вызначаны, часта цягам гісторыі яны яны змяняліся[59]. Тэрытарыяльныя сепаратызмы спрыялі падзяленню людзей на групы. Становячыся членам ерархізаванай сістэмы меншых і большых грамадскіх групаў, чалавек парадкаваў грамадска -культурны свет такім чынам, каб не жыць у асяроддзі, пазбаўленым крытэраў-арыенціраў. Воляю жыцця ён ствараў свет грамадскіх дыстанцый, пазначаючы сваё асяроддзе ў залежнасці ад патрабаванняў эпохі. Схільнасць да падзелу людзей на групы вынікае, як мяркуюць некаторыя сацыябіёлагі, не толькі з псіхічна-грамадскіх прычын, але таксама і з біялагічных, што спрыяюць выжыванню[60]. Нацыя — гэта вынік пэўнай грамадска-культурнай сістэмы (яна першапачаткова ўзнікла ў Еўропе) і чалавечай патрэбы ў далучэнні да грамадства. Нацыя — гэта гістарычна абмежаваная супольнасць, якая ўсведамляе сваё месца ў часе і прасторы.

Нацыянальны сепаратызм часта знаходзіць свой выраз у абвяшчэнні прэтэнзіі выключнасці ў дачыненні да нацыяналь най тэрыторыі, а трактуючы народ як суб’ект гісторыі, выяўляе імкненне да валодання нацыянальнай суверэннасцю. Разуменне нацыі як аўтатэлічнай і суверэннай супольнасці, як і моцная схільнасць да інстытуцыяналізацыі нацыянальнага жыцця выразна адрозніваюць нацыю ад этнічнай групы. Нацыі, як вялікія, ідэалагізаваныя грамадскія групы, не могуць існаваць, абапіраючыся выключна на непасрэдныя кантакты, што характары зуюць, напрыклад, этнічную групу. Ідэалагічныя сувязі, якія іх аб’ядноўваюць, магчымыя толькі ў супольнасцях, што валодаюць пісьменнасцю[61]. Працэс нацыянальнай сацыялізацыі адбываецца шляхам напісанага слова і інстытуцый, якія робяць магчымымі ўсведамленне сферы нацыянальных вартасцяў. Гэтыя вартасці ўзнікаюць звычайна па-за межамі штодзённых, непасрэдных міжасабовых кантактаў, што арганізуюць быццё нацыі як складанай, актыўнай грамадскай супольнасці.

Інстытуцыяй, якая арганізуе працэс нацыянальнай сацыялізацыі, падтрымлівае актыўнае (скіраванае ў бок развіцця) вымярэнне нацыі, умацоўвае пачуццё валодання нацыяналь най суверэннасцю і дае нацыі інстытуцыяналізаваныя формы яе быцця, з’яўляецца дзяржава. Наколькі нацыя мае аўтатэлічны характар, настолькі дзяржава — мэтанакіраваны. На думку Знанецкага, нацыя — гэта арганізаваная група, але не на прынцыпе ўлады (прымусу), як гэта мае месца ў выпадку дзяржавы, але на прынцыпе пяршынства, дабраахвотнага падпарадкавання культурным лідэрам, якія дзейнічаюць „галоўным чынам пры дапамозе пісьма і друку як інструментаў пашырэння і ўмацавання нацыянальных вартасцяў”[62]. Аднак дзяржаву можна трактаваць не толькі як арганізацыйную форму нацыянальнага быцця або як структуру, па сваёй сутнасці прынцыпова адрозную ад нацыі, але таксама як складнік нацыянальнай свядомасці, культурны элемент зместу паняцця нацыі (а таксама як чыннік фармавання нацыі). Увогуле дзяржава выконвала ў працэсах фармавання заходнееўрапейскіх нацый адны функцыі, а ў развіцці гэтых працэсаў у нашай частцы кантынента — іншыя.

Нацыя забяспечана моцнай пазітыўнай маральнай ацэнкай, і гэтым адрозніваецца (поруч з рэлігійнай супольнасцю) ад іншых згуртаванняў, што ствараюць грамадскую макраструктуру. Рэгіянальныя, прафесійныя, класавыя згуртаванні не валодаюць (або валодаюць у значна меншай ступені, чым нацыя) маральным вымярэннем. Паняцце здрады ўласнай нацыі таўруецца асабліва моцна.

У параўнанні з этнічнай групай нацыя — гэта супольнасць, якая выразна больш адкрытая вонкавым уплывам; нацыя здольная да свядомага ўспрымання вартасцяў і ўзораў паводзінаў, якія прыйшлі з іншых культур, і ў пэўныя перыяды іх прымае. Нацыя таксама больш экспансіўная і актыўная (гэта звязана з ідэалагізаваным характарам сувязяў, што яе злучаюць, з мацней пазначанай сферай ідэнтычнасці), а таксама сацыяльна (напрыклад, класава) і ў пэўнай ступені культурна (напрыклад, рэлігійна) дыферэнцыяваная. Нацыя — гэта супольнасць, якая ўзнікла ў сучасным, індустрыяльным, масавым грамадстве ў выніку грамадскіх зменаў, якія адбыліся ў Еўропе ў XIX i XX ст.; нацыя сама мадэрнізуе сваё акружэнне[63]. Л. Грынфельд лічыць, што нацыя з’яўляецца „канстыту тыўным элементам мадэрнізацыі” [64], а Энтані Сміт сцвярджае, што нацыі „стаюцца шляхам самаахвярнасці, інструментам сацыяльнай мабілізацыі і арэнай рэвалюцыі”[65].

Карл Дойч трактуе нацыю як „супольнасць зносінаў”. „Цяпер зразумела, — піша Дойч, — чаму мы сутыкаемся з відавочнымі выключэннямі з прывычных апісанняў нацыі ў катэгорыях агульнасці мовы, характару, памяці або гістарычнага мінулага. Таму што наяўнасць або адсутнасць якога-небудзь чынніка не бярэцца пад увагу, але папросту ўлічваецца наяўнасць дастатковых камунікацыйных палягчэнняў, якія настолькі дапаўняюць адно аднаго, што ў выніку даецца нешта цэлае. Карацей кажучы, тое, што тут прапануецца, з’яўляецца функцыянальнай дэфініцыяй нацыянальнасці. Нацыянальная прыналежнасць перш за ўсё грунтуецца на разбудаваным папаўненні грамадскіх зносінаў. Яна грунтуецца на здатнасці да больш выніковых зносінаў і ў больш шырокім ахопе з членам адной вялікай групы ў параўнанні з чужымі»[66]. Відавочна, што ў супольнасцях масавых зносінаў павінна была заняпасці традыцыйна разуметая этнічная група. Гэта, аднак, не азначае, што грамадскія сувязі індустрыяльнай эпохі (з неабходнасці ўжо панадпрывычныя, ідэалагізаваныя) павінны былі стварацца, абапіраючыся на змест, які мы цяпер называем нацыянальным. Не кожная панадпрывычная, камунікацый ная сістэма суаднясенняў павінна мець нацыянальны характар (нават пры шырокім разуменні паняцця нацыі).

Свядомасць членаў нацыянальнай супольнасці забяспечана зместам моцна ідэалагізаванага характару. „Нацыяналь ная свядомасць, — піша У. Паўлючук, — гэта самасвядомасць, самадэфініцыя, самавызначэнне, гэта ўсведамленне існавання асобных нацыянальных вартасцяў, сімвалаў групавой еднасці, якія культывуюцца паводле жадання або патрэбы «быць народам»”[67]. Яе можна даследаваць, асабліва як калектыўную нацыянальную свядомасць, шляхам аналізу паўсюдна прызнаванай нацыянальнай ідэалогіі, якая з’яўляецца формай праяўлення нацыянальнай свядомасці і адначасова інструментам распаўсюджвання нацыянальных вартасцяў, бачаннем сябе, якое аб’ядноўваецца са звычайна слабей адлюстраваным вобразам іншых, „чужых”. „Вобраз «іншага» (або іншых) згуртавання, — піша Эдвард Шылс, — не павінен быць вельмі значны ў калектыўнай нацыянальнай самасвядомасці. Ён, аднак, павінен прысутнічаць”[68].

Нацыя адрозніваецца ад этнічнай групы не толькі выразна сфармаваным і моцна выяўленым бачаннем сваёй адрознасці, але таксама значна большай ступенню сфармаван ня тоеснасці адзінак, што яе складаюць. Яна ўмацоўвалася ва ўмовах распаду феадальных структур, паслаблення калектыўнай ментальнасці, пашырэння персаналістычных ідэй. Працэс усё большага перарастання адзінкі ў суб’ект выклікаў разбудову сферы яе самасвядомасці. Іншай прычынай умацавання сферы тоеснасці была ідэалагізацыя катэгорый распазнан ня грамадскага акружэння, якія прасвятляюць адзінцы ўсё больш шырока адкрываны (падлеглы анаміі) грамадскі свет і насычаюць яго эмоцыямі. Пераход ад этнічнай прывычнасці да нацыянальнай ідэалагічнасці быў, у спрошчаным выглядзе, эвалюцыяй ад пасіўнай, безрэфлексіўнай руціны да ідэалагізаванай актыўнасці як вытворнай рэфлексіі над вобразам сябе і групы, членам якой з’яўляецца адзінка. Нацыя з’яўляецца формай групавой самаабароны ад тоеснасці членаў грамадстваў, што атамізуюцца і ўніфікуюцца.

Нацыянальная тоеснасць не заўсёды супадае з культурнай тоеснасцю. Гэта было відавочным на прыкладзе ініцыятараў нацыянальных плебейскіх рухаў у Цэнтральна-Усходняй Еўропе ХIХ ст., выхаваных па неабходнасці ва ўжо даўно сфармаваных культурах, блізкіх ім, хоць не на ўзроўні іх уласных нацыянальных суаднясенняў. Яны самі стваралі, разбудоўвалі сферу нацыянальных вартасцяў. Таксама магчымая двайная нацыянальная тоеснасць. А.Класкоўская паказвае на наяўнасць розных адносінаў паміж адзінкай і адначасова ўспрынятымі ёй (хоць у рознай ступені) многімі нацыянальнымі культурамі[69].

Эрнэст Рэнан пісаў пра нацыю як штодзённы плебісцыт, хоць на ўзроўні свядомасці людзі рэдка прыпісваюць сваім штодзённым дзеянням нацыянальнае вымярэнне (адступлен нем ад гэтага з’яўляецца, напрыклад, вайна)[70]. Народ належыць разумець калектыўна ў тым сэнсе, што салідарнасць, якая гуртуе адзінкі, з’яўляецца вынікам далейшага прымання групы як уласнай, ідэнтыфікацыі „з мэтамі і ўстаноўкамі, пастуляванымі для члена групы”[71]. Нацыянальная сувязь для пераважнай большасці членаў ужо сфармаванай нацыі з’яўляецца прыпісанай сувяззю, што вынікае з нараджэння ў пэўнай сям’і, выхавання (сацыялізацыі) у нацыянальным асяроддзі і нацыянальнай традыцыі. Свядомы пераход ад адной нацыі ў другую сустракаецца ў адзінкавых, а не ў масавых выпадках; ён адбываецца сярод дарослых адзінак, якія ўжо ўспрынялі нацыянальную сістэму вартасцяў. Сіла эмацыянальнай сувязі з імі прыводзіць да таго, што такія рашэнні з’яўляюцца цяжкімі і маюць значныя псіхічна-грамадскія наступствы. Прыняцце іншай культуры на этнічным узроўні або пад час натураліза цыі з’яўляецца намнога лягчэйшым.

Паводле пастаяннасці ўласцівых нацыі рысаў — асабліва магчымасці рознай сілы інтэнсіўнасці нацыянальнай сувязі — можна сказаць, што супольнасці могуць быць нацыямі ў меншай або ў большай ступені. Такое разуменне нацыі часта дазваляе пазбегнуць неабходнасці празмеру катэгарычных рашэнняў. Абмежаванне гэтай пазнавальн ай працэдуры выступае ў сітуацыі вызначэння нацыі як супольнасці, якая характарызуецца максімальнай (у адносінах да іншых супольнасцяў грамадскай макраструктуры) інтэнсіўнасцю сувязяў, што яе акрэсліваюць. Увядзенне гэтага адноснага тыпу парогу інтэнсіўнасці (што робіць магчымым тыпалагічную пабудову паняцця нацыі), толькі па дасягненні якога нацыя цалкам з’яўляецца нацыяй, выклікана выразна рознымі вынікамі калектыўнай чалавечай актыўнасці да і пасля яго дасягнення. Разуменне рысаў інтэнсіўнасці і пашырэння выключна ў паняццях іх параметрычнасці адносна нацыянальных сувязяў было б спрашчэннем, спрашчэннем было б таксама надаванне ім выключна тэхнічнага значэння. Даследчыкі спрабуюць шукаць набліжаныя да сучасных нацыянальных сувязі ў далёкай гісторыі. Аднак, адрозніваючыся ў адносінах да іншых супольнасцяў пашырэннем і інтэнсіўнасцю, колішнія супольнасці выклікалі сваёй наяўнасцю грамадскія наступствы, якія выразна адрозніваюц ца ад сучасных нацый. Яны іначай размяшчаюцца ў ерархіі супольнасцяў, і грамадскі кантэкст іх дзеянняў быў іншы. Тут маюцца на ўвазе не толькі колькасныя змены, але перадусім прынцыповыя якасныя змены нацыянальнай (і ўвогуле грамадскай) сітуацыі ў Еўропе апошніх двух стагоддзяў. Гэта выклікае пэўныя абмежаванні магчымасці ерархізавання нацыяналь ных супольнасцяў.

Таму можна сцвярджаць, што нацыя з’яўляецца супольнасцю з моцна ўсталяванымі сувязямі, якія вынікаюць з усведамлення яе членамі калектыўнага бачання сябе як культурна-гістарычнага адзінства. Нацыя з’яўляецца культурацэнт рычнай супольнасцю (злучанай прамежкавымі сувязямі, персаналізаванымі ў сваім ідэалагізаваным вымярэнні), аўтатэліч най (суверэннай у культурных адносінах), актыўнай, арыентаванай на развіццё (самапераўтварэнне). Гэтая супольнасць існуе праз інстытуцыялізацыю свайго грамадска-культурнага быцця. Яе з’ядноўваюць вартасці, якія адначасова структуры зуюць грамадства, класіфікуюць (ерархізуюць) яго адносна іншых, акрэсліваюць стасунак адзінкі да навакольнага свету, укараняюць яе ў ім. Яе членам блізкае мысленне ў катэгорыях «ідэалагічнай радзімы» Асоўскага, што ў агульнаграмадскім маштабе магчыма толькі ў сучасных супольнасцях, пазбаўленых трывалых грамадскіх (станавых) бар’ераў, у сукупнасцях з развітым узроўнем адукацыі, сістэмай культурнай і прасторавай камунікацыі.

Прадметам нашых разваг былі этнічна-моўныя (культурныя) нацыі, якія ўзніклі ў нашай частцы кантыненту, а не палітычна-дзяржаўныя, што дамінуюць на захадзе Еўропы і маюць сваю спецыфіку. Гэта, аднак, не азначае таго, што абедзве супольнасці адрозніваюцца паміж сабой настолькі прынцыпова, каб любое меркаванне, датычнае адной з іх, ніколі не магло стасавацца да другой. Несумненна, абодва тыпы нацый больш аб’ядноўваюцца, чым падзяляюцца ў параўнанні з іншымі супольнасцямі, што існуюць на ўзроўні грамадскай макраструктуры.

З польскай пераклаў Сяргей Запрудскі


[ 1 ] Да Цэнтральна–Усходняй Еўропы ў ХІХ ст. я б аднёс абшар, які распасціраецца паміж землямі, густа заселенымі рускамоўным насельніцтвам на ўсходзе, нямецкамоўным на захадзе i праваслаўным на поўдні, з поўначы абмежаваны Балтыйскім морам. Яе тэрыторыя супадала ў значнай ступені з межамі былой Рэчы Паспалітай, а таксама з Каронай св. Стэфана (беручы пад увагу таксама Чэхію і Славенію; здаецца, цяжка не далучыць тады да яе і нямецкамоўныя землі Аўстрыi). Гэты абшар паступова звужаўся на ўсходзе разам з ліквідацыяй уніяцкай царквы ў 1839 г., экспансіяй праваслаўя і рускай мовы. Нацыянальныя працэсы развіваліся на гэтай тэрыторыі ў многіх адносінах аналагічна да тых, якія праходзілі на землях Паўднёва–Усходняй Еўропы (праваслаўных, доўгі час падпарадкаваных Tурцыі).

[ 2 ] Гл. м.ін.: Radzik R. Formowanie się narodów w Europie Środkowo–Wschodniej // Kultura i Społeczeństwo. 1993, nr 4; Ён жа, Ewolucja narodowa spolecznosci Kresow Wschodnich // Kultura i Spoleczenstwo. 1991, nr 2; Ён жа, Idea narodu białoruskiego w drukach narodników grupy petersburskiego pisma „Гомoн“ // Slavia Orientalis. 1995, nr 3; Ён жа, Samookreślanie jako element świadomości etnicznej ludu białoruskiego w XIX wieku // Przegląd Wschodni. 1997, z. 3 (15).

[ 3 ] Гл. Kłoskowska A. Stereotypy a rzeczywistość narodowej identyfikacji i przyswojenia kultury // Kultura i Spoleczeństwo. 1993, nr 4. S. 41.

[ 4 ] Kuniński M. Myślenie modelowe w socjologii Maxa Webera. Wrocław, 1980. S. 14.

[ 5 ] Яна не тычыцца кожнага паасобнага факту нацыянальнай традыцыі, але апрабуе яе існаванне ў агульным сэнсе.

[ 6 ] На гэта звяртае ўвагу Aнтанінa Kласкоўскaя, калі піша пра групавую нацыянальную тоеснасць: Kłoskowska A. Konwersja narodowa i narodowe kultury. Studium przypadku // Kultura i Spoleczeństwo. 1992, nr. 4. S. 12.

[ 7 ] Holly R. Założenia psychospołecznej koncepcji świadomości // Studia socjologiczne. 1988, nr 3. S. 105.

[ 8 ] Kłoskowska A. Konwersja… S. 11.

[ 9 ] Smolicz J. J. Język jako wartość rdzenna, w: Oblicza polskości. Red. A. Kłoskowska. Warszawa, 1990. S. 211; Гл. таксама: Smolicz J. Wartości rdzenne a tożsamość kulturowa // Kultura i Społeczeństwo. 1987. nr l. S. 59. „Cувязь паміж карэннымі каштоўнасцямі i грамадскай сістэмай, — піша Я. Смоліч, — падтрымліваецца праз групавую тоеснасць групы, члены якой адчуваюць яе з прычыны прыняцця іншых каштоўнасцяў, названую Дуркгаймам i Парсансам «салідарнасцю» групы“ (s. 69).

[ 10 ] Гл.: Dyczewski L. Kultura polska w procesie przemian. Lublin, 1993. S. 60–61.

[ 11 ] Bausinger H. Senseless Identity, у: Jakobson–Widding A. (ed.), Identity: Personal and Socio–Cultural. A Symposium // Acta Universitatis Upsaliensis. Uppsala, 1983. S. 337, цыт. з: Bokszanski Z. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej. Łódź, 1989, S. 12.

[ 12 ] Гл.: Boski P., Jarymowicz M., Malewska–Peyre H. Tożsamość a odmienność kulturowa. Warszawa, 1992. S. 82; Boski P. Studia nad tożsamosćią narodową Polaków w kraju i na emigracji: zmiany w składnikach kryterialnych i korelatywnych // Kultura i Społeczeństwo. 1991. nr. 4. S. 140, дзе аўтар піша: „Вынікамі гэтага падзелу з’яўляюцца таксама розныя мовы апісання тоеснасці: мова псіхалагічных рысаў адзінкі versus мова элементаў культуры, агульнай для дадзенай групы (напр. народу)“.

[ 13 ] Melchior M. Społeczna tożsamość jednostki. Warszawa, 1990. S. 44.

[ 14 ] Тамсама. У адрозненні ад Малгажаты Мельхіёр, а таксама некаторых іншых даследчыкаў, якія аддзяляюць пачуццё тоеснасці (сябе) ад тоеснасці, разуметай як спасціжэнне адзінкі іншымі, я звязваю тоеснасць выключна з самасвядомасцю, гэта суб’ектыўнае спасціжэнне сябе (таму пачуццё тоеснасці для мяне адназначнае з тоеснасцю).

[ 15 ] Breakwell G.M. Formulations and Searches, у: Threatened Identities. Edited by G.M. Breakwell, John Wiley and Sous Ltd., 1983. Цыт. па: Melchior M. Op.cit. S. 49.

[ 16 ] Гл.: Melchior M. Op.cit. S. 23.

[ 17 ] „Развітая грамадская сувязь, — піша Г.Бабінскі, — стварае пэўную структуру, г.зн., што яе cкладовыя часткі звязаныя між сабою, што знікненне ці ўзрастанне аднаго элемента суправаджаецца зменамі іншых“. Babiński G. Więź etniczna a procesy asymilacji. Przemiany organizacji etnicznych. Zagadnienia teoretyczne i metodologiczne // Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiełłońskiego. Prace Polonijne. Z. 10. Warszawa—Kraków, 1986. S. 31.

[ 18 ] Уладыслаў Яхер так піша пра сувязі ў дзвюх асобных сферах — сферы паводзінаў i перажыванняў: „Гэтае адрозненне вельмі важнае як з анталагічна–пазнавальнага погляду (адрозненне біхевіярыстычных і псіхалагічных катэгорый), так i з метадалагічнага (розніца спосабаў атрымання дадзеных аб кожным з гэтых двух тыпаў з’яваў). Таму чымсьці іншым з’яўляецца тое, што мы назвалі б сувяззю ў кожнай з гэтых дзвюх сфераў. У сферы паводзінаў — якую можам назіраць непасрэдна — гэта будуць з’явы супрацоўніцтва, дапамогі, апекі, абмену, якія ў антрапалогіі акрэсліваюцца сцісла як «узаемадзеянне». У сферы перажыванняў — аб якіх мы можам рабіць высновы толькі апасродкавана — гэта будуць з’явы ідэнтыфікацыі, пачуцця «мы», consensus і г.д., якія можна было б назваць сцісла як «пачуццё сувязі», «усведамленне сувязі» з кім–небудзь“: Jacher W. Więź społeczna w teorii i praktyce. Katowice, 1987. S 35.

[ 19 ] У выпадку нацыі, а таксама ў выпадку іншых супольнасцяў, напр., рэлігійных, часта выступае выразны разрыў паміж прынятаю ідэяю і дэманстрацыяй заключаных у ёй наказаў да дзеяння (аналагічна разрыву паміж каштоўнасцямі прызнанымі і тымі, што рэалізуюцца).

[ 20 ] Гл.: Ossowski S. O osobliwościach nauk społecznych, у: яго ж, Dzieła, t. IV. Warszawa, 1967. S. 153–154, 158, 162–164; таксама: Merton R.K. Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Tłum. E. Morawska, J. Wertenstein–Żuławski. Red. J. J. Wiatr. Warszawa, 1982. S. 342–344.

[ 21 ] Buczkowski P. Uwagi o strukturze świadomości społecznej // Kultura i Społeczeństwo. 1987, nr 4. S.147.

[ 22 ] Цікавы прыклад падае Марэк Карп, які апісвае з’явы неўспрымання беларускамоўнымі катaлікамі Беласточчыны (а значыць насельніцтва з беларускім этнічным карэннем) сваёй мовы як мовы супольнай з насельніцтвам суседніх праваслаўных вёсак, што карыстаецца гэтым самым дыялектам, асабліва калі яна называецца беларускай: Karp M. J. Między Narwią a Biebrzą // Res Publica. 1987, nr 2. S. 32; Гл. таксама яго ж: Krynki — obcość i bliskość // Więź. 1987, nr 4. S. 65 (выказванне Сакрата Яновіча на гэты конт).

[ 23 ] Гл.: Rybicki P. Struktura społecznego świata. Studia z teorii społecznej. Warszawa, 1979. S. 691–692, 716.

[ 24 ] Тамсама. S. 694.

[ 25 ] Malikowski M. Pojąciowo–teoretyczne aspekty kontrowersji wokół istoty wiązi społecznej // Studia Socjologiczne. 1979, nr 4. S. 28.

[ 26 ] Jacher W. Op. cit. S. 29.

[ 27 ] Rybicki P. Op. cit. S. 686.

[ 28 ] Таму, між іншым, Антаніна Класкоўска надае тэрміну „тоеснасць“ значэнне выключна агульнае, цэласнае, лічачы, што „гаварыць трэба пра нацыянальную ідэнтыфікацыю як пра частку ці элемент тоеснасці“ i адпаведна пра іншыя частковыя ідэнтыфікацыі: Kłoskowska A. Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej // Kultura i Społeczeństwo. 1992, nr l. S. 139.

[ 29 ] Jeleńska E. Wieś Komarowicze w powiecie mozyrskim, [odbitka] // Wisła, t. V. 1892. S. 51.

[ 30 ] „Нашыя сяляне з Галіцыі, якія жывуць па правы бок Віслы, — успамінае Вінцэнт Вітас, — вельмі доўга сваіх суседзяў з другога боку лічылі маскалямі i дзівіліся з таго, што яны размаўляюць па–польску, і ставіліся да іх з большым падазрэннем, чым да немцаў або яўрэяў“. „Аж цяжка паверыць, — каментуе словы Вітаса Алена Брадоўская, — калі піша, што «вялікае абурэнне» выклікалі сярод сялянскіх сем’яў яго ваколіцы весткі пра шлюбы польскіх эмігрантаў з Галіцыі з эмігрантамі–палякамі з захопленай расійскай тэрыторыі“, цыт. па: Brodowska H. Chłopi o sobie i Polsce. Rozwój świadomości społeczno–narodowej. Warszawa, 1984. S. 199.

[ 31 ] Znaniecki F. Socjologia wychowania. Т.1. Warszawa, 1973. S. 57.

[ 32 ] Ossowski S. Analiza socjologiczna pojada ojczyzny, y: яго ж, Dzieła, t. III. Warszawa, 1967. S. 210 ff.

[ 33 ] Kłoskowska A. Kultura narodowa, y: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojącia i problemy wiedzy o kulturze. Red. A. Kłoskowska. Wrocław, 1991. S. 52.

[ 34 ] Znaniecki F. Współczesne narody. Tłum. Z. Dulczewski. Warszawa, 1990. S. 25.

[ 35 ] Pawluczuk W. Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu spoleczności tradycyjnej. Warszawa, 1972. S. 44.

[ 36 ] „Аднак галоўнай розніцаю паміж этнічнаю групаю і племем, — піша Юзаф Абрэмбскі, — з’яўляецца тое, што племя ёсць групай генетычнай, гэта значыць такой, у якой ролю групавой сувязі выконвае свядомасць ці міф паходжання ад супольных продкаў, i ў якой гэты момант становіцца адным з найважнейшых фактараў племянной арганізацыі і сувязяў групы з яе тэрыторыяй. Гэтыя рысы чужыя для групы этнічнай“: Obrębski J. Problem grup etnicznych w etnologii i jego socjologiczne ujęcie // Przegląd Socjologiczny, t. IV. 1936. nr 1–2. S. 182.

[ 37 ] Pawluczuk W. Swiatopoglаd jednostki… S. 15–16.

[ 38 ] Obrebski J. Problem… S. 184.

[ 39 ] Kłoskowska A. Kultura narodowa i narodowa identyfikacja: dwoistość funkcji, y: Oblicza polskości… S. 18.

[ 40 ] Obrębski J. Problem… S. 189, піша: „Гэтыя дзве рысы: мова i строй (адзенне) з’яўляюцца самымі сталымі элементамі партрэту чужой групы і найчасцей у ім фігуруюць“.

[ 41 ] Kłoskowska A. Socjologia kultury. Warszawa, 1981. S. 97.

[ 42 ] Kłoskowska A. Kultura narodowa, y: Encyklopedia… S. 52.

[ 43 ] Obrębski J. Problem… S. 187.

[ 44 ] Pawluczuk W. Ukraina. Polityka i mistyka. Kraków, 1998. S. 8.

[ 45 ] Obrębski J. Problem… S. 187.

[ 46 ] Ossowski S. O osobliwościach… S.158.

[ 47 ] „Рэфлексія, — піша далей А.Kласкоўская, — нараджаецца хутчэй у кантактах з культурнаю чужасцю. Своеасаблівасць уласнай культуры не мусіць усведамляцца, пакуль група не змушаная канфрантаваць з іншай культурай. Уласны спосаб жыцця, папросту відавочны, не будзіць рэфлексіі. Пры гэтым ён становіць цэласнаць, у якой навыкавыя спосабы практычнай дзейнасці неразрыўна сплеценыя са сфераю сімвалічных сэнсаў, што не выяўляюцца ў дыскурсіўнай форме“: Kłoskowska A. Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej // Kultura i Społeczeństwo. 1992, nr l. S.132.

[ 48 ] Адступленні ад гэтага успрымаюцца грамадствам (ці хоць яго часткай) як штось такое, што можна б назваць „творчаю мадэрнізацыяй традыцыі“, напр., са звяртаннем да сферы sacrum (секты), хоць не толькі.

[ 49 ] Andersen B. Imagined Communities. Reflections on tne Origin and Spread of Nationalism. Verso, London – New York, 1991.

[ 50 ] Böckenförde E–W. Naród — tożsamość w swych różnych postaciach, у: Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy w Castel Gandolfo. Kraków, 1995. S. 127 (спас. 22).

[ 51 ] Szacki J. O narodzie i nacjonaliźmie // Znak. 1997, nr 3. S. 14.

[ 52 ] Kłoskowska A. Skąd i po co naród? // Znak. 1997, nr 3. S. 70.

[ 53 ] Kłoskowska A. Kultura narodowa i narodowa identyfikacja… S. 12.

[ 54 ] Gellner E.A. Dwie formy wiązi społeczeństw złożonych a proces narodotwórczy, y: Sytuacja mniejszościowa i tożsamość. Red. Z. Mach i A. K. Paluch // Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiełłońskiego. Prace Socjologiczne, t. XXIX, z. 15. Kraków, c, 1992. S. 88; Гл. таксама: Gellner E. Narody i nacjonalizm. Tłum. T. Hołówka. Warszawa, 1991.

[ 55 ] Ossowski S. O osobliwościach… S. 161.

[ 56 ] Zajączkowski A. Czarna Afryka –– zagadnienia narodu i państwa // Studia Socjologiczne. 1981, nr l. S.182.

[ 57 ] Chałasiński J. Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej. Warszawa, 1958. S. 121–122.

[ 58 ] Ossowski S. Przemiany wzorów we współczesnej ideologii narodowej, y: яго ж, Dzieła, t. III. Warszawa, 1967. S. 241.

[ 59 ] Iснуе думка, што тэрытарыялізм з’яўляецца формаю паводзінаў, абумоўленаю не толькі грамадска–культурна, але і біялагічна, як з’ява, якая кантралюе агрэсію праз размежаванне сферы ўплываў: P.L. van den Berghe. Bestia wraca do łask: w stronę biospolecznej teorii agresji, y: Człowiek, zwierzę społeczne. Wybr.: B. Szacka i J. Szacki. Warszawa, 1991. S. 95–126.

[ 60 ] Гл.: Lynn R. Socjobiologia nacjonalizmu, y: Człowiek, zwierzę społeczne…

[ 61 ] Гл.: Gellner E. Narody… S. 48 ff.

[ 62 ] Znaniecki F. Siły społeczne w walce o Pomorze, y: Współczesne narody… S. 368.

[ 63 ] Гл.: Smith A.D. Theories of Nationalism. London, 1983. 41 ff.

[ 64 ] Greenfeld L. Nationalism. Five Roads to Modernity. Harvard Univ. Press, Cambridge, Mass., London, 1992. 18.

[ 65 ] Сміт Э. Нацыяналізм у дваццатым стагоддзі. Miнск, 1995. С. 177 (словы гэтыя Сміт аднёс да народаў палітычных, а не этнічных).

[ 66 ] Deutsch K.W. Nationalism and Social Communication. Massachusetts, 1966. 97; таксама: Gellner E. Narody… S. 93, дзе аўтар піша: „у індустрыяльных грамадствах камунікаванне, a значыць і культура набірае небывалую раней значнасць“.

[ 67 ] Pawluczuk W. Światopogląd… S. 31.

[ 68 ] Shils E. Naród, narodowość i nacjonalizm a społeczeństwo obywatelskie // Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa, t. V. 1996, z. l (8). S. 20.

[ 69 ] Kłoskowska A. Kultury narodowe…

[ 70 ] Гл. тамcама, s. 86.

[ 71 ] Ossowski S. O osobliwościach… S. 158.

Наверх

Дзмітры Левін. Некралог магілёўскага гісторыка Мацея Фурсава як біаграфічная крыніца (факты і фігуры замоўчвання)

26 снежня, 1998 |


1. Неабходнасць пошукаў тэксту, названага ў тытуле, была абумоўлена працай аўтара ў складзе групы па вывучэннi губернскiх памятных кнiжак Расійскай Iмперыi над складаннем паказальнiка зместу памятных кнiжак Пскоўскай губернi. Паколькi iмя члена камiсii Пскоўскага губернскага статыстычнага камiтэта (ГСК) па складаннi памятных кнiжак 1860-х г., iнспектара школы вайсковага ведамства Мацвея Васiлевiча Фурсава неаднаразова згадваецца ў афiцыйных публiкацыях[1], i ў сувязi з асаблiвасцямi методыкi складання iменнага паказальнiка названай працы паўстала пытанне пра iдэнтычнасць пскоўскага педагога пачатку 1860-х г. з вядомым археолагам 1890-х г., дырэктарам Магiлёўскай мужчынскай гiмназii i рэдактарам неафiцыйнай часткi «Могилевских губернских ведомостей». Зварот да вядомых бiяграфiчных даведнiкаў быў безвынiковым, таму што ў слоўнiку членаў Маскоўскага археалагiчнага таварыства, якi склаў А.А.Захараў[2], аб’ём бiяграфiчнай iнфармацыi абмежаваны 1890-мi гадамі, а ў выданнях беларускiх энцыклапедый[3] iнфармацыя наконт асобы, што нас цiкавiць, абмежаваная двума апошнiмi дзесяцiгоддзямi мiнулага стагоддзя i ў гэтых межах вельмi няпоўная, што звязана з значнымi стратамi ў корпусе крынiц на беларускiх землях на працягу XX ст. У найноўшым роспiсу зместу бiяграфiчных слоўнiкаў, апублiкаваным у Оснабруку ў 1996 г.[4], не было нiякiх спасылак на замежныя публiкацыi; i нават год нараджэння М.В.Фурсава застаўся невядомым для складальнiкаў названага аўтарытэтнага выдання.

У вынiку прагляду адзiнай газеты, што выдавалася ў Магiлёве ў 1901 г., мы знайшлi патрэбную крынiцу: змястоўны бiяграфiчны тэкст, якi дазволiў вызначыць iдэнтычнасць асобы пскоўскага педагога з дырэктарам Магiлёўскай гiмназii, — ананiмны некралог Мацвея Фурсава (МГВ. 1901. Ч.н. №43. 30 ліст. С. 185 — 186), не ўключаны нi ў адзiн з вядомых бiблiяграфiчных даведнiкаў. Публiкацыя некралога была выклiкана наступнымi абставiнамi: а) высокiм грамадскiм становiшчам М.Фурсава, якi меў рэдкi для губернскага горада чын 4-га класа; б) фактам смерцi М.Фурсава менавiта ў тым горадзе, дзе ён быў вядомы педагагiчнай, навуковай i выдавецкай дзейнасцю на працягу апошняй чвэрцi свайго жыцця; в) асабiстым знаёмствам з М.Фурсавым тагачаснага рэдактара «Могилевских губернских ведомостей» Е.Р.Раманава, якi друкаваўся ў гэтым выданнi з 1886 г.[5]

Некралог з’явiўся ў друку аператыўна: «Могилевские губернские ведомости» пад рэдакцыяй Е.Р.Раманава, якi працягнуў традыцыi свайго папярэднiка — героя некралога, выходзiлi двойчы на тыдзень (у сераду i ў суботу). У суботнiм нумары ад 26 траўня з’явiлася паведамленне пра рэзкае пагаршэнне стану здароўя папярэдняга рэдактара гэтай газеты[6], а ў наступным нумары — адразу пасля пахавання — быў змешчаны тэкст[7], якi мы публiкуем з каментарамi.

МАТВЕЙ ВАСИЛЬЕВИЧ ФУРСОВ

26 мая в 10 часов вечера скончался после непродолжи тельной болезни[8] д. стат. сов.[9] Матвей Васильевич Фурсов, бывший директор Могилевской гимназии и затем[10] редактор неофициальной части «Могилевских губернских ведомостей».

Покойный родился в 1825[11] году, образование получил в Петербургском университете по философскому отделению[12]. На службу поступил в 1848[13] году в Псковскую гимназию на должность старшего учителя истории[14] , затем с 1858 г. состоял в должности инспектора в Псковском военном училище[15] и отсюда переведен директором в Шавельскую гимназию в 1865 г.[16], а затем был назначен директорм Слуцкой гимназии в 1872[17] году. В 1876 г. он переведен в Могилев[18] и состоял здесь в должности директора по 1886 год, когда был уволен в отставку с пенсией и мундиром[19].

Редактором неоф. части «Мог. Губ. Вед.» М.В. состоял с 7 февраля 1883 года по 15 ноября 1897 года[20].

Как директор, покойный отличался выдающейся энергией. Служа на окраине, он заявил себя весьма стойким русским деятелем, не входил ни в какие компромиссы с всесильными тогда врагами русской народности в крае[21] и не падал ниц перед «золотыми колесницами»[22].

Служа в Могилеве, покойный свои досуги посвящал научным работам[23]. Им, напр., составлен дельный исторический очерк Могилевского края для «Опыта описания Могилевской губернии» Дембовецкого, очерк, не потерявший значения и для настоящего времени[24]. Позднее, по выходе в отставку, он занялся педагогической литературой[25] и издал элементарный учебник по арифметике[26]. Будучи редактором, он поместил в «Губ. Ведом.» целый ряд ценных исторических статей, каковы: Исторический очерк Могилевской гимназии[27], Печатание книг на русском языке в Могилевском крае[28], Дело могилевских мещан с Максимовичем и Лавровичем[29] Поселения смоленских кривичей в пределах Могилевской губернии.[30], Бытовые стороны Буйницкого монастыря по древним актам.[31], Королевский лист 1532 года.[32], Когда появились евреи в Литве.[33], Дворец Екатерины в Могилеве.[34], Могилевская гимназия в 1809 году.[35], Православие на Литве и в Белоруссии.[36], Исторические воспоминания.[37] и т.п.[38]

В это же время он занимался упорядочением публичной библиотеки[39] и устройством губернского музея[40], которые и доселе существуют в том виде, какой придал им покойный. Виленский археологический съезд вызвал покойного на новую деятельность[41]. Несмотря на свои старческие лета, он с юношеским жаром занялся курганными раскопками[42]. И настолько увлекся ими, что продолжил затем их подряд в течение нескольких лет[43], описание первых раскопок дано в «Губ. Вед.»[44] и в отдельной брошюре[45].

В последнее время покойный много работал в женской воскресной школе[46].

Так разностороняя была деятельность Матвея Васильевича.

Бодрость тела и духа покойный сохранил до последних дней, и только незадолго до смерти стал жаловаться на упадок сил[47].

Кончина М.В. дает горький урок всем служащим в ведомстве Министерства народного провещения: чиновник пятого класса[48], действительный статский советник, директор трех гимназий, который высоко держал русское знамя в Западном крае, человек, прослуживший родине 45 лет[49], проживал в последнее время в бедной лачужке старого гимназического служителя[50], в невозможной обстановке, и умер в нищете. Если бы не пособие, выделенное гимназией за несколько дней до его кончины, не было бы и средств для погребения почившего. Пенсии его при настоящей дороговизне едва-едва хватало на проживание, и печальной иронией звучали слова панихиды, совершавшейся по «болярине Матфее». Тяжко больная вдова осталась буквально без копейки[51].

Над такою участью поневоле должен задуматься и всякий семейный учитель, которого ждет пенсия в 650 р., и инспектор с пенсией в 700 р., и директор с 850-рублевой пенсией[52].

Скромно совершались и похороны покойного: на первой панихиде было не более десяти лиц, из гимназической корпорации с директором во главе[53], и из редакции «Губ. Вед.»[54] На выносе присутствовали те же лица, управляющий губернией князь А.А.Вяземский[55], директор реального училища[56] , прокурор окружного суда[57], некоторые знакомые.

Не умеем еще мы ценить наших деятелей!

Тепло к памяти ушедшего отнеслось могилевское духовенство: и все панихиды и отпевание совершались соборне[58].

На гроб были возложены венки гимназией и сослуживца ми по редакции «Губ. Вед.»

Мир праху твоему, честный русский человек!

Перад тым як перайсцi да праблемы аўтарства некралога, ахарактарызуем фiгуры замоўчвання, бо яны розныя па паходжаннi: адны абумоўлены спецыфiкай жанру i аб’ёмам газетнай публiкацыi, iншыя звязаныя з мерай абазнанасцi аўтара ў бiяграфii свайго героя.

II. У некралогу не згадваецца назва сярэдняй навучальнай установы, якую закончыў М.Фурсаў напярэдаднi паступлення ў Пецярбургскi унiверсiтэт. Гэта фiгура замоўчвання абумоўлена спецыфiкай жанру, з-за якой мы не можам уявiць поўнага спiсу вучняў педагога чатырох гiмназiй, што зрабiлi ўнёсак у развiццё айчыннай культуры: у некралогах звычайна згадвалася толькi назва вышэйшай навучальнай установы, а не гiмназii. Мiж тым, для героя некралога гэта было iстотным: у артыкуле «Первая по времени народная школа в Росии», прысвечаным гiсторыi Гомельскай ланкастэрскай школы (заснаваная ў 1819 г.) i падпiсаным звычайным псеўданiмам рэдактара «М.Ф.», аўтар, якi аддаў педагагiчнай дзейнасцi амаль 40 гадоў, вызначае прынятую там сiстэму навучання як найлепшую з вядомых яму. Фурсаў пiша: «Все вышеизложенное о ходе классного преподавания по ланкастерской системе автор статьи, предлагаемой читателям, заносит по своим воспомина ниям, как ученик 3-й Санкт-петербургской гимназии, где в 30-х годах также процветала ланкастерская система»[59]. Мацвей Фурсаў фiгуруе ў спiсе выпускнiкоў названай гiмназii 1843 г. (вып. 16), складзеным па архiўных дакументах кандыдатам Пецярбургскага унiверсiтэта настаўнiкам лацiнскай мовы М.М. Аненскiм i апублiкаваным у 1873 г.[60]. У гэтым спiсе М.Фурсаў згадваецца як казённакоштны выхаванец, якi скончыў курс з срэбраным медалём, працягнуў адукацыю ва унiверсiтэце i быў на службе ў якасцi дырэктара Шавельскай гiмназii. На момант публiкацыi Фурсаў ужо быў дырэктарам Слуцкай гiмназii, аднак прадмова складальнiка напiсаная за два месяцы да яго пераводу[61]. Пад час навучання Фурсава 3-я гiмназiя знаходзiлася ў Лiцейнай частцы ў Саляным завулку[62] (цяпер — д.12).

Калi гаварыць пра ўплыў выхавання ў 3-й Пецярбургс кай гiмназii на асобу М. Фурсава, трэба адзначыць дзве акалiчнасцi.

а) Мяркуючы па тым, што вядома пра методыку выкладання старажытных моваў i гiсторыi ў дадзенай навучальнай установе[63], i ўлiчыўшы факт узнагароджання М.Фурсава срэбраным медалём, можна ўявiць, што першапачатковыя навыкi працы над гiстарычнымi крынiцамi былi набытыя iм у гiмназii.

б) Фурсаў, які быў казённакоштным выхаванцам, жыў (як i iншыя пансiянеры) у агульнай кватэры пры гiмназii. Згодна з праектам палажэння, складзеным старшынёй Папячыцельнай рады ўстановаў грамадскай апекi кн.В.П.Качубеем, зацверджаным 12 студзеня 1831 г., пансiянерамi былi дзецi канцылярскiх працаўнiкоў i выхаванцы сiроцкага дома, з якiх далёка не ўсе ведалi сваiх бацькоў[64]. Выхаванне ў дэмакратычным разначынным асяродку, на наш погляд, было адной з прычын, якiя абумовiлi поўную адсутнасць саслоўных i нацыянальных забабонаў у героя апублiкаванага некралога, пра што мы можам меркаваць як па яго словах (па публiкацыях у газеце, што выходзiла пад яго рэдакцыяй), так i па справах як кiраўнiка трох сярэднiх навучальных установаў.

III. Мы спрабавалi знайсцi ў вядомых нам крынiцах доказы прадэклараваных i не аргументаваных у некралогу сцвярджэнняў, што М.Фурсаў «заявил себя весьма стойким русским деятелем», якi «не входил ни в какие компромиссы со всесильными тогда [у 1865-1901 г.!] врагами русской народности в [Западном] крае», г.зн., у перакладзе на сучасную мову, быў вялiкадзяржаўным шавiнiстам. Аднак крынiцы сведчаць пра адваротнае. Спiс выпускнiкоў Шавельскай, Слуцкай i Магiлёўскай гiмназiй 1865—1886 г., узнагароджаных медалямi за паспяховае заканчэнне гэтых навучальных установаў, сведчыць пра тое, што iх дырэктар не падзяляў давераных яму дзяцей на «эллинов и иудеев».

У 1878/79 навучальным годзе ў Магiлёўскай гiмназii iудзеi складалi 20% (або 100 чалавек)[65]. У 1885/86 навучальным годзе, у сувязi з арганiзацыяй, з удзелам Фурсава, Аляксандраўскага рэальнага вучылiшча[66], колькасць гiмназiстаў скарацiлася да 426, але на колькасцi гiмназiстаў-iўдзееў (101) гэта не адбiлася, i ў вынiку iх удзельная вага ўзрасла да 24%[67]. Нам ужо даводзiлася цытаваць даволi iнфармацыйную справаздачу Фурсава як дырэктара Магiлёўскай гiмназii за 1884 г. Пададзiм яшчэ адну лiчбу: з 39 гiмназiстаў, што атрымалi гiмназiчныя атэстаты, 14 (36%) былi iудзеямi. Да гэтай самай канфесii належалi i абодва медалiсты, што паходзiлi, дарэчы, не з чыноўнiкаў або купцоў, а з мяшчан Магiлёўскай губернi[68]. Перавышэнне ўдзельнай вагi iудзееў сярод выпускнiкоў над сярэднiм паказчыкам iх адзiнаверцаў сярод вучняў сведчыць пра тое, што ў Магiлёўскай гiмназii не было антысемiтызму з боку адмiнiстрацыi.

Так што мы не знаходзім фактаў, якiя б пацвердзiлi выказванне аўтара некралога, што М.Фурсаў як дырэктар пад час службы на ўскраiне выявiў сябе вельмi стойкiм расійскiм дзеячам, не ўваходзiў нi ў якiя кампрамiсы з «всесильными» ворагамi расійскай народнасцi ў Заходнiм краi i пры гэтым «высоко держал русское знамя», г.зн. быў вялiкарускiм шавiнiстам-каланiзатарам; наадварот, факты адмаўляюць гэтае сцвярджэн не. Заўважым, што калi аўтар гаворыць пра апублiкаваныя працы Фурсава, ён не падае нiводнай iлюстрацыi гэтай уяўнай дабрачыннасцi. Мы, з свайго боку, сведчым: нягледзячы на тое, што большасць ягоных публiкацый тэматычна звязаная з беларускiмi рэалiямi, нi ў адной яго працы нам не сустрэлiся штампы, характэрныя для кансерватыўнай прэсы («Правитель ственный вестник», «Виленский вестник» i да т.п.), якiя зводзiлiся да таго, што беларусы — гэта частка расійскага народа, сапсаваная падкопамi Захаду пры дапамозе польскiх ворагаў расійскай народнасцi, што беларускай мовы не iснуе: гэта — расійская мова, сапсаваная ўплывам польскай i да т.п. З нашага пункту погляду, у М. Фурсава i не магло быць такiх «откровений», заснаваных на палiтычнай кан’юнктуры i тэндэнцыйна падабраных тэкстах: яго працы былi заснаваныя на крытыцы крынiц i напiсаныя з павагай да народаў, што траплялi ў поле яго зроку.

Апошняму сцвярджэнню, здавалася б, пярэчыць негатыўная адзнака ролi унii ў гiсторыi народаў Заходняга краю, выказаная М. Фурсавым у не згаданых аўтарам некралога крытычным разборы вядомай кнiгi А.К.Кiркора «Несколько заметок на третий том издания книгопродавца Вольфа, под заглавием «Живописная Россия»[69], артыкуле «Несколько страниц из истории Западной России (по поводу столетнего юбилея Георгия Конисского)», апублiкаваным у выданнi Магiлёўскага ГСК[70] i iнш. У сувязi з гэтым адзначым, што для негатывiзму ацэнкi унii Фурсавым i нацыянал-патрыётамi былi розныя падставы: калi шавiнiсты, развiваючы вядомыя палажэннi увараўскай трыяды, ацэньвалi унiю як усталяванне духоўнага дыктату рымскiх пап — канкурэнтаў маскоўскiх манархаў i патрыярхаў — над часткай расійскага народа ў межах Рэчы Паспалiтай, то Фурсаў зыходзiў з вядомых яму па гiстарычных крынiцах фактаў уцiску па прыкмеце канфесii праваслаўных хрысцiян па меры сцвярджэння унii, г.зн. з прынцыпа верацярпiмасцi, уласцiвага i яго педагагiчнай дзейнасцi. Таму мы лiчым ацэнку рэлiгiйнай палiтыкi Рэчы Паспалiтай ХVI ст. i наступнага часу не выяўленнем шавiнiзму, а добрасумленнай памылкай гiсторыка, якому па розных прычынах было складана выйсцi за межы магiлёўскiх крынiц i далучыць для параўнання сведчаннi пра недапушчальныя парушэннi верацярпiмасцi ў Маскоўскай дзяржаве (у прыватнасцi, на ўсходняй перыферыi беларускiх земляў — Смаленшчыне).

IV. У сувязi з гэтым узнiкае пытанне: чаму ж аўтар некралога ўзнагародзiў свайго героя ўяўнай дабрачыннасцю — вялiкарускiм шавiнiзмам, калi ўсе вядомыя крынiцы сведчаць пра адваротнае? На наш погляд, у яго на гэта было дзве прычыны:

а) аўтар некралога не быў знаёмы з М.Фурсавым па сумеснай працы i кепска ведаў яго публiкацыi (з нашага каментару вiдавочна, што артыкулы Фурсава ў Магiлёўскiх ведамасцях названы не па тэксце газеты, а па паказальнiку, складзенаму Е.Р.Раманавым);

б) набор клiшэ ў тэксце некралога, якiя азначаюць шавiнiзм яго героя, тычыцца не асобы М.Фурсава, а яго пасады як дырэктара трох гiмназiй Вiленскай акругi, бо кожны чыноўнiк, што займаў такую службовую пасаду, быў абавязаны праводзiць палiтыку русiфiкацыi, г.зн. дыскрымiнацыi абсалютнай большасцi насельнiцтва Заходняга краю ў галiне адукацыi па прыкмеце роднай мовы. Пры гэтым мы зыходзiм з наступнага:

1. Гiмназiчны атэстат быў адзiным дакументам, якi даваў права на залiчэнне ва унiверсiтэты Расійскай iмперыi.

2. З часоў Яна Амоса Каменскага вядома, што поўнае развiццё прыродных здольнасцяў асобы магчымае толькi пры ўмове атрымання пачатковай адукацыi на роднай мове.

3. Пад час службы М.Фурсава ў Вiленскай навучальнай акрузе ва ўсiх 8 (пазней 9) класiчных гiмназiях навучанне адбывалася толькi на расійскай мове, i нават ў падрыхтоўчых i першых класах выкарыстанне моваў карэнных народаў (у тым лiку i польскай як мовы мiжнацыянальных зносiн) было недапушчальным.

4. Згодна з патрабаваннямi гiмназiчнага статута 1864 г. i наступнымi прававымi нормамi, уступныя iспыты ў класiчных гiмназiях (лiчэнне, закон божы, расійская мова) праводзiлiся толькi па-расійску, i пiсьменнасць на iншых мовах не бралася пад увагу. Як у вусных, так i ў пiсьмовых адказах неабходна было iсцi ўслед за вымаўленнем экзаменатараў (як правiла, народжанцаў вялiкарускiх губерняў, праваслаўнага веравызнання). Па веданнi расійскай мовы вызначалася здольнасць беларускiх, лiтоўскiх, польскiх i яўрэйскiх дзяцей, якiя паступалi ў падрыхтоўчы (ва ўзросце 8—10 гадоў) або першы (адпаведна 10—12 гадоў) класы гiмназii, да класiчнай (пазней — вышэйшай) адукацыi. У сувязi з гэтым мэтазгодна прывесцi ацэнку лiнгвiстычнай сiтуацыi на Магiлёўшчыне, якую даў вопытны педагог (i, як мы бачылi, зусiм не шавiнiст) М.Фурсаў у дачыненнi да патрэбаў класiчнай гiмназii.

«В Могилевской гимназии, как и вообще во всех учебных заведениях Северо-Западного края, т.е. в Белорусии, обучение русскому языку не находит себе ни опоры, ни подмоги в различных и пестрых наслоениях общества. Для половины обитателей этого края русский язык не родная речь». Далей, па аналогii з iудзеямi, лютэранамi i каталiкамi, якiя не лiчылi расійскую мову роднай, дырэктар гаворыць пра моўныя праблемы праваслаўных гiмназiстаў: «сюда же, без всякой натяжки, следует причислить и не малое число учащихся из городского и сельского сословий, употребляющих белорусский говор, сильно испещренный полонизмами, а потому далеко уклоняющийся не только от московского, чисто русского наречия, но даже от петербургского, полного галлицизмов»[71]. Адзначыўшы незвычайнае для афiцыйнага дакумента, але характэрнае для М.Фурсава назiранне пра неiдэнтычнасць родных моваў беларускага i расійскага народаў, пададзiм яго ж сведчанне пра спробы лiквiдацыi моўнага бар’ера пры паступленнi ў Магiлёўскую гiмназiю.

«Какие обстоятельства затрудняют подготовку детей к вступительному экзамену? Обучение детей производится большей частью на дому так называемыми репетиторами. Это неокончившие курс (по большей части вследствие лености) ученики низших классов гимназии или семинарии, оплачивае мые за свой репетиторский труд тремя-четырьмя рублями в месяц. Они учат детей без всякого контроля со стороны родителей, и потому учат кое-как и без толку!»[72]. На наш погляд, iнакш i быць не магло: па-першае, бацькi, якiя не ведалi расійскай мовы, не мелi магчымасцi ацанiць працу рэпетытараў, i, па-другое, у семiнарыстаў-недавучак была перавага перад гiмназiчнымi настаўнiкамi — яны ведалi родныя мовы народаў Заходняга краю. У сувязi з гэтым адзначым, што пад час прызначэння на вольныя пасады педагогаў Заходняга краю ўлiчвалiся многiя фактары: прафесiйныя якасцi, вопыт педагагiчнай працы, расійскае паходжанне з нутраных губерняў iмперыi i нават гучанне прозвiшча[73], але не веданне мясцовых моваў. У гэтых адносiнах дырэктар Магiлёўскай гiмназii, якi цiкавiўся беларускай, лiтоўскай i польскай мовамi, адрознiваўся ад сваiх калегаў.

Нягледзячы на моўны бар’ер, створаны русiфiкатарскай палiтыкай Расійскай iмперыi для прадстаўнiкоў народаў Заходняга краю, якiя хацелi паступiць у класiчныя гiмназii, многiя з iх усё-такi паспяхова вытрымлiвалi прыёмныя iспыты. У вынiку ўзнiкала дыспрапорцыя: у гiмназiях не хапала навучальных месцаў для усiх дзяцей, якiя на экзаменах даказалi сваё права на атрыманне сярэдняй адукацыi. Законы Iмперыi таго часу не прадугледжвалi справядлiвага шляху развязання гэтай праблемы, i кожны адмiнiстратар мог вырашаць, каго яму прыняць у гiмназiю, а гэта адчыняла дзверы карупцыi.

Пакажам вынiкi «административного усмотрения» калегі Фурсава дырэктара Ковенскай гiмназii К.П.Феакцiстава адносна адмовы ў прыёме ў яго навучальную ўстанову «за неимением вакансий», г.зн. незалежна ад уступных iспытаў 1871 г., па звестках, якiя былi пададзены iм у Ковенскi ГСК: усяго адмоўлена 42 дзецям, з якiх 1 — каталiк, 1 — лютэранiн i 40 iудзеяў[74]. Дырэктар Шавельскай гімназіі М.Фурсаў знайшоў магчымасць развязаць праблему вакансiй для дзяцей хрысцiянскiх веравызнанняў не за кошт iх яўрэйскiх аднагодкаў, а iншымi сродкамi. У межах статута 1864 г. i наступных дакументаў праблема забеспячэння ўсiх, хто вытрымаў уступныя iспыты, навучальнымi месцамi, з улiкам найбольшай колькасцi класа ў 40 чалавек, развязвалася шляхам арганiзацыi, па вырашэннi дырэктара гiмназii, паралельных класаў. Аднак у сiстэме Мiнiстэрства народнай адукацыi не было прадугледжана выдаткаў на iх фiнансаванне, а таму, у адпаведнасцi з тагачасным заканадаўствам, праблема дапускала тры рашэннi.

а) Да пачатку 1870-х г., мяркуючы па афiцыйных публiкацыях Вiленскай навучальнай акругi, у класiчных гiмназiях не было паралельных класаў (г.зн. праблема не вырашалася). Гэта было зручным i для той часткi педагогаў, якая разумела «русскую идею» як дыскрымiнацыю карэннага насельнiцтва, i для карумпаваных элементаў у асяродку мясцовых чыноўнiкаў МНА.

б) Павышэнне платы за навучанне. Гэты варыянт не характэрны для гiмназiй, якiмi кiраваў М.Фурсаў, дзе памер платы быў нiжэйшым за сярэднi. Так, у Шавельскай гiмназii ў 1871 г. плата за навучанне ў падрыхтоўчым класе складала 13 руб. 50 кап. у год[75], у той час як у Ковенскай 20 руб.[76] пры той самай праграме.

в) Далучэнне прыватных ахвяраванняў — варыянт, якi найбольш выкарыстоўваўся ў гiмназiях, якiмi кiраваў М.Фурсаў. Упершыню — у Шавельскай гiмназii[77], пазней — у Слуцкай i Магiлёўскай, i таму з 1871 г. выпадкi адмовы ў прыёме ў гэтыя гiмназii былi вельмi рэдкiмi параўнальна з практыкай iншых навучальных установаў Вiленскай навучальнай акругi.

Інакш кажучы, з пачатку 1870-х г., дзякуючы Фурсаву, якi абгрунтаваў магчымасць фiнансавання паралельных класаў, адмiнiстрацыя падпарадкаваных яму навучальных установаў страцiла магчымасць супроцьзаконнай нажывы на дэфiцыце навучальных месцаў, i гэта растлумачвае лiтаратурны зварот некралога «не преклонялся перед золотыми колесницами».

V. Каб перайсцi да чарговай фiгуры замоўчвання некралога — дабрачыннай дзейнасцi М.Фурсава, варта адзначыць невялiкую колькасць сведчанняў друку, што, напэўна, тлумачыцца яго прыналежнасцю да кола асобаў, якiя прывыклi «творить милость в тайне». І ўсё ж нейкая iнфармацыя засталася.

а) Згодна з данясеннем Шавельскага дырэктара вучылiшчаў (ён жа — дырэктар гiмназii) ад 30 лiпеня 1872 г. за № 688, у асяродку супрацоўнiкаў гiмназii прайшла падпiска на стыпендыю для аднаго з малазабяспечаных вучняў Шавельскай гiмназii, незалежна ад яго саслоўнага паходжання, якi вызначаўся поспехамi ў навучаннi. Найвышэйшым загадам ад 30 лiстапада 1872 г. гэтай стыпендыi (працэнты з сумы ў 400 руб.) нададзена iмя Пятра Вялiкага[78].

б) Як мы адзначылi ў каментары 26, з 1883 да 1887 г. М.Фурсаў быў членам дабрачыннай арганiзацыi «Магiлёўскае багаяўленская брацтва», у функцыi якога ўваходзiла дапамога народнай адукацыi. Унёсак Фурсава ў дзейнасць гэтай арганiзацыi не абмяжоўваўся штогадовай уплатай членскiх узносаў у мiнiмальным памеры, вызначаным для сапраўдных членаў (3 руб. на год): Багаяўленскаму брацтву належаў увесь наклад складзенага iм метадычнага дапаможнiка па навучаннi лiчэнню. Паколькi метадычнае кiраванне царкоўна-прыходскiмi школамi не ўваходзiла ў абавязкi дырэктара гiмназii[79], а ў справаздачах Багаяўленскага брацтва не адзначаныя якiя-небудзь выплаты аўтару, мы схiльныя разглядаць гэтую кнiгу як падарунак беларускiм дзецям. Пры гэтым трэба адзначыць тры акалiчнасцi: 1) форма ўдзелу Фурсава ў гэтай арганiзацыi (пераважна квалiфiкаваная праца, а не грашовыя ахвяраваннi), паводле нашых назiранняў, характэрная для дабрачыннай дзейнасцi сталiчнай iнтэлiгенцыi таго часу; 2) пра ўдзел дырэктара Магiлёўскай гiмназii ў дзейнасцi Брацтва нам вядома не з газеты, што выходзiла пад яго рэдакцыяй, а па публiкацыях выдання, у якiм Фурсаў не супрацоўнiчаў («Магiлёўскiя епархiяльныя ведамасцi»); 3) спыненне членства М.Фурсава ў Багаяўленскiм брацтве, на наш погляд, звязана з тым, што з сярэдзiны 1880-х г. дзейнасць гэтай арганiзацыi ў сферы адукацыi набыла формы, не ўласцiвыя вядомым нам прыёмам методыкi дырэктара гiмназii: раздача абразоў, крыжоў i да т.п.

в) Як сведчаць крынiцы, пералiчаныя ў кам. 46, з 1897 да 1901 г., г.зн. у той час, калi М.Фурсаў жыў выключна на пенсiю i зведваў матэрыяльныя цяжкасцi, ён дармова выконваў абавязкi педагога ў Магiлёўскай жаночай нядзельнай школе. Да гэтага мы хацелi б дадаць, што ў гэты ж час М.Фурсаў разам з магiлёўскiм гандляром кнiгамi Я.Сыркiным сваiмi ахвяраваннямi заклалi падмурак для бiблiятэкi гэтай школы[80].

VI. Каб перайсці да чарговай фігуры замоўчвання ў тэксце некралога — выкладчыцкай дзейнасці М.Фурсава пасля сыходу з пасады настаўніка гісторыі Пскоўскай гімназіі (1858), адзначым, што ў дачыненні да асобы аўтара некралога, на наш погляд, яна вытлумачваецца дзвюма акалічнасцямі: а) ён не быў магілёўскім старажылам і, адпаведна, калегам Фурсава; б) у педагагічнай дзейнасці дырэктара гімназіі аўтара цікавіў пераважна яе адміністрацыйны бок. Між тым, інфармацыя пра выкладчыцкую дзейнасць гэтага педагога, раскіданая па крыніцах, дазваляе сцвярджаць, што для соцень выхаванцаў навучальных установаў чатырох губерняў Фурсаў быў не толькі адміністратарам, але і настаўнікам.

1. Адначасова з адміністрацыйнай працай у якасці інспектара класаў Пскоўскага вучылішча вайсковага ведамства Фурсаў выкладаў у Пскоўскім жаночым вучылішчы 1-га разраду расійскую мову і гісторыю ды займаў у гэтай самай навучальнай установе пасаду члена педагагічнай рады і справавода. Адзначым дарэчы, што ў Пскоўскай губернскай памятнай кніжцы адлюстравана таксама яго пасада дырэктара і скарбніка прытулку св.Вольгі[81].

2. Пасаду дырэктара Шавельскай гімназіі М.Фурсаў сумяшчаў з выкладаннем расійскай славеснасці, расійскай і лацінскай моваў, эпізадычна — таксама гісторыі, геаграфіі, прыродазнаўчых навук, чыстапісання і малявання[82].

3. Герой нашага артыкула, калі быў дырэктарам Слуцкай гімназіі, выкладаў агульную геаграфію, расійскую і лацінскую мовы, эпізадычна — расійскую славеснасць[83].

4. Калі дырэктар Магілёўскай гімназіі перайшоў на сталую пасаду ў Віленскай навучальнай акрузе, то спалучаў яе з выкладаннем расійскай славеснасці, гісторыі і геаграфіі, эпізадычна — латыні[84].

Паколькі ў нас няма прамых сведчанняў крыніц пра методыку выкладання гісторыі дырэктара трох гімназій Віленскай акругі, пададзім яе характарыстыку, апісаную на аснове архіўнай справы №1990 Пскоўскай гімназіі яе гісторыкам, выхаванцам Пецярбургскага універсітэта Паўлам Аляксееві чам Гаварлівым[85].

„Преподаватель истории, М.В.Фурсов, обращал большое внимание на черчение карт замечательных исторических местностей, заставлял учеников писать на доске хронологию, чертить генеалогические таблицы, для лучшего усвоения учениками связи между событиями изображал ее посредством чертежа, ежемесячно производил ученикам письменные экзамены”[86].

Як бачна з пададзенай вытрымкі, методыка нагляднага навучання, якую выкарыстоўваў М.В.Фурсаў, развівала памяць, назіральнасць і здольнасць да лагічнага мыслення, таму мы мяркуем, што ў інтэлектуальных дасягненнях вучняў гімназій, дзе яму даводзілася выкладаць, заўважны ўнёсак гэтага педагога. Падамо выбарачны спіс вучняў адной Магілёўскай гімназіі.

Аміцін Гірш (Рыгор Самойлавіч, 1866 — ?). Скончыў у 1886 г. Д-р медыцыны.

Гаеўскі Сямён Якаўлевіч (1863 — ?). Скончыў у 1884 г. Судовы следчы м.Рудня Магілёўскай губ. (з 1889 г.).

Гісін Берка (Гісен Барыс Яфрэмавіч, 1866 — ?). Скончыў у 1884 г. Канд. права, памочнік прысяжнага паверанага (Магілёў).

Галынец Лявон (Лявонці Іванавіч, 1856 — ?). Скончыў у 1877 г. Д-р медыцыны, аўтар дысертацыі па медыцынскай геаграфіі і статыстыцы Магілёва.

Гарбатоўскі Вацлаў-Мікодым Ксаверавіч (1862 — ?). Скончыў у 1883 г. Д-р медыцыны, гісторык аховы здароўя.

Забэла Мікалай Міхеевіч (1862—1885). Скончыў у 1881 г. Народнік-прапагандыст. Загінуў у высылцы.

Залкінд Лейба-Моўша (Леанід Сямёнавіч, 1861—1929). Скончыў у 1881 г. Народаволец, даследчык бурацкага народа, гісторык рэвалюцыйнага руху.

Капцелеў Уладзімір Аляксеевіч (1863 — ?). Скончыў у 1884 г. Таварыш магілёўскага губернскага пракурора па Горацкаму і Чавускаму ўездах.

Краўзэ Уладзімір Маркавіч (1858 — 1901). Скончыў у 1876 г. Пісьменнік, педагог, філолаг, перакладчык.

Лепяшынскі Панцеляймон Мікалаевіч (1868 — 1944). Скончыў у 1886 г. Д-р гістарычных навук, арганізатар Маскоўскага музея рэвалюцыі.

Мандэльштам Генрых (з 1914 г. — Андрэй) Мікалаевіч (1868—1939). Скончыў у 1886 г. Дыпламат, д-р права.

Мартынаў Уладзімір Сямёнавіч (1866 — ?). Скончыў у 1884 г. Падатковы інспектар Горацкага ўезда Магілёўскай губ. (з 1893 г.).

Акіншэвіч Міхаіл Львовіч (1860 — не раней за 1914). Скончыў у 1897 г. Выкладчык старажытных моваў Гомельскай і Берасцейскай прагімназій, перакладчык.

Гэты спіс мы разглядаем як дапаўненне фігуры замоўчвання не канкрэтнага тэксту, але ўсяго жанру, да якога належыць тэкст: у некралогах педагогаў таго часу імёны іх выхаванцаў згадваліся ў выключных выпадках, а таму пра ролю асобы настаўніка ў фармаванні наступных пакаленняў мы можам меркаваць па афіцыйных справаздачах, сведчаннях сучаснікаў (часта — даволі далёкіх ад сапраўднасці), але не па дзейнасці вучняў, якая, з улікам іншых уплываў, — сапраўды аб’ектывізаваны вынік працы настаўніка.

VII. Пры пераходзе да наступнай фігуры замоўчвання мы канстатуем, што роля адміністрацыі ў развіцці навуковых даследаванняў расійскай правінцыі была даволі вялікай. Ці даводзіла ся М.Фурсаву выкарыстоўваць службовае становішча дырэктара трох гімназій для арганізацыі рэгіянальных даследаванняў Заходняга краю? Не маючы дакладнай інфармацыі, мы прыйшлі да высновы, што такія факты мелі месца хаця б тройчы.

1. У 1865—1866 г. па прапанове дырэктара Шавельскай гімназіі некалькі вучняў пад час вакацыяў займаліся зборам этнаграфічных і фальклорных матэрыялаў.

2. Згодна з данясеннем М.Фурсава, 20 студзеня 1874 г. у Слуцкай гімназіі (дзе ён выконваў абавязкі дырэктара) пачаліся метэаралагічныя назіранні[87]. Для ацэнкі гэтай падзеі адзначым дзве акалічнасці: а) усе метэастанцыі пры гімназіях уваходзілі ў склад цэнтралізаванай метэаралагічнай службы, бо матэрыялы назіранняў рэгулярна накіроўваліся ў галоўную фізічную абсерваторыю; б) з пункту погляду спецыялістаў таго часу, колькасці пунктаў назірання ў Еўрапейскай Расіі было недастаткова для выканання жыццёва неабходных прац: прагнозу ўраджайнасці збажыны і, адпаведна, коштаў на хлеб, тэрмінаў і магчымых паследкаў паводак і да т.п. Таму назавем імя першага слуцкага метэаролага ў той форме, у якой яно названа ў цытаванай намі кнізе І.Глебава: заслужаны выкладчык, стацкі саветнік, настаўнік фізікі і матэматыкі ў Слуцкай гімназіі (16 лютага 1874 — 10 верасня 1896) Мікалай Іванавіч Чудоўскі[88].

3. У 1879 г., паводле справаздачы М.Фурсава, у рамках літаратурных чытанняў па прадмеце „геаграфія” вучнем 7-га класа Магілёўскай гімназіі Карлам Каменскім быў прачытаны даклад „Белоруссия. Характер и хозяйство белоруссов”, не прадугледжаны ніякімі навучальнымі праграмамі, і, такім чынам, аўтар справаздачы адказваў за яе змест і як дырэктар, што дазволіў чытанне даклада, і як выкладчык геаграфіі ў 7-м класе. Напэўна, таму ў справаздачы спецыяльна адзначала ся, што ў адрозненне ад іншых дакладчыкаў гімназіст Каменскі не падаў пісьмовага тэксту: дырэктар разумеў, што ў той складаны час асобныя моманты такой незвычайнай па тэме працы маглі быць не так вытлумачаны, а гэта паўплывала б на лёс гімназіста[89].

VIII. Перш чым перайсці да прычынаў і абставінаў адстаўкі М.Фурсава, якія невядомыя аўтару некралога, аднак пацвярджаюць яго пункт погляду пра недастатковую ацэнку працы педагогаў, уласцівую расійскай адміністрацыі, мы выказваем падзяку супрацоўніку РДГА Б.М.Вітэнбергу за паведамленне пра страту (у 1921 г.) з фондаў МНА пенсійнай справы дырэктара Магілёўскай гімназіі, і будзем абапірацца толькі на друкаваныя крыніцы, адкуль вынікае:

а) Адстаўка М.Фурсава ніяк не звязаная з станам яго здароўя, пра што сведчаць падзякі, якія яму рэгулярна абвяшчала кіраўніцтва акругі як педагогу, што не прапусціў ніводнага ўрока[90].

б) Выхад М.Фурсава ў адстаўку рэзка зменшыў яго даходы. Згодна з апошнімі афіцыйнымі звесткамі, апублікава нымі ў „Памятной книжке Виленского учебного округа за 1885—86 учебный год”, яго гадавы аклад як дырэктара Магілёўскай гімназіі складаў 1200 руб. Апрача гэтага ён атрымліваў штогадовыя выплаты ў выглядзе сталовых (800 руб.) і пенсіі (800 руб.), і здзельна плату за ўрокі (у дадзеным выпадку названа сума ў 360 руб.). Звыш таго, ён карыстаўся казённай кватэрай, якую страціў з выхадам у адстаўку[91]. Памер прызначанай М.Фурсаву пенсіі — 1020 руб., на 170 руб. заніжаны аўтарам некралога, мы аргументавалі вышэй.

в) З супастаўлення дзвюх датаў: звальнення магілёўска га дырэктара (26 ліпеня 1886 г.) і яго прашэння аб прызначэнні яму пенсіі 17 верасня гэтага года[92], — відавочна, што адстаўка М.Фурсава пасля заканчэння апошняга прадаўжэн ня тэрміну службы была для яго нечаканай, г.зн. з ініцыятывы вышэйшай адміністрацыі.

Мы бачым дзве магчымыя прычыны звальнення магілёўскага дырэктара.

а) Наш герой прытрымліваўся прынцыпаў верацярпі масці. Між тым, на наступны год пасля яго звальнення ў Расійскай імперыі, з недапушчальнай супярэчнасцю з гэтым прынцыпам, у сярэдніх навучальных установах Віленскай акругі, была ўведзена 10-працэнтная норма для яўрэеў па прыкмеце веравызнання. З нашага пункту погляду, які, напэўна, супадае з думкай кіраўніцтва Міністэрства народнай адукацыі таго часу, М.Фурсаў не падыходзіў для рэалізацыі гэтай меры ў яго гімназіі.

б) Напярэдадні звальнення М.Фурсаў, як рэдактар „Губернских ведомостей”, апублікаваў крытычныя заўвагі магілёўскага губернскага прадвадзіцеля дваранства Л.Н.Цітова на сваю справаздачу па агульнай кватэры вучылішча пры Магілёўскай гімназіі. Частка заўвагаў тычылася парадку выдаткоўвання сумаў дваранскага дэпутацкага сходу, на сродкі якога і ўтрымліваўся гэты інтэрнат для гімназістаў усіх станаў. З пункту погляду адміністрацыйнай логікі публічная крытыка дзеянняў дырэктара магла прывесці да страты яго аўтарытэту сярод гімназістаў і іх бацькоў, якія належалі да найвышэйша га стану Расійскай імперыі[93]. Разам з тым крыміналу ў яго дзеяннях не было, што было прызнанае як захаваннем права насіць мундзір, так і прызначэннем пенсіі.

IХ. Чарговую фігуру замоўчвання мы сфармулявалі б як адсутнасць пераліку вядомых аўтару некралога літаратурных псеўданімаў М.Фурсава. (Нагадаем, што ананімны аўтар правільна атрыбутаваў тэксты рэдактара губернскіх ведамасцяў, падпісаных М.Ф. і М.Ф-ъ , але не сказаў, як яны падпісаныя.) Пытанне гэтае актуальнае, бо аўтарства М.Фурсава відавочнае толькі ў дачыненні да „Циркуляра по управлению Виленским учебным округом”: з-за афіцыйнага характару выдання амаль усе яны падпісаныя (або пасадаю, або прозвішчам), ці вызначаюцца яго адказнасцю як службовай асобы за дастаўку адрас-каляндарных, статыстычных або іншых звестак. Што датычыцца яго публікацый у губернскіх ведамасцях, то часцей за ўсё ён падпісваўся псеўданімамі або друкаваўся без подпісу, што часткова звязана з яго грамадскім становішчам. Пры вызначэнні аўтарства М.Фурсава мы кіраваліся наступнымі меркаваннямі.

1. З-за высокага ўзроўню адукацыі, філалагічнай спецыяльнасці, вопыту педагагічнай працы і навыкаў адміністратара асаблівасці яго стылю не могуць быць асноўным крытэрыем яго аўтарства, бо ва ўсіх тэкстах газеты, якую ён рэдагаваў, за выключэннем гістарычных крыніц (у тым ліку помнікаў фальклору[93]), рабілася стылістычная праўка. Разам з тым яны могуць выкарыстоўвацца як дадатковыя крытэрыі. Пералічым найбольш адметныя асаблівасці стылістыкі рэдактара.

а) Паколькі гэта дапускаецца спецыфікай жанру (дарожныя нататкі, навуковыя артыкулы), М.Фурсаў звяртаўся да чытача ад першай асобы адзіночнага ліку („я полагаю”, „я считаю”), што не зусім звычна для таго часу і сведчыць пра звычку аўтара адказваць за свае словы.

б) Прапорцыя замежных словаў у аўтарскай лексіцы М.Фурсава тыповая для сталічнай інтэлігенцыі таго часу, аднак для яе характэрныя не столькі галіцызмы, колькі лацінізмы, якія даходзяць да цытавання антычных аўтараў без перакладу (у лацінскай транскрыпцыі). Мы растумачылі б такое незвычайнае словаўжыванне высокай эрудыцыяй рэдактара ў сферы класічнай філалогіі, з аднаго боку, а з другога — веданнем чытацкай аўдыторыі, значную частку якой складалі чыноўнікі, якія атрымалі адукацыю ў класічнай гімназіі або ў духоўнай семінарыі. Што датычыцца прапорцыі іншамоўнай лексікі ў гістарычных публікацыях, то яна вызначалася мовай крыніцы. У прыватнасці, артыкул „О рукописном сборнике духовных стихов, записанных в Могилеве в начале ХIХ текущего столетия”[94] уяўляе сабой каментаваную публікацыю тэксту, напісанага макаранічнай мовай з выкарыстаннем беларускай, царкоўнаславянскай, польскай лексікі.

в) У аўтарскай мове М.Фурсаў карыстаўся літаратурнай лексікай другой паловы ХIХ ст. (архаізмы для яе нехарактэр ныя). У якасці прыкладу назавем слова „повсюдный” у значэнні „повсеместный”, якім не карысталіся ў часы Пушкіна і Лермантава, аднак ужывалі І.Ганчароў, Г.Успенскі, а таксама, згодна з паведамленнем супрацоўніка аддзела рукапісаў РНБ В.Загрэбіна, настаўнік рэдактара „ведомостей” праф. І.І.Сразнеўскі. Выкарыстоўваў гэтае слова М.Фурсаў зусім не „повсюдно”, а толькі ў прыгаданых намі працах па археалогіі, што было, як нам уяўляецца, рэакцыяй на моўнае атачэнне: у беларускай, польскай і літоўскай лексіцы кораняслоў „место” (з варыянтамі) азначае „город”, а курганныя могільнікі Магілёўшчыны ён з гарадскімі пасяленнямі не звязваў.

г) У асобных выпадках М.Фурсаў выказваў нязгоду з аўтарам праз рэдакцыйны каментар, звычайна падпісаны „ред.”. Яны сустракаюцца і ў раздзеле „Хроники”, якія найчасцей вяліся рэдактарамі.

д) Паколькі, па словах аўтара некралога, М.Фурсаў выказаў сябе „весьма стойким русским деятелем”, адзначым устойлівае этнічна афарбаванае словазлучэнне, якое сустракаецца ў тэкстах, напісаных рэдактарам газеты: „большое русское спасибо”, якім рэдактар звычайна рэзюмаваў рэцэнзіі на дабрачынныя спектаклі магілёўскага яўрэйскага гуртка аматараў драматычнага і музычнага мастацтва на карысць незабяспечаных вучняў. Адзначым яшчэ тры акалічнасці: 1) іншых выпадкаў гэтага словаўжывання ў тэкстах М.Фурсава мы не сустрэлі; 2) апрача М.Фурсава гэтае ж словазлучэнне і ў тых самых выпадках сустракаецца ў рэцэнзента, які падпісваўся псеўданімам „Русский”, аднак мы не знайшлі доказаў прыналежнасці гэтых тэкстаў рэдактару, а не яго нявызначанаму аднадумцу; 3) з ліку навацый у педагогіцы яўрэйскай школы М.В.Фурсаў выяўляў найбольшую цікавасць да дзейнасці сельскагаспадарчых курсаў пры магілёўскай талмуд-торы і лічыў вельмі карысным распаўсюджванне вопыту іх працы[95].

2. Вызначэнне аўтарства М.Фурсава не па фармальным, а па змястоўным боку яго публікацый уяўляецца праблематычным. Мы ўжо паказалі, што рэдактару губернскіх ведамасцяў даводзілася выкладаць большасць прадметаў абавязковага гімназічнага курса і кантраляваць дзейнасць іншых выкладчыкаў, якія атрымалі спецыяльную адукацыю ва універсітэтах. Гэта прывяло да выхаду кола ведаў дырэктара трох гімназій за межы універсітэцкай спецыялізацыі і адбілася на разнастайнасці тэматыкі яго публікацый, што найбольш відавочнае па рэцэнзіях на самыя розныя выданні (у тым ліку на энцыклапедыі універсальнага зместу). Стан магілёўскіх бібліятэк і практыка абмену рэдакцыі „Могилевских ведомостей” з іншымі рэдакцыямі дазвалялі Фурсаву сачыць за айчыннымі (у тым ліку гістарычнымі) выданнямі, але яму амаль не даводзілася спасылацца на навінкі замежнай літаратуры: службовыя абавязкі не дазвалялі надоўга выязджаць з Магілёва для навуковых заняткаў. Разам з тым менавіта дзякуючы службоваму становішчу герой некралога змог увесці ў навуковы ўжытак дакументы Магілёўскага музея, архіва гімназіі, статыстычнага камітэта і матэрыялы культурнага слоя могільнікаў Прыдняпроўя.

3. Перш чым пералічыць літаратурныя псеўданімы М.Фурсава, адзначым, што ў „Могилевских губернских ведомостях” прозвішча рэдактара цалкам у якасці аўтара сустракаецца вельмі рэдка і, мяркуючы па форме літаратурных імёнаў (скарачэнне поўнага імя), яны выкарыстоўваліся не для таго, каб схаваць, а для таго, каб пазначыць аўтарства.

3.1. Псеўданім М.Ф., аргументаваны ў кам.29, — найбольш распаўсюджаная форма подпісу М.Фурсава ў „Могилевских губернских ведомостях”. Сустракаецца ўпершыню як пазначэнне аўтарства артыкула „Описание празднования Могилевскою мужскою гимназиею тысячелетия со дня блаженной кончины славянского первоучителя св.Мефодия” // МГВ, 1885, Ч.н., № 31, 17 крас. С. 115 — 116; у апошні раз — як подпіс артыкула „Дополнительные сведения о женской воскресной школе” // Тамсама, 1897, № 92, 15 ліст. С. 450.

3.2. Псеўданім М.Ф-въ (гл. кам. 29) у тэкстах газеты сустракаецца рэдка (упершыню — у фрагменце каментаванага артыкула, апублікаванага 10 снежня 1894 г., № 99).

3.3. Псеўданім, падпісаны усімі трыма ініцыяламі рэдактара — М.В.Ф. — нам сустрэўся толькі аднойчы: у нататцы „Воскресные чтения в народных училищах Могилевской губернии” // МГВ, 1886, Ч.н., № 56, 12 ліп. С.235.

3.4. Псеўданім Ф., як подпіс рэдактара, мы вызначылі па адсылцы ад рэцэнзіі „Шесть гастрольных спектаклей артистов Л.П. и М.М. Петипа” (МГВ, 1894, Ч. н., № 38, 11 траўня. С.144 — 145; 14 ліст. С. 150), падпісанай М.В. (г.зн. Фурсавым), на папярэднюю публікацыю „Хроника пасхальной недели” (тамсама, 1984, Ч.н., 27 крас. С. 125), падпісаную Ф., з якой бачна тоеснасць аўтарства.

3.5. Больш празрысты псеўданім рэдактара М.Ф-в нам сустрэўся толькі ў нататцы „Нашла коса на камень” (пра канакрадства ў Рагачоўскім уездзе), апублікаванай у „Могилевских ведомостях” 1894 г., № 4, 12 студзеня (с. 14 — 15). За межамі Магілёва гэтым самым подпісам пазначана аўтарства артыкула „Царь Петр в Белоруссии и битва при деревне Лесное” // Віленскі каляндар на 1894 год. Вільня, 1893. С. 185 — 204 . Аўтарства гэтага артыкула вызначаецца па супадзенні не толькі псеўданімаў, але і пунктаў погляду на спосаб ушанавання памяці палеглых вайскоўцаў не будаўніцтвам дарагога помніка (як прапаноўваў Е.Р.Раманаў), а стварэннем школы для навакольных дзяцей (с. 204). Гэтая ж думка выказаная і ў згаданым (кам. 42) „Дневнике курганных раскопок…”, падпісаным яго прозвішчам[96].

Х. І апошняя фігура замоўчвання, якая ўяўляе адступленне ад жанру некралога: аўтар не назваў месца пахавання М.В.Фурсава. Мы змаглі вызначыць яго дзякуючы Б.М.Вітэнбергу, супрацоўніку РДГА, — месца захавання фонда кіравання справамі складальніка расійскага правінцыйнага некропаля в.кн. Мікалая Міхайлавіча. Дакумент сведчыць, што Фурсаў Мацвей Васілевіч, сапраўдны стацкі саветнік, дырэктар Магілёўскай мужчынскай гімназіі, пахаваны пры Магілёўскім катэдральным (Іосіфаўскім) саборы[97]. Лёс гэтага сабора, узведзенага паводле праекта Н.Львова і распісанага В.Баравікоўскім, агульнавядомы: у 1937 г. ён быў разбураны, і над магілай М.Фурсава з 1940 г. узвышаецца гатэль „Днепр” (вул. Першамайская, 29).

ХI. Перш чым перайсці да вызначэння найбольш верагоднага (з ліку магілёўцаў) ананімнага аўтара некралога, адзначым, што мы не будзем разглядаць дапушчэння пра аўтарства гісторыка, які на той час больш за ўсё зрабіў для вывучэння гісторыі Магілёўскай гімназіі — героя некралога М.Фурсава. Нам гэтае дапушчэнне здаецца неверагодным, бо аўтабіяграфіі (аўтаэпітафіі), загадзя перададзеныя рэдактару, наогул не характэрныя для расійскай прэсы. Гэты выпадак не быў выключэннем з агульнага правіла. Мы не можам уявіць, што Фурсаў не ведаў памераў сваёй пенсіі. Будзем разглядаць толькі рэальныя варыянты.

1. Еўдакім Раманаў. Не будзем спасылацца на нашых папярэднікаў, якія не ўвялі названы ананімны тэкст у лік працаў рэдактара „Могилевских губернских ведомостей”[98], а падамо сваю аргументацыю. Е.Раманаў не мог напісаць сказ „Он поместил в „Губернских ведомостях” целый ряд ценных исторических статей”. Мы лічым гэты пункт погляду супярэчным думцы Е.Раманава па такіх прычынах: а) у вядомым артыкуле „Что сделано по изучению Могилевской губернии и что еще предстоит сделать”, апублікаваным у 1898 г., Е.Раманаў прыгадаў М.Фурсава толькі ў сувязі з раскопкамі курганных могільнікаў[99]. Працы гэтага аўтара, якія заснаваныя на пісьмовых крыніцах і пераважаюць у тэксце некралога, у артыкуле не прыгаданыя. Разам з тым у некралогу не прыгадваецца добра вядомая Е.Раманаву поўная публікацыя даклада М.Фурсава пра курганы Магілёўшчыны на IХ археалагічным з’ездзе (гл. кам. 41); б) за час рэдактарства Е.Раманава „Могилевские ведомости” не надрукавалі ніводнага артыкула М.Фурсава; в) у хуткім часе пасля смерці М.Фурсава пад рэдакцыяй Е.Раманава выйшла трохтомавае выданне „Могилевская старина”, дзе былі перадрукоўкі з „Могилевских губернских ведомостей”, але не было ніводнага артыкула папярэдняга рэдактара. З супрацьлегласці ацэнак гістарычных прац М.Фурсава, зафіксаваных у тэксце некралога, і поглядаў Е.Раманава вынікае, што гэты паважаны беларусазнаўца не быў аўтарам некралога.

2. Н.В.Тымінскі, настаўнік магілёўскай гімназіі, не мог напісаць, што М.В.Фурсаў „занялся педагогической литературой” толькі „по выходе в отставку”. Іх сумесны артыкул па гісторыі народнай адукацыі на Магілёўшчыне быў апублікаваны ў той час, калі суаўтар Тымінскага быў яго кіраўніком па службе (г.зн. у 1884 г., гл. кам. 24, 53).

3. Адзіным з вядомых нам магілёўскіх аўтараў, што спецыяльна займаўся гісторыяй Магілёўскай гімназіі па яе архівах, які мог напісаць названы некралог, быў калежскі саветнік, настаўнік гісторыі і геаграфіі Магілёўскай гімназіі М.Сазонаў. Паводле звестак з яго адзінай апублікаванай біяграфіі[100], мяркуемы аўтар нарадзіўся 29 кастрычніка 1866 г. у Петразаводску і паходзіў з мяшчанаў. Пасля сканчэння Аланецкай гімназіі (1886) і гістарычна-філалагічнага інстытута ў Пецярбургу па разрадзе гісторыі і славеснасці (1890) служыў у Свіслацкай настаўніцкай семінарыі (1890 — 1892) і Мазырскай прагімназіі (1892 — 1900), дзе дэбютаваў у якасці аўтара як складальнік гадавых справаздач пра яе стан. На пасаду настаўніка гісторыі і геаграфіі Магілёўскай гімназіі пераведзены менш чым за год да смерці М.Фурсава (1 жніўня 1900 г.), што сведчыць пра непрацягласць іх знаёмства, і гэта вытлумачвае шэраг недакладнасцяў у той частцы некралога, якая не заснаваная на сведчаннях Е.Раманава, дадзеных фармулярнага спіса і непасрэдных назіраннях аўтара.

На жаль, мы не можам назваць дату ўзнікнення цікавасці М.Сазонава да гісторыі Магілёўскай гімназіі. Разам з тым адзначым, што ў храналагічным спісе друкаваных прац гэтага аўтара, які прыкладаецца да яго біяграфіі, перад яго цытаванай раней працай „Историческая записка за столетнее существование Могилевской мужской гимназии. 1809 — 1909″ (Магілёў, 1909), змешчана не датаваная праца без пазначэння выхадных дадзеных „Памятная записка о положении Могилевской гимназии в период времени с 1860 по 1864 год”, факт выдання якой вызначыць мы не змаглі. Стылістыка „Исторической записки” не пярэчыць стылю некралога, прапорцыя фактычных недакладнасцяў (у той частцы, якая мае дачыненне да тэмы нашага артыкула) таксама супастаўляльная.

З усяго вышэйпрыведзенага вынікае, што з кола вядомых нам аўтараў прац па гісторыі Магілёўскай гімназіі некралог мог быць напісаны толькі М.Сазонавым, аднак дапушчальнае і аўтарства невядомай нам асобы.

ХII. Паводле вынікаў крыніцазнаўчай крытыкі тэксту, пазначанага ў назве нашага артыкула, апрача станоўчага вырашэння прыватнага пытання пра ідэнтычнасць складальніка пскоўскіх Памятных кніжак з вядомым магілёўскім гісторыкам, педагогам і журналістам, мы прыйшлі да наступных высноваў:

1. Уся дзейнасць Мацвея Фурсава, наколькі мы можам яе прасачыць па вядомых крыніцах, была ўвасабленнем лібералізму расійскай інтэлігенцыі. Яго лібералізм мы бачым у супрацоўніцтве з дэспатычнай дзяржаўнай уладай на ўмовах, пастаўленых дзяржавай, з мэтай развіцця народнай адукацыі, навукі і культуры. Вынік гэтага супрацоўніцтва быў вызначаны не толькі дэспатычным характарам расійскага самаўладства, якое злачыннай палітыкай русіфікацыі Заходняга краю кампраметавала расійскую мову, культуру і дзяржаўнасць ў вачах большасці яго насельніцтва, але і такімі высокімі якасцямі героя нашага артыкула, як узровень адукацыі, працавітасць і маральныя асновы, што адмаўлялі шавінізм. Паколькі дзейнасць М.Фурсава дала станоўчыя вынікі, зафіксаваныя ў яго публікацыях і працы яго шматлікіх вучняў, і ў сувязі з вызначаным фактам варварскага разбурэння магілы гэтага выдатнага дзеяча культуры, паўстае пытанне пра ўшанаванне яго памяці ў Беларусі. Мы прапанавалі б вырашыць яго з улікам асаблівасцяў асобы М.Фурсава ў дзвюх формах: а) выдаць зборнік яго прац, раскіданых па старонках рэдагаванай ім газеты (накшталт Архангельскага, Аланецкага, Эстляндскага і іншых зборнікаў, выдадзеных ГСК Расійскай імперыі) і б) стварыць мемарыяльную дошку з сціплым і лаканічным тэкстам на будынку былой Магілёўскай мужчынскай гімназіі (цяпер 3-я сярэдняя школа) па вул.Ленінскай, д. 41.

2. Паколькі газетныя некралогі — вельмі распаўсюджа ны тып гістарычных крыніц, і іх крытыка дае станоўчыя вынікі для гістарычных ведаў, мы лічым карысным і рэальным складанне паказальніка некралогаў (і іншых біяграфічных матэрыялаў), апублікаваных на тэрыторыі Беларусі ў канцы ХIХ — пачатку ХХ стагоддзя. Мяркуем, што такі паказальнік быў бы вельмі карысным для беларусазнаўцаў.


[ 1 ] Журнал Псковского губернского статистического комитета в заседании 22 марта 1802 г.// Псков. Губ. вед. 1802. №14. 4 крас. (Дадатак 2) С. (2); Отчет о действиях губернского статистического комитета за 1861 г. // Тамсама. 1862. № 22. Частка неафіцыйная (далей — Ч. н.). 6 чэрв. С. 321; Журнал общего заседания Псковского губернского статистического комитета 16 ноября 1862 г. // Тамсама. 1862. № 48. Дадатак. С. (1). Отчет о действиях Псковского статистическо го комитета за 1862 г. // Тамсама. 1863. № 22. 4 чэрв. С. 384 і інш. Спіс афіцыйных публікацый у губернскіх ведамасцях Пскоўскага ГСК, дзе М.В.Фурсаў быў таксама членам камісій па статыстыцы народнай асветы, вывучэнні пытання пра раскладку земскіх збораў і інш., з 1862 (№ 22) да 1864 (№ 41) гл. у выд.: Васильев И.И. Библиографический указатель статей, относящихся к Псковской губернии. 1517 — 1887. Псков. 1891. С. 74 — 76. Сярод калегаў М.В.Фурсава па Пскоўскаму ГСК найбольш вядомыя гісторык М.Сямеўскі, дзекабрыст М.Назімаў, літаратар Н.Яхантаў.
[ 2 ] Императорское Московское археологическое общество в первое пятидесятилетие его существования (1864 — 1914). Т. 2. Москва, 1915. С. 385.
[ 3 ] Нам вядомыя артыкулы пра М.Фурсава ў наступных выданнях: а) Каробушкіна Т. // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т. 10. Мінск. 1974. С. 653; б) Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Т.5. Мінск. 1981. С. 624; в) Б.П. // Белорусская ССР. Краткая энциклопедия. Т.5. Мінск. 1982. С. 653; Каханоўскі Г. // Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск. 1993. С. 632; д) Б.П. // Беларусь. Энцыклапедыч ны даведнік. Мінск. 1995. С. 735—736; е) Каханоўскі Г.А. // Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Мінск. 1995. С. 567.
[ 4 ] Index bio-bibliographicus notorum hominum corp. alphabeticum. 1. Sectio generalis. V. 79. Osnabrьck. 1966. P. 74.
[ 5 ] Мы маем на ўвазе артыкул „Борисов камень в селе Высоком Городище Сенненского уезда Могилевской губернии” // Могилевские Губернские Ведомости (далей — МГВ). 1886. Ч. н. № 42. 24 траўня. С. 182—183. Звесткі пра іншыя яго публікацыі ў названай газеце пад час рэдакцыі М.Фурсава (да 1897) гл. у выд.: ХХV Библиографический указатель трудов Е.Р.Романова (1876—1901). Могилев. 1901. С. 4—12; Романов Е.Р. Указатель к неофициальной части „Могилевских губернских ведомостей” с 1839 по 1899 г. Могилев. 1899. С. 20—23 (псеўд. Радимич, Р.).
[ 6 ] МГВ. 1901. Ч. н. № 42. 26 траўня. С. 181.
[ 7 ] Тамсама. 1901. Ч.н. № 43. 30 траўня. С. 185—186. Б. подп.
[ 8 ] Непрацягласць хваробы М.В.Фурсава відавочная. Па публікацыі: „Отчет Могилевской женской воскресной школы за 1900—1901 учебный год”. Могилев. Тип. Губ. правл. (1901) 48, ІІ с. (2 марта 1900 — 2 марта 1901), фінансавая частка якога была ім падпісаная як загадчыкам гаспадарчай часткі (с. 46). З справаздачы вынікае, што пропускаў навучальных заняткаў у М.Фурсава па пасадзе выкладчыка арыфметыкі 4-й групы (с. 25) не было.
[ 9 ] Дата найвышэйшага надання названага чына — 28 снежня 1879 г. — вызначаецца па публікацыі: Высочайшие награды // Циркуляр по Виленскому учебному округу. 1880. № 2. Люты. С.36.
[ 10 ] Слова „затем” ананімны аўтар некралога ўжывае ў двух значэннях: „впоследствии” і „также”.
[ 11 ] Год нараджэння супадае з разлічаным па „Послужному списку инспектора классов Псковского училища военного ведомства, колл. сов. Фурсова. Сост. к 7 января 1865 года”, які захоўваецца ў фонде Міністэрства народнай адукацыі (РГИА, ф. 733, оп. 120, д. 227), дзе пазначаны ўзрост: 40 гадоў (л. 208об-209).
[ 12 ] Згодна з „Списком студентам и вольным слушателям…”, які прыкладаецца да кнігі праф. В.Грыгор’ева „Императорский Санкт-Петербургский университет в течение первых пятидесяти лет его существования”, СПб, 1870, Мацвей Фурсаў скончыў у 1848 г. 1-е аддзяленне Філасофскага факультэта па разрадзе агульнай славеснасці кандыдатам (CLXXXVII).
[ 13 ] Дакладная дата прызначэння М.Фурсава на дзяржаўную службу аднолькавая ва ўсіх вядомых нам крыніцах, у т.л. у выданні: Памятная книжка Виленского учебного округа на 1882/83 учебный год // Циркуляр по Виленскому учебному округу, 1883, № 4. Дадатак. С. 38, і адпавядае 16 лістапада 1848 г. У паслужным спісе, згаданым у кам. 11, пазначана дата ўваходжання на пасаду старшага настаўніка гісторыі 1-га разраду: 26 студз. 1848 г. (л. 208об.-209).
[ 14 ] Гады службы і пасада М.Фурсава ў названай гімназіі (1848—1858) прыведзены ў выданні: П.А.Говорливый. Историческая записка пятидесятилетия Псковской губернской гимназии и состоящего при ней пансиона. СПб. 1884. С. 93, і пацвярджаюцца звесткамі Памятных кніжак Пскоўскай губерні на 1850—1858 г.
[ 15 ] Згодна з ужо згаданым „Послужным списком…”, прызначаны на гэтую пасаду найвышэйшым загадам № 50 ад 16 лістапада1885 г., заняў пасаду 13 студз. таго самага года (л. 211об.-212).
[ 16 ] Пераведзены на пасаду Шавельскага дырэктара вучылішчаў, якая прадугледжвала і кіраўніцтва гімназіяй у якасці дырэктара, загадам № 8 ад 2 красавіка 1865 г. (апубл. у выд.: Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1865. № 1, красавік. С. 27). Межы дырэкцыі (Шавельскі, Расонскі і Цельшаўскі ўезды Ковенскай губерні) вызначаныя Меркаваннем Дзяржаўнага савета, найвышэйша зацверджаным 15 ліпеня 1865 г. (апубл. тамсама. 1865. № 4. Верасень і кастрычнік. С. 6).
[ 17 ] Пераведзены на пасаду Слуцкага дырэктара вучылішчаў па прапанове кіраўніка Міністэрства народнай адукацыі № 11243 ад 28 кастрычніка 1872 г., апубл. тамсама. 1872. № 12. Снеж. С. 473—474.
[ 18 ] Дата прызначэння М.Фурсава на пасаду дырэктара Магілёўскай гімназіі пазначана ў „Памятной книжке Виленского учебного округа на 1882/83 учебный год”, прыкладзенай да № 4 цытаванага выдання за 1883 г. (с. 38) і адпавядае 4 снежня 1876 г.
[ 19 ] „Предложением г. министра народного просвещения от 26 июля за № 11404 директор Могилевской гимназии, действительный статский советник, Фурсов уволен от службы, за выслугою срока, с дозволени ем носить после отставки мундирный полукафтан, последней должности присвоенный.” Цытуецца па тым самым выданні. 1866. № 8. Жнів. С. 379. Тэрмін службы, неабходны для выслугі поўнай пенсіі па МНА, складаў 25 гадоў.
[ 20 ] Падамо фармулёўку прызначэння на гэтую пасаду: „Начальником губернии (т.е. А.С.Дембовецким) редактор Могилевских губернских ведомостей статский советник К.Рубановский уволен от этой должности согласно прошению, а на его место назначен действительный статский советник Фурсов, изъявивший на это согласие вследствие сделанного ему Его Превосходительством предложения (Перемены по службе // МГВ. 1883. № 13. 12 лют. С. 45). Першы нумар газеты пад рэдакцыяй М.Фурсава (1883. №12) выйшаў не 7, а 9 лютага, апошні (1897. № 91), — не 15, а 12 лістапада.
[ 21 ] Ацэнка асабістага ўнёску М.Фурсава ў палітыку русіфікацыі Заходняга краю не супадае не толькі з пункам погляду каментатара, але і з меркаваннем урада, бо сярод шматлікіх узнагарод гэтага дзеяча не было медаля „В память усмирения польского мятежа”. Падамо іх спіс: ордэны св. Уладзіміра 3 і 4 ступені, Станіслава і Ганны 2 ступені з імп. каронай, брыльянтавы пярсцёнак, медаль на памяць пра вайну 1853—1856 г. (Памятная книжка Виленского учебного округа за 1885/86 учебный год. Прилож. к № 1 Циркуляра по управлению Виленским учебным округом за 1886 г. С. 40).
[ 22 ] Гэта азначае, што М.Фурсаў не карыстаўся становішчам дырэктара гімназіі для ліхвярства за кошт гімназічнай казны і гандлю атэстатамі, медалямі і вакансіямі для першакласнікаў. Меркаванне аўтара некралога пацвярджаецца ўспамінамі калегі М.Фурсава па Шавельскай гімназіі настаўніка грэцкай мовы (пазней — драматурга) Н.Кулакова (Воспоминания педагога // Наша старина. 1916. № 9/10. С. 659—674), логікай паводзінаў М.Фурсава, які імкнуўся забяспечыць вакансіі для ўсіх абітурыентаў, здольных вучыцца ў гімназіі. Жыхары Магілёва неаднаразова давяралі яму адказныя пасады ў грамадскіх арганізацыях.
[ 23 ] Да прыезду ў Магілёў М.Фурсаў быў у двух навуковых арганізацыях: а) 22 снежня 1861 г. ён быў абраны ў першы склад рэфармаванага па палажэнні 1860 г. Пскоўскага ГСК, дзе працаваў у складзе камісіі, што разглядала пытанні публікацыі ў памятных кніжках і губернскіх ведамасцях Пскоўскай губерні (Отчет о действиях Псковского губернского статистического комитета за 1861 год // ПскГВ. 1862. № 22. 27 сакавіка. С. 318); б) 9 снежня 1865 г. адбылося яго абранне сапраўдным членам Ковенскага ГСК (журнал заседания Ковенского губернского статистического комитета 9 декабря 1865 г. // Ков.губ.вед. Ч. н. № 58. 22 снеж. С.229).
[ 24 ] Маецца на ўвазе беспрэцэдэнтная ў гісторыі ГСК Расійскай Эмперыі трохтомавая калектыўная манаграфія, выдадзеная ў 1882—1884 г. пад рэдакцыяй і па распараджэнні кандыдата Універсітэта св. Уладзіміра, старшыні Магілёўскага ГСК, губернатара (з 1872 г.) А. С. Дэмбавецкага. М.Фурсаву было даручана напісаць два артыкулы: а) Исторический очерк Могилевской губернии (назв. выд. Т. 1. Могилев. 1882. С. 1—159. 2-і пг., і б) (у суаўтарстве з настаўнікам старажытных моваў Магілёўскай гімназіі Н.В.Тымінскім) Училищное дело в губернии со времени присоединения Белорусского края к России, т.е. последней четверти XVII столетия (Тамсама. Т. 2. Могилев. 1884. С. 895—945). Першы артыкул заснаваны пераважна на апублікаваных крыніцах, якія адносяцца да ІХ ст. — 1831 г., у другі ўведзены ў навуковы зварот сярод іншых дакументаў матэрыялы гімназічнага архіва. Абодва фрагменты публікаваліся таксама асобнымі выданнямі. Пра суаўтара другога артыкула, які праслужыў у Магілёўскай гімназіі больш за чвэртку стагоддзя, гл.: Тыминский Н.О. (1851—1908) // Пятидесятилетие Петроградского историко-филологического института. Биогр. словарь лиц, окончивших курс института. Ч. 1. Пг. 1917. С. 82.
[ 25 ] Памылка на чвэрць стагоддзя. Гл. артыкул: Об основах училищного порядка. (Читано в Совете Псковского женского училища) // ПскГВ. 1881. Ч. н. № 40. 11 кастр. С. 727—730. Подп.: Фурсов. Назавем таксама яго першыя публікацыі ў Ковенскіх ГВ: Открытие народных училищ в Радзивилишках и Серейках, Шавельского уезда (1866. Ч. н. № 20. 19 сак. С. 76. Подп.: Ф), Магілёўскіх ГВ: Извещение (о результатах экзаменов в Могилевской гимназии) (1882. № 49. 19 ліп. С. 187—188. Подп.: Директор Могилевской гимназии), а таксама шматлікія тэксты педагагічнага зместу ў выд. „Циркуляр по управлению Виленским учебным округом 1867—1886 г.”
[ 26 ] Обучение счету в первоначальных народных школах. Составил директор Могилевской мужской гимназии М.В.Фурсов. Могилев на Днепре. Тип. Ш.Фридмана. 1884. 37(3) с. Увесь наклад — 1200 экз. — быў уласнасцю Магілёўскага Богаяўленскага брацтва (Отчет Могилевско го Богоявленского братства за 1884 г. // Могилевские еп. Ведомости. 1886. Ч. аф. № 6. 21 лют. С. 35). Аўтар з 4 сакавіка 1883 г. да 22 кастрычніка 1884 г. быў старшынёй савета Брацтва. Быў перавыбраны па просьбе, але заставаўся сапраўдным членам гэтай арганізацыі да 1887 г. ([Тихомиров Д.] Общее годичное собрание членов Могилевского Богоявленского братства // Могилевские еп. вед. 1884. № 8. С. 165. Подп.: Д. Т-в; Журнал общего собрания Могилевского Православного Богоявленского братства. 12 янв. 1886 // Тамсама. № 3. Ч. аф. 21 студз. С. 14; Отчет Могилевского Православного Богоявленского братства за 1886 г. // Тамсама. № 3/4. Ч. аф. 21 студз./ 1 лют. С. 90; Отчет Могилевского Православного Богоявленского братства за 1887 г. // Тамсама. 1888. № 6/7. 21 лют./ 1 сак. Ч. аф. С. 131). У апублікаваных спісах іншых рэлігійных арганізацый М.Фурсава не было. Падручнік складзены з улікам асаблівасцяў беларускай метралогіі і прызначаўся для настаўнікаў царкоўна-прыходскіх школ, якія не мелі неабходнай прафесійнай падрыхтоўкі.
[ 27 ] Апубл. пад той самай назвай у названым выд. у 1886 г. Ч. н. № 9. 28 студз. С. 41; № 10. 1 лют. С. 45; 5 лют. С. 50—51; № 12. 8 лют. С. 54; № 13. 12 лют. С. 58—59; № 14. 15 лют. С.63; № 16. 22 лют. С. 72; № 17. 26 лют. С. 76; № 19. 5 сак. С.85; № 20. 8 сак. С. 88—89. Без подпісу. Часткова супадае даслоўна і па змесце з тэкстам кнігі „Отчет о состоянии Могилевской мужской гимназии в 1884 г.” (Могилев на Днепре. Скоропечатня и литография Ш. Фридмана. 1885. 76 с.), надрукава най па распараджэнні М.Фурсава як дырэктара гімназіі, уключна з нетрадыцыйнай датай заснавання гімназіі 1789 г., што пацвярджае аўтарства артыкула.
[ 28 ] Апубл. пад назвамі: Печатание книг на русском языке в Могилевском крае под владычеством Польши // Тамсама. 1893. Ч. н. № 11. 6 лют. С. 40—42. Подп.: М.В.Фурсов, январь 1893 г. (о книгах XVII—XVIII вв.); Добавление к статье, напечатанной в № 11 губернских ведомостей о типографском деле в Могилевской губ. // Тамсама. № 25. 22 сак. С. 94 (о книгах 1816—1893 гг.). Аўтарства ананімнай часткі пацвярджаецца ў выд.: Романов Е.Р. Указатель к неофициальной части „Могилевских губернских ведомостей” с 1893 по 1899 год. Могилев. 1899. С. 22.
[ 29 ] Апубл. пад назвай, пазней выкарыстанай Раманавым як складальнікам аднаіменнага зборніка: Могилевская старина // Тамсама. 1894. Ч. н. № 82. 12 кастр. С. 337; № 86. 26 кастр. С. 355—356; № 87. 29 кастр. С. 362; № 88. 2 ліст. С. 367—368; № 92. 16 ліст. С. 383—384; № 99. 10 снеж. С. 324; № 102. 21 снеж. С. 341—342. Большая частка фрагментаў гэтай каментаванай публікацыі судовых справаў 1577—1588 і 1680 г. па магдэбургскім праве не падпісаная, пачатак (у № 82) падпісаны М.Ф., канец (у №№ 99, 102), адпаведна, М.Ф-ъ. Абодва псеўданімы раскрытыя ў вядомым слоўніку І.Масанава, без указання крыніцы (магчыма, ёю быў каментаваны намі тэкст), а першы з іх — у выд.: Саламевіч Я. Слоўнік беларускіх псеўданімаў і крыптанімаў. Мінск. 1983. С. 201, з спасылкай на слоўнік Масанава. Мы лічым гэтае раскрыццё правільным не толькі па супадзенні ініцыялаў з імем М.Фурсава, але і таму, што нумар газеты з публікацыяй некралога падпісаны Е.Раманавым, які быў добра знаёмы з працамі М.Фурсава і зафіксаваў названы артыкул у прыгаданым паказальніку зместу „Могилевских губернских ведомостей” пад той самай назвай, як і ў некралогу. Галоўны аргумент аўтарства М.Фурсава артыкулаў у названай газеце, падпісаных М.Ф., — прамое ўказанне ў прыгаданым артыкуле „Печатание книг на русском языке…” (Тамсама. 1893. № 11. 6 лют. С. 40—42) на яго аўтарства артыкула „О рукописном сборнике духовных стихов, записанных в Могилеве в начале ХІХ текущего столетия” // Тамсама. 1891. № 6. 19 студз. С. 21—22; № 13. 13 лют. С. 49 (назва: Духовные стихи. Из Могилевского сборника), падпісанага гэтым псеўданімам.
[ 30 ] Дакладная назва: Поселения смоленских кривичей в пределах нынешней Могилевской губернии // Тамсама. 1895. Ч.н. № 70. 2 вер. С. 293—294. Подп.: М.Фурсов. У артыкуле выказана меркаванне пра пачатковую дату беларускага глотагенэза: мяжа двух тысячагоддзяў новай эры.
[ 31 ] Больш дакладна: Бытовая сторона Буйницкого монастыря по древним историческим актам // Тамсама. 1883. № 22. С.86—87. Б. подп. Па дакументах 1641—1759 г. Аўтарства М.Фурсава пацвярджаецца вытрымкай з справаздачы пра стан Магілёўскай гімназіі ў 1884 г., апубл. у выд.: Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 4. С. 122, дзе названы актыкул уключаны ў спіс публікацый дырэктара гімназіі ў губернскіх ведамасцях пад літарай а) і пад назвай „Буйницкий мужской монастырь по актам XVII и XVIII столетий”.
[ 32 ] Королевский лист (указ) на отдачу в трехлетний откуп евреям могилевских корчем // Тамсама. 1883. № 72. 7 вер. С. 281. Гістарычна -філалагічны каментар дакумента ад 29 студз. 1552 г., першапачат кова апубликаванага ў выд.: Русско-еврейский архив. Т. 1. СПб. 1882. Аўтарства М.В.Фурсава пацвярджаецца называннем у прыгаданым спісе яго публікацый у губернскіх ведамасцях пад літарай г) і пад назвай „Королевский лист (указ) на отдачу евреям в трехлетнюю аренду могилевских корчем”.
[ 33 ] Почему, когда и откуда появились на Литве евреи // Тамсама. 1884. Ч. н. №20. 10 сак. С. 77—78. Б. подп. Артыкул напісаны па апублікаваных крыніцах XIV—XVI ст. У нас няма іншых сведчанняў аўтарства гэтага артыкула, аднак, па сэнсавых супадзеннях з папярэднім (Королевский лист 1532 г.), мы лічым аўтарства М.Фурсава зусім верагодным.
[ 34 ] Где в Могилеве был построен путевой дворец Екатерины Великой? // Тамсама. 1884. Ч. н. № 77. 26 вер. С. 290. Б. подп. Па дакументах з архіва Магілёўскай гімназіі. Заканчэнне артыкула гл. у кам. 35.
[ 35 ] Где помещалась гимназия по открытии ее в Могилеве в 1809 г. сентября 19-го // Тамсама. 1884. Ч. н. № 80. 6 кастр. С. 302. Б. подп. Заканчэнне папярэдняга артыкула. Матэрыялы абодвух артыкулаў (тэксты дакументаў уключна) знаходзяць адпаведнасць у выд.: Отчет о состоянии Могилевской мужской гимназии в 1884 г. Могилев-на-Днепре. 1885.
[ 36 ] Водворение и успехи православия на Литве и в Белоруссии // Тамсама. 1885. Ч.н. № 24. 23 сак. С. 88; № 25. 27 сак. С. 92; № 26. 30 сак. С. 97; № 27. 3 крас. С. 100. Б. подп. Па крыніцах да XIV ст. уключна. Тэкст адлюстроўвае пункт погляду М.Фурсава на гісторыю ўзаемадзеяння хрысціянскіх канфесій у Заходнім краі, зафіксаваны ў многіх публікацыях газеты, якую ён рэдагаваў, г.зн. атрыбуцыя аўтара некралога зусім верагодная. Адзначым дарэчы, што ў рэлігійным друку М.Фурсаў не супрацоўнічаў.
[ 37 ] Надрукавана пад той самай назвай у тым самым выданні. Ч.н. 27 ліст. № 95. С. 390. Подп.: М.Ф. О памятных датах октября в истории России. Пра подпіс М.Ф. як псеўданім М.Фурсава гл.кам.29. Большасць ананімных публікацый па храналогіі Расіі ў „Могилевских губернских ведомостях” мы не змаглі атрыбутаваць.
[ 38 ] Мы лічым даказаным аўтарства М.Фурсава ў дачыненні да 176 тэкстаў, апублікаваных у „Могилевских губернских ведомостях”. У гэты лік не ўваходзяць рэдакцыйныя аб’явы, нераскрытыя ананімы.
[ 39 ] Паводле сведчання аўтара артыкула „Историческая записка о Могилевской губернской библиотеке” // МГВ. 1898. Ч. н. № 62. 5 жн. С. 247—248. Подп. В.О. (верагодна — в.а. сакратара Магілёўскага ГСК, у чыім падпарадкаванні была бібліятэка, У.М. Астроўскага), М.Фурсаў пачаў упарадкаванне і каталагізацыю названай бібліятэкі ў 1882 г. У выніку, з дазволу губернатара Дэмбавецкага ад 17 чэрвеня 1889 г., быў апублікаваны „Каталог книг и периодических изданий Могилевской публичной библиотеки, состоящей при местном статистичес ком комитете, с кратким перечнем содержания изданий, предпринятых учеными обществами и комитетами по собиранию сведений о России. Составлен в 1889 г.” Могилев-на-Днепре. Типогр. губ. правления. 1889 [4], 80, 27, 46 с. Прадмова „Несколько слов от составите ля” (с. 3, ненум.) падпісаная псеўданімам М.Фурсава ў губернскіх ведамасцях: М.Ф. На адзіным вядомым экзэмпляры, што захоўваецца ў РНБ, ад рукі пазначаны кошт: 75 к.
[ 40 ] Калекцыі музея Магілёўскага ГСК, разрабаванага пад час Вялікай Айчыннай вайны, каталагізаваныя ў кнігах: Описание Могилевского музея (редактора губернских ведомостей М.В.Фурсова), Могилев. губ. тип. 1891. 82 с., у трох дадатках да яго 1891—1893 г. і ў другім выданні: Описание Могилевского музея, сост. М.В.Фурсовым. Могилев-на-Днепре. 1898. 106 с. Сярод экспанатаў — дары Фурсава, яго археалагічныя знаходкі і элементы экспазіцыі, выкананыя яго вучнямі, сярод якіх адзначым павялічаную копію гравіраванага віда Магілёва XVIII ст., зробленую ў 1886 г. васьмікласнікам гімназіі Эванам Арнольдам (згадваецца ў гістарычна-тапаграфічным артыкуле апекуна музея М.Фурсава „О картине, изображающей Могилев в XVIII столетии” // МГВ. 1893. № 56. 14 ліп. С. 196—197). Пра музейную дзейнасць М.Фурсава гл.таксама: Островский В.Н. Отчет по Могилевскому музею за 1898 г. МГВ. 1899. № 46. 9 чэрв. Дадат. С. 1—3.
[ 41 ] На ІХ археалагічным з’ездзе М.Фурсаў, як прадстаўнік Магілёўскага ГСК, выступіў з дакладам „Курганные раскопки пяти уездов Могилевской губернии в 1892 г.” (зачытаны ў аддзяленні „Первобытные древности” 4 жн. 1893 г., цалкам апублікаваны ў выд.: „Труды ІХ археологического съезда”. Т. 1. 1895. С. 236—245). 13 жн., у адсутнасць дакладчыка, на пасяджэнні аддзялення „Памятники быта” праф. С.Ф.Платонаў зачытаў яго рэферат пра беларускае свята „Свечи” (Известия ІХ археологического съезда в г. Вильне. 1893. № 1. Б.д. С. 5; № 6. 4 жн. С. 2—3; № 13. 13 жн. С. 11—12; Труды ІХ археологического съезда. Т. 2. Протоколы. Москва, 1897. С. 113—114. Па выніках працы на з’ездзе 29 ліст. 1893 г. М.Фурсаў адзінагалосна быў абраны членам-карэспан дэнтам Эмп. Магілёўскага археалагічнага таварыства, пра што паведамлялася ў неаф.частцы МГВ, № 100 ад 15 снеж. (с. 395).
[ 42 ] Пра арганізацыю і методыку археалагічных даследаванняў 60 курганных могільнікаў у даліне Дняпра з 7 ліпеня да 9 верасня 1892 г. па праграме ІХ археалагічнага з’езда М.Фурсавым і кандыдатам Маскоўскага універсітэта С.Чалоўскім дае ўяўленне „Дневник курганных раскопок, произведенных по поручению г. начальника Могилевской губернии А.С.Дембовецкого, в течение 1892 г. в уездах Рогачевском, Быховском, Климовичском, Чериковском и Мстиславском д.ст.сов. Фурсовым и старшим чиновником особых поручений при губернато ре Сем. Юл.Чоловским”, апублікаваны як у выглядзе дадатка да Памятнай кніжкі Магілёўскай губерни на 1893 г., Могилев, [1893]. С. XXVI—LXXXIII, так і асобным выданнем. У выніку раскопак вызначыліся 4 варыянты обраду трупаспалення, датаванне якіх з-за нераспрацаванасці шкалы керамікі ў гэты час было немагчымым. Два варыянты былі атрыбутаваныя М.Фурсавым, па летапісных аналогіях, як славянскія, два іншых, напэўна, належалі да ранняга жалезнага веку.
[ 43 ] Адзінае сведчанне магілёўскага друку пра раскопкі М.Фурсава пасля Віленскага з’езда адносіцца да яго даследавання кургана каля м.Цяцерын (Цецержын) 2 жн. 1897 г. (Маленькая экскурсия в деревню // МГВ. 1897. № 65. 13 жн. С. 305. Подп. М.В.Фурсов). Нягледзячы на цікавасць рэдактара Магілёўскіх губ.ведамасцей да гістарычнай тапаграфіі Магілёва, пытанне пра арганізацыю раскопак і археалагіч ных назіранняў за будаўнічай працай у гэтым горадзе газета не ставіла, адкуль вынікае, што даследаванні культурнага слоя не былі дамінантай навуковых інтарэсаў М.Фурсава.
[ 44 ] Раскопки в Могилевской губернии в 1892 году // МГВ. Ч. н. 1892. № 91. 11 ліст. С. 359; № 92. 14 ліст. С. 355—366. Б.подп.
[ 45 ] У ананімнай публікацыі М.Фурсава „Добавление к статье, напечатанной в № 11 губернских ведомостей о типографском деле в Могилевской губ.” // МГВ. 1893. № 25. 22 сак. С. 94 (гл. кам. 28), апрача „Дневника курганных раскопок…”, названы таксама рэферат аўтара „по поводу раскопок”, надрукаваны ў Магілёве ў кан. 1892 г., аднак дакладная яго назва и месца знаходжання экзэмпляраў, якія захаваліся, нам невядомыя.
[ 46 ] З 2 сакавіка 1897 да 2 сакавіка 1901 г. М.Фурсаў загадваў гаспадарчай часткай і выкладаў арыфметыку ў гэтай навучальнай установе, эпізадычна замяняў настаўнікаў іншых навучальных прадметаў. Мяркуючы па складзеных ім грашовых справаздачах, педагогі і адміністрацыя жаночай нядзельнай школы працавалі бясплатна. ([Фурсов М.В.] Открытие женской воскресной школы в Могилеве // МГВ. 1897. Ч. н. № 19. 5 сак. С. 98. Подп.: М.Ф.; [Фурсов М.В.] Могилевская женская воскресная школа // Тамсама. 1897. Ч. н. № 87. С. 419; Акт в женской воскресной школе // Тамсама. 1898. Ч. н. № 24. 24 сак. С. 99—100. Б.подп.; [3-я годовщина женской воскресной школы. Акт 3 апреля] Тамсама. 1900. Ч. н. № 27. 5 крас. С. 125—126; Отчет Могилевской женской воскресной школы с марта 1898 по март 1899 г. Могилев. 1899. С. 4, 9—10, 16—17; Отчет Могилевской женской воскресной школы с марта 1899 по март 1900 г. Могилев. 1900. С. 8, 24—25, 30—32; Отчет Могилевской женской воскресной школы за 1900—1901 учебный год. Могилев. [1901]. С. 8, 25, 44—46. Тое самае скар.: МГВ. 1901. Ч. н. № 31. 18 крас. С. 137—138. Б. подп.
[ 47 ] Пра дату пачатку хваробы М.Фурсава дае ўяўленне тэлеграма, якую ён даслаў 25 лютага 1901 г. магілёўскаму губернатару Н.А.Зіноўеву з нагоды яго ад’езду на новае месца службы: „Удерживаемый болезнью в постели, я не имею возможности лично проститься с Вашим Превосходительством” (МГВ. 1901. № 17. 28 лют. С. 85).
[ 48 ] У дадзеным выпадку ранг пасады і класнага чына супярэчаць адно аднаму: класны чын сапраўднага стацкага саветніка адпавядаў 4-му класу (па пасадзе, у сістэме Міністэрства народнай асветы — папячыцель навучальнай акругі або дырэктар дэпартамента), а клас яго апошняй пасады (дырэктар гімназіі) — пятаму. Гэтую супярэчнасць у маштабе імперыі бюракратыя з 1880-х гадоў спрабавала вырашыць шляхам адмены грамадзянскіх чыноў, але далей за абмеркаванне ў Дзяржаўным Савеце справа не пайшла.
[ 49 ] Тут памылка: калі пад служэннем Радзіме разумець дзяржаўную службу, то яе тэрмін у М.Фурсава складаў 38 гадоў (у т.л. 31 па Міністэрстве асветы і 7 па вайсковым ведамстве), а з улікам яго рэдактарскай працы ў МГВ і педагагічнай у жаночай нядзельнай школе — 53 гады.
[ 50 ] Эмя і адрас домаўладальніка нам невядомыя. Да выхаду ў адстаўку М.Фурсаў, па пасадзе дырэктара гімназіі, меў права на бясплатную казённую кватэру і жыў у Слуцку — ў аднапавярховым драўляным доме, арандаваным для гімназіі рэфармацкім сінодам, а ў Магілёве — ў адным з трох драўляных флігеляў, што належалі гімназіі. (Фурсов. Из отчета по управлению Слуцкой гимназии за 1875 г. // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1876. № 5. Травень. Ч.н. С. 190; Яго ж: Отчет о состоянии Могилевской гимназии в 1884 году. Могилев-на-Днепре. 1885. С.17).
[ 51 ] Імя ўдавы М.Фурсава вызначаецца паводле дакумента: „Предложе нием Министерства народного просвещения от 24 сентября 1901 года за №25559 назначены: <…> 6. Вдове умершего в отставке, с пенсиею, б.директора Могилевской гимназии д.ст.сов. Фурсова, Евфимии Фурсовой, на основании т. ІІІ св.законов (изд. 1896 г.) Уст. о пенсиях и единовременных пособиях, стст. 99Ю 104, 198, 345 и 348, за свыше 30-летнюю службу ее мужа, пенсия в размере половины оклада пенсии (1020 руб.), производившейся покойному Фурсову в отставке, а именно: по 510 руб. в год, с производством этой пенсии с 27 мая 1901 года, т.е. со дня смерти Фурсова, из Могилевского казначейства”. (Назначение пенсий и единовременных пособий // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1901. № 9/10. Кастр./ліст. С. 1018—1020.) Дата смерці М.Фурсава тут, відавочна, супадае з датай яе рэгістрацыі. Для параўнання памеру пенсіі Я.Фурсавай пакажам, што гадавы аклад рэдактара губернскіх ведамасцяў у гэты час складаў 600 руб., а сакратара губернскага статыстычнага камітэта — 750 руб.
[ 52 ] Тут названыя памеры пенсій асобаў, якія праслужылі да 1901 г. па Міністэрстве народнай асветы ад 25 да 30 гадоў, г.зн. да М.Фурсава яны прамога дачынення не маюць. Падамо тэкст дакумента: „Предложением г.министра народного просвещения от 12 октября 1886 г. за № 15009 назначена пенсия уволенному от службы, за выслугой срока, б.директору Могилевской гимназии действительному статскому советнику Фурсову, за свыше 30-летнюю его службу, собственно по учебной части министерства народного просвещения, в размере полного оклада жалования, присваиваемого должности директора Могилевской гимназии, по штату 17 апреля 1859 г., а именно 850 р., с 1/5 долей оной — 170 р., а всего по 1020 р. в год, взамен пенсии 800 р., производившейся со дня подачи Фурсовым, по выходе в отставку, прошения о назначении пенсии — 17 сентября 1886 г., из Могилевского губернского казначейства”. (Назначение пенсий и единовремен ных пособий // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 11. Ліст. С. 593). Да гэтага трэба дадаць а) што Міністэрства народнай адукацыі належала да даволі нешматлікіх ведамстваў, дзе выплочваліся пенсіі адначасова з заробкам чыноўнікам, што былі на сапраўднай службе; б) М.Фурсаў, які праслужыў 7 гадоў па навучальнай частцы ведамству, мог разлічваць на дабаўку да пенсіі, бо праслужыў звыш 35 гадоў, але для гэтага было неабходнае ўзгадненне з вайсковым міністэрствам; в) разлік пенсіі быў зроблены зыходна з сумы службовага акладу без „надбавки за руссификацию”, якая прызначалася чыноўнікам расійскага паходжання з унутраных губерняў за службу ў Заходнім краі.
[ 53 ] На пасадзе дырэктара мужчынскай гімназіі з 1889 г. быў выпускнік Пецярбургскага гістарычна-філалагічнага інстытута стацкі саветнік Іван Уладзіміравіч Свірэлін, што да іншых асобаў „из гимназической корпорации”, то гэта, верагодна, супрацоўнікі М.Фурсава, якія паступілі ў гімназію да 1886 г. (Гл.: Памятная книжка Могилевской губернии на 1902 г. Могилев-на-Днепре. 1902. С. 39—41).
[ 54 ] Рэдактарам неафіцыйнай часткі газеты, як ужо згадвалася, з 1897 г. быў вядомы беларусазнаўца, які скончыў Гомельскую прагімназію, стацкі саветнік, інспектар народных вучылішчаў Магілёўскай губерні Еўдакім Раманавіч Раманаў (Тамсама. 14, 16, 42); афіцыйнай — начальнік газетнага стала губернскага праўлення, які скончыў Канстанцінаўскі межавы інстытут, калежскі сакратар Леанід Эванавіч Эваноў (Тамсама. С. 12, 14).
[ 55 ] Выхаванец Марскога кадэцкага корпуса, стацкі саветнік, магілёўскі віцэ-губернатар (з 1893 г.) Аляксей Аляксеевіч Вяземскі (Тамсама. С. 10).
[ 56 ] З 1899 г. на пасадзе дырэктара Аляксандраўскага рэальнага вучылішча быў стацкі саветнік Мікалай Пятровіч Цыклінскі, які скончыў Пецярбургскі універсітэт (Тамсама. С. 41).
[ 57 ] Стацкі саветнік Уладзімір Сцяпанавіч Нячаеў, які скончыў Пецярбургскі універсітэт, быў на гэтай пасадзе з 1890 г. (Тамсама. С. 38).
[ 58 ] Фігура замоўчвання ў „Хронике архипастырских богослужений”, што друкавалася ў „Могилевских епархиальных ведомостях”, сведчыць пра тое, што Магілёўскі і Мсціслаўскі епіскап праасв. Міхаіл у саборы не ўдзельнічаў.
[ 59 ] МГВ. 1887. Ч. н. № 98. Снеж. С. 471—472. (Цытуецца с. 472. У артыкуле, апрача дакументаў, выкарыстаны таксама ўспаміны магілёўскіх старажылаў.)
[ 60 ] Историческая записка пятидесятилетия Третьей санктпетербургс кой гимназии, составленная по поручению педагогического совета Н.Аничковым. СПб. 1873. С. 52. 3-й па г. Пра складальніка гл. с. 6, 3-й па г. (№ 68) таго самага выдання.
[ 61 ] 26 жніўня 1872 г. (Историческая записка пятидесятилетия… СПБ. 1873. С. VI, 1-й паг.)
[ 62 ] Дакладнае месца знаходжання пазначана ў выд.: Нистрем К. Адрес-календарь санктпетербургских жителей. Т. 1. СПб. 1844. С. 96.
[ 63 ] Историческая записка пятидесятилетия… СПБ. 1873. С. 91, 132—135, 140—142, 2-й паг. изр.
[ 64 ] Тамсама. С 48, 2-й паг.
[ 65 ] Ведомость о числе учеников гимназий, прогимназий и реальных училищ Виленского учебного округа в начале 1878/9 учебного года // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1879. Ч. н. № 1. Уклейка.
[ 66 ] М.Фурсаў уваходзіў у склад камітэта па заснаванні ў Магілёве Аляксандраўскага рэальнага вучылішча (справаздача апублікаваная ў МГВ. 1885. Ч. н. № 13. 20 ліст. С. 391—392) і ўдзельнічаў у закладцы яго будынку 24 крас. 1884 г. (Тамсама. 1884. № 33. 29 крас. С. 26).
[ 67 ] Ведомость о результатах приемных испытаний и составе учеников гимназий и прогимназий Виленского учебного округа в начале 1885/6 учебного года // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 1. Ч. аф. Уклейка.
[ 68 ] Отчет о состоянии Могилевской мужской гимназии в 1884 г. Могилев, 1885. С. 43—47. Звесткі пра канфесіі былі заснаваныя на метрычных пасведчаннях, пра саслоўі — на копіях фармулярных спісаў бацькоў — чыноўнікаў і святароў, для падатковых саслоўяў — на пасведчаннях, выдадзеных сельскімі і гарадскімі таварыствамі, для дваран — дэпартаментам гарольдыі або дэпутацкім сходам. З 39 выпускнікоў 1884 г. 18 былі праваслаўнымі: 9 — дзеці чыноўнікаў (у т.л. 3 — афіцэраў), 4 — з дваран, 2 — з духавенства, 2 — з купецтва, 1 — з сялян. З 14 іудзееў двое былі дзецьмі чыноўнікаў (у дадзеным выпадку — лекараў), двое — з купцоў, 10 — з мяшчан. 7 выпускнікоў-каталікоў былі дваранамі.
[ 69 ] МГВ. 1883. Ч. н. № 51. 25 чэрв. С. 204; № 52. 29 чэрв. С. 208; № 68. 24 жн. С. 268; № 69. 27 жн. С. 272; № 75. 17 вер. С. 292; № 76. 21 вер. С. 296; № 82. 12 кастр. С. 322; № 83. 15 кастр. С. 325; № 84. 19 кастр. С. 330; № 85. 22 кастр. С. 334; № 86. 26 кастр. С. 338. Б. подп. Згадваецца пад літарай „д” пад назвай „Географические и исторические заметки на 3-й том издания Вольфа „Живописная Россия” у вытрымцы з справаздачы пра стан Магілёўскай гімназіі ў 1884 г. у якасці працы М.Фурсава (Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 4. Крас. С. 222).
[ 70 ] Памятная книжка Могилевской губернии на 1895 г. Могилев-на -Днепре. 1895. С. ІІ —ХХІІІ 3-й па г. Подп.: М.Фурсов.
[ 71 ] Отчет о состоянии Могилевской мужской гимназии в 1884 г. Могилев-на-Днепре. 1885. С. 25.
[ 72 ] Тамсама. С. 39.
[ 73 ] Куликов Н.Н. Назв. праца. С. 659—674.
[ 74 ] Апубл. у выд.: Памятная книжка Ковенской губернии на 1872 г. Ковна. 1871. С. 153.
[ 75 ] Фурсов, директор. Оъявление [о приеме в Шавельскую гимназию] // Ковенские губ. вед. 1871. Ч. н. № 57. 7 жн. С. 198. (Друкавалася тройчы.)
[ 76 ] От Ковенской мужской гимназии. [Объявление о приеме] // Тамсама. 1871. Ч. н. № 56. 4 жн. С. 187.
[ 77 ] Гл. данясенні М.Фурсава і распараджэнні акруговага начальства, апубл. у выд.: Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1871. № 9. Вер. С. 346—347; 1872. № 8. С. 353—354; 1872. №9. С. 369—370.
[ 78 ] Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1872. Ч. н. № 7. С. 225—227; тамсама. 1872. Ч. н. № 12. С. 467.
[ 79 ] У неаднаразова цытаваным намі „Отчете о состоянии Могилевской гимназии в 1884 г.” гэтая кніга не згадвалася.
[ 80 ] Як паведамлялася ў неназванай нататцы ў губернскіх ведамасцях, былы рэдактар гэтай газеты падараваў школе 50 кніг, а Я.Сыркін — 100. (МГВ. 1898. Ч. н. № 25. 28 сак. С. 103).
[ 81 ] Памятная книжка Псковской губернии на 1864 г. С. 9; на 1863. С. 26; на 1863. С. 10; на 1864. С. 8—9.
[ 82 ] Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1866. № 12. С. 19; 1871. № 11. С. 535; 1872. № 5. С. 173—196, № 12. С. 538; 1873. № 5. С. 286.
[ 83 ] Тамсама. 1875. № 5. С. 190; № 11. С. 576; 1874. № 5. С. 204; № 11. С. 535; 1875. № 2. С. 77; № 7. С. 356; 1876. № 3. С. 87—107; № 5. С. 173; № 6/7. С. 208.
[ 84 ] Тамсама. 1880. № 2. С. 72; № 5. С. 343; 1881. № 2. С. 61, № 9. С. 269; 1882. № 2. С. 167; № 4. С. 181; № 8. С. 331; № 3. С. 161; № 10. С. 401—426. У наступных афіцыйных публікацыях ведамасцяў пра прапушчаныя ўрокі навучальныя прадметы не называліся.
[ 85 ] Некралог гісторыка гімназіі гл.: Псковский гор. листок. 1887. № 52. 19 ліп. С. 3.
[ 86 ] Историческая записка пятидесятилетия Псковской губернской гимназии и состоящего при ней пансиона, составленная по поручению педагогического совета П.Говорливым. СПб. 1884. С. 41. 1-й паг. Гады працы М.Фурсава ў гэтай гімназіі ў якасці выкладчыка гісторыі (1848—1858), названыя ў гэтай працы (с. 93), тыя самыя, што і ў некралогу.
[ 87 ] [Фурсов М.В.] О метеорологических наблюдениях, произведенных при Слуцкой гимназии // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1874. Ч. аф. № 12. С. 611—612.
[ 88 ] Историческая записка о Слуцкой гимназии с 1617—1630—1901 г. Вільня. 1901. С. 193 2-й паг.
[ 89 ] [Фурсов М.В.] Отчет о состоянии Могилевской гимназии в 1879 г. // Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1880. Ч. н. № 5. С. 343, 361.
[ 90 ] Благодарность окружного начальства // Тамсама. 1886. Ч. аф. № 4. С. 215; Тое самае // Тамсама. 1886. Ч. аф. № 9. С. 417.
[ 91 ] Циркуляр по управлению Виленским учебным округом. 1886. № 1. Дадатак. С. 40.
[ 92 ] Першая дата аргументаваная вышэй, другая названая ў публікацыі прапановы міністра народнай асветы ад 12 кастр. 1886 г. (Тамсама. 1886. № 11. С.593).
[ 93 ] У аб’яве „От редакции” (МГВ. 1890. Ч. н. № 20. 10 сак. С. 75. Б. подп.) гаварылася, што тэксты фальклорных запісаў у літаратурнай апрацоўцы, як і розныя карэспандэнцыі аўтараў, што не пажадалі назваць сваё імя і месца жыхарства, публікавацца не будуць.
[ 94 ] МГВ. 1891. № 6. 9 студз. С. 21—22, № 13. 13 лют. С. 49. Подп.: М.Ф. Зборнік падараваны аўтарам Магілёўскаму музею.
[ 95 ] Пералічым публікацыі на гэтую тэму, якія, на нашу думку, належаць М.Фурсаву: Театральная заметка [благотворит. спектакль 22 мая] // МГВ. 1884. № 93. 31 траўня. С. 177. Подп.: Ф.; Обучение еврейских мальчиков огородничеству [в могилевской талмуд-торе] // Тамсама. 1895. № 84. 21 кастр. С. 360. Подп.: М.Ф.; Оршанская талмуд-тора // Тамсама. 1895. № 97. 6 снеж. С. 427. Б. п.; [Благотворительный] спектакль 21 июля (театральная заметка) // Тамсама. 1896. № 61. 31 ліп. С. 291. Б. п.
[ 96 ] Памятная книжка Могилевской губернии на 1893 г. Могилев. [1892] С. XLIV 3-й паг.
[ 97 ] РГИА. Ф. 549, оп. 2, д. 21, л. 46. Протаіерэем катэдральнага сабора, які быў абавязаны ўдзельнічаць у пахаванні пры саборы, з 1892 быў а. Стэфан Аўксенцевіч Бутамо (Памятная книжка Могилевской губернии на 1902 г. Могилев. 1902. С. 73).
[ 98 ] На нашу думку, складанне вычарпальна поўнай персанальнай бібліяграфіі ўвогуле немагчыма.
[ 99 ] МГВ. 1898. № 16. 25 лют. С. 67. Подп.: Е.Радимич.
[ 100 ] Созонов Михаил Петрович // Пятидесятилетие петроградского историко-археологического института. Биогр. словарь лиц, окончивших курс института. Ч. 1. Пг. 1917. С. 371—372.

Наверх

Райнэр Лінднэр. Беларускія гісторыкі пад Сталіным (1870–1945)

25 снежня, 1998 |


Калектыўна-бiяграфiчны нарыс нацыянальнай гiстарыяграфii (1870 — 1945)

Адукаваныя слаi пачатку савецкай эпохі былі структурна разнароднымі. Царскiя службоўцы, савецкiя энтузiясты, «буржуазныя спецыялiсты» i вузка адукаваныя выскачкi мусiлi ладзiць між сабою ў настаўнiцкiх вучэльнях, унiверсiтэтах, даследчыцкiх лабараторыях, мiнiстэрствах i партыйных ячэйках. Калi гэта ўдавался, то перадусiм дзякуючы разлiчаным на далёкую перспектыву намерам партыi прымусiць «лёкаяў капiталiзму» — як характарызаваў прафесiйную iнтэлiгенцыю Ленiн — удзельнiчаць у будаўнiцтве савецкай дзяржавы. Асаблiва чуйнымi паказалi сябе бальшавiкi ў сектары iдэалогii i камунiстычнай прапаганды. Паколькі Акадэмii навук у РСФСР, ва Украiне i ў Беларусі былi «арыстакратычнымi» ўстановамi i да канца дваццатых гадоў сапраўды заставалiся «iншароднымi целамi» ў савецкiм грамадстве, яны прыцягвалi да сябе найбольшую ўвагу[1]. Не выключэннем была i гiстарычная навука, пра што сведчыць прыклад Беларускай АН.

Аморфны склад савецкай прафесiйнай iнтэлiгенцыi ў 1920-30-х г. наогул i яе гiстарычнага сектару ў прыватнасці не дазваляе гаварыць пра гiсторыкаў праз іх бiяграфii, даследчыцкiя перспектывы, палiтычную заангажаванасць i г.д. Для беларускага гiстарычнага цэху яшчэ бракуе манаграфiчных прац кшталту заходняй гiстарыяграфii, напiсаных пра маскоўскую, пецярбургскую i кiеўскую школы[2]. У Менску вялiкае значэнне мела тое, што да 1921 г. акадэмiчных структур тут не было, і цяпер паўставалі імпазантныя калектывы нанова ствараных устаноў. Гiсторыкi з Кiева, Харкава, Масквы, Варшавы, Вiльнi i Менску, якія належалі не толькi да розных пакаленняў, але i да розных нацый, увасабляючы розныя палiтычныя перакананнi, ad hoc стваралi прафесiйную грамаду. Структурная своеасаблiвасць гiстарыяграфii ў БССР мусiла абумовіць i разнастайнасць гiстарычных канцэпцый.

У гэтым экскурсе разглядаюцца i параўноўваюцца жыццёвыя шляхі пяцi вядомых прадстаўнiкоў менскай супольнасцi гiсторыкаў. Да пэўнай ступені гэта бiяграфiчныя ўзоры беларускай i наогул савецкай гiстарыяграфii, якiя лёгка спаткаць паўсюль — да канчатковай змены пакаленняў (каля 1945 г.)[3].

1. Паходжанне i адукацыя

Гiсторыкi, якiя ў 1930-х выпрацавалі афiцыйную гiстарычную візію Савецкага Саюзу, амаль без вынятку атрымалi адукацыю ў царскай iмперыi. Гэта было пакаленне народжаных памiж 1880 i 1900 г., якiя, калi не сталi ахвярай рэпрэсiяў, вымерлi толькi са Сталiным. На прыкладзе беларускiх вучоных бачна, што гэтую ўзроставую групу аднолькава складалi апалагеты, талеранты i крытыкi бальшавiцкай дзяржавы. Тым больш дзiўна, што гэтае расколатае пакаленне, якое не валодала нiякiм патэнцыялам групавога кансэнсуса i патанала ў непрыстойных узаемападкопах i абвiнавачваннях, здолела спарадзiць трактоўку гiсторыi, што так уплывала на масы. Перавагi мелi апалагеты квiтнеўшай у паўсюдным «спецеедстве» агрэсiўнасцi маладога пакалення, якiя без вынятку прадстаўлялi гiстарычную пазіцыю партыi i самую партыю супраць «буржуазнай» i «старой» прафесуры. Пры гэтым, дзякуючы дапамозе партыi, «права» i час былi на iх баку. Фiтцпатрык убачыў сутнасную заканамернасць «культурнай рэвалюцыi» у вайне, якую вялi «маладыя супраць старых, junior against senior»[4].

Калi шукаць тлумачэння, чаму абраныя тут для даследавання беларускiя гiсторыкi, нягледзячы на такiя розныя навуковыя бiяграфii i рознае стаўленне да партыйнай дактрыны, разам i паасобку ўрэшце апыналiся пад рэпрэсiямi апарата (трое з iх забiтыя цi скончылi самагубствам), можна прыйсці да шматзначнай высновы: адным узростам памылкова тлумачыць разыходжаннi або гатовасць да кааперавання навуковай iнтэлiгенцыi раннiх савецкiх часоў. Супрацiў i напружанасць маглi вызначацца паходжаннем i ранейшай адукацыяй. Інтэнсiўнае выхаванне ў бацькоўскiм доме, патрабавальныя студэнцкiя штудыi або строгi акадэмiчны настаўнiк давалi кандыдату больш уласнага капiталу, чым яго маглi мець шматлiкiя выскачкі i самавукi ў гiсторыi[5].

Пяць беларускiх гiсторыкаў нарадзiлiся памiж 1867 i 1898 г. i належалi да тых дзвюх узроставых групаў, з якiх складаўся вучоны свет ранняга савецкага часу. Мiтрафан Вiктаравiч Даўнар-Запольскi, «Нестар» эканамiчна-гiстарычнага беларусазнаўства, з’явiўся на свет у гарадку Рэчыца ў сям’i пiсара. Пасля вучобы ў Мазырскай прагiмназii i 4-й Кiеўскай гiмназii з 1889 да 1894 г. штудыяваў гiсторыю ў Кiеўскiм унiверсiтэце. Вопыт маскоўскага эпiзоду працы ў якасцi асiстэнта архiварыя Мiнiстэрства юстыцыi малады гiсторык змог выкарыстаць у крынiцазнаўчых даследаваннях «Лiтоўскай Метрыкi». Вярнуўшыся ў Кiеў з грунтоўнай (800 старонак!) працай па тэме «Государственное хозяйство Великого Княжества Литовского при Ягеллонах», у 1898 г. ён здаў магiстарскi iспыт i апраўдаў чаканнi ягоных прафесараў, сярод якiх асаблiва выразны ўплыў на працу i характар Даўнара-Запольскага меў В.Антановiч. Без апошняга немагчыма ўявiць, як бы Даўнар узначаліў кафедру ў Кiеве ўжо ў 1901 г.[6]. Беларускi гiсторык з кiеўскiм адукацыйным багажом увайшоў сюды як прадстаўнiк той прафесiйнай iнтэлiгенцыi позняй царскай iмперыi, якая, хоць i займалася сваёй справай у савецкiя часы, аднак не прымала новую дзяржаву i была застарая для таго, каб змянiцца знутры. Як і М.Грушэўскi, М.Любаўскi, С.Платонаў ды С.Раждзественскi, гісторык Даўнар-Запольскi належаў да крытыкаў бальшавiзму, хоць першапачаткова быў і ў лагеры абаронцаў марксiсцкага гiсторыяпiсання. У спрэчках з неакантыянцамi яшчэ на пачатку стагоддзя ён падкрэслiваў, што толькi пачынаючы з марксiзму ў гiстарыяграфii прызнаецца «дамінуючае значэнне эканамiчнага фактару». Закліку неакантыянцаў («Назад да Канта!») Даўнар-Запольскi супрацьпаставiў «Назад да Маркса!»[7].

Больш ахвотным да кааперацыi з новай уладай быў Уладзiмiр Іванавiч Пiчэта. Ён нарадзiўся ў 1878 г. у Палтаве ў сербска-украiнскай сям’i. Ягоны бацька, які перабраўся ва Украiну з Герцагавiны, быў настаўнiкам, затым рэктарам дзвюх духоўных семiнарый у Вiцебску i Палтаве. Пiчэта ўвесь час меў клопаты з паходжаннем. У анкеце, з якой бралася большасць бiяграфiчных звестак, ён падае сваю нацыянальнасць як «украiнец»[8]. Роднаю мовай у сярэдзiне дваццатых ён назваў рускую i ўкраiнскую. Пра гуманiтарны характар адукацыi можна меркаваць не толькi па навучанні ў гiмназii, але i з ведання французскай, англiйскай, нямецкай, польскай, сербскай, балгарскай i чэшскай моў. У час студэнцтва ў Маскве ён непасрэдна кантактаваў з такiмi велiчынямi гiстарыяграфii, як В.Ключэўскi, М.Любаўскi, В.Гер’е, П.Вiнаградаў i М.Багаслоўскi. Ключэўскi вельмі высока адазваўся пра яго дыпломную працу «Юрий Крижанич о Московском университете». Настаўнiцкая дзейнасць у Екацярынаславе (цяпер Днепрапятроўск) i Маскве на 8 гадоў (1903-1911) затрымала яго шлях да прыват-дацэнцтва ў Маскоўскiм унiверсiтэце. Як i Даўнар-Запольскi, ён жыў хутчэй непалiтычным жыццём вучонага. У I сусветнай вайне, маючы 37 гадоў, таксама не браў удзелу. У анкеце Пiчэта мусіў адзначыць, што да, пад час i пасля вайны быў выкладчыкам ВНУ i не нёс вайсковай службы. У апошнi ваенны год пачаў iнтэнсiўна займацца беларускай гiсторыяй. У 1918 г. чытаў у Беларускiм народным унiверсiтэце ў Маскве курс лекцый па старажытнай гiсторыi Беларусi, які быў апублiкаваны пазней. У палiтыку ўвайшоў толькi тады, калi запрасілі ў Наркамасветы РСФСР для хуткай падрыхтоўкi арганiзацыi дзяржаўнага унiверсiтэта ў Менску, заснаванне якога (у Маскве) ў 1919 г. было ўжо вырашанай справай. Як большасць «буржуазных» спецыялiстаў, Пiчэта, не хаваючы сваiх немарксiсцкiх перакананняў, быў прынцыпова гатовы да супрацоўнiцтва з рэжымам. З такiмi вучонымі, як М.Багаслоўскi (ягоны настаўнiк), М.Лемке, П.Прэабражэнскi, А.Савiн, В.Сяргееў цi таксама Д.Петрушэўскi i Я.Тарле, гісторык Пiчэта ўтвараў вялiкую групу «спадарожнiкаў».

Да марксiсцкiх гiсторыкаў, якія, аднак, вытрымлівалi дыстанцыю, належыць стылiзаваны сёння пад вядучую фiгуру «беларусiзацыi» Усевалад Макаравіч Ігнатоўскi. Ён нарадзiўся 19 красавiка 1881 у Такарбх Берасцейскай вобл. (тады — Гарадзенскай губернi)[9]. Ягоны бацька, выхадзец з сялян, які ў першым пакаленнi атрымаў глыбокую адукацыю, быў адным са шматлiкiх школьных настаўнiкаў сярэдняга дабрабыту. Тым не менш, для трох сваiх дзяцей ён забяспечыў адукацыю вышэй за сярэднюю. Мiж тым Усевалад пасля наведвання Вiленскай духоўнай школы i Лiтоўскай духоўнай семiнарыi мусiў змянiць месца навучання з прычыны «ўдзелу ў рэвалюцыйных падзеях». У 1902 г. ён з вялiкiм поспехам скончыў гiмназiю ў Магiлёве. На гiстарычна-фiлалагiчным факультэце Санкт-Пецярбургскага унiверсiтэта, куды ён у 1902 г. залiчаны студэнтам, застаў знакамiтых гiсторыкаў сталiцы. Аднак i тут меў сутычкі з начальствам. Пасля выключэння ў вераснi 1905 г. ён прайшоў курс у Дэрпцкiм унiверсiтэце, па заканчэннi якога зноў быў дапушчаны да іспытаў у Санкт-Пецярбургскiм. З 1907 да 1909 г. працаваў настаўнiкам у правiнцыi, а ў 1911 г. на выдатна завяршыў штудыі гiсторыi ў Дэрпце. Найбольшы ўплыў атрымаў ад А.Ясiнскага, якi iнтэнсiўна займаўся гiсторыяй Лiтвы i Беларусi. Затым да 1915 г. служыў настаўнiкам гiсторыi ў Вiленскай прыватнай гiмназii сям’i Вiнаградава. Нарэшце перасялiўся ў Менск i з 1915 да 1920 г. працаваў дацэнтам i прафесарам у Інстытуце падрыхтоўкi настаўнiкаў (з 1919 г. — педiнстытут). Лекцыi i семiнары тых гадоў і сталi асноўным матэрыялам для «Кароткага нарыса гiсторыi Беларусi», якi выйшаў упершыню ў 1919 г.

Як і многiя маладыя iнтэлектуалы з унiверсiтэцкага асяроддзя, Ігнатоўскi рана заняўся палiтыкай. Моцна вабілі тады сацыял-рэвалюцыянеры, да якiх ён належаў з 1901 да 1918 г. У час Лютаўскай рэвалюцыi Ігнатоўскi працаваў у Яраслаўлi, куды эвакуявалі яго iнстытут. Сам у вайне не ўдзельнiчаў, ды i звесткi пра падзеi ў Петраградзе даходзiлi да яго толькi са спазненнем. Праз прыналежнасць да левых эсэраў Ігнатоўскi ўвайшоў у адукацыйную суполку «Наш край», якая паўстала ў 1915 i з 1917 г. называлася «Маладая Беларусь». Пасля 1918 г. унiверсiтэцкi дацэнт завязаў кантакты як з Белнацкамам, беларускiм аддзелам народнага камiсарыята па народных пытаннях (Наркамнац), так i з беларускай секцыяй РКП(б). Малаверагодна, каб у гэтым часе выявiлiся больш цесныя сiмпатыi да камунiстычнай партыi, як тое сцвярджалi апалогii пачатку дваццатых[10]. Бiяграфiчныя дакументы сведчаць пра ўдзел Ігнатоўскага толькi ў заснаваннi «Белорусской Коммунистичес кой организации» (БКО), паклiканай да жыцця 1 студзеня 1920 г. Гэтае аб’яднанне з Ігнатоўскiм на чале, напэўна, шукала хуткага зблiжэння з Камунiстычнай партыяй Беларусi i Лiтвы (КП ЛiтБел). У 1919 i 1920 г. Ігнатоўскi браў актыўны ўдзел у «барацьбе супроць польскiх iнтэрвентаў», каардынацыйным цэнтрам якой была БКО. Яна ж як пракамунiстычная група была задзейнiчана ў распрацоўцы абвяшчэння незалежнасцi БССР ад 31 лiпеня 1920 г.

У сувязi з савецка-польскiм ваенным канфліктам i вялiкапольскiмi планамi Пiлсудскага перыяд 1919-1920 г. стаў ключавым для Ігнатоўскага — гэта быў час яго пераходу з пазiцый левых эсэраў на пазiцыi бальшавiкоў, успрынятых як абарончая сiла; так цi iнакш, 30 лiпеня 1920 г., у 29-гадовым узросце, ён быў прыняты ў РКП(б). Бясспрэчна, на жыцці Ігнатоўскага моцна адбіліся працілеглыя тэндэнцыi — нацыяналiзацыя і саветызацыя. Гэтая супярэчлівасць выявілася і ў яго працах. Тым не менш Ігнатоўскi разам з такiмi аўтарытэтамi, як М.Пакроўскi, М.Лукiн, В.Волгiн, С.Пянткоўскi, належаў да той групы гiсторыкаў старэйшага пакалення, што ў першыя паслярэвалюцыйныя гады магла ўважацца марксiстамi i стварала гiстарычную канцэпцыю ранняга савецкага часу.

Вацлаў Юстынавіч Ластоўскi, народжаны ў 1883 г. у засценку Калеснікаў Вiленскай губернi, паходзiў, падобна Ігнатоўскаму, з дробнаўласнікаў[11]. Гiмназiя ў Рызе дала яму пропуск да далейшай адукацыi, аднак ён нiколi не вучыўся ва унiверсiтэце. Ягоным навучальным кабiнетам стала рэдакцыя «Нашай Нiвы», з якой ён супрацоўнiчаў з 1909 да 1914 г. Публiцыстыка так i засталася ягоным асноўным заняткам, што добра ўвязвалася ў яго перманентную палiтычную актыўнасць. Гэта быў час палiтызацыi iнтэлiгенцыi, якi паставiў яго ўрэшце на чале БСГ i БНР, а ў 1919 г. прывёў у шэрагi эсэраў. Маючы галоўнае месца жыхарства ў Вiльні, ён займаўся справамi беларусаў у Тарыбе Лiтоўскай Рэспублiкi i працаваў памочнікам беларускага аташэ ў лiтоўскiм пасольстве ў Берлiне. Увасабляў тып нацыяналiстычнага публiцыста, якi нiколi не звязваўся з бальшавiкамi i сваёй тэорыяй Крывii, знаходзячыся ў выгнаннi ў Коўне, вызначаў гiстарычныя навуковыя спрэчкi ў Менску. Разам з Ластоўскім у шэрагу нацыянальных гiсторыкаў i публiцыстаў стаялі ягоныя калегi А.Шлюбскi, І.Абдзiраловiч (Канчэўскi), Ф.Турук i А.Цвiкевiч, выказванні якіх былі падставай для нападак канфармiсцкiх гiсторыкаў i аддзелу прапаганды партыi.

Акурат да гэтага, iншага крыла беларускай гiстарыяграфii пачатку 1930-х трэба залiчыць перш за ўсё Васiля Карпавiча Шчарбакова. З адукацыйным шляхам Ластоўскага — пазней антыпода ў палiтыцы i навуцы — яго лучыла далёкае ад адукацыi паходжанне. Народжаны ў 1898 г. у в. Дуброўка Аршанскага павету, сын селянiна, навучальнымi ўстановамi якога былi Рагачоўская настаўнiцкая семiнарыя i вышэйшая партыйная школа ў Харкаве, ён ужо ў 1920 г. далучыўся да бальшавiкоў i ў 1923 г. з грунтоўнымi гiстарычнымi ведамi займеў уплывовае месца ў партыi. Адносна асабiстай квалiфiкацыi Шчарбакоў заўжды гаварыў пра 9-месячную службу на ўсходнiм i паўднёвым франтах (1919-1921). У тым, што ён як лектар ды педагог быў сапраўды акадэмiчна падрыхтаваны, сумнявалiся ўжо некаторыя з ягоных сучаснiкаў[12]. Шчарбакоў быў прататыпам тых навукоўцаў-прапагандыстаў, што насялялi адукацыйныя ўстановы Савецкага Саюзу 1920-х. Да іх належыць i П.Горын, які прайшоў шлях ад сялянскай сям’i да функцыянера навукі. Адпрацаваўшы павiннасць, абодва скончылi пад кулямi сталiнскiх органаў бяспекi.

Шчарбаковым завяршаецца калектыўна-бiяграфiчны спектр даследавання. Як Даўнар-Запольскi, Пiчэта, Ігнатоўскi і Ластоўскi, ён быў аўтарам цэльнай карцiны беларускай гiсторыi. Бiяграфiі сведчаць, што гiсторыкi з сялян i наогул з малаадукаванага асяроддзя часта спрычынялiся да саветызацыi i «пралетарызацыi» навуковага апарату i гiстарычнай канцэпцыi наогул. Тыя ж гiсторыкi, якія выйшлi з дробнабур жуазнага асяроддзя, наадварот, выступалi перш за ўсё за нацыянальную гiстарычную канцэпцыю.

2. Навука i палiтыка

У сталiнскiм Савецкiм Саюзе самаканцэнтраванае і засяроджанае на пошуках жыццё вучонага наўрад цi было магчымым. Ад iнтэлiгенцыi яшчэ больш, чым ад працоўных, сялян i служачых, чакалi штодзённых прызнанняў i сведчанняў лаяльнасцi, у якiх цяжка было абмежавацца толькi пiсьмовымi тэкстамi. Старэйшыя гiсторыкi, як Мітрафан Даўнар-Запольскi, не жадалі болей падпарадкоўвацца прадпiсанням, якія краналі навуковыя перакананнi, і гулялi з партыяй, своечасова адцягваючы ад сябе ўвагу. Так, перасяленне гэтага гiсторыка ў 1921 г. з Кiева праз Харкаў у Баку заўсёды тлумачылася матывамі асабiстымi (два сыны загiнулi ў грамадзянскай вайне) i станам здароўя, але сапраўдная прычына перасялення ў сталiцу Азербайджана была хутчэй палiтычнай. Ды i яго дзейнасць на пасадах прарэктара Азербайджанскага унiверсiтэта ў Баку, прафесара Полiтэхнiчнага інстытута i дырэктара музея сельскай гаспадаркi i гандлю Азербайджанскай ССР, дзе ён працаваў да 1925 г., i геаграфiчна, i зместам далёкiя ад навуковага вопыту гэтага гісторыка. Таму зразумела, чаму Даўнар-Запольскі не марудзіў нi хвiлiны, калi рэктар У.Пiчэта паклікаў яго ў Менскi дзяржаўны унiверсiтэт, а да таго ж ён быў запрошаны на пасаду дырэктара гiстарычна-археалагiчнай секцыi Інбелкульта. Пра ягоную прафесiйную кампетэнтнасць не ў апошнюю чаргу сведчыць тое, што ён, маючы ўжо 58 гадоў, i надалей дазваляў сабе трымацца ўбаку i ад палiтыкi, i ад партыi. Большымi за Даўнара-Запольскага вольнасцямi карыстаўся, бадай, толькі на 6 гадоў старэйшы за яго Яўхім Карскi, якi быў запрошаны ў Менск з Петраградскага унiверсiтэта.

Палiтычная актыўнасць Уладзіміра Пiчэты таксама была стрыманай, што пераканальна засведчыла шчырае прызнанне ў анкеце: «Не ўдзельнiчаю ў рэвалюцыйнай працы». Савецкiя бiёграфы знайшлi, аднак, апорныя моманты за 1910/11 г., якiя знаёмяць нас з «прагрэсiўным» дацэнтам. Так, Пiчэта разам з iншымі выкладчыкамi пакiнуў Маскоўскi унiверсiтэт «у знак пратэсту супраць рэакцыйнай дзейнасцi тагачаснага мiнiстэрства народнай асветы». Атрыбут «прагрэсiўны дацэнт» выкарыстаў Гёш для характарыстыкi маладога Тарле, трапна перадаўшы гэтым, якой славай карыстаўся пецярбургскi прыват-дацэнт сярод студэнцтва. Як навуковы дарадца У.Пічэта ў 1920 г.[13] удзельнiчаў у савецка-польскай мiрнай канферэнцыi па ўзгадненнi ўмоў Рыжскай дамовы, што мела цяжкія наступствы для Беларусi. Як у Тарле нячаста мянялася месца працы, так i Пiчэта ў агульнай колькасцi толькі 4 разы перарываў навуковую дзейнасць у Маскве, пачатую ў 1917 г. з абароны аб’ёмнай магiстарскай працы па тэме «Аграрная реформа Сигизмунда-Августа в Литовско-Русском государстве» i скончаную ў 1947 г. ягонай смерцю. Як прыват-дацэнт розных маскоўскiх ВНУ i галоўны iнспектар Цэнтральнага архiва (1918-1924), па запрашэннi Смаленскага унiверсiтэта ён выкладаў там у зiмовым семестры 1918/19 г. Другi перапынак, якi цягнуўся больш за 15 гадоў, зрабiў Пiчэту арганiзатарам беларускай гiстарычнай школы, якая без яго, без сумневу, не заслужыла б такога iмя[14]. Як рэктар-заснавальнiк БДУ (1921-29) i дырэктар гiстарычна-археалагiчнай камiсii Інбелкульта (1922), ён нёс адказнасць за гiстарычную навуку тагачаснай БССР. Параўноўваючы менскую i пецярбургскую гiстарычныя школы ды іх аўтарытэты (тут — Пiчэта, Доўнар-Запольскi i Ігнатоўскi, там — Тарле, Платонаў i Праснякоў), лёгка заўважыць падабенства прыстасоўвання, на якое былі асуджаныя немарксісцкія або «псеўдамарксiсцкiя» гiсторыкi. Тарле, Праснякоў i Пiчэта з 1927 г. утваралi сярод вучоных Гiстарычнага iнстытута РАНІОН немарксiсцкае крыло ў супрацьвагу маскоўскiм старым i новым марксiстам, згуртаваным вакол Пакроўскага, Лукiна i Волгiна.

Трэці i самы жорсткі перарыў у 1930-м на 5 гадоў кінуў Пічэту ў высылку. Нарэшце, чацвёрты перапынак звязаны з II сусветнай вайной, калi з 1941 да 1944 г. Пiчэта з iншымі калегамi-гісторыкамі знаходзіўся Ташкенце. Там ён працягваў працу i пашыраў навуковыя перспектывы узбецкай гiсторыi.

Непараўнальна шчыльней звязаным з актуальнай палiтыкай i часам цалкам задзейнiчаным у ёй як функцыянер быў народны камiсар сельскай гаспадаркi (1920) i асветы (1920-26) Усевалад Ігнатоўскi. З 1923 г. ён адначасова ўваходзiў у камiсiю па справах нацыянальнасцяў, а з 1924 да 1926 — у аддзел АГІТПРОП Цэнтральнага камiтэта КП(б)Б. З лютага 1926 г. Ігнатоўскі займаў пасаду старшынi прэзiдыума Інбелкульта, а з 1928 г. быў яго прэзiдэнтам. Як Пiчэта выкладаў у Інбелкуль це, так i Ігнатоўскi з часу заснавання БДУ працаваў там прафесарам, дэканам гуманiтарнага i педагагiчнага факультэта i намеснiкам рэктара. Для навуковай нагрузкі, хоць прыблiзна параўнальнай з Пiчэтавай, не хапала часу. Яго калега не меў партыйных абавязкаў, не ўдзельнiчаў ва ўсiх партыйных з’ездах КП(б)Б з 1920 да 1930 г. як член партыi, ЦК i (з 1924) Палiтбюро, не мусiў ездзiць на 8 i 13 з’езды РКП(б) як беларускi дэлегат з правам голасу цi на 5 кангрэс Камiнтэрна як дэлегат ад КП(б)Б. Ігнатоўскаму былi блізкімі i дзяржаўныя функцыi: як член ЦВК БССР ён з 1920 да 1929 г. з’яўляўся доўгатэрмiновым дэлегатам усiх Усебеларускiх савецкiх кангрэсаў. Гэта дало яму дастатковы вопыт, неабходны для таго, каб быць дэлегатам Маскоўскага Усесаюзнага кангрэсу саветаў з 1922 да 1929 г. Калi ў ЦВК СССР i ў 1924 г. у Прэзiдыуме ЦВК СССР спатрэбiўся беларускi прадстаўнiк, гэтыя задачы ўзяў на сябе Ігнатоўскi. Мог ён і своечасова вызвалiцца ад неакадэмiчных выкладчыцкiх нагрузак, такіх, як заняткі ў партшколах.

«Я лiчу неабходным выказаць асабiстую пазiцыю адносна ўскладзеных на мяне абавязкаў па выкладаннi беларускай гiсторыi i гiсторыi рэвалюцыйнага руху. Бюро ведае пра маю перагрузку; чыста фiзiчна я не ў стане адпавядаць гэтым задачам. Па магчымасцi, члена партыi не трэба ставiць у кампраметуючае становiшча, калi ён праз загружанасць заданнямi не можа несцi ўскладзеную на яго адказнасць»[15].

Такая загружанасць сведчыла як пра руплiвасць перакананага патрыёта i паслухмянага марксiста, так i пра недахоп падрыхтаваных кадраў у апараце БССР. Узначалiўшы «Таварыства марксiстаў Беларусi» (1927-29), спачатку навукова арыентаванае, Ігнатоўскi спалучыў абедзве жыццёвыя сферы. Як вучоны, што, нягледзячы на неахопную нагрузку, у 1926, 1929 i 1930 г. прадставiў тры вялiкiя манаграфii i мноства артыкулаў, ён не прамінаў магчымасцi выказаць свае перакананнi пра нацыянальную i адукацыйную палiтыку. Прамова Ігнатоўскага на з’ездзе КП(б)Б у 1927 г. вылiлася ў дэбаты пра нацыянальны характар. На 13 з’ездзе беларускiх камунiстаў яму давялося абараняцца ад нападаў Агурскага на ягоную яшчэ не выдадзеную кнiгу «1863 год на Беларусi»[16]. Хоць Ігнатоўскi цалкам ухіліўся марксiсцкай артадоксii Пакроўскага i да канца жыцця пiсаў iнакш, чым штодзённа дзейнiчаў у палiтыцы, шмат па чым у іх абодвух пазнаецца прататып савецкага гiсторыка пазнейшых пакаленняў, якi не меў будучынi без задэклараванай партыйна-палiтычнай функцыянальнасцi.

Савецкая навуковая бiяграфiя Вацлава Ластоўскага пачалася толькi ў 1927 г. Дагэтуль ён, выдавец часопiса «Крывiч», што выходзіў з 1923 да 1927 г. у Коўне, спрабаваў замянiць назвай Крывiя iмя Беларусь. Сучаснiкi-сведкi казалi нават пра рух «Крывiч»[17], мэтай якога пасля вяртання Ластоўскага ў БССР было адмаўляць любую польскую цi расійскую залежнасць: «Пакуль мы ўжываем назоў „Беларусь”, мы не можам пачаць сваю ўласную гiсторыю [...] у той момант, калi нам было прыўлашчана гэтае азначэнне, скончылася гiсторыя нашага народа. Пад гэтым тэрмiнам у нас няма свайго гiстарычнага мiнулага»[18].

У ягоным «Расейска-Крыўскiм (Беларускiм) слоўнiку» гэта фармулюецца абвострана: «Мы крывiчы, а не Русь Лiтоўская, Варажская цi Маскоўская, Белая цi Чорная; мы асобны славянскi народ»[19]. Калi Ластоўскi як аўтар такiх выказванняў у 1927 г. быў запрошаны ў Інбелкульт і там прайшла бурная дыскусія вакол крывiчоў як продкаў беларусаў, гэта, натуральна, мела адмоўныя наступствы. Разам са сваiмi калегамi Шлюбскiм i Каспяровiчам Ластоўскi стаў увасабленнем акадэмiчнага «нацыянал-дэмакратызму», звязанага з «нацыянал-фашызмам» ва ўсходняй Польшчы. Ранняя гiсторыя, якой звычайна апекаваліся вучоныя, цяпер стала справай партыi. Лёс «нацыянал-дэ макратаў» канчаткова вызначыўся пасля суровай крытыкi створанага Ластоўскім вобразу савецка-расійскай дзяржавы:

«Культура Бялiнскага, Чарнышэўскага, Пляханава i Ленiна павiнна i будзе панаваць над культурамi ўсiх народаў, што жывуць у СССР, [...] а праз некаторы час ва ўсiм свеце [...]. Гэта значыць, што дух [...] заборчага маскоўскага iмперыялiзму не толькi не паглынуў сябе, але хутчэй аформiўся ды пашырыўся. Ён больш не абмяжоўваецца славянствам, але iмкнецца пашырыцца на ўвесь свет»[20].

Вяртанню Ластоўскага папярэднiчалi выдадзены ў 1923 г. указ аб амнiстыi i канферэнцыя БНР у Берлiне ў 1925 г. Пасля таго, як на гэтай сустрэчы Рада БНР адмовiлася ад антысавецкай барацьбы i прызнала Менск «адзiным цэнтрам нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння Беларусi», змаглi вярнуцца на Беларусь члены самой Рады. Калi Ластоўскi, Цвiкевiч i Краскоўскi належалi да другой групы вяртанцаў, то Смолiч, Лёсiк i Некрашэвiч яшчэ раней былi амнiставаныя i гэтым падштурхнутыя да вяртання. Усе названыя атрымалi працу па квалiфiкацыi, а Ластоўскi i Некрашэвiч у 1928 г. былі нават абраныя членамi Акадэмii. Выглядала так, што беларускiя бальшавiкi не хацелi адмаўляцца ад адукацыйна га патэнцыялу iнтэлiгенцыi БНР. Як украiнскi ўрад у 1927 г. вярнуў з Львоўскай эмiграцыi Грушэўскага, так i для БССР з яе слабой iнтэлiгенцыяй былi патрэбныя людзi кшталту Лёсiка, Ластоўскага i Некрашэвiча. Апошнi нават стаў першым дырэктарам Інбелкульта. Іх узыходжанне да вышэйшых акадэмiчных i палiтычных пасадаў сведчыць не пра поспехі беларусiзацыі цi карэнiзацыі, а толькi пра свядомае імкненне бальшавiкоў перацягнуць на свой бок шматабяцальныя, хоць крытычныя «кадры».

Не ў апошнюю чаргу дзякуючы такім, як Шчарбакоў, партыя магла сапраўды спадзявацца, што павялічыць жменю нацыянальных энтузiястаў. А Шчарбакова яго суровая партыйная кар’ера правяла праз Чарнiгаўскi абласны камiтэт КП(б)У i ў 1924 г. узвяла на пасаду рэктара Інстытута народнай адукацыi гэтага ўкраiнскага горада. Тут, як сам пазней зазначаў, ён упершыню заняўся навуковай працай i ў 1929 г. выставiў сябе на атрыманне прафесарскага тытула ў Харкаўскiм Гiстпарце. Калi партыя адначасова ў Кiеве, Менску, Маскве i Ленiнградзе вынесла першыя прысуды ў сувязi з «академическим делом», прыйшоў час Шчарбакова i Горына. Апошнi меў кар’еру ў цэнтры марксiзму — унiверсiтэце iм. Свярдлова i ў ІКП, перш чым паспеў зрабiць iмя як дырэктар Гiстарычнага iнстытута Камунiстычнай акадэмii, сакратар «Гiсторыкаў-марксiстаў» i рэдактар «Пролетарской революции». І Горын пасля вялiкiх развiтальных выступаў у акадэмiях i унiверсiтэтах патрапiў у Менск; з 1931 да 1936 г. ён займаў пасаду Прэзiдэнта БелАН, вакантную пасля самагубства Ігнатоўскага. Намеснiкам Горына ў Прэзiдыуме Акадэмii быў Шчарбакоў, якi дагэтуль стаяў на чале секцыi навукi і адукацыi ЦК. Два сялянскiя сыны з беларускай правiнцыi, якiм рэвалюцыйны запал не пакiнуў часу нi на атрыманне атэстату, нi на рэгулярнае наведванне унiверсiтэта, валодалi цяпер каманднай вяршыняй беларускай навукi. Шчарбакоў чытаў лекцыi па гiсторыi Беларусi ў БДУ, Менскiм педiнстытуце i Камунiстычнай вышэйшай школе сельскай гаспадаркi. У 1936 г. ён прыйшоў на змену Горыну на пасаду дырэктара Інстытута гісторыі Беларускай Акадэмii Навук[21].

3. Крах кар’еры i рэпрэсii

Гiсторыя беларускай гiстарыяграфii ў Савецкiм Саюзе эпохі Сталiна была гiсторыяй яе лiквiдацыi. Нi беларусiзацыя з «коренизацией», нi пастаяннае пашырэнне яе iнстытуцыйных асноў не маглi прадухiлiць гэтага. Індывiдуальныя бiяграфii гiсторыкаў сведчаць, што партыя нi на хвiлю не паслабляла цугляў i не iшла на палiтычныя саступкi беларускiм гiсторыкам з-за iхнай беларускасцi. Сталінская «культура» даносаў i рэпрэсiй, якая падтрымлівалася «зверху» i «знiзу», была ўласцiвая савецкай сiстэме ад пачатку. Мітрафан Даўнар-Запольскi належаў да першых ахвяраў. Узiмку 1925/26 г. ягоны толькi што скончаны рукапiс па «Гiсторыi Беларусi» трапiў у рукi гiсторыку-калегу Вiталю Сербенту, якi адначасова быў намеснiкам шэфа аддзела прэсы i публiкацый пры ЦК КП(б)Б. Пасля ўнутранага азнаямлення з рэцэнзiяй Сербенты напачатку 1926 г. Даўнару-Запольскаму настойлiва рэкамендавалi пакiнуць унiверсiтэт, Менск i, тым самым — Беларусь, у якой ён паспеў папрацаваць крыху больш за год.

Сербента крытыкаваў гісторыка за сцвярджэнне, што да 1917 г. рабочы клас у Беларусi нiколi не выконваў важнай ролi, i за «пераацэнку» БНР «як носьбiта беларускай iдэi» (с. 603 рукапiсу). Паводле Даўнара-Запольскага, БНР i нацыянальнае беларускае сялянства з шэрагу прычынаў згубiлі ўплыў на пралетарыят. Гэтак жа мала сiмпатыi ў рэцэнзента, якi быў прафесарам Менскага камунiстычнага унiверсiтэта, выклiкала заўвага, што Рада БНР, у адрозненне ад савецкай улады, магла цалкам правесцi беларусiзацыю (с. 601). Франтальную крытыку Сербенты выклiкала тое, як аўтар адлюстраваў позні царызм i 1918 год. Тут Даўнар-Запольскi пазiтыўна паказаў Раду, партыi, перадусiм БСГ, i Усебеларускi Кангрэс 1917 г.:

«Такiм чынам, бясспрэчна, што прадугледжаная для друку праца праф. Доўнара-Запольскага ёсць больш цi менш паслядоўнай i, сыходзячы з эканамiчнага фактару, прадстаўляе з аднаго боку пункт гледжання нацыянал-дэмакратызму, а з другога — не без спасылкi на ягонае гiстарычнае здзяйсненне — пункт гледжання дыктатуры пралетарыяту i савецкай улады»[22].

Партыя прыслухалася да настойлiвага патрабавання Сербенты: «Кнiга нi ў якiм разе не павiнна быць апублiкаванай». Гiстарычна-iдэалагiчныя адрозненнi двух вучоных розных пакаленняў тут малаважныя. Клiмат у сярэдзiне дваццатых быў атручаны ўзаемным недаверам i даносамi. Ужо тады навуковая перспектыва вызначалася не квалiфiкацыяй i не прафесiйным дыскурсам. Хто, як Сербента, быў паслухмяны партыi цi, як Горын i Шчарбакоў, «быў партыяй», мог калi не скончыць, то прынамсі перапынiць кар’еру любога вучонага абвінавачваннем у «нацыянал-дэмакратызме». Калi ў 1925-26 г. у БДУ нехта мог, скарыстоўваючы свае пазанавуковыя функцыі, перакрэслiць кнiгу нашмат старэйшага калегi заўвагай, што нельга «даць нацыянал-дэмакратызму магчымасцi iдэалагiчнага афармлення»[23], то пра лiберальную палiтыку ў навуцы дзеля беларусiзацыi не магло быць i гаворкi.

Расчараваны Даўнар-Запольскi з’ехаў у Маскву, не забыўшыся перад гэтым падараваць усю бiблiятэку (больш за 11 000 тамоў!) Інбелкульту, тым самым — Ігнатоўскаму. На кафедры эканамiчнай геаграфii ў Інстытуце народнай гаспадаркi Эканамiчнай акадэмii ён зарабляў, вiдаць, болей, чым у Менску, але толькi прыём у АН СССР у 1929 г. згладзіў менскія перажыванні. Адначасова гісторык ухіліўся і ад ранейшага прадмету даследаванняў[24]. Выдаўцы выпушчанага ў 1928 г. школьнага падручнiка па «Эканамiчнай геаграфii БССР» прапанавалi яму раздзел па «заходняй акрузе», за што ён узяўся не без ахвоты. У Менску Даўнар-Запольскі ўжо даўно зрабiўся непажаданай асобай; калi ў Маскве ён быў старэйшым гiсторыкам-эканамiстам, на любоў якога да Беларусi глядзелi скрозь пальцы, дык у Менску, пэўна, толькі ўцёкі ўратавалi яму жыццё. Калi Ластоўскi i Пiчэта былi ўжо арыштаваныя, а Ігнатоўскi застрэлiўся, у 1931 г. з’явілася гнеўная публiцыстычная тырада супраць Даўнара-Запольскага, у якой яго тытулавалі «афiцыйным гiсторыкам нацыянал-дэмакра тызму». Аўтар, пiшучы пад псеўданiмам «Ротман», абвiнавачваў «буржуазнага iдэолага» Даўнара-Запольскага ў тым, што той выступае «ў залежнасцi ад надвор’я то пад маскай вялiкарускага гiсторыка, то як нацыянал-дэмакрат»[25]. У саліднай дасавецкай спадчыне гiсторыка Ротман адфiльтраваў яго творы на амбiвалентнасць расійка-беларускiх стасункаў i на нярускiя элементы беларускай гiсторыi. Па сутнасцi, Ротман толькi паўтарыў галоўныя думкi Сербенты. Шкадаваць Даўнара-Запольскага ён ужо не мог. Нават у Маскве беларуска га гісторыка спасцiг пераслед партыi i ў 1930 г. iмя Даўнара было названа ў сувязi з «академическим делом». Замкнуўшы ся ў сабе, ён вельмі неахвотна пагадзiўся выкладаць у далёкiм ад яго адукацыi Маскоўскiм iнстытуце эканомiкi i гандлю, а ў 1934 г. пайшоў з жыцця.

Праца Пiчэты ў Менску таксама скончылася не па ўласнай волі. Яго не мінула хваля арыштаў у пачатку 1930 г., накiраваная супраць гiсторыкаў i iншых гуманiтарыяў. Яшчэ ў 1929 г. ён мусiў пакінуць пасаду рэктара БДУ, пад пытаннем стала ягонае прафесарства ва унiверсiтэце, не кажучы пра тытул акадэмiка. Пачало здавацца, што мелi рацыю сябры «Таварыства камунiстычных вучоных», якiя годам раней проста абылгалі Пiчэту. Тады вырашалася пытанне пра яго членства ў менскiм аддзеле «Таварыства гiсторыкаў-марксiстаў», і на той час ягоная «iдэалогiя» падалася пераважнай большасцi сходу сумнеўнай. Без элементарнай павагi акадэмiк Пiчэта быў адстаўлены як «варожы марксiст» i «аўтар iдэалогii буржуазнага нацыяналiзму». Адзiн з удзельнiкаў нiбыта згадаў нейкi выступ Пiчэты, уклаўшы ў яго вусны словы: «На Беларусi няма прыстойных вучоных, — усе iмкнуцца да сацыялiзму дзеля сябе»[26]. Калi нехта спрабаваў абаранiць пазiцыю Пiчэты, яго ставiлi на сваё месца. Яшчэ да таго, як сталі гаварыць пра «Саюз Вызвалення Беларусi» i «Всенародный союз борьбы за возрождение свободной России», было ўстаноўлена, што Пiчэта — «рупар буржуазнага нацыяналiзму» i знаходзiцца «пад уплывам варожых сiл». Наступствы былi ясныя – ён не мог заставацца рэктарам унiверсiтэта[27].

Мала дапамагло, што сёй-той меў уражанне, быццам на Берлiнскiм гiстарычным тыднi Пiчэта выступаў «як марксiст» (зусiм iнакш, аднак, яго ўспрыняў нямецкi бок[28]). Прысуд быў вынесены, i ўжо нiшто не замінала арыштаваць Пiчэту ў Беларусi. Яўрэйскi гiсторык Е.Рыўлiн, якi імкнуўся прасунуцца з пасады прарэктара БДУ на месца намеснiка камiсара асветы (і якому самому заставалася 3 гады жыцця на волi), быў цынiчным да канца: Пiчэта, рашучы нацыянал-дэмакрат, згодна з яго сцвярджэннем, належаў «наогул да беспрынцыповей шых людзей свету» i не лiчыўся нi з якiмi прынцыпамi ды iдэалогiямi[29]. А, як вядома, жыццё «без iдэалогii» ў канцы 1920-х ужо не прымалася.

Зразумела, што «академическое дело» ў Маскве i Ленiнградзе прыйшлося вельмі дарэчы для крытыкаў Пiчэты. Тут няма як апісваць самую вялiкую акцыю супраць савецкiх гiсторыкаў[30]. Пiчэта быў арыштаваны ў сваёй менскай кватэры ў студзенi 1930 г. як адзiн з 115 удзельнiкаў «манархiчнай групы» вакол меркаванага «ядра» — Платонава, Тарле, Любаўскага. Бясконцымi былі абвiнавачваннi, даўгiмi – самаабвiнавачваннi, i жорсткiмi — пакараннi. Пiчэту выслалі на 5 гадоў у Вятку. Не дапамаглі і захады Пакроўскага, якi ім апекаваўся. 12 лiстапада Пiчэта пiсаў з Вяткi:

«Калi яны мяне дапытвалi, далi пратакол, каб я замянiў некаторыя паняццi iншымi — не на маю карысць. Мне прадпiсвалi, у якiм стылi i тоне я мусiў падаваць свае выказваннi. Адмова, як яны далi мне зразумець, была б супраць мяне. Мне зачыталi паказаннi Любаўскага, узялі адтуль некаторыя факты, прымусiлi мяне ўключыць iх у мае паказаннi i прызнаць сябе ўдзельнiкам арганiзацыi, пра якую я не меў нiякага ўяўлення. Я падпiсаў усё, што напiсаў следчы… Гэта фальсiфiкацыя. Вядома, я не магу пратэставаць супраць тых, хто можа са мной расправiцца»[31].

Тым не менш Пiчэта змог займацца навукай і ў месцах высылкi — у Варонежы i Вятцы. Вярнуўшыся ў 1935 г. у Маскву, ён выкарыстаў змену ў адносінах Сталiна да гiстарыяграфii наогул i да «буржуазных спецыялiстаў» у прыватнасцi. Многiя са зняволеных тады ж калегаў вярталiся ў свае iнстытуты (калi не памерлi ў высылцы, як Платонаў, Ягораў, Любаўскi цi Раждзественскi), многiя — да былых тытулаў i пасадаў. У 1934/35 г. прайшла хваля паўрэабiлiтацый. Пiчэту ў 1939 г. абралі карэспандэнтам, а ў 1946 г. — членам АН СССР, хоць званне члена АН БССР яму не было вернута. У пэўным сэнсе ён падзялiў лёс непараўналь на больш знакамiтага Тарле, працу якога «Напалеон» (1936) пахвалiў асабiста Сталiн. Факт, што абодва вучоныя ў канцы 1930-х мелi асаблiвы статус. Іх цярпелi як немарксiсцкiх «спецыялiстаў», якiя маглi лiчыцца лаяльнымi вучонымi i ад якiх не чакалася асаблiвага старання ў артадоксii[32]. У Менску ж выключэнняў такога роду больш не было.

Аднак Пiчэта заставаўся пад пільным наглядам. Калi дырэкцыя АН БССР звярнулася ў ЦК КП(б)Б з просьбай вярнуць яму званне акадэмiка, тагачасны беларускi народны камiсар унутраных спраў Цанава прадставiў шэфу КП Панамарэнку дзве таўстыя справаздачы спецслужбаў. Яны пераконвалi, быццам Пiчэта памiж 1937 i 1938 г. належаў да «нацыянал-фашыс цкай групы» i меў сувязi з нацыянал-фашыстамi за мяжой, дакладней, у Чэхаславаччынне. Тады мусiла лiчыцца правакацыяй тое, што, як напісана ў шпiёнскiм даносе ад 6 снежня 1939 г., Пiчэта недвухсэнсоўна выказваўся супраць нямецка-савецкага дагавору аб ненападзе, якi ён лiчыў «непатрэбным»: Гiтлер праз два гады прынясе нам вайну i фашызм, сцвердзіць сваю канцэпцыю «Сярэдняй Еўропы»[33]. Аднак падобныя клопаты Менску ў Маскве нiкога не цiкавiлі.

Пасля таго, як у 1926 г. Даўнар-Запольскi, а ў 1930 Пiчэта былі выгнаныя з краю, а Ігнатоўскі 4 лютага 1931 г. скончыў жыццё самагубствам, з вядомых гiсторыкаў першага пакалення не засталося больш нiкога. Крах кар’еры Ігнатоўскага, асаблiва раптоўны пасля яго ўзнясення як партыйнага i навуковага функцыянера, быў звязаны з першай хваляй рэпрэсiяў у 1929 г., хоць вымалёўваўся ён цягам двух папярэдніх гадоў. Прыкметна, што, як i Даўнара-Запольскага з Пiчэтам, першымі яго абвiнавацілі калегі. Вiдавочна, пераследы супраць прафесiйнай iнтэлiгенцыi не заўсёды развязвалі вышэйшыя партыйныя органы цi структуры бяспекi, — гэтым займаліся непасрэдныя калегі вучоных, спадзеючыся ўратаваць сваю ўласную скуру заказнымi цi незаказнымi даносамі. Тагачасны першы сакратар ЦК КП(б)Б А.Крынiцкi ўжо на 10 з’ездзе на пачатку студзеня 1927 г. казаў пра «няправiльнасць» гiсторыi Беларусi Ігнатоўскага, але да 1929 г. дырэктара Інбелкульта не чапалi. Масiўную крытыку ўзняў упершыню — як ужо згадвалася вышэй — сын рабочага яўрэя, пазней вайсковы камiсар у Вiцебску i, нарэшце, даследчык рэвалюцыi, які працаваў у ІГПКР, Самуiл Агурскi. Не толькi форум марксiсцкiх навукоўцаў, але i 12 з’езд КП(б)Б у лютым 1929 г. ён выкарыстаў для нападу на Ігнатоўскага i яго яшчэ неапублiкаваную кнiгу пра паўстанне 1863 г. З гэтага часу па гісторыку наносіўся ўдар за ўдарам. Адкрыта прайшла дыскусiя вакол яго «Гiсторыі Беларусi ў ХІХ і ХХ ст.» са старшынёй ЦКК украiнскай КП В.Затонскiм, якi вёў, са свайго боку, заснаваную ЦК ВКП(б) 9 мая 1929 г. камiсiю па даследаванні нацыянальнага пытання ў БССР. Яго ўвагу і звярнулi на iмя Ігнатоўскага.

Калi Ігнатоўскi сказаў, што апрача партыi ў фармаваннi беларускай нацыi пэўную ролю выканалі і беларускiя пiсьменнiкі, ды падкрэслiў, што і яны спрычынiлiся да «арганiзацыi беларускай дзяржаўнасцi», то адно пагоршыў сваю справу. Праўда, абвiнавачаны ў абсалютызацыi значэння нацыянальнага руху i вызначэнні Калiноўскага падрыхтоў шчыкам рэвалюцыi ХХ ст., Ігнатоўскi яшчэ мог апраўдацца, спаслаўшыся на аўтарытэт Пакроўскага. Той чытаў тэзы Ігнатоўскага да паўстання 1863 г. ды звязаныя з гэтым спрэчкi з Агурскiм i знайшоў «ацэнку, дадзеную Ігнатоўскiм паўстанню, гiстарычна правiльнай». У параўнаннi з пазнейшымi занатоўкамi вучонага тут яшчэ адчувалася крыху ўпэўненасцi ў сваiх сiлах, неўзабаве цалкам размытай жорсткай крытыкай партыi i калегаў[34].

Здавалася, у 1930 г. нарэшце пазначылася выйсце з безданi — ён быў прызначаны прэзiдэнтам БелАН, дэлегаваны на 13 з’езд КП(б)Б i нават абраны ў ЦК. З трыбуны з’езду ён нават добраахвотна паабяцаў выправiць зробленыя памылкi[35]. Аднак, калi познiм летам выйшла з друкарнi яго кнiга пра паўстанне 1863 г., — акурат тады, калi К.Гей i І.Рапапорт, прысланыя ў студзенi з Масквы шэфы ЦК i ОГПУ (АДПУ) БССР, вынайшлi «Саюз Вызвалення Беларусi», якi належыла адразу знiшчыць, — для Ігнатоўскага ўжо не было выйсця. На кастрычнiцкiм пленуме ЦК ён быў выключаны з бюро i з самога ЦК, 22 снежня 1930 г. — зняты з пасады прэзiдэнта Акадэмii Навук, а 22 студзеня 1931 г., рашэннем прэзiдыума i калегii Цэнтральнай Кантрольнай Камiсii — выключаны з партыi як «нацыянальны адшчапенец»[36]. З кастрычнiка 1930 г. вялiся бясконцыя допыты, у якiх яго iмя звязвалася з «Саюзам Вызвалення Беларусi». Рэгiянальнай праявай вялiкага трыбуналу над iнтэлiгенцыяй у 1929/30 г. тут стала тое, што апарат дзяржбяспекi вынайшаў гэтую фiктыўную арганiзацыю, пад якую можна было падгрэбсці ўсіх нацдэмаў.

Тлумачэнне Ігнатоўскага, напiсанае ў страху перад будучыняй і складзенае «не для апраўдання», вылiлася ў бязмежнае пакаянне, у якiм спадзяванне на выратаванне саступiла месца ўпэўненасцi ў немiнучым пакаранні:

«Мая апошняя просьба да ЦКК КП(б)Б. Я прызнаю маю вiну перад партыяй ва ўсiм аб’ёме i глыбока i без пярэчанняў каюся ва ўсiх маiх пралiках, якiя нанеслi вялiкае зло партыi. [...] Я прашу пакiнуць мяне ў радах партыi пад умовай кантролю маёй будучай навуковай працы, я не ўпушчу выпадку загладзiць маю вiну перад партыяй. На маё апраўданне можа служыць факт, што я за 10 гадоў членства ў партыi не толькi не быў заўважаны ў шкодніцтве, але часта шчыра выконваў яе заданнi»[37].

Пакаянне Ігнатоўскага ўзмацнялася самаабвiна вачваннем. Маскоўскiя i ленiнградскiя пратаколы допытаў Тарле цi Платонава таксама ўтрымлiваюць самаданосы такога кшталту. Нягледзячы на абраны iм самiм дэвiз «казаць праўду, не перакладаючы вiну на чужыя плечы», у другой рэдакцыi свайго лiста Ігнатоўскi назваў iмёны i мянушкi «нацыянал-дэмакратаў». Многiя пасажы яго «пакаяння» былi проста выдумкамі. У гiстарычных ацэнках паўтаралiся афiцыйныя iнтэрпрэтацыi, якiя Ігнатоўскi стаў прымаць яшчэ працуючы гiсторыкам на волі. Так, «Наша Доля» i «Наша Нiва» зрабіліся газетамi «кулацкага i нацыяналiстычнага характару»[38]. Ігнатоўскi згадвае свой артыкул у «Полымi» за 1922 г., у якім выказваў перакананне, што савецкай Беларусi цi Беларусi як дзяржаўнай цэласнасцi не быць. Альтэрнатыўна, як вынiкала з яго паказанняў, дыскутавалася мадэль «буфернай рэспублiкi». Магчыма, за гэтым стаяла прапагандаваная ў асяроддзi БНР (Цвiкевiчам, Галавiнскiм i iнш.) iдэя беларускай самастойнасцi i незалежнасцi. Ён сам, як адзначана ў пратаколе, выключаў магчымасць iснавання «буферных рэспублiк», калi б яны былi савецкiмi[39] .

Атрыманыя пад прымусам паказаннi Ігнатоўскага i iншых iнтэлiгентаў, абвiнавачаных у нацыянал-дэмакратыз ме, давалi дадатковы матэрыял для органаў. Сюды ж дадавалiся адшуканыя тэксты, якiя за папярэднія гады друкаваліся цi толькi пiсаліся абвiнавачанымi. Так, мiж асабiстых рукапiсаў Ігнатоўскага знайшоўся недатаваны тэкст да «нацыянальнага пытання», якi мог быць напісаны памiж 1925 i 1927 г. Адных толькi зробленых у ім назіранняў пра «схiльнасць да крызiсаў» маладой савецкай дзяржавы магло хапіць для арышту Ігнатоўскага. Нельга было адкрыта дыягназаваць «марудныя тэмпы сацыялiстычнага росту» цi «няправiльны рэжым у партыi». У канцы дваццатых не маглi застацца без наступстваў і патрабаваннi ўмацавання «бяспекi ўнутрыпартыйнай дэмакратыi ў адносiнах да нярускiх нацыянальных меншасцяў» цi «вяртання да ленiнскiх прынцыпаў нацыянальнай палiтыкi». Не мела значэння тое, што Ігнатоўскi як камунiст ставiў перад сабой задачу ўцягнуць працоўных i сялян у эканамiчнае i культурнае будаўнiцтва i падтрымаць развiццё рэгiянальных моў, школаў i нацыяналiзацыю савецкага апарата. На 1930 г. час нацыянальных iлюзiяў бясследна мiнуў. Магла быць зразуметай заклапочанасць адно «нарастаннем новай буржуазii ў горадзе i на вёсцы», «узмацненнем буржуазнай iнтэлiгенцыi», «ростам бюракратыi ў дзяржаўных органах» i «агульным ростам вялiкаiмперскага шавiнiзму i нацыяналiзму»[40].

Перасоўныя дэкарацыі з прамоў, твораў i прызнанняў складваліся ў абвiнавачваннi супраць «нацыянал-дэмакратаў». Не даводзілася i думаць пра прыстойны працэс. Допыты i прысуды былi ўскладзены на вайсковыя суды АДПУ. Скончыўшы жыццё, пакуль яго яшчэ не апярэдзiў прысуд, Ігнатоўскi пацвердзіў, што як перакананы марксiст i патрыёт БССР ён не мог далей жыць, абвiнавачаны ў здрадзе краiне i партыi. Па звестках яго сына ад 11 лютага 1931 г., Ігнатоўскі застрэлiўся 4 лютага, «пасля чарговага доўгага i жорсткага допыту»[41]. Гэтая смерць зноў жа сiмптаматычная для раннесавецкага гiсторыка, якi хацеў спалучыць нацыянальныя традыцыi з iдэалагiчнымi асновамі новага часу. Гэта сiмптаматычна для палiтыка эпохі ўзыходзячага сталiнiзму, якi спрабаваў звесці разам нацыянальныя i камунiстычныя iдэалы. Праз два гады пасля Ігнатоўскага, 6 лiпеня 1933 г., у Кiеве скончыў жыццё самагубствам Мікалай Скрыпнiк. Камунiстычны дзяржаўны, партыйны i культурны функцыянер дваццатых гадоў рухаў наперад будаўнiцтва УССР i ўкраiнiзацыю, пакуль яму не прыпiсалi кантактаў з «Саюзам Вызвалення Украiны» i не аблаялi «кулацкiм украiнскiм нацыяналiстам», якi, апрача таго, займаўся «сабатажам у лiнгвiстыцы, лiтаратуры i гiсторыi»[42]. З украiнiзацыяй i беларусiзацыяй сканчаліся і жыццi многiх, хто яе праводзiў.

Не абмiнула гэта і Ластоўскага. Пасля вяртання з Коўны ў 1927 г. ён выконваў адмiнiстрацыйныя i навуковыя функцыi ў Інбелкульце i Акадэмii Навук. Ад партыi трымаўся ўбаку. Ігнатоўскi пазнаёмiўся з аўтарам першай беларускамоўнай «Гiсторыi Беларусi» каля 1913 г. на археалагiчных раскопках у Горадні, а потым згубiў яго з далягляду да часу БНР (1919) i, нарэшце, запрасiў у Інбелкульт навуковым сакратаром. Абодва бывалi ў асяроддзi «беларусаў» у Менску — iнтэлектуалаў i функцыянераў БНР: Купалы, Некрашэвiча, Лёсiка, Смолiча, Цвiкевiча. Ластоўскi ў напiсаным у 1930 г. самаабвiнавачваннi гаворыць пра «шкоднiцкую працу», якую ён разам з iншымі праводзіў у Акадэмii Навук. Пад кодам «лаялiзму» ў гэтым гуртку, па ягоных словах, не дапускалі адкрытых «контаррэвалюцыйных» выпадаў супраць нацыянальнай палiтыкi партыi, школьнага пытання, раскулачван ня i г.д. Але, паводле ягонага «прызнання» (верасень 1930 г.), ён стаў прыхільнікам «нацыянал-дэмакратычнай iдэалогii» дзякуючы розным этналагiчным даследаванням дзеля выяўлення беларускай самабытнасцi[43]. Ластоўскi належаў да першых зняволеных акадэмiкаў: яго забралi ўжо 21 лiпеня 1930 г., у снежнi афiцыйна пазбавiлi звання. З пратаколаў допыту бачна, што для ўладаў бяльмом у воку была найперш яго дасавецкая палiтычная дзейнасць i функцыi ў БНР. Прыватныя сустрэчы з «нацыянал-дэмакратамi па светапогляду» i «партыйцамi», якiя ён згадваў у прызнаннях, толькi дапаўнялi карцiну, якую пра яго ўжо мелi. Між тым, гэтыя сустрэчы належалi да найцiкавейшых старонак жыцця беларускай акадэмiчнай iнтэлiгенцыi, якiя зноў сведчылі, што членства акадэмiкаў у партыi мела толькi функцыю алiбi. Калi з 1927 г. на прыватных кватэрах Купалы, Некрашэвiча цi Ластоўскага для шчырых i крытычных размоў сустракалася частка камунiстаў з Наркамасветы, БелАН i БДУ — Жылуновiч, Ігнатоўскi, Балiцкi, Прышчэпаў, Каранеўскi, Кудзелька i iнш., — пра франты не было размовы[44].

Назiраннi паказваюць, што з 1929/30 г., задоўга да «вялiкага тэрору», некамунiсты i члены партыi ў аднолькавай ступенi сталi аб’ектам нападаў. Гэта былi месяцы, калi з Палiтбюро выцеснілі «правую апазiцыю» з Рыкавым i Бухарыным, калi ва Украiне правялi больш масавыя атакi на iнтэлiгенцыю[45]. Так цi iнакш, у пачатку 1930-х яшчэ не стралялi. Ластоўскi, як i Пiчэта ды iншыя, асуджаныя па акадэмiчнай справе, быў высланы на 5 гадоў. Сам Ластоўскі трапіў недалёка — у Саратаў. Падабалася яму нават праца, якою там займаўся, даглядаючы рукапiсы i рарытэты унiверсiтэцкай бiблiятэкi. Як і для большасцi яго менскiх калегаў, расплата прыйшла праз 6 гадоў, хоць ён не «правiнiўся» нанова. Пасля чарговага зняволення ў жнiўнi 1937 г. для першага аўтара беларускамоўнай «Гiсторыi Беларусi» не заставалася будучынi. У 1938 г. Ластоўскi быў расстраляны ў Саратаве. Выглядала, што розныя бiяграфii раннесавецкага гiстарычнага пакалення збягалiся ў адзін няшчасны канец.

Надышоў час нават для самых гарачых галоў марксiстаў другога пакалення, такіх як Васiль Шчарбакоў i Павел Горын. Выскачкi, як яны, перажывалi падвойны крах кар’еры. Нават калi iх не чапалi ў навуковых iнстытутах, дзе яны працавалi цi былі кiраўнікамi, i (прынамсі ў выпадку Шчарбакова) бераглi ад пастаяннай прафесiйнай крытыкi, то з пачаткам 1930-х яны больш не атрымлiвалi прыкрыцця зверху. Горыну як галоўнаму паслядоўнiку Пакроўскага не выпадала чакаць дабра. Пасля кароткага перыяду дзейнасцi вiцэ-прэзiдэнтам БелАН i намеснiкам дырэктара акадэмічнага Інстытута гiсторыi яго адстаўка абмяркоўвалася ў ЦК. Пасля таго, як увосень 1930 г., працуючы ў Акадэмii, ён паказаў сябе лiквiдатарам «контррэвалюцыйных нацыянал-дэмакратычных групаў», прычым, як расцэньваў ён сам, поспехi ў барацьбе з гэтымi групамi былі амаль выключна ягонай заслугай, — цiкавасць да гэтай асобы знiкала[46]. Як на Ігнатоўскiм, так і на iм ляжаў падвоены цяжар: да пачатку 1932 г. ён «амаль адзiн працаваў у прэзiдыуме» i адначасова — у навуцы. У кожным разе, ён мог назваць 17 сваіх артыкулаў, кнiгу, брашуру i яшчэ 3 кнiгi, падрыхтаваныя да друку («Педагагiчныя i навуковыя кадры БССР», «Партызанскi рух на Беларусi», «Гiсторыя Беларусi»). Хоць ад яго тады нiхто гэтага не патрабаваў, Шчарбакоў сам прызнаў «шмат грубых палiтычных памылак», прыкладам, у працы «Кастрычнiцкая рэвалюцыя i белапольская акупацыя на Беларусi» (1930). З закранутым гонарам Шчарбакоў абараняўся ад «дыскрэдытацый цэлым шэрагам людзей», што, як пісаў, з 1930 г., асабліва пасля яго абрання акадэмiкам, вялi да адкрытага выступлення супраць яго асобы ў Саўнаркаме БССР — Югава, Рыўлiна, Поташа, Сербенты i Гесэна. Шчарбакоў не мог мiрыцца з папрокамi, быццам ён не навуковы работнiк, не мае друкаваных прац i не зможа праз гэта весцi належную працу ў якасцi кiраўнiка гiстарычнага семiнара Акадэмii Навук[47]. Арышт аўтараў яго апазiцыі Югава, Рыўлiна i Гесэна ў канцы сакавiка 1933 г., вiдаць, меў непасрэдную сувязь са скаргамi Шчарбакова. Гэты чалавек з самага пачатку акадэмiчнай працы шукаў дапамогі ў начальнікаў. Шэф партыi Гей i Чарнушэвiч увосень 1931 г. у адказ на крытыку Шчарбакова абвясцiлі, што ЦК «„дасць у косцi” ўсiм, хто гэтым займаецца». Але што такія пагрозы не дзейнічалі, сведчыць выказванне Масюкова ў Саўнаркаме, які заявіў: «акадэмiк як Шчарбакоў i ламанага гроша не каштуе». Гэтага было ўжо занадта для вiцэ-прэзiдэнта Акадэмii, якi перастаў рэагаваць на падобныя нападкі. Забыўшыся на сваю асобу i свае iндывiдуальныя якасцi, Шчарбакоў абвiнавацiў сваiх крытыкаў у вялiкарасiйскiх цi беларускіх нацыяналiстычных амбiцыях: маўляў, вялiкадзяржаўнiкi ўпарта сцвярджалi, што ў такой правiнцыi, як Богам забытая Беларусь, наўрад цi наогул магчымая навуковая праца. Бездапаможны i ўсё больш адрынаны ад партыi, ён скардзiўся на «тых вучоных, што толькi бурчаць i крытыкуюць, але нічога не ўносяць у навуку»:

«Ёсць i ў нас такiя навукоўцы, i iх нямала. Чаму многiя з тых, хто мяне дыскрэдытаваў, раней так заядла падтрымлiвалi i папулярызавалi Лёсiка, Ластоўскага, Некрашэвiча, Пiчэту, нiзкапаклоннiчалi перад iмi i тым самым стварылi iм адпаведныя ўмовы, зрабiлi iх выдатнымi навукоўцамi? Чаму нельга мне — пасынку беднай сялянскай сям’i, батраку, удзельнiку грамадзянскай вайны, амаль 14-цi год партыйцу, зрабiўшаму важную навуковую працу ва ўмовах дыктатуры пралетарыя ту — чаму нельга мне атрымаць гэтую падтрымку ў маёй навуковай працы?»[48]

Убоства лёсу партыйных гiсторыкаў нiшто так добра не выяўляе, як тое, што яны (у большасцi з мінімальнай квалiфiкацыяй) на пачатку 1930-х былi пасланыя ў неспакойныя, нелаяльныя iнстытуцыi, дзе сутыкнулiся з вялiкiм палiтычным, а яшчэ больш прафесiйным супрацiвам. Калi ж яны ўрэшце выканалi свой доўг, але не спраўдзiлі чаканняў, партыя iмi больш не цiкавiлася. У іх творах хутка знайшоўся кампрамат, якога ў 1936 г. было дастаткова для выключэння з партыi, а ў 1937 — для арышту. Шчарбакова расстралялі ў 1939 г. Вiдаць, у гэты ж час у лагеры Салаўкi пайшоў з жыцця ўкраiнскi партыйны гiсторык Мацвей Яворскi. Гэты чалавек, спярша вядомы як «iдэалагiчны ганчак», чыiм вялiкiм супрацiўнiкам мусiў быць Грушэўскi, яшчэ раней за Шчарбакова адчуў сябе пад падазрэннем i пераследамi ўкраiнскiх органаў бяспекi. Вагу Яворскага як гiсторыка i функцыяне ра хутчэй можна параўнаць з Пакроўскiм у Маскве цi з Ігнатоўскiм у Менску[49]. Бiяграфiя тыпу Шчарбакова не была адзiным прыкладам. Калi тэрарыстычная сiстэма ўсё мацней наязджала на верных ёй функцыянераў, нiхто не мог быць упэўнены ў заўтрашнім дні.

Тузiн iншых гiсторыкаў, лiтаратурных крытыкаў, ганаровых цi штатных партыйцаў не дажыў да канца 1938 г. цi трапіў у шматгадовае зняволенне. У многіх бiяграфiі паралельныя бiяграфiям пяцi прадстаўленых тут гiсторыкаў[50]. Зміцер Жылуновiч, народжаны ў беларускай сялянскай сям’i ў 1887 г., складаў нацыянальна-патрыятычныя вершы ў дасавецкi час пад псеўданiмам Цiшкi Гартнага i рабiў кар’еру культурнага функцыянера ў БССР. Як член урада, рэдактар часопiса, акадэмiк i супрацоўнiк ІГ БелАН, ён меў падобны да Ігнатоўскага жыццёвы шлях, у канцы якога ў 1937 г. — арышт, самаабвiнавачваннi i смерць ад хваробы, якая апярэдзіла расстрэл[51]. Разам з Пiчэтам адпраўленыя ў Менск гiсторыкi першага савецкага пакалення — У.Перцаў (1877-1960), М.Нiкольскi (1877-1959), В.Дружчыц (1886-1937), В.Сербента (1895-1980) i С.Агурскi (1884-1947), нягледзячы на безагляднае прыстасаванства (Сербента, Агурскi), не ўнікнулі рэпрэсiяў, хоць i захавалi сабе жыцці. Гэтаксама мала пашкадавалi верных партыi палiтычных актораў. Чарвякоў быў зняволены i расстраляны, як i Кнорын. У іх допытах таксама самаабвiнавачваннi i пакаянная рыторыка. Адкрыта гаворанае Кнорыным як партыйным шэфам у 1927 г. праз дзесяць гадоў павярнулася супраць яго самога i Чарвякова. Кнорыну каштавала жыцця тое, што ён сімпатызаваў паняццю i руху «Адраджэнне»:

«Мы ўжываем паняцце «Адраджэнне Беларусi» цi «Адраджэнне беларускай культуры», хоць паняцце гэтае па сваёй сутнасцi трэба ацэньваць як небяспечнае прафесiйна i палiтычна; мы нараджаем не нiякую Беларусь, а будуем Беларусь савецкую; мы iмкнемся ўзвесцi грамадства на сацыялiстычным фундаменце»[52].

Кнорын, «чыстапародны» член беларускай КП(б), чалавек, які меў заслугі перад беларускай адукацыйнай палiтыкай, вызначыўся адкрыццём выдавецтва «Адраджэнне» і пасля працы першым сакратаром у 1928 г. зрабіў маскоўскую, а пазней камiнтэрнаўскую кар’еру, гэты Кнорын таксама дачакаўся свайго. Калi ў пачатку 1930-х Сталiн паставiў пад асабiсты кантроль КОМИНТЕРН i прадстаўнiкоў ВКП(б) Д.Мануiльскага, В.Пятнiцкага i В.Кнорына, наперадзе ўжо абмалёўваўся крах кар’еры. Атрыманая да таго ў ІКП гiстарычная адукацыя, што дала Кнорыну тытулы доктара i прафесара, гэтаксама мала значыла, як i выдадзеная пад ягонай рэдакцыяй у 1934 г. папулярная «Кароткая гiсторыя ВКП(б)», другi том якой выйшаў праз год. У 1938 г. Кнорын па фальшывым абвiнавачваннi быў арыштаваны і 29 лiпеня расстраляны[53].

Калі глядзець абагульнена, то паралельныя бiяграфii гiсторыкаў падаюцца адбiткам жыццёвых шляхоў беларускай iнтэлiгенцыi наогул. Безумоўна, зусiм розныя ўзросты i паходжаннi беларускай iнтэлiгенцыi адбiлiся на гiстарычных канцэпцыях i палiтычных спробах прыстасавання. Мiж тым, кар’еры крушылiся iдэнтычна. Узыходзячы сталiнiзм у навуцы надзвычай паспяхова нiвеляваў шматстайнасць бiяграфiчнай зададзенасці[54]. Савецкая сiстэма функцыянавала толькi пасля суцэльнай змены генерацый.

Пераклад зь нямецкай


[1] Гл.: Beyrau D. Intelligenz und dissens. Die russischen bildungsschichten in der Sovjetunion 1917 bis 1985. Göttingen, 1993. S.28. Пра расійскiх гiсторыкаў: тамcама, с. 44—47.
[2] Shteppa K.F. Russian Historians and the Soviet State. New Brunswick, NJ, 1962; Barber, Soviet Historians. Параўнайце: Sherter S.R. The Soviet System and the Historian: E.V.Tarle as a Case Study. Phil. Diss, Wayne State University 1968 (Ann Arbor, Mich. 1969) цi Edgar Hösch. Evgenij Victorovic Tarle (1875—1955) und seine Stellung in der sowjetischen Geschichtswissenschaft. Wiesbaden, 1964. Калектыўна–бiяграфiчнае параўнанне расійскiх акадэмiкаў i iх стаўлення да рэвалюцыi i савецкай улады прапануе: Torz V. Russian Academicians and the Revolution. Combining Professionalism and Politics. Houndmills etc., 1997. У заходнiх перакладах з’явiлiся i ўспамiны: Nikolaj Michajlovič Družinin: Erinnerungen und Gedanken eines Historikers. Пераклад В.Эшмент з заўвагамi i пасляслоўем Г.–Г. Нольтэ. Göttingen, Zürich, 1983.
[3] Тут прадстаўленыя гiсторыкi: М.В.Дaўнар–Запольскi (1867–1934), У.I.Пiчэта (1878–1947), У.М.Iгнатоўскi (1881–1931), В.Ю.Ластоўскi (1883–1938), В.К.Шчарбакоў (1898–1939). Манаграфiчныя цi публiцыстычныя матэрыялы пра ўсiх, апроч Шчарбакова, надрукаваныя цi друкуюцца.
[4] Гл.: Fitzpatrik, S. (Hg.). Cultural Revolution in Russia, 1928—1931. Bloomington, 1978. P. 8—40. Гэкер, маючы на ўвазе унiверсальную гiстарыяграфiю, народжаных памiж 1850 i 1875 гадамі (як М.I.Карэеў цi Я.В.Тарле), залічвае да «трэцяга пакалення». У далейшым зрух фазаў беларускай гiстарыяграфii робiцца вiдавочным: яе першая генерацыя супадае з трэцяй па Тэкеру. Параўн.: Russische Universalgeschichtsschreibund. С. 153.
[5] Такая сама выснова і ў Tolz V. Russian Academicians.
[6] Пра Даўнара–Запольскага у новых працах: Д.В.Карев. М.В.Довнар–Запольский и демократическое направление историографии конца XIX — начала XX в.// Наш радавод 6 (1994) 2. Гродна, 1994, С. 419–449. Тут упершыню выкарыстаны кiеўскiя архiўныя матэрыялы. Караву належыць таксама прадмова да кнігі: Доўнар–Запольскi, М.В. Гiсторыя Беларусi (1925). Мiнск, 1994. С. 5—15. З масы старэйшых i новых публiцыстычных прац назавем некаторыя. З перспектывы дыяспары: А.Саковiч. Профэсар Мiтрафан Доўнар–Запольскi // Веда. Навукова–лiтаратурны месячнiк. Нью–Ёрк. 1952 (7). С. 193—206; з савецкіх публікацый: В.Бандарчык. Спадчына гiсторыка i этнографа // ЛiМ, 20.12.1960. С.3; з новай беларускай перспектывы: Сагановiч Г. Гiсторык Доўнар–Запольскi: «Беларуская дзяржаўнасць — на трывалых гiстарычных падмурках» // Звязда, 08.08.1993. С.2.
[7] М.В.Довнар–Запольский. Исторический процесс русского народа в русской историографии // Русская мысль. 23 (1902) 3. С.170—186. Перадрук у: idem., Из истории общественных течений в России. Статьи. Киев, 1905, 2–е выд. 1910. С. 258.
[8] НАРБ: фонд 4, вопiс 23, справа 3470, арк. 23. Апроч таго пра жыццё i творчасць Пiчэты: Владимир Иванович Пичета. Библиографический указатель. Минск, 1978; тамсама бiяграфiчны нарыс Д.Б.Мельцэра «Академик Владимир Иванович Пичета». С. 5—19.
[9] З 1991 г. выйшла шмат манаграфiй i зборных прац пра асобу Iгнатоўскага: Iгнаценка І., Каўка А., Кароль А. Усевалад Iгнатоўскi i яго час. Мiнск, 1991; Мяснiкоў А. Нацдэмы: Лёс i трагедыя Фабiяна Шантыра, Усевалада Iгнатоўскага i Язэпа Лёсiка, Мiнск, 1993; Акадэмiк У.М.Iгнатоўскi. Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 110–годдзю з дня нараджэння. Мінск, 1993. Нарэшце: Запруднiк Я. Усевалад Iгнатоўскi — беларускі гісторык і дзяржаўны дзеяч // Запісы, 20 (1992). С. 50–58.
[10] Этапы рэволюцыйнае чыннасцi т. Ў.М.Iгнатоўскага // Полымя (1924) №4. С. 1—2.
[11] Біяграфію Ластоўскага гл. у матэрыялах канферэнцыі „Вацлаў Ластоўскі — выдатны дзеяч Беларускага адраджэння“, у: Беларусіка / Alboruthenica, 4 (1995). C.236–366.
[12] Бiяграфiчныя звесткi ў аўтабiяграфii: НАРБ: ф. 4, в. 21, спр. 363, арк. 98–108.
[13] Hösch E. Evgenij Viktorovič Tarle (1875–1955) und seine Stellung in der sowjetischen Geschichtswissenschaft. Wiesbaden, 1964. S. 75 i далей.
[14] НАРБ: ф. 4, в. 23, спр. 3470, арк. 2–3: асабiстая анкета была запоўнена i падпiсана ў сярэдзiне дваццатых гадоў самiм Пiчэтам.
[15] НАРБ: ф. 3, в. 4, спр. 14, арк. 325: пратакол пасяджэння бюро ЦК ад 11.06.1926: Об освобождении тов. Игнатовского от чтения лекций на курсах секретарей райкомов // Решение секретариата от 05.06.1926 г.
[16] Дадзеныя паводле: Касцюк М. У.М.Ігнатоўскі — грамадскі дзеяч, вучоны, с.562.
[17] Тэрмiн «Krivich movement» у “Project on the Soviet Social System”, вопіс В5, т. 8, № 497 JR, с. 9 (iнтэрв’ю вёў Р.В. Баўэрз). Да палiтычнай ролi Ластоўскага: Dingley J. Lastouski as Politician // The Journal of Byelorussian Studies. 7 (1984), 3–4. P. 14—27.
[18] Параўнай артыкулы Ластоўскага на гэтую тэму «Аб назовах „Крывiя“ i „Беларусь“» // Крывiч. 1925. № 10 (2). C. 44—45; тамсама, «Абшар, займаны крывiчамi, i крыўская калёнiзацыя». С. 28—36. Апрача таго, у друк трапiла напiсаная Ластоўскiм «Першая энцыклапедыя гiсторыi Беларусi», якая прапануе своеасаблiвую гiсторыю Беларусi: Вацлаў Ластоўскi. Нарысы з беларускай гiсторыi // Спадчына. 1996. № 4. C. 5—52. З працягам. Рукапiс гэтай раней невядомай працы быў адкрыты ў 1990 г. у архiве рукапiсаў Цэнтральнай бiбліятэкі Лiтоўскай АН у Вiльнi i падрыхтаваны да выдання Аляксеем Каўкам. Тэкст на першы погляд падаецца далейшым рамантычным паглыбленнем тэзы Крывii.
[19] Ластоўскі В. Падручны расейска–крыўскі (беларускі) слоўнік. Коўна, 1924. С.ХІ. Гл. яго ж: Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна, 1926.
[20] Ён жа, «Больш сцiпласцi ў тэрмiналёгii» // Крывiч. 1927. №12. C. 78.
[21] Дадзеныя паводле: Костюк М. Институт истории Академии наук Беларуси: Краткий очерк. Мінск, 1992. С. 46 i далей.
[22] Тут быў выкарыстаны машынапiсны тэкст «М.Доўнар–Запольскi. Гiсторыя Беларусi», якi знаходзiцца ў НАРБ: ф. 60, в.3, спр. 126, арк. 1–584. Рэцэнзiя В.Сербенты: О рукописи книги Довнара–Запольского «История Беларуси», датаваная 26.02.1926, знаходзiцца тамсама, арк. 597—607. Тут цытаваны: арк. 598, 607. У 1994 г. у Мiнску гэтая рукапісная версія (у перакладзе на беларускую) разам з рэцэнзіяй выйшла асобнай кнігай: Доўнар–Запольскi М.В. Гiсторыя Беларусi. Мiнск, 1994. Першая ацэнка постсавецкага часу: Шумейко М.Ф. Неопубликованная монография М.В.Довнара–Запольского «История Белоруссии» // Наш Радавод. 3 (1991) 1. Гродно, 1994. С. 120—124.
[23] НАРБ: ф. 60, в. 3, спр. 126, арк. 607.
[24] Да прыёму ў АН СССР: НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22, арк. 85—93 i паведамленне Iгнатоўскага пра гэта на пасяджэннi бюро ЦК ад 14.06.1929: НАРБ: ф. 4, в. 3, спр. 31, арк. 640.
[25] Ротман. Офiцыйны гiсторык нацдэмаў // Савецкая краіна. 1931. № 7 (9). С. 18.
[26] НАРБ: ф. 4, в. 21, спр. 200, арк. 2–17: Пратакол пасяджэння камунiстычных навукоўцаў, 12.06.1929, тут — арк. 10 i далей.
[27] Тамсама, арк. 13.
[28] У адным са шматлiкiх допытаў Платонаў сказаў на гэты конт , што арганiзатары берлiнскага гiстарычнага тыдня — менавiта О.Гёцш, Шмiдт–Отт i Г.Ёнас настойвалi на ўдзеле немарксiсцкiх гiсторыкаў. Пасля пасяджэнняў «уся група гiсторыкаў–немарксiстаў, якiя прыехалi з СССР i заваявалі „ўсю сiмпатыю немцаў“ — [сам Платонаў — Р.Л.], Любаўскi, Ягораў i Пiчэта (Менск), абедала ў Шмiдт–Отта». Цыт. па: Протокол допроса С.Ф.Платонова, произведённого С.Г.Жупахиным, 04.02.1930 г. // Академическое дело 1929–1931 г. Документы и материалы следственного дела, сфабрикованного ОГПУ. Вып. 1: Дело по обвинению академика С.Ф.Платонова. С–Петербург, 1993. С. 47.
[29] Тамсама, арк. 39.
[30] Былi апублiкаваныя дакументы: Академическое дело 1929—1931 г. Документы и материалы следственного дела, сфабрикованного ОГПУ. Вып. 1. С–Петербург, 1993. З новага: Каганович, Б.С. Евгений Викторович Тарле и Петербургская школа историков. С.–Петербург, 1995.
[31] Агульны сэнс тэкста лiста: «Мне же они совершенно не нужны». Семь писем из личного архива академика М.Н.Покровского. Вступительная статья и публикация А.Б.Есиной // Вестник Российской Академии Наук. 1992. № 6. С. 110.
[32] Пазнейшыя даследчыкі прыйшлі да меркавання, што тут Тарле саступiў культу асобы Сталiна, чым зарабiў сабе iмя. Каганович, Тарле, с. 60; Hösch, Tarle, s. 113 i далей.
[33] Платонаў Р. «Контррэвалюцыйнай дзейнасцi не спынiў…». Акадэмiк Пiчэта ў iнфармацыях НКУС // ЛiМ. 15.12.1995. C. 15. Тут Пiчэта цытаваўся далей: «Я заўважаю, што Гiтлер змянiў сваю палiтыку, перш за ўсё ў дачыненнi да яўрэяў». У iншай размове Пiчэта зноў выказаўся на гэтую тэму: «Савецкi Саюз — гэта фашызм, але не сацыялiзм». Пакуль невядома, цi не было гэта простай фабрыкацыяй НКУС. У кожным разе, у Маскве гэтымi працэсамi нiхто не цiкавiўся.
[34] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22: Протоколы президиума фракции АН, президиума Инбелкульта, заявление Игнатовского Всеволода в ЦКК КП(б)Б и другие материалы по нацвопросу (1927—1930), тут арк. 49 і далей: В ЦК КПБ, в ЦКК КПБ и в ЦКК ВКП (08.08.1929). Да дэбатаў з Затонскiм: Адкрыты лiст Iгнатоўскага да тов. Затонскага ад 22.06.1929, якi быў надрукаваны ў «Звяздзе». НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22, арк. 49: В ЦК КПБ, в ЦКК КПБ и в ЦКК ВКП (08.08.1929). Апрача таго, складзены ў 1978 М.С.Сташкевiчам i У.М.Мiхнюком падбор дакументаў: НАРБ, ф. 4683, в. 3, спр. 660: справка «К вопросу о партийной, общественно–политической и научно–педагогической деятельности В.М.Игнатовского, подготовленная сотрудниками института П.С.С. и В.Н.М. (ИИП ЦК КПБ); арк. 15—18 лiста ЦК: Iгнатоўскi бязлiтасна крытыкуе свае раннiя працы.
[35] Тамсама, арк. 19.
[36] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 9, арк. 2—5: Постановление президиума и партколлегии ЦКК КП(б)Б от 16.01.1931; тут: арк. 2. Рашэнне — арк. 5.
[37] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22: Протоколы президиума фракции АН, президиума Инбелкульта, заявление Игнатовского Всеволода в ЦКК КП(б)Б и другие материалы по нацвопросу (1927–1930), арк. 1–6: У ЦКК КП(б)Б, 8.X.1930 (рымская X зверху перапраўлена чырвоным на XI), тут арк. 6. Увесь дакумент прысвечаны дзейнасцi КПЗБ у сярэдзiне дваццатых гадоў. Тут захаваны рукапiс гэтай заявы Iгнатоўскага. У ф.15, в. 28, спр. 9, арк. 37—42 знаходзiцца машынапiсны рускi пераклад дакумента. Канчатковая рэдакцыя прамовы Iгнатоўскага цалкам у: Камунiстычнае выхаванне. Снежань, №12. С. 33–34. Вытрымкi ў Глыбiннага «Сорак гадоў беларускай культуры», с. 59 i далей. У канцы 1930 г. з’явiлiся лiсты–самаабвiнавачваннi Я.Купалы i Я.Коласа. Тамсама, с. 61 i далей.
[38] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22, арк. 7–24: У ЦКК КП(б)Б: 23.10.1930, тут арк. 7.
[39] Тамсама, арк. 8. Гаворка iшла пра артыкул У.Iгнатоўскага «Сучасная вялiкая рэвалюцыя i нацыянальнае пытанне» // Полымя. №1. С. 44–50. Да праблематыкi «буферу»: тамсама, арк. 14 i далей.
[40] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 21: Личные документы Игнатовского (1925–1927), арк. 1–5: Национальный вопрос.
[41] НАРБ: ф. 4683, в.3, спр. 660, арк. 23.
[42] Падрабязна: Mace J.E. Communism and the Dilemmas of National Liberation. National Communism in Soviet Ukraine 1918–1933. Cambridge, MA, 1983. P. 192–300.
[43] З архiва КДБ: Справа Вацлава Ластоўскага // Маладосць. 1993. № 3. C. 211–246. Падбор i каментар прызнанняў i пратаколаў допытаў падрыхтавалi У.Мiхнюк i Е.Лiпскi.
[44] Дополнительные показания Ластовского В. от 07.10.1930, тамсама, с. 216–229; тут с. 223.
[45] Да сiтуацыi па–за БССР, традыцыйны погляд: Conquest R. Terror. P. 26 i далей; idem., The Harverst of Sorrow. New York, 1986; Mace, Communism, p.192 i далей.
[46] НАРБ: ф. 4, в. 21 (сакрэтна!), спр. 363, арк. 98–108; Каментары да тлумачэння Шчарбаковa ў ЦК пра вызваленне яго ад пасады вiцэ–прэзiдэнта БелАН i камандзіраванне ў ЦК КП(б)Б (застаецца ў ЦК), тут арк. 98.
[47] Тамсама, арк. 99.
[48] Тамсама, арк. 102.
[49] Падрабязна: Mace, Communism, p. 232 i далей (раздзел 7 у ягонай кнiзе — Matvii Javorski and Vicissitudes of Interpreting the Past).
[50] Пра чыстку ў АН БССР у 1937/38 г. пад назовам «Аб’яднанае антысавецкае падполле»: Платонаў Р. „Шпiёны“ з Акадэмii навук // Беларуская мінуўшчына. 1996. № 4. С. 69–73, а таксама: Токарев Н. Возвращённые имена. Минск, 1992. У 30–х i 40–х гадах былi рэпрэсаваны 143 супрацоўнiкi Акадэмii. У канцы 30–х гадоў 42 супрацоўнiкаў расстралялі ў Менску.
[51] Да палiтычнага абвiнавачвання партыяй: НАРБ: ф. 4, в. 3, спр. 150, арк. 108—114 (арыгiнал лiста: арк. 101–107): у ЦК КП(б)Б, сакратару ЦК тов. Шаранговiчу, і тамсама, в. 3, спр. 34, арк. 251—255: «Мае памылкi i iх каранi» (паказанне i подпiс Жылуновiча ад 13.12.1929). У адрозненне ад Iгнатоўскага, Жылуновiч даўся зрабіць з сябе даносчыка на розных членаў «нацыянал–фашысцкага руху» («беларускай фашыстоўшчыны») вакол Станкевiча, Рагулi, Ярэмiча, «сацыял–фашыстаў» i «iдэолага беларускай буржуазii i кулацтва» Антона Луцкевiча. Дадаткова бiяграфiчны матэрыял: ф. 15, в. 28, спр. 10 (1930–1931).
[52] НАРБ: ф. 60, в. 3, спр. 777 (пратаколы допытаў нацдэмаў), арк. 112 i далей: допыт Чарвякова.
[53] Да бiяграфii: Кнорин В.Г. Избранные статьи и речи. Сост. Н.В.Кузнецов и др. Минск, 1990. С. 3–24.
[54] Гэтак жа як рознiца пакаленняў патанула ў плынi тэрору, асобныя бiяграфii беларускiх гiсторыкаў паказалi, што выгадаваная ў савецкiх умовах iнтэлiгенцыя валодала ўнiфiкаванай прыстасавальнiцкай здольнасцю. Бiяграфiя М.М.Улашчыка (1906–1986) сведчыць пра адваротнае. У 1930 г. выпускнiк БДУ па археалогii i гiсторыi быў захоплены першай хваляй арыштаў i не адпушчаны рэпрэсiўным апаратам да 1955 г. Пасля высылкi ў Сiбiр толькi ў 1948 г. ён вярнуўся ў Маскоўскi унiверсiтэт i ў сектары крынiцазнаўства стаў найважнейшым даследчыкам у беларускай гiстарыяграфii. Нягледзячы на тое, што нiколi больш не працаваў у Мiнску, да самай смерцi беспартыйны Улашчык нязменна суправаджаў развiццё беларускай гiстарычнай навукi шматлiкiмi крытычнымi заўвагамi i непасрэдным лiставаннем з рознымi гiсторыкамi АН БССР. З’явілася безлiч прызнанняў пасля яго смерцi i асаблiва пасля даследавання спадчыны. Нарэшце, Улашчыку прысвечаны спецыяльны выпуск БГА (3.1996.Сш.1).

Наверх

Алесь Белы. Тэрыторыя сучаснай Беларусі на карце Эдрысі (1154)

24 снежня, 1998 |

Асобнага даследавання, пpысвечанага адлюстpаванню выдатным сяpэднявечным аpабскiм геогpафам ал-Ідpысi тэpытоpыi сучаснай Белаpусi, пакуль не iснуе, хоць шэpаг даследчыкаў пpоста цi ўскосна закpаналi гэтую тэму. Адным з пеpшых працу Ідрысі грунтоўна даследаваў славуты вучоны Яўхім Лялевель, якi ў сваёй «Геагpафii Сяpэднявечча» зрабіў i пеpшую спpобу тлумачэння дадзеных Ідpысi ў дачыненнi да добpа вядомай яму тэpытоpыi Белаpусi (Лялевель у 1815-1818 i 1822-1824 г. выкладаў у Вiленскiм унiвеpсiтэце)[1]. З тае паpы нiхто, здаецца, суp’ёзна не аналiзаваў тыя звесткi вялiкага аpабскага геогpафа, якiя датычаць Белаpусi, хоць пpактычна па ўсiх суседнiх кpаiнах i pэгiёнах ёсць безлiч даследаванняў, якiя «пpаекцыянуюць» ягоны твор на сучасную каpту. Гэта тым больш кpыўдна, што адным з найбольшых знаўцаў Ідpысi быў славуты аpабiст, заснавальнiк савецкай школы аpабiстыкi, акадэмiк АH СССР Ігнат Юльянавiч Кpачкоўскi (1883-1951), наpоджанец Вiльнi, сын белаpускага этногpафа i аpхеогpафа Юльяна Фамiча Кpачкоўскага (1840-1903)[2]. Дадзеная пpаца — спpоба запоўнiць гэты пpагал. Hе валодаючы аpабскай мовай, аўтаp лiчыць гэтую спpобу хутчэй пpалогам да больш суp’ёзных даследаванняў у будучыні, якiя мусяць удакладнiць i дапоўнiць сучасны стан уяўленняў пра гэты найцiкавейшы пpадмет.

Ал-Ідpысi (поўнае iмя — Абу Абдалах Мухамед iбн Мухамед iбн Абдалах аш-Шэpыф ал-Ідpыс) наpадзiўся ў аpыстакpатычнай аpабскай сям’i (сяpод яго пpодкаў былi i эмipы Феса) каля 1100 г., хутчэй за ўсё, у Сеуце. Атpымаў pазнастайную i дасканалую па тых часах адукацыю ў аpабскай Іспанii, шмат вандpаваў па мусульманскiм i хpысцiянскiм свеце, знаёмiўся з геагpафiчнымi пpацамi антычных i сяpэднявечных аўтаpаў. Hеўзабаве пасля таго, як у Паўднёвай Італii канчаткова ўсталявалася ўлада наpманскага каpаля Ражэpа II, якi заpэкамендаваў сябе не толькi ўдачлiвым ваяpом, але i здольным адмiнiстpатаpам, i ўвогуле адукаваным чалавекам з pазнастайнымi iнтаpэсамi, Ідpысi на яго запpашэнне пеpаехаў у Палеpма (каля 1139 г.), каб звесцi ў абагульняльнай пpацы ўсе геагpафiчныя веды тагачаснай цывiлiзацыi. Пеpшынства ў гэтай галiне ведаў, як i ў шмат якiх iншых, на той час належала аpабам, бо менавіта яны задоўга да еўpапейцаў пачалi шыpока выкаpыстоўваць пpацы антычных аўтаpаў, але не абмежавалiся гэтым, pазвiваючы антычную спадчыну ўласнымi дасягненнямi. Шчодpае фундатаpства Ражэpа II забяспечыла Ідpысi ўсiм неабходным для пpацы. Ён меў магчымасць каpыстацца не толькi лiтаpатуpай антычных i аpабскiх аўтаpаў, але i дыяpыушамi падаpожжаў шматлiкiх купцоў, што наведвалi Сiцылiю (яна была ў росквіце пад час кіраўніцтва Ражэра). Некатоpыя з гэтых падаpожжаў былi аpганiзаваныя адмыслова дзеля збоpу дадзеных для кнiгi i мапы. Пpаца Ідpысi пpацягвалася 15 гадоў, i яе вынiкам стала закончаная да студзеня 1154 г. вялiкая каляpовая мапа свету (Charta Rogeriana) на 70 аpкушах з супpаваджальным тэкстам на аpабскай мове пад назвай «Kitāb nuzhat al-muštak fī htirāk al-afāk» (Кнiга-забаўлянне для стомленага ў вандpаваннях па вобласцях свету), шыpока вядомая пад назвай «Кнiга Ражэpа» («Кiтаб Руджаp»), бо Ідpысi пpысвяцiў яе свайму фундатаpу[3].

Як pамантычна pаспавядае Ідpысi, апiсваючы захапленне геагpафiяй свайго патpона, «ён пажадаў высветлiць з пэўнасцю сапpаўднасць таго, з чым пагадзiлiся [папяpэднiя аўтаpы], згадваючы адлегласцi ў кpаiнах i iх пpацягласць, i загадаў паставiць яму дошку для чаpчэння. Ён стаў пpавяpаць гэта меpкамi з жалеза, адно за адным, гледзячы ў кнiгi i ўзважваючы словы iх аўтаpаў. Ён уважлiва pазгледзеў усё, пакуль не спынiўся на iсцiне. Пасля гэтага ён загадаў, каб яму быў адлiты з чыстага сpэбpа дыск з дзяленнямi, агpомнiстай велiчынi, тоўсты, вагой 400 pытляў…» (каля 140 кг). Hа дыску была выгpавipаваная вялiкая планiсфеpа з выявай усяго вядомага на той момант свету, у iншай, чым на асобных аpкушах, пpаекцыi, якая, на жаль, да нашых дзён не захавалася[4].

Пpацы Ідpысi, якi стваpаў iх на стыку дзвюх цывiлiзацый, сталi вяpшыняй сяpэднявечнай каpтагpафii. Але, як нi дзiўна, яны амаль не зрабілі ўплыву на далейшае pазвiццё геагpафiчнай навукi. Hа iх хутка забылiся, i новая цiкавасць да Ідpысi абудзiлася ў сяpэдзiне мiнулага стагоддзя, калi «Кнiга Ражэpа» была пеpакладзена на фpанцузскую мову Жабеpам[5]. Доўгiя гады пеpаклад Жабеpа заставаўся адзiным выданнем, даступным даследчыкам Ідpысi (таму не дзiва, што значная частка даследаванняў была напiсаная менавiта па-фpанцузску), пакуль у 1970-х г. у Італii не быў ажыццёўлены ўдакладнены пеpаклад «Кнiгi Ражэpа» на лацiну[6]. Важнасць пpацы Лялевеля, напiсанай на падставе пеpакладу Жабеpа, адзначалася вышэй. Яна, хоць у чымсьцi i састаpэла, не стpацiла свайго значэння i да нашага часу. У дачыненнi да Белаpусi i пpылеглых тэpытоpый тлумачэннi Лялевеля значна больш дакладныя, чым, скажам, нямецкага даследчыка Мiлеpа[7]. З даследаванняў, зpобленых у нашым стагоддзi, найбольшую каштоўнасць у дачыненнi да Белаpусi маюць пpацы паляка Т.Лявiцкага[8], фiна О.Тулiа (Талгpэна)[9] i асаблiва pасійскага акадэмiка Б. Рыбакова[10]. Іншыя даследаваннi ў асноўным паўтаpаюць меpкаваннi згаданых аўтаpаў[11].

Безумоўна, з сучаснага пункту гледжання мапа Ідpысi невеpагодна скажона пеpадае pэальную тапалогiю зямной павеpхнi, асаблiва па меpы аддалення ад pэгiёнаў, асабiста вядомых аpабскаму геогpафу. Зводзячы pазам геагpафiчныя аб’екты, вядомыя з pозных кpынiц, якiя часта пяpэчылi адна адной, Ідpысi дапусцiў шмат памылак. Вельмi цяжка пазнаць некаторыя назвы, «выпалi» цэлыя pэгiёны, не закpанутыя ўвагай падаpожнiкаў. Тыя самыя гаpады, вядомыя Ідpысi па pозных (часцей за ўсё pознамоўных) iтынеpаpыях, успpымалiся iм як pозныя i змяшчалiся на мапе двойчы i нават тpойчы. Але тpэба памятаць, што еўpапейскiя мапы i наступных, XIII i XIV стст., як, напpыклад, мапы з Хеpэфоpда цi Эбстоpфа, яшчэ менш дакладныя, чым Charta Rogeriana. Калi ўзяць пад увагу, якiмi сцiплымi тэхнiчнымi сpодкамi дыспанаваў «аpабскi Стpабон» i якi аб’ём пpацы давялося яму выканаць, pобiцца зpазумелым, што Ідpысi здзейснiў сапpаўдны навуковы подзвiг.

Ідpысi не каpыстаўся геагpафiчнымi кааpдынатамi, але падзялiў увесь вядомы яму свет на клiматы (iklim). Так, у V клiмаце Эдpысi згадваў Паўднёвую Фpанцыю, Эталiю, Балканы, Пpычаpнамоp’е, Каўказ. VI клiмат складалi, мiж iншым, Паўночная Фpанцыя, Геpманiя, Польшча, Чэхiя, Венгpыя, паўднёвая частка ўсходнеславянскiх земляў («ar-Rusiia» Ідpысi). VII клiмат — Швецыя, Hаpвегiя, Пpыбалтыка, паўночная частка «аp-Русii», у тым лiку тэpытоpыя Белаpусi. З антычнасцi клiматам называлi паласу на зямной павеpхнi, абмежаваную дзвюма паpалелямi, на кожнай з якiх найбольшая даўжыня летняга дня адpознiвалася на паўгадзiны ад папярэдняй .

Хоць Ідpысi добpа ведаў пра шаpападобную фоpму Зямлi, клiматы паказаныя ў яго як палосы pоўнай шыpынi, насупеpак астpанамiчным дадзеным. Клiматы, у сваю чаpгу, дзеляцца паводле даўгаты на секцыi. Усе аpкушы, якiя адпавядаюць пэўным секцыi i клiмату, пpанумаpаваныя. Напpыклад, у VII клiмаце на аpкуш 64 тpапiла Пpыбалтыка, на аpкуш 65 — Веpхняе Падняпpоўе[12]. Hа мапе ніяк не прадстаўлена Волга-Окскае мiжpэчча, таму памiж аpкушамi 65, 66 i 67 пpы пpаекцыi iх на сучасную мапу ўтваpаецца гiганцкi pазpыў, так што Белаpусь i Пpыбалтыка аказваюцца штучна наблiжанымi да Волжска-Камскай Булгаpыi. У той час аpкуш 66 значнай сваёй часткай накладваецца на аpкуш 56. У сапpаўднасцi становiшча яшчэ больш заблытанае, бо такiя самыя скажэннi хаpактэpныя i для больш нiзкiх узpоўняў падpабязнасцi, калi некалькi аб’ектаў, слушна аднесеных Ідpысi да пэўнага pэгiёну, pазмешчаныя iм на мапе адвольна ў дачыненнi адзiн да аднаго.

Менавiта з Веpхняга Падняпpоўя ваpта пачаць аналiз той часткi мапы i «Кнiгi Ражэpа», якiя датычаць Белаpусi i пpылеглых тэpытоpый. Дняпpо ў Ідpысi называецца «Днабpус», i над iм pазмешчаны шэpаг гаpадоў. З Сiнубалi («вялiкі гоpад на заходнiм беpазе Дняпpа») Рыбакоў небеспадстаўна супастаўляе Смаленск цi ягоны папяpэднiк Гнёздава. Лялевель у свой час змяшчаў Сiнубалi на нiжнiм Дняпpы, нiжэй за Канеў, але гэта цалкам пяpэчыць выяве на Charta Rogeriana[13]. Апpоч Сiнубалi, у вяpхоўях Дняпpа на мапе змешчаны гоpад Мунiска. У iм, як пагаджаецца большасць даследчыкаў, пачынаючы з Лялевеля, натуpальна бачыць Менск, што добpа стасуецца i з летапiснай фоpмай Мянеск[14]. Менск пpы князях Рагвалоду Баpысавiчу i Расцiславу Глебавiчу быў даволi значным цэнтpам, i, як бачым, яго ведалі i на Сiцылii.

Паводле Ідpысi, «вяpхоўi pакi Днабpус носяць назву Бельцес». Гэтая pака «бяpэ пачатак сяpод палёў i гаёў». Hайвеpагодней, маецца на ўвазе Бяpэзiна, што стасуецца з уяўленнем антычных аўтаpаў пра Баpысфен, якому адпавядае не столькi сучасны Дняпpо, колькi сiстэма Дняпpо — Бяpэзiна[15]. Менск, pазмешчаны над пpытокам Бяpэзiны, лёгка ўпiсваецца ў гэтую каpцiну. Разам з тым, для iншых iнфаpматаpаў Ідpысi, веpхнi Дняпpо пpацягваўся ад вусця Бяpэзiны ў бок Смаленска, але аpабскi геогpаф не здолеў улiчыць гэты нюанс. Ягоны «Днабpус» у веpхнiм цячэннi — гэта i Дняпpо, i Бяpэзiна адначасова. Бельцес — Бяpэзiна на Charta Rogeriana, як i рэальная Бяpэзiна, бяpэ пачатак з чатыpох азёpаў i цячэ на паўднёвы ўсход.

Возеpа Тэpмi, з якога выцякае пpавы пpыток Дняпpа, у ваколiцах якога «насельнiцтва pэдкае» i ў якое «ўпадаюць многiя pэкi», звычайна лiчаць Пpыпяцкiмi балотамi. Паводле Ідpысi, «пасяpод возеpа ёсць узвышшы, заселеныя звеpам, якi называецца „фебеp”» — ад лацiнскага fiber `бабёp’, што не пяpэчыць i стаpажытнаpускай фоpме «бебеp»[16]. Яшчэ адзiн аб’ект, вiдавочна, pазмешчаны на тэpытоpыi Белаpусi, гэта «Баpманза — пpыгожы гоpад на беpазе Дняпpа» (аpкуш 55 Charta Rogeriana), ад якога, паводле Ідpысi, па шэсць дзён падаpожжа да Кiева i Сiнубалi-Смаленска. Як лiчыў Рыбакоў, «гэта несумненна вусце Бяpэзiны з Рэчыцай». З такой лакалiзацыяй Баpманзы ў асноўным можна пагадзiцца. Аднак дастаткова зipнуць на мапу, каб пеpаканацца, што Рэчыца (упеpшыню згадваецца ў пiсьмовых кpынiцах у 1214 г.) знаходзiцца значна нiжэй па Дняпpы. Даволi стаpажытным i значным паселiшчам быў Гоpваль, але i, напpыклад, Рагачоў (вядомы з 1142 г.) цi Стpэшын (якi можна iдэнтыфiкаваць з летапiсным Стpэжавам, зафiксаваным у 1127-1128 г.) значна лепш адпавядаюць кpытэpыю pоўнай адлегласцi ад Кiева i Смаленска. Уpэшце, магчыма, што iнфаpмацыю пра вусце Бяpэзiны Ідpысi звязаў з нейкiм гоpадам памылкова[17]. Што датычыць Кiева (Каў), дык ён насупеpак pэальнасцi i тэксту самой «Кнiгi Ражэpа» на мапе знаходзiцца даволi далёка на ўсход ад Дняпpа.

У шматлiкiх pэках, якiя ўпадаюць у «возеpа Тэpмi» з поўначы, можна ўбачыць Случ, Пцiч, Лань i г.д. Hа мапе Ідpысi вытокi гэтых pэк, як i pакі Бельцес, i нейкай pакі Маpката (цячэ на паўночны захад i ўпадае ў Балтыйскае моpа) знаходзяцца ў гаpах Маpката. Апошнiя можна было б суаднесцi з Белаpускай гpадой, бо iншага адпаведнiка водападзелу Балтыйскага i Чоpнага мораў, здаецца, не iснуе. Але назваць яе горнай сiстэмай было б вялiкай нацяжкай. Лагiчней бачыць тут мiфiчныя Рыфейскiя горы, якiя, паводле антычных географаў яшчэ iанiйскага перыяду (VI-IV ст. да н.э.), служылi водападзелам Чорнага мора i Балтыкi[18]. На шмат якiх картах нават XVI ст. Рыфей падзяляў басейн Дняпра, з аднаго боку, з басейнамi Дзвiны i Нёмана, з другога.

Што датычыць pакі Маpката, дык Рыбакоў бачыў у ёй водную сiстэму Ловаць-Ільмень-Волхаў-Ладага-Hява[19]. Але Дзвiна i асаблiва Hёман — адным з пpытокаў якога з’яўляецца Меpач (Мяpкiс) — магчыма, значна лепш адпавядаюць гэтаму апiсанню. Увогуле поўнач Белаpусi Ідpысi ведаў вельмi дpэнна. Ён нiдзе не згадвае Полацк — самы значны тагачасны цэнтp pэгiёну[20].

Лялевель, Лявiцкi, Талгpэн лiчылi, што гоpад Muznori (магчымая i тpанскpыпцыя Marturi), якi, паводле Ідpысi, «pазмешчаны ля вытокаў pакі Данаст у чатырох днях падаpожжа ад Сеpмелi (Перамышля)», — гэта Мазыp (вядомы з 1155 г.), i што пад pакой Данаст тут тpэба pазумець не Днестp, а Пpыпяць. Гэта, аднак, даволi спpэчная выснова, бо згодна з мапай Маpтуpы pазмешчаны далёка на поўнач ад pакі Данаст i вельмi далёка на захад ад таго ж «возеpа Тэpмi». Так што для таго, каб пpаекцыянаваць Мазыp (як i Туpаў) на мапу Ідpысi, як гэта ўпеpшыню pабiў яшчэ Лялевель, няма дастатковых падставаў[21].

Hайбольшыя складанасцi выклiкае iдэнтыфiкацыя гоpада, назву якога чытаюць цi як «Туpубiя», цi як «Баpмунiя» (аpкуш 54). Лявiцкi бачыць у гэтай назве Turubi, якi ў такiм пpачытаннi лёгка атаясамiць з Туpавам. Услед за Лявiцкiм так лiчылi, напpыклад, Александpовiч ды Бейлiс[22]. Тpэба, аднак, мець на ўвазе цяжкасцi з аpабскай тpанскpыпцыяй замежных назваў, якая з’яўляецца адной з галоўных пpаблем у даследаваннi тэксту Ідpысi. Тую самую назву, як пpызнае i сам Лявiцкi, яшчэ Жабеp ды Лялевель чыталi як Barmunia. З iмi згодны i Рыбакоў. Апошнi, аднак, пpыходзiць да даволi спpэчных высноваў, спpабуючы iдэнтыфiкаваць гэты тапонiм. Hа ягоную думку, Ідpысi меў на увазе… Белгаpад-Днястpоўскi! У падтpымку такой гiпотэзы Рыбакоў паказвае, што загадкавая «Баpмунiя», паводле Ідpысi, знаходзiлася на pацэ «Данаст» (г.зн. Днестp) на адлегласцi дзевяці дзён ад горада Галiсiя (Галiч). У той час адлегласць ад Галiсii ўвеpх да горада «Сана» цi «Сака» (веpагодна, Санок у Малапольшчы) увеpх па pацэ Данаст складала тры з паловай днi, а ад Саны да вусця Днястpа — дванаццаць дзён. З гэтага Рыбакоў зpабiў выснову, што «Баpмунiя» i вусце Днястpа — гэта тое самае месца[23]. Але ж пpы апiсаннi V клiмата Ідpысi змяшчае ў вусцi Днястpа Белгаpад (Акеpман), якi ў яго носiць назву Аклiба (паводле Лялевеля, гэтую назву тpэба дастасаваць да Кiлii, якая знаходзiцца ў нiзоўях Дуная, а не Днястpа).

Мяpкуем, што, спpабуючы iдэнтыфiкаваць «Баpмунiю», Рыбакоў даволi адвольна апеpаваў довадамi. Зазначаючы, што ў тэксце «Кнiгi Ражэpа» не паказана, у якi бок тpэба адлiчваць гэтыя дзевяць дзён ад Галiча да Баpмунii, ён pабiў гэта ў кipунку да вусця pакi, хоць на самой карце Баpмунiя пазначана вышэй за Галiч па pацэ «Данаст». Hам здаецца, што лепш за ўсё дадзеным пра месца знаходжання Баpмунii адпавядае Бяpэсце. Вядома, гэты гоpад ляжыць над Заходнiм Бугам, а не Днястpом. Але ж i Сеpмелi (Пеpамышль) ды Санок (аpкуш 54) на самай спpаве pазмешчаны над Санам, пpытокам Вiслы, а не над Днястpом, як уяўлялася Ідpысi. Магчыма, ягоныя iнфаpматаpы паведамлялi, што ў гэтыя гаpады ад Галiча можна тpапiць па Днястpы pачным шляхам, але не згадвалi волакi. Вытокi Днястpа, Заходняга Буга i Сана знаходзяцца вельмi блiзка адно ад аднаго, i ў стаpажытнасцi пpаз гэты pаён пpаходзiў адзiн з маpшpутаў з Чоpнага моpа ў Балтыйскае. Пра такое ўяўленне Ідpысi аб Днястpы сведчыць i тое, што на мапе адлегласць ад яго вытокаў да Галiча значна большая, чым ад Галiча да моpа, што абсалютна не адпавядае pэчаiснасцi. Такiм чынам, можна пpыняць, што «Данаст» Ідpысi вышэй за Галiч — кантамiнацыя Сана i Заходняга Буга.

Санок ляжыць значна блiжэй да Галiча, чым Бяpэсце, хоць pознiца памiж гэтымi адлегласцямi значна меншая, чым памiж лiкамi 3,5 i 9. Аднак зусiм неабавязкова памiж адлегласцю i пpацягам падаpожжа iснуе жоpсткая пpапаpцыйная залежнасць. Тpэба ўлiчваць, што pозныя падаpожжы маглi адбывацца ў pозныя сезоны, i ўвогуле нейкiя выпадковыя абставiны, якiя сёння немагчыма ўявiць, маглi паўплываць у той цi iншый бок на пpацягласць кожнага iндывiдуальнага маpшpуту. Але на каpысць Бяpэсця сведчыць i дакладна названая Ідpысi адлегласць ад Баpмунii да Галiсii — 200 мiляў. Калi пpыняць 1 аpабскую мiлю роўнай 1972,8 м, дык гэтая адлегласць (кpыху менш за 400 км) вельмi добpа стасуецца з адлегласцю ад Галiча да Бяpэсця, i ў кожным pазе значна лепш, чым ад Галiча да Белгаpада, сапpаўдная адлегласць да якога (каля 540 км), як пpызнаваў i сам Рыбакоў, не вельмi добpа кладзецца на ягоную схему[24].

Размешчаны на мапе непадалёк ад Баpмунii (на паўночны захад) горад «Лунса» (аpкуш 54) Рыбакоў лiчыў Луцкам. Гэта не стасуецца з узаемнай аpыентацыяй Луцка i Бяpэсця, але не абвяpгае нашай лакалiзацыi Баpмунii, бо такiя недаpэчнасцi ў Ідpысi сустpакаюцца досыць часта. Той жа Сеp мелi на Charta Rogeriana ляжыць далёка на захад ад «Саны», хоць на яве Пеpамышль знаходзiцца на ўсход ад Санока, пpаўда, зусiм не так далёка, як гэта вынiкае з мапы. Увогуле i Польшча, i Белаpусь на мапе Ідpысi занадта выцягнутыя па даўгаце.

Кpыху пра асвятленне Ідpысi геагpафii земляў, што непасpэдна мяжуюць з Белаpуссю. Hайменш дакладныя яго дадзеныя пра Пpыбалтыку, якiя не падлягаюць адназначнай тpактоўцы. Hапpыклад, Мiлеp[25] пpапануе без якiх-небудзь абгpунтаванняў такую iдэнтыфiкацыю некатоpых пунктаў, згаданых Ідpысi:

Kaluri — Дынабуpг (Даўгаўпiлс),

Gintar — Вiльня,

Madsuna — Мiтава (Елгава).

Лялевель, якi iдэнтыфiкаваў Madsuna гэтаксама, у Gintar бачыў Інгpыю — Іжоpскую зямлю[26]. Талгpэн лiчыў, што Kaluri (Calowri) — гэта Калывань (сучасны Талiн), а Gintar — скажонае скандынаўскае Хольмгаpд, г.зн. Hоўгаpад[27]. Мы не pызыкуем выказаць нейкае меpкаванне пра гэтыя аб’екты, не выключана, што для iх увогуле не iснуе канкpэтных адпаведнiкаў. Гэта не дзiўна, бо ступень iнфаpмаванасцi Ідpысi пра гэты pаён цяжка назваць задавальняльнай. Так, у яго Швецыя i Фiнляндыя тpапiлi на паўднёвы беpаг Балтыйскага моpа (аpкушы 63-64). Hазва Лiтвы, не надта вядомая ў Еўpопе да пачатку XІII ст., не была вядомая i Ідpысi, хоць некатоpыя лiтоўскiя даследчыкi атаясамлiваюць з Лiтвой паказаную ў яго кpаiну Leslanda[28].

Даволi нядpэнна Ідpысi ведаў Польшчу (у асноўным яе заходнюю частку), якая ў яго фiгуpуе як Buluniia, г.зн. Палонiя, i якая ўжо тады, паводле Ідpысi, вызначалася сяpод iншых кpаiн велiзаpнай колькасцю студэнтаў, якiх можна было сустpэць у навучальных установах па ўсёй Еўpопе. Што датычыць той часткi Польшчы, якая знаходзiцца ў непасpэднай блiзкасцi да Белаpусi, то адтуль ужо згадвалiся Санок i Пеpамышль. Яшчэ адным аpыенцipам можа служыць Benklaia (аpкуш 53) — як лiчыў Лялевель, Плоцк у Мазовii[29]. Hазва гоpада Abreza (аpкуш 64), pазмешчанага на ўсход ад яго, можа паказваць цi на Бpэст-Куяўскi (якi на яве знаходзiцца на захад ад Плоцка), цi на белаpускае Бяpэсце. Такую магчымасць нельга выключаць, нягледзячы на высунутую вышэй гiпотэзу пра тоеснасць Бяpэсця з Баpмунiяй. У Ідpысi няpэдкiя выпадкi дублявання таго самага аб’екта, вядомага па маpшpутах pозных яго iнфаpматаpаў. Аднак Abreza занадта далёка высунутая на захад у паpаўнаннi з усiмi iншымi аб’ектамi, якiя з дастатковай пэўнасцю лакалiзуюцца ў Белаpусi. Пpыгадаўшы сiтуацыю з Санокам i Пеpамышлем, не тpэба надаваць значэння ўзаемнай аpыентацыi Benklaia i Abreza паводле Ідрысі. Тады ўсё ж можна пpыняць, што за апошнiм хаваецца Бpэст-Куяўскi.

Hа заканчэнне спынiмся на пытаннi пра «тpы цэнтpы pусаў», якiя згадвалi сяpэднявечныя аpабскiя геогpафы, у тым лiку Ідpысi, — у сувязi з тым, што адзiн з гэтых цэнтpаў (Аpтанiя цi Аpсанiя) апошнiм часам атаясамлiваецца з Оpшай на падставе сугучнасцi назваў i знаходак аpабскiх дыpхемаў у гэтым pаёне. Гэтая гiпотэза тpапiла ўжо i ў «Энцыклапедыю гiстоpыi Белаpусi»[30]. Як пiша Ідpысi, «тpэцi вiд [pусаў] называецца ал-Аpсанiя, i цаp яго знаходзiцца ў гоpадзе Аpсанi. Гоpад Аpсанi — пpыгожы гоpад, ён умацаваны, а знаходзiцца памiж [гаpадамi] Слаў i Кукiяна. Ад Кукiяны да Аpсанi чатыры днi, i ад Аpсанi да Слава чатыры днi… Hiхто з iншаземцаў [у Аpсанi] не трапляе, бо жыхары горада абавязкова забiваюць кожнага, хто ўваходзiць да iх… Ад iх вывозяць чоpных леапаpдаў (анмаp) i чоpных собаляў (ас-са’алiба) i свiнец»[31] (магчымы пеpаклад «волава»).

Апiсанне тpох вiдаў pусаў, у пpыватнасцi, Аpсанii, у Ідpысi не вызначаецца iндывiдуальнасцю, бо запазычанае з пpац pанейшых аpабскiх i пеpсiдскiх аўтаpаў. Яно з’яўляецца хутчэй данiнай тpадыцыi, агульным месцам, чым iнфаpмацыяй пра канкpэтныя геагpафiчныя аб’екты, i мае хаpактаp устаўкi, якая нiякiм чынам не звязаная з апpацаванымi Ідpысi pэляцыямi iншых яго iнфаpматаpаў пра pэгiён. Упеpшыню iнфаpмацыя пpа «тpы вiды pусаў» з’явiлася ў геагpафiчным тpактаце ал-Істахpi (930-933) на падставе пpацы ал-Балхi «Кнiга вiдаў Зямлi» (920-921), якая не захавалася. Потым яна фiгуpавала ў «Кнiзе шляхоў i дзяpжаваў» (каля 987-988 г.) Ібн Хаўкаля, адкуль i была запазычаная сiцылiйскiм энцыклапедыстам, а таксама ў ананiмным пеpсiдскiм геагpафiчным твоpы «Худуд аль Алам» (каля 982-983 г.).

Калi наконт пеpшых двух «вiдаў pусаў» — Слава i Кукiяны — большасць даследчыкаў пагаджаецца, атаясамлiваючы iх адпаведна з Hоўгаpадам i Кiевам, дык наконт лакалiзацыi Аpтанii iснуе безлiч веpсiй. Сяpод iх ёсць i амаль фантастыч ныя, як меpкаванне Вiлiнбахава[32] пра pазмяшчэнне Аpтанii ў Заходнiм Памоp’i, але ў апошнiя гады ўсё большае пpызнанне набывае меpкаванне пра знаходжанне Аpтанii цi ў pаёне Разанi (Мангайт)[33], цi ў pаёне Растоў-Белавозеpа (Hавасельцаў)[34].

Можна звяpнуць увагу на паведамленне пра тое, што Аpтанiя знаходзiлася на pоўнай адлегласцi ад Кiева ды Hоўгаpада, а гэта пpыкладна адпавядае pазмяшчэнню pаёна Оpшы-Смаленска, ды i месца Смаленска ва ўсходнеславянскай гiстоpыi дастаткова значнае, каб пpэтэндаваць на pолю аднаго з тpох цэнтpаў pусаў. Але наўpад цi ваpта аддаваць зашмат увагi вызначэнню адлегласцяў мусульманскiмi геогpафамi, асаблiва калi ўлiчыць, што чатыры днi, за якiя Слаў i Кукiяна нiбыта стаялi ад Аpтанii — занадта малая адлегласць (пpыгадаем, што паводле таго ж Ідpысi, шлях толькi з Кiева ў Смаленск займаў дванаццаць дзён). Пеpалiчаныя вышэй пpадметы экспаpту Аpтанii[35] таксама не сведчаць на каpысць pаёна Оpшы. Тым больш, што згаданая гiпотэза Hавасельцава наконт Белавозера-Растова падаецца найбольш абгpунтаванай i пеpаканальнай.


[1] Lelewel J. Geographie du Moyen–age. V. I—IV, Bruxelles, 1850—1852. Hас цiкавiць у пеpшую чаpгу III том Лялевеля, таму далей пад «Lelewel J. Geographie du Moyen–age…» тpэба pазумець менавiта v. III, Bruxelles, 1852.
[2] Кpачковский И.Ю. Избpанные пpоизведения. Т. 4. Аpабская геогpафическая литеpатуpа. Москва–Ленинград, 1957.
[3] Кpачковский И. Ю. Назв. пр. С. 281; Рыбаков Б.А. Русские земли по каpте Идpиси 1154 г. // Кpаткие сообщения о докладах и полевых исследованиях Института истоpии матеpиальной культуpы (КСИИМК). Вып. 43. Москва, 1952. С. 15; Собхи Абдель Хаким. Доpоги и цаpства // Куpьеp ЮHЕСКО. Август 1991. С. 22–23.
[4] Кpачковский И. Ю. Назв. пр. С. 283. Аднак копii круглай карты Iдрысi да нас дайшлi. На Беларусi яе адаптацыя ўжо публiкавалася: Дементьев В.А., Андрющенко О.Н. История географии. Часть 1. Минск, 1962. С. 64. Копiя гэтай адаптацыi ўзноўлена ў працы Дытмара (Дитмар А.Б. От Птолемея до Колумба. Москва, 1989. С. 96). Гл. таксама: Быковский Н.М. Картография: исторический очерк. Петроград, 1923. С. 86.
[5] Jaubert A. Geographie d’Edrisi. V. I–II. Paris, 1836–1840. Звесткi па геагpафii сучаснай Белаpусi змешчаны ў дpугiм томе пеpакладу Жабеpа, таму далей цытаваны Edrisi тpэба pазумець як Jaubert A. Geographie d’Edrisi. V. II. Paris, 1840.
[6] Al–Idrisi. Opus geographicum… Fasc. 1–6. Neapoli; Romae. 1970–1976.
[7] Miller K. Mappae Arabicae. Arabische Welt und Landerkarten. I Band, 3 Heft. Stuttgart, 1926. Мiлеpу ж належыць i публiкацыя ўласна мапы Iдpысi: Miller K. Charta Rogeriana. Stuttgart, 1928.
[8] Lewicki T. Polska i kraje sąsiednie w świetłe «Księgi Rogera» geografa arabskiego z XII w. al–Idrisiego. Cz. 1. Kraków, 1945; Cz. 2. Warszawa, 1954.
[9] Tallgren (Tuulio) O.J.Idrisi. La Finlande et les autres pays baltiques orientaux. Helsinki, 1930; Du noveau sur Idrisi. Helsinki, 1936.
[10] Рыбаков Б.А. Назв. пр.
[11] Bagrow L. A history of the cartography of Russia up to 1600. V. 1. Wolfe Island, 1975. РР. 12—13; Бейлис В.М. Ал–Идpиси (XII в.) о восточном Пpичеpномоpье и юго–восточной окpаине pусских земель // Дpевнейшие госудаpства на теppитоpии СССР. Москва, 1982; Alexandrowicz S. Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do polowy XVIII w. Poznań, 1989. S. 22–23.
[12] Lewicki T. Назв. пр. Cz. 1. S. 24; Рыбаков Б.А. Назв. пр. С. 8.
[13] Рыбаков Б.А. Назв. пр. С. 31; Lelewel J. Назв. пр. P. 178.
[14] Edrisi. P. 434; Рыбаков Б.А. Назв. пр. С. 33; Alexandrowicz S. Назв. пр. S. 23. Hекатоpыя аўтаpы, у пpыватнасцi, Талгpэн (Tallgren (Tuulio) O.J. Du noveau sur Idrisi), схiльныя чытаць гэтую назву як Mulinisqa i менавiта яе атаясамлiваць з Смаленскам. Той самы Талгpэн i ў згаданым нiжэй Marturi, якi, паводле Iдpысi, pазмешчаны ля вытокаў pакі Данаст (на думку Талгpэна, тут маецца на ўвазе Дзясна) бачыць скажонае Mulinisqa–Смаленск (гл. таксама: Умняков И. Из литеpатуpы об ал–Идpиси // Вестник дpевней истоpии. № 1, 1939. С. 134). Hам такое тлумачэнне здаецца непеpаканальным.
[15] Рыбаков Б.А. Назв. пр. С.12; Tallgren (Tuulio) O.J. Du noveau sur Idrisi. Helsinki, 1936. P. 164; Alexandrowicz S. Назв. пр. S. 22–23.
[16] Рыбаков Б.А. Назв. пр. С. 12; Alexandrowicz S. Назв. пр. S. 23.
[17] Рыбаков Б.А. Назв. пр. С. 31; Адзначым, што Лялевель менавiта Баpманзу беспадстаўна лiчыў Смаленскам — гл. Lelewel J. Назв. пр. P. 169.
[18] Ельницкий Л.А. Знания древних о северных странах. Москва, 1961. С. 60.
[19] Рыбаков Б.А. Назв. пр. С. 12.
[20] Tallgren (Tuulio) O.J. La Finlande… P. 123.
[21] Edrisi. P. 433; Tallgren O.J. La Finlande… P. 76; Lelewel. P. 174; Lewicki T. Назв. пр. Cz. 2. S. 198. Гл. таксама заўвагу 13.
[22] Lewicki T. Назв. пр. Cz. 2. S. 198; Бейлис В.М. Назв. пр. C. 218; Alexandrowicz S. Назв. пр. S. 23.
[23] Edrisi. P. 389–390; Рыбаков Б.А. Назв. пр. C. 16; Lewicki T. Назв. пр. Cz. 1. S.143–144.
[24] Рыбаков Б.А. Назв. пр. C. 15. Магчымая i iншая ацэнка адлегласцi, паколькi па iншых дадзеных, сяpэдняя даўжыня мiлi, якую ўжываў Iдpысi, складае 1555 м (Кpачковский И.Ю. Назв. пр. С. 290; Бейлис В.М. Назв. пр. С. 218).
[25] Miller K. Mappae Arabicae…; Tallgren (Tuulio) O.J. La Finlande… P. 105–106.
[26] Lelewel J. Назв. пр. P. 182.
[27] Умняков И. Назв. пр. C. 135.
[28] Alexandrowicz S. Назв. пр. S. 23; Ражинскас А.К. Истоpический очеpк каpтогpафических и топогpафических pабот в Литве // Исследования дpевних каpт Пpибалтики. Рига, 1989. C. 13.
[29] Lelewel J. Назв. пр. P. 166.
[30] Санько С., Кашкуpэвiч Х. Загадкавая кpаiна Аpтанiя // Iмя тваё Белая Русь. Мінск, 1991. С. 172–180; Аpтанiя // Энцыклапедыя гiстоpыi Белаpусi. Т. 1. Мінск, 1993. С. 157.
[31] Бейлис В.М. Назв. пр. С. 214–215.
[32] Wilinbachow W.B. Przyczynki do zagadnienia trzech ośrodków dawnej Rusi // Materiały Zachodnio–Pomorskie. T. VII. Szczecin, 1961. S. 517–530.
[33] Монгайт А.Л. К вопpосу о тpех центpах Дpевней Руси // КСИИМК. Т. XVI. 1947.
[34] Hовосельцев А.П. Восточные источники о восточных славянах и Руси VI—IX вв. // Дpевнеpусское госудаpство и его междунаpодное значение. Москва, 1965. С. 412; Ловмяньский Х. Русь и норманны. Москва, 1985. С. 105; Киpпичников А.H., Дубов И.В., Лебедев Г.С. Русь и ваpяги // Славяне и скандинавы. Москва, 1986. С. 206.
[35] «Худуд аль Алам» дадае да iх «вельмi каштоўныя клiнкi для мячоў i мячы, якiя можна сагнуць удвая, так што калi iх адпусцяць, яны пpымаюць pанейшую фоpму». Гл. The Regions of the World (Hudud al–Alam). Transl. by V. Minorsky. London, 1937. P. 159.

Наверх

Барбара Пэндзіх. Паміж раем і клаакай, або як мог бачыць сваё месца ў грамадстве мешчанін ВКЛ ХVII ст.*

23 снежня, 1998 |


* Паводле дакладу, прачытанага на канферэнцыі Амерыканскай Асацыяцыі развіцця славянскіх даследаванняў у Бостане.

У 1655 г. лідэр яўрэйскай супольнасці ў Амстэрдаме Maнасег бэн Ізраэль, звяртаючыся да Кромвеля з петыцыяй наконт дазволу яўрэям пасля стагоддзяў выгнання вярнуцца ў Англію, у якасці важнага аргументу прыводзіць тыя прывілеі і агульны дабрабыт, якімі цешацца яўрэі Рэчы Паспалітай. А ў 1663 г. ананімны аўтар, пішучы да двара Аляксея Міхайлавіча, назваў Рэч Паспалітую смярдзючай клаакай, у якой знайшлі прытулак і мяшаюцца між сабою ўсе народы, што бадзяюцца па свеце. „Polonia est nova Babilonia…” — вось з’едлівы эпітэт на адрас Рэчы Паспалітай.

У сярэдзіне ХVII ст., напярэдадні чарговых наездаў, блізу траціны працэнтаў насельніцтва ВКЛ жыло ў гарадах і мястэчках. Дакументы гэтага часу даюць нам інфармацыю пра жыхароў такіх рэпрэзентатыўных гарадоў, як Магілёў, Віцебск, Слуцк, Берасце, Пінск, Горадня, Коўна, Наваградак, Полацк і інш. Сярод мяшчан гэтых местаў былі беларусы, літоўцы, яўрэі, а таксама — у меншасці — палякі, немцы, татары і армяне. Яны вызнавалі розныя рэлігіі: праваслаўе, уніяцтва, каталіцтва, іудзейства, магаметанства, пратэстантызм і мусульманства. Такім чынам, грамадства Рэчы Паспалітай было несумненна плюралістычным, ды ў такой ступені, якой не ведала ніводная з суседніх краін.

Як правіла, у гістарыяграфіі грамадства Рэчы Паспалітай дзеліцца на дзве групы: з аднаго боку эліта (нейкіх 10%), ці палітычна прывілеяваная шляхта, а з другога — рэшта насельніцтва, маса мяшчан і сялян, якія зусім не ўдзельнічалі ў палітычным жыцці дзяржавы. Лічыцца, што той, хто не быў каталіком і не належаў да шляхецкага стану (а значыць быў па-за сармацкім брацтвам), жыў, існуючы ў своеасаблівай палітычнай пустаце, абыякавы да палітычных каштоўнасцяў і сімвалаў Рэчы Паспалітай. Аднак ці магчыма, каб мяшчане не адчувалі лучнасці з ВКЛ як палітычным арганізмам? Як жа яны разумелі сваё становішча ў якасці грамадзянаў ВКЛ? Дзе мясціла іх іхная самасвядомасць: у раі, ці ў клаацы?

Аўтарцы здаецца, што роля гарадоў і мяшчанства першай Рэчы Паспалітай і асабліва ВКЛ была кепска ацэнена польскай гістарыяграфіяй — за выняткам прац Станіслава Александровіча. Ранні перыяд Рэчы Паспалітай уважаеца часам далёкасяжных палітычных і заканадаўчых зменаў, якія славілі шляхту і адсоўвалі на бок мяшчан. „Антыгарадскія” пастановы датычылі забароны займаць вышэйшыя пасады ў касцельнай ерархіі і вышэйшыя дыгнітарскія ўрады.

Наагул, польская гістарыяграфія доўгі час трактавала цэлае ХVII ст. як „казла адпушчэння” ўсіх пазнейшых праблемаў. Вядомы польскі гісторык Збігнеў Вуйцік, які даследуе дачыненні Рэчы Паспалітай з Расіяй згаданага стагоддзя, надае ім спрошчаную формулу: Рэч Паспалітая — гэта анархія, а Масква — абсалютызм. Яго грунтоўныя веды падфарбава ныя ноткай нецярплівасці, як быццам вучоны хоча запытаць: а чаго і мы не стварылі так добра кіраванай дзяржавы? Каб жа тая нягодная шляхта не была такой самаўладнай і самалюбнай! Навошта мусілі валодаць тымі згубнымі прывілеямі і той лёгкадумнай „залатой вольнасцю”? Для чаго выбіралі каралёў, выстаўляючыся тым звычаем на пасмешышча і аблудныя кпіны сваіх суседзяў, не кажучы ўжо пра іх атакі! Каб жа шляхта магла задаволіцца „маральнай імпатэнцыяй” добра кіраванага краю, замест таго, каб дамагацца рэспублікі пры „маральнасці аж да перабольшванняў”, рэспублікі, у якой кожны грамадзянін меў права крытыкаваць урад, супраціўляцца збору падаткаў і нават перашкаджаць соймавым пасяджэнням. Пры такой блытаніне правоў і прывілеяў як можна было спадзявацца на стварэнне добра кіраванай дзяржавы?

У 1654 г. цар Аляксей Міхайлавіч заатакаваў адначасова ВКЛ і Украіну. Маскоўская армія займала Смаленск, Мсціслаў, Віцебск ды іншыя памежныя гарады-цвердзі. Ваеннапалон ных дэпартавалі да такіх далёкіх падлеглых Маскве гарадоў, як Астрахань, Казань ды інш. Група мяшчан і шляхты з Віцебска была выслана таксама да Казані, дзе правяла ў няволі восем гадоў (з 1655 па 1663). Пра ўмовы іх жыцця ў высылцы ведаем мала. Захавалася некалькі дакументаў у копіях, але гэта не прыватныя лісты, а даволі публічныя акты. Вось жа цяжкія ўмовы побыту не вытруцілі ў вязняў ідэі склікання сойміку — органу, які быў сутнасцю рэспубліканскай сістэмы Рэчы Паспалітай. Вырваныя са свайго свету і кінутыя за сотні кіламетраў ад дому, шляхта і мяшчане разам уваскрасілі гэтую інстытуцыю, намагаючыся аднавіць прывычны лад у тым хаосе, хоць часткова вярнуць пачуццё вартасці і ўласнай годнасці ў такім непрыязным асяроддзі.

Пяцьдзесят дзевяць ссыльных, падпісаных пад ухвалай сойміку ад 20 верасня 1655 г., сабраліся, каб закляйміць тых сваіх сабратаў („паноў і абывацеляў віцебскіх”), хто здрадзіў Рэчы Паспалітай, а асабліва аднаго з іх, пана Аляксандра Войну Ясеніцкага. Пан Война здрадзіў айчыне праз хцівасць, прысягнуў у вернападданстве маскоўскаму цару і, мяняючы веру, перайшоў у праваслаўе. З той шляхты, што пакінула сваіх братоў у часе „вялікай патрэбы” — у дні аблогі Віцебска маскоўскім войскам, адныя здрадзілі, уцёкшы з цвердзі з сем’ямі і маёмасцю, іншыя пераходзілі на бок ворага ў часе аблогі і пазней. Война як адзіны асобна іменаваны здраднік, абвінавачаны ў здрадзе даверу сваіх таварышаў-шляхцічаў. Па-першае, што вёў прыватныя размовы адначасна з перагаворамі афіцыйнай групы з ворагам. Па-другое, што перадаў непрыяцелю інфармацыі пра слабыя месцы ў сістэме абароны фартэцыі, а пасля яе захопу — агітаваў шляхту прысягаць новай уладзе. Нарэшце, Война таемна рушыў планы камандзіра палка, высланага каралём, які праз тыдзень пасля страты Віцебска стараўся арганізаваць адпор ворагу.

Маючы доказы віны, казанскі соймік абвясціў прысуд, але яго выкананне было абумоўлена вяртаннем палонных у свой край і перадачай справы вальнаму сойму. Пан Война Ясеніцкі і ўсе іншыя, хто ўцёк ці перайшоў на бок ворага, мусілі быць выключаныя з братэрства (ex charitate nostra fraterna). Іх не мелі забіваць, кідаць у вязніцу ці як інакш караць фізічна, — іх проста асудзілі на палітычны і грамадскі астракізм, што горш, чым смерць. Яны не маглі атрымліваць тытулаў і бенефіцыяў, не маглі займаць земскіх урадаў і „наагул ні да якіх паслугаў братэрскіх ня можам іх клікаць”, — гаварылася ў ухвале. Не дазвалялася ім быць ані дэлегатамі на сойм ці дэпутатамі на Трыбунал, ані зборшчыкамі падаткаў ці маршалкамі соймікаў ды іншых сходаў. Вінаватыя мусілі страціць усялякія сімвалы і аздобы, што азначаюць шляхецтва. Той, хто з сваяцкіх ці іншых сувязяў узяўся б прызначаць на ўрад каго са здраднікаў, сам лічыўся б здраднікам.

Сучасная расійская гістарыяграфія прапанавала нядаўна адну з самых энтузіястычных інтэрпрэтацый гісторыі ВКЛ. У сваёй кнізе, выдадзенай у Маскве ў 1991 г., С.В.Думін пахваліў здатнасць гэтай шматнацыянальнай дзяржавы з цэнтрам у Вільні даваць раду многім праблемам, што непазбежна паўстаюць перад кожным плюралістычным грамадствам. Думін прызнае талеранцыйнайсць палітыкі каталіцкіх манархаў, якія гарантавалі сваім падданым правы і прывілеі. У апошні час і даследаванне М.М.Крома, прысвечанае войнам, якія вяла Масква з канца ХV ст., таксама загучала аптымістычнай нотай. Цытую: „Большасць праваслаўнай шляхты і мяшчан — дзвюх найбольшых і найактыўнейшых палітычных сілаў заходняй Русі — выяўляла нацыянальны патрыятызм пад час войнаў першай трэці ХVI ст., а таксама вялікую лаяльнасць да віленскага ўраду. Таму планы цара Івана III па аб’яднанні ўсіх славянскіх земляў пад уладай Масквы былі асуджаныя”.

Для ХVII ст. сказанае спраўдзілася ў прыкладзе з Магілёвам. Гістарычныя крыніцы засведчылі старанні жыхароў горада атрымаць прывілеі, дзякуючы якім Магілёў мог выконваць усё большую ролю як асяродак купецтва. Тут варта акрэсліць — у значнай меры на падставе хронікі горада, пісанай у канцы ХVII ст. мешчанінам-беларусам — паняцце тоеснасці, шматузроўневае пачуццё прыналежнасці мешчаніна, што жыў у квітнеючым асяродку гандлю і рамёстваў.

Раўнавага, што існавала ў ХV і ХVI ст. паміж уладаром і падданымі (у нашым выпадку мяшчанамі), выразна спрыяла ўладару. Вялікі князь тады быў яшчэ ўсемагутны і ўсяўладны, а падданыя залежалі ад ягонай ласкі і добрай волі. У ХVII ст. гэтакія суадносіны ўсё больш разбалансоўваліся праз сталы працэс развіцця канкрэтных правоў і прывілеяў, якія асабліва ўплывалі на рост і статус гарадоў. Змены ў суадносінах могуць эмпірычна вымярацца па росту насельніцтва, гандлёвага абароту, а таксама колькасці сабраных падаткаў. Дык вось уздоўж гэтых тонкіх ліній праходзіць эвалюцыя мясцовага жыхара ад пасіўнага і мізэрнага — якім яго бачыць Кром — падданага ХV ст. да актыўнага грамадзяніна Рэчы Паспалітай і героя магілёўскай хронікі.

Магілёў зрабіўся палітычным і купецкім цэнтрам, калі Жыгімонт Аўгуст у 1561 г. надаў гораду прывілей на гарадское права ў рэдакцыі няпоўнага магдэбургскага. Ён прызнаваў за мяшчанамі права на варэнне пітнога мёду і піва для продажу, а таксама права на вялікамаштабную лоўлю рыбы ў Дняпры. Праз 16 гадоў пасля таго, як горад стаў фігураваць у падатковым рэестры, мяшчане вырашылі ўзысці яшчэ на адну прыступку вышэй і запатрабавалі вызвалення горада з-пад юрысдыкцыі старасты ды ўвядзення поўнага jus municipal.

Магілёўскую хроніку ў 1693 г. распачаў Трафім Раманавіч Сурта, член гарадскога магістрату, суддзя і купецкі войт. Ён спасылаецца на розныя крыніцы: рэляцыі відавочцаў, гарадскія і касцёльныя запісы, ранейшыя хронікі — асабліва Мацея Стрыйкоўскага — і розныя друкаваныя дакументы. Твор адкрываецца апісаннем акалічнасцяў, звязаных з паўстаннем Магілёва. Пачаткі горада, згодна з легендай, сягаюць місіі св. Андрэя апостала, які ў часе сваёй выправы па Дняпры праплыў ля месца, на якім потым і вырас Магілёў. Так даказваецца старажытнае паходжанне горада і яго сувязь з калыскай хрысціянскай цывілізацыі. Сурта цвердзіць, што назва „Mohyi low” па-славянску значыць „магутны леў”. Каб выразней сцвердзіць хрысціянскае паходжанне горада, аўтар далучае складаны міф біблійнага характару, пераплятаючы праваслаўныя літургічныя крыніцы са зваротамі да каталіцкага культу Дзевы Марыі, раз за разам дадаючы цытаты з Кіева-Пячэрскага Сінапсісу і выразы падзякі за дагэтуляшнюю апеку і каралеўскі патранат.

Міф, як распавядае гарадскі храніст, пачаўся з моманту, калі Яфет, наймалодшы сын Ноя, быў прызначаны для той трэцяй часткі свету, якой ёсць Еўропа, заселеная русінамі ці славянамі, што жывуць у трох вялікіх сядзібах — Кіеве, Чарнігаве і Магілёве. Цытуючы Кіева-Пячэрскі сінапсіс і Стрыйкоўскага, храніст высвятляе, што імя „Яфэ” у славянскай мове азначае „кагось, хто вечна развіваецца” так, як горад Магілёў. Аўтар піша затым, што горад быў заснаваны ў 1526 г. Жыгімонтам Аўгустам, хоць замак на тых землях існаваў на некалькі стагоддзяў раней. Кароль той, бачачы, як мужна мяшчане бараніліся ад ворага, надаў гораду ius municipal і шэраг іншых вольнасцяў. Пасля элекцыі і каранацыі Стэфана Баторага ў 1576 г. горад выслаў да манарха прадстаўнікоў з просьбай аб магдэбургскім праве. Баторы сардэчна прыняў дэлегацыю і зычліва адказваў на іх просьбы. Так ужо ў 1577 г., грунтуючы ся на магдэбургскім праве, распачаў пасяджэнні гарадскі суд. Кароль таксама прызнаў гораду герб з надпісам „пячатка места Магілёўскага”.

У 1610 г. гарадскія ўлады мусілі змагацца з незвычайнай унутранай небяспекай і атакай на свой аўтарытэт: сем бунтаўнікоў і іх таварышы адмовіліся плаціць падаткі і прызнаваць вярхоўную ўладу горада. (Хадзілі чуткі, быццам бунтаўнікі былі плебеямі, але храніст не знаходзіць пра гэта ніякіх сведчанняў у сваіх крыніцах.) Арганізавалі канкурэнтную гарадскую раду, мелі нават свой звон. Шматразова штурмавалі ратушу і ўрад горада, рыхтуючыся пераадолець браму судовай палаты. З сур’ёзнай небяспекі ўрад быў уратаваны каралеўскім лістом, які склікаў суд для асуджэння бунтаўнікоў. Пяцёх з іх пакаралі смерцю, двух астатніх пашкадавалі — прысуд смерці замянілі на 12 тыдняў турмы, прылюдныя бізуны і выгнанне з горада, а таксама забарону жыць у горадзе і набліжацца да яго на 30 кіламетраў. Уладанні ўсіх сямі названых у хроніцы рэбеліянтаў канфіскавалі на карысць каралеўскага скарбу. Але хутка пасля гэтага жонкі ўсіх сямі склалі просьбы аб вяртанні ўласнасці — як зямлі, так і рухомасці. У гэтай сувязі кароль Жыгімонт Ваза склікаў трэці суд, які прыняў рашэнне вярнуць маёнткі і скасаваць баніцыю.

Імпануе спраўнасць судовага pазбіральніцтва, асабліва калі ўлічыць абавязковасць удзелу каралеўскай канцылярыі, паколькі Магілёў быў горадам каралеўскім. Звяртае на сябе ўвагу таксама даступнасць суда, у якім абаронцы шукалі праўды — і атрымалі сваё даволі хутка. Храніст аддае гэтай падзеі незвычайна шмат месца і прыводзіць многа дэталей. Можна выразна адчуць ягоны неспакой і заклапочанасць — хоць піша на 80 гадоў пазней — тым, што рэбеліянты важыліся на бунт супраць законнага ўраду горада.

Іншая, яшчэ больш небяспечная ўнутраная пагроза для стабільнасці горада — гэта канфлікт паміж вернікамі праваслаўнымі і уніятамі. Храніст асуджае уніятаў за ўзброеныя напады пад час святой імшы, за захоп і мучэнне праваслаўных святароў. У 1633 г., пасля адкрыцця праваслаўных храмаў каралём Уладыславам IV, у часе ўрачыстасцяў дайшло да нападу на праваслаўных, якія, кіруючыся да царквы, перапраўляліся плытом на другі бок Дняпра, у чым абвінавацілі уніятаў. Гэтая „святая вайна”, як яна названа ў хроніцы, паміж праваслаў нымі і уніятамі была — нягледзячы на шматлікія скаргі з абодвух бакоў — сямейнай сваркай у параўнанні з пазнейшай маскоўскай акупацыяй 1650-х.

Расіяне, заняўшы Магілёў у 1654 г., пакінулі гарнізон і замянілі вышэйшых ураднікаў трыма сваімі ваяводамі. У 1661 г. цярпенне мяшчан лопнула і яны, узначаленыя сваім бурмістрам па прозвішчу Пора, аб’ядналіся і пазбавілі жыцця жаўнераў расійскага гарнізону, а спайманых маскоўскіх ваяводаў выслалі да караля. Мяшчане планавалі таксама атакаваць і раззброіць царскіх салдатаў, што кватаравалі ў іх дамах. Праўдападобна, прайгралі б, калі б нехта не вызваліў ваеннапалон ных, якіх трымалі ў магілёўскай турме. З дапамогаю вязняў мяшчане хутка вызваліліся ад акупантаў.

Магілёўскі храніст беражліва выбудоўвае захапляльную гістарычную і культурную генеалогію, якая адлюстроўвае яго свядомасць і разам з тым вызначае ягонае месца ў гісторыі. Відавочна, ён — мешчанін і грамадзянін (абывацель) горада Магілёва. Што да рэлігіі, то гэта зацяты прыхільнік праваслаўя, аднак ён гэтаксама свабодна адсылаецца да культу Дзевы Марыі і цудаў lacrimae — сімвалаў, характэрных для каталіцкага касцёла. Піша па-польску, але добра дапасоўвае выразы і азначэнні царкоўныя, калі кранае пытанні рэлігіі. Трафім Сурта адначасова выразна творыць свой image як удзячны і лаяльны падданы караля Абодвух Народаў. Дзякуючы багатай сімволіцы ў хроніцы творыцца міфалагічная піраміда русінскай тоеснасці, якая абапіраецца на тоеснасць усходнесла вянскую, а тая ў сваю чаргу ідэнтыфікуецца са свядомасцю еўрапейскай, і ўсё гэта ўваходзіць глыбока ва ўсеахопны этас рымскай культуры.

Твор Сурты дзіўна пазбаўлены ўсіх тых стэрэатыпаў, якімі прасякнута сучаснае бачанне Рэчы Паспалітай ХVII ст., асабліва ВКЛ. Гэтае апісанне не ўзгадняецца таксама з панурым вобразам заняпаду гарадскіх цэнтраў, так часта маляваным польскімі гісторыкамі. Знішчальныя наезды Масквы і казакоў, неадменна называных „бандытамі”, барацьба паміж праваслаўнымі і уніятамі („тымі кажанамі з пекла”) і страты людскія былі амаль штодзёнымі. Але ж няма ў хроніцы пачуцця паразы, страты прэстыжу, адчування ніжэйшасці, хаосу, непарадку, анархіі ці многіх іншых часам пагардлівых азначэнняў, якімі гісторыкі ХIХ і ХХ ст. прывыклі апісваць ХVII ст. Зусім наадварот, хроніка дыхае гонарам за дасягненні мінулага і верай у тое, што будучыня будзе яшчэ лепшай.

Я перакананая, што гісторыя ХIХ ст. разам з гістарыяграфіяй ХХ ст. навязала грамадству пэўныя стэрэатыпы аб веку ХVII, якія трэба крытычна пераасэнсаваць. Падзеі ў Кароне і Вялікім Княстве Літоўскім ранняга перыяду Рэчы Паспалітай Двух, а нават Трох Народаў занадта доўга разглядалі ся праз прызму пазнейшых канфліктаў і няўдачаў, а галоўнае — падзелаў. Агульнае перакананне, што Рэч Паспалітая пацярпела паразу з прычыны няўмення ператварыцца ў абсалютычную дзяржаву, зацміла жывы вобраз традыцыі рэгіянальнага самакіравання і ўдзелу грамадства ў справах публічна-дзяржаўных (праз соймікі, якія былі квінтэсэнцыяй гэтай жывучай традыцыі). Тое ж самае тычыцца гісторыі гарадоў ВКЛ. Працэс іх ператварэння ў значныя аграрна-гандлёвыя цэнтры дзякуючы спалучаным высілкам уладальнікаў і мяшчан доўгі час не прыкмячаўся і недаацэньваўся. Рэч Паспалітая ХVII ст. была ўзорам лакальнай дэмакратыі, са сваім шматнацыянальным і шматрэлігійным грамадствам, у якім урадам кіраваў абіраны манарх. Яе этнічная разнароднасць post facto успрымалася ў кантэксце канфліктаў ХIХ ст. А вось гістарычныя крыніцы ХVII ст. сведчаць хутчэй аб тым, што гэтыя спрэчкі ўраўнаважваліся вялікім уменнем ужывацца і супрацоўнічаць. Згадайма хоць бы прыклад многіх гарадоў ВКЛ (Слуцк, Магілёў, Крычаў, Стары Быхаў і інш.), насельніцтва якіх — так рознае этнічна і рэлігійна! — разам выступіла ў 1660-х г., каб выгнаць непрыяцеля. А тое, што ў наступныя стагоддзі гарады ВКЛ не вытрымалі такога ж тэмпу развіцця, як іх адпаведнікі ў Кароне і на Захадзе, зусім не падважвае іх вялікай жывучасці ў ХVII ст.

Наверх

Яўген Анішчанка. Мяжа Вялікага Княства Літоўскага ў справах памежных камісій (першая палова XVIII ст.)

22 снежня, 1998 |


Сярод фактараў, якiя доўгiя дзесяцiгоддзi вызначалi ўзаемадачыненнi Рэчы Паспалiтай i Расiйскай iмперыi, былi памежныя канфлiкты, асаблiва на паўночна-ўсходняй ускраiне Вялiкага Княства Лiтоўскага. На жаль, наяўная гiстарычная лiтаратура не дае належнага ўяўлення пра змест i рэгуляван не тых супярэчнасцяў. Паспрабуем гэта зрабiць на падставе раней сакрэтных дакументаў Архiва знешняй палiтыкi Расii, якiя тычацца дзейнасцi двухбаковых пагранiчных камiсiй.

Такiя камiсii пачалi ўтварацца пасля завяршэння Паўночнай вайны. Як сведчаць справы, многiя расiйскiя памешчыкi-афiцэры, вярнуўшыся дадому, знайшлi свае ўладаннi спустошанымi пасля ўцёкаў прыгонных i мусiлi плацiць за iх дзяржаўныя падаткi. Адпаведныя фiскальныя iнтарэсы пацярпелых пры каралеўскiм двары абараняў князь i таемны саветнiк Васiль Далгарукаў. Пра стварэнне належных органаў бакi дамовiлiся пасля вiзiту ў Пецярбург мазавецкага ваяводы Станiслава Хамянтоўскага — у 1720 г. Аўгуст II на працягу 1722 г. шэсць разоў пасылаў у ваяводствы i паветы унiверсалы, патрабуючы ад службовых асобаў не прымаць i вяртаць расiйскiх уцекачоў[1]. Але мясцовая шляхта iгнаравала гэтыя патрабаваннi.

Пецярбург выявiў большую настойлiвасць. Указам ад 13 снежня 1723 г. Сенат пастанавiў стварыць «для изследования обид» тры камiсii на памежжы Смаленскай, Пскоўскай i Кiеўскай губерняў у складзе трох удзельнiкаў з кожнага боку — ад iмперыi i ВКЛ[2]. Царскi ўрад матываваў iх неабходнасць парушэннем «Польшчай» трактатаў 1686 i 1710 г. Першымi расiйскiмi камiсарамi на мяжы Вялiкалуцкай правiнцыi сталi князь Юры Галянiшчаў-Кутузаў (у 1732 г. — Леў Чэлiшчаў, у 1738 г. — Сцяпан Сумураў, у 1743 г. — Андрэй Ялагiн), на мяжы Пскоўскай — Іван Квашнiн-Самарын, Наўгародскай — Іван Лутохiн, Смаленскай — Рыгор Даганоўскi. Спецыяльнай iнструкцыяй калегiя замежных справаў 18 лютага 1724 г. даручыла iм занатаваць крыўды, неадкладна распачаць пошук уцекачоў i вяртанне iх разам з маёмасцю пад распiску сваiм памешчыкам, дамагчыся кампенсацый за спусташэннi ад набегаў i г.д. Расiйскiя камiсары першымi пачалi дзеяннi, але безвынiкова.

Больш энергiчныя захады расiйскi ўрад зрабiў у адказ на ўцёкi за мяжу старавераў i раскольнiкаў. 1 чэрвеня 1730 г. ваенная калегiя загадала стварыць памежныя заставы з дапамогай армейскiх палкоў, якiм дазвалялася ўжываць зброю пры «насильном» перасячэннi мяжы вераадступнiкамi[3]. Вядома, што дзейнасцю смаленскай камiсii кiраваў сам смаленскi губернатар, генерал-маёр Аляксандр Бутурлiн. Процiлеглы бок ад Мсцiслаўскага ваяводства ўзначалiў падкаморы Валовiч i канюшы Свадкоўскi, вiлейскi падсудак Марцiнкевiч. Прадстаўнiкамi Вiцебскага ваяводства былi вiлькамiрскi падстолi Мiхаiл Глушынскi i вiцебскi чашнiк Казiмiр Рысiнскi, Полацкага ваяводства — рэчыцкi стольнiк Траян Ласоўскi i радастамскi стараста Еранiм Корсак, Аршанскага павету — аршанскi стараста Ян Ёзафовiч i земскi суддзя Ян Ванклярскi. Аднак вялiкакняскiя камiсары не лiчылi свае прызначэннi абавязковымi. У прыватнасцi, абраны ў вераснi 1748 г. ад Полацкага ваяводства Казiмiр Сiпайла на дамаганнi расiйскiх камiсараў адказаў, што ваяводскi соймiк не ўпаўнаважыў яго праводзць з’езды да вяртання паслоў ад караля i што ён «власти не имеет шляхтича судить». Пры тым ён вiнавацiў расiйцаў у адсутнасцi патрэбных даведак i перакладчыка. Пэўны час бакi прамарнавалi на вызначэнне тыпу паперы (простай або гербавай) пры сваiх зносiнах. Толькi ў лiпенi 1749 г. на вялiкалуцкую мяжу ў якасцi перакладчыка быў прысланы навучэнец Кiеўскай акадэмii Павел Грамацкi i вучань багаслоўя з смаленскай губернскай канцылярыi Цыпрыян Арлоўскi[4]. Але i пасля гэтага Грамацкi год сядзеў «праздно» з-за адсутнасцi следчых справаў i вялiкакняскiх камiсараў.

На рэдкiх з’ездах камiсары канстатавалi распаўсюджа насць уцёкаў расiйскiх падданых «на слободу в Польшу». Для iх рэгiстрацыi i затрымання пасылалiся шляхцiчы, вiзiты якiх у прыватныя маёнткi нярэдка завяршалiся крывавымi бойкамi. У гэтых умовах расiйскi двор дэманстратыўна трымаў узброеныя заслоны, «дабы показать господам полякам, что от стороны нашей всей комиссии никакого препятствия и укоснения не произошло». Паводле сакрэтнага ўказу ад 13 студзеня 1739 г. прапускны рэжым на заставах здзяйсняўся толькi па пашпартах, а тых, хто прыязджаў у iмперыю, утрымлiвалi на 6-тыднёвым каранцiне з-за маравой пошасцi пад Кiевам, Магiлёвам i Камянцом-Падольскiм[5].

Заграджальныя меры не спынiлi эмiграцыю з Расii, бо магнаты ВКЛ зманьвалi выхадцаў падатковымi льготамi i пошукам клiентуры пры фармаваннi ўласнадворных войскаў. Былi i iншыя карыслiвыя мэты. Начальнiк смаленскага гарнiзона, секунд-маёр Іван Нямчынаў, напрыклад, пiсаў, што ўладальнiк велiжскага староства Адам Чартарыжскi наказаў намеснiкам свайго графства прымаць у жаўнеры па 20-100 чалавек са зброяй i рагацiнамi «российских крестьян, а наипаче молодых для отдачи в рекруты за границу вывозить». Тыя валанцёры збiралiся «по ночам многолюдством» ля фарпостаў Будзькi, Глiнiшча, Хатолi i гвалтам выводзiлi цэлыя сем’i з-за мяжы. З той самай мэтай у сакавiку 1741 г. мсцiслаўскi ўраднiк Станiслаў Цеханавецкi наслаў купу ў 100 чалавек на смаленскае ўладанне Юры Дрэвiча i звёў усiх сялян з вёскi Вялiкае Дзевiна[6].

Звычайна выхадцы вывозiлi з сабой маёмасць. Стан памежнай аховы дазваляў набываць яе на чужым баку. Увесну 1743 г. вялiкакняскiя сяляне на санях i з сякерамi дзейнiчалi ў луцкiм павеце. У лiпенi ўжо «литовская шляхта с бродягами» спалiлi вёску Фадзееў у Невельскiм павеце i выгналi адтуль скацiну. Адначасова вiцебскi стольнiк Павел Багамолец i шляхцiч Мiхаiл Сушко скардзiлiся на расiйскiх находнiкаў, якiя абрабавалi в. Рагозы i звезлi 70 вазоў хлеба. Праз якi час 30 лiтоўскiх сялян, узброеных рагацiнамi, бердышамi, дубцамi, вынiшчылi луцкi маёнтак Нелядзiнскага ды Істомiна. У абагульненым выглядзе свае бедствы вялiкалуцкiя дваране (49 чалавек) паказалi ў скарзе ад 17 красавiка 1752 г. Яны пiсалi, што «с 1686 года польские обыватели великим собранием посылают из Польши в великолуцкую провинцию воровские шайки, грабежи, разбои и смертоубивства чинят и дворы дворянские разбивают, пожитки грабят, а наших крестьян подговаривают, а инных и неволят, в Польшу уводят и селят и поможенье чинят». У нядаўнiя часы яны «российских беглецов распрятали, в лесах ухранили и увозили в дальние свои места и маетности и научают тех беглецов называтца польскими вечными крестьянами». Страты ад уцёкаў i злоўленых ўцекачоў, ад iх выкупу аўтары скаргi даводзiлi да такiх памераў, што ў iх «ни единой души не осталось»[7].

Але як нi страшылi расiйскiя дваране свой урад памерамi ўцёкаў сялян, ахоўныя меры не давалi вынiкаў. Паколькi царскi двор з палiтычных разлiкаў не выкарыстоўваў войскi для затрымання ўцекачоў, то смаленскiя камiсары ўжывалi сiстэму заложнiцтва. Так, амаль год (1738-1739) пад арыштам у Смаленску трымалi шляхцiча Мiхася Касценiча. Прычым яго затрымалi пасля беспаспяховага звароту да наваградскага ваяводы Мацея Радзiвiла i лiтоўскага канцлера Яна Сапегi з нагоды гандлёвых перашкодаў.

Пра характар апошнiх сведчыць хадайнiцтва 23 смаленскiх, 7 бранскiх i 5 вяземскiх купцоў, з якiм яны звярнулiся 27 лiпеня 1743 г. у Сенат. Расiйскiя купцы скардзiлiся на цяжкасць мытных пошлiн i «ограбления» на Дзвiне. Спецыяльна створаная Дзвiнская камiсiя занатавала наступныя перашкоды гандлю. Калi ў 1710 г. расiйскiя купцы плацiлi са струга ў Вiцебску 140 яфiмкаў i бесперашкодна правозiлi тавары каля Полацка i Дынабурга, то з прызначэн нем на чале мытнага збору падскарбiя Яна Салагуба выдаткi на працягу 10 гадоў узраслi ўтрая — да 430 яфiмкаў. Скаржнiкi пiсалi, што самаўладныя мытнiкi затрымлiваюць транспарт, выпраўляюць яго «по малой воде, отчего российского купечества струги с товарами разбивает о камни», а потым бяруць пошлiны «при всяком урочище». Яны не адрознiвалi мытны збор ад звычайнага хабару. У Суражы тая ўзнагарода замкаваму старасту выходзiла па 3 яфiмкi са струга. У Вiцебску за рэвiзiю тавараў на старой каморы бралi 135, а на новай — 246 яфiмкаў. Праход судна каля Бешанковiчаў павялiчваў хабар на 2, а каля Полацка — яшчэ на 10 яфiмкаў. Асаблiва купцы абуралiся тым, што калi разаб’ецца або спынiцца струг «против чьей земли на мели, то польское и курляндское шляхетство берут за то многие платежи с 50 и до ста ефимков со струга, объявляя, что де мол камень поймал струг у моего камня и забирают товары»[8].

Тады знешнепалiтычнае кiраўнiцтва Расiйскай iмперыi праз рэзiдэнта Галембоўскага i графа Карла Кайзерлiнга патрабавала ўвесцi свабодны праезд па Дзвiне i браць толькi статутавыя пошлiны. У пачатку 1744 г. у Смаленск прыбыў граф Ігнацi Агiнскi, якi прывёз 2 тысячы рублёў у кошт задавальнення гандлёвых прэтэнзiй. Аднак гэтая сума не спынiла наступных затрымак i пабораў, якiя выраслi з 383 яфiмкаў у Вiцебску да 530 яфiмкаў на астатнiх прыпынках. Агiнскi ўжо не выклiкаў даверу, бо сам у лiхвярстве «немалым участником был». Пад нацiскам расiйскага боку ўсе дзвiнскiя мытнi кароль здаў на водкуп у адныя рукi генерал-фельтцмайстра графа Яна Флемiнга. А 8 сакавiка 1744 г. той самы Салагуб загадаў па ўсiх «улах» або таможнях не браць з транзiтнага рачнога транспарту двайную пошлiну параўнальна з Вiцебскам. Пасля чарговай дамовы — 5 красавiка 1744 г. — кароль абавязаў Салагуба прапускаць расiйскiх купцоў з ахоўнымi граматамi i за пячаткай ВКЛ. Аднак гандлёвыя шляхi пралягалi не толькi па вадзе.

Хутка Пецярбург забаранiў вываз за мяжу срэбных манет з-за боязi фальшываманецтва. Гэта спарадзiла накапленне ўзаемнай запазычанасцi бакоў. На тую забарону ў Рэчы Паспалiтай паглядзелi як на парушэнне свабоды гандлю. А расiйскiя ўлады спаслалiся на свавольства лiтоўскiх магнатаў, якiя карысталiся транзiтным становiшчам сваiх уладанняў i з дапамогай сваiх эканомаў затрымлiвалi караваны расiйскiх гандляроў. І эканомы, i проста шляхцiчы канфiскоўвалi тавары i чакалi выплаты пошлiн у звонкай манеце, а то i проста ў кошт запазычанасцi. У траўнi 1745 г. Сенат разгледзеў скаргу шуйскага купца Івана Поснiкава на адмiнiстратара шклоўскага графства (валодаў Мiхал Чартарыйскi) Антона Бяляўскага, якi трымаў хадайнiка «в тюрьме, моря голодом, устрашивая побоями», прымушаў падпiсаць фальшывыя квiтанцыi[9]. Тады ж прыказчык маскоўскага купца Івана Раставiкова скардзiўся на другога шклоўскага намеснiка, якi яго, закаванага ў кайданы, катаваў «смертно» бiзунамi[10]. Чартарыйскi, ў сваю чаргу, патрабаваў, каб 12 маскоўскiх, 28 тарапецкiх, 4 вяземскiя, 2 смаленскiя, дарагабужскi i вялiкалуцкi купцы выплацiлi запазычанасць ягоным шклоўскiм купцам-яўрэям. Для разгляду ўзаемных прэтэнзiй у Татарску 15 сакавiка 1746 г. сабралася шклоўская камiсiя на чале з дваранiнам Мiхаiлам Пацёмкiным i бурмiстрам смаленскага магiстрата Якавам Ялiнскiм. Прадстаўнiкамi Чартарыйскага былi губернатары графства Антон Бароўскi i Антон Станiшэўскi — тыя асобы, якiх i вiнавацiлi ў рабаўнiцтве. Нядзiўна, што вызначэнне запазычанасцi праходзiла ў бязлiтасных звадках. Паводле разлiкаў камiсii, запазычанасць шклоўскiх яўрэяў расiйскiм купцам ацэньвалася ў 62 447 рублёў (у тым лiку — 8 891 рубель «сомнительных»), а расiйскiх купцоў на яўрэях — у 66 347 рублёў (у тым лiку — 34 712 рублёў «сомнительных»). Расiйскiя купцы запазычылiся i мелiся выплацiць 53 655 рублёў, а яўрэi — 31 364 рублi[11].

Станiшэўскi адзначаў, што расiйскiя камiсары прымушаюць яўрэяў «без шапок и без скуфьев босыми ногами стоя присягать», што яны патураюць сваiм купцам, якiя «поднимают великой шум и крик и комиссаров ни во что не почитают»[12]. Губернатары занеслi 16 лiпеня 1746 г. у гродскую кнiгу Мсцiслаўскага ваяводства свой пратэст на «вымышленные церемонии, великие убытки и скуку», дзе патрабавалi з’яўлення на следства ўсiх расiйскiх даўжнiкоў з дакладнымi доказамi. Скарбовая камiсiя Вялiкага Княства патрабавала кампенсаваць запазычанасць незабароненымi таварамi i адмовiлася прыняць выплаты ў меднай манеце. Сам Чартарыйскi пераклаў адказнасць на расiйскiх купцоў i абвясцiў, што яго яўрэi паразыходзiлiся па шляхецкiх маёнтках, а ён «над шляхтичами власти не имеет». Пры тым ён дадаў, што «из собственного своего мешка более 12 000 гульденов на оную комиссию издержал». Больш за ўсiх — 36 417 рублёў — прэтэнзій лiчылася на тарапецкiх купцах, якiя з-за «убожества» сабралi толькi 812 рублёў! 2 верасня 1748 г. галоўны магiстрат Расii пад пагрозай катавання i катаргi загадаў расiйскiм гандлярам аддаць грошы. Аднак толькi купец Аляксей Маракушаў назваў вiнаватым Бяляўскага ў прысваеннi тавараў на суму ў 4 тысячы рублёў i паказаў на 4-х яўрэяў, вiнаватых у затрымцы 16 581 рубля[13]. Вядома ж, шклоўскiя адмiнiстратары адверглi гэтыя дамаганнi як беспадстаўныя. Запазычанасць расiйскiх купцоў Пецярбург выбiваў прымусам, з дапамогай кругавой парукi, «с невинных горожан», шляхам продажу гандлёвых лавак, заводаў, двароў i г.д. Чартарыйскi ж хуценька змянiў адмiнiстратараў i катэгарыч на адмовiўся абцяжарваць уласных сялян надзвычайнымi экзекуцыямi. Чарговы з’езд камiсараў адбыўся ў Татарску ў лютым 1747 г. Расiйская дэлегацыя папракала шклоўскiх камiсараў, што яны ўтрымлiваюцца за кошт сваiх яўрэяў i рэкамендавала эканомам самiм ехаць у Сiбiр па тавар. Маракушаў i Фёдар Рыбакоў назвалi лiтоўскiх камiсараў «плутами, ворами, суд шкловский … разбойничеством, грабительством и мучением российских людзей»[14]. Шклоўскiя ж шляхцiчы, «почитая каждый честь свою ровно с жизнью в обиде на того мужика Маракушина», дэманстратыўна пакiнулi з’езд 11 сакавiка 1747 г. Згортванне камiсii справакавала новыя гвалты. У чаканнi сатысфакцыi шклоўскiя купцы «начали уже собою управляться и грабить за то безвинных и не должных им российских купцов». На працягу наступных сямi гадоў запазычанасць расiйских купцоў вырасла на 17 тыс. рублёў i ў 1753 г. склала 56 593 рублi. У траўнi 1753 г. да спрэчкi далучыўся саксонскi надзвычайны пасол Функ, якi у Пецярбургу прасiў выплацiць запазычанасць расiйскага боку з дзяржаўнай казны. Ён абяцаў атрымаць згоду Чартарыйскага, якi выплацiць частку запазычанасцi яўрэяў уласным коштам. У адказе Функу ад 15 чэрвеня 1753 г. замежная калегiя вуснамi графаў Андрэя Бястужава-Румiна i Мiхаiла Варанцова абвясцiла, што «нигде в свете требовано быць не может, чтоб за партикулярные долги казна ответствовала или платила», што расiйскiя даўжнiкi ўжо дастаткова «под жестоким караулом держаны и к заплате принуждаемы были». Але прымус не даў плёну, i графы выводзiлi запазычанасць «от шкловских жидов и инных польских подданых грабежами и удержанием товаров». Тым не менш, Пецярбург заверыў, што гатовы задаволiць Чартарыйскага за яго заслугi i палiтычныя «сентименты в пользу интереса обоих наших дворов». Чартарыйскi неадкладна выслаў свайго кiраўнiка Станiшэўскага, якому выдалi 200 чырвоных злотых у кошт падарожных па смеце калегii замежных справаў Расii. Пасланца адарылi запаведнымi для вывазу таварамi (208 шкурак вавёрак, собаляў, лiсiц, зайцоў, гарнастаяў, ваўкоў, рысяў, расамах, 28 мядзвежых, 8 калмыцкiх кажухоў, 33 бухарскiя аўчыны) на суму каля 2 тыс. рублёў[15]. Гэты скарб прапускаўся да мяжы без мытнага нагляду i затрымак. Услед, 16 чэрвеня 1755 г., замежная калегiя запатрабавала ад галоўнага магiстрата хутка выплацiць астатнюю запазычанасць Чартарыйскаму, «яко весьма надобного для её императорского величества интересов в Польше» чалавека. У жнiўнi 1756 г. тая ж калегiя рэкамендавала сваiм купцам абмiнаць мястэчка Шклоў i раiла «с поляками впредь торг иметь при границе, как с китайцами»[16]. Мiж тым, зусiм абмiнуць магнацкiя ўладанi не выходзiла. Накiраваны ў напрамку пскоўскай мяжы ў маёнткi графа Антона Агiнскага ротмiстр полацкага ваяводства i намеснiк харугвы Беларускай дывiзii Максiмiлiян Гайкоўскi меўся высветлiць сапраўднасць паказанняў затрыманых рэкрута Раманава i селянiна Мiтрафанава наконт таго, што Элеанора Агiнская з 1750 г. прымае i выпраўляе групоўкi ўцекачоў «для разбоев и грабежа российских дворов». Ротмiстр на пачатку 1751 г. у маёнтках Колпiна i Мiкулiна знайшоў «скопление разбойников, кои ничем больше не промышляют, как только одним мошенничеством и воровством и не только сами крадут, но и других себе подобных у себя укрывают и как слышно, то они в волости госпожи Огинской в двадцати милях состоящей, собравши артели, деньги вскладку збирают в презент госпожи Огинской, от которой берут позволение и за границу на разбой ходят»[17]. Вялiкi гетман Мiхаiл Радзiвiл назваў сведчаннi свайго пасланца справядлiвымi. Сам Агiнскi спрабаваў абаранiцца ад падазрэнняў. Яшчэ ў 1744 г. ён паведамляў, што ўцекачы знайшлi прытулак … у Персii i Швецыi. У 1749 г. ён разам з Чартарыйскiм абвясцiў, што «впервые слышит об учреждении пограничных судов собственною властью Полоцкого воеводства без ведома короля». Рады iм не далi, а Элеанора Агiнская дала 29 лiпеня 1752 г. 500 талераў брыгадзiру Табольскага драгунскага палка Баўману, якi прыбыў у Невель, але ўцекачоў прыхавала. Распачалося следства, да якога прыцягнулi нават тамтэйшых яўрэяў. Некалькi сялян з вёсак Радзiвохi i Карлава паказалi, што Агiнская ведала пра ўцекачоў, бо яны ёй прыносiлi падарункi з нарабаванага за мяжой. Селянiн Харытон Жарнасечанка сцвярджаў, што слугi Агiнскай, Яцын i Бенет, «с ворами пили и гуляли и оным помощь и совет подавали»[18]. Тая справа набыла дзяржаўнае значэнне. Пад нацiскам Пецярбурга i хадайнiцтва шляхты ВКЛ Аўгуст III выдаў унiверсалы ад 4 студзеня i 8 чэрвеня 1755 г., якiмi абвясцiў усiх расiйскiх уцекачоў злачынцамi, «якiя хаваюцца для разбояў i зладзейскага крадзяжу». Хоць кароль анi словам не спамянуў тых, хто прыхоўваў уцекачоў, але ён прапанаваў службовым асобам Вялiкага Княства не прымаць новапасяленцаў i забаранiў iх укрыццё. Ваяводскiм i павятовым уладам даручалася выбраць на будучых соймiках пагранiчных камiсараў, якiя павiнны былi не радзей як два разы на год мець чатырохтыднёвыя сустрэчы з расiйскiмi прадстаўнiкамi. Усе прэтэнзii апошнiх належала разабраць праз земскiя i гродскiя суды. Выяўленых уцекачоў прадбачылася вывозiць пад узброенай вартай вiленскага ваяводы, гетмана i князя Мiхаiла Радзiвiла. Але ў Пецярбургу з незадавальнен нем адзначылi, што ў тых манiфестах гаварылася толькi пра выдачу «воров и воинских дезертиров, да чтоб впредь никаких беглецов не принимать и не держать, а чтоб всех простых беглецов доныне в Польше и Литве живущих выдавать, того в универсалах не выяснено». На адпаведны дыпламатыч ны нацiск «министерство литовское весьма отговорилось в том озлоблением на себя всего шляхетства и чтоб замешательства между оным оттого не произошло»[19].

Судовы парадак рэгулявання памежных спрэчак сарваўся хутка. У лiстападзе 1755 г. пагранiчны суддзя Полацкага ваяводства Антон Гласко паведамiў, што канцлер ВКЛ Мiхаiл Чартарыйскi не фiнансуе ўтрыманне суддзяў, бо абраныя яны ваяводскай шляхтай самавольна, «а не его королевского величества указом». Таму Гласко адмовiўся чынiць свае абавязкi на грамадскiх пачатках[20]. Інфлянцкiя магнаты Казiмiр Плятар i Ідзi Гiльзен не падпарадкоўвалiся суддзям … з-за неатрымання каралеўскага дазволу на выбар суддзяў! Расiйскi камiсар Дзянiс Паноў меркаваў, што суседзi наўмысна адцягваюць суды да генеральнага сойма Кароны i Княства, каб iх «вовсе уничтожить, отчего бы способнее могли они довольствовать ся как от ушедших и вновь уходящих из России в Польшу российских беглецов собираемыми доходами»[21]. Яго меркаванне было слушным. Пасля зрыву ў студзенi 1756 г. грамнiчнага соймiка ваяводства перапiска памiж памежнымi камiсарамi спыняецца, а ў красавiку расiйскi бок зачыняе фарпосты. У вераснi занепакоены Паноў пiша, што «из России в Польшу беспрерывно побеги более умножаются» i што нават ахоўныя каманды з фарпостаў «в Польшу дезертиру ют»[22]. Крыху пазней — у 1762 г. — пскоўскi секунд-маёр Снавiдаў паведамляў у замежную калегiю, што расiйскiя ўцекачы, «отступая от православной церкви, целыми деревнями со всеми своими пожитками и скотом дезертируют, а удержать их от того побегу никаким образом невозможно». Ён пiсаў, што мiгранты «чрез лесные наставления находятся тамо из здешних же беглецов той ереси (беспапоўцаў — Я.А.) лжеучителей». Снавiдаў застрашваў урад наступствамi бегства, калi «столько теперь умножилось в Польше беглецов, что и умещать уже им на своих землях негде, то многие природных своих крестьян в чужие маетности отпускают и на те места российских поселяют, другие ж, которые только имели одной земли по малому числу и сами пахали, ныне от содержания беглецов здешних, разбогатясь получаемыми от них доходами, приумножили земель и имеют те маетности, да и жиды по нескольку у себя в услуженьи держат»[23] .

У гэтых умовах расiйская замежная калегiя на пасяджэннi 6 траўня 1755 г. вырашыла ўмацаваць мяжу засекамi ў выглядзе канаваў, узмацнiць склад штатных камандаў, падпарадкаваць фарпосты непасрэдна военачальнiкам гарнiзонаў найблiжэйшых гарадоў. Вялiкалуцкi ўчастак узначалiлi маёры Іван Чэлiшчаў i Флор Нелядзiнскi, пскоўскi — секунд-маёр Васiль Ламакоў (з 1761 г. Тарас Снавiдаў), наўгародскi — палкоўнiк Дзянiс Паноў з калежскiм асэсарам Васiлём Колатавым. Участкi аб’ядналi ў генеральныя камiсарствы. Вялiкалуцка-пскоўскi ўзначалiў Дзянiс Паноў, смаленска -вiцебскi (у апошнiм камiсарыў ротмiстр Якаў Пацёмкiн) — палкоўнiк Уладзiмiр Друцка-Любецкi. Ваенныя камiсары маглi непасрэдна зносiцца з замежным шляхецтвам, а ў надзвычайных здарэннях, да ўсталявання пагранiчных судоў, зносiны здзяйснялiся толькi з каронным i лiтоўскiм гетманамi. Увядзенню згаданых мерапрыемстваў папярэднiчала рэвiзiя фарпостаў i нанясенне на планы ўсiх «к тайному проходу мест».

Асаблiвая ўвага пры гэтым аддавалася iнфлянцкаму напрамку з прычыны барацьбы за Курляндскае герцагства. План адпаведнага ўчастка мяжы, складзены iнжынер-падпаручнiкам Іеўлевым i кандуктарам Барысавым пад кiраўнiцтвам брыгадзiра Рыдэра, быў пададзены графу Пятру Шувалаву 11 студзеня 1755 г. Адначасова спецыяльны агляд мяжы выканаў згаданы Паноў, якi меў пашпарт на перасячэнне мяжы для каардынацыi карных мераў супраць выхадцаў. У прыватнасцi, яму даручалася рашуча адхiлiць абвiнавачванне расiйскай пагранiчнай варты ў пропуску ўцекачоў за хабар. Чартарыжскаму, якi сцвярджаў менавiта гэтае, прапаноўвалася выдаць «хотя одного российского беглого такого, который ему сказал, что через форпосты за деньги пропускается». У завяршэннi тае iнструкцыi ваенная калегiя Расii абвяшчала, што «если беглых через год, а по крайней мере хотя и в два года выдано и выслано не будет, то для забрания оных, яко собственных своих природных подданых… имеют быть из России отправлены туда нарочныя воинския команды»[24].

Рэвiзiя Панова высветлiла, што на фарпостах вартаўнiкi стаялi ў непагадзь на капанчах вышынёй па 10-12 сажняў (20-24 м), непрыстасаваных для жыцця. Неадлучна на месцах знаходзiлiся толькi самыя немаёмныя. Іншыя набiралiся з дробных дваран, якiя гасцявалi «в польских деревнях» зусiм па-хатняму. 15 лiпеня 1755 г. Паноў паведамiў, што ў Інфлянтах, «исключая ксендзов и тамошней шляхты и жидов, почти все поголовно русские». Значыць, было дастаткова жадання «некоторых» мясцовых памешчыкаў, каб паслаць туды войскi. 22 верасня 1755 г. ваенная калегiя ўхвалiла iдэю пагонi за ўцекачамi ўглыб на 50 вёрстаў[25]. Але iнтэрнаваць выхадцаў аказалася цяжка нават пры выразна жорсткiх сродках. Тады царскiя ўлады сталi на шлях больш вытанчаны. 2 студзеня 1756 г. генеральным камiсарам выдалi манiфесты на польскай i лацiнскай мовах (пазней будзе далучана i французская) «для разглашения в польской области благосклонным помещикам» пра амнiстыю ўцекачам. Абвяшчаць iх мелася з 1 лiстапада 1757 г.[26]

Аднак з выяўленых справаў вiдаць, што прапагандаваць талерантнае аблiчча Пецярбурга распачалi менавiта новаствораныя камiсарыяты. З’езд Вiцебскай камiсii з удзелам суддзяў Вiцебскага ваяводства Яна Азанчэўскага, Сiмона Мiткевiча i Мiхаiла Мiкошы адбыўся 12 чэрвеня 1755 г. Вiцебскiя камiсары тады выдалi 11 уцекачоў з г. Вiцебска, але «настоящих, у них домами живущих, выдавать отказались». Давялося замежнай калегii да студзеня 1763 г. растэрмiноўваць манiфест пра амнiстыю ўцекачам i шукаць шляхоў яго распаўсюджвання ўжо на трох мовах на месцах найбольшай канцэнтрацыi ўцекачоў[27]. Але дэкларацыi паходзiлi на марны лямант. Царскую лiтасць з разуменнем абвяшчалi толькi з дапамогай Маркава праваслаўнага манастыра. Згодна паведамленню Мiкошы ад 2 траўня 1761 г., царскi манiфест ён загадаў прыбiць да дзвярэй усiх цэркваў, а ў Вiцебску амнiстыю абвяшчалi з барабанным боем. Мiж тым ураднiкi Вiцебскага i Полацкага ваяводстваў увесь той час чакалi iнструкцый сойма, гетмана i вялiкага канцлера для выбару пагранiчных суддзяў i для аднаўлення нават папярэднiх камiсiяў. Камiсiя ў складзе рэгiстратара i перакладчыка Дзям’яна Ванклярскага, двух жаўнераў i 4-х паручнiкаў пры мiзэрным утрыманнi аказалася вiцебскаму шляхецтву стратнай i таму iснавала сiмвалiчна. Вынiкам яе намаганняў стала паведамленне ў 1761 г. пра тое, што 55 уласнiкаў Вiцебскага ваяводства хаваюць 1310 мужчын i 591 жанчыну расiйскiх уцекачоў, ды яшчэ 2045 невядомых. З гэтай колькасцi на заклiкi барабанаў да чэрвеня 1762 г. адгукнулася толькi 27 чалавек.

Бясплённасць сваiх намаганняў падсумаваў i галоўны камiсар смаленскай пагранiчнай камiсii князь Уладзiмiр Друцкi-Сакалiнскi, якому дапамагалi з сакавiка 1755 г. падстолi i ротмiстр Казiмiр Ілiнiч, шляхцiч Раймонд Шпiлеўскi. Звесткi пра месца знаходжання ўцекачоў тут бралi на допытах сялян, нярэдка пад катаваннем[28]. Да кастрычнiка 1755 г. камiсары склалi спiс на 11 847 уцекачоў за мяжой. Аператыўнаму вышуку iх праз судовыя iнстанцыi ВКЛ, на думку Друцкага-Сакалiнскага, перашкаджалi кароткiя тэрмiны судовых сесiяў, бо калi «по Статуту 1588 года беглых судами доходить, то разве на каждом съезде об одном беглом человеке одно определение получить можно ль и то чрез столько позвов и чрез декреты им по окончанию привести невозможно». Добраахвотнiкаў на вяртанне, пiсаў ён, «пристанодержатели» ўтрымлiваюць з дапамогай калектыўнага заложнiцтва: здаюць на парукi аднавяскоўцам, высяляюць у далёкiя вотчыны i г.д. Асаблiва марнымi пошукi аказвалiся таму, што ад дробнай шляхты «как им старинные, так и российские беглые люди и крестьяне под закрытие больших владельцев переходят и жительство имеют за знатными вельможами»[29].

Утварэнне генеральных камiсарстваў не спынiла памежных канфлiктаў. То дваране Пустаржэўскага павета скардзяцца на лiтоўскiх сялян, якiя ў вёсцы Галузiна пажалi жыта i набiлi мясцовых вяскоўцаў. То лiтоўскiя сяляне наракаюць на пустаржэўскiх сялян, якiя той самы кавалак зямлi лiчылi ў сваiм аброкавым трыманнi (1759 г.). То ў вiцебскага памешчыка Рыпiнскага ўкралi каня i ён мусiў яго выкупляць. То ён крадзе дваровых на процiлеглым баку i за стратай гоняцца 20 жаўнераў (1762 г.). Тыя рэйды праходзiлi з сапраўднымi баямi. Да прыкладу, у лiстападзе 1762 г. Дзянiс Паноў паслаў роту Варонежскага драгунскага палка шукаць уцекачоў у маёнтку Корсака, што ў Вiцебскiм ваяводстве. У вёсцы Шаткова ўдалося захапiць 15 чалавек, але ў iншых вёсках уцекачоў адбiлi з пралiццём крывi[30]. Пэўным чынам абагульняльную характарыстыку памежных канфлiктаў у 1762 г. выказаў той самы Паноў. Ён пiсаў, што ад прыходу з-за мяжы «великих партий во многих псковских деревнях так частые грабительства и воровства беспрерывно умножаетца, что не может пройти ночь единая, чтоб по прошествии оной слух не носился или о разбитых помещичьих и обывательских домах и пограблен ных из них всяких пожитках или о выломанных клетях крестьянских по унесённой всякой рухляди и сьестных припасах, вещах или покраденных лошадях и скоте. Сверх того, оные беглецы не токмо тайным образом подговаривают и уводят к себе всякого звания людей, но и явно карауля по дорогам и с поневольным принуждением захватывают крестьян, баб и девок и в непроходимые леса к своей ватаге отвозят, отчего российские бросают работы и только думают о защищеньи и содержат день и ночь караулы»[31].

Такiм чынам, у першай палове XVIII ст. паўночна-ўсход няя мяжа Вялiкага Княства Лiтоўскага служыла трывалай перашкодай натуральнаму праву падданых суседнiх Рэчы Паспалiтай i Расiйскай iмперыi на свабоднае месца жыхарства. Галоўным заняткам памежнай аховы з абодвух бакоў было рэгуляванне барацьбы дваранска-шляхецкiх колаў за рабочыя рукi падаткаплацельшчыкаў i рэкрутаў. Па сутнасцi, двухбаковыя ахоўныя меры рашуча падтрымлiваў расiйскi двор. Улады ВКЛ не спрыялi стварэнню i дзейнасцi памежных камiсiй. Расiйскiя ўцекачы мелi магчымасць на аселае замацаванне i асiмiляцыю з карэнным беларускiм насельнiцтвам. Афiцыйная мэта камiсiй — пошук ўцекачоў i вяртанне iх гаспадарам — не мела шанцу на поспех.


[1]АЗПРЭ. Ф.21, 1725. Спр.1. Арк. 7, 14, 28-35.
[2]Тамсама, 1724, с.1, арк.1,1731-1741, с.1, арк.5.
[3]Тамсама, 1731, с.1, арк.19 адв.
[4]Тамсама, 1734-1741, с.1, арк.166.
[5]Тамсама, 1738, с.1, арк.3 адв., 54, 96, 194.
[6]Тамсама, с.10, арк.33 адв.
[7]Тамсама, с.1, арк.59, 61, 207, 253.s
[8]Тамсама, 1743, с.1, арк. 3, 4, 18, 33 адв., 57.
[9]Тамсама, 1744-1756, с.1/В, арк.9, 85.
[10]Тамсама, 1746, с.3, арк.7.
[11]Тамсама, 1744-1756, с. 1/В, арк.43-57.
[12]Тамсама, 1744-1756, с.1/В, арк.171.
[13]Тамсама, 1744, с.1/Б, арк.26 адв.
[14]Тамсама, 1746, с.3, арк.17-18.
[15]Тамсама, 1744, с.1/Б, арк.56, 70, 81, 143.
[16]Тамсама, арк.143.
[17]Тамсама, 1734-1741, с.1, арк.78, 177-178; 1743-1763, с.1, арк.141.
[18]Тамсама, 1743-1763, с.1, арк.211, 232 адв.
[19]Тамсама, 1755-1757, с.2, арк.2 адв., 43.
[20]Тамсама, арк.137, 145.
[21]Тамсама, арк.178, 180, 193.
[22]Тамсама, 1734-1741, с.1, арк.345 адв.
[23]Тамсама, ф.21, воп.6, с.52, арк.4-4 адв.
[24]Тамсама, 1755-1757, с.2, арк.51-52 адв., 96, 116.
[25]Тамсама, арк.96.
[26]Тамсама, 1743-1763, с.1, арк.324.
[27]Тамсама, 1755-1763, с.1, арк.1.
[28]Тамсама, 1755-1757, с.1, арк.32 адв.
[29]Тамсама, 1755-1763, с.1, арк.36-36 адв.
[30]Тамсама, 1743-1763, с.1, арк.349-350.
[31]Тамсама, 1755-1763, с.1, арк.162-286, 280.

Наверх

Андрэй Партноў. Беларусь і беларусы ва ўкраінскіх падручніках па гісторыі

21 снежня, 1998 |

1. Навучальныя праграмы

Паводле праграмы выкладання гісторыі для агульнааду кацыйных сярэдніх навучальных установаў, выдадзенай у 1998 г., гэты курс ва ўкраінскіх школах разлічаны на 5-11 класы. У 5 класе выкладаюцца „Апавяданні па гісторыі Украіны” (34 гадзіны) — своеасаблівыя ўводзіны, а ўласна гісторыя Украіны вывучаецца ў 7-11 класах (усяго — 225 гадзін). Курс сусветнае гісторыі разлічаны на 6-11 класы (272 гадзіны). Прыярытэтнымі кірункамі праграма лічыць: вывучэнне гісторыі Украіны, гісторыі ХХ стагоддзя і „гісторыі суседніх краінаў і дзяржаваў, якія мелі гістарычна абумоўленыя сувязі з Украінай”. У праграме сцвярджаецца, што навучанне ў школе павінна спрыяць „талерантнаму незаангажаванаму ўспрыманню і добразычліваму стаўленню да іншых народаў”.

Сюжэты з гісторыі Беларусі сустракаюцца ў курсах як украінскае, так і сусветнае гісторыі. Прааналізуем розныя рэдакцыі навучальных праграмаў паводле адлюстравання ў іх пытанняў, звязаных з Беларуссю.

Першыя пасля абвяшчэння незалежнасці навучальныя праграмы з’явіліся ва Украіне ў 1992 г. Праграма па гісторыі 1992 г., складзеная навукоўцамі Інстытута гісторыі Украіны Акадэміі Навук Украіны, з’яўляецца сімбіёзам савецкіх і постсавецкіх падыходаў. У раздзеле „Утварэнне Кіеўскай дзяржавы” (7 клас), напрыклад, прапануюцца для вывучэння такія пытанні: „Дзяржава і этнічныя працэсы ў старажытнарускім грамадстве”, „Агульнае і асобнае ў развіцці розных галінаў усходняга славянства”, „Месца Кіеўскай дзяржавы ў гісторыі ўкраінскага народу”, аднак пра беларусаў тут не згадваецца. Адзін з канцэптаў параграфа „Украінскія землі пад уладай чужынцаў” (8 клас) гучыць як „Падзел Украіны і захоп яе земляў Літвой, Польшчай і іншымі суседнімі дзяржавамі”. Адзіная згадка непасрэдна Беларусі ў дадзенай праграме датычыць тэмы пра паўстанне пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага, адна з праблемаў якой акрэсліваецца наступным чынам: „Вайсковыя дзеянні ў Беларусі і ва Ўкраіне”.

У 1996 г. тыя самыя супрацоўнікі Інстытута гісторыі Украіны склалі новую версію гэтае праграмы для школаў з паглыбленым вывучэннем гісторыі. У раздзеле, прысвечаным старажытнай Русі, з’явілася пытанне „Усходнеславянская культурная супольнасць”, ды і гісторыя Вялікага Княства Літоўскага (далей у тэксце — ВКЛ) атрымала новае, адрознае ад выкладзенага ў праграме 1992 г., асвятленне. Назва адпаведнай тэмы была змененая на „Украінскія землі ў час позняга Сярэднявечча (XIV-XVI ст.)”, а сцвярджэнні пра „падзел” і „захоп” змененыя на „Утварэнне ВКЛ. Уваход украінскіх княстваў у яго склад. Палітыка вялікіх князёў літоўскіх ў дачыненні да ўкраінскіх і беларускіх земляў”. Такім чынам, змена акцэнтаў у асвятленні пытанняў гісторыі ВКЛ відавочная.

У 1992 г. з’явілася і новая праграма па сусветнай гісторыі, у якой прыярытэт быў аддадзены гісторыі Еўропы, а гісторыя Расіі „інтэграваная ў сусветную гісторыю”. Даволі падрабязна праграма спыняецца на пытаннях, якія тычацца Паўночна-Усходняй Русі (то бок Масковіі — Расіі). Звернем увагу на адно з іх, якое стасуецца з гісторыяй Расіі XVI-XVII ст. (8 клас): „Народы, што пазней увайшлі ў склад Расійскай імперыі, у XVI — першай палове XVII ст. (Вялікае Княства Літоўскае, Малдавія, Лівонія, Сярэдняя Азія і Казахстан)”.

У 1996 г. выйшла новая праграма па гісторыі Украіны, складзеная намнога большым калектывам аўтараў параўналь на з вышэйзгаданымі: акрамя даследчыкаў з Кіева над ёй працавалі навукоўцы і метадысты з Львова, Данецка, Запарожжа, Днепрапятроўска і Роўнага.

Згодна з гэтай праграмай адна з тэмаў раздзела „Украінскія землі ў складзе Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага” сфармуляваная наступным чынам: „Літоўска -Рускае княства як літоўска-украінска-беларуская дзяржава”. Сярод пытанняў, звязаных з часамі Хмяльніцкага (8 клас), згадваецца „ўдзел украінскіх войскаў у баях на Беларусі і Літве”.

У 1998 г. з’явіўся крыху мадыфікаваны варыянт гэтае праграмы, адна з асаблівасцяў якога — адсутнасць „неабгрунтаванае дэталізацыі”, што дае настаўніку магчымасць творча падыходзіць да арганізацыі навучання школьнікаў. У тэме „Старажытная Русь” (7 клас) асобным пытаннем стаіць „Рассяленне славянскіх плямёнаў — продкаў украінцаў”, а ў якасці асноўных высноваў, што маюць быць абавязкова засвоеныя вучнямі, вызначаюцца: „Кіеўская Русь — сярэдневяковая ўкраінская дзяржава” і „Галіцка-Валынская дзяржава — спадкаемца Кіеўскай Русі” (Беларусь, як бачым, не згадваецца). Трансфармуецца прынцыпова важнае пытанне пра ВКЛ. Княства з „літоўска-украінска-беларускай” дзяржавы (гл. праграму 1996 г.) ператвараецца ў „літоўска-рускую” (пытанне „Характар Літоўска-Рускае дзяржавы”).

У праграме па сусветнай гісторыі, таксама складзенай у 1998 г., першая згадка пра Беларусь датычыць ажно ХХ ст., а канкрэтна — пытання па гісторыі пачатковага этапу другой сусветнай вайны: „Уступ Чырвонай Арміі ў Заходнюю Украіну і Заходнюю Беларусь і далучэнне іх да СССР”. Другі раз Беларусь згадваецца ўжо ў тэме пра постсавецкі перыяд (пытанне „Сацыяльна-экана мічнае і палітычнае становішча Прыбалтыйскіх краінаў, Беларусі, Малдовы, дзяржаваў Закаўказзя і Сярэдняй Азіі”).

Тое, што Беларусь так абышлі ўвагай у новай рэдакцыі ўкраінскае навучальнае праграмы па гісторыі, абумоўлена ўжо згаданым адыходам яе аўтараў ад „неабгрунтаванае дэталізацыі”. У той жа час сцвярджэнне пра прыярытэтнасць „вывучэння гісторыі суседніх краінаў і дзяржаваў, што мелі гістарычна абумоўленыя сувязі з Украінай”, у дачыненні да гісторыі Беларусі застаецца добрым пажаданнем. Мабыць, з усіх геаграфічных суседзяў Украіны менш увагі, чым беларусам, навучальныя праграмы аддаюць толькі славакам. Такое становішча мае і аб’ектыўныя прычыны: мінімум канфліктаў украінцаў з гэтымі этнасамі ў мінулым, даволі трывалая бездзяржаўнасць трох народаў, уплыў папярэдняе гістарыяграфічнае традыцыі, якая адводзіла ўкраінцам месца „другіх”, а беларусам — „трэціх” сярод роўных.

Наогул, гісторыя Беларусі ў навучальных праграмах пададзеная фрагментарна. Абавязковыя да нядаўняга часу аксіёмы пра старажытную Русь як „калыску” трох народаў змяніла акцэнтаванне сувязі старажытнай Русі і Украіны. Упершыню на старонках навучальных праграмаў беларусы згадваюцца як адзін з этнічных кампанентаў ВКЛ, далей — у кантэксце вайны Багдана Хмяльніцкага і Масквы супраць Рэчы Паспалітай, а пасля з’яўляюцца ўжо пад час другое сусветнае вайны і, нарэшце, пасля распаду СССР. Так, умоўна можна акрэсліць „вехі” беларускае гісторыі ва ўкраінскіх навучальных праграмах. Самая важная змена параўнальна з савецкай навучальнай праграмай — адмова ад безальтэрнатыўнага сцвярджэння пра „захоп” украінскіх земляў ВКЛ і прызнанне аўтарамі найноўшых украінскіх праграмаў „Літоўска-Рус кага” характару Княства. Праўда, у праграме так і не адлюстравалася думка, якую М.Грушэўскі выказаў яшчэ ў 1903 г.: „Гісторыя ВКЛ нашмат цясней звязаная з гісторыяй беларускай народнасці, чым украінска-рускай”.

2. Падручнікі

А) О.С.Кучерук. Оповідання з історіï Украïни: Пробний підручник з історіï Украïни. Для 5 класа сярэдняй школы. Киiв, Освіта, 1993. 239 с.

Падручнік Аляксандра Кучарука хоць і разлічаны на папулярны ўводны курс гісторыі Украіны, але сведчыць пра імкненне аўтара прытрымлівацца навуковых патрабаванняў да навучальнага выдання. Беларусы ўпершыню згадваюцца там пры пераліку славянскіх этнасаў. Аўтар адзначае, што акрамя ўкраінцаў „да славянаў належаць таксама балгары, сербы, расійцы, беларусы, палякі, чэхі, славакі і іншыя”. Наступная згадка пра Беларусь сустракаецца ў раздзеле, прысвечаным ВКЛ. А.Кучарук піша: „Пад уплывам украінскіх і беларускіх княстваў у Літве складаліся законы, выпрацоўваў ся ўнутраны лад. Літоўскае панства карысталася старажытнай украінска-беларускай мовай ды і ў побыце імкнулася быць падобным да ўкраінскіх і беларускіх князёў і паноў”. Засведчыўшы, што „літоўскія князі пачалі квапіцца на суседнія ўкраінскія і беларускія княствы”, аўтар адзначае: „Пераход украінскіх земляў пад уладу літоўскага князя адбыўся досыць спакойна, без значных вайсковых дзеянняў”. Затое наступнае знаходжанне Украіны пад уладай Польшчы малюецца чорнымі фарбамі. Такім чынам, можна заўважыць міфалагему супрацьпастаўлення „добрага” валадарання ВКЛ „дрэннаму” валадаранню Польшчы, якое ўрэшце выклікала паўстанне пад кіраўніцтвам Хмяльніцкага.

А.Кучарук згадвае Беларусь і ў раздзеле, прысвечаным украінскай культуры. Ён адзначае, што ў Кіева-Магілянскую акадэмію прыязджалі вучыцца „з Расіі, Беларусі, Балгарыі і іншых краінаў”. Апавядаючы пра Івана Хведаровіча (Фёдарава), аўтар адзначае: „Нейкі час Хведаровіч жыў на Беларусі, дзе таксама друкаваў кнігі, але і там надоўга не затрымаўся”.

Б) В.О.Мисан. Оповідання з історіï Украïни. Падручнік для 5 класа сярэдняй школы. Киïв, Генеза, 1997. 208 с.

Альтэрнатыўны падручнік для 5 класа, напісаны настаўнікам-метадыстам Віктарам Мысанам (г. Роўна), адрозніваец ца больш эмацыйным і драматычным выкладаннем матэрыялу параўнальна з „Апавяданнямі” А.Кучарука, што дасягаецца часам за кошт навуковай карэктнасці. Беларусы згадваюцца ў гэтай працы толькі адзін раз і ў даволі арыгінальным кантэксце. Асобнага параграфа, ці хоць бы апавядання пра ВКЛ падручнік не мае ўвогуле. Фінальныя фразы дзвюх апошніх тэмаў раздзелу „Кіеўская Русь” гучаць так: „стагнала зямля Руская пад цяжарам мангола-татарскага ярма” і „а тым часам новыя ворагі падступалі да славянскае зямлі”. Далей ідзе параграф „З гісторыі местаў і вёсак Украіны — роднага краю”, а наступная тэма пра казацтва пачынаецца згадкай пра хцівых ворагаў. В.Мысан пытаецца: „Хто яны, тыя ліхадзеі, што прагнулі захапіць яе? (Украіну — А.П.)” і адразу ж сам адказвае: літоўскія князі, якія „пачалі прыбіраць да рук украінскія ды беларускія землі”. Вынікам гэтага працэсу (з Крэўскай 1385 г. і Люблінскай 1569 г. уніямі ўключна), паводле В.Мысана, сталася наступнае: „Ізноў стогне пад прыгнётам чужынцаў украінскі народ”.

В) Г.Я.Сергієнко, В.А.Смолій. Історія Украïни (з найдавніших часів до кінця XVIII ст.): Навучальны дапаможнік для 7-8 класаў сярэдняй школы. Киïв, Освіта, 1993. 254 с.

Гэты дапаможнік, падрыхтаваны вядомымі навукоўцамі Інстытута гісторыі Украіны Г.Сяргіенкам і В.Смоліем, ёсць пераробленым варыянтам іх падручніка савецкіх часоў. Беларусь, трэба сказаць, згадваецца ў гэтым выданні даволі часта. Апавядаючы пра славянаў, аўтары адзначаюць: „Усходнія славяне — спрадвечнае насельніцтва тэрыторыі сучаснае Украіны, Беларусі і еўрапейскае часткі Расіі”. Абараняючы даволі смешны на сучасным этапе развіцця гістарычнай навукі погляд, нібыта з племя антаў (IV ст. н. э.) „пачынаецца гісторыя ўкраінскай народнасці” і фармаванне дзяржаўнасці „у выглядзе дэмакратыі”, аўтары адначасова падзяляюць 14 племянных саюзаў, згаданых у „Аповесці мінулых часоў” на тры групы: паўднёва-заходнюю (украінскую), заходнюю (беларускую) і ўсходнюю (расійскую), якія „паступова складаліся як народнасці ранняга Сярэднявечча”. Да беларускае групы навукоўцы адносяць дрыгавічоў і палачанаў і называюць іх галоўныя гарады — Полацк, Менск, Пінск і Тураў.

Высвятляючы пытанне этнічнага характару старажытнай Русі, падручнік выказвае процілеглыя меркаванні на той самай старонцы. Спачатку — што ў Кіеўскай Русі „вызначальную ролю адыгрывала ўкраінская народнасць”, пасля — што „Кіеўская Русь была … няўстойлівым (часовым) дзяржаўным утварэннем без адзінае народнасці”.

У раздзеле, прысвечаным раздробленай Русі, аўтары падручніка згадваюць „украінскія”, „беларускія” і „расійскія” княствы. Як „Беларусь” былі вызначаныя Полацкая, Менская і Тураўская землі. У падручніку адзначаецца, што „пра пачатак распаду Кіеўскай Русі сведчыць з’езд князёў у г.Любечы (1097 г.)”, аднак не згадваецца, што адасабленне Полацкага княства адбылося фактычна яшчэ ў часы Уладзіміра Вялікага (980-1015 г.).

Гісторыя ВКЛ асветленая ў раздзеле „Захоп украінскіх земляў Літвой, Польшчай і іншымі суседнімі дзяржавамі”. Асобна адзначаецца, што „ў часы вялікага князя літоўскага Гедыміна (1316-1341) пад уладу Літвы перайшла Беларусь”. Згадваецца таксама пра ўдзел беларусаў у бітвах на Ворскле (1399), пад Грунвальдам (1410). Агульная адзнака ВКЛ у падручніку Г.Сяргіенкі і В.Смолія адлюстравалася ў наступных выразах: „Далучыўшы землі Беларусі, Украіны і часткова Маскоўскага княства (Смаленшчыну), Літва ператварылася ў шматнацыянальную дзяржаву, з пераважна… славянскім (украінскім і беларускім) насельніцтвам” і „Літоўская дзяржава XIV-XVI ст. захоўвала нечапанымі этнічныя асаблівасці падуладных ёй украінскай і беларускай народнасцяў”. Сцвярджэнне пра падуладныя не толькі тэрыторыі, але й народнасці — своеасаблівы рудымент гістарыяграфічнае традыцыі.

Уплыў савецкае гістарычнае навукі наймацней адчуваецца ў апісанні дзеянняў на Беларусі казацкіх атаманаў С.Налівайкі (1595) ды І.Залатарэнкі (1654-55). Вось адпаведныя ўрыўкі з падручніка: „Увесну 1595 г. Налівайка з часткай войска выправіўся супраць літоўскіх феадалаў на Беларусь, дзе з дапамогай мясцовых паўстанцаў вызваліў Слуцк, Бабруйск, Магілёў і іншыя месты, а таксама шмат вёсак”; „казацкія палкі пад кіраўніцтвам наказнога гетмана Івана Залатарэнкі здабылі цэлы шэраг беларускіх местаў і вёсак. Там усталёўваўся казацкі лад, тысячы беларускі сялянаў ішлі ў палкі і вялі ўпартую барацьбу з ворагам. Улада польскіх і літоўскіх паноў была зліквідаваная ў раёне Мінска, Магілёва, Гомеля, Полацка. Гэта была адчувальная дапамога з боку Украіны беларускаму народу ў яго вызвольнай барацьбе”. Суцэльная заідэалагізава насць, нават цынічнасць гэтых цытатаў прыцягвае ўвагу досыць відавочным навязваннем думкі, нібыта „пан” можа быць палякам або літоўцам, але беларус толькі „селянінам”.

Цікава, што згадваючы пра Берасцейскую унію (1596), бітву пад Драгічынам (1238) і друкарню Івана Фёдарава ў Заблудаве, аўтары адзначаюць, што гаворка ідзе пра беларускія гарады. Андрэй Рымша, аўтар „Храналогіі”, характарызуецца ў падручніку як „беларускі паэт”. Таксама падкрэсліваецца, што беларусам быў памочнік Івана Фёдарава Пётра Мсціславец.

На старонках падручніка Г.Сергіенкі і В.Смолія беларусы і ўкраінцы паўстаюць як спрадвечныя супольнікі ў нацыянальна-вызваленчай і класавай барацьбе. Акрамя ўжо згаданых прыкладаў адзначаецца, што „выхадцы з Малдовы, Беларусі, Валахіі” дапамагалі паўстанню на Правабярэжнай Украіне пад кіраўніцтвам Сямёна Палія (1702-1704), а пад уплывам гайдамацкага руху „на барацьбу ўздымаліся народныя масы… на Беларусі і ў Малдове”.

У 1996-1998 г. выйшлі новыя дапаможнікі для 7 і 8 класаў, якія мы разгледзім ніжэй, але іх наклад невялікі, таму падручнік Г.Сяргіенкі і В.Смолія і сёння выкарыстоўваецца ва ўкраінскіх школах.

Г) Р.Д.Лях, Н.Р.Темірова. Історія Украïни. З найдавніших часів до середини XIV ст. Падручнік для 7 класа сярэдняй школы. Киïв, Генеза, 1996. 120 с.

У новым падручніку для 7 класа, напісаным гісторыкамі з Данецкага універсітэта, утрымліваецца менш згадак пра Беларусь, чым у папярэднім. Разглядаючы гісторыю ўсходніх славянаў, аўтары прытрымліваюцца думкі пра „вызначальную ролю сярод усходнеславянскіх плямёнаў” палянаў, якія разглядаюцца як ядро фармавання ўкраінскага этнасу. Пры апісанні гісторыі старажытнай Русі асноўная ўвага скіроўваецца на ўкраінскія землі, Паўночна-Заходняя Русь згадваецца фрагментарна, а беларускія землі фактычна цалкам ігнаруюцца. У параграфе „Распад Кіеўскай дзяржавы” сцвярджаецца: „Усяго пасля падзелу Кіеўскай Русі ўтварылася 12 княстваў. На поўначы Русі, вакол гарадоў Полацка, Турава-Пінска, Менска вызначыліся землі, якія пасля склалі аснову тэрыторыі Беларусі.” Вядома ж, горад „Турава-Пінск” — вынік ці то аўтарскае неабазнанасці, ці то друкарскае памылкі, бо Тураў і Пінск — гэта два асобныя месты. Звяртае на сябе ўвагу і тое, што ў дадзеным падручніку не згадана пра адасабленне Полацкае зямлі яшчэ незадоўга да валадарання Мсціслава Уладзіміравіча (1125-1132) (паводле вызначэння аўтараў — „апошні князь Кіеўскае дзяржавы”).

У дачыненні да моўнай сітуацыі ў старажытнай Русі Р.Лях і Н.Тэмірава пішуць: „Людзі ж у штодзённым жыцці карысталіся сваімі племяннымі гаворкамі, што з часам зліваліся ў тэрытарыяльныя дыялекты, на аснове якіх фармаваліся ўкраінская, беларуская і расійская мовы”.

Д) Г.К.Швидько. Історія Украïни (XIV-XVI ст.): Спробны падручнік для 8 класа сярэдняй школы. Киïв, Генеза, 1996. 304 с.

У падручніку, напісаным днепрапятроўскім гісторыкам Ганнай Швыдзько, ёсць шэраг цікавых для нашае тэмы сюжэтаў. Аўтар выказвае думку, што фактычна ВКЛ „было кангламератам амаль самастойных напаўдзяржаў, звязаных паміж сабой наяўнасцю сюзерэна і агульнасцю знешнепалітычных інтарэсаў”. Згадваючы пра скасаванне ў 1398 г. Крэўскае уніі, калі Вітаўт зрабіўся каралём Літоўскім і Рускім, Г.Швыдзько адзначае: „Аналізую чы ролю і значэнне ўкраінскіх і беларускіх земляў у ВКЛ, саму дзяржаву пазнейшыя даследчыкі называлі «Літоўскай Руссю»”. Украінскі і беларускі элементы ВКЛ у тэксце падручніка заўжды згадваюцца разам. Напрыклад: „Асноўнай вайсковай сілай ВКЛ было ўкраінскае (і беларускае) баярства”, або „Украінскія і беларускія магнаты ВКЛ, ігнаруючы Гарадзельскую унію, абралі вялікім князем Свідрыгайлу Альгердавіча” і г.д.

Прытрымліваючыся навуковае карэктнасці, аўтар не забываецца згадаць беларускі кампанент у ВКЛ і Рэчы Паспалітай.

У адрозненне ад падручніка Сергіенкі і Смолія, у дадзеным выданні не згадваецца пра дзеянні Івана Залатарэнкі на Беларусі, а звесткі пра паўстанне Налівайкі скарачаюцца да сцвярджэння: „Паходы Налівайкі спрыялі актывізацыі барацьбы сялянства. Ва Украіне і на Беларусі найбольшага размаху паўстанне дасягнула напрыканцы 1595 — пачатку 1596 г.”.

У раздзеле, прысвечаным культуры, Г.Швыдзько згадвае спісы студэнтаў Падуанскага універсітэта за XVII ст., у якім „налічвалася 1946 студэнтаў з Літвы, Украіны і Беларусі”. Разглядаючы гісторыю кнігадрукавання, даследчыца адзначае: „Усходнеславянскім першадрукаром стаў беларус з Полацка, доктар медыцыны Францыск Скарына”. Згадвае яна і пра выдавецкую дзейнасць на Беларусі Івана Фёдарава.

Е) В.Г.Сарбей. Історія Украïни (XIX — п.XX ст.): Спробны падручнік для 9 класа сярэдняй школы. Кіеў,Генеза, 1994. 224 с.

Падручнік кіеўскага гісторыка Віталя Сарбея некалькі разоў звяртаецца да гістарычных падзеяў, звязаных з Беларуссю. Разглядаючы гісторыю франка-расійскае вайны 1812 г., аўтар, між іншым, адзначае: „Эскадрон херсонскіх гусараў пад камандай В.Скаржынскага здзейсніў паспяховы трохтыднёвы партызанскі рэйд па тэрыторыі Беларусі і Літвы” і піша пра „вызваленне” ўкраінскімі валанцёрамі Магілёва.

У дачыненні да польскага паўстання 1863-64 г. Сарбей заўважае: „У шэрагах польскіх паўстанцаў знаходзілася каля 300 былых салдатаў царскае арміі: расійцаў, украінцаў, беларусаў”.

У раздзеле, прысвечаным украінскай культуры XIX ст., адзначаецца: „З вялікім поспехам гастролі ўкраінскіх калектываў адбываліся ў беларускіх, грузінскіх, польскіх гарадах”.

Згадваецца і тое, што „1-ы з’езд РСДРП (1898) адбыўся ў Мінску”. Аднак наогул згадкі пра Беларусь у падручніку Сарбея досыць фрагментарныя, што ў першую чаргу тлумачыцца засяроджанасцю навучальнае праграмы на ўласна ўкраінскай гісторыі.

Ж) С.В.Кульчицкий, М.В.Коваль, Ю.О.Курносов. Історія Украïни. Спробны падручнік для 10-11 класаў сярэдняй школы. Киïв, Освіта, 1993. Ч. 1. 225 с.; Ч.2. 110 с.

Гэты дапаможнік, створаны навукоўцамі інстытута гісторыі Украіны НАН, займае асаблівае месца сярод навучальных выданняў, бо з’яўляецца першай спробай стварэння новага падручніка для 10-11 класаў, што асвятляе падзеі найноўшае гісторыі ад 1917 г. Некалькі разоў згадваецца там і Беларусь.

Напрыклад, распавядаючы пра з’езд народаў Расіі, які адбываўся ў Кіеве ў верасні 1917 г. і разглядаў перспектывы ператварэння імперыі ў „федеративный союз демократических республик”, аўтары адзначаюць, што на ім прысутнічалі прадстаўнікі дзевяці этнасаў Расійскае імперыі, у тым ліку і беларусы.

Беларусь згадваецца і ў параграфе, прысвечаным савецка-польскай вайне. Як адзначаюць аўтары, „урад Польшчы… прэтэндаваў на ўсю Літву, Беларусь (так у арыгінале — А.П.), Правабярэжную Украіну”, а ў 1919 г. Ю.Пілсудскі „заняў большую частку Беларусі”. Пасля вызвалення Кіева (то бок захопу яго бальшавікамі) 12 чэрвеня 1920 г. пачаўся контрнаступ Чырвонае Арміі, які „на поўную сілу” разгарнуўся на Беларусі ў чэрвені, вынікам чаго сталася тое, што „войскі Пілсудскага адступілі ад Мінска, Гародні, Баранавічаў”.

Таксама Беларусь згадваецца ў параграфе, што асвятляе працэс стварэння федэрацыі савецкіх рэспублік у 1920-х г. ды ў раздзеле, прысвечаным распаду СССР і стварэнню СНД.

З) Ф.Г.Турченко. Новітня історія Украïни. Ч.1. (1917-1945 г.): Падручнік для 10 класа сярэдняй школы. Киïв, Генеза, 1994. 344 с.; Ф.Г.Турченко, П.П.Панченко, С.М.Тимченко. Новітня історія Украïни. Ч.2. (1945-1995 г.). Падручнік для 11 класа сярэдняй школы. Киïв, Генеза, 1995. 312 с.

Падручнік прафесара Запарожскага універсітэта Фёдара Турчанкі стаўся альтэрнатывай згаданай вышэй працы. Ён мае шэраг перавагаў: змястоўныя дадаткі да кожнага параграфа (дакументы, успаміны, матэрыялы прэсы), наяўнасць мапаў, ілюстрацыяў. Аднак нас цікавіць не метадычны апарат выдання, а згадкі пра Беларусь. А тут падручнік мала чым адрозніваецца ад папярэдняга. Аднак, нягледзячы на фрагментарнасць, выданне месціць цікавую мапу, што тычыцца нашае тэмы.

Мапа акрэслівае „этнічныя межы Украіны”, далучаючы да „истинно” ўкраінскіх земляў, напрыклад, Холм, Бярэсце і Пінск. Ф.Турчанка сцвярджае, што ўкраінцы насялялі частку Магілёўскае, Мінскае і Гарадзенскае губерняў, а таксама частку тэрыторыі Расіі і Польшчы. Вучням прапанавана самастойна зрабіць высновы з пададзенае інфармацыі.

Астатнія згадкі пра Беларусь даволі традыцыйныя — у параграфе пра савецка-польскую вайну, пра ўтварэнне СССР, пра другую сусветную вайну. Ф.Турчанка, напрыклад, адзначае, што на Беларусі актыўна дзейнічалі савецкія партызаны [у сувязі з тым, што ў 1943 г. яны, не стрымаўшы націску УПА (Украінскае Паўстанцкае Арміі), вымушаныя былі адысці на тэрыторыю Беларусі і Усходняга Падолля]. Яшчэ згадваецца Беларуская аперацыя („Багратыён”), а таксама той факт, што, як і Украіна, Беларусь стала адной з краінаў-зас навальніцаў ААН. Наступная згадка пра Беларусь тычыцца ўтварэння СНД.

У параграфе, прысвечаным культуры, адзначаецца, што вядомы ўкраінскі гісторык 1930-х г. Мацвей Яварыўскі быў акадэмікам як Украінскае, так і Беларускае акадэміяў навук.

Раздзел „Украіна — шматнацыянальная дзяржава” ўтрымлівае інфармацыю, што паводле перапісу 1989 г. ва Украіне жыве каля 440 тыс. беларусаў. Таксама згадваецца пра ўдзел Беларусі ў падпісанні Лісабонскага пратаколу (23 траўня 1992 г.) да Дамовы пра стратэгічныя наступальныя ўзбраенні (СТАРТ-1). Тут варта было б адзначыць, што ў тэме „Украіна і дзяржавы СНД” асвятляюцца выключна стасункі з Расіяй.

І) Н.М.Яковенко. Нарис Історіï Украïни з найдавніших часів до кінця XVIII ст. Киïв, Генеза, 1997. 312 с.

Кніга Наталлі Якавенкі адрозніваецца ад большасці сінтэтычных прац па гісторыі Украіны адкрытасцю да найноўшых навуковых ідэяў, імкненнем аўтара да адмовы ад „патрыятычна га” падсалоджвання мінулага, лёгкасцю стылю, вольнага ад прапагандысцкіх штампаў. „Нарыс” Н.Якавенкі зацверджаны Міністэрствам асветы Украіны як навучальны дапаможнік для вучняў гуманітарных гімназіяў, ліцэяў, студэнтаў і настаўнікаў, аднак найбольшую цікавасць ён выклікаў у навуковых колах.

Трэба адзначыць, што даследчыца ў сваёй працы карысталася апошнімі здабыткамі беларускае гістарыяграфіі. Напрыклад, згадваючы разуменне „отчина” (зямля, што належыць пэўнаму адгалінаванню княскага роду), аўтар сцвярджае, што „перш за ўсё яно можа быць аднесенае да Полацка, дзе ўжо пасля смерці ў 1001 г. Яраслававага брата Ізяслава князем зрабіўся ягоны сын Брачыслаў”. У параграфе „Спрэчка пра «перацяканне кіеўскае гісторыі»” Н.Якавенка адзначае, што ўплыў Кіеўскае Русі на далейшую гісторыю і памяць пра яе ва Украіне, у Беларусі і ў Расіі неаднолькавыя. Так, „беларускія княствы, што разам з суседзямі-літоўцамі стваралі сваю маладую дзяржаву, на кіеўскую спадчыну не аглядаліся: паколькі яны заўжды трымаліся ўбаку ад Кіева, яна, па вялікім рахунку, ніколі ім і не належала”. Разам з тым даследчыца вельмі дарэчы крытыкуе „міфалагізаваныя ўкраінскія аспірацыі”, паводле якіх „руская гісторыя” — гэта гісторыя выключна княстваў, што знаходзіліся на тэрыторыі сучаснае Украіны.

Н.Якавенка трактуе ВКЛ як „новае дзяржаўнае ўтварэнне, вызначальнай рысай якога ёсць двуэтнічнасць, бо ад самых вытокаў новая дзяржава мела двух стваральнікаў — балтаў, насельнікаў сучаснае Літвы, і іхных суседзяў — славянаў, жыхароў цяперашняе Беларусі”. Значнай здаецца думка аўтара, што пашырэнне ўлады ВКЛ на ўкраінскія землі „наўрад ці можна кваліфікаваць як захоп у поўным сэнсе гэтага слова”.

Цікава асвятляецца ў „Нарысе” і Люблінская унія 1569 г. Як адзначае Н.Якавенка, „паводле сярэдневяковых уяўленняў, палітычная адасобленасць… атаясамлівалася не з дзяржаўнай суверэннасцю, а з уласным уладаром… Паколькі вялікі князь літоўскі і кароль ядналіся ў адной асобе — Жыгімонта II Аўгуста, з пункту гледжання людзей таго часу, нічога эпахальнага не адбылося” (гэтым, на думку даследчыцы, можна растлумачыць той факт, што ўкраінскія храністы — сучаснікі уніі, між безлічы драбніцаў „не заўважылі” такі важны, здавалася б, факт, як пераход украінскіх земляў пад уладу Кароны Польскай).

Разглядаючы часы Хмяльніцкага, Н.Якавенка сцісла згадвае пра „інтэрвенцыю” расійскай арміі на Беларусь, у якой браў удзел казацкі полк І.Залатарэнкі, што акупаваў Быхаўскі, Крычаўскі і Магілёўскі паветы.

Ці не ўпершыню ў падручніку па ўкраінскай гісторыі разглядаецца праблема вобразаў этнасаў-суседзяў ва ўкраінскае ментальнасці. Вось што піша аўтар пра беларусаў: „Стаўленне да ліцвінаў (беларусаў і літоўцаў) і валохаў (малдаванаў і румынаў) не мела бар’ернае афарбоўкі, таму на яго нюансах няма патрэбы спыняцца спецыяльна”.

Наогул „Нарыс” Н.Якавенкі вызначаецца карэктным стаўленнем да беларускае гісторыі. Даследчыца здолела адкінуць савецкі стэрэатыпны погляд на ўкраінска-беларускія ўзаемаадносіны, асабліва што тычыцца аналізу дзеянняў І.Залатарэнкі ў 1654-55 г.

К) Я.Й.Грицак. Нарис Історіï Украïни: формування модерноï украïнськоï націï XIX-XX ст. Киïв, Генеза, 1996. 360 с.

Праца львоўскага гісторыка Яраслава Грыцака — не толькі храналагічны, але і, у значнай меры, канцэптуальны працяг „Нарысу” Н.Якавенкі. Дадзеная кніга — таксама прыемнае выключэнне з правіла, сфармуляванага Робінам Дж. Калінгвудам: „Любыя звесткі, перш чым яны патрапяць на старонкі школьнага падручніка, будуць або цалкам абвергнутыя, або, прынамсі, пастаўленыя пад сумнеў наступнымі даследаваннямі”.

Не будзем пералічваць усе звесткі пра Беларусь, якія месцяцца ў „Нарысе” Я.Грыцака, лепш спынімся на цікавым параўнанні ўкраінскага і беларускага нацыянальных рухаў, якое аўтар прапануе сваім чытачам. На думку гісторыка, беларускі нацыянальны рух на пачатку XX ст. быў структурна вельмі блізкі да ўкраінскага: разуменні „беларус” і „селянін” (як і „ўкраінец” і „селянін”) фактычна супадалі, бо „92% беларусаў складалі сяляне і 95% сялян — беларусы”. Узровень пісьменнасці як беларускіх, так і ўкраінскіх сялянаў быў нізкі, беларусы гэтаксама характарызаваліся індывідуалізмам і непрыманнем абшчыны. „Аднак, — заўважае Я.Грыцак, — украінскі нацыянальны рух у 1917 г. выявіўся мацней, чым беларускі”. Прычыны гэтага, на думку вучонага, дзве. Па-першае, колькасць украінскае інтэлігенцыі была нашмат большай (у 1897 г. на 5 мільёнаў беларусаў было каля 18 тысяч асобаў, што мелі адукацыю, вышэшую за пачатковую). На думку аўтара, „з-за нешматлікасці інтэлігенцыі ніводзін беларускі горад не стаў месцам стварэння больш-менш прыкметнае культурнае супольнасці” (ва Украіне такімі месцамі, на думку гісторыка, былі Кіеў і Палтава). Трэба адзначыць, што Я.Грыцак, пад уплывам заходняе навукі, разглядае нацыяналізм (у шырокім сэнсе) як урбаністычны прадукт, а наяўнасць гарадское інтэлігенцыі як першачарговы гарант „поспеху мабілізацыі сялянаў пад нацыянальныя сцягі”.

Другой прычынай большага размаху ўкраінскага нацыянальнага руху Я.Грыцак лічыць тое, што ўкраінцы не былі зусім „недзяржаўнай” ці „негістарычнай нацыяй”, то бок мелі „пэўныя палітычныя традыцыі самакіравання і ўласную палітычную эліту”. Аўтар згадвае пра міф казацкае Украіны, пашыраны ў XIX ст., і падкрэслівае, што надзвычайнай актыўнасцю нацыянальны рух вызначаўся на Левабярэжнай Украіне, г.зн. на тэрыторыі колішняе казацкае дзяржавы — Гетманшчыны. На думку Я.Грыцака, „якраз гэтага чынніка не хапала беларускаму нацыянальнаму руху”.

3. Высновы

Аналіз наяўных школьных падручнікаў па гісторыі дазваляе зрабіць выснову пра фрагментарнасць (якая часам мяжуе з ігнараваннем) асвятлення гісторыі Беларусі і беларусаў ва ўкраінскім навучальным працэсе. Разам з тым трэба адзначыць, што паступовае вызваленне навучальных выданняў ад савецкіх трафарэтаў і штампаў усё ж адбываецца — пра гэта сведчаць „Нарысы” Наталлі Якавенкі і Яраслава Грыцака.

Можна таксама назіраць паступовае фармаванне ва ўкраінскіх школьных падручніках міфалагемы супрацьпа стаўлення „ліберальнага” ВКЛ і „антыўкраінскае” Рэчы Паспалітае. Звернем увагу, што тэза пра „супольнае змаганне ўкраінскага і беларускага народаў супраць Рэчы Паспалітае” ў часы Хмяльніцкага знікла з падручнікаў, аднак часам аўтары свядома ігнаруюць гэтае пытанне, баючыся парушыць ідэалізаваную выяву ўкраінскага казацтва, што трывала замацавалася ў навучальнай і папулярнай літаратуры.

Вартае ўвагі і тое, што замест вядомага чаргавання пры пераліку трох усходнеславянскіх этнасаў: „расійцы, украінцы, беларусы” ва ўкраінскіх навучальных выданнях усталёўваецца іншая чарговасць: „украінцы, беларусы, расійцы”. На маю думку, такія нюансы маюць надзвычайнае значэнне.

Па-за межамі дадзенага даследавання засталося параўнанне вобразу беларусаў ва ўкраінскіх падручніках з вобразам украінцаў у беларускіх падручніках. Але гэта ўжо крыху іншая тэма.

З украінскай пераклаў Андрэй Скурко

Наверх

Да праблемы генэзісy ВКЛ (Алесь Краўцэвіч)*

20 снежня, 1998 |


*Заўвагі з нагоды артыкула Вячаслава Насевіча: Пытанняў больш чым адказаў // Беларускі Гістарычны Агляд. 1998. Т. 5. Сш. 1. С. 210-226.

Сведчаннем асаблівасці і, напэўна, слабасці беларускай гістарычнай навукі з’яўляецца адсутнасць рэгулярнага рэцэнзавання прац па айчыннай гісторыі. Многія сур’ёзныя кнігі ўвогуле не могуць дачакацца грунтоўнай рэцэнзіі ў навуковай перыёдыцы. Тым больш прыемная аператыўная рэакцыя на маю сціплую працу, што можна вытлумачыць важнасцю праблемы, якой яна прысвечана.

Паважаны рэцэнзент В.Насевіч непасрэдна займаўся (магчыма, працягвае займацца) вывучэннем пачатковай гісторыі ВКЛ, што знайшло адлюстраванне ў некалькіх артыкулах і навукова-папулярнай кнізе[1]. У сваім рэцэнзійным артыкуле В.Насевіч прывёў шэраг заўваг і ацэнак амаль усіх асноўных палажэнняў маёй працы і выказаў уласны погляд на развіццё гістарыяграфіі генезісу ВКЛ, працэсу балта-славянскіх кантактаў, іх узаемасувязі з утварэннем беларуска-літоўскага гаспадарства.

Рэцэнзент мае рацыю, калі заўважае „далёка не вычэрпны” гістарыяграфічны агляд у маёй кнізе. Сапраўды, па прычыне надзвычайнай шматлікасці прац, дзе гаворыцца ці згадваецца пра ўтварэнне ВКЛ, для аналізу былі выбраныя амаль выключна працы, спецыяльна прысвечаныя генезісу ВКЛ. У адваротным выпадку гістарыяграфічная частка кнігі пагражала намнога перарасці ўсе астатнія раздзелы, разам узятыя. Тым не менш згодны, што варта было згадаць погляды Мікалая Шкялёнка, хоць яны выказаныя ў выглядзе тэзісаў без разгорнутай аргументацыі. Толькі наўрад ці можна ўслед за рэцэнзентам называць тэзісы Шкялёнка канцэпцыяй і на гэтай падставе адбіраць аўтарства ў Міколы Ермаловіча. Унёсак апошняга ў стварэнне „беларусацэнтрысцкай” канцэпцыі генезісу ВКЛ непараўнальна большы.

Можна пагадзіцца, што недахопам гістарыяграфічнай часткі працы з’яўляецца адсутнасць характарыстыкі новых поглядаў пра этнічныя працэсы на Панямонні ў познім жалезным веку і раннім Сярэднявеччы, пра якія даволі падрабязна апавядае В.Насевіч у рэцэнзіі.

Паважаны рэцэнзент не згодны з групаваннем поглядаў розных даследчыкаў у адну т.зв. балцкую канцэпцыю ўтварэння ВКЛ. В.Насевіч лічыць, што існуе „даволі шырокі спектр поглядаў, якія плаўна змыкаюцца паміж сабой”. У маёй працы падставай для высновы пра існаванне некалькіх варыянтаў адзінай канцэпцыі (балцкай, ці традыцыйнай, або летувіскай) стала наяўнасць ва ўсіх вядомых рэканструкцыях генезісу ВКЛ двух стрыжнявых тэзаў-аксіёмаў: 1) дзяржава — вынік эвалюцыі летувіскага грамадства; 2) цесная сувязь між утварэннем дзяржавы і захопам (у В.Насевіча — далучэннем) летувісамі земляў Русі[2]. Рэцэнзент не прывёў ніводнага адваротнага прыкладу, за выключэннем выказвання М.Доўнара-Запольскага. Аднак гэты прыклад аказаўся не зусім карэктным. Цытуючы выдатнага беларускага гісторыка („Гістарыч ная навука зусім адкідае ўсе гутаркі аб тым, быццам Беларускія землі былі заваяваны літоўскімі князямі”), В.Насевіч спаслаўся на брашуру „Асновы дзяржаўнасці Беларусі”, якая не з’яўляецца ні навуковым, ні навукова-папулярным творам і ў прадмове да выдання 1994 г. названа „ідэйным абгрунтаван нем беларускага суверэнітэту”[3]. Напэўна, лепш было б зазірнуць у „Гісторыю Беларусі” (Мінск, 1994) таго самага аўтара і на с.54 прачытаць: „Ён (Міндоўг — А.К.) захоплівае суседнія рускія землі і нават сваю сталіцу пераносіць у Ноўгародак”.

Прызнанне двух гэтых тэзаў-аксіёмаў не перашкаджала даследчыкам спрачацца па некаторых канкрэтных пытаннях: што было першасным штуршком у працэсе дзяржаваўтварэн ня; чым тлумачыць павышаную ваенную актыўнасць летапісных літоўцаў; як датаваць пачатак дзяржаваўтварэння; як вызначаць агульны этнічны характар дзяржавы (на наступных этапах яе існавання); прызнаваць ці не прызнаваць выкарыстанне вялікім князем беларускіх дружынаў у падпарадкаванні асобных балцкіх тэрыторый і г.д.

Паважаны рэцэнзент не згодны з крытэрыямі выдзялення ў асобную канцэпцыю поглядаў Ермаловіча, гэтаксама як і з маёй характарыстыкай агульных рысаў дзвюх канцэпцый (традыцыйнай і М.Ермаловіча). Напомню, што пры выразнай супярэчнасці абедзве канцэпцыі, па-першае, прапаноўваюць блізкую храналагічную (ХIII ст.) і геаграфічную (басейн Нёмана) лакалізацыю працэсу дзяржаваўтварэння; па-другое, пачатак уласна ВКЛ звязваюць з той самай гістарычнай асобай — Міндоўгам; па-трэцяе, абедзве канцэпцыі маюць выразную ідэалагічную афарбоўку, якая бачыцца ў імкненні давесці канкрэтную этнічную прыналежнасць дзяржавы (летувіскую ці беларускую) з самага яе пачатку; па-чацвёртае, у абедзвюх версіях прысутнічае тэза пра балта-славянскую канфрантацыю на тэрыторыі Панямоння. Прынцыповая розніца паміж названымі канцэпцыямі заключаецца ў вызначэнні пераможцы ў гэтай канфрантацыі.

У пэўным сэнсе выключэнне з апошняга тэзісу — меркаванне В.Насевіча пра добраахвотнае далучэнне да балцкай дзяржавы Наваградскай зямлі: „Замацаванне Панямонскіх гарадоў у складзе Літоўскай дзяржавы азначала пачатак непарыўнага сімбіёзу, у якім адзін бок не мог абысціся без другога”[4]. Выключэннем „у пэўным сэнсе” гэтая выснова названая таму, што, па-першае, яна ў агульных рысах адпавядае галоўным ідэям традыцыйнай канцэпцыі пра галоўную ролю балтаў ва ўтварэнні ВКЛ пры паралельным далучэнні імі суседніх земляў Русі; па-другое, В.Насевіч не заўсёды паслядоўны ў правядзенні сваёй тэзы сімбіёзу, калі піша, што летувісы выкарысталі найвышэйшую палітычную ўладу ў дзяржаве для спынення славянскай асіміляцыі; што ў дзяржаве захоўвала ся небяспека міжэтнічных супярэчнасцяў[5].

Погляды паважанага рэцэнзента не выпадае выдзеліць у асобную канцэпцыю яшчэ таму, што ў яго працах па праблеме генезісу ВКЛ дапушчаны шэраг памылак у інтэрпрэтацыі крыніц і аналізе поглядаў іншых даследчыкаў, маюцца выразныя супярэчнасці ў фармулёўках найважнейшых высноваў. Напрыклад, з выразу „Літва Міндоўга” (у Галіцка-Валынскім летапісе) робіцца выснова: „Літва належыць Міндоўгу”, а літаральна на наступнай старонцы сцвярджаецца нешта іншае: „Пад «Літвой Міндоўга» таксама трэба разумець не ўсю тагачасную Літву, а толькі нейкую яе частку”[6]. В.Насевіч памыляецца, калі піша, што бацьку Міндоўга назваў „вялікім каралём” (kцnig gros) Генрых Латвійскі[7](дарэчы, аўтар знакамітай „Хронікі Лівоніі” не быў ордэнскім храністам). На самай справе гэтыя словы прамаўляюць Міндоўгу жамойцкія паслы ў ананімнай лівонскай Старэйшай рыфмаванай хроніцы. Выснова пра тое, што каля 1248 г. Міндоўг становіцца наваградскім князем як „уладар Літвы”, не зусім стасуецца з наступным выказваннем — гэты князь у 1252 г. выправіў на Усход пляменнікаў, каб тым часам „захапіць аднаасобную ўладу ў Літве”[8](паводле ўдакладненняў М.Грушэўскага, таксама невядомых В.Насевічу, гэта адбылося каля 1248 г.)[9].

Пераказваючы высновы Г.Лаўмяньскага (з адпаведнай спасылкай) пра тэрытарыяльны падзел Аўкштоты, В.Насевіч называе Дзяволтву, Нальшану, Упіту і забываецца на галоўную вобласць — Літоўскую зямлю[10].

У інтэрпрэтацыі В.Насевіча занадта аморфна выглядае характарыстыка працэсу ўтварэння балцкай дзяржавы і самога паняцця дзяржавы. У адным месцы гаворыцца пра далучэнне панямонскіх гарадоў да „Літоўскай дзяржавы”, у другім — што Літва ў гэты час „…знаходзіцца на папярэднiм вітку эвалюцыйнай спіралі — на стадыі ўтварэння цэнтралізаванай раннекласавай дзяржавы”, ці „размова не абавязкова ідзе пра ўтварэнне літоўскай дзяржавы як здзейснены факт, а хутчэй пра тэндэнцыю да гэтага”[11].

Услед за традыцыйнай канцэпцыяй В.Насевіч правёў падлікі пачатковай тэрыторыі ВКЛ у сярэдзіне ХIII ст., уключыўшы ў яе Жамойць, Аўкштоту (называе яе ўласна Літоўскай зямлёй) і Наваградскую зямлю[12]. Між тым, галоўная крыніца па генезісу ВКЛ — Галіцка-Валынскі летапіс — выразна сведчыць, што ў сярэдзіне ХIII ст. на першым этапе ўтварэння дзяржавы яе асноўнай часткай была Наваградская зямля. Да дзяржавы не належала па меншай меры палова Жамойці, бо супраць Міндоўга і наваградцаў ваявала ў сярэдзіне ХIII ст. „Ятвязь і паў-Жамойці”[13]. З кантэксту летапіснага аповеду відаць, што Міндоўг каля 1248 г. выгнаў пляменнікаў, каб захапіць Літоўскую (у вузкім сэнсе) зямлю, а не ўсю тэрыторыю Аўкштоты ці культуры ўсходнелітоўскіх курганаў. Другая найважнейшая крыніца — Старэйшая рыфмаваная хроніка — паведамляе, што каля 1260 г. жамойты прыслалі паслоў да Міндоўга з абяцаннем прызнаць яго ўладу над Жамойцю, калі ён парве саюз з Ордэнам[14]. З гэтых сведчанняў вынікае, што Жамойць нельга ўключаць у пачатковую тэрыторыю ВКЛ. Такім чынам, падлікі В.Насевіча недакладныя.

Паколькі цяжка, а часам і немагчыма, прасачыць ход думкі даследчыка ад аналізу крыніц да высноваў (пры наяўнасці памылак і недакладнасцяў), заключэнні В.Насевіча ствараюць уражанне інтуітыўнасці, недапрацаванасці і паспешлівасці, а таму не выклікаюць даверу.

На жаль, не бачу пакуль падставаў для змены агульнай характарыстыкі поглядаў паважанага рэцэнзента як „злагоджанага” варыянта балцкай канцэпцыі генезісу ВКЛ з акцэнтаваннем добрай волі ўсходніх славян пры пераходзе іх да падданства летувіскай дынастыі на стадыі ўтварэння летувіскай „цэнтралізаванай раннекласавай дзяржавы”.

Значная (і найбольш эмацыйная) частка рэцэнзіі прысвечана крытыцы маёй уяўнай адмовы прызнаваць якія-небудзь дзяржаватворчыя працэсы ў летувіскім грамадстве. Рэцэнзент задае рытарычнае пытанне: чым „саюз паміж двума этнічнымі чыннікамі” (А.Краўцэвіча) адрозніваецца ад „сінтэзу” У.Пашуты, „сімбіёзу” паводле В.Насевіча? І дае наступны адказ: «Напэўна, толькі тым, што А.Краўцэвіч не дапускае думкі пра незалежную ад славянскіх суседзяў „эвалюцыю летувіскага грамадства да дзяржавы” і тым больш пра тое, што „толькі пасля з’яўлення гэтай дзяржавы пачынаецца ўтварэнне ВКЛ”».

У гэтым выпадку мае месца непаразуменне, дакладней кажучы, рэцэнзент дапусціў памылку, якая ў фармальнай логіцы называецца „падменай тэзісу”, калі замест вызначэння няправільнасці зыходнага тэзіса дабіваюцца абгрунтавання няправільнасці нятоеснага яму тэзіса. Дазволю сабе працытаваць уласную працу: „Несумненна, ваенна-рабаўнічая актыўнасць паскорыла сацыяльную дыферэнцыяцыю балцкага познеродавага грамадства і была прадвеснікам новага ладу — дзяржаўнага. … Але гісторыя паказвае, што патрэбны час, праходзіць не адно пакаленне, пакуль знойдзецца асоба, здольная пры спрыяльных абставінах ажыццявіць справу аб’яднання. Такое раней ці пазней, напэўна, адбылося б у Аўкштоце ды іншых балцкіх землях. Паўсталі б уласныя дзяржаўныя арганізацыі, як раней на Русі ці ў Польшчы. Але часу на эвалюцыю якраз не хапала”[15].

Рэцэнзент крыху пераблытаў, я адмаўляю не саму ідэю эвалюцыі летувіскага грамадства да дзяржавы (якая, несумненна, мела месца), а лічу памылковай выснову пра тое, што ўтварэнне ВКЛ было вынікам гэтай эвалюцыі . Надзвычай ныя знешнія падзеі (мангола-татарская і ордэнская пагроза) парушылі яе ход і прымусілі старажытных літоўцаў да тэрміновай рэакцыі, менавіта, удзелу ў стварэнні дзяржаўнай арганізацыі на аснове гатовых узораў усходнеславянскай дзяржаўнасці і больш чым двухвяковага вопыту балта-славянска га супрацоўніцтва.

Вось тут і хаваецца розніца ў нашых поглядах. Паводле У.Пашуты, „сінтэз” адбыўся пасля захопу беларускіх земляў летувіскімі феадаламі, „сімбіёз” — па В.Насевічу — пасля далучэння на стадыі ўтварэння цэнтралізаванай балцкай дзяржавы[16].

На жаль, тая самая лагічная памылка „падмены тэзісу” неаднаразова паўтараецца ў тэксце рэцэнзіі. Напрыклад, выказаўшы шэраг меркаванняў і дапушчэнняў , рэцэнзент потым называе іх фактамі і крытыкуе аўтара кнігі за ігнараван не фактаў, а не дапушчэнняў. Напрыклад, у якасці не ўлічаных мною доказаў балта-славянскіх канфліктаў прыводзіцца: „меркаванне некаторых даследчыкаў” пра заснаванне Наваградка як памежнага фарпоста Русі; меркаванне Ю.Зайца, што запусценне Заслаўя „магло быць вынікам літоўскага нападу”; магчымасць знаходкі пад час раскопак у Беларусі балцкага наканечніка стралы „ў аналагічным кантэксце”; фраза, укладзеная летапісцам у вусны Міндоўга, менавіта, каб выгнаныя ім з Літвы пляменнікі здабывалі сабе вотчыны на Віцебшчыне і Смаленшчыне (крыніца не прыводзіць звестак пра гэта, а паведамляе, што пляменнікі ўцяклі на Валынь).

Рэцэнзент крытыкуе высновы „пра характар ВКЛ” і пры гэтым мае на ўвазе сённяшнюю агульную ацэнку этнічнага характару дзяржавы, хоць у маёй працы гаворка ідзе пра этнічны характар ВКЛ на этапе яго ўтварэння. В.Насевіч папракае мяне за ігнараванне выказанай ім магчымасці таго, што згаданы Генрыхам Латвійскім Даўгерутэ быў стваральнікам сістэмы старэйшых князёў, пералічаных у Галіцка-Валынскім летапісе і г.д.

Пасля пераліку ігнараваных „фактаў” рэцэнзент сцвярджае, што я раблю гэта свядома, бо „ўключэнне іх у сістэму поглядаў А.Краўцэвіча прывяло б да яе фактычнага зліцця з поглядамі, існуючымі ў навуцы не першы год”. Больш выразна В.Насевіч выказаўся ў самым пачатку артыкула, ахарактарызаваўшы аўтара рэцэнзаванай працы як асобу, у якой „змагаюцца публіцыст, апантаны інтарэсамі нацыянальнага адраджэння, і разважлівы гісторык” . Такая выразная спроба пераводу навуковай дыскусіі ў рэчышча ідэалогіі можа выклікаць толькі шкадаванне.

Аляксандр Краўцэвіч

Адказ В. Л. Насевіча можна прачытаць тут


[1]Гл. напрыклад: Насевіч В.Л. Працэс утварэння Вялікага Kняства Літоўскага (13-14 стст.) // Актуальныя пытанні гісторыі Беларусі ад старажытных часоў да нашых дзён. Мінск, 1992. С. 54-63; ён жа. Да пытання аб нацыянальным характары Вялікага Княства Літоўскага // Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь (новыя канцэпцыі і падыходы): Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў. Мінск, 3-5 лютага. Мінск, 1993. С. 55-58; ён жа. Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага: Падзеі і асобы. Мінск, 1993.
[2]Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. С. 45.
[3]Доўнар-Запольскі М. Асновы Дзяржаўнасці Беларусі. Мінск, 1994. С. 3.
[4]Насевіч В. Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага. С. 60.
[5]Насевіч В. Працэс утварэння Вялікага Княства Літоўскага. С. 61.
[6]Насевіч В. Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага. С. 28, 29, 30.
[7]Тамсама. С. 28.
[8]Насевіч В. Працэс утварэння Вялікага Княства Літоўскага. С. 58.
[9]Грушевський М. Хронольогія подiй Галіцько-Волинськоi лiтописи // Записки Наукового Товариства імени Шевченка. Львів, 1901. Т. 41. С. 1-72.
[10]Насевіч В. Працэс утварэння Вялікага Княства Літоўскага. С. 55.
[11]Насевіч В. Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага. С. 60, 78; Ён жа. Пытанняў больш чым адказаў. С. 224.
[12]Насевіч В. Да пытання аб нацыянальным характары Вялікага Княства Літоўскага. С. 56.
[13]ПСРЛ. Т. 2. Стб. 815-816.
[14]Livlandische Reimchronik /Her. von Leo Meyer. Padeborn, 1876. S. 146-147.
[15]Краўцэвіч А. Стварэнне ВКЛ. С. 130, 146.
[16]Насевіч В. Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага. С. 59-60, 78.

Наверх

Няма сутнасных разыходжанняў (Вячаслаў Насевіч)

19 снежня, 1998 |

Прыемна, што, нягледзячы на даволі крытычны характар рэцэнзіі, А.Краўцэвіч не стаў на шлях агульнага яе адхілення, прыняў некаторыя заўвагі і ўдакладніў сваю пазіцыю па шэрагу пытанняў. У прыватнасці, ён прызнае, што М. Ермаловіч быў не першым, хто выказаў у літаратуры „беларускацэнтрысцкі” погляд на ВКЛ. Дарэчы, паміж М. Шкялёнкам і М. Ермаловічам можна паставіць яшчэ, як мінімум, постаць Л. Рыдлеўскага, які ў 1948 г. пісаў пра вызначальную ролю беларусаў у гісторыі ВКЛ.[1]

Не абвяргае А. Краўцэвіч і мае ўдакладненні характару балта-славянскага ўзаемадзеяння на Панямонні да ХIII ст. Слушна адзначаючы, што некаторыя з маіх аргументаў наконт міжэтнічнага напружання застаюцца толькі меркаваннямі, ён не спрабуе адхіліць іншыя з прыведзеных мною прыкладаў, якія сапраўды з’яўляюцца фактамі : звесткі пра данніцкую залежнасць Літвы ў ХI ст., пра дамінаванне літоўскай арыстакратыі ў больш познія часы і інш. З гэтага можна меркаваць, што азначаныя факты ён маўкліва пагаджаецца ўлічыць.

Са свайго боку я прымаю крытыку А. Краўцэвічам недакладнасцяў і аморфнасці некаторых фармулёвак у маіх папярэдніх публікацыях (з адзінай агаворкай, што ўдзел Жамойці ў агульналітоўскіх палітычных працэсах першай паловы ХIII ст., у тым ліку яе залежнасць ад «старэйшай» дынастыі, мне ўяўляецца бясспрэчным). Больш за тое, менавіта палеміка з А. Краўцэвічам дапамагла мне больш выразна сфармуляваць сваю пазіцыю, за што я яму ўдзячны. Аднак сутнасць маіх поглядаў пры гэтым не змянілася. Што тычыцца некаторых іншых разыходжанняў, то яны з’яўляюцца, здаецца, вынікам непаразумення: кожны з нас бачыў у фармулёўках апанента не той сэнс, які ўкладаў у іх аўтар.

Калі А. Краўцэвіч згодны з наяўнасцю эвалюцыі „летувіскага” грамадства і адхіляе толькі тое, што ўтварэнне ВКЛ было вынікам выключна гэтага працэсу, то гэта цалкам адпавядае думцы, выказанай мной у 1992 г.: „Падзеі ў Літве былі толькі адным бокам працэсу ўтварэння ВКЛ. Не меншае значэнне мела і тое, што адбывалася на Русі”.[2]Згодныя мы з ім і ў прызнанні дзвюх іншых перадумоваў дзяржаваўтварэння — ордэнскай і татарскай пагрозы. На маю думку, шаноўны апанент недастаткова ўважліва аналізуе яшчэ адну перадумову — характар палітычнай сістэмы Русі на момант татарскага нашэсця, які спрыяў пераходу пад уладу іншаземнай дынастыі, каб не падзяліць лёс іншых уладанняў Рурыкавічаў. Аднак гэта не закрэслівае агульнай блізкасці нашых пазіцый.

Калі А. Краўцэвіч прызнае наяўнасць пэўнай славяна-літоў скай канфрантацыі, адхіляючы толькі выснову пра ўтварэнні ВКЛ у выніку перамогі аднаго з бакоў, то і гэтую думку я выказваў у 1993 г.: „Вельмі спрошчанымі выглядаюць дзве супрацьлеглыя канцэпцыі, паводле якіх ці то Літва заваявала пасіўную і бездапаможную Русь, ці то Ноўгародак падпарадкаваў і прывёў да святла дзяржаўнасці такую ж пасіўную Літву. Гісторыя дае нам прыклад сапраўднага пабрацімства двух (…) народаў, якія ў крытычны момант здолелі аб’яднацца дзеля агульнай карысці”[3]. Я і сёння перакананы, што ўтварэнне поліэтнічнай дзяржавы стала вынікам сумесных дзеянняў насуперак асобным супярэчнас цям. Выйгрыш абодвух бакоў пры гэтым пераважаў выдаткі — менавіта гэта я меў на ўвазе ў сваёй ідэі сімбіёзу.

Такім чынам, я не бачу сутнасных разыходжанняў сваёй пазіцыі з поглядамі шаноўнага апанента, як яны сфармулява ны ў яго адказе. Калі забыцца на тое, што адна з гэтых пазіцый з’яўляецца „злагоджаным варыянтам балцкай канцэпцыі”, а другая — „новай канцэпцыяй”, створанай асабіста А. Краўцэвічам, можна казаць пра іх прынцыповую тоеснасць. Рызыкну выказаць меркаванне, што з такімі поглядамі пагадзіліся б сёння (калі не цалкам, то ў большай частцы) і нашы славутыя папярэднікі, у прыватнасці — У. Антановіч, Г. Лаўмяньскі, Г. Пашкевіч, У. Пашута, уклад кожнага з якіх у вывучэнне гэтай тэмы мне здаецца больш важкім, чым нашыя з А. Краўцэвічам сціплыя дасягненні. Як кажуць, і пігмей можа бачыць далей за гіганта, стоячы на яго плячах. Больш уважлівае і тактоўнае стаўленне да папярэднікаў — гэта адзінае, чаго мне застаецца пажадаць Алесю Краўцэвічу, які, спадзяюся, яшчэ не раз прадэманструе свае даследчыцкія здольнасці ў вывучэнні актуальных пытанняў беларускай гісторыі.


[1]Rydlevsky L. Bielorussie. Paris, 1948.
[2]Насевіч В. Працэс утварэння Вялікага княства Лiтоўскага (ХІІІ — ХІV стст.) // Актуальныя пытанні гісторыі Беларусі. Мінск, 1992. С. 56.
[3]Насевіч В. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы. Мінск, 1993. С. 60.

Вяртанне ў «Северо–Западный край»? (Генадзь Сагановіч)*

18 снежня, 1998 |


«За последние годы нами преодолена деидеологизация средней и особенно высшей школы».
З выступлення А.Лукашэнкі ў Нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі (20 лістапада 1998).

«Адмовіўшыся ад празмернай ідэалагізацыі і палітызацыі ў гістарычнай навуцы, аўтары імкнуліся не падфарбоўваць нашу гісторыю…»
З прадмовы Я.Новіка да «Гісторыі Беларусі» (1998).

* Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Частка 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г.: Вучэб. дапам. / Пад рэд. Я.К.Новіка, Г.С.Марцуля. Мінск: Універсітэцкае, 1998. 416.

Першая частка навучальнага дапаможніка, адрасаванага перадусім студэнтам і выкладчыкам вышэйшых навучальных устаноў Беларусі, ахапляе перыяд ад глыбокай старажытнасці да лютага 1917 г. Цягам сямі гадоў яе пісала група з 29 чалавек: 6 прафесарaў, 9 дацэнтаў і 14 гісторыкаў без званняў і ступеняў. Гэта галоўным чынам гісторыкі-выкладчыкі, па навуковых публікацыях невядомыя. Выдадзеная дзесяцітысячным накладам, кніга зусім не залежвалася на паліцах кнігарняў, у чым чарговы раз выявіўся высокі попыт на гістарычную літаратуру. Яе раскупілі і, трэба думаць, чытаюць. Яшчэ на прэзентацыі выдання кіраўнік калектыву праф. Яўген Новік заявіў, што новая кніга «развенчвае міфы» ды выключна эфектна ацаніў шматгадовую працу сваіх суаўтараў: «Мы адверглі пісаніну некаторых гісторыкаў»[1]. Між тым, з боку спецыялістаў сур’ёзных водгукаў на разрэкламаваны дапаможнік дасюль не было. Запоўніць гэты прабел і данесці да чытача думку старонніх гісторыкаў цяпер спрабуе БГА. Пачнем са структуры.

Перыяду ад старажытнасці да трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай адведзена каля 60% аб’ёму кнігі (262 старонкі). Праўда, структура працы не зусім прадуманая, як і назвы асобных частак. Напрыклад, у першым раздзеле разам разглядаюцца першабытнаабшчынны лад, фармаванне этнасу і станаўленне феадальных адносін, г.зн. спалучана несумяшчальнае. У раздзеле па ВКЛ спачатку аcвятляецца знешняя палітыка, а потым унутраны лад дзяржавы. Наогул, у змесце фігуруюць у асноўным параграфы па сацыяльна-эканамічным развіцці ды палітыцы, якія ў канцы кожнага раздзела дапаўняюцца культурай (на справе, аднак, амаль усю культуру замяняе апісанне галоўным чынам архітэктурных помнікаў). Ніводнага параграфа ці хоць бы падпараграфа, прысвечанага такому важнаму фактару сярэднявечнага грамадства, як рэлігія, або пытанням дэмаграфіі, феномену талеранцыі на беларускіх землях, парламентарызму ці самакіраванню. Нават на ўзровень назвы параграфа не трапіла Полацкае княства — першая ў беларускай гісторыі дзяржава. Пад тытулам «Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь)» студэнты могуць прачытаць толькі пра «становішча беларускіх земляў» у «агульнай феадальнай дзяржаве ўсходніх славян». Гэта відавочны крок назад, да ідэалагемаў савецкай гістарыяграфіі. Урэшце, думаю, зусім не варта было адводзіць цэлы параграф на аналіз адной кнігі М.Ермаловіча, каб пакрытыкаваць яго канцэпцыю ўтварэння ВКЛ. У выніку гэта толькі парушыла прыняты маштаб асвятлення праблемаў.

Па перыядызацыі прапанавана тая ж схема, што і ў новых школьных падручніках (гл. Праграму па гісторыі для базавых школ. Мінск, 1995), але з некаторымі новаўвядзеннямі. Так, Сярэднявечча, змешчанае паміж канцом V і ХV ст., падзелена на два этапы: VI — першая палова ХIII ст. лічыцца «пачаткам пераходу да класавага грамадства і ўзнікненнем дзяржаўнасці», а перыяд з сярэдзіны ХIII па ХV ст. названы «развіццём феадальнай сістэмы». Затым сутнасцю першага этапу Новага часу (з ХVI ст.) абвяшчаецца «афармленне (пасля развіцця! — аўт.) феадальнай сістэмы і выспяванне яе крызісу», а другога (з канца ХVIII ст. да 1917 г.) — нараджэнне і пачатак крызісу капіталізму. Новы час пераходзіць у навейшы праз рэвалюцыю 1917 г. Цікава, што апошняму перыяду (з 1918 да нашых дзён) не даецца наогул ніякай характарыстыкі (с.7). Беспадстаўнасць падгону беларускай гісторыі пад заходнееўрапейскія храналагічныя рамкі ўжо неаднакроць крытыкавалася. Застаецца зусім незразуме лым, чаму аўтар уводзінаў В.Цяплова лічыць гэтую перыядыза цыю адной з выйгрышных навацый дапаможніка (16).

Асобна ва ўводзінах разглядаюцца крыніцы па гісторыі Беларусі, праўда, у найгоршых савецкіх традыцыях. Навошта наогул было пісаць гэты агляд, калі аўтары кнігі першымі ж прадэманстравалі нігілістычнае стаўленне да крыніц. Каб не дзесятак пазіцый (у асноўным адаптаваных публікацый дакументаў, часцей падручных выданняў, прызначаных для студэнтаў), то атрымалася б, што яны самі (у гэтым лёгка пераканацца, прачытаўшы тэкст дапаможніка) амаль не карысталіся крыніцамі, якія стараліся падаць у адпаведным параграфе.

Асобна варта сказаць пра спосаб і ўзровень гэтай падачы. Зроблена яно надзвычай сумбурна і павярхоўна. Немагчыма зразумець нават паслядоўнасці: на пачатку чамусьці разглядаюцца помнікі заканадаўства, а да летапісаў даходзіць толькі пасля «ваенна-конскіх перапісаў», потым, пасля разгляду зборнікаў партызанскіх улётак і дакументаў пра злачынствы фашыстаў, аўтар зноў вяртаецца да «Белоруссии в эпоху капитализма» (12). Крыніцы характарызуюцца абстрактна, без ніякай канкрэтыкі. Проста пералічваюцца іх віды: прывілеі, пастановы соймаў, указы, рэскрыпты і г.д. Вось узор: «Даныя па сацыяльна -эканамічнай гісторыі… сабраны ў „Актах Віленскай археаграфі чнай камісіі” (39 тамоў)» (12). Можа, аўтары даследавалі матэрыялы ўсіх 39 тамоў? Ясна, што не. Бо тады прынамсі ведалі б, што далёка не ўсё ў іх па гісторыі Беларусі. Дык навошта адсылаць студэнтаў да таго, чаго самі не раскрывалі і не бачылі?

У характарыстыцы гістарычных крыніц многа «адкрыццяў» і проста кур’ёзаў. Інакш як успрымаць сцвярджэнні пра «асабліва вялікае значэнне» «ваенна-конскіх перапісаў» для даследавання новай і найноўшай гісторыі Беларусі (9), пра тое, што «помнікі заканадаўства» адлюстроўваюць «рэальную палітыку» самадзяржаўя (8), пра друк як «моцны сродак … арганізацыі грамадскага ўсведамлення» і г.д.

І агляд гістарыяграфіі падрыхтаваны не лепшым чынам. Фактычна гэта сухі пералік прозвішчаў і выданняў на 4 старонках (13-16), без іх сутнасных характарыстык. Маю ўвагу прыцягнула адметная дэталь: польскамоўныя працы гісторыкаў Віленскага універсітэта падаюцца ў перакладзе на беларускую, тады як выданні прадстаўнікоў расійскага манархічнага лагеру або «западно-руссизма» — у арыгінале. Зрэшты, гэты агляд стаў адзіным месцам працы, дзе вядзецца пра віленскую прафесуру і нерасійскую навуку наогул. У цэлай кнізе — ні ў спісах, ні ў якой-небудзь згадцы — не знойдзеце ніводнага даследавання, выдадзенага некірылічным алфавітам. Быццам па гісторыі Беларусі выходзіла літаратура толькі на рускай і беларускай мовах! Гэта пры тым, што член аўтарскага калектыву З.Зуева ў сваім раздзеле такі прызнала, што прынамсі па перыяду Рэчы Паспалітай «гісторыкі розных краін напісалі шмат даследаванняў і выказалі процілеглыя думкі» (169). Дык жа, каб быць кампетэнтным у пэўнай праблематы цы, трэба ведаць усю літаратуру прадмету, гэта ж аксіёма. Не сакрэт, што многія праблемы, асабліва па гісторыі згаданай ужо Рэчы Паспалітай, ні ў Беларусі, ні ў Расіі нікім спецыяльна не даследаваліся, і выйсце тут менавіта ў выкарыстанні замежнай літаратуры. Аўтарскі калектыў новага дапаможні ка дружна праігнараваў яе. Але ж, як казалі рымляне, ignoratia non est argumentum. Клопату пазбавіліся, але ці справіліся з задачамі, звязанымі з напісаннем навучальнага дапаможніка?

Складаецца ўражанне, што нават з прыведзеных у канцы кожнага раздзелу сціслых спісаў руска- і беларускамоўнай літаратуры большасць кніг аўтарамі не чыталася, бо ў тэксце сустракаюцца спасылкі на дзве-тры працы (напрыклад, на Э.Загарульскага, М.Ермаловіча, М.Піліпенку ці Я.Юху — у залежнасці ад параграфа). Такую здагадку ўскосна пацвярджаюць дзіўныя (абсалютна неадэкватныя!) характарыстыкі некаторых выданняў. Напрыклад, папулярная сінтэза М.Даўнара-Запольскага «Гісторыя Беларусі» названа яго «самым фундаментальным даследаваннем» (15). Ну прабачце, гэта ж навучальны дапаможнік для тэхнікумаў і вышэйшай школы, пісаны спехам, на патрэбу дня. Хіба ж можна яго раўняць з сапраўды грунтоўнымі даследаваннямі гэтага патрыярха беларускай гістарыяграфіі?

Не магу зразумець, якім прынцыпам адбору кіравалася В.Цяплова, пералічваючы прадстаўнікоў дарэвалюцыйнай гістарыяграфіі. Бо, напрыклад, згадваюцца многія фалькларысты, этнографы, пісьменнікі, але забыта такая класічная постаць, як А.Сапуноў! Не знайсці тут і В.Стукаліча, А.Турчыновіча, Ф.Пакроўскага. Гаворыцца пра арганізацыю народнікаў, але ні слова пра віцебскія навуковыя ўстановы, якія мелі сапраўды важнае значэнне для развіцця беларускай гістарыяграфіі, — Вучоную архіўную камісію і адкрытую ёю ў Віцебску ў 1911 г. філію Маскоўска га археалагічнага інстытута, якая працавала і на пачатку 1920-х. Зрэшты, аўтарка не палічыла патрэбным згадаць нават пра адкрыццё Інбелкульту (1922) ды Інстытуту гісторыі БАН (1929).

Гэтаксама кепска паказаны тут і постаці беларускай гістарыяграфіі. З міжваеннага часу апрача У.Ігнатоўскага названы толькі Д.Дудкоў і К.Кернажыцкі. Няма вядучых гісторыкаў – В.Дружчыца, Дз.Даўгялы, М.Мялешкі, Ф.Забелы, В.Шчарбакова і іншых. Амаль абмінула аўтарка і фактычны разгром беларускай гістарыяграфіі ў 1930-х. Мякка згадана толькі, што «некаторыя гісторыкі былі рэпрэсіраваны» (15). Але нават па няпоўных дадзеных у Беларусі за тыя гады сталінскія ўлады рэпрэсавалі 32 гісторыкаў, большасць якіх расстраляна. Таму праўдзівей сказаць, што толькі «некаторыя» выжылі. З археолагаў, напрыклад, застаўся адзін К.Палікарповіч. Дарэчы, пра знішчаную бальшавікамі беларускую археалогію, якая была адной з лепшых у міжваенным СССР, наагул не сказана нічога. Затым, адразу пасля 1930-х, даецца пералік гісторыкаў «дэмакратызаванага савецкага грамадства» 1960-80-х г., аднак і тут іх спіс адмысловы. Няма ні М.Улашчыка, ні А.Грыцкевіча, ні М.Ткачова, ні А.Мальдзіса з Г.Кісялёвым, хоць кожны з іх стаў класікам у сваёй праблематыцы. Затое ёсць П.Петрыкаў, працы якога таксама, цытую, «не страцілі навуковай каштоўнасці да сённяшняга дня» (16). Не буду спрачацца наконт вартасці даследаванняў П.Петрыкава, бо ніколі іх не чытаў, але сама тэматыка прац былога дырэктара Інстытута гісторыі сведчыць, што з «навуковай каштоўнасцю» тут нешта не так: гэта «Ревкомы Белоруссии», «Деятельность Советов депутатов трудящихся Белорусской ССР по созданию материально-технической базы коммунизма», «Забота Советской власти о здоровье трудящихся» і г.д.

На завяршэнне агляду за «тэндэнцыйнасць і празмерную палітызацыю» некаторых раздзелаў крытыкуюцца выдадзеныя акадэмічным Інстытутам гісторыі «Нарысы гісторыі Беларусі» (1994). Галоўныя заганы гэтага выдання ў тым, што «некаторыя» аўтары «не знайшлі шляху да сапраўды навуковага адлюстравання праблемы існавання Старажытнарускай дзяржавы (Кіеўскай Русі)», па-першае, і «дасягненняў беларускага народа ў галіне сацыяльна-эканамічнага і культурна га развіцця за гады савецкай улады» (16), па-другое. Ужо ў характары самых папрокаў выяўляецца недвухсэнсоўная ідэалагічная ўстаноўка аўтараў новага дапаможніка. Але не будзем адразу прыдзірлівымі. Бо абяцанае «сапраўды навуковае» асвятленне гісторыі мае быць далёкім ад ідэалогіі і палітыкі. Тым больш, што і рэдактар кнігі праф. Я.Новікаў пераконвае нас менавіта ў бесстароннасці аўтараў.

Пераходзячы да разгляду асноўнага зместу кнігі, мушу зазначыць, што праблема нявыкарыстаных матэрыялаў, некранутых пытанняў і няўведзеных у кнігу сюжэтаў беларускай гісторыі мною свядома апускалася. Разабрацца б з тым, што напісана! Тэкст дапаможніка нялёгкі для ўспрымання, сыры, выкладанне часта блытанае, супярэчлівае, тым не менш — паспрабуйма прайсці ўслед за аўтарамі.

У першым раздзеле пад тытулам «Першабытнаабшчын ны лад на тэрыторыі Беларусі» разглядаецца і праблема этнагенэзу беларусаў, і паходжанне нашага нацыянальнага імя (37-44). Можа, аўтары ўкладалі ў такое спалучэнне нейкі свой сэнс, але лагічным яно не выглядае. Матэрыял першай «главы» (гэты русізм фігуруе паўсюль у дапаможніку, таму давядзецца і мне называць так адпаведныя часткі тэксту) выкладзены дастаткова збалансавана. Балазе, дагістарычная эпоха мала прыдатная для ідэалагічных спекуляцый. Мабыць гэта лепшая частка тэксту з усяго дапаможніка. Аднак і тут у многіх месцах аўтары чамусьці занадта неасцярожныя, недакладныя, катэгарычныя.

Выкладанне сівой даўніны пачынаецца з ліхтарыка «Што такое этнас» і вызначэння яго прыкметаў, а пасля разглядаец ца пачатак засялення тэрыторыі Беларусі першабытнымі людзьмі. Арыгінальна, канешне, але ці правамерна? Этнагенэз не можа папярэднічаць антрапагенэзу. Нікому ж не прыходзіць у галаву займацца этнічнай інтэрпрэтацыяй палеалітычных старажытнасцяў. Аўтары і самі ў азначэнні этнасу пішуць, што гэта «ўстойлівая супольнасць людзей, якая склалася гістарыч на на пэўнай тэрыторыі » і г.д. Як стасаваць згаданыя прыкметы да эпохі асваення абшараў Беларусі старажытнымі людзьмі? Першай этнічнай супольнасцю ў дапаможніку абвешчаны род (17), хоць у этнаграфіі гістарычныя формы этнасу пачынаюць з племя. Калі аўтары пераглядаюць нешта прынятае ў навуцы, гэта трэба тлумачыць. Наогул жа навучальны дапаможнік — не месца для навацый і эксперыментаў.

Лёгка заўважыць, што асноўныя ідэі гэтага параграфа, нават лексіка і фразеалогія, запазычаны з папулярнай кніжачкі Э.М. Загарульскага, выдадзенай таварыствам «Веды»[2]. Бясспрэчна, гэта вядомы вучоны, аднак некаторыя тэзы згаданай публікацыі выглядаюць састарэлымі ці патрабуюць прынамсі карэктавання. Невыпадкова ў спісе рэкамендаванай Э.Загарульскім літаратуры «найноўшыя» публікацыі датуюцца 1960-мі г. Але і з публікацыі Э.Загарульскага аўтары дапаможніка бралі няўважліва. Прыкладам, 50-75 тыс. чалавек як агульную колькасць насельніцтва сучаснай Беларусі ён вызначаў для жалезнага веку, а не для бронзавага, як у Г.Марцуля і Л.Антонавай (27). Без ведання справы нашыя аўтары і гарадзішча, і асобную сям’ю занеслі ў бронзавы век, а жалезнаму веку далі, па сутнасці, новыя храналагічныя рамкі (I тыс. да н.э. — IV-V ст. н.э.). Але ўсё новае патрабуе абгрунтавання, а тут пра яго і не падумалі.

Цалкам у духу цяперашняй дзяржаўнай палітыкі ў дапаможніку вылучаецца асобны «славянскі этап этнічнай гісторыі Беларусі», які датуецца з «IV-V ст. н.э. — да нашага часу» (28). Ці не зарана пачалі? Крыху далей аўтары самі ж адзначаюць, што «да VI-VII ст. на большай частцы тэрыторыі Беларусі пераважала балцкае насельніцтва» (33). У сапраўднасці славяне каланізавалі ўсю Беларусь толькі на VIII-IX ст., а асіміляцыя балтаў доўжылася да XII-XIII ст. і пазней.

Ваенную дэмакратыю ў дапаможніку ўважаюць «класавым грамадствам» (31)! Але назваць грамадства класавым — значыць прызнаць яго палітычным. Уведзенае калісь Люісам Морганам паняцце «ваенная дэмакратыя» стасуецца ж акурат толькі да перадкласавага (патэстарнага) грамадства, якое перажывае этап разлажэння родавага ладу. Праўда, і на класавасць погляды аўтараў паступова мяняюцца, бо яшчэ праз колькі старонак яны пішуць: дрыгавічы, крывічы і радзімічы «ўвайшлі ў пачатковы этап раннекласавага грамадства» (35). А як разабрацца студэнтам?

Пра крывічоў цвердзіцца, што ў іх «этнічным абліччы пераважалі славянскія рысы», і «мова была славянскай» (34). Напэўна, калі ўжо яны былі славянамі, але навошта спекуляваць, дзеля чаго вылучаць і падкрэсліваць тыя дэталі, што як аб’ект даследавання проста недасяжныя?

У параграфе «Узнікненне Беларусі» (дарэчы, трэба яшчэ здагадацца, што тут аўтары назвалі Беларуссю — толькі чытаючы тэкст можна зразумець, што гэта беларускі этнас) характарызу юцца розныя канцэпцыі этнагенэзу беларусаў — ад польскай і вялікарускай да тэорыі старажытнарускай народнасці. Этнагенетычная праблематыка надзвычай складаная і вымагае асцярожнасці, асабліва ад неазнаёмленых з яе спецыфікай. Праф. Г.Марцуль, аднак, і тут не камплексуе, хоць нічога добрага ў яго не атрымліваецца. Рыхтуючы месца для старажытнарускай народнасці, ён піша, што крывіцкая і крывіцка-дрыгавіцка-радзіміц кая канцэпцыі ўжо таму памылковыя, што пералічаныя племянныя саюзы «зніклі да сярэдзіны ХII ст., калі агульнабеларускі этнічны комплекс яшчэ не сфарміраваўся» (38). Па-першае, каб быць дакладнымі: летапісы згадваюць іх яшчэ ў 1160-х. Па-другое, знікнуць са старонак летапісаў яшчэ не значыць знікнуць рэальна. Па-трэцяе, калі быць паслядоўным, то пры такіх храналагічных разліках не застанецца месца і для старажытнарускай народнасці, існаванне якой звычайна адносяць да ХI-ХII ст. Праблема гэтая вымагае іншых падыходаў. Праўдападобна, карыстаючыся тэрмінамі Г.Марцуля, крывічы, дрыгавічы і радзімічы акурат і стваралі гэты агульнабеларускі этнічны комплекс.

Балцкая канцэпцыя В.Сядова (дарэчы, Сядова завуць Валянцінам, а не Уладзімірам, як напісана ў дапаможніку) засталася фактычна не раскрытай. Зразумела, так прасцей спісаць яе як «памылковую»! Больш за тое, гэтай папулярнай тэорыі адведзены такі ж абзац, як і «фінскай канцэпцыі» І.Ласкова (?!). Сам факт увядзення ў дапаможнік фантастычнай версіі беларускага пісьменніка з Якуціі чарговы раз сведчыць, што аўтар параграфа не толькі не валодае прадметам, за які ўзяўся, але не ўяўляе патрабаванняў да навучальнай літаратуры.

Шаноўны праф. Г.Марцуль цвердзіць, што балты сталі субстратам «не непасрэдна беларусаў, а ўсходнеславянскіх супольнасцяў — крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў». Сэнс мала мяняецца. Але згадайма значэнне тэрміну «субстрат». У навуцы так называюць мову абарыгенаў у адрозненне ад мовы прышэльцаў, калі яны сутыкаюцца і ўзаемадзейнічаюць на адной тэрыторыі. Пра вялізную ўдзельную вагу балтызмаў у беларускай мове спецыяльна пісаў яшчэ паважаны аўтарамі дапаможніка акадэмік Я.Карскі. І адмаўляць гэта не возьмецца, думаю, ніводзін чалавек з гістарычна-філалагічнай адукацыяй. У IХ-ХIII ст. балты надавалі выразную спецыфіку ўсяму насельніцтву рэгіёна, у якім фармаваўся беларускі этнас.

Зразумела, нашаму аўтару найбліжэй канцэпцыя савецкага этнографа С.Токарава пра старажытнарускую народнасць, хоць ён адназначна гэтага і не выказвае. Хіба таму, што народнасць тая, па С.Токараву, сфармавалася ўжо ў IХ-Х ст., а ў дапаможніку вышэй было прызнана, што крывічы, дрыгавічы і радзімічы існавалі да ХII ст.!

Дзіўна, але ўсіх апанентаў тэорыі старажытнарускай народнасці тут персаніфікаваў адзін М.Ермаловіч, да якога дэманструецца асаблівая павага. Марцуль крытыкуе яго, але вердыкт выносіць хутчэй станоўчы: канцэпцыю Ермаловіча «нельга прыняць цалкам, але нельга і адхіліць» (40). І то добра. Апошняй характарызуецца канцэпцыя М.Піліпенкі, які прызнае існаванне агульнаславянскай этнічнай супольнасці. Але што ж тады думае пра народнасць сам аўтар?

Яшчэ больш блытана разглядаецца паходжанне назваў Белая і Чорная Русь, а таксама кранутая тут жа адным абзацам праблема фармавання беларускай мовы (41-44). Аўтары проста не ведаюць літаратуры. Нідзе ні словам не згадана (думаю, не выпадкова, а каб вытрымаць сваю тэорыю «адзінага кораня»), што гістарычнымі імёнамі беларусаў былі і «Літва», і «Русь», што ў крынiцах ХVI-ХVII ст. назва «Літва» пашырана як саманазва жыхароў сучаснай Беларусi.

Параграф «Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь) — агульная феадальная дзяржава ўсходніх славян» (45-54), мяркуючы па ўводзінах, мусіў быць больш моцным, стратэгічным. Але ўжо назва правакуе пытанні. Хіба толькі славян? У дзяржаве русаў апынулася мноства этнасаў. Нават класікі савецкай славістыкі прызнавалі, што ў Кіеўскай Русі іх былі дзесяткі. Затое самой Кіеўскай Русі, вынесенай у назву параграфа, не даецца, дарэчы, ніякай сур’ёзнай характарыстыкі, і ўжо праз старонку аўтары пішуць пра Полацкае княства ды іншыя землі Беларусі. Нашто ж было хаваць за ёй Беларусь?

Чытаючы, тут ледзь не ў кожным абзацы можна знайсці «адкрыцці». Напрыклад, з прычын, што прывялі «да ўтварэння вялікай і агульнай дзяржавы» Кіеўскай Русі, на першае месца аўтары ставяць «развіццё земляробства і жывёлагадоўлі» (44), уключэнне племянных саюзаў у Старажытнарускую дзяржаву паказваюць як рэалізацыю іх інтарэсаў (маўляў, перасталі плаціць даніну чужынцам і апынуліся пад абаронай Русі), хоць ясна, што падпарадкаванне Кіеву не абыходзілася без гвалту, пішуць пра «шматлікі кіраўнічы апарат» кіеўскага князя (45) і г.д. А ў характарыстыцы Полацкага княства Г.Марцуль і Л.Антонава паведамляюць пра князя як «родапачынальніка племені» і племянных старшынь, пра «ахову караванаў» як адну з функцый князя (47). Сяляне ўжо ў тыя часы былі «у асноўнай масе залежныя ад феадала» (51) (для чаго ж аўтары далей асобны параграф прысвячаюць «масаваму запрыгонь ванню сялян»?), а Менск «адважыўся ў 1067 г. выступіць … моцнай крэпасцю» супраць паўднёва-рускіх князёў (53).

Цікава, што ў гэтым параграфе пра «адзіную народнасць» аўтары ўжо нічога не пішуць! А ў адным месцы нават цвердзяць, што з канца ХI ст. «на старажытных землях Беларусі адбываліся аб’яднальныя этнічныя працэсы», і насельніцтва характарызавалася «агульнай этнічнай самасвядомасцю » (47). Тое, як жа аўтарам удалося пазнаць самасвядомасць сялян Беларусі ранняга сярэднявечча, для ўсіх застанецца поўнай таямніцай, але тут самы час запытацца: калі балцкі субстрат ігнаруецца, то што ж тады было асновай гэтай кансалідацыі?

Затое ў «Вывадах» да раздзелу (шкада, што яны ананімныя, бо аўдыторыя мусіць ведаць канкрэтных аўтараў) чытач зноў знаходзіць «агульнаўсходнеславянскую этнічную супольнасць» Русь, і тут ужо яна падаецца як квінтэсэнцыя гістарычных ведаў. Тлумачыцца, што паўстала яна ў выніку «змешвання, зрошчвання» крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў ды «іншых славянскіх супольнасцяў» (72). (Тут жа напісана, што на Русі ў межах фактычна сённяшняй Беларусі ўжо тады сфармавалася «новая этнічная тэрыторыя, якая атрымала назву „Белая Русь”, але няма ніякай храналагічнай вызначанасці. Як гэта разумець? Хіба ў XI-XII ст. гэтыя землі ўжо называліся Беларуссю?)

Звернемся да таго, як Г.Марцуль і Л.Антонава бароняць ад «некаторых беларускіх гісторыкаў» Старажытнарускую дзяржаву, бо іх логіка і аргументы настолькі дзіўныя, што хочацца ўзнавіць асноўныя тэзы спрэчкі.

Такім чынам, неназваныя беларускія гісторыкі 1) «адмаўляюць існаванне трывалай старажытнарускай дзяржавы», 2) сцвярджаюць, што «у гэтай дзяржаве не было адзінства ўсходніх славян», і што 3) не было «агульнай пісьмовай мовы, культуры, агульных дасягненняў у гаспадарчай дзейнасці, горадабудаўніцтве, духоўным жыцці» (72). Вось тое, што аўтары дапаможніка бяруцца абвергнуць.

Для доказу адваротнага яны прыводзяць наступныя аргументы: 1) усе княствы Русі ўспрымаліся як адзіная Русь, і насельніцтва называлася адным імем — русамі, русінамі; 2) існавала адзіная праваслаўная вера; 3) агульнымі былі тып і планіроўка горада, адна пісьмовая мова, пра адзінства сведчаць і тры Сафіі — у Кіеве, Полацку і Ноўгарадзе (72-73).

Трэці пункт проста не па тэме. Якую прычынную сувязь з адзінствам (ці нават як у аўтараў, «трываласцю») Кіеўскай Русі могуць мець «агульныя дасягненні» ці «агульная пісьмовая мова»? А што да планіроўкі горада, то аўтары проста недасведчаныя: у Панямонні і на Валыні яна істотна розніцца ад іншых рэгіёнаў Кіеўскай Русі. Зрэшты, ніхто з крытыкаў «адзінай калыскі» не выкарыстоўваў падобных аргументаў, іх чамусці прыдумалі для сябе аўтары дапаможніка. І дарэмна. Узвядзене Сафійскага сабора ў Полацку сведчыла ніяк не пра адзінства, а хутчэй наадварот, пра незалежнасць Полацка ад Кіева і Ноўгарада. Калі б адзінства веры прадвызначала этнічную еднасць, то на свеце было адно некалькі мэта-этнасаў, — адпаведна колькасці вялікіх рэлігіяў.

Што да «адзінай Русі», то яно нават у дзяржаўным аспекце ўяўнае, своеасаблівы гістарыяграфічны фантом. Геаграфічна «Русь», як паказаў у спецыяльнай працы А.Насонаў, лакалізавалася ў Сярэднім Падняпроўі, на тэрыторыі Пераяслаўскай, Чарнігаўскай і Кіеўскай вобласці. Полацкае княства, якое ахоплівала амаль палову сучаснай Беларусі, было фармальна на якіх два дзесяцігоддзі падпарадкавана Кіеву адно ў канцы Х ст., але потым зноў, як зазначыў А.Праснякоў, жыло «сваім асобным жыццём». У ХII ст. існавала ўжо каля 15 усходнеславянскіх княстваў — суверэнных дзяржаў з рознымі інтарэсамі і палітыкай. Гэта землі (Полацкая, Смаленская, Суздальская і г.д.), якія ўжо процістаўлялі сябе «Русі». Паняцце «зямлі» як суверэннага аб’яднання замацавалася і ў летапісах. Летапісцы зусім не атаясамляюць «Русь» з усімі ўсходнімі славянамі. І ў «Слове пра паход Ігараў» паняцце «Руская зямля» выкарыстана 21 раз, але аўтар ніводнага разу не разумеў пад ёю ўсе ўсходнеславянскія княствы! Наадварот, князі «рускія» адрозніваюцца ад суздальскіх, разанскіх, галіцкіх і інш., гэтаксама розняцца гарады і землі.

Але нават каб было так, як пішуць у дапаможніку, ну і што з таго? Этнічныя ж працэсы не супадаюць і наогул мала звязаныя з сацыяльна-гістарычнымі. У адной дзяржаве можа існаваць некалькі этнічных супольнасцяў. Для вялікіх імперыяў Старажытнасці ці Сярэднявечча (як імперыя Каралінгаў) гэта было заканамернасцю: яны ахаплялі не адзін, а многа этнасаў. Мяркуючы па бясконцых усобіцах, патрэбнага цяперашнім палітыкам адзінства ўсходніх славян тады сапраўды не было. І нават калі б летапісцы называлі «русамі», «русінамі» ўсіх усходніх славян, гэтага яшчэ было б недастаткова для доказу існавання адзінай народнасці. Бо этнонім таксама не ёсць галоўнай распазнавальнай прыкметай этнасу. Слова мяняе сэнс і не адлюстроўвае рэальнага этнічнага стану. Матэрыяльная культура пагатоў не мае непасрэднага дачынення да пытання, тым больш гарадская, ахапляўшая ўсяго некалькі працэнтаў ад агульнай колькасці насельніцтва Русі.

Так, пісьмовая мова была супольнай, хоць і з ёй не ўсё так гладка (аналіз берасцяных грамат спецыялістамі паказаў, што мова жыхароў Ноўгарада Вялікага ў ХI ст. істотна адрознівалася ад мовы кіяўлян, існавалі паўднёвы і паўночны дыялекты, асаблівасці якіх сягалі праславянскай эпохі, прычым іх адрозненні зменшыліся пазней, калі Кіеўская Русь ужо распалася). Але ж мова пісьма не можа выкарыстоўвацца ў якасці крытэра выдзялення этнасу. Як трапна заўважыла вядомая ўкраінская даследчыца Н.Якавенка, цвердзіць пра існаванне «адзінай старажытнарускай народнасці» на падставе агульнай пісьмовай культуры – гэта тое самае, што на падставе супольнага лацінамоўнага школьніцтва абвяшчаць існаванне «адзінай лацінскай народнасці».

Так што як дзяржава Русь (шкада, што аўтары не падкрэслілі полісемантычнасці тэрміна «Русь», які ў сярэднявеччы меў прынамсі шэсць розных значэнняў) уключала пэўна шмат хоць роднасных, але відавочна асобных этнамоўных супольнасцяў. У кожным разе, існаванне адзінай гамагеннай супольнасці не даказваецца, што даўно прызнана аўтарытэтнымі спецыялістамі.

У параграфе «Барацьба супраць крыжакоў і татара-манго лаў» прадэманстравана поўнае дылетанцтва. Зусім прымітыза ваная ідэя крыжовых паходаў. З дапаможніка выглядае, што асновай крыжовага руху было імкненне заходнееўрапейскіх дзяржаў «захаваць багатае ўзбярэжжа Міжземнага мора» (58). І ўсё? Ніякага ўяўлення пра сярэднявечны светагляд, палітычную тэалогію! Аўтары блытаюцца як у гісторыі, так і ў геаграфіі. Пішуць, што вынікам далучэння ордэна мечаносцаў да Тэўтонскага стала «стварэнне Прускага (Лівонскага) ордэна». Але ж Прусія і Лівонія — розныя краі! Прускі — гэта гістарычная назва Тэўтонскага ад месца яго знаходжання, таксама як мечаносцаў сталі называць Інфлянцкім ордэнам па найменні зямлі.

Далей адносіны немцаў з Полацкам асветлены проста як у савецкіх газетах часоў II сусветнай вайны: гаворыцца адно пра «ваенную экспансію» немцаў, пра нарастанне небяспекі. Маўляў, толькі перамога на Чудскім возеры (1242) «у далейшым паспрыяла абароне беларускіх зямель ад крыжакоў» (73). Аднак аўтары не даюць ніводнага канкрэтнага факту, не называюць ніводнага паходу немцаў на Полаччыну, бо іх і не было. Тое ж з татара-мангольскім нашэсцем. Зноў ажыў старэнькі лозунг: «цаной велізарных страт» рускі народ выратаваў Заходнюю Еўропу! Але ж добра вядома, што Батыя з Еўропы вярнулі клопаты не падбітай ім Русі.

Беларускай гістарыяграфіяй даўно адкінута меркаванне, быццам забіты ў 1223 г. на Калцы князь Юры Нясвіжскі меў дачыненне да нашага Нясвіжа (60). Згаданы князь паходзіў з маёнтка Нясвіч Луцкага павету. Пра беларускі ж Нясвіж найранейшыя звесткі даходзяць да нас толькі з ХV ст. Няпраўда і тое, быццам «Хроніка Быхаўца» кажа, што Батый у 1240 г. разбурыў Берасце. Няма ў ёй такога! А нават калі б і было, то гісторык мусіць ведаць, што гэта позні гістарыяграфічны твор, і звесткі пра падзеі ХII-ХIII ст. у ёй легендарныя. І ўварванні татараў на Беларусь у другой палове ХIII-ХIV ст. неправамер на называць «нашэсцямі».

Параграф пра культуру IХ-ХIII ст. у цэлым робіць значна лепшае ўражанне, хоць і тут многа хібаў. Аўтары лічаць нармальным спасылацца на паданні, навуковыя факты падаюць уперамежку з легендамі і аўтарскімі фантазіямі. Прыкладам, легенда пра чырвоныя камяні для іх ёсць «бясспрэч ным» сведчаннем пра «крывавае хрышчэнне тураўцаў» (62), а ў Полацку, цвердзяць яны, хрысціянства было ўведзенна адначасова з Ноўгарадам, услед за Кіевам (61). Але сцвярджаць такое няма ніякіх падставаў. Больш аргументаў на карысць прыпозненай хрысціянізацыі Полацка. Прыведзеныя дадзеныя пра помнікі мураванага дойлідства, як правіла, састарэлыя, з апісання ж сабора полацкай Сафіі не вынікае ніякай яго асаблівасці. Полацкі храм паўстае тут адно бледным ценем кіеўскага і ноўгарадскага (64). Толькі не ведаючы эпохі можна напісаць, што грэцкія кнігі ўжо ў тыя часы «на Русі перакладаліся на рускую мову» (67).

Наступны раздзел «Вялікае Княства Літоўскае і роля беларускіх зямель у яго палітычным, сацыяльна-эканамічным і культурным развіцці» храналагічна даведзены толькі да 1569 г. (на думку аўтараў, ВКЛ далей быццам і не існавала). Пачынаецца ён цэлай «главой» пра розныя падыходы і канцэпцыі ўтварэння ВКЛ. З багатай літаратуры і разнастайнасці поглядаў В.Загарульская вылучае тры канцэпцыі: традыцыйную (літоўскую), новую (беларускую) і цэнтрысцкую («памяркоўную»). «Беларускай» названа тэорыя М.Ермаловіча. Не без падстаў пакрытыкаваўшы яе відавочныя скрайнасці, аўтарка прапануе сваю версію, якая па сутнасці зводзіцца да вядомай формулы: аслабленая Заходняя Русь перад пагрозай з Захаду («крыжакі») і Усходу (татара-манголы) аб’ядноўваецца з Літвою, і гэтае аб’яднанне ў той сітуацыі адпавядае палітычным інтарэсам абодвух бакоў. Але «уключэнне заходнерускіх зямель у палітычнае жыццё Літоўскай дзяржавы» вялося рознымі шляхамі — заваёвай, праз шлюбы і дамовы (78-84). Сачыць за сэнсам напісанага цяжка з-за паўтораў і лагічнай незвязанасці тэксту, тым не менш лёгка заўважаюцца супярэчлівасці тлумачэння, эклектычна ўвабралага многія падыходы. Аўтарцы тут, думаю, дапамагла б кніга В.Насевіча «Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага: падзеі і асобы» (1993), але В.Загарульская, мабыць, не ведае яе, бо нідзе не згадвае.

Літаральна на кожнай старонцы на дзіва многа прыкрых памылак: мечаносцы і Тэўтонскі ордэн «аб’ядналіся пад назвай Лівонскага» (79), латгалы — «літоўскае княства» (81), ужо ў першай палове ХIII ст. Літоўская дзяржава «цэнтралізаваная» (82), Літва ў 1219 г. заключыла «ваенны саюз з Новагародчы най» (85) (а не з Галіцка-Валынскім княствам), Густынскі летапіс — твор ХIII (а не ХVII) ст. (86), замест Ноўгарада Вялікага фігуруе «Новагародак» (88), г.зн. наш Наваградак, і інш. Трапляюцца ў тэксце В.Загарульскай і проста фантастычныя рэчы! Чытаю, напрыклад, пра «класавую барацьбу» у ХIII ст. як «фактар аб’яднальных працэсаў» (81), або што пры Гедыміне пад «рускім уплывам» «неўпарадкаваныя літоўскія апалчэнні змяняліся стройнымі шматлікімі палкамі» (90) (цікава, каго? — аўт.). Ну, нават у папулярных выданнях да такога яшчэ, здаецца, не дапісваліся! Не менш ашаламляе паведамленне, што Віцень выкупіў Полацкае княства ў Ордэна па дакументу, падпісана му ў Авіньёне ў 1310 г. (88). Гістарыяграфічны міф, запушчаны яшчэ М.Карамзіным. Бачна, што крыніцы — бадай самае слабое месца ў аўтаркі, адсюль ейны давер да ўсякай публікацыі.

На наступным параграфе, які прысвечаны канцэпцыі М.Ермаловіча і з’яўляецца разгорнутым пераказам асноўнага зместу кнігі «Па слядах аднаго міфа», няма сэнсу спыняцца. Напісаны Я.Новікам, ён часта паўтарае тое, што ўжо выклала В.Загаруль ская, або пярэчыць ёй. Адкажу толькі на адно пытанне, пастаўленае аўтарам: чаму ў разгледжаных канцэпцыях утварэння ВКЛ «не хапіла месца ўкраінцам і рускім?» (101). Калі разглядаць праблему гістарычна, то браць у разлік вялікарускія землі наогул няма падстаў, бо яны ніколі не інтэграваліся ў ВКЛ, а наконт Украіны выразна выказаўся яшчэ славуты ўкраінскі гісторык Міхайла Грушэўскі: у адрозненне ад беларускіх, украінскія землі былі звязаныя з ВКЛ механічна і нядоўга, яны заўсёды заставаліся адасобленымі ад яго, жывучы сваім мясцовым жыццём, тады як Беларусь стала ядром гэтай дзяржавы.

Параграф «Палітычнае развіццё беларускіх зямель у ХIV-ХVI ст.» (102-122) напісаны адной В.Загарульскай. Тэкст пачынаецца канстатацыяй частых палітычных крызісаў у ВКЛ, пасля чаго аўтарка бярэцца тлумачыць іх прычыны. Два першыя звязаныя са смерцю манархаў, таму ў пэўным сэнсе яны натуральныя. Трэці (1381) у многім абумоўлены цяжкай вайной з Ордэнам, пра якую тут чамусьці не пішацца. Шкада, бо Ордэн тады найбольш уплываў на лёс ВКЛ. Пра недастатковы ўзровень ведаў аўтаркі сведчыць неадпаведная фразеалогія: «поўнае палітычае зліццё» княстваў у ВКЛ (105), «шырокі грамадска-палітычны рух», узначалены Андрэем Полацкім (106), «буйны грамадска-палітычны рух» супраць Ягайлы і уніі (108) і г.д. Надта ўжо вольна трактуецца шэраг ключавых падзей палітычнай гісторыі, такіх, у прыватнасці, як пошукі саюзнікаў Ягайлам у 1380-х, Крэўская і Гарадзельская уніі, Востраўскае пагадненне. «Прыхільнасць да Масквы», якая быццам бы «ўзмацняецца ў заходнерускіх княствах» пасля Кулікоўскай бітвы, на справе — не больш, чым гістарыяграфічны міф. Між тым Загарульская тлумачыць ёю матывы дзеянняў Ягайлы, надаючы канфліктам у ВКЛ нацыянальную афарбоўку. Сцвярджаць пра агрэсію Тэўтонскага ордэна як адну з прычынаў збліжэння Польшчы і ВКЛ перад Крэўскай уніяй (107) таксама памылкова, бо Польшчу тады звязваў з Ордэнам Калішскі мір. У навуковай гістарыяграфіі Крэўская унія даўно не трактуецца як «інкарпарацыя», «зліццё» ВКЛ з Польшчай (108). Калі б Вялікае Княства ператварылася тады ў правінцыю Кароны і страціла сваю міжнародна-прававую суб’ектнасць, то Ордэн спыніў бы вайну, аднак гэтага не здарылася. Ордэн надалей ваяваў з Княствам як з асобнай дзяржавай. І прысягалі польскаму каралю, як сведчаць гамагіяльныя акты, толькі некаторыя з удзельных князёў.

Вайну супраць Ягайлы ў 1389-92 г., названую барацьбой за дзяржаўны суверэнітэт ВКЛ, Вітаўт вёў быццам бы з «беларуска-літоўскім баярствам» і «шырокімі коламі насельніцт ва» (109). Ды не выйшла б нічога ў Вітаўта, каб не сілы незгаданага тут яго галоўнага саюзніка Нямецкага ордэна! Неадпаведна тлумачыцца сутнасць Гарадзельскай уніі 1413 г. Паводле Загарульскай гэта прывілей, які «юрыдычна аформіў палітычую самастойнасць» ВКЛ (110) (цікава, што далей у падручніку напісана адваротнае, быццам гэтым дакументам «абвяшчаецца інкарпарацыя» ВКЛ, гл. с. 479 гэтага артыкулу). На справе ў Гародлі прынятыя тры акты, адзін з якіх прызнаваў, што ВКЛ захавае сваю асобнасць і пасля смерці Вітаўта, але выбар новага манарха звязваўся са згодай Ягайлы і кароннай рады. А Ягайла і надалей фармальна захоўваў правы суверэна на ВКЛ. Далей вялікаму князю Жыгімонту Кейстутавічу прыпісваецца план «увядзення каталіцтва ва ўсёй дзяржаве», за што яго быццам і забілі змоўшчыкі (112). Пры гэтым аўтарку не засмучае той факт, што замах на вялікага князя арганізоўвалі менавіта каталікі.

Істотная дэталь: В.Загарульская і надалей выкарыстоўвае не толькі тэрмін «заходнерускі», але і азначэнні «Русь», «рускі», «рускія» у дачыненні да Беларусі, хоць між імі трапляюцца і «беларускія феадалы». Мала таго, што гэта недакладна. Такая непаслядоўнасць у многіх месцах проста не дазваляе зразумець, пра каго ж (які народ?) гаворыцца. Мабыць, аўтарка і на гэта не звяртала належнай увагі, бо ў яе і Горадня фігуруе як «літоўская зямля» (111).

Падобным чынам асвятляецца і знешняя палітыка ВКЛ (115-122). У тлумачэнні прычынаў абвастрэння адносін і пачатку вайны паміж ВКЛ і Масквой Загарульская некрытычна паўтарае расійскіх гісторыкаў: маўляў, праваслаўнае насельніцтва ВКЛ «не аддзяляла сябе» ад жыхароў Маскоўскай Русі, а ў Вялікім Княстве «праваслаўная вера прыціскалася», і маскоўскі манарх «працягваў руку дапамогі» праваслаўным феадалам (118). Зноў жа, гэта нічым не падмацавана, не пададзена ніводнага пераканальнага прыкладу з дакументаў. Дастаткова было пачытаць М.Крома (я ўжо не кажу пра замежных даследчыкаў ці самастойны аналіз актаў і летапісаў), каб пераканацца, што падобныя схемкі вельмі далёкія ад гістарычных фактаў, якія проста не даюць падстаў гаварыць пра гравітацыю насельніцтва Беларусі да Масквы ці пра рэлігійны прыгнёт на той час.

Заходнім суседзям Беларусі ў дапаможніку наогул непашчасціла. Нямецкі ордэн названы галоўным ворагам ВКЛ і на першую палову ХV ст., але пасля Торуньскага і Мельнскага дагавораў беларуска-літоўская дзяржава стала саюзнікам Ордэна і заходняя мяжа ВКЛ зрабілася адной з самых стабільных у Еўропе. Пра Грунвальдскую бітву студэнт знойдзе літаральна 5 сказаў (115), бітва пад Клецкам наогул забытая (як і Ворскла), а славутай бітве пад Оршай адведзены адзін радок! Затое пераказваецца — як гістарычны факт! — легендарнае паведамленне летапісу пра 100-тысячны палон, выведзены з Беларусі татарамі ў 1505 г. Бітва на Вядрошы (1500) датаваная 14-м жніўнем, хоць у сапраўднасці яна адбылася 14 ліпеня. Загарульская паведамляе, што паўстанцы князя Глінскага «занялі Клецк» (121), але і гэта няпраўда! Яны не здабылі ніводнага горада, калі не лічыць Мазыра, перададзенага Глінскаму ягоным сваяком.

Не лепшы ўзровень і ў наступным параграфе, прысвечаным «Асаблівасцям дзяржаўнага і саслоўнага ладу Вялікага Княства Літоўскага» (122-128). З радай, соймамі і соймікамі ўсё безнадзейна заблытана. У раду, зусім не разабраўшыся з яе паходжаннем, аўтарка ўводзіць маршалка і старастаў (?!), прычым старасты — «галоўныя асобы» павета (!), соймікі — гэта сходы «ўсіх мясцовых феадалаў», на якіх «выбіраліся дэпутаты ў вальны сойм» (127) (і ўсё!). Пра кепскае разуменне матэрыялу сведчыць і шэраг выказванняў тыпу «на павятовых сойміках у асноўным засядала шляхта», або «прывілеі 1413, 1432, 1434 і 1447 г. ураўноўвалі ў правах руска-літоўскую шляхту з адпаведным саслоўем у Польшчы» (125). Што да прывілеяў, то першы з названых зусім не тычыўся русінаў, а прывілей Казіміра Ягайлавіча быў далёка не апошнім у згаданым працэсе. Мякка кажучы, наіўна тлумачыць Загарульская, чаму ў ВКЛ не было такіх органаў цэнтральнай улады, як у Маскоўскай дзяржаве: пры далучэнні новых земляў, піша яна, функцыі кіравання імі не пераносіліся ў цэнтр, таму «ў руках вялікага князя не канцэнтравалася шмат штодзённай працы, як у маскоўскага гасудара» (126). Ненавуковыя і развагі пра перавагу расійскай мадэлі развіцця: маўляў, феадалы ВКЛ, у адрозненне ад маскоўскіх, не мелі агульнадзяржаўнага патрыятызму і «ў складаны час ахвяравалі не сваімі асабістымі і маёмаснымі правамі, а дзяржаўнай незалежнасцю» (128). Не ведаю, ці разважалі пра дзяржаўную незалежнасць, скажам, беларускія мяшчане ХVI-ХVII ст., але ад маскоўскіх ваяводаў яны адбіваліся рашуча.

Пры адсутнасці агульнаеўрапейскага кантэксту даволі навязліва праводзіцца ідэя даўняй роднасці і нават залежнасці ад Расіі. Цвердзіцца, прыкладам, што дарадчы орган вялікага князя — «дума па аналогіі з маскоўскай» (126) (?), што гандлявалі гарады Беларусі найперш з «рускімі» (137) і г.д. Спецыялісты, аднак, пішуць, што гаспадарка сярэднявечнай Беларусі была зарыентаваная хутчэй на Захад, на рэгіён Балтыкі. Лепей бы аўтарка сачыла за дакладнасцю эмпірычнага матэрыялу, чым займацца калянавуковымі спекуляцыямі. А то кашталяны ў дапаможніку сталі «камандзірамі мясцовых палкоў» (126) (тады б ім не месца было ў радзе), а феадалы-ўладальнікі былі быццам «невялікім колькасна» класам і складалі «каля 10% насельніцтва» (122). Ну, калі і гэта «невялікая» колькасць, то дзе ж тады іх было болей? У мілым сэрцу аўтараў Маскоўскім царстве адпаведная сацыяльная група добра калі складала 1%. Да буйных феадалаў аўтарка залічвае і князёў (123), але князь вызначаўся не памерамі ўладанняў, а нараджэннем.

Далей эканамічнае развіццё Беларусі асветлена таксама без прыкметнага ведання справы. І ці не першы недахоп тут — адсутнасць храналагічнай вызначанасці кожнага сцвярджэння. Гаворыцца пра перыяд працягласцю ў тры стагоддзі — ХIV-ХVI ст., у якім усё перамешваецца. Так, гаворачы пра валочную памеру, аўтарка рэзюмуе, што «к канцу ХVI ст. яна ўжо скончылася ў заходніх і цэнтральных абласцях Беларусі, некалькі пазней — ва ўсходніх і паўднёвых» (134). Далей, што «у выніку рэформы» быццам «звыш 40% усяго зямельнага фонду… аказалася ў руках феадалаў (135). Трэба думаць, што ўжо з ХIV ст. «каля 40% усіх гарадоў …былі прыватнаўласнымі» (135), хоць падлікі А.Грыцкевіча зроблены на зусім іншы час. Прапануецца тут і аўтарскае азначэнне сацыяльнай катэгорыі: «рамеснікі і гандляры… называліся мяшчанамі» (136)! А як быць з вясковым рамеснікам, ці яўрэем, ці наадварот, калі нехта з гараджан не займаўся рамяством і гандлем? З не меншым здзіўленнем чытаю, што рамесныя цэхі ствараліся «з мэтай абароны грамадскіх, палітычных і маёмасных правоў горада» (136), а іх статуты, аказваецца, адразу ж «утрымлівалі тэндэнцыі да застою» (137).

У параграфе «Фарміраванне беларускай народнасці» Я.Новік і Н.Новік зыходзяць з таго, што беларуская народнасць «утваралася паступова на аснове старажытнарускай народнасці» (138). Да гэтага прывёў, цвердзяць яны, шэраг фактараў: палітычных — гэта «неабходнасць барацьбы з агрэсіяй нямецкіх феадалаў і татара-манголаў»; эканамічных — «далейшае развіццё сельскай гаспадаркі», «удасканаленне рамяства», «пашырэнне гандлю»; сацыяльных — «далейшае развіццё феадальных адносін, усталяванне прыгоннага права», і, урэшце, фактар рэлігійны — «канфесійны антаганізм» (139). У абазнанага чытача сам пералік павінен выклікаць усмешку, але для недасведчаных студэнтаў гэта будзе вялікай лапшой…

Далей большую частку параграфа аўтары аддалі «матэрыяльнай і духоўнай культуры новага, усходнеславянскага этнасу», — рэчам, якія, строга кажучы, не тычацца этнатворчай праблематыкі (гэта пры тым, што наступны параграф спецыяльна прысвечаны культуры). Але ці не самае цікавае у выснове: тут гаворыцца, што ў названы перыяд «працягваўся працэс фарміравання» беларускай народнасці (142). Дык калі ж ён пачаўся і калі завяршыўся?

Няпраўда, што этнічная мяжа паміж балтамі і славянамі ў ХIII – ХVI ст. не мянялася (140). Хваля русінскай каланізацыі за гэты час сягала раёнаў Вільні і Трокаў. Няпраўду напісалі аўтары і пра самасвядомасць, паставіўшы гэты галоўны (першасны) фактар этнавызначэння на апошняе месца. У дапаможніку сцвярджаецца, што ў ВКЛ «жыхар беларускіх зямель (якіх і якой веры? — аўт.) адрозніваў сябе ад іншых народаў (немцаў, палякаў, літоўцаў)», але ад рускіх пачаў адрозніваць сябе «значна пазней» (142). Ну няпраўда ж. Дакументальна ж добра фiксуецца адрозненне нават праваслаў ных Русi Лiтоўскай (Беларусі) ад Русi Маскоўскай. За перасялянцамi з Масквы (перабежчыкамi або палоннымi) у нас на пакаленнi замацоўвалася мянушка «маскаль» цi «масквiцiн», а ў Маскве жыхароў Беларусi таксама ўспрымалi як чужых. Напрыклад, праваслаўных прадстаўнiкоў пасольства катэгарычна не прапускалi ў царкву, а палонных хрысцiян усходняга абраду заўсёды прымушалi хрысцiцца па-новаму. Нягледзячы на этнамоўную блiзкасць, і паміж праваслаўнымі (не гаворачы пра беларусаў каталікоў, уніятаў ці пратэстан таў) Беларусі і Расіі існавала дыстанцыя.

Раздзел па ВКЛ завяршаецца вялікім параграфам пра культуру Беларусі. Быццам і шмат напісана, але саму культуру, яе спецыфіку тут знайсці няпроста. Цікава, які сэнс закладзены ў выказванне «беларуская культура мела ў асноўных рысах сярэдневяковы характар» (143)? Хіба аўтарам хацелася падкрэсліць, што не першабытны. Па цэлай старонцы яны аддалі апісанню Крэўскага, Мірскага і іншых замкаў! Паўтарылі штамп папулярнай літаратуры, што «сярэдневяковую Беларусь называлі краінай замкаў», але што за гэтым выказваннем, дзе хоць адно параўнанне? Пра летапісы напісалі, адчуваецца, па В.Чамярыцкаму, але кніга яго (не кажучы ўжо пра М.Улашчыка) у спіс не ўключана.

У разгорнутых «Вывадах» уражвае канцэнтрацыя ідэалогіі. Усё тут падагнана пад цяперашнюю палітычную кан’юнктуру. Нават Масква абвяшчаецца другім цэнтрам аб’яднання ўсходніх славян з ХIII ст. (161), хоць яна была тады яшчэ нязнанай нікому глухой правінцыяй. Акцэнтуючы ўвагу на назвах ВКЛ, аўтары адкрыта прызнаюцца, якім гістарыяграфіч ным традыцыям наследуюць: дарэвалюцыйнай расійскай і савецкай, якія называлі ВКЛ літоўска-рускай або руска-літоў скай дзяржавай (163). Справа, як выглядае, не ў аргументах, а ў традыцыі, у асабістай прыхільнасці аўтараў.

Увесь наступны раздзел «Беларусь у складзе Рэчы Паспалітай» напісаны адным аўтарам — З.Зуевай. Як і належыць, пачынаецца ён з Люблінскай уніі. Вось толькі адзначаную ўжо на пачатку раздзела «цікавасць і складанасць» паслялюблінс кай эпохі беларускай гісторыі З.Зуева тлумачыць дзіўна: тым, што «ў савецкай гістарычнай літаратуры адсутнічае такі перыяд у гісторыі Беларусі, як Рэч Паспалітая» (169) (?!), а таксама, што гісторыя Рэчы Паспалітай «нагадвае сённяшні дзень, калі гісторыяй пастаўлена перад беларускім народам пытанне: адраджэнне ці згуба?» (?!). Аўтарка прызнаецца, што да мінулага яна тут ставіцца цалкам прагматычна, беручы з гісторыі Рэчы Паспалітай тое, што мае «не толькі навуковае, але практычнае, выхаваўчае значэнне» (170).

Што ж, гэтая частка дапаможніка сапраўды вызначаецца найменшай увагай да гістарычнага факту і найбольшым разлікам на эфект. Для З.Зуевай у 1569 г. пачалася «трагічная старонка» гісторыі Беларусі, бо Люблінскі акт «абвясціў аб інкарпарацыі Княства ў Польшчу», у выніку «на палітычнай карце Еўропы знікла» ВКЛ (170). Як здарылася, што «без адзінага стрэлу, без барацьбы знікла раптам цэлая дзяржава?» — рытарычна пытаецца аўтарка, і для тлумачэння прапануе экскурс у перадгісторыю гэтай трагедыі. Але наколькі надуманае пытанне, настолькі ж фіктыўнаю ёсць прапанаваная тут версія мінулага, зведзеная да «двух стагоддзяў барацьбы» паміж … Польшчай і ВКЛ (насамрэч тады вялася зацятая барацьба паміж згаданымі дзяржавамі, з аднаго боку, і Маскоўскай, з другога). Нават фразеалогія выкарыстана публіцыстычна-газетная (нешта кшталту «Славянскага набату»): Крэўская унія — «здрада гаспадара дзяржаве», супраць яе — «адпор народа», узначаленага «патрыётамі-князямі», «ганебная Люблінская унія», «генацыд уласнай шляхты» супраць «бяспраўных і амаль пагалоўна непісьменных» беларусаў (198) і г.д. Трызненне, проста чытаць немагчыма. А наконт «пагалоўнай непісьменнасьці» пагатоў. Падлічана, што ў ХII-ХIII ст. пісьмом у нас валодала блізу 10% гараджанаў. І нават у ХIХ ст., пад царом, як сведчыць перапіс 1897, колькасць пісьменных сягала за чвэрць насельніцт ва Беларусі. Ну і ў Вялікім Княстве, як вядома, кніга ў горадзе была нармальным прадметам куплі-продажу.

Але вернемся да галоўнага. Люблінская унія зусім не касавала дзяржаўнай асобнасці Вялікага Княства Літоўскага. Паняцце «Рэч Паспалітая» ахапляла адзін шляхецкі народ, але дзве дзяржавы. Лучылі іх адзін манарх і «спольны» сойм, які аднак прымаў для ВКЛ асобныя «канстытуцыі». Супольнай мела быць яшчэ знешняя палітыка, хоць, як вядома, і ў ёй паны-рада шмат чаго рабілі самастойна. Істотна, што нават прыняты ў Любліне акт (а ён быў кампрамісны) пакідаў для ВКЛ асобную назву дзяржавы, тытул манарха, сістэму дзяржаўных пасадаў, войска, скарб, манету. ВКЛ і надалей мела свой сенат (раду), а функцыі былога вальнага сойму стала выконваць канвакацыя. Менавіта віленская канвакацыя, а не генеральны соймік па Зуевай (181), займалася тымі ж справамі, якія належалі да кампетэнцыі ранейшага вальнага сойму.

З.Зуева неаднаразова старанна падкрэслівае, што вальным соймам Рэчы Паспалітай стаў каронны. Піша: «заканадаўчым органам Рэчы Паспалітай быў „каронны”, г.зн. польскі сойм» (177). Потым дадае: «на чале абароны дзяржавы стаяў каронны гетман». Значыць, яна і блізка не ведае палітычнага ладу Рэчы Паспалітай. Бо падобнае магло быць толькі пры ўвасабленні таго драматычнага сцэнару інкарпарацыі, які аўтарка намалявала ў папярэднім раздзеле. На справе пасля Любліна заіснаваў «спольны» вальны сойм аб’яднанай Рэчы Паспалітай, г.зн. Рэчы Паспалітай Кароны і Княства (ці, як часта дадавалі, Абодвух Народаў). У яго ўвайшлі прадстаўнікі ВКЛ і Прусіі. І гетманы, і войска былі ў кожнага свае.

Дык што ж утварылася пасля Любліна? Ніякай яснасці ад азначэнняў тыпу «Рэч Паспалітая — феадальна-прыгонная дзяржава» (180). Баюся, што з такога апісання Рэчы Паспалітай студэнты проста нічога не ўцямяць. Усё тут звалена ў кучу — Трыбуналы, апеляцыйныя суды, Адукацыйная камісія! Бясконцыя пералёты з аднаго стагоддзя ў другое, вяртанні да ўжо сказанага, суцэльныя алагізмы дадаткова замінаюць успрыманню тэкста, а некаторыя пасажы проста не паддаюцца разуменню!

Падобна, З.Зуева і сама добра не разабралася ў тым, што хоча давесці чытачам. Бо спачатку цвердзіць пра «трагічную старонку» — інкарпарацыю ВКЛ і страту дзяржаўнасці, на с.182 піша, што ў Рэчы Паспалітай не было ні агульных міністраў, ні адзіных органаў кіравання, і ВКЛ цалкам захавала свой адміністрацыйны апарат, а на с.184 абвяшчае, што «большасць тэрыторыі Княства» была анексавана Польшчай і толькі дзякуючы ўпартай барацьбе магнатаў ВКЛ удалося зберагчы «рэшткі дзяржаўнасці і аўтаномію ў межах Рэчы Паспалітай»! «Рэшткамі» ВКЛ яна назыве ўсю Беларусь і Літву, усе дзевяць ваяводстваў тэрыторыі ВКЛ пасля 1569 г.!

Пра што гаварыць, калі шаноўная аўтарка не ведае значэння слоў і выразаў, якія бярэцца з такой катэгарычнасцю інтэрпрэтаваць. Ухапіўшыся за цытату з Люблінскага акту пра «адзіны народ» (так перакрыўленую!), яна супрацьпастаўляе яе факту шматнацыянальнага складу насельніцтва ВКЛ, гаворачы, маўляў, палякі ўжо ў сам акт уніі закладалі праграму асіміляцыі (184). Аднак у цытаваным дакуменце вялося пра народ палітычны, а не этнічны! Гаварылася пра тое, што ліцвіны і караняжы маюць злучыцца ў адзін «народ» — грамадзян адной, супольнай дзяржавы, адзін шляхецкі стан. Але адзінства палітычнага народу не замінала патрыятызму лакальнаму, свядомасці этнічнай. Урэшце, вяртаючыся да самой Люблінскай уніі, трэба не забываць, што яна несла з сабой не толькі мінусы, але і плюсы (інакш чаго б яе так дамагалася шляхта Беларусі і Літвы). Згадаю хоць бы пераможнае завяршэнне вайны і ажыўленне гаспадаркі, гандлю, ну і хуткую вестэрнізацыю краіны.

І ў дэталях сваёй версіі гісторыі Зуева робіць памылку на памылцы. То напісана, што дзяржаўнай рэлігіяй у ВКЛ да Любліна заставалася праваслаўе (170) (хоць у гэтым жа дапаможніку на с.101 сказана, што дзяржаўнай рэлігіяй тады быў каталіцызм), то што персанальная унія перарывалася ў 1434-1447 і 1492-1501 (171) (а як жа Вітаўт, а Свідрыгайла, а аднаўленне уніі Жыгімонтам Кейстутавічам?), што Гарадзельскі акт «абвяшчаў інкарпарацыю» ВКЛ у Польшчу (174) (гл. с. 472 гэтага артыкулу). Вялікае Княства быццам бы «бесперапынна вяло войны» на поўдні, з крымскім ханам (172), але насамрэч і перапынкаў хапала (замірэнні, «упамінкі»), і колькасць татарскіх уварванняў моцна мянялася. У гэтым плане, напрыклад, першую трэць ХVI ст. немагчыма параўноўваць з яго сярэдзінай. Расія ў 1558 г. пачала вайну супраць Інфлянтаў усяго толькі «за выхад да Балтыйскага мора» (171), паўтарае аўтарка старэнькую тэзу савецкіх падручнікаў, якая ў сучаснай літаратуры даўно адхілена.

Хапае ў параграфе і кур’ёзаў: для ажыццяўлення падступных планаў па інкарпарацыі ВКЛ «магнаты Польшчы» пачалі дзейнасць па «ўраўнанню ў правах праваслаўных з каталіцкай шляхтай літоўскага паходжання» (172)! А паны-рада, аказваецца, імкнуліся падпісаць замірэнне з Іванам Жахлівым не дзеля перадышкі, а … «каб абараніць свае межы з захаду» ад Польшчы (?!). Ну, гэта сапраўдны novum у гістарычнай навуцы. «Каронны сойм», заяўляе Зуева, «не спраўляўся са сваімі задачамі»! Калі і з якімі? Ці адкрывала аўтарка хоць адно даследаванне дзейнасці соймаў, каб рабіць такія заявы? Не дзіўна, што і на liberum veto, і на рокаш знайшлася толькі чорная фарба (178). Бо ўсё ў раздзеле мераецца па расійскай абсалютысцкай мадэлі.

Адчуваецца, што «кароннай» тэмай для Зуевай стала «Барацьба беларускага народа супраць польска-каталіцкай экспансіі», якой адведзена 16 старонак дапаможніка (184-199) — больш, чым кожнаму з папярэдніх параграфаў! Напісанае тут можна рэзюмаваць наступным чынам: царкоўная унія, гвалтам праведзеная зверху, польскай уладай і езуітамі, пасеяла грамадзянскую вайну, і тады за праваслаўе ўступаецца Севярын Налівайка, а потым Запарожскія казакі. Што да Налівайкі, то калі б аўтарка зазірнула ў Баркулабаўскі летапіс ці іншую аўтэнтычную крыніцу, яна б пераканалася, што Налівайка не быў абаронцам праваслаўных: граміў дамы праваслаўнага духавенства, рабаваў цэрквы і г.д.

Чырвонаю ніткай праз увесь свой раздзел Зуева праводзіць думку: ва ўсім вінаватыя палякі на пару з Ватыканам — галоўным падрыўніком шчаслівага жыцця «шчырых праваслаўных». Ватыкан то раздае заданні па акаталічванню беларусаў, то фінансуе паходы Стэфана Баторыя (202-203). Затое Масква, Расія — ніколі ні ў чым не адыходзяць ад правільнай, самай прагрэсіўнай палітыкі! Нават у старых савецкіх падручніках гэта выглядала, здаецца, не так прымітыўна.

Як і ў папярэдніх параграфах, аўтарка так захапляецца, што часта выдае фантазіі за гісторыю. Асабліва дастаецца езуітам і царкоўнай уніі, якія, вобразна кажучы, — ад д’ябла. Уніяцтва, піша яна, «стваралася шляхам гвалту і падману народа», а «шчырыя праваслаўныя цярпелі ўціск ва ўсіх правах» (197). Царкоўная унія названа «сродкам акаталічвання насельніцтва» (258). Гісторыкі яшчэ думаюць, спрачаюцца наконт уніі, прычым у спецыяльных даследаваннях даказваецца нават адваротнае: што да канца Рэчы Паспалітай унія была бар’ерам, які стрымліваў масавую лацінізацыю беларусаў3, а тут — прысуд катэгарычны.

Паколькі спецыяльных прац па канфесійных праблемах у спісе літаратуры не прыводзіцца, я зацікавіўся, адкуль жа Зуева брала факты для падобных заключэнняў, і зноў быў расчарава ны. Аўтарка далёка не хадзіла: спасылаецца яна, у прыватнасці, на папулярную эміграцыйную публікацыю А.Мартаса, перавыдадзеную Экзархатам Рускай Праваслаўнай Царквы ў Менску[4], ды на вядомы стары твор М.Каяловіча[5]. Прабачце! Выданне А.Мартаса настолькі не адпавядае патрабаванням нават да навукова-папулярнай літаратуры, што яго ніхто не рэкамендаваў бы чытаць студэнтам. А Зуева жыўцом (цытаты без каментароў) бярэ з яго і ўстаўляе ў дапаможнік з грыфам Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь! Але А.Мартас ды М.Каяловіч хоць «западно-руссы», а ў раздзеле З.Зуевай найвыразней адчуваецца дух сумна вядомага расійскага гісторыка П.Бранцава. І працяглыя цытаты сведчаць, што яго творы сапраўды былі для нашай аўтаркі падставовымі. У небагаты спіс літаратуры ўключаны ажно дзве кнігі П.Бранцава: «История Литовского государства с древнейших времен» (Вильна, 1889) і «Очерк древней Литвы и Западной России» (Вильна, 1891). Чаму столькі ўвагі працам менавіта гэтага аўтара?

Нагадаю чытачу, што П.Бранцаў — махровы манархіст, які не меў нічога супольнага з Беларуссю і не разумеў яе. Аддана служыў Расійскай імперыі і цвердзіў, што расійскія цары ўратавалі беларусаў ад асіміляцыі. Услаўляў генерала, які задушыў паўстанне Каліноўскага. Для П.Бранцава граф М.Мураўёў — «великий деятель в Северо-Западном крае в пользу России», які «менее чем в два года весь Северо-Запад ный край из польско-латинского сделал православно-русским, за что и заслужил глубокую признательность руского народа…»[6]. Што да ўпадабаных З.Зуевай кніг, то П.Бранцаў сам прызнаваўся ў іх практычным прызначэнні. Пісаў, што вопыт яго выкладання гісторыі ў адной з сярэдніх навучальных устаноў «Северо-Западного края» выявіў патрэбу напісаць для гэтых мэтаў «просто популярную книгу для всех интересую щихся историей бывшего Литовского государства», у якой ён паказвае «преследования православных и казацкие восстания в защиту православия и русской народности»[7]. А «Очерк…» — яшчэ больш папулярны і скарочаны варыянт першай працы, прызначаны для настаўнікаў «народных училищ Северо-Западного края, … живущих среди польского населения ». Менавіта П.Бранцаў абвясціў Севярына Налівайку першым абаронцам праваслаўных ад уніі. Ды нават Л.Абэцэдарскі ў свой час раскрытыкаваў гэтую версію, паказаўшы поўную адсутнасць рэлігійных матываў у дзейнасці казакоў, а Зуева сходу пераносіць яе ў дапаможнік! Але пракол з Налівайкам у яе не адзіны. Пытанне стаіць шырэй: дзеля чаго ў канцы ХХ ст. так безаглядна давярацца Бранцаву? Гісторыкі ведаюць, што, служачы не навуцы і не Беларусі, а імперыі, ён панапісваў усялякіх глупстваў кшталту таго, быццам на Вядрошы ў 1500 забіта 8000 ліцвіноў (калі там іх усіх было блізу 4500), быццам пасля забойства Кунцэвіча «всей Белоруссии запрещена была православная вера,… всем приказано было принять унию», або што ў час паўстання 1831 г. народ Беларусі «остался верен русскому правительству, под властью которого ему жилось гораздо лучше, чем прежде». Заўважце, наколькі сугучна гэта з тым, што піша Зуева, і наадварот. Мне, прызнаюся, здавалася, што перад рэцэнзаванай «Гісторыяй Беларусі» ставіліся зусім іншыя мэты. А праз Зуеву ў дапаможніку для беларускіх студэнтаў уваскрэсла «русское дело» расійскіх манархістаў, і Беларусь стала ператварацца ў «Северо-Западный край», а яе мінулае — падавацца праз акуляры Бранцава.

Вось напісана, што пасля 1623 г. «нацыянальна-рэлігій ны прыгнёт» яшчэ больш узмацніўся, і «нацыянальна-вызва ленчы рух» пачаўся ўжо ў 1637-1647 г. (194). А ў навуковай гістарыяграфіі згаданае дзесяцігоддзе ўважаецца «залатым спакоем» Рэчы Паспалітай. Сапраўды, часы Уладыслава IV з яго «Артыкуламі заспакаення грэцкай царквы» радыкальна адрозніваліся ад эпохі Яна Казіміра менавіта грамадзянскім спакоем. Падзеі 1648-49 г. апісаны без ведання элементарнай фактуры**, затое ў агістарычных дэталях, разлічаных на эфект: маўляў, найміты і шляхта бязлітасна забівалі жанчын і дзяцей, Радзівіл загадаў знішчыць усё насельніцтва Турава… Але супакойцеся, Тураў быў пакінуты да падыходу дывізіі Радзівіла! А «працяглы бой» Крычэўскага з Радзівілам быў славутай бітвай пад Лоевам, і адбылася яна не ў чэрвені (Зуева блытае Крычэўскага з Галотам), а ў канцы ліпеня 1649 г.

Не выкарыстала Зуева такой выйгрышнай тэмы, як казацка-сялянская вайна 1648-49 г. (бо гэта быў сапраўды масавы рух народных нізоў), і пасля Збораўскага міру стала апісваць манаскія ордэны, якія «па заданню Ватыкана… праводзілі гвалтоўнае акаталічванне беларускага народа» (195), а затым перайшла да параграфа «Знешняя палітыка. Войны другой паловы ХVI-ХVIII ст.».

На нейкіх 2-х старонках даволі скажона асвятляецца адна з самых цяжкіх у беларускай гісторыі Інфлянцкая (Лівонская) вайна, пасля чаго ажно 5 старонак аддаецца пад Смуту, фактычна чыста расійскую гісторыю! Падзеі вайны паказаны выключна тэндэнцыйна, што ўжо не дзівіць. Не кранаючы масы драбнейшых памылак, зазначу, што выразы кшталту «вайна не карысталася папулярнасцю сярод працоўных», «Расія цікавілася тэрыторыяй не ВКЛ, а Лівоніі» (201) выдаюць у ёй ці поўнага дылетанта, ці зацятага фальсіфікатара. Яшчэ выразней гэта відаць па апісанні вайны 1654-1667 г. (дзве няпоўныя староначкі! Нават у Бранцава больш і праўдзівей, чым у Зуевай). Пасля публікацый апошніх гадоў проста грэх пісаць, быццам нічога не ведаючы: «Вайна 1654-1667 г. у гісторыі Беларусі расцэньваецца як нацыянальна-вызваленчая барацьба беларускага народа супраць польскіх паноў за ўз’яднанне з Расіяй» (208). Зноў уводзіцца састарэлая прымітыўная формула: цар ішоў вызваляць прыгнечаных праваслаўных беларусаў, народ чакаў яго армію «як сваю вызваліцельніцу», дапамагаў чым мог, а гарады «амаль што без абароны здаваліся рускім войскам» (210). І ніводнага факта, які б пярэчыў гэтаму! Не веру, што Зуева не ведае пра масавы рух народнага супраціву (які, дарэчы, на праваслаўным усходзе Беларусі быў мацнейшы, чым на захадзе), пра шматмесячныя аблогі гарадоў, пра сотні тысяч гвалтоўна выведзеных з Беларусі. Так не апускаўся нават Л.Абэцэдарскі, які, хоць і паўтараў пра імкненне беларусаў «уз’яднацца з Расіяй», паказваў і Паклонскага, і Мурашку, і беларускіх партызанаў («шышоў»).

Ненамнога лепей раскрыта Паўночная вайна. Калі ў Інфлянцкай вайне былі вінаватыя сам Ордэн і ВКЛ з Польшчай (257), дык гэтую, аказваецца, выклікала «шматгадовая агрэсіўная палітыка Швецыі» (212). Саюзнікі па антышведскай кааліцыі вырашылі «вярнуць некалі страчаныя тэрыторыі», толькі што вяртала Расія? Зноў пяецца старая песня, што «большасць беларусаў, у асноўным праваслаўных, прыхільна сустрэлі рускую армію» і зноў дапамагалі ёй чым маглі (213). Але ж праваслаўных ужо была меншасць!

Парадаксальная выснова робіцца пасля разгляду войнаў: усе згаданыя войны, аказваецца, «не прынеслі і не маглі прынесці якіх-небудзь здабыткаў» Беларусі (215). Чаму ж? Вяла іх Расія, якая, калі паверыць шматкроць сказанаму Зуевай, «вызваляла» праваслаўны беларускі народ ад прыгнёту, а ён са свайго боку дапамагаў ёй у гэтых войнах! Але і гэта яшчэ не ўсё. «Войны Рэчы Паспалітай вялі да эканамічнага заняпаду Беларусі, разбурэння гарадоў і вёсак, фізічнага знішчэння насельніцтва», — чытаю далей (259). Вось і знішчэнні ўжо на рахунку Рэчы Паспалітай!

Сацыяльна-эканамічнае становішча Беларусі (215-224) разгледжана ў вышэйшай ступені павярхоўна і эклектычна, з той жа непрыкрытай тэндэнцыяй абельваць адных і чарніць другіх. Прызнана, што колькасць насельніцтва краю зменшылася ўдвая, але з якой прычыны? Так, паветы «былі разбураны, спалены, зруйнаваны» (219), але кім? Ні Польшча, ні Нямеччына не ваявалі тады беларускіх гарадоў! У кнізе ўсё лёгка спісваецца на ананімныя «войны, засухі, эпідэміі, голад». З іншага боку, «нястомная праца народа», нягледзячы на ўсё, да сярэдзіны ХVIII ст. аднавіла гаспадарку Беларусі, але «палітычны лад Рэчы Паспалітай, самавольства шляхты» тармазілі гэты працэс (224). Зноў ва ўсім вінаватая Польшча.

У заключнай частцы свайго раздзелу З.Зуева даводзіць, што падзелы Рэчы Паспалітай сталі натуральным вынікам яе даўняга палітычнага крызісу, які «быў закладзены ў час падпісання ганебнай для ВКЛ Люблінскай уніі» (224), і тут жа падлічвае «вытокі» гэтага крызісу. Першым яна лічыць тую самую унію, другім — «палітычны лад» Рэчы Паспалітай, трэцім — «бязглуздую (так і напісана — аўт.) рэлігійную палітыку», чацвёртым — «спалучэнне нацыянальнага і рэлігійнага прыгнёту з феадальным», пятым — «барацьбу паміж магнатамі за ўладу». Каб ацэньваць слушнасць нейкіх трактовак ці тым больш дыскутаваць з іх аўтарам, трэба прынамсі сур’ёзна ўспрымаць яго аргументы. А я не магу сур’ёзна ўспрымаць падобную пісаніну, бо наогул не бачу аргументаў. Як можна ўспрымаць заявы тыпу «дастаткова было адной шляхецкай вольнасці — выбрання караля, каб прывесці дзяржаву да згубы»? Выбарных манархаў ведаем не толькі ў Рэчы Паспалітай. Або што бяда палякаў — у «запрашэнні манарха на польскі трон з суседніх краін»? Феадальны прыгнёт і барацьба палітычных груповак за ўладу былі звычайнай з’явай у кожнай тагачаснай дзяржаве. А прыведзенае ў прыклад Крычаўскае паўстанне блякне перад сялянскімі войнамі, якія скаланалі Расію, але што з іх? Гэтаксама з запрашэннем на пасад іншаземца. І зварот апазіцыі па дапамогу да суседніх краін быў таксама звычайнай еўрапейскай практыкай, прычым даўняй, а не «новай», як піша аўтарка (229).

Нагаварыўшы многа таго, што не мае непасрэднага дачынення да тэмы, Зуева забыла, аднак, сказаць пра гнюсную ролю Расіі ў гісторыі заняпаду Рэчы Паспалітай. Затое, драматызуючы сітуацыю Вялікага Княства, паспяшалася пахаваць яго пад Канстытуцыяй 1791 г., сцвердзіўшы, што тая «у чарговы раз абвясціла поўнае зліццё Польшчы з ВКЛ у адзіны і непадзельны арганізм» (231). Але ці адкрывала яна згаданую канстытуцыю? Каб адкрыла, то пераканалася б, што нічога падобнага тая не абвяшчала. Зуевай проста трэба падагнаць усё пад сваю формулу: адраджэнне Рэчы Паспалітай «азначала канчатковае акаталічванне і паланізацыю Беларускага краю» (232). Паўтараючы як рытуальны заклён сцвярджэнне пра імкненне беларусаў да ўз’яднання з Расіяй, яна ўрэшце раскрыла сваё разуменне прычыны гэтай невытлумачальнай цягі — «прыналежнасць беларускага этнасу да рускага народу» (227).

Вось яшчэ адзін прыклад падыходаў і метадаў, практыкаваных у дапаможніку. Французскі генерал Дзюмур’е, які крытыкуе барскіх канфедэратаў, разгорнута цытуецца Зуевай, — балазе гэта пра маральную дэградацыю шляхты, і князь Кароль Радзівіл паўстае ў дапаможніку «сапраўднай жывёлай» (229). Чытаю і бачу, што тут зноў нічога новага: і погляды, і цытаты — з Бранцава. Быццам і не мінула стагоддзе… Так, у запісах згаданага француза хапае пагардлівай крытыкі шляхецкіх нораваў, і «Пане Каханку» названы быдлам, аднак існавалі і іншыя ацэнкі гэтага князя. Ёсць жа цэлая гістарыяг рафічная традыцыя (Генрых Жэвускі, Ігнаці Ходзька, Юзаф Ігнаці Крашэўскі, Юльян Нямцэвіч), якая малюе яго сапраўдным героем, «праўдзівым сарматам», чалавекам «цвярозага розуму і грамадзянскага сэрца». І такія ацэнкі знаходзяць пацвярджэнне ў дакументах. Прыкладам, Францішак Карпінскі, які асабіста ведаў князя Радзівіла, пісаў, што гэта быў «сапраўдны прыяцель народу і шляхты, а не магнатаў, пра якіх ведаў, што купленыя расійскімі грашыма, гатовыя ўсё зрабіць супраць айчыны». Як успамінаў Ян Ахоцкі, патрыятычна настроены Радзівіл быў гатовы ўсім ахвяраваць дзеля свайго краю, «што пацвердзіў у барскай канфедэрацыі», пад час якой «для дабра грамадскага працаваў, і асобу сваю ставіў, і некалькі дзесяткаў мільёнаў на гэтым згубіў». Але, ведаем, Зуевай трэба даказаць адваротнае.

З Бранцава ж перацытоўваецца і паведамленне саксонска га рэзідэнта (не пасла!) Эсэна пра амаральнасць польскай шляхты. Гэтую рэляцыю Эсэна нават Бранцаў змясціў дробным кеглем у спасылцы, а Зуева ўключае яе ў асноўны тэкст — без каментароў! Зусім не зважаючы, што як у першам выпадку вольналюбівую шляхту крытыкуе француз-абсалютыст, так у другім пра амаральнасць палякаў піша немец (сэнс: нават найгоршы немец быў бы сумленным у параўнанні з палякамі!). Фактычна, гэта не што іншае, як гістарычны стэрэатып негатыўнага ўспрымання, прасякнуты ўзаемнай непрыяззю з Длугашавых часоў.

І ў маральных настаўленнях Зуевай зноў пазнаецца Бранцаў: «Польша погибла от анархии, т.е. от страшных внутренних беспорядков и от своеволия и буйства шляхты и панов», чытаем у кнізе стогадовай даўнасці[8], і «неабмежаваныя шляхецкія вольнасці, рэлігійны фанатызм, неверагоднае падзенне нораваў шляхецкага саслоўя» як прычыны гібелі Рэчы Паспалітай знаходзім у З.Зуевай (232).

Завяршаецца гісторыя старой Беларусі, як і кожны раздзел, параграфам пра культуру, напісаным той жа аўтаркай, але ў суаўтарстве з Я.Новікам, што пазбавіла тэкст ранейшага антыбеларускага духу. Тым не менш, і тут не абышлося без лыжак дзёгцю. Апанас Філіповіч падаецца гэтакім прагрэсіў ным «абаронцам інтарэсаў сацыяльных нізоў», бо ён быў «прапаведнікам саюзу з рускім народам» (238), між тым ад Язафата Кунцэвіча ён розніўся толькі верай. «Ліст да Абуховіча» пракаментаваны так, як быццам ягоны аўтар падзяляў усе выказаныя Зуевай думкі пра Рэч Паспалітую (239). Яму прыпісана тое, чаго няма ў помніку (быццам жаўнеры больш цікавіліся гандлем, чым вайсковым абавязкам і інш.). Або Зуева з Новікам не зразумелі ліста, або наўмысна прыпісалі помніку свае думкі. У аглядзе выяўленчага мастацтва не названа ніводнага імя! Няма нават славутых А. і Л.Тарасевічаў, В. Вашчанкі! Знакамітая мануфактура паясоў у Слуцку паўстала, канешне ж, не ў ХVI ст. (256), а на два стагоддзі пазней. Але найбольш уражвае, што сапраўдны гонар беларускай культуры Статут 1588 г. згадваецца ў кнізе толькі ў сувязі з Люблінскай уніяй або запрыгоньваннем сялян, і нават у адмоўным кантэксце — «хвалёны Літоўскі Статут 1588 г.» (226). Дажыліся.

Не магу не працытаваць апошняга «вываду» па нашай гісторыі ХVI-ХVIII ст., бо ён пададзены як «павучальны ўрок» і адрасаваны нашчадкам: «неабмежаваная дэмакратыя побач з выбарнай манархіяй — найгоршыя формы кіравання дзяржавай» (261). Абсалютна актуальна. Словам, няхай жыве спадчынная манархія Раманавых…

Трэба было б сказаць пра стыль кнігі, але яго проста няма. Страшэннае коснамоўе, якому не далі рады нават рэдактары. Чытач проста спатыкаецца на перлінах тыпу: аб’яднанне беларускіх зямель з летапіснай Літвой было «знаходжаннем страчанага палітычнага засяроджання » (91), стварэнню ВКЛ спрыяў «фактар узаемнага імкнення » (82), Люблінская унія ставіла на мэце «фарміраванне аднаго збірання » (184) і г.д.

Вяртаючыся да пачатку, можна пагадзіцца прынамсі з адным рэдактарскім сцвярджэннем: гэты дапаможнік сапраўды «істотна адрозніваецца ад папярэдніх выданняў» (16). Такіх яшчэ не было! Упершыню ў Рэспубліцы Беларусь пад вокладкай гісторыі Беларусі з’явілася блытаная і блага напісаная версія гісторыі «Северо-Западного края».

*******

Нядаўна ў газеце «Веды» галоўны ідэалагічны рэцэнзент дапаможніка П.Петрыкаў зноў пахваліў гэтае выданне і назваў яго першай працай апошняга дзесяцігоддзя па айчыннай гісторыі, «якая прытрымліваецца навуковых пазіцый» (!?). Такое ўжо ў нашага прафесара і члена-карэспандэнта ўласнае разуменне навуковасці. Выходзіць, чым больш падтасовак, самапрыніжэння, антыбеларускасці і лёкайскіх рэверансаў у бок Расіі — тым больш навуковасці… Нічога сабе навука. Як у таго цара Івана Жахлівага справядлівасць: «Судите праведно: наши виноватыми не были бы!».

Генадзь Сагановіч

** Падобна, аўтарка і раней проста не рупілася аб дакладнасці падаваных фактаў, так што многія месцы трэба правіць і правіць: пры Ягайлу ў Беларусі з’явілася не тры каталіцкія парафіі (184), а болей, бо трэба ўлічваць і Ашмяны, ды і Меднікі з Быстрыцай аддзяліла ад Беларусі толькі савецка-літоўская мяжа. Літоўскія паны папракалі Жыгімонта Старога не за гетманства Астрожскага, а толькі за наданне яму Троцкага ваяводства, і інш.


[1]Скурко А. Паклёп як метад гістарычнай навукі // Навіны. 21 кастр. 1998.
[2]Загорульский Э.М. Начало формирования населения Белоруссии (дославянский период). Минск, 1996.
[3]Гл.: Туронак Ю. Фармаванне сеткі рыма-каталіцкіх парафіяў у Беларусі (1387-1781) // БГА. Т.2. Сш.2.
[4]Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. Минск, 1990.
[5]Коялович М. Литовская церковная уния. Т.1-2. С-Петербург, 1859-1861.
[6]Брянцев П. История Литовского государства с древнейших времен. Вильна, 1889. С.658.
[7]Брянцев П. Очерк древней Литвы и Западной России. Вильна, 1891. С. ІІІ, VІ.
[8]Брянцев П. Цыт. праца. С.136.

Наверх

Гістарыяграфічныя «навацыі» ў навучальнай літаратуры (Міхась Біч)

17 снежня, 1998 |

Гістарыяграфічныя „навацыі” ў навучальнай літаратуры*


* Гісторыя Беларусі ў двух частках. Частка І. Ад старажытных часоў па люты 1917 г. Пад рэдакцыяй прафесараў Я.К.Новіка і Г.С.Марцуля. Дапушчана Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь у якасці вучэбнага дапаможніка для студэнтаў ВНУ. Мінск: „Універсітэцкае”. 1998.

Перыяду з канца ХVIII ст. па 1917 г. прысвечаны два апошнія раздзелы (IV і V) I часткі кнігі. Раздзел IV называецца „Беларусь у складзе Расійскай імперыі. Крызіс феадальна-прыгонніцкай сістэмы (канец ХVIII першая палова ХIХ ст.)”, а раздзел V — „Беларусь у перыяд станаўлення і развіцця буржуазнага грамадства. Буржуазна-дэмакратычныя рэвалюцыі. Барацьба за нацыянальнае адраджэнне (другая палова ХIХ ст. люты 1917 г.)”. Пры такіх назвах раздзелаў і іх храналагічных рамках узнікае пытанне: чаму 50-я г. XIX ст. выключаны з перыяду крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы і аднесены да перыяду станаўлення і развіцця буржуазна га грамадства, які ў кнізе адкрываецца параграфам пра рэформу 1861 г.? Ці не дакладней было б абазначыць храналагічныя рамкі раздзела IV „канец XVIII — 50-я гады XIX ст.”, а раздзела V — „60-я гады XIX ст. — 1917 г.”?

Раздзел IV пачынаецца з главы, першая тэза назвы якой сфармулявана так: „Уваходжанне Беларусі ў склад Расійскай імперыі” (аўтар В.Э.Загарульская). З такой назвы лагічна вынікае наступнае: 1. Беларусь сама, па сваёй волі, „уваходзіла” ў склад Расійскай імперыі; 2. „уваходжанне” працягвалася з канца XVIII ст. да сярэдзіны XIX ст. і адбывалася пасля падзелаў Рэчы Паспалітай і далучэння беларускіх зямель да Расіі, разгледжаных у главе V раздзела III.

Здзіўляе назва параграфа 1: „Унутраная палітыка расійскага ўрада на Беларусі”. У ім (с.264) памылкова сцвярджаецца, што ўсё насельніцтва беларускіх губерняў прыводзіла ся да прысягі. Як сведчаць дакументы[1], абавязак прысягі не распаўсюджваўся на сялянаў, г.зн. на абсалютную большасць насельніцтва. Параўнальны аналіз становішча ў Расіі, яе заходніх губернях і Рэчы Паспалітай (265-266) вельмі павярхоўны і недакладны, можа заблытаць чытача. З разважанняў аўтара вынікае, што феадальныя адносіны ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай ў ХVI—ХVIII ст. развіваліся значна хутчэй, чым у Расіі, а выснова зроблена зусім іншая, а менавіта, што ў Расіі значна хутчэй, чым у Рэчы Паспалітай, ішоў працэс зараджэння таварна-грашовых адносінаў. У некаторых выпадках нельга зразумець, пра які час і якую краіну ідзе гутарка. „Розніца ў прававым становішчы дваранства ў Расіі і заходніх губернях была вялікай увогуле”, сцвярджае аўтар. Дасведчаны чытач запярэчыць: правы дваранства ў заходніх губернях, утвораных на беларускіх землях пасля іх далучэння да Расіі, па ўказах Кацярыны II былі ўраўнаваны з правамі расійскага дваранства. Да часоў Рэчы Паспалітай, якія мае на ўвазе аўтар, прыведзеную тэзу аднесці нельга, бо тады „заходніх губерняў” на тэрыторыі Беларусі не існавала.

Аўтар канстатуе, што асноўная частка шляхты была цалкам задаволена сваім новым становішчам і пацвярджае гэта цытатай з шляхецкага адраса расійскаму ўраду, запазычанай з „Кароткага курса гісторыі Беларусі” У.Ігнатоўскага: „Живя не в Польше, мы чувствуем себя как бы в Польше и даже лучше, чем в настоящей Польше” (266). А на наступнай старонцы адзначае рост незадаволенасці значнай часткі шляхты каталіцкага веравызнання і каталіцкага духавенства. На жаль, ні прычыны, ні праявы гэтай незадаволенасці не асвятляюцца, хоць прыведзеная вышэй цытата з адраса шляхты абавязвала аўтара зрабіць гэта.

Некрытычна аднеслася В.Загарульская да дакумента, запазычанага з манаграфіі А.Цвікевіча „Западноруссизм”, а менавіта — сакрэтнага наказа Кацярыны II князю Вяземскаму ад 1764 г. (267). Маючы на ўвазе „заходнія правінцыі”, імператрыца пісала: „Парушаць прывілеі іх усе адразу вельмі непрыстойна было б, аднак і называць іх чужаземнымі і абыходзіцца з імі на гэткай аснове ёсць больш чым памылка, а можна сказаць з пэўнасцю, што глупства… Іх трэба лягчэйшым спосабам прывесці да таго, каб яны абруселі і перасталі глядзець, як ваўкі ў лесе”. Здзіўляе датаванне дакумента. Змест яго, як і паняцце „заходнія правінцыі”, адназначна сведчаць, што Кацярына II пісала наказ, ужо маючы гэтыя правінцыі ў сваіх руках, а не ў 1764 г., г. зн. за 8 гадоў да першага і за 29 гадоў да другога падзелу Рэчы Паспалітай. У працы А.Цвікевіча несумненна прыведзена памылковая дата. У такім разе трэба было праверыць дадзеную Цвікевічам спасылку на „Сборник Русского исторического общества” (Т.VII. С.348). Калі ж і там дакумент датуецца 1764 г., В.Загарульская павінна была зрабіць неабходныя агаворкі наконт відавочнага разыходжання зместу наказу і ягонай даты. На нашу думку, наказ князю Вяземскаму напісаны ў 1794 г.

Рост незадаволенасці сярод каталіцкай шляхты і духавенства, гаворыцца ў дапаможніку, прымусіў царызм пайсці ў беларускіх губернях на раздачу казённай зямлі разам з сялянамі расійскім дваранам і чыноўнікам. В.Загарульская сцвярджае, што асноўная частка сялянаў была раздадзена ў заходняй Беларусі (269). Аднак падлік прыведзеных ёю лічбаў паказвае няслушнасць гэтай высновы. У Віцебскай і Магілёўскай губернях было раздадзена 98 тысяч рэвізскіх душаў, а ў Гарадзенскай і Віленскай — у 2,6 раза менш.

Другім накірункам палітыкі царызму ў Беларусі, на думку В.Загарульскай, з’яўлялася „паступовае абмежаванне правоў мясцовага дваранства”. Аднак ніводнай спасылкі на выданне законаў, указаў, пастановаў такога кшталту ў дапаможніку няма. Прыведзены толькі звесткі пра 26 маёнткі, канфіскаваныя да 1800 г. за адмову ад прысягі і за ўдзел у антыўрадавых выступленнях. Такім чынам, асобныя факты пакарання канкрэтных людзей за дзяржаўныя злачынствы (паводле царскіх законаў) неправамерна трактуюцца як абмежаванне правоў усяго шляхецкага стану.

У сувязі з гэтым сюжэтам у кнізе асвятляецца вайна 1812 г. Ні аўтар, ні рэдактары не заўважылі, што пытанне франка-расійскай вайны не можа разглядацца ў параграфе „Унутраная палітыка расійскага ўрада на Беларусі”.

Насуперак вядомым фактам сцвярджаецца (273), што царызм жорстка пакараў многіх з тых, хто ў час вайны супрацоўнічаў з Напалеонам. „Хваля канфіскацый маёмасці калабарацыяністаў пракацілася на Беларусі”, — піша В.Загарульс кая, ігнаруючы маніфест Аляксандра I ад 12 снежня 1812 г., якім цар абвясціў калабарантам „уселітасцівейшае агульнае і прыватнае дараванне” і „вечнае забыццё” мінулага. У сувязі з гэтым пачатая да маніфеста канфіскацыя маёнткаў памешчыкаў, якія служылі Напалеону, была адменена, а маёнткі вернуты іх ранейшым уладальнікам.

Наступная хваля канфіскацыяў звязваецца з 1830—1831 г. Пры гэтым прычына іх — тагачаснае шляхецкае паўстанне супраць царызму — нават не згадваецца. Канстатуецца, што ў 30-я г. царская палітыка ў дачыненні да заходніх губерняў „прыняла больш жорсткі характар”. Галоўны кірунак яе — курс на паслядоўную русіфікацыю краю — не адзначаецца. А жорсткасць тлумачыцца ростам апазіцыйных грамадска-пал ітычных настрояў і рухаў, а таксама… працэсам разлажэння феадальна-прыгонніцкіх адносінаў (?!). Тэза пра рост апазіцыйных настрояў і рухаў у Беларусі пасля задушэння паўстання 1830—1831 г. не адпавядае гістарычнай рэчаіснасці, а тлумачэнне нераскрытай жорсткасці палітыкі крызісам феадальна-прыгонніцкага ладу ўяўляецца недарэчным.

Пасля канстатацыі пералому ў царскай палітыцы ў 30-я г., аўтар пераходзіць да характарыстыкі грамадска-палітыч нага руху ў 10—20-я г. Дзе ж элементарная логіка і храналагічная паслядоўнасць? Відавочна ж, што змены ў палітыцы ў 30-я г. адбыліся ў самай цеснай сувязі з грамадска-палітыч ным рухам, кульмінацыяй якога з’явілася паўстанне 1830—1831 г. Гэтым сюжэтам адведзены каля чатырох старонак тэксту. Тут зноў (як і ў выпадку з вайною 1812 г.) паўстае пытанне, чаму грамадска-палітычны рух у 10—20-я г. і паўстанне 1830—1831 г. асвятляецца ў параграфе „Унутраная палітыка расійскага ўрада ў Беларусі” і ў главе „Уваходжанне Беларусі ў склад Расійскай імперыі”?

Узнікненне першых праяваў беларускага нацыянальна га руху звязваецца з таварыствамі філаматаў і філарэтаў, а погляды апошніх — з уплывам прафесара Віленскага універсітэта Я.Лялевеля, „які выступаў за аднаўленне польскай дзяржавы”. Ніякіх праяў беларускага нацыянальнага руху ў дзейнасці філаматаў і філарэтаў не адзначаецца. Наадварот, канстатуецца „агульны ўздым паланізацыі” (274). Перабольшва ецца сіла і ўплыў таварыства філаматаў („хутка таварыства ператварылася ў моцную арганізацыю з мноствам філій”). Беспадстаўна сцвярджаецца, што яго дзейнасць практычна дублявалі таварыства прамяністых і „Саюз літаратараў”.

Вядома, што таварыствы філаматаў і філарэтаў былі раскрыты ўладамі ў 1823 г., аднак аўтар сцвярджае, што гэта здарылася пасля падаўлення паўстання дзекабрыстаў (276). Тэме паўстання 1830—1831 г. прысвечаны толькі два абзацы. Сярод мерапрыемстваў урада, звязаных з паўстаннем, называецца ўказ ад 18 лютага 1831 г., якім „на землях Беларусі ўводзілася новае заканадаўчае ўлажэнне аб губернях” (279). Што новага прынёс ён на Беларусь, не сказана. Пытанне аб ліквідацыі уніяцкай царквы, па сутнасці, зусім абыдзена (яму прысвечаны літаральна адзін сказ).

У цэлым прынятымі ўрадам мерамі, сцвярджае В.Загарульская, „была поўнасцю ліквідавана юрысдыкцыя мясцовых феадалаў на Беларусі, падарваны ідэалагічны фундамент іх магутнасці — каталіцтва”. Пагадзіцца з гэтымі сцвярджэннямі нельга. Ліквідацыяй юрысдыкцыі мясцовых феадалаў аўтар, відаць, называе спыненне дзеяння ў заходніх губернях Трэцяга Статута ВКЛ у 1831 і 1840 г. і замену яго расійскім заканадаўствам. Не ўлічваецца пры гэтым, што ва ўсходніх беларускіх губернях мясцовае памеснае дваранства працягвала і пасля паўстання выбіраць сваіх прадстаўнікоў на адміністрацыйныя і судовыя пасады як на губернскім, так і на павятовым узроўнях. Правы дваран Гродзенскай, Віленскай і Мінскай губерняў у сувязі з паўстаннем былі моцна абмежаваныя, аднак і яны не страцілі магчымасцяў уплываць на фармаванне і дзейнасць мясцовых судовых органаў. Нарэшце, памешчыкі захоўвалі правы вотчыннай адміністрацыі, паліцыі і суда над сваімі прыгоннымі, што прызнае і сама В.Загарульская (281).

Нельга пагадзіцца і з высновай наконт аслаблення каталіцтва. Ніякіх новых абмежаванняў дзейнасці касцёла ў 30—40-я г. не ўводзілася і ў тэксце падобных фактаў няма. Відаць, аўтар мае тут на ўвазе ліквідацыю уніяцкай царквы і менавіта гэты крок урада ацэньвае як моцны ўдар па каталіцтву. Неправамер насць, тэндэнцыйнасць гэтай ацэнкі відавочная. Да ліку памылковых трэба аднесці і сцвярджэнне В.Загарульскай пра тое, што распрацаваная ў 1860-62 г. адукацыйная праграма дазваляла выкарыстоўваць у пачатковых школах беларускую мову.

Наступны параграф называецца „Крызіс прыгоннага ладу. Эканамічныя рэформы 30—50-х гадоў XIX ст.” У ім канстатуецца, што з 40-х г. XIX ст. працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы ў Беларусі і ў Расіі перарос у крызіс. Пры гэтым пытанні пра развіццё сельскай гаспадаркі, прамысловасці, шляхоў зносін, гандлю, гарадоў, падаткаў і павіннасця ў насельніцтва, становішч а сялянаў у канцы XVIII—50-х г. XIX ст. цалкам абыдзены. Крызіс дэкларуецца адной толькі фразай, пасля чаго аўтар пераходзіць да разгляду рэформы Кісялёва ў дзяржаўнай вёсцы. Аўтар кажа пра яе значнасць „у працэсе вырашэння агульнасялянскага (?) пытання”, гаворыць, што царскі ўрад імкнуўся гэтай рэформай „хутчэй сцерці розніцу паміж узроўнем развіцця далучаных губерняў і Расіі”, і яшчэ раз згадвае пра больш хуткія тэмпы развіцця капіталізму ў Расіі (280—281). Уведзеная рэформай выбарная валасная і сельская адміністрацыя сялянаў у дзяржаўных маёнтках беспадстаўна далучаецца да бюракратычнага апарату (282).

Прычыны рэформы засталіся нераскрытымі. Супярэчліва паказаны яе вынікі і значэнне. Сцвярджаецца, што яна мела „буржуазна-прагрэсіўны сэнс“. У такім разе застаецца незразумелай неабходнасць правядзення ў дзяржаўнай вёсцы буржуазнай рэформы паводле закона ад 16 мая 1867 г. Да таго ж, на с. 284 зроблена выснова: „Рэформы 30—50-х гадоў захоўвалі сваю чыста дваранскую накіраванасць “.

І, нарэшце, шмат пытанняў выклікае заключны вывад гэтай часткі тэксту. „Абагульняючы ўсё сказанае, — піша В.Загарульская, — хацелася б адзначыць, што пытанне аб далучэнні Беларусі да Расіі нельга спрашчаць. Замена дзяржаўнай прыналежнасці — гэта буйная веха ў гісторыі ўсяго народа. Такія падзеі нельга ацэньваць адназначна, яны маюць як станоўчы, так і адмоўны патэнцыял”. Праблему „ўваходжання” Беларусі ў склад Расійскай імперыі аўтар кранае толькі на некалькіх першых старонках главы. Астатні тэкст прысвечаны іншым пытанням, асвятленне якіх „не выходзіць” на тэзы, сфармуляваныя ў прыведзенай выснове. Таму для чытача яна зусім нечаканая і ўспрымаецца як чыста дэкларацыйная. Хто і як спрашчае пытанне пра далучэнне Беларусі да Расіі? Хто „адназнач на” і як менавіта ацэньвае „замену дзяржаўнай прыналежнасці” беларускага народа? Які станоўчы і які адмоўны патэнцыял у гістарычным лёсе Беларусі звязаны з „уваходжаннем” яе ў склад імперыі Раманавых? Адказу на гэтыя пытанні няма.

Глава „Культура Беларусі канца ХVIII — першай паловы ХIХ ст.” (аўтары У.Я.Парфянкоў і Я.К.Новік) пачынаецца з „ліхтарыка” „Да пытання аб т.зв. «забароне» расійскім урадам назваў «Беларусь» і «Літва», «беларускія і літоўскія губерні», беларускай мовы і беларускага друкаванага слова”, у якім аналізуецца ўказ Сената ад 18 ліпеня 1840 г. „Аб найменаванні губерняў Беларускіх і Літоўскіх, кожнай асобна: Віцебскаю, Магілёўскаю, Віленскаю і Гарадзенскаю”. Гэтае пытанне, вядома, заслугоўвае ўвагі, але яно адносіцца хутчэй да пытанняў палітыкі расійскіх уладаў, чым да культуры. Аналіз прыведзеных фактаў сведчыць, што сапраўды яго нельга трактаваць як забарону назваў „Беларусь” і „Літва”. Можна пагадзіцца з аўтарамі, што размова ва ўказе ідзе толькі пра ўдакладненне пэўнай тэрміналогіі ў дзяржаўным справаводстве. Аднак дапушчаны і недакладнасці ў сувязі з трактоўкай указа ад 22 снежня 1870 г. аб вывядзенні Менскай губерні з падпарадкавання галоўнаму ўпраўленню Паўночна-Заходняга краю і тэрытарыяльных межах апошняга. На аснове гэтага ўказа зроблена неадэкватная выснова пра афіцыйнае аднясенне названай губерні разам з Віцебскай і Магілёўскай да Беларускага краю (287). Не звярнулі аўтары ўвагі і на тое, што ў 60-я г. у склад „Паўночна-Заходняга краю”, апроч Віленскай, Гарадзенскай, Ковенскай і Менскай уваходзілі таксама Віцебская і Магілёўская губерні. Таму зробленую імі „прывязку” назвы „Паўночна-Заходні край” выключна да этнічнай Літвы і заходняй Беларусі нельга прызнаць слушнай.

Некарэктна пастаўлена тут пытанне пра забарону беларускай мовы. „Гістарычнай навуцы, — пішуць аўтары,— невядомы царскі ўказ ці ўрадавае распараджэнне аб забароне беларускай мовы і беларускага друкаванага слова. Наадварот, кнігі на беларускай мове выдаваліся ў друкарнях Расійскай імперыі, асабліва ў другой палове ХIХ — пачатку ХХ ст.” (288). Сапраўды, ніхто не забараняў беларусам карыстацца ў побыце роднай мовай. Пытанне ў тым, ці прызнавалі ўлады і афіцыйная навука існаванне самастойнай беларускай мовы, ці дапускалі яе ў школу, дзяржаўныя і грамадскія ўстановы, у суд і друк? На гэтыя пытанні можна адказаць адназначна: не прызнавалі, не дапускалі, ці (у дачыненні да друку) моцна абмяжоўвалі. Па першых дзвюх пазіцыях, здаецца, доказаў не патрабуецца. Адносна друку згадаем два малавядомыя выпадкі.

Адзін з іх датычыць забароны публікацыі пераклада В.Дуніна-Марцінкевіча паэмы А.Міцкевіча „Пан Тадэвуш”. У 1858 г. Віленскі цэнзурны камітэт дазволіў друкаванне яго лацінскім шрыфтам. Летам 1859 г. у камітэт дайшла пастанова Галоўнага ўпраўлення цэнзуры ад 25 красавіка таго ж года аб забароне публікацыі лацінкай („польскім алфавітам”) твораў на ўкраінскай мове, прызначаных для народа. Цэнзурны камітэт, звярнуўшы ўвагу на тое, што „беларуская гаворка складае, так сама як і маларасійская, галіну рускай мовы”, накіраваў у Пецярбург запыт, „ці можа быць дазволена друкаванне твораў на беларускай мове польскім шрыфтам”. У сувязі з гэтым Галоўнае ўпраўленне цэнзуры 26 верасня 1859 г. прыняло пастанову „аб распаўсюджанні забароны выкарыстання польскага шрыфту да маларасійскай мовы і на гаворку беларускую”[2]. У выніку пераклад „Пана Тадэвуша”, друкаванне якога к таму часу ўжо завяршылася, свету так і не ўбачыў. Гэта быў удар не толькі па Дуніну-Марцінкевічу, але і па ўсіх беларускіх пісьменніках, якія паходзілі з каталіцкай шляхты і традыцыйна пісалі лацінкай. Страціўшы магчымасць друкавацца, многія з іх як літаратары замоўклі назаўжды. Забарону беларускага друку лацінкай адмяніў толькі рэвалюцыйны 1905 год.

Праз сорак гадоў пасля забароны „Пана Тадэвуша” Францішак Багушэвіч паспрабаваў напрыканцы жыцця легальна выдаць рукапіс свайго зборніка „Беларускія апавяданні Бурачка”. У сувязі з гэтым віленскі асобны цэнзар па ўнутранай цэнзуры 16 сакавіка 1899 г. даслаў рукапіс у Галоўнае ўпраўленне па справах друку з пытаннем, ці можа ён быць дазволены да друку. Выказаў і ўласнае меркаванне: „Ці не хаваецца ў такіх сачыненнях тэндэнцыя апроч „маларускай”, стварыць яшчэ „беларускую” літаратуру і такім чынам разбіць і аслабіць літаратурнае і нацыянальнае адзінства, а ў выніку гэтага і палітычную магутнасць рускага народа?” Праз 10 дзён у Вільню быў пасланы незвычайна лаканічны, нічым не матываваны адказ: „Названы рукапіс не можа быць дазволены да друку”[3]. Падкрэслім: ніякіх цэнзурных прэтэнзій да зместу апавяданняў Багушэвіча не выказвалася ні віленскім цэнзарам, ні Галоўным упраўленнем па справах друку, ніякіх спасылак на закон ці адміністрацыйную пастанову аб забароне беларускага друку (на гэты раз — кірылічнага) не згадвалася. Тым не менш пытанне было вырашана адназначна адмоўна.

З гэтай цэнзурнай справы можна зрабіць выснову аб адсутнасці ў Расійскай імперыі ў ХIХ ст. афіцыйнай забароны беларускага кірылічнага друку (калі б такая пастанова была, то Галоўнае ўпраўленне па справах друку абавязкова спаслалася б на яе). Але гэта, як бачым, зусім не спрашчала шлях твораў беларускіх пісьменнікаў да друкарскага станка, да чытача. Першакодай была звышпільная папярэдняя цэнзура, якая вырашала лёс рукапісаў, зыходзячы з факта афіцыйнага непрызнання існавання самастойнай беларускай мовы. У беларускіх творах — незалежна ад іх зместу — яна бачыла (паўторым дакладную фармулёўку віленскага асобнага цэнзара ад 16 сакавіка 1899 г.) схаваную тэндэнцыю „разбіць і аслабіць літаратурнае і нацыянальнае адзінства, а ў выніку гэтага і палітычную магутнасць рускага народа”. Асабліва жорсткі кантроль існаваў у 1863-88 г. За гэтыя 25 гадоў у Расійскай імперыі не было надрукавана ніводнага мастацкага твора на беларускай мове. Да рэвалюцыі 1905—07 г. бесперашкодна дазвалялася друкаваць толькі фальклорныя творы, якія, на думку імператарскай Акадэміі навук, пацвярджалі афіцыйную ацэнку беларускай мовы як дыялекта расійскай.

У тэксце, прысвечаным пытанням адукацыі, звяртае на сябе ўвагу поўная адсутнасць звестак пра Віленскі універсітэт. Згадваецца толькі факт яго закрыцця ў 1832 г. у кантэксце барацьбы ўладаў з паланізацыяй за пашырэнне расійскага ўплыву на беларускіх землях, да чаго аўтары ставяцца цалкам станоўча. Ліквідацыя ўніяцкай царквы на Полацкім царкоўным саборы ў 1839 г. зноў падаецца як мера, накіраваная супраць каталіцкага касцёлу. З гэтай падзеяй аўтары памылкова звязваюць закрыццё школаў пры каталіцкіх манастырах (291). На самай справе манастырскія — не толькі каталіцкія, але і ўніяцкія, — школы былі зліквідава ны да сярэдзіны 30-х г., — адразу ж пасля паўстання 1830—31 г.

У высновах па раздзелу IV паўтараецца, што Расія ў эканамічных і палітычных адносінах ішла наперадзе Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага як яе часткі, што далучэнне да Расіі дало імпульс паскарэнню капіталістычнага развіцця ў Беларусі. Як адзначана вышэй, узровень сацыяльна -эканамічнага развіцця Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства, з аднаго боку, і Расійскай імперыі, з другога, у канцы ХVIII ст. не прааналізаваны. Цалкам абыдзена таксама і праблематыка сацыяльна-эканамічнага развіцця Беларусі ў першай палове ХIХ ст. У такім разе паўстае пытанне: на чым грунтуюцца дадзеныя высновы? Некарэктным выглядае супастаўленне расійскага самаўладдзя з шляхецкай анархіяй пры поўным замоўчванні спробаў рэформаў дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай у канцы ХVIII ст., сарваных гвалтоўнымі акцыямі расійскага, прускага і аўстрыйскага манархаў.

Парадаксальны характар мае выснова пра тое, што ўключэнне Беларусі ў склад Расійскай імперыі „садзейнічала нацыянальнай кансалідацыі беларускага народа, які не ўспрымаўся расійскім урадам як асобная этнічная супольнасць”. Калі выказаць сэнс гэтай фразы іншымі словамі, то атрымаецца: адмаўленне царызмам факта існавання самастойнага беларускага этнаса садзейнічала яго нацыянальнай кансаліда цыі. „У выніку, — заяўляюць аўтары, — фарміраваўся ўстойлівы беларускі нацыянальны характар, лепшымі рысамі якога сталі талерантнасць, працавітасць, павага да суседніх народаў” (303). Вось які, аказваецца, станоўчы ўплыў на беларускі народ мела неўспрыманне яго расійскім урадам як асобнай этнічнай супольнасці!

У главе 1 раздзела V асвятляюцца буржуазныя рэформы і пераход да капіталістычнай гаспадаркі (аўтары І.Л.Качалаў і В.У.Лютава). Канстатуючы, што падрыхтоўка галоўнай з рэформаў — адмены прыгоннага права ў памешчыцкай вёсцы Расіі — пачалася ў беларуска-літоўскіх губернях, І.Качалаў услед за іншымі гісторыкамі тлумачыць гэта больш высокім узроўнем іх сацыяльна-эканамічнага развіцця. „Перш за ўсё, — піша ён, — мясцовыя памешчыкі значна больш, чым памешчыкі ў іншых раёнах Расіі, былі ўцягнуты ў таварна-грашовыя адносіны” (307). Зусім правільная тэза. Аднак узнікае пытанне: як яна стасуецца з неаднаразовымі заявамі ў папярэднім раздзеле аб сур’ёзным адставанні Беларусі па ўзроўні развіцця капіталістычных адносінаў ад агульнарасійскага ўзроўню? У якасці другой прычыны прыступу да рэформы менавіта ў заходніх губернях аўтар адзначае ўвядзенне ў 40-х г. абавязковых інвентароў у памешчыцкіх маёнтках, што быццам „прывяло памешчыкаў Беларусі да хуткай і непазбежнай страты імі сваёй улады над сялянамі” (?). Надуманасць гэтай заявы, неадпаведнасць яе рэчаіснасці відавочныя.

Перабольшвае І.Качалаў і ўплыў генерал-губернатара В.Назімава на інвентарныя камітэты Віленскай, Гарадзенскай і Ковенскай губерняў, якія быццам пад яго націскам „пагадзіліся бязвыплатна вызваліць сялян, пакінуўшы памешчыкам усю зямлю і сялянскую нерухомасць”. На самай справе Назімаў, даручаючы ў лістападзе 1856 г. з дазволу Аляксандра II інвентарным камітэтам трох названых губерняў заняцца пераглядам інвентарных правілаў, ніякага націску на іх не рабіў, бо дазволіў дзейнічаць, „не стесняясь при сем прежними инструкциями”, г. зн. зусім свабодна[4]. Недакладна перададзены аўтарам і змест адрасоў камітэтаў на імя цара, адпраўленых Назімавым у верасні 1857 г. Яны выказаліся: а) за адмену прыгоннага становішча пры недатыкальнасці вотчынных правоў памешчыкаў на зямлю, г. зн. за вызваленне сялян без зямлі; б) за дабраахвотныя пагадненні сялян з памешчыкамі; в) за тое, каб не чапаць інвентароў да гэтай радыкальнай перамены[5]. Пра пераход ва ўласнасць памешчыкаў сялянскай нерухомасці ў рашэннях камітэтаў нічога не гаварылася.

Аўтару варта было выкарыстаць ацэнку перадрэформен най сітуацыі ў нашым краі, дадзеную Назімавым у пісьме міністру ўнутраных спраў ад 25 верасня 1857 г. „З свайго боку, — пісаў ён, — знаходжу, што пераўтварэнне ва ўладкаванні памешчыцкіх сялян для спакою і дабрабыту цэлага краю неабходна. Патрэба гэтая ў заходніх губернях даўно ўжо адчувалася. Блізкае суседства Прусіі, Царства Польскага і Курляндыі, дзе сяляне карыстаюцца ўжо грамадзянскімі правамі, інвентары, якія тут існуюць… даўно ўжо пазнаёмілі тутэйшых сялян з гэтай патрэбай і падрыхтавалі іх да прадстаячай перамены, якую яны чакаюць з напружаным нецярпеннем”[6].

Занадта шматслоўна і недакладна характарызуецца ў кнізе змест рэскрыпта Аляксандра II ад 20 лістапада 1857 г. на імя Назімава, які быў фактычна адказам цара на адрасы інвентарных камітэтаў Віленскай, Гарадзенскай і Ковенскай губерняў. У рэскрыпце фармуляваліся прынцыпы стварэння губернскіх дваранскіх камітэтаў для падрыхтоўкі рэформы і асноўныя палажэнні, якімі яны павінны былі кіравацца пры выпрацоўцы праектаў аб уладкаванні і паляпшэнні побыту памешчыцкіх сялян. І.Качалаў чамусьці называе гэты дакумент „праграмай ураду” і заяўляе, што яна „давала прыгонным сялянам грамадзянскія правы, але захоўвала вотчынную ўладу памешчыка” (308). Прыведзеныя тэзы ўзаемна несумяшчальныя: надзяленне грамадзянскімі правамі сялян выключала вотчынную ўладу над імі памешчыкаў, і наадварот. Пра захаванне за памешчыкамі функцыяў вотчыннай паліцыі гаворыцца ў п.2 рэскрыпта; там жа прадпісана размеркаван не сялян на грамады. Наконт грамадзянскіх правоў сялян не сказана нічога ні ў гэтым, ні ў двух іншых пунктах рэскрыпта. Гарантыяй своечасовай выплаты сялянамі дзяржаўных і земскіх падаткаў, на думку аўтара, з’яўляліся „будучыя адносіны сялян і памешчыкаў” (?!). У рэскрыпце гэтая гарантыя адназначна звязваецца з надзяленнем сялян зямлёю за выкуп.

У характарыстыцы Палажэнняў 19 лютага 1861 г. дапушчаны шэраг недакладнасцяў. Так, тэрмін часоваабавязанага становішча сялян абмяжоўваецца 2 гадамі (да 19 лютага 1863 г.), адведзенымі на складанне і падпісанне ўстаўных грамат (311). У сапраўднасці яно павінна было захоўвацца да зацвярджэння ўрадам выкупной здзелкі паміж селянінам і памешчыкам, а сама гэтая аперацыя, паводле Агульнага палажэння, цалкам залежала ад волі памешчыка. Тое ж Палажэнне абавязвала кожнага селяніна трымаць у сваім карыстанні на працягу першых 9 гадоў пасля 19 лютага 1861 г. запісаны за ім падворны надзел сядзібнай і палявой зямлі і несці за гэта вызначаныя на карысць памешчыка павіннасці. Гэта фактычна быў мінімальны тэрмін часоваабавязанага становішча сялян. На с.312 сказана, што судовыя справы сялян вырашаліся паводле нормаў і традыцый звычаёвага права. Далёка не ўсе, — вымушаны запярэчыць аўтару, — а толькі тыя, якія належалі да кампетэнцыі выбарнага валаснога сялянскага суда, уведзенага Палажэннямі 19 лютага. Няправільна асветлена фармаванне інстытута міравых пасрэднікаў (312). У 1861 г. яны не прызначаліся губернатарам, а выбіраліся з дваран-землеўласнікаў павятовымі дваранскімі сходамі і зацвярджа ліся Сенатам па рэкамендацыях маршалкаў дваранства і губернатараў. Памылковым з’яўляецца і сцвярджэнне, што сяляне паводле ўказа ад 1 сакавіка 1863 г. рабіліся ўласнікамі зямлі (313). Як вядома, надзельныя землі сталі ўласнасцю сялян толькі ў выніку рэформы П.Сталыпіна.

У асноўным слушна характарызуюцца судовая і іншыя рэформы дзяржаўнага ладу. Наконт судовых статутаў 1864 г. сказана, што яны „рашуча парывалі з існаваўшым раней судовым ладам” (314). Аднак, які судовы лад (і шырэй — якія мясцовыя органы дзяржаўнага кіравання) існавалі ў Беларусі да пачатку рэформаў, з кнігі даведацца нельга, паколькі адпаведны сюжэт па першай палове ХIХ ст. у ёй адсутнічае. Студэнт не зможа параўнаць ранейшую і новую судовую сістэмы і належным чынам зразумець і ацаніць такія якасці новага суда, як бясстанавасць, незалежнасць ад адміністрацыі, спаборнасць і галоснасць судовага працэсу. Тое ж датычыць гарадской, вайсковай і цэнзурнай рэформаў. Ніякіх звестак пра дарэформеннае становішча па гэтых пытаннях у кнізе няма. Таму, напрыклад, тэза, што да 1874 г. у расійскай арміі працягваў дзейнічаць станавы прынцып камплектавання, застанецца для студэнта абстрактнай, пазбаўленай канкрэтнага зместу дэкларацыяй. Усеагульную вайсковую павіннасць трэба было параўнаць з рэкруцкай сістэмай камплектавання войска, якая, аднак, нават не згадана. Аўтар прыніжае значэнне вайсковай рэформы, сцвярджаючы, што з увядзеннем усеагульнай вайсковай павіннасці буржуазныя прынцыпы камплектавання арміі ў Расіі „былі рэалізаваны фармальна” (?). Нельга пагадзіцца таксама з тэзай, што прывілеяваныя станы дзякуючы высокай адукацыі ды іншым ільготам (?) фактычна вызваляліся ад службы ў войску (316).

У кнізе, на жаль, не паказаны асаблівасці школьнай і цэнзурнай рэформаў у Беларусі, значэнне земскай рэформы і адмоўны ўплыў таго факта, што ў губернях нашага краю яна не праводзілася. Відавочна памылковыя сцвярджэнні пра тое, што гарадскія думы ў Беларусі непасрэдна падпарадкоўваліся Сенату, што ў 1887 г. рэальныя вучылішчы былі пераўтвора ны ў тэхнічныя вучылішчы. На с.317 аўтар кажа, што буржуазныя рэформы 60—70-х г. „неслі ў сабе перажыткі прыгонніцтва”. Думаецца, што трэба адрозніваць паняцці „прыгонні цтва” і „феадалізм”, прыгонніцкія і феадальныя перажыткі. У дадзеным выпадку правамерна выкарыстанне апошняга паняцця, ды і то ў дачыненні не да ўсіх рэформаў, а толькі да аграрна-сялянскіх. Бо, якія, напрыклад, перажыткі прыгонніцтва несла ў сабе судовая рэформа?

Ёсць недахопы і ў асвятленні контррэформаў. На с.318 чытаем, што ў Беларусі закон аб земскіх начальніках царскія ўлады ўвялі толькі ў 1900 г. і толькі ў межах Віцебскай, Магілёўскай і Менскай губерняў. Недакладна: у 1904 г. інстытут земскіх начальнікаў быў распаўсюджаны і на заходнюю Беларусь — Гарадзенскую і Віленскую губерні. Гарадская контррэформа 1892 г. у Беларусі пазбавіла права ўдзелу ў выбарах сваіх прадстаўнікоў у гарадскія думы ўсё яўрэйскае насельніцтва незалежна ад маёмаснага стану, а не толькі беднату, як сцвярджаецца ў кнізе. Паводле закону 1892 г. „гласныя” ад яўрэяў прызначаліся адміністрацыяй у колькасці не больш за 1/10 ад агульнага складу думы.

Недакладны загаловак параграфа 3 „Парэформеннае развіццё беларускіх губерняў. Сацыяльна-эканамічнае становішча на рубяжы ХIХ—ХХ ст.” (аўтары І.Л.Качалаў і В.У. Лютава). Першы сказ абяцае чытачу, што ў параграфе будзе асветлены ўвесь комплекс пытанняў — эканоміка, палітыка, грамадска-палітычны рух, культура. Разглядаецца ж толькі сацыяльна-эканамічнае развіццё (сельская гаспадарка, прамысловасць, транспарт). Так і трэба было назваць параграф. Тады другая частка загалоўка адпала б як непатрэбная. Яе можна было б падаць як „Фармаванне класаў буржуазнага грамадства”. Аднак гэтая важная праблема, непарыўна звязаная з развіццём капіталізму ва ўсіх сферах народнай гаспадаркі, засталася па-за ўвагай. Па сутнасці, не паказана, што асноўныя тэндэнцыі ў сацыяльна-эканамічным развіцці Беларусі 60—90-х г. вызначаліся прамысловай рэвалюцыяй. Нават само паняцце „прамысловая рэвалюцыя” у тэксце не сустракаецца. Не закрануты і звязаны з ёю працэс урбанізацыі.

У параграфе нямала розных статыстычных дадзеных. Аднак многія з іх выклікаюць пытанні. На с.319 сцвярджаец ца, што ў 1877 г. сялянскія надзелы складалі ў сярэднім ад 2 да 5 дзесяцін. Трэба думаць — на сям’ю (двор), а не на мужчынскую душу. Адкуль гэта запазычана, невядома. Затое вядома іншае. Сярэдні сялянскі надзел на гаспадарку ў 1877 г. складаў у 5 заходніх губернях 14,6 дзесяціны, і нават па групе бяднейшых сялян, якія ў 1861 г. атрымалі да 15 дзесяцін на двор, дасягаў 11,9 дзесяціны[7].

На с.320 адзначана, што памешчыкі Расіі з 1877 па 1905 г. страцілі 27,2%, а ў Беларусі — толькі 10,8% сваёй зямлі. Гэта вельмі важныя паказчыкі, але ім зусім не дадзена ні тлумачэння, ні ацэнкі. Незразумела, па-першае, чаму памешчыкі ўвогуле гублялі зямлю, і, па-другое, чаму паказчык па Беларусі ў 2,5 разы ніжэй, чым па Расіі ў цэлым. У гістарычнай літаратуры адзначаная розніца тлумачыцца, з аднаго боку, больш высокім узроўнем таварна-грашовых адносін у мясцовай памешчыцкай гаспадарцы, яе адносна большай эканамічнай устойлівасцю, чым у Расіі, а з другога — штучным усталяваннем у заходніх губернях расійскага дваранскага землеўладання. Няўжо гэта неістотныя, не вартыя ўвагі моманты нашай гісторыі?

Важнай асаблівасцю аграрных адносінаў у Беларусі ў парэформенны перыяд з’яўлялася сервітутнае права, якое дазваляла сялянам бясплатна карыстацца пэўнымі памешчыцкімі ўгоддзямі, што мела істотнае значэнне для сялянскай гаспадаркі і вельмі раздражняла памешчыкаў. Аўтары ж сцвярджаюць (321), што за карыстанне сервітутнымі ўгоддзямі памешчыкі „бралі з сялян грашовую плату, або прымушалі працаваць на панскім полі”. Сумняваемся, што былі падобныя факты, бо ўсе сяляне добра ведалі пра сваё законнае права бясплатна карыстацца сервітутамі і маглі абараняць яго ў судзе. Нельга пагадзіцца з аднясеннем пазямельнага падатку да разраду саслоўна-сялянскіх падаткаў і збораў і з высновай, што сельская гаспадарка Беларусі да пачатку ХХ ст. заставалася яшчэ напаўпрыгонніцкай (321).

Аўтары абвяшчаюць, што ў канцы 90-х г. „рамесніцтва” давала 34,5%, мануфактурная вытворчасць — 32,5%, а фабрычная — 33% валавой прадукцыі прамысловасці. Крыніца гэтай інфармацыі не названая. У найноўшым спецыяльным выданні па згаданай праблеме — манаграфіі М.Ф.Болбаса (1977) — прыведзены іншыя звесткі, якія ўвайшлі ў навуковы ўжытак, а менавіта: удзельная вага фабрык у валавой прадукцыі прамысловасці ў 1900 г. дасягала 46,8%, мануфактур — 15,4%, а дробнай вытворчасці (разам з рамеснай) — 37,8%. Апошнюю, да якой прынята адносіць і рамяство, аўтары неправамерна атаясамліваюць з „рамесніцтвам”, ігнаруючы пры гэтым катэгорыю дробнакапіталістычных прадпрыемстваў (6—15 рабочых). Памылковыя таксама і абсалютныя паказчыкі колькасці фабрык у Беларусі. Паводле І.Качалава і В.Лютавай, іх у 1860 г. налічвалася 30, а ў 1900 г. — 799, а паводле М.Болбаса, адпаведна — 76 і 1137. Не супадае, натуральна, і колькасць фабрычных рабочых за гэтыя гады.

У кнізе няма дадзеных, якія сведчылі б пра паступовае выцясненне дробнай вытворчасці і мануфактуры фабрычнай вытворчасцю. У выніку важная тэза засталася недаказанай. Недакладна вызначана спецыялізацыя прамысловасці Беларусі: у ліку вядучых галін, якая ў 60—90-я г. выйшла на другое (пасля харчовай) месца па кошту прадукцыі, не згадана апрацоўка лясной сыравіны. Паводле аўтараў (326), манапалістычныя аб’яднанні „выцеснілі дробную вытворчасць”, а праз некалькі радкоў напісана, што да 50% прамысловай вытворчасці „працягвалі складаць (?) саматужныя рамесніцкія цэхі” (?). Не зможа разабрацца чытач і з пытаннем, колькі зямлі належала дваранам: на с.319 пададзена лічба 50,3% (правільна), а на с.326 аднекуль узяліся 80—90%. Тут жа, гаворачы пра пачатак ХХ ст., аўтары ўпершыню згадалі пра банкі і заявілі, што яны сталі адыгрываць вядучую ролю ў эканоміцы. Ці не позна пра гэта сказана? Вяртаючыся ж да сітуацыі ў сельскай гаспадарцы, фармулюецца выснова, што на рубяжы ХIХ—ХХ ст., нягледзячы на развіццё капіталізму, „у вёсцы захоўваўся ўвесь без выключэння набор прыгонных метадаў гаспадарання і эксплуатацыі працы” (!!). Іншымі словамі, панаваў феадальна-прыгонніцкі лад.

Да гэтай парадаксальнай высновы дастасаваны і змест параграфа пра сацыяльныя вынікі развіцця сельскай гаспадаркі Беларусі ў парэформенным дзесяцігоддзі. Класы новага буржуазнага грамадства — пралетарыят і буржуазія — нават не згадваюцца. Сцвярджаецца іншае. „Побач з буйнымі землеўладальнікамі памешчыкамі, — пішуць аўтары, — склаўся вельмі своеасаблівы пласт дваран-фальваркоўцаў і засцянковай шляхты”. Гэта цалкам адпавядае рэаліям эпохі ХV—ХVI ст. Уражвае і характарыстыка названых сацыяльных пластоў. На думку аўтараў, засцянковая шляхта была „у эканамічным плане землеўласніцкай, беззямельнай і з чыноўніцкага асяроддзя ” (?); „у палітычных адносінах землеўласніцкая шляхта ўсё больш актыўна станавілася на шлях капіталістычнага гаспадарання ” (??). Адарваўшыся ад сацыяльна-эканамічных працэсаў, аўтары заканчваюць свой параграф нічым не аргументаванымі тэзамі аб палітычных пазіцыях рускіх і польскіх памешчыкаў, а таксама „землеўласніцкай шляхты” (327).

У параграфе 4 „Беларусь напярэдадні першай сусветнай вайны. Сталыпінскія рэформы” (аўтар В.Лютава), апроч аграрнай і земскай рэформаў П.Сталыпіна, сцісла асвятляецца развіццё прамысловасці і сельскай гаспадаркі, прычым апошняй прысвечаны толькі адзін абзац самага агульнага зместу без ніякіх лічбавых паказчыкаў. Як і ў папярэднім параграфе, першая тэза загалоўка патрабавала (паводле зместу тэксту) адпаведнага ўдакладнення (звужэння). Не зважаючы на перыяд, абазначаны ў загалоўку („напярэдадні першай сусветнай вайны”), аўтар разглядае развіццё прамысловасці за 1900—13 г. і прыводзіць табліцу, якую нельга не назваць недарэчнай, непісьменна складзенай (330). У першым яе радку дадзены звесткі вядомага даследчыка М.Матусевіча аб колькасці цэнзавых прадпрыемстваў у Беларусі ў 1900 г. (799) і 1913 г. (1282) — без тлумачэння, якія прадпрыемствы адносяцца да гэтай катэгорыі. Фабрыкі і мануфактуры, пра якія ішла гаворка ў папярэднім параграфе, знікаюць. Але аўтар не заўважае гэтага, як і праблемы супастаўляльнасці паказчыкаў Болбаса за 60—90-я г. і Матусевіча за 1900—13 г. (У сувязі са сказаным патлумачым, што пэўны час у савецкай эканамічнай статыстыцы ў паняцце „цэнзавая прамысловасць” уключалі фабрыкі, якія мелі 16 і больш рабочых, мануфактуры з колькасцю рабочых 30 і больш, усе спіртавыя заводы і вальцавыя млыны з 5 і больш паставамі незалежна ад колькасці рабочых.) Значыць, у паняцці „цэнзавая прамысловасць” аб’яднаны адносна буйныя мануфактуры і фабрыкі. Асобных, дастаткова поўных статыстычных звестак аб колькасці мануфактур і фабрык за 1900—13 г., на жаль, няма. Таму параўноўваць статыстыку М.Болбаса і М.Матусевіча нельга.

Услед за цэнзавымі прадпрыемствамі ў табліцы В.Лютавай ідзе радок „колькасць дробных прадпрыемстваў (менш як 16 рабочых)”. На 1900 г. іх паказана 100 (?), а на 1913 — 129 (?). Паводле падлікаў Матусевіча, дробных прадпрыемстваў (з колькасцю рабочых 6—15 на кожным) у Беларусі ў 1900 г. налічвалася 7297, а ў 1913 г. — 7778. Асобна дадзены ім паказчык саматужна-рамесных прадпрыемстваў (з колькасцю рабочых да 5): у 1900 г. 77 050 і ў 1913 г. — 90 763[8]. Трэці радок у табліцы В.Лютавай паказвае ўдзельную вагу „у агульнай вытворчасці прамысловай і рамеснай (прадукцыі?)”: у 1900 г., адпаведна, 33 і 57,8%, а ў 1913 г. 46,5 і 67,3%. Адкуль што бярэцца і што атрымліваецца ў выніку, вызначыць немагчыма. Адно ясна: такія „рэбусы” у навучальным дапаможніку недапушчальныя. Паказальна і тое, што ніякага аналізу таблічных паказчыкаў у тэксце няма.

Выклікаюць пытанні і іншыя сцвярджэнні В.Лютавай. На с.327 і 330 адзначана, што прырост колькасці рабочых у 1913—1915 (?) г. быў удвая большы, чым у 1900—1908 г. Здзіўляюць храналагічныя рамкі першага перыяду. Нідзе ў навуковай літаратуры перыяд 1913—1915 г. не фігуруе, бо першыя 1,5 гады ў ім — даваенныя, а астатнія адносяцца да ваеннага часу, калі прамысловасць Беларусі была дэзарганізавана, а з верасня 1915 г. чвэрць беларускай тэрыторыі ўжо знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. Дзе В.Лютава знайшла звесткі па колькасці рабочых у Беларусі за гэты перыяд, здагадацца немагчыма. На с.333 гаворыцца пра арганізацыю нейкага „асабістага (?) фонду для стварэння рускіх пасяленняў у Паўночна-заходнім краі”, які ўтварыўся (?) за кошт ліквідацыі казённых зямель” (?).

Блытана выкладзена пытанне аб прыняцці ў 1911 г. закона, якім прадугледжвалася ўвядзенне ў 6 беларуска-украін скіх губернях выбарнага земства. „Каб пераадолець супраціўленне буйных землеўладальнікаў, — піша аўтар, — П. Сталыпін схіліў Мікалая II зацвердзіць законапраект надзвычайным парадкам — распусціць на 3 дні Думу і Дзяржаўны савет і падпісаць указ” (333). Зразyмець гэтую фразу немагчыма, бо В.Лютава не сказала, што законапраект пасля прыняцця Дзяржаўнай думай паступіў у Дзяржаўны савет, дзе быў адхілены, паколькі прадстаўленыя ў ім буйныя землеўласнікі не пагаджаліся з паніжэннем удвая маёмаснага цэнзу для выбаршчыкаў. У склад губернскіх і павятовых земскіх сходаў, паводле аўтара, „аўтаматычна ўваходзіў кіраўнік сялянскага пазямельнага банка (?!), ці асоба, якую ён упаўнаважваў”. „Кіраўнік” агульнарасійскага Сялянскага банка тут згаданы зусім недарэчы. Іншая справа — упаўнаважаныя мясцовых аддзяленняў банка. Ды і яны, відаць, уваходзілі не ў земскія сходы, а ў земскія ўправы, якія выбіраліся сходамі. У параграфе дэкларуецца, што ўвядзенне земстваў мела прагрэсіўнае значэнне. Ніводным фактам гэта, на жаль, не падмацоўваецца. Разам з тым сцвярджаецца, што „земствы тут не сфарміравалі мясцовага самакіравання”(?!). А чым жа самі яны ў такім разе з’яўляліся? Памылковыя звесткі прыведзены аб скарачэнні памешчыцкага і росце сялянскага землеўладання ў 1906—10 г. (334). Першае зменшылася не на 3%, а на 7,2%, а другое павялічылася не на 26, а на 21,4%[9]. Уплыў сталыпінскай і земскай рэформаў на развіццё сельскай гаспадаркі Беларусі ў азначаны перыяд застаўся не раскрытым.

Глава 2 прысвечана гісторыі грамадска-палітычных, нацыянальна-вызваленчых і класавых рухаў ад пачатку 60-х г. ХIХ ст. да першай сусветнай вайны. Пры гэтым узнікае сумненне, наколькі дакладна адпавядае назва главы („Грамадска -палітычнае жыццё Беларусі”) сюжэтам, якія асвятляюцца ў ёй. Аўтар параграфа „Паўстанне 1863—1864 г. у Польшчы, Літве і на Беларусі” І.Л.Качалаў з самага пачатку робіць акцэнт на тым, што ўступкі Аляксандра II палякам у другой палове 50-х г. „не аслабілі, а наадварот, узмацнілі антырускія (?) настроі сярод грамадства”. Чаму „антырускія”, а не, напрыклад, „антыцарскія”, ці „нацыянальна-вызваленчыя”? Музей старажытнасцяў, заснаваны ў Вільні ў 1858 г. дзякуючы намаганням братоў Тышкевічаў, А.Кіркора і іх паплечнікаў на беларускіх калекцыях, па словах аўтара, „адразу стаў духоўным асяродкам ваяўнічага паланафільства ” (?) і ледзь ці не паклаў пачатак адкрытай прапагандзе барацьбы „супраць рускага ўрада”. Такіх адкрыта мураўёўскіх нотак у асвятленні гэтай тэмы ў беларускай гістарыяграфіі не заўважалася з канца 30-х г.[10].

Новы акцэнт зроблены і ў ацэнцы „Мужыцкай праўды”. „Пераважнае значэнне” гэтай газеты аўтар бачыць не ў разгортванні рэвалюцыйна-дэмакратычнай агітацыі сярод сялян, а „ў гісторыі нацыянальнай культуры і мовы” (337). Кідаецца ў вочы і тое, што „Пісьмы з-пад шыбеніцы” К.Каліноўскага ўвогуле не згадваюцца ў параграфе.

Недакладна асвятляецца пачатак падрыхтоўкі паўстання. Уздым маніфестацыйнага руху ў Польшчы пачаўся не ў 1860, а ў лютым 1861 г. Восенню 1861 г. „чырвоныя” ўтварылі ў Варшаве падпольны Гарадскі камітэт, а не „гарадскі Камітэт руху”, як піша аўтар. „Камітэт руху” быў утвораны „чырвонымі” ў Вільні і менавіта на яго аснове летам 1862 г. узнік Літоўскі правінцыяльны камітэт на чале з Л.Звяждоўскім, які прызнаў кіраўніцтва з боку варшаўскага Цэнтральнага нацыянальнага камітэта (так з мая 1862 г. стаў называцца Гарадскі камітэт). Насуперак сцвярджэнню І.Качалава „белыя” да контррэвалюцыйнага перавароту ў Вільні 11 сакавіка 1863 г. не ўваходзілі ў склад ЛПК. Распрацоўваючы аграрную праграму, правыя „чырвоныя” не прадугледжвалі частковай канфіскацыі памешчыцкай зямлі для надзялення сялян, а гатовы былі неадкладна перадаць ім ва ўласнасць без выкупу і часовааба вязаных адносін (з наступнай кампенсацыяй памешчыкам за кошт дзяржавы) тыя надзелы, якія сяляне ўжо атрымалі па рэформе 19 лютага. Пра гэта ды пра надзяленне беззямель ных сялян за ўдзел у паўстанні 3 моргамі зямлі на сям’ю абвяшчалася ў аграрных дэкрэтах ЦНК ад 10/22 студзеня 1863 г. Перамовы з Герцэнам у Лондане ў кастрычніку 1862 г. вялі не левыя „чырвоныя”, а афіцыйныя прадстаўнікі ЦНК, які ў цэлым у той час стаяў на платформе правых „чырвоных”.

Але галоўным недахопам у асвятленні падрыхтоўкі да паўстання і самога паўстання з’яўляецца тое, што І.Качалаў ні словам не згадаў пра вядомыя прынцыповыя разыходжанні К.Каліноўскага па аграрна-сялянскім і нацыянальным пытаннях і з „белымі”, і з правымі „чырвонымі”. Чамусьці не адзначана, што Каліноўскі ў кастрычніку 1862 г. узначаліў ЛПК, што на пасяджэннях ЛПК разгортваліся надзвычай вострыя спрэчкі па праграмных пытаннях паміж Каліноўскім і прадстаўніком ЦНК у Вільні Н.Дзюлёранам. Справа дайшла нават да выключэння апошняга са складу ЛПК. Не згаданыя перамовы прадстаўнікоў Каліноўскага з ЦНК у Варшаве ў канцы 1862 г. аб раўнапраўі і віленскага, і варшаўскага паўстанцкіх цэнтраў, аб вяртанні да „Літвы” Беластоцкага ваяводства і іншых пытаннях. Не прааналізаваны адпаведныя матэрыялы следства, сведчанні Я. Гейштара, Ю.Яноўскага, В.Ратча пра погляды і пазіцыі Каліноўскага, вымушанага падтрымаць абмежаваную праграму паўстання і пагадзіцца з тым, што яно насуперак дамове з Варшавай было абвешчана без узгаднення з Вільняй. Таму кульмінацыйная падзея барацьбы левых „чырвоных” на чале з Каліноўскім за кіраўніцтва паўстаннем у Літве і Беларусі, а менавіта — роспуск 11 сакавіка 1863 г. па загаду Польскага нацыянальнага ўрада Часовага ўрада Літвы і Беларусі і замена яго „белым” Аддзелам кіраўніцтва правінцыямі Літвы — застанецца незаўважанай чытачом кнігі, ці, у кожным разе, незразумелай яму.

У параграфе неаднаразова адзначаецца імкненне польска-літоўска-беларускіх „чырвоных” да ўзаемадзеяння з расійскай рэвалюцыйна-дэмакратычнай арганізацыяй „Зямля і воля”, яе лонданскім і пецярбургскім цэнтрамі. Аднак нідзе не тлумачыцца, чаму паўстанне ў Польшчы, Літве і Беларусі не было падтрымана ў Расіі са зброяй у руках, чаму голас „Колакала” у падтрымку паўстання застаўся „гласом вопиющего в пустыне”.

Паводле ацэнкі М.Мураўёва, паўстанне на тэрыторыі Літвы-Беларусі было падаўлена да пачатку верасня 1863 г. Аднак І.Качалаў сцвярджае іншае, а менавіта, што ваенныя дзеянні паўстанцаў тут былі спынены паводле загаду Польскага нацыянальнага ўрада ад 28 жніўня 1863 г. Гэта новае слова ў гістарыяграфіі паўстання. Застаецца невядомым, праўда, на чым яно грунтуецца, як і тое, што пасля такога загаду трымала Каліноўскага ў Вільні ўсе наступныя месяцы аж да арышту 29 студзеня 1864 г.

У параграфе 2 пры асвятленні сялянскага і рабочага руху ў 60—90 г. І. Качалаў выкарыстаў састарэлыя статыстычныя звесткі адпаведных параграфаў другога тома „Гісторыі Беларускай ССР”, цалкам праігнараваўшы спецыяльныя манаграфіі У.П.Крука (1993) і М.В.Біча (1983), у якіх распрацавана і прааналізавана непараўнальна больш поўная статыстыка выступленняў сялян і рабочых, выяўлена іх дынаміка па відах і формах барацьбы, прыведзены шматлікія новыя факты. Асабліва неадэкватна паказаны рабочы рух. „Нярэдка, — піша аўтар, — хваляванні суправаджаліся разгромам абсталяван ня, заводскіх будынкаў, лавак, кантор, а то і забойствам упраўляючых” (342). Аднак такіх выступленняў рабочых у Беларусі не зафіксавана зусім. У якасці перадавога атраду мясцовага пралетарыяту І.Качалаў выдзяляе чыгуначнікаў, да якіх неправамерна далучае і будаўнікоў чыгунак, нягледзячы на тое, што яны фактычна з’яўляліся сялянамі і толькі часова ператвараліся ў наёмных работнікаў (чарнарабочых). Менавіта з гэтай прычыны іх пратэст супраць жорсткай эксплуата цыі і невыносных умоваў побыту выяўляўся ў тыпова сялянскіх формах — групавых уцёках з месцаў працы і падачах скаргаў вышэйшаму начальству.

Прыкрае ўражанне выклікаюць прыведзеныя ў кнізе факты выступленняў рабочых, да непазнавальнасці заблытаныя І.Качалавым. Першым згадваецца выступленне „на будаўніцтве чыгуначнай дарогі” (?) Вільня-Баранавічы ў 1864 г. Храналагічна першае хваляванне рабочых у Беларусі сапраўды адбылося ў 1864 г. на будаўніцтве чыгункі, але на лініі Дынабург-Віцебск (у Дрысенскім павеце), а лінія Вільня-Баранавічы будавалася ў 1884 г. Другі з адзначаных фактаў — забастоўка рабочых майстэрняў Маскоўска-Брэсцкай чыгункі. Дзе, у якім горадзе яна адбылася, аўтар чамусьці не паведаміў. Сканчаецца пералік паведамленнем, што ў 1886 і 1894 г. баставалі „будаўнікі” Лібава-Роменскай чыгункі ў Гомелі. Вядома, аднак, што гэтая чыгунка ў межах Беларусі ўведзена ў эксплуатацыю ў 1873 г., і з гэтай прычыны яе будаўнікі ніяк не маглі ўдзельнічаць у забастоўках 1886 і 1894 г., якія былі арганізаваны рабочымі Гомельскіх майстэрняў Лібава-Роменскай чыгункі. Не адпавядае сапраўднасці заява аўтара пра тое, што ў пачатку 80-х г. на рабочы рух Беларусі значны ўплыў аказалі масавыя забастоўкі пралетарыяту Польшчы.

У параграфе 2 асвятляецца таксама народніцкі і сацыял-дэмакратычны рух. Адносіны народнікаў да капіталізму выказаны коратка: „Ім не падабаўся (?) капіталізм, які суправаджаўся (?) пралетарызацыяй дробных уласнікаў”. Сутнасць і значэнне публіцыстыкі народнікаў-беларусаў першай паловы 80-х г. засталіся не раскрытымі. Праігнараваўшы адпаведныя публікацыі, аўтар не адзначыў галоўнае ў іх дзейнасці — тое менавіта, што яны тэарэтычна абгрунтавалі існаванне самастойнага беларускага этнасу і сфармулявалі права беларусаў на ўласную дзяржаўнасць. Групы народнікаў-беларусаў былі зліквідаваны ў сярэдзіне 80-х г. Ніякіх звестак пра тое, што яны, па словах І.Качалава, перажывалі нейкі „значны крызіс”, няма. Ліберальная плынь у народніцтве памылкова называецца „рэфарматарскай”. Ліберальныя народнікі паўстаюць у ролі нейкіх дзяржаўных дзеячаў („галоўную ўвагу звярнулі на рэфармаванне (?) зямельнага заканадаўства”) . Беспадстаўна сцвярджаецца, што ў пляханаўскай групе „Вызваленне працы” актыўна ўдзельнічалі беларускія народнікі А. Трусаў і С.Ляўкоў, паэт-дэмакрат А.Гурыновіч („удзел” першага з іх абмежаваўся фактам продажу групе друкарні; другі працаваў у гэтай друкарні ў якасці наборшчыка, але членам групы не з’яўляўся; трэці ў пачатку 90-х г. усяго толькі спрабаваў выпісаць у Пецярбург для нелегальнага студэнцкага гуртка некаторыя выданні групы).

У параграфе застаўся зусім не раскрытым працэс утварэння агульнагарадскіх сацыял-дэмакратычных арганізацый у заходніх губернях, які адбываўся на аснове пераходу ад вузкай гуртковай прапаганды марксізму да масавай эканамічнай агітацыі сярод рабочых. Гэты працэс у Беларусі і Літве пачаўся раней, чым у Пецярбурзе, і паводле ўласнай праграмы, выкладзенай у рукапіснай брашуры А.Крэмера „Аб агітацыі”. Таму беспадстаўнай з’яўляецца спроба аўтара адрадзіць схему мясцовага гістпарта пры ЦК КПБ, паводле якой „пералом” (?) у дзейнасці сацыял-дэмакратычных арганізацыяў Беларусі наступіў пасля 1895 г., калі ў Пецярбургу пад кіраўніцтвам Леніна быў створаны „Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа”. Мясцовыя сацыял-дэмакратычныя арганізацыі на пачатковым этапе сваёй дзейнасці выключнае значэнне надавалі эканамічнай, а не палітычнай агітацыі, як сцвярджаецца ў кнізе (345).

Цалкам па-за ўвагай аўтара засталіся ўздым рабочага руху ў Беларусі і якасныя змены ў ім у другой палове 90-х г., утварэнне і дзейнасць рэгіянальных сацыял-дэмакратычных арганізацый (Рабочага саюза Літвы і Бунда). Не згаданы і факт правядзення ў Менску I з’езда РСДРП.

Выклікае здзіўленне заключная выснова параграфа, у якой аўтар канстатуе, што ў „другой палове ХIХ ст. рэвалюцыйны рух на Беларусі, як і ва ўсёй Расіі, яшчэ не дасягнуў сваёй асноўнай мэты — самадзяржаўе і звязаная з ім сацыяльна-эканамічная і палітычная сістэма працягвалі існаваць”. Для чаго і дзеля каго гэта гаворыцца?

З выкарыстання састарэлай, апублікаванай у другім томе „Гісторыі Беларускай ССР” статыстыкі выступленняў рабочых (275—276), пачынае параграф 3 і В.Лютава. Пры гэтым дапускае адвольныя маніпуляцыі з паказчыкамі (345). На пазначаных старонках другога тома прыведзеныя дадзеныя за 1901—04 г. аб колькасці эканамічных і палітычных стачак (58) і вулічных дэманстрацыяў (25), якія параўноўваюцца з адпаведнымі паказчыкамі за папярэдні 6-гадовы перыяд (53 стачкі і 8 дэманстрацыяў). В.Лютава адносіць першыя два паказчыкі да перыяду 1900(?)—1904 г., прычым дэманстрацыі ператварае ў палітычныя забастоўкі . Для параўнання прыводзіць і два другія паказчыкі (53 і 8), адносячы іх таксама да 6-гадовага папярэдняга перыяду, хоць у ім пасля далучэння (без пераразліку дадзеных) 1900 г. да наступнага перыяду засталіся не 6, а 5 гадоў. Навошта спатрэбіліся скажэннні ў статыстыцы, зразумець немагчыма.

А на с.350 сутыкаемся з новым статыстычным „сюрпрызам”. Тут В.Лютава выкарыстала вынікі падлікаў выступленняў рабочых з манаграфіі М.В.Біча „Рабочее движение в Белоруссии в 1861—1904 г.” (ці з яго ж тэкста ў „Нарысах гісторыі Беларусі”, ч.I. Мінск, 1994). Падсумаваўшы колькасць эканамічных і палітычных стачак і дэманстрацыяў за 1901—04 г. (масоўкі пакінутыя без увагі), яна атрымала 467 „розных выступленняў”, забыўшыся, відаць, што на с.345 сума стачак і дэманстрацый за той жа перыяд складае 83 (58+25). На с.349, выкарыстаўшы дадзеныя другога тома „Гісторыі Беларускай ССР”, аўтар адзначыла, што ў 1900—03 г. пераважалі эканамічныя стачкі, а на с.350 фігуруюць паказчыкі з манаграфіі М.Біча, якія сведчаць, што палітычныя стачкі ў 1903 г. па колькасці ўдзельнікаў больш чым удвая пераўзыходзілі эканамічныя. Ні аўтар, ні рэдактары не заўважылі гэтых відавочных супярэчнасцяў. Як жа з імі разбярэцца чытач, студэнт, якому адрасавана кніга?

Галоўны сюжэт параграфа 3 — фармаванне палітычных партыяў. Асвятленне яго В.Лютава пачынае блытанай, па сутнасці памылковай, характарыстыкай перыяду. „Асаблівасцю палітычнага развіцця , — піша яна, — было тое, што ў сувязі з параўнальна нядоўгім існаваннем капіталістычных адносін працэс класавай дыферэнцыяцыі (?) і фарміравання нацыянальнай самасвядомасці на Беларусі (?) не скончыўся” (?). „Класавая дыферэнцыяцыя” пачалася ў Беларусі ў эпоху разлажэння першабытнаабшчыннага ладу і завяршылася ў ХIII—ХVI ст. з’яўленнем і юрыдычным афармленнем класаў-ста наў феадальнага грамадства, на аснове разлажэння якіх пад уплывам буржуазных рэформаў і развіцця капіталістычных адносінаў у 60—90-я г. ХIХ ст. адбываўся працэс фармавання класаў новага, буржуазнага грамадства — пралетарыяту і буржуазіі. Гэты працэс, як адзначана вышэй, застаўся неасветле ным у папярэдніх тэкстах. А тут, у сувязі з фармаваннем палітычных партыяў у канцы ХIХ — пачатку ХХ ст., В.Лютава характарызуе яго зусім неадпаведным паняццем „класавая дыферэнцыяцыя”.

Не можа не выклікаць пытанняў і тэза наконт незавершанасці фармавання нейкай адзінай нацыянальнай самасвядомасці ў шматнацыянальнай Беларусі. Хіба не завяршыўся гэты працэс сярод мясцовых польскіх і рускіх дваран-земле ўласнікаў, расійскіх і русіфікаваных мясцовых чыноўнікаў, інтэлігенцыі, праваслаўнага і каталіцкага духавенства, а таксама яўрэйскай гандлёвапрамысловай буржуазіі і інтэліген цыі, якая ў значнай частцы актыўна далучылася да розных кірункаў сіянісцкага руху і ў той ці іншай ступені падтрымала ідэю аб існаванні яўрэйскай нацыі? Незавершанасцю класавай дыферэнцыяцыі і фармавання „нацыянальнай самасвядомасці на Беларусі” аўтар беспаспяхова спрабуе растлумачыць „разнастайнасць палітычных партыяў і напрамкаў (у тым ліку агульнарасійскіх)” і „ярка акрэслены нацыянальны фактар у дзейнасці многіх з іх” (?). Да ліку „перлаў” можна аднесці і тэзу аб тым, што характэрнай рысай палітычнага жыцця ў Беларусі ў 1900—04 г. была „амаль поўная адсутнасць палітычных свабод ва ўмовах самадзяржаўя ” (?).

На с.346—347 прыведзены звесткі пра узнікненн е СДКП і СДКПіЛ, Бунда, РСДРП і яе фракцый (бальшавікоў і меншавікоў), РППВР і ПСР, аднак іх праграмы і ідэйна-палітычныя пазіцыі, месца і роля ў рэвалюцыйным руху Беларусі не ахарактарызаваны. Ацэнка арганізацыйных узаемаадносін бальшавікоў і меншавікоў завяла аўтара (у параграфе з храналагічнымі рамкамі 1900—04 г.) ажно ў 1912 г., калі Ленін, цытуем, „адмовіўся ад сур’ёзнага супрацоўніцтва з меншавікамі”, а яны, у сваю чаргу, „зрабілі тое самае (?) у адносінах да бальшавікоў”. У якасці тэарэтычнай адметнасці ПСР, між іншым, адзначана яе імкненне „стварыць самабытны, нацыянальны (?) сацыялізм”.

Асабліва не пашанцавала ў асвятленні В.Лютавай ППС, Бунду і сіянісцкім партыям. Характарыстыкі ім дадзены адвольныя, унутрана супярэчлівыя, далёкія ад гістарычных рэаліяў. Галоўная праграмная мэта ППС — аднаўленне незалежнай польскай дзяржавы — не названа. „Частка яе дзеячоў, — піша В.Лютава, — выступала за саюз польскіх і рускіх рэвалюцыянераў супраць самадзяржаўя (дзеля чаго?), астатнія адмовіліся ад сацыяльнай барацьбы з царызмам (?) і прапагандавалі ідэю паўстання (супраць каго?) разам з беларусамі, літоўцамі і ўкраінцамі з мэтай устанаўлення незалежных нацыянальных рэспублік” (348).

Бундам, паводле Лютавай, „кіравалі не схільныя да радыкалізму рэвалюцыянеры” (346). А хіба ўвогуле могуць быць рэвалюцыянеры, не схільныя да радыкалізму? Нідзе не адзначана, што Бунд быў адным з заснавальнікаў РСДРП і знаходзіўся ў яе складзе да лета 1903 г., што ў 1898—1903 г. ён прадстаўляў у Беларусі РСДРП і кіраваў рабочым рухам, што пераход рабочых Беларусі ад эканамічнай да палітычнай барацьбы ў пачатку ХХ ст. адбыўся менавіта пад яго кіраўніцт вам, што на II з’ездзе РСДРП дэлегацыя Бунда галасавала за рэвалюцыйную праграму (з пунктам аб дыктатуры пралетарыяту!), распрацаваную рэдакцыяй „Искры”. Не адзначаны і разыходжанні Бунда з РСДРП па арганізацыйных пытаннях, якія прывялі яго да выхаду з агульнарасійскай рабочай партыі, што, у сваю чаргу, выклікала неабходнасць для апошняй стварэння сваіх, незалежных ад Бунда, арганізацый у беларускіх губернях. Усё гэта абыдзена. У выніку для чытача кнігі застануцца незразумелымі не толькі пазіцыі і роля Бунда ў рабочым руху Беларусі, але і ўмовы ўтварэння і дзейнасці тут груп і камітэтаў РСДРП. Замест асвятлення рэальнай гісторыі В.Лютава на с.348 прапануе чытачу прымітыўныя разважанні -выдумкі. „Яго (Бунда) рэвалюцыйнае крыло, — піша аўтар, — змыкалася з пралетарыятам іншых нацыянальнасцяў (?) у барацьбе супраць самадзяржаўя , правыя ж стаялі на нацыяналі стычных пазіцыях, працуючы толькі сярод яўрэйскага насельніцтва (у гэтым нацыяналізм?) і выступаючы за буржуазна -дэмакратычную рэспубліку ” (яе можна было ўсталяваць без барацьбы з самадзяржаўем?). Цалкам памыляецца аўтар, сцвярджаючы, што на базе правага крыла Бунда ў 1905 г. была сфармавана Сіянісцка-сацыялістычная рабочая партыя. Такой жа памылковай з’яўляецца і тэза, быццам „Паалей-Цыён” быў „партыяй артадаксальных сіяністаў”.

Па ўсім тэксце параграфа Бунд падаецца не як сацыял-дэмакратычная арганізацыя, а на с.350 ён фактычна абвяшчаецца нацыяналістычнай арганізацыяй яўрэйскай ліберальнай буржуазіі. Аднак на с.352, у высновах, чытач сустрэнецца з новым „сюрпрызам”: тут аўтар без тлумачэнняў адносіць Бунд да сацыял-дэмакратычнага крыла рэвалюцыйна-дэмакратыч нага лагера. Разбірайся, студэнт!

Сацыял-дэмакратыю ў Беларусі В.Лютава фактычна атаясамлівае з мясцовымі групамі і камітэтамі РСДРП, якія ўзніклі пасля II з’езда партыі (347). Пры гэтым да неверагоднасці перабольшвае маштабы іх дзейнасці і ўплыву на масы, сцвярджаючы, быццам „напярэдадні рэвалюцыі паліцыя выявіла выданні РСДРП у 134 населеных пунктах Беларусі, і іх колькасць раўнялася колькасці выданняў (ці месцаў распаўсюджання выданняў?) іншых партый і груп”.

Адносна больш узважана асветлена ўзнікненне БСГ і яе палітычнае аблічча. Аднак праграма БСГ паказана з істотнымі купюрамі, недакладна. Чамусці зусім не кранаецца пазіцыя па нацыянальным пытанні, а менавіта — імкненне БСГ да стварэння пасля ліквідацыі царызму незалежнай Беларускай дэмакратычнай рэспублікі, заяўленае ў праграме 1903 г. Наконт права народаў Расіі на аўтаномію ў гэтай праграме не гаварылася нічога. Не было ў ёй палажэння пра абуджэнне нацыянальнай самасвядомасці беларусаў і патрабавання нацыянальнай школы, пра што сцвярджае В.Лютава. Абыйдзена па сутнасці і аграрная праграма, якая прадугледжвала сацыялізацыю зямлі і ўраўняльнае размеркаванне яе паводле працоўнай нормы. Не сказана, што шлях да сацыялістычнай гаспадаркі БСГ бачыла ў распаўсюджанні „ідэі ўсестаронняга сябравання і таварыстваў”, г.зн. добраахвотнай кааперацыі. Няясна, у чым выяўляўся нацыяналізм Грамады, а таксама „значны ўплыў” на беларускі нацыянальны рух польскага і расійскага вызваленчага рухаў (349).

Канстатуючы прыналежнасць БСГ да народніцкай плыні ў рэвалюцыйна-дэмакратычным лагеры, В.Лютава нечакана зрабіла абсалютна нелагічную выснову: „правае крыло беларускага нацыянальнага руху арганізацыйна аформілася значна пазней за рэвалюцыйна-дэмакратычнае” (352). Ніякіх фактаў, якія пацвярджалі б дадзеную псеўдавыснову, у параграфе няма.

„Да пачатку рэвалюцыі 1905—1907 г.,— сцвярджае В.Лютава, — сфарміраваліся тры палітычныя лагеры” (350). Аднак неўзабаве сама абвяргае гэтую тэзу, заяўляючы, што партыі кансерватыўнага і ліберальна-буржуазнага лагераў пачалі фармавацца толькі ў другой палове 1905 г. Пры асвятленні гэтага сюжэта аўтар выходзіць за храналагічныя рамкі параграфа. Сітуацыя ў Беларусі, звязаная з ўтварэннем правых і ліберальна-буржуазных арганізацыяў, ахарактарызавана занадта спрошчана і недакладна.

Нельга не звярнуць увагу на „трохчасткавую” назву параграфа 3 — „Фарміраванне палітычных партый. Нацыяналь нае адраджэнне. Першыя палітычныя арганізацыі”. Тэза пра нацыянальнае адраджэнне цьмяная (якая ўласна нацыя маецца на ўвазе). У адносінах да беларускага этнасу яна відавочна дачасная, бо беларускае нацыянальнае адраджэнне пачалося ў перыяд рэвалюцыі 1905—07 г. і разгарнулася ў „нашаніўскі” перыяд. Аўтар, здаецца, адносіць яе да сюжэту пра ўтварэнне БСГ, але ён, гэты сюжэт, „закрываецца” тэзай „фарміраван не палітычных партый”. Відавочна лішняя ў загалоўку і тэза „першыя палітычныя арганізацыі”.

„Трохчасткавы” і не зусім дакладны загаловак мае і параграф 4 „Рэвалюцыя 1905—07 г. Палітычнае становішча ў паслярэвалюцыйныя гады (?). „Нашаніўскі перыяд” беларускага нацыянальнага руху” (аўтар В.Лютава). У ім таксама нямала адступленняў ад гістарычных рэаліяў. Да ліку памылковых адносяцца сцвярджэнні пра тое, што многія сялянскія выступленні ў студзені—красавіку 1905 г. мелі палітычны характар, што найбольш значнай у Беларусі ў гэты час была дзейнасць арганізацыяў эсэраў, што тактыка, распрацаваная III з’ездам РСДРП, дазволіла згуртаваць рэвалюцыйныя сілы, што пасля з’езду „выступленні рабочых адбываліся нярэдка пад аб’яднаным кіраўніцтвам РСДРП, эсэраў, бундаўцаў, БСГ”, што „булыгінская” Дума атрымала заканадаўчыя паўнамоцт вы (345—356).

Бунд, эсэры, БСГ, заяўляе аўтар, не звязвалі байкот Думы з узброеным паўстаннем. Але гэта пярэчыць вядомым фактам. Адозву „Да ўсяго народа” ад 7 снежня 1905 г., якая фактычна заклікала да ўзброенага паўстання, разам з Пецярбургскім саветам рабочых дэпутатаў і РСДРП падпісалі Бунд і ПСР. Яна, дарэчы, была перавыдадзена Мінскім кааліцыйным саветам, у які ўваходзілі прадстаўнікі мясцовых камітэтаў РСДРП, Бунда і ПСР, і Віцебскім камітэтам ПСР[11]. БСГ у пачатку снежня 1905 г. перавыдала ў перакладзе на беларускую мову Маніфест Пецярбургскага савета рабочых дэпутатаў, Галоўнага камітэта Усерасійскага сялянскага саюза, ЦК і АК РСДРП, ЦК ПСР і ЦК ППС, які заклікаў да ўсенароднага фінансавага байкоту царскага ўрада, і далучыла свой подпіс да згаданых арганізацыяў і партыяў. Сумесныя палітычныя акцыі такога кшталту Ленін ацэньваў як праявы тактыкі левага блоку, як спробу ажыццявіць на справе „ідэю дыктатуры пралетарыята і сялянства”[12].

Не адпавядаюць сапраўднасці сцвярджэнні, што ў БСГ у кастрычніку 1905 г. „узмацніўся раскол”, што „буржуазна -дэмакратычнае крыло яе з ухваленнем сустрэла царскі маніфест” (357).

У параграфе па сутнасці абыдзены пытанні, звязаныя з I і II Дзяржаўнымі думамі. В.Лютава абмежавалася толькі канстатацыяй таго, што на выбарах у II Думу ў Беларусі левыя партыі пацярпелі паражэнне, а перамаглі „дзве шавіністыч на-клерыкальныя групоўкі — руская праваакцябрысцкая і польская аўтанамісцкая, якія адмаўлялі існаванне беларуска га этнасу і нацыянальных інтарэсаў беларускага народа” (359). Гэта пры тым, што па краіне ў цэлым левыя партыі атрымалі ў Думе 222 месцы з 384. Кантраснасць сітуацыі кідаецца ў вочы, патрабуе тлумачэння, якога, на жаль, чытач у кнізе не знойдзе.

Вельмі скупа (на паўтары старонкі) асветлены „нашаніўскі перыяд” беларускага нацыянальнага руху. Аўтар канстатуе, з аднаго боку, распад падпольнай БСГ пасля трэцечэрвеньска га дзяржаўнага перавароту, а з другога — інтэнсіўны працэс умацавання ў ім „рэвалюцыйна-дэмакратычных сіл”. Фактаў, якія пацвярджалі б гэтую тэзу, не прыводзіцца. Невядома і ў чым праяўляўся згаданы працэс. Галоўнае месца ў „Нашай Ніве”, на думку Лютавай, адводзілася матэрыялам, якія адлюстроўвалі нацыянальны характар беларусаў (?). Барацьба „Нашай Нівы” супраць курса ўрадавай палітыкі на раскол беларускага насельніцтва па канфесійнай прыкмеце на „рускіх” і „палякаў” і асімілятарскай дзейнасці расійскіх і польскіх шавіністычных груповак за прызнанне факта існавання самастойнага беларускага этнасу і яго права на роўнасць з іншымі народамі ў кнізе, на жаль, не паказана. Няслушна расстаўле ны акцэнты ў фразе: „Намаганнямі яе („Нашай Нівы”) выдаўцоў і актыву выхавана і далучана да вызваленчай барацьбы плеяда пісьменнікаў-класікаў ” (названы Я.Купала, Я.Колас, А.Пашкевіч, М.Багдановіч, А.Гарун, М.Гарэцкі, З.Бядуля, Ц.Гартны). У выніку згаданыя пісьменнікі-класікі выведзены з ліку актыўных суб’ектаў нацыянальнага руху, яго творцаў і кіраўнікоў і ператвораны ў аб’ект уздзеяння выдаўцоў „Нашай Нівы” і яе актыву. Яны апынуліся нават па-за актывам газеты. Дапушчаны і факталагічныя памылкі: часопіс для моладзі называўся не „Лучына”, а „Лучынка”, выданне альманаха „Маладая Беларусь” арганізавала не рэдакцыя „Нашай Нівы”, а пецярбургскае беларускае выдавецтва „Загляне сонца і ў наша ваконца”, дарэчы, ні разу не згаданае ў кнізе.

Гісторыі Беларусі перыяду першай сусветнай вайны і Лютаўскай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі прысвечана глава, аўтарам якой з’яўляецца прафесар Г.С.Марцуль. Змест параграфа 1 „Пачатак і прычыны першай сусветнай вайны. Адносіны да вайны розных класаў і партый” амаль цалкам, за выключэннем двух абзацаў, заснаваны на фактуры ўсеагульнай гісторыі і непасрэднага дачынення да гісторыі Беларусі не мае. Адпаведны (да таго ж больш дакладна выкладзены) матэрыял студэнты могуць знайсці ў падручніках па ўсеагульнай і расійскай гісторыі. Навошта было дубляваць яго ў кнізе па гісторыі Беларусі?

Выклікае пытанні і адзін са згаданых „беларускіх” абзацаў, у якім аўтар сцвярджае (369), што „ў Беларусі на пачатку вайны шавіністычна настроены былі большасць багатых сялян і сераднякоў, частка вясковай і гарадской беднаты і нават найбольш адсталыя групы рабочых”. Думаецца, што ў дачыненні да масы працоўных сялян і гараджан нельга ў прынцыпе дастасоўваць паняцце „шавінізм”. Здзіўляе і тое, што аўтар спрабуе вызначыць і нейкія колькасныя суадносіны „шавіністычна настроеных” сялян па іх сацыяльна-класавым становішчы, бо ніхто і ніколі не высвятляў іх у такім разрэзе ні статыстыч нымі, ні сацыялагічнымі метадамі. Незразумелы таксама крытэрый вызначэння „найбольш адсталых груп рабочых”. А заключная фраза абзаца — „Увогуле ж пралетарыят Беларусі адкрыта выступаў супраць імперыялістычнай вайны” (?!) — абсалютна разыходзіцца з гістарычнымі рэаліямі часу і ўводзіць чытача ў зман. Масавыя стыхійныя выступленні прызыўнікоў -сялян у час мабілізацыі ў ліпені 1914 г., якія суправаджаліся разгромам і рабаваннем памешчыцкіх маёнткаў і крамаў яўрэйскіх гандляроў у мястэчках і гарадах, аўтар на с.369 беспадстаўна трактуе як пратэст супраць увядзення жорсткага ваенна-паліцэйскага рэжыму і ацэньвае як „антываенныя”, а на с.374 супярэчыць сабе, заяўляючы, што „гэты рух нельга лічыць рэвалюцыйным, як сцвярджалася раней”.

Блытана асветлена пытанне пра канфедэрацыю Вялікага Княства Літоўскага, абвешчаную Універсалам ад 19 снежня 1915 г. (375). Аўтар тлумачыць гэты дакумент як дамову беларускіх дзеячаў з кіраўнікамі літоўскіх і яўрэйскіх суполак (прапушчаны польскія) „аб усталяванні ў будучай дзяржаве канфедэратыўнага ладу“. Разам з тым заяўляе, што літоўскія, беларускія, польскія і яўрэйскія суполкі „пачалі ўтварэнне канфедэрацыі на аснове незалежнасці Літвы і Беларусі як адзінай дзяржавы “. Адзначае і адозву „Грамадзяне”, выдадзеную ў лютым 1916 г., у якой быццам выкладаліся „прынцыпы палітычнага ладу будучай канферэдэрацыі”. Такім чынам Г.Марцуль паняцце „канфедэрацыя”, выкарыстанае ў названых дакументах як сінонім паняццяў „саюз”, „аб’яднанне” літоўскіх, беларускіх, польскіх і яўрэйскіх арганізацыяў, падае як форму будучага дзяржаўнага ладу Вялікага Княства Літоўскага. На самой справе гэтае пытанне канфедэратамі не вырашалася. Больш за тое, у згаданай адозве да грамадзян прама заяўлялася, што яго павінен быў вырашыць устаноўчы сойм краю, выбраны агульным, роўным, простым і тайным галасаваннем.

Супярэчліва і нематывавана выкладзены пазіцыі нямецкіх уладаў па пытаннях дзяржаўнага ўладкавання акупаванай беларуска-літоўскай тэрыторыі. На с.375 сказана, што яны абвясцілі пра падпарадкаванне заходнебеларускіх зямель „польскай кароне”, а на наступнай — што кайзераўская Германія, імкнучыся ўмацаваць сваю ўладу на захопленай тэрыторыі , ажыццявіла адпаведныя захады, каб, па-першае , не даць магчымасці стварыць самастойную дзяржаву , а па-другое — прадухіліць поўнае засілле Польшчы на гэтых землях”. У святле прыведзенай цытаты немагчыма зразумець падтрымку акупантамі ідэі ўтварэння Літоўскай дзяржавы з уключэннем у яе межы беларускіх земляў, пра якія гаворыцца на с. 377.

Нельга пагадзіцца з надуманым супрацьпастаўленнем дзвюх блізкіх па нацыянальным духу беларускіх газет „Дзянніца” і „Swietaи”, якія ў лістападзе — снежні 1916 г. легальна выдаваліся ў Петраградзе (у кнізе памылкова дададзена „і Мінску”) З.Жылуновічам і Э.Будзькам. Зыходзячы з класавых пазіцый, аўтар фактычна асуджае „Светач” (выдавалася „рэлігійна-клерыкальнымі дзеячамі”, „прапагандавала ідэі адзінства беларусаў незалежна ад іх класавай прыналежнасці, заклікала ўсе беларускія сілы да ажыццяўлення „беларускага нацыянальнага ідэалу”). „Дзянніца” ж, па яго словах, „адлюстроўвала рэвалюцыйна-дэмакратычны характар беларускага нацыянальнага руху” (с.377). Не ўлічвае пры гэтым, што папярэдняя цэнзура, уведзеная на пачатку вайны, нічога падобнага прапусціць у друк не магла. Так што тэзы Г.Марцуля аб „рэвалюцыйна-дэмакратычным” ці „рэвалюцыйна-нацыяналь ным” характары „Дзянніцы” абсалютна няслушныя. Не было патрэбы цэнзарам абвінавачваць газету ў тым, што яна „служыла Германіі”, бо магчымасць публікацыі антырасійскіх, ці пранямецкіх матэрыялаў, як і рэвалюцыйных, была выключана. Як недарэчная ў адносінах да тагачаснай сітуацыі ўспрымаецца фраза: „Дзянніца” прапагандавала думку, што свабоднае развіццё беларускага народа магчыма толькі ў цесным саюзе з рускім народам” (378).

Занадта аб’ёмным атрымаўся агульнарасійскі „фон” і пры асвятленні пачатку Лютаўскай рэвалюцыі (378—381). Нягледзячы на некаторыя адступленні ад ранейшых гістарыягра фічных штампаў, аўтар у галоўным застаўся на зыходных бальшавіцка-ленінскіх пазіцыях. Кіруючыся ленінскімі ўстаноўкамі, ён папракае меншавіцка-эсэраўскае кіраўніцтва Саветаў за тое, што яно баялася ўзяць уладу ў свае рукі і пайшло на змову з буржуазіяй у справе стварэння Часовага буржуазнага ўрада (380). На с.382 Г.Марцуль асуджае фактычнае падпарадкаванне мясцовых Саветаў органам Часовага ўрада і ўдзел іх у фармаванні гэтых органаў. Пытанне, да чаго прывяло б узяцце ўлады Саветамі ў красавіку 1917 г., магчымае ў Петраградзе і крайне праблематычнае на ўсёй астатняй тэрыторыі Расіі, на жаль, не разглядаецца.

Як і раней і па сутнасці тымі ж словамі Г.Марцуль піша пра ўсталяванне ў краіне двоеўладдзя, вызначыўшы яго як „перапляценне дзвюх дыктатур” — дыктатуры буржуазіі, якую ўвасабляў Часовы ўрад”, і „рэвалюцыйна-дэмакратычнай дыктатуры пралетарыяту і сялянства”, г.зн. Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Аўтар не задумваецца, ці правамерна выкарыстанне паняцця „дзве дыктатуры” у дачыненні да палітычна слабога ўрада, які дзейнічаў у краіне з поўнай свабодай слова, друку, сходаў, саюзаў, з аднаго боку, і Саветаў, якія ўдзельнічалі ў фармаванні гэтага ўрада і яго мясцовых органаў, добраахвотна падпарадкоўваючыся ім, з другога.

Апісанне першых дзён Лютаўскай рэвалюцыі ў Менску суправаджаецца сенсацыйным „адкрыццём”. „Былі арыштаваны, — піша Г.Марцуль, — камандуючы фронтам, начальнік штаба, камендант горада” (381). Адным словам, Заходні фронт у пачатку сакавіка 1917 г. быў абезгалоўлены. З кантэксту вынікае, што зрабілі гэта „баявыя дружыны мінскіх рабочых”, якія 2 сакавіка вызвалілі з турмы 400 палітычных зняволеных. Фантастычнасць „адкрыцця” відавочная. Тым не менш яно трапіла ў навучальны дапаможнік для студэнтаў. А з 1996 г. з ім знаёмяцца настаўнікі і вучні агульнаадукацыйнай школы (паводле дапаможніка пад рэдакцыяй Я.К.Новіка і В.А.Цяпловай, адрасаванага вучням 11 класа).

Дзеючыя праграмы па курсу айчыннай гісторыі для 10—11 класаў агульнаадукацыйнай школы патрабуюць асвятлення гісторыі Беларусі ў кантэксце славянскай, еўрапейскай і сусветнай гісторыі з шырокім выкарыстаннем гістарычна -параўнальнага метада. У яшчэ большай ступені такое патрабаванне павінна прад’яўляцца да дапаможнікаў, адрасаваных студэнтам ВНУ. Аднак у разгледжаных раздзелах няма нават спробы такога падыходу да асвятлення айчыннай гісторыі.

Як відаць са сказанага, дадзенае ў кнізе асвятленне гісторыі Беларусі канца ХVIII — пачатку XX ст. ні ў навуковых, ні ў метадычных адносінах не адпавядае патрабаванням да навучальнага дапаможніка.

Міхась Біч


[1]Хрестоматия по истории Белоруссии. Минск, 1977. С.106.
[2]Пачынальнікі. Мінск, 1977. С.131—136.
[3]Беларуская літаратура. Хрэстаматыя. Мінск, 1978. С.104 — 105.
[4]Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т.ІІ. Мінск, 1940. С.372.
[5]Тамсама. С.373 — 374.
[6]Тамсама. С.376.
[7]Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. Мінск, 1972. С.88.
[8]Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.241, 471.
[9]Гісторыя Беларускай ССР. Т.2. С.439 — 440.
[10]Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. Т.ІІ. Мінск, 1940 (Уводзіны).
[11]История рабочего класса БССР. Т.І.С.249.
[12]Ленін. Творы. Т.15. С.344—345.

Наверх

Яковенко, Наталя. Нарис історії України з найдавнійших часів (Андрэй Радаман)

16 снежня, 1998 |


ЯКОВЕНКО, НАТАЛЯ. Нарис Історiї України з найдавнiших часiв до кiнця XVIII столiття: Навч. посiбник для учнiв гуманiт. гiмназiй, лiцеїв, студентiв iст. фак. вузiв, вчителiв. Київ, 1997. 312.

У 1992 г. з iнiцыятывы National Endowment for Democracy (Вашынгтон) i Інстытута Цэнтральна–Усходняй Еўропы (Люблiн) быў створаны калектыў гiсторыкаў Беларусi, Лiтвы, Польшчы i Украiны, мэтай якога стала напiсанне аўтарскiх сiнтэтычных працаў па гісторыі гэтых краін. Ставілася задача паспрабаваць праўдзіва ўзнавіць іх супольнае мiнулае, растлумачыць шэраг крызiсаў у гiсторыi былой супольнай дзяржавы, пазбягаючы звычайных для новачасных нацыянальных гiстарыяграфiй i „дастаткова звыклых для характарыстыкi гiстарычных узаемаадносiн памiж суседзямi“ вобразаў „суседа–ворага“, „захопнiка“ ды „здраднiка“. На працягу некалькiх гадоў у супольных дыскусiях гiсторыкі неаднаразова ўдакладнялі канцэпцыю нарысаў. Урэшце, напрыканцы 1997 г. з’явiлася першая частка ўкраiнскай сінтэзы, аўтарства Наталлі Якавенкі. Дзякуючы поспеху яе апошняй манаграфii „Українська шляхта з кiнця XIV до середини XVII ст. (Волинь i Центральна Україна)“[1], што стала сапраўдным бэстсэлерам сярод навуковых выданняў Украiны 1993 г., iмя даследчыцы добра вядомае не толькi археографам i гiсторыкам, якiя даследуюць гiсторыю Вялiкага Княства Лiтоўскага (i ўжо даўно прызналi навуковы талент даследчыцы)[2], але i шырокай грамадскасцi.

Як падкрэсліла сама Н.Якавенка, чытач не знойдзе ў гэтай кнiзе гатовых адказаў на ўсе пытаннi: вялiкую іх частку аўтар пакiдае адкрытымi, асаблiва ў тых праблемах, якія пакуль належна не распрацаваныя (такімі, на думку даследчыцы, з’яўляюцца, напрыклад, праблема паходжання русаў, сапраўдныя прычыны Руiны, час узнiкнення тэрытарыяльнай i нацыянальнай самасвядомасцi ўкраiнцаў). Не варта шукаць у кнiзе i iдэалагiзаванага набору гераiчна–патрыятычных прыкладаў, бо „выхаваўчай мэце павiнна служыць адпаведная папулярная лiтаратура, тым часам як абавязак навукi — не ўхiляцца ад свайго адлюстравання ў люстэрку, нават калi яно не вельмi прывабнае“. Урэшце няма ў кнiзе i спачування да „ультрапатрыятычных гiпотэз з дылетанцкiм прысмакам, якога б кола праблемаў яны не тычылiся — этнагенезу, вытокаў пiсьмовасцi, дзяржаўных традыцый Запарожскай Сечы цi яшчэ чагосьцi“. Па словах даследчыцы, такiя рэчы маюць права на iснаванне, але не ў навуцы, а побач з ёй.

Структурна кнiга складаецца са звароту да чытача, уступу i 6–цi асноўных раздзелаў. Да асноўнай часткi дададзены спiс лiтаратуры i iмянны паказальнiк.

У звароце да чытача Н.Якавенка раскрывае свае погляды на сутнасць гiсторыi як навукi, звяртаецца да эвалюцыi асноўных гiстарыяграфiчных школ сваёй краiны, паказвае дамiнавальныя на сённяшнi дзень канцэпцыi гiсторыi Украiны i дае кароткi аналiз сутнасцi сучасных гiстарычных даследаванняў украiнскiх гiсторыкаў, якiя прадстаўляюць дыяспару. Але галоўнае, пра што iдзе гаворка ў гэтай частцы працы — яе канцэптуальныя падставы. Аўтар сцвярджае, што мэта перавярнуць сучасныя ўяўленнi пра гiсторыю Украiны пры напiсаннi нарыса не ставiлася, тым больш, што ўвогуле, па перакананнi даследчыцы, такая спроба калi i будзе „гiпатэтычна“ магчымай, то толькi ў выпадку запаўнення тых лакун, якiя дагэтуль або зусiм не вывучаны, або iх праблематыка нясе на сябе цяжар застарэлых, фальсiфiкаваных цi „занадта патрыятычных“ уяўленняў. Да такiх глабальных праблем Н.Якавенка далучае гiсторыю сялянства, урбанiзацыйныя працэсы, аналiз эканомiкi з пункту гледжання „шырокiх геаструктураў“ Брадэля, урэшце, запаўненне ўсiх белых плямаў гiсторыi элiтаў. А таму з’яўленне сапраўды „новай“ сiнтэтычнай „Гiсторыi Украiны“ — справа будучынi. Што датычыць непасрэднай мэты дадзенага нарыса, то яна заключаецца ў тым, каб звярнуць увагу на тыя аспекты мiнулага, якiя нi для народнiцкай (М.Грушэўскi), нi для дзяржаўнiцкай (В.Лыпыньскi) гiстарыяграфii не мелi вялiкага значэння, а тым часам без iх вытлумачэння нельга спадзявацца, што старадаўняя Украiна „скажа“ праўду пра сябе нашаму сучаснiку. Робiцца гэта ў адпаведнасцi з перакананнямi, якiя ўпершыню былi агучаны ў сярэдзiне нашага стагоддзя Маркам Блокам. Сутнасць iх у тым, што гiсторыя павiнна з навукi пра грамадства пераўтварыцца ў навуку пра чалавека ў грамадстве. Па словах Н.Якавенкi, грамадства, як i кожная стуктураваная сiстэма, вартае даследчыцкага iнтарэсу, але ключ да разумення прынцыпаў яго функцыянавання не можа быць нi унiверсальным, нi папярэдне пастуляваным, бо сiстэма, створаная на „чалавечым матэрыяле“, рэалiзуе сябе толькi праз канкрэтныя — заўсёды розныя ў часе i прасторы — учынкi людзей. Менавiта ад вывучэння iх паводзiнаў i павiнна пачынацца вывучэнне ўсёй сiстэмы — на ўзроўнi канкрэтнага iндывiда, на ўзроўнi мiкрагрупы, да якой ён належыць, на ўзроўнi яго сацыяльнага становiшча, стану i г.д. Таму спецыяльная ўвага аўтара гэтага нарысу аддавалася чалавеку — колу яго правоў i абавязкаў, спосабам (i прычынам) групавання ў калектыве, стэрэатыпам паводзiнаў ды механiзмам абнаўлення апошнiх у моманты зменаў каштоўнасных арыентацый, тагачасным уяўленням пра справядлiвую ўладу i асабiсты абавязак, пра тое, што дазвалялася мараллю i што было пад табу, пра стаўленне да „сваiх“ i да „чужых“. Менавiта праз разуменне глыбiнных унутраных зменаў у згаданай сiстэме стэрэатыпных каштоўнасцяў толькi i магчыма ўбачыць сутнасць тых крызiсаў, якiя перажыў украiнскi народ, напрыклад, у XVI i XVII ст.

На абгрунтаванне выкарыстанай у кнiзе перыядызацыi Н.Якавенка тлумачыць, што паспрабавала злучыць у адзiн ланцуг асноўныя падзеi палiтычнага жыцця краiны з схаванымi пад пластом вонкавых зменаў мутацыямi светагляду людзей, якiя кожны раз падштурхоўвалi грамадства да абнаўлення. Калi пабачыць гiсторыю Украiны з такога пункту погляду, то можна вылучыць шэсць (а без улiку пра– i перадгiсторыi — пяць) храналагiчных перыядаў, якiм адпавядаюць асобныя раздзелы кнiгi.

Ва ўступе аналiзуецца працэс фармавання этнiчнай i дзяржаўнай тэрыторыi Украiны, яе гiстарычнага ядра, разглядаюцца розныя канцэпцыi паходжання гiстарычных назоваў i саманазоваў украiнскай тэрыторыi, а таксама вызначаецца роля Украiны як памежнага абшару памiж Захадам i Усходам.

Агляд прагiсторыi i перадгiсторыi Украiны ўласна i складае першы раздзел кнiгi. Падзеi „Княжацкай эпохi“, якую аўтар разглядае як працэс уваходжання Русi ў арбiту хрысцiянскай (вiзантыйскай) цывiлiзацыi, апiсаны ў яе другiм раздзеле. Так званая „лiтоўска–польская эпоха“ падзелена аўтарам на дзве паловы, адрозныя адна ад адной не столькi характарам узаемаадносiнаў Украiны з дзяржавамi, пад сюзерэнiтэтам якiх яна знаходзiлася, колькi спецыфiкай унутранага жыцця (раздзел III). Аб’яднанне Кароны Польскай i Вялiкага Княства Лiтоўскага ў Рэч Паспалiтую Абодвух Народаў пакiнула, на думку даследчыцы, за полем палiтычнага жыцця трэцi кампанет дзяржавы — „украiнскi“. Наступны раздзел i прысвечаны аналiзу фактараў, якiя паскорылi самаўсведамленне ўкраiнцамi сябе ў якасцi цэласнага народа, якi паходзiць з аднаго гiстарычнага корня (раздзел IV). У V раздзеле гаворыцца пра вялiкiя сацыяльныя зрухi, якiя былi выкліканы казаччынай. А ў апошняй частцы даследавання гаворка iдзе пра Украiну, якая ўпершыню страчвае сябе на карысць двух суседдзяў — Рэчы Паспалiтай ды Расiйскай iмперыi (раздзел VI).

Што тычыцца непасрэдна зместу працы, то гэтая кнiга сапраўды вартая таго, каб яе прачытаць. Шырокае выкарыстанне наратыўных гiстарычных крынiцаў i нарматыўна–прававых актаў, глыбокае веданне твораў гiсторыкаў мiнулага i сучаснасцi, замежных даследчыкаў, даўняя павага аўтара да вываду этымалогii гiстарычных i прававых тэрмiнаў, увогуле высокая метадалагiчная культура гiстарычнага даследавання — усё гэта робiць кнігу непадобнай да большасці тых дапаможнiкаў, якiя знаёмыя нам са студэнцкiх часоў. Цiкавыя i новыя падыходы аўтара да некаторых праблемаў, якiя Наталля Якавенка разглядае зусiм не так, як гэта спрабавалi зрабiць да яе. Даследчыца прапанавала, па–сутнасцi, уласную канцэпцыю станаўлення ўкраiнскай нацыi ў часы iснавання Рэчы Паспалiтай Абодвух Народаў. Як адзначыў параўнальна нядаўна прафесар Ежы Клачоўскi, адзiн з iнiцыятараў гэтага праекту, „у цудоўнай „Гiсторыi Украiны“, выдадзенай некалькi месяцаў таму, Наталля Якавенка сцвярджае, што асновай украiнскага народу была шляхта з тэрыторыi Падолля, Валынi i Брацлаўшчыны… У гэтай гiсторыi ёсць фантастычны фрагмент, як шляхта з тых мясцiнаў перад Люблiнскай вунiяй «навучалася» Рэчы Паспалiтай. Як праводзiць нарады i соймы, ствараць самакiраванне, карыстацца правамi гэтай дзяржавы. Тады яны навучалiся дэмакратыi ў Еўропе, а адначасова даходзiлi да глыбокiх старарускiх каранёў“ [3].

Нават у найвыдатнейшым трактаце бываюць некаторыя недакладнасцi. На 123 старонцы „Нарису Історiї України“ сцвярджаецца, што па законах Кароны Польскай месца ў дзяржаўнай Радзе Кароны было пасадавым i належала толькi носьбiтам вышэйшай царкоўнай i свецкай улады: каталiцкiм бiскупам, ваяводам, кашталянам i мiнiстрам, сярод якiх згадваецца i гетман. Амаль слушна, але, на наш погляд, гетман не ўваходзiў нi ў склад Сената Кароны Польскай, нi ў склад Сената Рэчы Паспалiтай Абодвух Народаў па пасадзе да 1768 г.[4] Гэта, памiж iншым, не супярэчыць сцвярджэнню, што гетманы былi прадстаўлены, напрыклад, у Сенаце Рэчы Паспалiтай Абодвух Народаў. Так, напрыклад, Рыгор Хадкевiч уваходзiў у склад Сената як кашталян вiленскi, Крыштап Радзiвiл „Пярун“ — як ваявода вiленскi, Ян Караль Хадкевiч — як староста жамойцкi (той самы прынцып дзейнiчаў i ў дачыненнi да гетманаў каронных).

Новая канцэпцыя гiсторыi Украiны, выкладзеная ў дапаможнiку, грунтуецца на сучаснай метадалогii i шырокiм выкарыстаннi гiстарычных крынiцаў. Яна з’яўляецца адным з першых вынiкаў пераарыентацыi гiстарычнай навукi Украiны з iдэалагiчнага абслугоўвання на ўласна гiстарычныя даследаваннi.

Менск

Андрэй Радаман


[1]Украïнська шляхта з кiнця XIV до середини XVII ст. (Волинь i Центральна Украiна). — Киïв: Наук.думка, 1993.
[2]Да найбольш цiкавых навуковых прац Наталлi Якавенка можна, на наш погляд, аднесці такія, як: Эволюция органов власти и управления Великого Княжества Литовского и ее отражение в Литовских Статутах (на примере Киевской земли) // Третий Литовский Статут 1588 года: Материалы республиканской конференции. Вильнюс, 1989. С.127-134; „Чоловiк добрий” i „чоловiк злий”: з iсторii ментальних установок в Украiнi-Русi кiнця XVI — середини XVII ст. // Mediaevalia Ucrainica: Ментальнiсть та iсторiя iдей. Том I. Киïв, 1992. С.47-91; Пародiï i жарти в актових книгах Житомира та Луцька першоi половини XVII ст. // Украïнський археографiчний щорiчник. Выпуск 2. Том 5. Киiв,1993. С.161-176.
[3]З інтэрвію прафесара Ежы Клачоўскага ў Magazynіе Gazety Wyborczej. 29-30.05.1998.
[4]Bardach J., Lesnodarski B., Pietrzak M. Historia ustroju i prawa polskiego. Warszawa, 1998. nr.258. S.226-228.

Наверх

Галоўная » Архіў катэгорыі '1998 Т.5 Сш. 2'