1999 Т.6 Сш. 1-2 | Беларускі Гістарычны Агляд

У лістападзе 1994 г. у віленскай рэдакцыі Нашай Нівы быў змакетаваны першы нумар БГА, у прадмове да якога мы тлумачылі, што ва ўмовах глыбокага застою беларускай гістарыяграфіі і поўнай абыякавасці дзяржавы навуковы перыёдык па гістарычных навуках паўстае з прыватнай ініцыятывы і выдаецца на прыватныя сродкі. Думалі, што гэта часова, бо інтарэсы беларускай дзяржавы мусяць урэшце супасці з нашымі. Мы пісалі тады, што з крахам савецкага рэжыму гісторыкі набылі свабоду, і спадзяваліся на хуткае паляпшэнне гістарыяграфічнай сітуацыі. Ніхто не здагадваўся, што дні гэтай свабоды злічаныя. Што новыя ўлады пачнуць з рэвізіі падручнікаў па гісторыі, увядуць ідэалагічную цэнзуру на гістарычныя выданні, возьмуцца за акадэмічны Інстытут гісторыі, гвалтоўна мяняючы яго кіраўніцтва, і хто ведае, што нам яшчэ давядзецца перажыць. Аднак палітычныя рэжымы чаcовыя, а гісторыя вечная, і ніякімі перашкодамі не спыніць яе пазнання.

Гэтыя пяць гадоў былі часам нялёгкага станаўлення часопіса. Ён выходзіў дзякуючы падтрымцы беларускай эміграцыі і еўрапейскіх дабрачынных фондаў. Паступова БГА займеў сталых супрацоўнікаў, аўтараў і чытачоў. Захоўваючы канцэпцыю выдання, вызначаную першапачаткова, рэдакцыя шукала больш эфектыўных формаў рэалізацыі сваіх задачаў. У 1998 г. пры рэдакцыі БГА была створана міжнародная рада аўтарытэтных вучоных, і перыёдык з’арыентаваўся пераважна на універсітэцкую аўдыторыю. Мы паставілі на мэце ператварыць выданне ў міжнародны форум актуальных даследаванняў беларускай гісторыі.

Пра зробленае за гэты час пакуль можа сведчыць адно сухая статыстыка. У адзінаццаці сшытках БГА было змешчана 49 артыкулаў (з якіх 16 — перакладных), 24 паведамленні, 3 інтэрвію, 7 публікацый архіўных дакументаў, а таксама рэцэнзіі ці анатацыі на 106 новых выданняў. Агулам на старонках часопіса апублікаваліся 116 аўтараў, з іх больш за траціну — з–за мяжы (Польшча, Нямеччына, Украіна, Расія, Швейцарыя). Асноўныя прынцыпы, зададзеныя на пачатку, мы вытрымлівалі: змяшчалі рознажанравыя публікацыі, не абмяжоўваючыся ніякімі храналагічнымі рамкамі, крытыкавалі і правакавалі дыскусіі, стараліся культываваць амаль адсутны ў Беларусі жанр рэцэнзіі, а ў рубрыцы перакладаў, сцвярджаючы ідэю метадалагічнага плюралізму, знаёмілі чытачоў з сучаснай немарксісцкай гістарыяграфіяй. Урэшце, у 1999 г. кнігай успамінаў Францішка Кушаля „Спробы стварэньня беларускага войска“ распачалі рэалізацыю кнігавыдавецкага праекту „Бібліятэка часопіса БГА“, у праграме якога — дзесяткі так неабходных нашай грамадскасці кніг.

Пяцігадовы вопыт працы стаў добрай навукай выжывання, і цяпер перспектывы існавання БГА бачацца аптымістычней. Але гэты ж вопыт пазбавіў нас многіх ілюзіяў, асабліва што да магчымасцяў хуткага ўплыву на гістарыяграфічную сітуацыю ў Беларусі. Сфармуляваную пяць гадоў таму задачу культывацыі і культурызацыі гістарычнай думкі, канцэптуальнага абнаўлення і ажыўлення ўсёй айчыннай гістарычнай навукі ўважаем яшчэ больш надзённай. Яна ж застаецца галоўным інтарэсам часопіса.

Пётр Кроль. Беларуская кампанія 1654 г. (да бітвы пад Шапялевічамі)

28 снежня, 1999 |

Tags: Ваенная гісторыя, Рэч Паспалітая
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Ваенныя дзеянні, якія адбываліся ў Вялікім Княстве Літоўскім у 1654 г., паклалі пачатак працяглай вайне паміж Маскоўскай дзяржавай і Рэччу Паспаліта й, якая цягнулася аж да заключэння Андрусоўскага міру (30 студзеня 1666). На працягу прыблізна трынаццаці гадоў — з перапынкам у 1656—1658 — абодва бакі вялі між сабою больш ці менш зацятыя баі. У выніку гэтае вайны Рэч Паспаліта я страціла тэрыторыі , адпісаныя ёй паводле трактатаў 1618 і 1634 г. — Смаленшчы ну, Чарнігаўшчын у і Севершчын у. Масква здабыла таксама левабярэжную Украіну з Кіевам. Рэч Паспалітая не толькі страціла землі, адабраныя некалі ў свайго праціўніка: усходні сусед прымусіў яе заняць абарончую пазіцыю, дзякуючы чаму праз сорак гадоў змог распачацца працэс падпаду Польшчы ў залежнасць ад Масквы.

Бітвы, якія вяліся на літоўскім фронце ў 1654 г., не маюць шырокага адлюстравання ў літаратуры. Гэтаю тэмай займаліся Л. Кубаля, Ю. Можы, Г. Віснэр, Т. Васілеўскі, А. Мальцаў, Л. Абэцэдарскі, А. Навасельскі і Г. Сагановіч[1].

Вайна, якая выбухнула ў траўні 1654 г., была чарговаю з шэрагу войнаў паміж абодвума бакамі за панаванне над прэстыжнай і стратэгічна важнаю тэрыторыяй — т. зв. Смаленскаю Брамай. Стратэгічна важнаю, бо тудою праходзіў найкарацей шы шлях, які злучаў Маскву і Вільню. Адмысловае значэнне Смаленскае Брамы вызначалася гідралагічнаю сеткаю ВКЛ, што ўтварала развітую сістэму водных шляхоў, якія адначасна складалі сістэму тэрытарыяльных перашкодаў. Паўднёвы напрамак сярэдняга цячэння Дняпра, яго галоўных прытокаў (Бярэзіны, Друці, Сожа) і сярэдняе Дзвіны ўздымалі іхнае значэнне як бар’ераў, што перашкаджалі камунікацыі і перамяшчэнню войскаў у напрамку ўсход — захад. Буйнамаштабныя аперацыі адбываліся заўсёды ў т. зв. аршанска -менскім калідоры, скіраваным на Вільню. Адчыняецца ён Смаленскаю Брамаю або трактамі, што бягуць ўздоўж Дняпра на адрэзку Смаленск — Орша (міжрэчча Дзвіны і Дняпра адгароджана трохкутнікам верацейскіх балотаў). Левыя прытокі Бярэзіны перацінаюць тракт Орша — Менск, служачы натуральнымі перашкодамі вайсковым дзеянням. Дадатковая цяжкасць — пушчы, што расцягнуліся паабапал Бярэзіны. Тэрытарыяльныя ўмовы ператваралі Смаленскую Браму ў найзручнейшы камунікацыйны шлях, які злучаў цэнтральныя абшары абодвух бакоў канфлікту[2]. Да таго ж значная разлегласць пушчаў усходняе Беларусі вяла да таго, што абшары канцэнтрацыі сіл супраціўнікаў ляжалі вельмі далёка адзін ад аднаго. Вось жа, Смаленск быў не толькі загародай, якую мусілі фарсаваць войскі нападніка, але і месцам, здабыццё якога дазваляла працягваць вайну, абапіраючыся на горад як на базу і гарантыю бяспекі тылоў.

Для абедзьвюх дзяржаваў Смаленск меў вялікае значэнне найперш з вайсковага пункту гледжання. Той, хто валодаў цвержаю, меў адкрытую дарогу ўглыб краіны праціўніка, а разам з тым бяспечныя ўласныя межы.

Палітыка збірання земляў Русі, якую вяла Масква, выклікала серыю войнаў найперш з Вялікім Княствам Літоўскім, а потым з цэлаю Рэччу Паспалітаю. Яны скончыліся спусташэннем дзяржавы цароў і канчатковым прызнаннем Смаленска, які цягам баёў пераходзіў з рук у рукі, за Рэччу Паспалітай. Масква, нягледзячы на заключэнне вечнага міру ў Палянаве (1634 г.), не зраклася планаў вяртання страчаных тэрыторыяў. Яна толькі чакала нагоды. Нагода надарылася пры выбуху казацкага паўстання на чале з Багданам Хмяльніцкім (1648 г.). Антыфеадаль ны напачатку характар паўстання і цяжкая ўнутраная сітуацыя дзяржавы цароў не дазвалялі пачаць інтэрвенцыю[3]. Але з цягам часу, убачыўшы, што Рэч Паспалітая слабне і церпіць паразы ў баях з казакамі, у Маскве пастанавілі распачаць вайну.

Падрыхтоўка да яе вялася яшчэ з 1646 г., калі пачаўся набор афіцэраў і жаўнераў. Ад жніўня 1653 г. гэтая дзейнасць набрала большы тэмп[4]. Вярбоўка ішла галоўным чынам у Нідэрландах і Нямеччыне, тамсама закуплялася і зброя[5]. Сама армія прайшла рэарганізацыю. Былі створаныя адзінкі т. зв. новага строю, г. зн. пяхотныя, драгунскія і рэйтарскія палкі; яны складаліся з сялян, далучаных да войска, але зарганізаваныя былі на заходнееўрапейскі ўзор і знаходзіліся пад камандаю чужаземцаў. Апрача гэтых аддзелаў існавалі яшчэ адзінкі г. зв. старога строю — паспалітае рушэнне, казакі, татары, стральцы[6].

У Літву, паводле планаў, меліся ўвайсці дзве маскоўскія арміі і саюзныя аддзелы запарожскіх казакоў. На паўночным усходзе ў раёне Вялікіх Лукаў канцэнтраваліся адзінкі арміі на чале з Васілём Шарамецевым. Яны налічвалі 13 146 чалавек, з іх 8700 пяхоты[7]. На смаленскім кірунку пад Вязьмай канцэнтравалася галоўная армія. Яна налічвала каля 41 000 чалавек і дзялілася па-старому на тактычныя адзінкі вышэйшага парадку — палкі: перадавы (камандзір кн. Нікіта Адоеўскі), засадны, або ертаульны (камандзір Васіль Барысавіч Шарамецеў), вялікі (камандзір кн. Якаў Чаркаскі), вартаўнічы (камандзір князь Мікалай Цемкін-Растоўскі) і царскі[8]. Колькасны склад кожнага роду войскаў без пошукаў у расійскіх архівах вызначыць цяжка. Паводле A.Чарнова, у палове XVII ст. траціну маскоўскае арміі складалі войскі старога строю. Колькасць стральцоў складала 30—40% аддзелаў старога строю. Гэта дазваляе вызначыць колькасць паспалітага рушання ў галоўнай арміі як прыблізна 14 000 чалавек, у тым ліку каля 4500 стральцоў. Рэшту войскаў старога строю складалі дваране і баярскія дзеці (каля 5000 чал.), данскія і яіцкія казакі і астраханскія татары[9].

Колькасць людзей у аддзелах новага строю вызначыць таксама нялёгка. Пад Смаленскам на момант капітуляцыі цвержы знаходзілася 27 палкоў пяхоты з галоўнае арміі і 5 палкоў з арміі Трубяцкога. У царскім лісце, пісаным перад выбухам вайны, пададзеныя звесткі пра фармаванне рэйтарскіх аддзелаў лікам 3600 чал. Усяго жаўнераў у кавалерыі новага строю мелася быць 6000 чал. Гэта азначае, што ў склад войскаў новага строю ўваходзіла 3600 райтараў, 2400 драгунаў і 22 000 пяхоты[10].

У падтрымку маскоўскіх арміяў меліся выступіць аддзелы запарожскіх казакаў, якія налічвалі каля 20 000 чал., валодалі 9 гарматамі і знаходзіліся пад камандаю Івана Залатарэнкі[11].

Не лягчэй, чым у выпадку з маскоўскім войскам, вызначыць колькасць войска літоўскага. Другі сойм 1654 г. ухваліў 18-тысячны склад літоўскага войска (komput litewski) і склікаў паспалітае рушанне. Тым часам, як са спасылкай на Е.Катлубая падае Л. Кубаля, літоўскае войска складалася з 3 гусарскіх харугваў (374 кані), 7 райтарскіх харугваў (1020 жаўнерскіх ставак), 26 казацкіх харугваў (2424 кані), 9 татарскіх (960 коняў), 11 драгунскіх (2424 ставак), літоўскае (2909 ставак) і польскае пяхоты (850 ставак)[12]. Ці была гэта фактычная колькасць войска, сказаць цяжка, бо крыніцы інфармацыі Е. Катлубая мы не ведаем. У сваім лісце, пісаным па прыбыцці да лагеру пад канец чэрвеня, гетман паведамляе , што застаў на месцы толькі 6000 чалавек. З цягам часу асабовы склад арміі ўзрос прыблізна да 8000 чал. З іх пяхоту складалі палкі: гетманскі і Нямірыча і польскія харугвы на чале з Юшкевічам і Дмухоўскім. Драгунаў было 4 палкі: гетмана, кн. Багуслава Радзівіла, Корфа і Ганскопфа (налічваў прынамсі 4 роты)[13]. Да гэтага трэба дадаць гарнізоны цвержаў, не лічачы сталіц ваяводстваў, прыватных умацаваных местаў і замкаў. Сілы, што баранілі іх, складаліся галоўным чынам з паспалітага рушання (толькі ў Смаленску знаходзіліся два палкі нямецкае пяхоты — Вільгельма Корфа і Мікалая Тызенгаўза), прыватных войскаў, набраных магнатамі, і мяшчан.

Галоўным заданнем, якое ставіла перад сабою царскае камандаванне, было здабыццё Смаленска. Здзейсніць гэта павінна была галоўная армія. Аддзелам Шарамецева было даручана заняць лінію Дзвіны (полацкае і віцебскае ваяводствы), творачы тым самым пагрозу для Вільні і прыкрываючы дзеянні пад Смаленскам ад інтэрвенцыі шведскіх войскаў на карысць Літвы. Выдзеленыя з галоўнае арміі аддзелы і армія Трубяцкога (каля 18 000 чал.) меліся прыкрываць аблогу смаленскае фартэцыі і не дапусціць, каб Радзівіл прыйшоў ёй на дапамогу. Калі б войска Радзівіла ўдалося разбіць або адцясніць за Бярэзіну і заняць Смаленск, то занятая тэрыторыя, адрэзаная Дняпром і Дзвіною з перадполлем , якое цягнулася ад Бярэзіны, рабілася дасканалай зыходнай пазіцыяй для далейшых дзеянняў супроць Вялікага Княства Літоўскага. Палкі Залатарэнкі, што ўваходзілі з поўдня, займаючы паўднёва -заходнюю Беларусь, забяспечвалі лучнасць з Украінай і давяршалі паразу Літвы. Адначасова казацкія войскі Хмяльніцкага разам з дапаможнымі маскоўскімі аддзеламі (спярша гэта меліся быць войскі Трубяцкога), атакавалі на каронную армію, змушалі яе заставацца на Украіне, не даючы магчымасці прыйсці на дапамогу літоўскай арміі[14].

Літоўскія войскі паводле каралеўскага загаду мелі заданне прыняць бітву з непрыяцелем у раёне Дарагабужа, вызначанага месцам канцэнтрацыі, прыкрываючы тым самым Смаленск і абапіраючыся на ягоныя магутныя фартыфікацыйныя збудаванні. Радзівіл, аднак, адкінуў гэты план і пастанавіў паўтарыць варыянт абароны Літвы, ужыты ягоным бацькам, Крыштафам Радзівілам у 1633 г. Ён дзейнічаў у тыле непрыяцельскіх войскаў, што аблажылі Смаленск, падмацоўваў яго час ад часу людзьмі і зброяй, і атакаваў маскоўскія войскі, спадзеючыся дачакацца надыходу падмацаванняў. Таму ён сканцэнтраваў свае харугвы ў лагеры пад Оршай, і, прыкрыты ад праціўніка Дняпром, чакаў ягоных рухаў і сваіх харугваў, што паволі збіраліся ў лагер.

Рашэнне прыняць Украіну „пад высокую руку” і падаць дапамогу Хмяльніцкаму, раўназначнае ўмяшанню ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітае і тым самым абвяшчэнню вайны, было прынята ў найбліжэйшым атачэнні цара ўвесну 1653 г. Выклікана яно было цяжкім становішчам казакаў і перакананнем у слабасці Польшчы. Аднак з афіцыйнай пастановаю чакалі вяртання з Варшавы пасольства, выпраўлена га з прапановамі дапамагчы ў замірэнні сітуацыі на Украіне. Насамрэч гэтая місія мела шпіёнскі характар.

Урэшце 1/10 кастрычніка Земскі cабор прыняў афіцыйнае рашэнне абвясціць вайну Рэчы Паспалітай і прыняць Украіну ў склад Маскоўскай дзяржавы[15]. Падрыхтоўка да выправы ўвайшла ў апошнюю фазу. У лістападзе Шарамецева паслалі ў Ноўгарад, а ў сакавіку — Трубяцкога ў Бранск. Тэрмін канцэнтрацыі абедзьвюх арміяў быў прызначаны на 14/24 траўня 1654 г. Вязьма, абраная за базу галоўнае арміі, была ўмацавана, бо прыйшла вестка, што пад Смаленскам знаходзіцца літоўская армія[16]. Апошняя, як даносіла разведка, мелася напасці на прыгранічныя ўезды[17].

У сапраўдна сці ж напачатку 1654 г. аддзелы ВКЛ, адчуваючы з боку Масквы ўсё большую небяспеку, былі перадыслакаваныя ў раён смаленскага, магілёўскага і рослаўскага паветаў. У лютым і сакавіку гетман выслаў у паўднёва -ўсходнюю Беларусь харугвы пад камандаю Караткевіча. Гэта выклікала неспакой у Маскве і Кіеве, тым больш, што ліцвіны распаўсюджвалі універсал Радзівіла, які заклікаў казакаў пакідаць Маскву і пераходзіць на бок Рэчы Паспалітае. Занепакоены Залатарэнка прасіў дапамогі ў маскоўскіх прыгранічных ваяводаў. Аднак харугвы на чале з Караткевічам, выбраўшы правіянт і разгледзеўшыся ў становішчы на Украіне, адступілі на Літву[18]. Адзінаю карысцю ад іх было ўмацаванне памежных замкаў ВКЛ.

У студзені 1654 г. у Пераяслаўлі паміж казакамі і царом было заключана пагадненне . Рэч Паспалітая ўспрыняла гэта як абвяшчэнне вайны. Пад канец зімы каронныя войскі ўвайшлі на Падолле і Брацлаўшчыну. Яны хацелі перацягнуць на свой бок казакаў, незадаволеных заключаным трактатам. Тое сама зрабілі і літоўскія харугвы (пра што ішлося вышэй).

Становішча Вялікага Княства пагаршаў факт, што толькі летні сойм (распачаты 9 чэрвеня) зацвердзіў падаткі і колькасны склад войска. На шкоду справе ішла і каралеўская палітыка ў дачыненні да Радзівіла і намінацыя на пасады польнага гетмана і смаленскага ваяводы праціўнікаў вялікага гетмана, каралеўскіх прыхільнікаў — вялікага падскарбія літоўскага Вінцэнта Гасеўскага і Піліпа Казіміра Абуховіча. Каралеўская палітыка і канфлікт з Радзівілам прывялі да таго, што Вялікае Княства Літоўскае ў момант выбуху вайны не было да яе падрыхтавана. Яно недаацэньвала маскоўскую пагрозу і пераацэньвала ўласныя магчымасці.

25—28 траўня / 4—7 чэрвеня галоўная армія выступіла з Масквы і рушыла смаленскім трактам у напрамку маскоўска -літоўскае мяжы. Усе камандзіры палкоў атрымалі інструкцыю, у якой ім загадвалася большыя і лепш умацаваныя месцы аблягаць супольна, злучанымі сіламі, пакідаючы выдзеленым з палкоў адзінкам здабыццё замкаў менш значных, якія маглі станавіць слабейшы супраціў. Ваяводам сурова загадвалася, каб яны, перш чым распачынаць штурм і рэгулярную аблогу, спрабавалі схіліць гарнізоны да капітуляцыі. Аблогу можна было распачынаць у выпадку адмоўнага адказу[19]. Такім чынам царскае камандаванне не траціла лішніх сіл на здабыццё паасобных пунктаў супраціву. Больш за тое, выдзяляючы паасобныя аддзелы — лікам найчасцей не больш як ад некалькіх сот да паўтары тысяч жаўнераў — яно дасягала большай аператыўнасці пры заняцці вялікае тэрыторыі.

25 траўня/4 чэрвеня цар выдаў камандзіру вартаўнічага палка, Мікалаю Цёмкіну-Растоўскаму, загад адлучыцца ад галоўнае арміі і заняць Белую. Заняўшы гэты горад, Растоўскі меўся далучыцца да галоўных сіл пад Дарагабужам. Ваявода загад выканаў, і 1/10 чэрвеня Белая апынулася ў маскоўскіх руках. 14/24 чэрвеня[20] Цёмкін-Растоўскі пісаў цару, што літоўскія людзі, „каторыя былі на Белай, бачачы над местам і над сабою баяраў і ваяводаў і [тваіх] гаспадарскіх ратных людзей, і моцную аблогу, [табе Гасудару] білі чалом і места Белую здалі”. Цар загадаў яму прылучыцца з сваімі аддзеламі да царскага войска, пакінуўшы ў Белай гарнізон (праўдападобна не вельмі шматлікі) на чале з ваяводам Захарам Навасільцавым[21].

3/13 чэрвеня ў царскіх руках апынуўся Дарагабуж. Невядомыя дакладна вайсковыя фармаванні ВКЛ разам з намеснікам і ваколічнай шляхтай, што знаходзіліся ў месце, адступілі з Дарагабужа ў Смаленск, як толькі зрабілася вядома, што сюдою кіруюцца маскоўскія аддзелы. Пакінутыя на ўласны лёс мяшчане здалі места без бою. Начальнікам аддзелаў, якія занялі места і складаліся з сялян Вяземскага павету, быў Іван Хаванскі[22].

Вышэй названыя мясцовасці былі занятыя адзінкамі, выдзеленымі з галоўных сілаў — аддзел Хаванскага належаў, праўдападобна, да царскага палку, астатнія палкі пасоўваліся ў напрамку Вязьмы, дзе мелася адбыцца канцэнтрацыя арміі. Авангард гэтае арміі складаў аддзел Хаванскага, у бок якога, адразу ж пасля капітуляцыі Дарагабужа, выступіў лёгкі полк на чале з Пятром Васілевічам Шарамецевым. Ён меўся ўзмацніць авангард царскіх войскаў. Разам з ім з царскага палка выступіла 9 соцень кавалерыі старога строю[23] . Царскае камандаванне ўжо ведала, што літоўская армія канцэнтру ецца пад Оршай, а пад Смаленскам буйных літоўскіх сілаў няма. Пра гэта сведчыць хоць бы факт высылкі 8/18 чэрвеня з Вязьмы пад Краснае, праўдападобна ў якасці аховы, 11 соцень з царскага палка на чале з кн. Фёдарам Нікітавічам Адоеўскім[24].

Таго ж дня Вязьму пакінуў перадавы полк, 9/19 чэрвеня — вялікі полк. У Дарагабужы, куды кіраваліся аддзелы, цар канцэнтраваў сваю армію, каб ударыць на Смаленск усімі сіламі і валодаць перавагай у полі перад сутыкненнем з літоўскім войскам. Гэтаксама 9/19 чэрвеня быў выдадзены загад перадаць Фёдару Адоеўскаму тыя 9 соцень, што былі высланыя з Пятром Шарамецевым пад Дарагабуж[25].

13/23 чэрвеня цар прыбыў у Дарагабуж. Тут ён заспеў палкі: вялікі, перадавы і лёгкі. Цераз тры дні ён аддаў загад перадавому палку пераправіцца цераз Дняпро ў ваколіцы вёскі Пнёў. Астатнія адзінкі выступілі толькі 30 чэрвеня. Паўстае пытанне, чаму ў абодвух местах маскоўскае войска па некалькі дзён заставалася ў бяздзейнасці: у Вязьме (ад 26—27 траўня / 4—5 чэрвеня да 8—9/18—19 чэрвеня) і ў Дарагабужы (ад 13/23 да 20/30 чэрвеня)? У першым выпадку прычынаю магло быць павольнае перамяшчэнне паасобных буйных тактычных адзінак і адсутнасць звестак пра непрыяцеля. У другім — магчыма, усведамленне , што захапіць Смаленск знянацку ўжо немагчыма, і пастанова падрыхтаваць аперацыю па здабыцці фартэцыі.

У дарозе з Вязьмы да цара дайшлі звесткі, што недалёка ад мяжы ў раёне Дарагабужа з’явіліся харугвы ВКЛ. Было вырашана, што Пётр Шарамецеў, не прыспешваючы тэмпу маршу астатніх адзінак, возьме з сабою аддадзеныя пад каманду Адоеўскага 6 соцень кавалерыі старога строю і 100 райтараў з уласнага палка і выступіць на разведку. У Дарагабужы ён меўся пакінуць Адоеўскага з яго 14 сотнямі і лёгкі полк на чале з сваім заступнікам Цімафеем Іванавічам Шчарбатавым[26]. Хутка высветлілася, што ніякіх літоўскіх аддзелаў у раёне Дарагабужа няма.

Тым часам яны канцэнтраваліся ў лагеры пад Оршай. Мы не ведаем, што рабіла армія Радзівіла з таго часу, як скончыліся баявыя дзеянні на паўднёва -ўсходняй ускраіне Вялікага Княства. Можна дапусціць, што літоўскія харугвы пачалі прыбываць у лагер з канца траўня ці яшчэ раней. Гэта, аднак, справа дыскусійная. Калі ж пад канец чэрвеня ў лагеры ўрэшце з’явіўся вялікі гетман, там знаходзілася каля 6 тыс. жаўнераў. Астатняя частка арміі складала гарнізоны найважнейшых местаў і замкаў Беларусі. Харугвы, сабраныя ў лагеры, былі змардаваныя ранейшымі ваеннымі дзеяннямі і не атрымалі платы. Новыя наборы не распачыналіся, бо ў вялікага гетмана не было вярбовачных („прыпаведных”) лістоў.

Пасля сарванага зімовага сойму гетман з красавіка знаходзіўся на Літве ў сваіх маёнтках і, праўдападобна, у Вільні[27]. Ягоныя паводзіны ў сітуацыі, калі вядома ўжо было, што Масква пачала вайну, выклікаюць здзіўленне. Што затрымала Радзівіла ў Вільні? Ці клопат пра грошы для выплаты аддзелам, ці справы палітычныя — змова супроць караля і таемныя кантакты з Ракачы, ці прыватныя — падтрымка правоў Радзівілаўска га дому на месца ў парламенце Рымскай Імперыі ў якасці яе князёў? На жаль, гэтага мы не ведаем. Калі ад Абуховіча пачалі прыходзіць весткі пра поспехі маскоўскіх войскаў, гетман адказваў на іх іранічнымі заўвагамі. Атрымаўшы звесткі пра пераход мяжы непрыяцелем, ён адпісаў, што, маўляў, той так далёка пайшоў за дарагабужскімі татарскімі канакрадамі. На вестку пра заняцце Дарагабужа і Белай ён адказаў у лісце ад 28 чэрвеня з-пад Оршы: „Масква на чарапасе едзе, і маю надзею, што ракам пойдуць”[28]. Гэтая вестка мусіла дайсці да гетмана паміж 13 чэрвеня — датай заняцця места — і 23 чэрвеня, калі дайшла да Варшавы[29] . У лагеры ён з’явіўся перад датай высылкі ліста Абуховічу, г. зн. перад 28 чэрвеня.

Адразу ж па прыбыцці ён даведаўся з данясенняў невядомага нам шпіёна, што „…Масква на свой святы Ян паводле старога календара мела падступіць пад Смаленск (бо ў іх такі звычай, што заўсёды звыклі шчасця спрабаваць на памятку каторагасьці свайго святога)”. Са Смаленска гетман не атрымліваў пра непрыяцеля ніякіх звестак — ці стаіць яшчэ пад Дарагабужам ці ўжо яго пакінуў — а паколькі „у сялян ніякае няма зычлівасці, [а] яшчэ нецнатлівыя людзі ўдаюць рэчы насуперак [праўдзе], каб нас улавілі, як і цяпер удаваць пачалі, што за смерцю цара і войскі павярнулі, і выдавалі гэта за шчырую праўду”, пастанавіў выслаць раз’езд. Згодна з ананімным аўтарам „Авізы з Літвы пра маскоўскую вайну”, пісанае ў лагеры пад Оршай, у склад гэтага раз’езду ўваходзілі „рота нямецкіх райтараў і трынаццаць харугваў лёгкае кавалерыі”, а таксама чатыры роты драгунаў з палку Ганскопфа[30]. В. Кахоўскі падае лічбу 3 тыс. „лёгкага войска”, а Альбрэхт Радзівіл піша пра некалькі сот[31]. Паколькі першую ацэнку падае крыніца, якая непасрэдна знаходзілася ў лагеры, прымем, што раз’езд налічваў каля 1200—1400 чалавек. Камандаванне над імі прыняў обэрстлейтэнант Герман Ганскопф, дэрпцкі харунжы[32]. Гетман загадаў яму „ісці пад Смаленск, і калі там непрыяцеля не застане, каб ішоў далей аж да самага Дарагабужа, дзе кажуць пра непрыяцельскае войска”. „Выйшаў тады 1-ma Julii [1-га ліпеня] з Оршы князь Я[го]м[іласць]п[ан] Гетман, самога (Ганскопфа. — П. К.) праводзіў дзве мілі ад Оршы аж да Крапіўны ракі, (…) там, даўшы дабраславенства і афіцэрам нагадаўшы, каб добра спаўнялі рыцарскі абавязак, а яму [Ганскопфу. — Пер.] як старэйшаму былі паслухмяныя ва ўсім пад суровай карай, вярнуўся назад і папярэдзіў войска, што пры ім было, каб стаяла напагатове”[33]. Відавочна гетман, не вельмі давяраючы Абуховічу, які не меў вайсковага досведу і да таго ж быў палітычным праціўнікам гетмана, не ведаў, як далёка пасунуўся непрыяцель углыб літоўскае тэрыторыі. Ад вынікаў гэтае разведкі залежалі далейшыя крокі літоўскіх войскаў.

Калі б праціўнік знаходзіўся яшчэ пад Дарагабужам, гетман мог сваім нешматлікім войскам праводзіць дзеянні, якія б затрымалі марш маскоўскіх арміяў. Ён мог таксама адважыцца завязаць бітву з часткаю варожае арміі ў выгадных для сябе тэрытарыяльных умовах ці нават пад мурамі Смаленска. У гэтым выпадку муры магутнае фартэцыі і яе артылерыя маглі выдатна дапамагчы літоўскім харугвам (гэта было б паўтарэннем кампаніі 1632—1634 г.). Пры выкарыстанні гэтага варыянту была б таксама атрымана дасканалая аперацыйная база ў Смаленску; апроч таго, адцягваючы пачатак аблогі, удалося б лепш падрыхтавацца да абароны. Калі б націск непрыяцеля змусіў літоўскае войска адступіць за Смаленск, тады часткаю аддзелаў, галоўным чынам пяхотай, якая ў палявых ваенных дзеяннях так і не выканала ніякае ролі, а ў ходзе аблогі вельмі прыдалася б, можна было б падмацаваць абаронцаў фартэцыі. Відавочна, для арміі ВКЛ існавала вялікая небяспека : у выніку сваіх аперацыяў па затрыманні ворага яна магла апынуцца ў абложаным Смаленску ці нават быць разбітай.

У выпадку, калі б праціўнік з’явіўся пад Смаленскам ці паблізу і праводзіць пералічаныя аперацыі зрабілася б немагчымым, паўтарылася б стратэгія , ужытая ў папярэдня й польска-маскоўска й вайне. Армія Радзівіла пачала б трывожыць тылы войскаў, што аблягалі цвержу, спрабуючы перакінуць у Смаленск падмацаванні. Апрача таго, яна б засланяла Літву ад маскоўскіх фармаванняў . Такая тактыка дазваляла папаўняць войскі аддзеламі, што падыходзілі з глыбі краю. Аднак дзеля поспеху належала перадусім спадзявацца, што маскоўскае камандаванне паўторыць памылкі мінулае вайны.

Абодва варыянты плану дазвалялі атакаваць адну з групаў маскоўскае арміі ўсімі сіламі. Аднак другі варыянт адкрываў большыя магчымасц і для манеўру і выбару праціўніка, бо дазваляў атакаваць як галоўную армію, так і армію Трубяцкога. У свядомасці кароннай і літоўскай шляхты Смаленск лічыўся цвержаю, якую цяжка здабыць, і гэта дазваляла разлічваць на яе доўгі супраціў, які даў бы дастаткова часу, каб разбіць трэцюю маскоўскую армію.

Выбар аднаго з пададзеных варыянтаў мусілі вызначыць вынікі выправы Ганскопфа. 4 ліпеня ён прыбыў у Смаленск, і, не застаўшы ні ворага, ні звестак пра яго, пераправіўся па смаленскім мосце на другі бераг Дняпра. „Адышоўшы мілю ад Багданавай Ваколіцы, (…), за мілю [ад сябе. — Пер.] знайшоў непрыяцеля, які стаяў пятнаццацю тысячамі, нічога не падазраючы “[34]. Гэта быў перадавы полк, які — як мы памятаем — знаходзіўся па гэты бок ракі. Аднак столькі жаўнераў у ім не было. У апісанні далейшых падзеяў крыніцы разыходзяцца . Паводле першай рэляцыі ананіма, які знаходзіўся ў лагеры пад Оршай (напісанай на падставе рапарту, дасланага гетману 6 ліпеня Ганскопфам), бой распачала сутычка драгунаў з варожаю вартаю. Ганскопф „тады казаў некалькім ротам раптоўна скочыць на варту, і калі нашыя з непрыяцельскаю вартаю так добра схапіліся, што на ёй ехаць пачалі, скочыў рашуча з усімі людзьмі і, змяшаны з Масквою, уварваўся ў непрыяцельскі лагер. І там Пан Бог дапамог, што другія і да зброі не дапалі ад страху. Біта, сечана гадзіну і больш, аднак паколькі лясы былі, то яны ратаваліся хутка дзе хто мог, але пакінулі больш за тысячу трупаў і абозныя пажыткі”. Рэляцыя дапаўнялася, калі аддзел вярнуўся ў лагер. Аказалася, што неспадзяванка была поўная: ліцвіны заспелі Маскву сонную і напаўп’яную, „бо іх старшы ваявода ў той дзень на святога Яна моцна частаваў”, так што не заўважылі, як „нашыя чатыры кані, потым дзесяць, потым трыццаць, зайшлі паціху ажно ў самы лагерны майдан альбо рынак”. Сярод забітых згадваецца не надта прадбачлівы ваявода, якога ліцвіны называлі гетманам польным. Узята было трынаццаць харугваў, а сярод вязняў быў і царскі харунжы.

Згодна з рэляцыяй, Ганскопф напаў на адзін з трох лагераў, і калі літоўскія харугвы выразалі ў ім Маскву, два астатнія, стрывожаныя гвалтам, узяліся за зброю („do sprawy przyszщy”). Калі развіднела, ліцвіны ўбачылі праціўніка, які, ачомаўшыся з неспадзяванкі, рыхтаваўся да бітвы; таму адступілі да Смаленска. Страты іх мусілі скласці 30 чалавек. У першым лісце з лагера, дзе змешчана першая рэляцыя, распавядаецца: „не здаволіўшыся тым, а дазнаўшыся, што яшчэ 20 тысяч Масквы днём за тымі падыходзіць, а другім цар з рэштаю войска і артылерыі, распаленыя ўдачаю, пайшлі далей. Але натрапілі толькі на моцную варту, якую таксама знеслі і прэч пагналі. Аж выехаўшы на адно поле, пабачылі вялікае войска і пяхоту з пікінерамі, тады ў добрым парадку пачалі адыходзіць назад. Пусцілася была за імі кавалерыя, але нічога ім учыніць не магла. Білася з імі адна варта добра, аж да аднаго броду, і там у парадку перайшлі і пераправіліся. А драгуны непрыяцеля на сабе і на мушкетах трымалі”[35].

На падставе вышэй названых рэляцыяў можна меркаваць , што Ганскопф атакаваў і разбіў у начной сутычцы частку перадавога палка або аддзел кн. Фёдара Нікітавіча Адоеўскага (высланага 8/18 чэрвеня з-пад Вязьмы пад Краснае), які налічваў 9 соцень кавалерыі старога строю. Паводле далейшых рэляцыяў здаецца, што ліцвіны пераправіліся цераз нейкі прыток Дняпра і атакавалі на маршы адзін з палкоў, або, магчыма, перадавы полк, які знаходзіўся на чале галоўнае арміі (у выпадку, калі першым аб’ектам атакі быў аддзел Адоеўскага). Так можна меркаваць, бо мы не маем пацвярджэння, каб на чале арміі знаходзіўся яшчэ нейкі буйны маскоўскі аддзел.

Сутычкі, праведзеныя Ганскопфам, не мелі вялікага значэння для ходу першых аперацыяў маскоўскага войска. Поспехі, здабытыя ліцвінамі, не стрымалі напору непрыяцеля і не затрымалі пачатку аблогі. Аднак яны мелі вялікае значэнне для літоўскага гетмана і для сабраных у лагеры жаўнераў. Радзівіл атрымаў звесткі пра поступ праціўніка і мог прыступіць да здзяйснення сваіх пачынаў. Пераможныя сутычкі ўзнялі ў літоўскіх жаўнерах баявы дух і веру ў перамогу.

Разам з раз’ездам да лагера дабегла і вестка, што непрыяцель стаў пад Смаленскам і чакае толькі прыбыцця цара. Чакалі яго там 6 ці 7 ліпеня. У літоўскім лагеры меркавалася, што калі расійскія войскі аточаць места, сам цар „мае стаць лагерам пад Красным. Абяцае, што і нас хутка мае наведаць і ўглыб у Літву мерыцца”[36]. Як відаць, літоўскі бок усведамляў маскоўскі я планы, або нават ведаў пра іх ад уласнай выведкі.

27 чэрвеня/6 ліпеня перадавы полк падышоў пад Смаленск. Праз два дні быў закладзены лагер на Багданавай Ваколіцы, а праз тыдзень — на Дзявочай Гары. Яшчэ раней, 1/10 ліпеня, Нікіта Адоеўскі — камандзір гэтага палка — выслаў аддзел пад камандаю кн. Івана Дашкова (з двух прыказаў стральцоў і трох соцень кавалерыі) на Пакроўскую Гару. Дашкоў меў збудаваць там „земляны горад” (форт), каб размясціць у ім пяхоту і артылерыю. Быў таксама збудаваны мост на Дняпры[37].

Тым часам Радзівіл, як відаць, ад пачатку вайны аддаваў ініцыятыву ў рукі праціўніка. Згодна з літоўскімі крыніцамі, на працягу першых тыдняў ліпеня паміж раз’ездамі абодвух бакоў адбываліся сутычкі. У іх адзначыўся Станіслаў Ян Ліпніцкі — паручнік казацкае харугвы харунжага надворнага літоўскага Зыгмунта Слушкі. Пад вёскаю Палоннае ягоны раз’езд, складзены з чатырох харугваў кавалерыі і 2 тысяч аршанскага паспалітага рушання, разбіў два раз’езды ворага, якія налічвалі 200 і 600 чалавек. Атака на большыя маскоўскі я сілы скончылася няўдала. На пачатку бою аршанцы кінулі аддзел Ліпніцкага, дарогу назад яму загароджвалі іхныя абозы, і ён мусіў прабівацца праз непрыяцеля, страціўшы пры гэтым „некалькі таварышаў, больш за дзесяць пахолкаў”[38].

Калі не лічыць гэтых сутычак, літоўская армія стаяла ў бяздзейнасці[39]. Толькі 20 ліпеня Радзівіл узняў харугвы і без абозу выступіў з лагера. Атакаваў ён там, дзе мог разлічваць на поспех. Скарыстаўшы падзел сілаў праціўніка, ён ударыў на армію Трубяцкога. Раз’езды Ліпніцкага ўмацавалі гетмана ў перакананні, што галоўная армія застанецца пад Смаленскам, занятая яго здабыццём, і не перашкодзіць аперацыям літоўскіх войскаў.

Трубяцкі, заняўшы без бою 17/27 чэрвеня Рослаў[40], маршаваў на Мсціслаў. Здабыча гэтага места адкрывала перад трэцяй арміяй дарогу на Оршу. Апроч таго, яно дазваляла ўдарыць у Магілёўскім або Смаленскім кірунку. У першым выпадку аддзелы Трубяцкога маглі апынуцца ў тылах войскаў ВКЛ, калі б тыя распачалі наступальныя дзеянні супроць галоўнай царскай арміі, аблажыўша й Смаленск, і пагражаць іхным камунікацыйным лініям. Злучэнне абедзвюх маскоўскіх арміяў пад Смаленскам стварала для Радзівіла вялікую пагрозу. Злучаныя войскі праціўніка колькасна перавышалі літоўскую армію ў пяць разоў, і каб прыкрыць аблогу Смаленска, маглі атакаваць і разбіць яе. Гетман, карыстаючыся з нагоды, пастанавіў знішчыць найслабейшую частку праціўніка. Момант ён для гэтага выбраў найлепшы. Войскі Трубяцкога падыходзілі пад Мсціслаў, і Радзівіл мог або ўдарыць на тылы арміі аблогі, або завязаць з ёю бітву пад мурамі, маючы падтрымку гарадскіх умацаванняў і артылерыі.

Мсціслаў баранілі мяшчане і пяць харугваў ваколічнае шляхты[41]. Згодна з Л. Абэцэдарскім, на помач месту ішла частка паспалітага рушання, праўдападобна з мсціслаўскага павету, на чале з Міхалам Пасахоўскім. Але маскоўскія аддзелы не дапусцілі іх да места і разбілі на подступах да Мсціслава[42]. Магчыма, гэта быў той самы літоўскі аддзел, пра які гетман успамінае ў лісце да віленскага біскупа і які сімуляваў вылазку, каб даць магчымасць пяці харугвам шляхты бяспечна выйсці з места, што апынулася пад пагрозай. У горадзе засталіся мяшчане і нейкая невядомая дакладна колькасць шляхты. І тут пачынаюцца два розныя апісанні падзеяў. Паводле польскіх крыніц, маскоўскія войскі атакавалі места, здабылі яго штурмам і выразалі частку абаронцаў. Радзівіл наўпрост пісаў „пра здабыццё, высячэнне і спаленне Мсціслава”[43]. Адзін з ацалелых ад пагрому чальцоў гарнізону, Коцел, рапартаваў, што войскі Трубяцкога „здабыўшы штурмамі і агнём мсціслаўскі замак і паркан, усялякі шляхецкі народ, мяшчан і жыдоў, таксама ўсялякае паспольства ўпень выразалі, потым, адтрубіўшы [перамогу], з трупаў выцягваючы жывых, каго знайшлі, у палон на Маскву забралі, а скарбы ўсялякія забраўшы, замак і паркан усё агнём спалілі і дашчэнту спустошылі” . Пра гэтую падзею распавядае і фрэска, намаляваная ў касцёле айцоў камедулаў у Мсціславе. Аўтар працы пра гэтую фрэску, Ян Обст, пісаў у сваім артыкуле, што „насельніцтва гэтага места было ў той час выразана амаль упень, да таго, што нешматлікіх ацалелых жыхароў і іхнае патомства называлі „недасекамі”»[44]. У „Дварцовых разрадах” таксама ідзецца пра штурм і выразанне Мсціслава[45].

Версію т. зв. „мсціслаўск ай разні”, вядомай таксама пад назваю „разні Трубяцкога” , спрабаваў абвергнуць, грунтуючыся на пазнейшых царскіх дакументах, Л. Абэцэдарскі[46]. Ён паставіў пытанне: чаму Трубяцкі адкрыта парушыў палітычныя дырэктывы маскоўскіх уладаў, дапускаючы забойства мяшчан, якія не мелі абавязку ваеннае службы? Сваё меркаванне ён грунтуе на двух дакументах. Першы з іх — царская грамата, высланая ў траўні 1655 г. да бурмістра і радных места Мсціслава, у якой напісана, „што мяшчане Мсціслава… дабілі чалом і аддаліся (…) пад высокую гаспадарскую руку”. Места захавала магдэбурскае права, свабоду гандлю, а мяшчане атрымалі ўзнагароду за добрую службу. Другі дакумент на карысць тэзы Абэцэдарскага, — просьба шляхцянкі Раіны Куровіч пра пацвярджэнне валодання маёнткам. „Раіна пісала, што калі войска Трубяцкога пайшло на штурм, шляхта, не маючы ў замку правіянту, пораху і людзей на абсаду валоў, мусіла здаць замак”. Аўтар цвердзіць таксама, што маскоўскія ўлады, займаючы беларускія землі, маглі абаперціся толькі на шляхту і багатае мяшчанства, а факт выразання Мсціслава мог адштурхнуць шляхту і мяшчан у іншых местах і ўмацаваць іх у рашучасці чыніць супраціў царскім войскам. Штопраўды, Абэцэдарскі прызнае: „відавочна, штурм ня мог быць бяскроўны. Аднак вядома, што большыя страты панеслі тыя, хто штурмаваў”. Праўдзівасць актаў, змешчаных у 34 томе АВАК, ён ставіць пад сумнеў, цвердзячы, што гэткім чынам шляхта хацела затушаваць невыкананне сваіх абавязкаў, уцёкі і здачу замка.

Пакіньма аднак справу разні. Для нас больш істотны той факт, што 12/22 ліпеня Мсціслаў быў здабыты войскамі Трубяцкога. Гэта перакрэсліла першапачатковыя планы Радзівіла і паставіла яго ў горшую пазіцыю. Гетман, аднак, не спыніў сваіх дзеянняў. З сабою ён вёў толькі кавалерыю, і таму мусіў рухацца з вялікай хуткасцю. Аднак „…непраходныя пераправы, сапсутыя няспыннымі непагадзямі, спрычынялі вялікае спазненне”, „а з прычыны кепскіх пераправаў мы не маглі напасці на непрыяцеля так хутка, як жадалі”. У дарозе гетман даведаўся пра падзенне Мсціслава, але спыніць акцыю і вярнуцца ў лагер яго змусіла іншая вестка. Пра гэта ён пісаў у лісце да віленскага біскупа: „Я ведаў напэўна, што да непрыяцел я, (…) засцеражона га ўжо нашымі незычлівымі сялянамі, ужо па здабыцці (…) Мсціслава прыбылі вялікія падмацаванні з Смаленска; тым не менш я жадаў зносіць гэтага непрыяцеля, наважыўшыся ўзяць на сябе помсту за пралітую кроў брацці сваёй, і пастанавіў быў іншай стараною, сыйшоўшы яму на смаленскі гасцінец, нечакана падысці з таго боку, хоць і небяспечна было заходзіць паміж двух войскаў, але пры вайсковай ахвоце шпарка ўсё магло стацца”. Аднак да здзяйснення гэтага смелага намеру, які абяцаў поспех, але адначасна быў вельмі небяспечны, не дайшло. Атака збоку на армію Трубяцкога была затрыманая, пра што далей у лісце гетман пісаў: „Ажно калі in ipso puncto [у самым пункце] прывядзення гэтага пачыну да выніку, заспелі мяне ў Горах весткі і з Оршы, і з самога Смаленска крадком, і з іншых розных месцаў, што ўвесь амаль што маскоўскі конны атрад, выпраўлены з немалою часткаю падрагуненае пяхоты, гэтаксама і з часткаю артылерыі са Смаленска на знішчэнне войска, вісіць ужо пад лагерам у Оршы, пакінутым без гарнізону (бо няма зусім чаго дзяліць), мусіў я з вялікім нездавальненнем ад сапсутага пачыну ўчыніць адступленне да Оршы”[47].

Конны аддзел, што кіраваўся ў бок Оршы, быў войскам кн. Якава Чаркаскага. У яго склад уваходзіў кіраваны ім вялікі полк і дзве іншыя адзінкі: кіраваны Нікітам Адоеўскім перадавы полк і вартаўнічы полк на чале з Міхаілам Цёмкін-Растоўскім[48]. Пра колькасць гэтага аддзелу мы не ведаем нічога, бо даступныя крыніцы ці маўчаць, ці падаюць завышаную лічбу. Напрыклад , Радзівіл пісаў пра 40 000 жаўнераў[49]. Беручы пад увагу тое, што згодна з Мальцавым пад Смаленскам у заключнай фазе аблогі знаходзілася 27 палкоў, а ў лагеры заставаўся лёгкі полк, можна прыняць, што аддзел Чаркаскага налічваў не менш як 10 тыс. і не больш як 15 тыс. Сярод адзінак, якія выступілі з ім, знаходзіліся прынамсі тры палкі кавалерыі новага строю на чале з „Піліпам Альбертам ван Буковенам, Лорэнцам Марлотам і Юрым Заксам”. Заданнем Чаркаскага было „нанесці паразу Радзівілу, выйшаўшы глыбока ў тыл, не дапусціць прарыву польска-літоўскіх войскаў да абложанага Смаленска, а ў выпадку неабходнасці прыйсці на дапамогу арміі Трубяцкога”. Калі б гетман прадоўжыў марш на Мсціслаў, Чаркаскі меўся дагнаць яго і, злучыўшыся з Трубяцкім, даць яму бітву. А калі б той змяніў свае планы і адступіў пад Оршу, маскоўскі камандзір меўся не дапусціць яго да Смаленска[50].

Перад пагрозаю страты лагера — пра які пісалася, што „калі б мы на дзень ці меней запазніліся, ужо попел заспелі б” — і аддзелаў, што там знаходзіліся, і абкружэння дзвюма непрыяцельскімі групоўкамі, гетман вярнуўся пад Оршу. У лагеры ён апынуўся ужо на пачатку жніўня. Пад час гэтых першых баёў ягоныя сілы выраслі прыблізна да 8 тыс.. Гэта былі перадусім аддзелы рэгулярнага войска (komputowe), бо паспалітае рушанне ў лагеры не з’явілася. Пра гэта гетман пісаў, скардзячыся, што „ані паноў, ані шляхты тутэйшае, якія дагэтуль лічыліся тысячамі і для каго соймы — тэатр досціпаў і кпінаў з заслужаных, з тых цяпер ніводнага не відаць”. Вярнуўшыся ў лагер, гетман хутка прыняў рашэнне і ўжо 5 жніўня выправіў абозы і артылерыю пад Копысь, а сам з усімі сіламі, якія меў у сваім распараджэнні, выйшаў у поле перад Оршай і там „чатыры дні і ночы стаяў у баявым парадку, чакаючы непрыяцеля”[51]. Радзівіл наважыў стаць супраць найбольш грознай для яго сілы — групоўкі Чаркаскага. Ад арміі Трубяцкога яго аддзяляў Дняпро, а ўсе пераправы знаходзіліся яшчэ пад літоўскім кантролем. Калі б ён ажыццявіў удар па Трубяцкому , страціў бы не толькі лагер з пяхотай, артылерыяй і абозамі, але і апынуўся б у акружэнні на Усходняй Беларусі, у трохкутніку паміж галоўнай арміяй цара, групоўкай Трубяцкога і аддзеламі Чаркаскага, які адсякаў яго ад Літвы.

Чаркаскі пакінуў лагер пад Смаленскам 9/19 ліпеня[52]. 8 жніўня гетман даносіў, што, вярнуўшыся да Оршы, застаў непрыяцеля „за шэсць толькі міляў (…) размешчанага”, г. зн. каля 43 км ад літоўскага лагера[53]. Ананімны аўтар ліста, высланага 14 жніўня з лагеру, пісаў, што толькі 9 жніўня аддзелы Чаркаскага завязалі баявы кантакт з літоўскаю арміяй[54]. Што прымусіла маскоўскую групоўку так позна з’явіцца пад Оршай і чатыры дні, а можа і даўжэй, адкладаць напад на войска ВКЛ? Можа, яны чакалі прыбыцця Трубяцкога, каб разам з яго аддзеламі ўдарыць па ліцвінах? Можа, гэтае спазненне было выклікана тэрытарыяльнымі ўмовамі правага берага Дняпра, уздоўж якога, праўдападобна, рухаўся Чаркаскі?

Раз’езды арміі ВКЛ завязалі баявы кантакт з непрыяцелем у раёне Міхава. Частка аддзелаў Чаркаскага, „…заехаўшы за Оршыцу, гародню Я[го міласці]п[ана ] ваяводы мсціслаўска га, і Мензаў Я[го міласці]п[ана ] старасты жмудскага, запалілі іх і вярнуліся назад да войска”. Радзівіл, „бачачы такую вялікую непрыяцельскую моц, адступіў памалу мілю з таго боку Оршы да Барані”. Потым літоўскія войскі адступілі яшчэ далей на поўдзень, у раён Копыся. Гетман збіраўся адступіць пад Магілёў і там чакаць удару праціўніка, „каб і войска з фартэцыі мела падмогу, і фартэцыя падчас штурму ад войска”[55]. Аднак націск непрыяцеля не дазволіў рэалізаваць гэтыя намеры. Радзівіл быў змушаны пакінуць Копысь і адступіць да Шклова. Чаркаскі, ідучы следам за адступаючым літоўскім войскам, аблажыў Оршу, а па яе капітуляцыі падаўся ў раён Копыся. На другім баку Дняпра да таго ж места набліжаўся Трубяцкі[56]. Чаркаскі рушыў за ліцвінамі, і, ведучы баі з літоўскімі раз’ездамі, паволі падыходзіў да Шклова. Радзівіл адаслаў абоз і пяхоту з артылерыяй пад Галоўчын, а сам з кавалерыяй вырашыў прыкрываць іхнае адступленне . 12 жніўня а 14 гадзіне „князю гетману з раз’езду паведамілі, што непрыяцельскае войска было відаць за паўтары або дзьве мілі [каля 10—14 км]“[57]. Гетман і літоўскае войска, якое ў той дзень згадзілася чакаць платы да 9 лістапада, былі паднятыя па трывозе весткаю, што „непрыяцель з’явіўся пад Шкловам і напаў на варту”. Радзівіл кінуў у атаку некалькі харугваў, якія пагналі непрыяцеля. Праўдападобна, гэта быў згаданы Мальцавым атрад на чале з Юрыем Баратынскім[58]. У часе пагоні за праціўнікам літоўскія харугвы спаткалі яшчэ некалькі непрыяцельскіх адзінак, але тыя, пабачыўшы ліцвінаў, адступілі, палячы па дарозе вёскі і фальваркі. Радзівіл перасунуў тады свае харугвы да пераправы цераз раку Шклоўку, дзе ягоныя флангі ахоўвалі з аднаго боку горад, а з другой ставы і яры. Атакі непрыяцеля ён чакаць не стаў, а ўжо ў той самы дзень наважыў справакаваць праціўніка на бітву. З гэтаю мэтай ён выслаў на перадполле „з свае казацкае харугвы ўсяго дзесятак з лішкам таварыства, (…) даўшы ім у падмогу адною далінаю тры казацкія харугвы”[59]. Подступ цалкам удаўся, і непрыяцель атакаваў гатовае да бітвы войска Радзівіла. Згодна з аўтарам рэляцыі пра бітву, харугвы ВКЛ, прыкрытыя з флангаў драгунамі, што стаялі ў ярах, пераправіліся на другі бок ракі Шклоўкі, бо цэлых палкоў дзеля кепскае пераправы [гетман. — П. К.] пасылаць не мог. Бой доўжыўся некалькі гадзін, і не было ніводнае харугвы, якая б не білася пяць ці шэсць разоў. Пасля больш як пяцігадзіннае бітвы Радзівіл, бачачы, што да непрыяцеля з недалёкага абозу можа надыйсці падмога, кінуў усе харугвы ў адчайную атаку. Здабыць поспех ліцвінам дапамог выпадак. Полк маскоўскіх райтараў у замяшанні кінуўся наўцёкі [oddal salwe] да Масквы. Непрыяцеля гналі больш як мілю, аж да самога абозу і пяхоты, што была пры ім.

Зыход бітвы, якая пачалася пад Шкловам, застаўся фактычна нявырашаны . Абодва бакі абвясцілі пра сваю перамогу, і да сёння ў працах на тэму гэтае бітвы гісторыкі абедзьвюх краін прыпісваюць перамогу кожны свайму боку[60]. Войска ВКЛ, нягледзячы на перавагу праціўніка, разбітым не было (з яго боку ў бітве бралі ўдзел толькі кавалерыя і драгуны) і засталося гаспадаро м поля бою, што было важным псіхалагіч ным дзейнікам і дазваляла абвясціць пра сваю перамогу. Бітва гэтая мусіла ўзняць у жаўнерах баявы дух, падарваны дагэтуляшнім адступленнем перад праціўнікам. Але ў той жа час перамога гэтая была купленая дарагою цаною. Невядомы аўтар пісаў з Вільні: „нашыя tandem [урэшце] здабылі поле і вікторыю, але з немалою паразаю, якая мусіць быць вельмі значнаю для малога войска (…). Усіх палеглых налічваюць 700 чалавек”[61]. Альбрэхт Радзівіл піша пра 200 забітых, і ён, здаецца, найбліжэйшы да праўды. Агулам страты — забітымі, параненымі і прапаўшымі без весткі — маглі скласці каля 700 чалавек[62]. У цэлым літоўская армія панесла значныя людскія страты — каля 11% свайго агульнага складу — і не магла кампенсаваць гэтага колькасцю стратаў праціўніка. На жаль, памеры апошніх вызначыць цяжка. Даступныя расейскія крыніцы пра іх маўчаць, а ў польскіх адпаведная лічба вагаецца ад 3 да 7 тыс. Але нягледзячы на вялікія страты, аддзелы Чаркаскага захавалі баяздольнасць, а на другім беразе Дняпра знаходзілася некранутая армія Трубяцкога.

Чаму Радзівіл рашыўся даць бітву акурат пад Шкловам? Што схіліла яго да гэтага? Чаму ён не здзейсніў сваіх планаў даць бітву пад Магілёвам? Прычыну гетман падаў у лісце да караля з Галоўчына, пісаным праз два дні па сутычцы. „Я ж знюхаў непрыяцельскую задуму, што гэты ягоны выпад не рэкагнаскаваннем войска і месца пахне, [i] лёгка здагадаўся, што ён сваім звычаем меўся назаўтра наступаць. Тады я палічыў за лепшае, у гатоўнасці ўжо будучы, апярэдзіць і задаць яму патрэбу бітвы, а не чакаць, каб сам ён, неаслаблены, сваімі фартэлямі задаў нам трывогу”[63]. Магчыма, на рашэнне аб прыняцці бітвы мелі ўплыў і зручныя для войска Вялікага Княства тэрытарыяльныя ўмовы — натуральнае прыкрыццё абодвух крылаў — і ўсё горшая дысцыпліна ў харугвах, падарваная адступленнем і нястачаю платы. Апроч таго, далейшае адступленне магло прывесці да злучэння Чаркаскага з Трубяцкім.

Хоць лёс бітвы і нявырашаны, для ліцвінаў яна стала поспехам: яны не былі разбітыя больш шматлікім праціўнікам і, хоць панеслі значныя страты, заставаліся значнаю сілаю, якая магла ствараць пагрозу маскоўскім войскам. Аднак уночы гетман загадаў адступаць у Галоўчын. Аддзелы Чаркаскага таксама кінулі ваколіцы Шклова і сталі лагерам паміж Оршай і Копысем[64]. Выпраўленая на поле бою чэлядзь прывяла да гетмана селяніна, „які ўцякаў ад Масквы і сказаў пра моц гэтага войска: апроч таго, якое ішло з Оршы, і таго, што пад Мсціславам было, усё да іх сунулася і гадзіну толькі запазнілася на бітву. Пацвердзіў і тое, што трывога ў іх па гэтай бітве была вялікая: тыя зараз жа да Оршы адступілі, а другія, мсціслаўскае войска, перапраўляліся цераз Дняпро, страшна топячыся”[65]. Насампраўдзе 4/14 жніўня войска Трубяцкога стаяла яшчэ пад Копысем, бо места капітулявала толькі ў гэты дзень[66]. Таго ж дня Трубяцкі атрымаў загад заняць Барысаў і прадоўжыць дзеянні супроць Радзівіла замест Чаркаскага. Аднак гетман пастанавіў спраўдзіць вестку аб пераправе арміі Трубяцкога. 16 жніўня ён выслаў з гэтай мэтай раз’езд у 1000 коней на чале з падстолім літоўскім Аляксандрам Гілярым Палубінскім. Аддзел гэты, не напаткаўшы „на тым баку Дняпра” непрыяцеля, даведаўся ад падстрэленага „Масквіціна селяніна”, што „па колішняй бітве Масква з вялікім трэскам пераправілася цераз Дняпро і злучылася з Трубяцкім: бо і наш дазор, пачаўшы ад Копысі аж да лагеру, на свае вочы бачыў вялізную сілу намётаў і вялікі абоз”[67]. Радзівіл, супакоены гэтымі весткамі, дазволіў сваім аддзелам адпачыць, не забываючы засцерагацца ад неспадзява ных перасоўванняў праціўніка.

Да 20 жніўня ў літоўскі лагер не даходзіла ніякіх вестак пра захады праціўніка. Занепакоены гэтым фактам, гетман зноўку выслаў у разведку аддзел Палубінскага. Ужо ўвечары ён атрымаў ад яго інфармацыю, што „непрыяцель пераправі ўся цераз Дняпро пад Копысем” і кіруецца ў бок літоўскага лагера. Уночы раз’езд бачыў варожыя абозы — знак, што непрыяцель атакуе ўсімі сіламі. Палубінскі пастанавіў „вешацца” на праціўніка, і ўжо наступнага дня, 21 жніўня, адбылася першая сутычка з авангардам Трубяцкога пад мясцовасцю Смятанічы . Ліцвіны спраўна адступілі пад самы Галоўчын, падцягваючы праціўніка да лагеру сваіх войскаў[68]. Пад Галоўчын маскоўскія войскі падышлі ўвечары і сталі лагерам на адлегласці паўмілі ад праціўніка, не хочучы распачынаць бітву на змярканні. Мусіць, Шклоў нагадаў маскоўскім аддзелам пра сілу літоўскіх харугваў. Гетман таксама гэтым разам не рызыкнуў біцца і пад покрывам ночы распачаў адыход у бок Бялынічаў. Праўдападобна, падставаю такога рашэння была перавага праціўніка і адсутнасць адпаведных тэрытарыяль ных умоваў. Пад Бялынічамі ліцвіны занялі абарончую пазіцыю за ракою Друццю і чакалі руху праціўніка. Аднак раз’езды, выпраўленыя ўвечары таго ж дня, 22 жніўня, не здабылі пра непрыяцеля ніякіх вестак, адно што ён паліць усе вёскі і шляхецкія двары.

Увесь наступны дзень, 23 жніўня, войска Радзівіла знаходзілася пад Бялынічамі. Прычынаю гэтае бяздзейнасці была хвароба гетмана, які „аніяк не мог ні стаць, ані на каня сесці”[69]. Здаецца, аднак, застацца пад Бялынічамі мог прымусіць і той факт, што харугвы займалі добрую абарончую пазіцыю, а адсутнасць звестак аб праціўніку магла сведчыць і пра ягоную бяздзейнасць. Наколькі для маскоўскіх войскаў такія паводзіны былі ім на карысць, настолькі для арміі ВКЛ гэта было непажадана, бо тым часам непрыяцель мог, напрыклад, атрымаць падмацаванне. Камандаванне ВКЛ меркавала, што паколькі дагэтуль маскоўскія аддзелы заўсёды пасоўваліся ўслед за ліцвінамі, то і гэтым разам яны падыдуць пад літоўскія пазіцыі, дзе будуць змушаныя прыняць бітву ва ўмовах, накінутых Радзівілам.

На жаль, план не ўдаўся. Войскі Трубяцкога, якія ад 21 жніўня захоўвалі вялікую асцярожнасць і свядома не завязвалі баявога кантакту з праціўнікам, унікаючы галоўных дарог, знайшлі брод цераз Друць пад Цяцерынам. Толькі там іх заўважылі літоўскія раз’езды. Уранку 24 жніўня літоўскі лагер быў узняты па трывозе гэтаю весткаю і фактам, што непрыяцель „заступае дарогу нашаму войску”. Вось жа, Радзівіл згарнуў лагер і падаўся на Супельніцы . Ва Уладыслававай Слабадзе яго армія падзялілася. Абозы пад прыкрыццём Палубінскага выступілі ў бок Заазёраў, а астатняя частка войскаў рушыла маршам у бок Супельніц. Іх авангард складалі тры харугвы: падкаморага рэчыцкага Высоцкага, старасты жамойцкага Яна Караля Глябовіча і Быхаўца.

Рушыўшы на ворага, Радзівіл выкарыстоўваў адзіны шанец захаваць правы бераг Дняпра пад сваім кантролем. Далейшае адступленне пагражала стратаю ўсходняе Беларусі. І што найважней, стратаю лучнасці з абложаным Смаленскам. Адмоўным бокам рашэння прыняць бітву было тое, што Радзівіл мусіў прыняць яе ва ўмовах, прадыктаваных выпадкам, там, дзе спаткаецца з праціўнікам. Сутыкненне адбылося пад Шапялевічамі . Скончылася яно паразаю і разбіццём літоўскае арміі. Страты, згодна з гетманам, складалі каля 1000 чалавек[70]. Страчаныя былі амаль уся артылерыя, абоз з паловаю ваенных запасаў. Літоўская пяхота была знішчаная — згодна з крыніцамі, было перабіта дванаццаць харугваў пяхоты[71]. Такія ж вялікія страты панеслі літоўскія драгуны. Цяжка вызначыць, колькі жаўнераў палегла ў войсках Трубяцкога. У маскоўскіх крыніцах ідзецца пра некалькі палеглых. Сам Радзівіл пісаў, што маскоўскія страты былі большыя за літоўскія, але паверыць у гэта цяжка, асабліва ўважаючы на тое, што спраўдзіць ён не меў магчымасці.

Адступаючы пасля прайгранай бітвы на захад, аддзелы Вялікага Княства страцілі сувязь з гетманам. Пад час адыходу ён знаходзіўся ў калоне, якую маскоўскае войска атакавала найбольш. Ацалелыя харугвы, пазбаўленыя камандзіра, Палубінскі сабраў у Смалявічах , паміж Барысавам і Менскам[72]. Тут, 26 жніўня, да іх дайшоў гетманскі загад, „каб сабраліся гуртам і спяшаліся да Менску, дзе і кн[язь] Я[го]м[ас]ць сам стаў дня 27 з Барысава”. Пад канец верасня там знаходзілася каля 4 тыс. жаўнераў[73].

Параза пад Шапялевічамі і адступленне арміі Вялікага Княства за Бярэзіну мела вялікае значэнне для ходу ваенных дзеянняў на ўсходняй Беларусі. Былі перакрэсленыя шанцы на хуткую дапамогу абложанаму Смаленску і іншым местам. Параза Радзівіла адабрала шмат у якіх местаў надзею на ратунак і была прычынаю капітуляцыі некалькіх замкаў. Маскоўскім арміям адцясненне праціўніка за Бярэзіну давала поўную свабоду ў здабыцці беларускіх гарадоў, якія яшчэ працягвалі бараніцца. Штопраўды, Трубяцкі мог ударыць на Вільню, але здаецца, царскае камандаванне пастанавіла лепш для торгу здабыць добрую пазіцыю ў выглядзе Смаленска, чымся пайсці на страту аднае з арміяў. Цяпер толькі доўгатрывалая абарона Смаленска магла ўратаваць усходнія тэрыторыі Вялікага Княства. Яе магчымасці паказала кампанія 1632—1634 г. Зрэшты, у цяперашняй сітуацыі гэта было адзінае выйсце.

З польскай пераклаў Мікола Раманоўскі

[ 1 ] Л. Кубаля (Kubala L. Wojna moskiewska 1654/55. Warszawa, 1910) займаўся перадусім унутранай сітуацыяй Польшчы і канфліктам паміж Янам Казімірам і Янушам Радзівілам. Ю. Можы (Morzy J. Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w drugiej połowie XVII w. Poznań, 1965), Г. Віснэр (Wisner H. Dzialałność wojskowa Janusza Radziwiłła // RB. T.13. Białystok, 1976) і Т. Васілеўскі (Wasilewski T. Ostatni Waza na polskim tronie. Katowice, 1982) прысвяцілі кампаніі фрагменты сваіх прац, не заглыбляючыся ў тэматыку. Працы А. Мальцава (Мальцев А. Н. Россия и Белоруссия в середине XVII в. Москва, 1974; Война за Белоруссию и освобождение Смоленска в 1654 г. // Исторические записки. 37 (1951) паказалі хаду збройных дзеянняў, але не без памылак і перайначанняў. Л. Абэцэдарскі (Абецедарский Л. С. Борьба белорусского народа за воссоединение Белоруссии с Россией в середине XVII в., у кн.: Воссоединение Украины с Россией 1654—1954. Сборник статей. Москва, 1954. Освободительная борьба народных масс Белоруссии во время русско–польской войны 1654—1667 гг., у яго кн.: Белоруссия и Россия. Очерк русско–белорусских связей второй половины XVI—XVII в. Под ред. З. Я. Копысского, Минск, 1978) і А. Навасельскі (Новосельский А. А. Очерк военных действий боярина Василия Петровича Шереметева в 1654 г. на новгородском фронте, у яго кн.: Исследования по истории эпохи феодализма. Москва, 1994) апісалі толькі выбраныя фрагменты баёў на беларускім фронце. Цэльны вобраз кампаніі падаў Г. Сагановіч (Невядомая вайна 1654—1667 г. Мінск, 1995).
[ 2 ] Herbst St. Wojna moskiewska 1507—1508, у кн.: Potrzeba historii czyli o polskim stylu życia. T. II. Warszawa, 1978. S. 233—234.
[ 3 ] Гл.: Historia dyplomacji polskiej. T. II. Warszawa, 1982. S. 169—170. Таксама: Wójcik Z. Dzieje Rosji. Warszawa, 1975. S. 130—142.
[ 4 ] Мальцев А. Н. Россия…, с. 23.
[ 5 ] Заборовский Л. В. Россия, Речь Посполитая и Швеция в середине XVII в., у: Из истории международных отношений в Восточной и Юго–Восточной Европе. Москва, 1981. C. 30.
[ 6 ] Ключевский В.O. Курс русской истории. Ч. 3. Москва, 1908.C. 277.
[ 7 ] Очерк военных действий… С. 118.
[ 8 ] Мальцев А. Н. Россия… С. 38. Пры цары, як дарадца, знаходзіўся кн. Іван Хаванскі.
[ 9 ] Чернов А. В. Вооруженные силы русского государства второй половины XVII века. Москва, 1954. С. 161—162. Гл. таксама: Сташевский Е. Д. Смета военных сил московского государства. Киев, 1910.
[ 10 ] Мальцев А. Н. Россия… С. 29, 44.
[ 11 ] Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России (далей АЮЗР). Т. X. С. 506, 682. Мальцев А. Н. Россия… С. 37. Войскі Залатарэнкі складаліся з палкоў нежынскага, старадубаўскага і чарнігаўскага.
[ 12 ] Kubala L. Wojna… S. 406, заўв. 28.
[ 13 ] Тамсама, с. 220—221. Grabowski A., Ojczyste spominki, t. I, Kraków 1845, ss. 118, 123, 126.
[ 14 ] А. Н. Мальцев. Россия…, passim.
[ 15 ] Тамсама, с. 23.
[ 16 ] Тамсама, с. 26—28.
[ 17 ] Акты Московского Государства (далей АМГ). Т. II. С. 357, 359, 370.
[ 18 ] Тамсама, с. 363—364, 370.
[ 19 ] Мальцев А. Н. Россия… С. 39.
[ 20 ] Гэта дата атрымання паведамлення царом, які знаходзіўся на той час ужо ў Дарагабужы (гл.: Дворцовые разряды (далей Д. Р.). Т. III. С.–Петербург, 1852. С. 430). Мальцаў падае, што Растоўскі выслаў гэтую вестку 4 чэрвеня (гл.: Мальцев А.Н. Россия… С. 39). Але ён пры датаванні вельмі часта блытае стылі.
[ 21 ] Д. Р., т. III, с. 431.
[ 22 ] Тамсама, с. 425. Пар. таксама: Мальцев А. Н. Россия… С. 39.
[ 23 ] Тамсама, с. 426. Тут пералічваюцца камандзіры сотняў.
[ 24 ] Д. Р. С. 426—427.
[ 25 ] Тамсама, с. 427—428. Гл. таксама: Мальцев А. Н. Россия… С. 40.
[ 26 ] Тамсама, с. 429—430.
[ 27 ] Radziwiłł A.S. Pamiętniki o dziejach w Polsce. Т. III. Warszawa, 1980. S. 418.
[ 28 ] Археографический Сборник документов, относящихся к истории Северо–Западной Руси (далей АСЗР). T. XIV. C. 42.
[ 29 ] Radziwiłł A.S. Pamiętniki … S. 421.
[ 30 ] Michałowski J. Księga pamiętnicza. Wyd. A. Z. Helcel. Kraków, 1864. S. 721.
[ 31 ] Kochowski W. Historyja panowania Jana Kazimierza. T. I. Wyd. E. Raczyński. Poznań, 1859. S. 179; Radziwiłł A. S. Pamiętniki… S. 432.
[ 32 ] Michałowski J. Księga pamiętnicza. S. 721. В. Кахоўскі (s. 179) называе другім камандзірам палкоўніка Мірскага. Ім мог быць або Рыгор Мірскі, вялікі стражнік літоўскі, або ягоны сын Геранім.
[ 33 ] Michałowski J. Księga pamiętnicza. S. 721.
[ 34 ] Тамсама, с. 722.
[ 35 ] Тамсама, с. 723.
[ 36 ] Тамсама, с. 722—723.
[ 37 ] Д. Р. С. 434. Гл. таксама: Мальцев А. Н. Россия… С. 40.
[ 38 ] Grabowski A. Т. I. S. 109. Polski Słownik Biograficzny (далей PSB). T. XVII. S. 410.
[ 39 ] Гэтую стратэгію зразумець цяжка. Можа, гетман чакаў падмацаванняў або вайсковых адзінак, якія ўсцяж наплывалі ў лагер? Можа, аддаўшы ініцыятыву ў рукі непрыяцеля, чакаў адпаведнага моманту, каб ударыць у абраным месцы? Можа чакаў, пакуль праціўнік зробіць памылку і падставіцца пад удар?
[ 40 ] J. Morzy, Kryzys demograficzny…, с. 38.
[ 41 ] Grabowski A. Т. I. S. 112.
[ 42 ] Абецедарский Л. С. Освободительная война… С. 152.
[ 43 ] Grabowski A. Т. I. S. 112.
[ 44 ] Акты, издаваемые Виленскою Археографическою комиссией (далей АВАК). Т. XXXIV, passim. Там знаходзяца акты справаў пра страчаныя падчас аблогі дакументы. Рапарт Коцела гл. V.S. Т. I. С. 324; Grabowski A. Т. I. S. 112. Гл. таксама: Obst J. Fresk w kościele Mścisławskim // Litwa i Ruś. T. II. Cz. 1. S. 31.
[ 45 ] Д. Р. C. 435.
[ 46 ] Абецедарский Л. С. Освободительная война… С. 151—153.
[ 47 ] Grabowski А. Т. I. S. 109, 112—113.
[ 48 ] Д. Р. С. 434—435.
[ 49 ] Grabowski A. T. I. S. 113.
[ 50 ] Гл.: Мальцев А. Н. Россия… С. 29, 42, 44.
[ 51 ] Grabowski A. Т. I. С. 109, 113, 117.
[ 52 ] Д. Р. С. 434.
[ 53 ] Grabowski A. Т. I. S. 113. Вазы гетман выправіў ужо 5 жніўня.
[ 54 ] Тамсама, с. 117.
[ 55 ] Тамсама.
[ 56 ] Мальцев А. Н. Россия… С. 42.
[ 57 ] Grabowski A. T. I. S. 114.
[ 58 ] Мальцев А. Н. Россия… С. 42—43.
[ 59 ] Гл.: Lettov–Vorbek M. Skarbnica pamięci. Wyd. E. Gałaś, i F. Mincer. Pod red. nauk. Wl. Czaplińskiego. Wrocław, 1968. S. 191—195; Grabowski A. T. I. S. 115—116. Рэляцыя ўдзельніка баёў.
[ 60 ] Lettov–Vorbek M. Skarbnica pamięci. S. 193—194; Д. Р. С. 440; Гл. таксама: Мальцев А. Н. Россия… С. 43; Kubala L. Wojna… S. 222.
[ 61 ] Grabowski A. T. I. S. 121.
[ 62 ] Калі б гэта былі страты забітымі, то, прыняўшы суадносіны забітых і параненых як 1:4, атрымаем агульную лічбу стратаў каля 2800 чалавек. Такая колькасць выглядае завялікаю ў параўнанні з колькасцю літоўскага войска і часу, калі вялася бітва (крыніцы называюць папалуднавы тэрмін).
[ 63 ] Lettov–Vorbek M. Skarbnica pamięci. S. 191.
[ 64 ] Grabowski A. T. I. S. 117; Гл. таксама: Мальцев А. Н. Россия… С. 43.
[ 65 ] Grabowski A. Т. I. С. 117.
[ 66 ] Мальцев А. Н. Россия… С. 42, заўв. 61.
[ 67 ] Grabowski A. Т. I. С.122.
[ 68 ] Тамсама.
[ 69 ] Тамсама.
[ 70 ] Kotłubaj E. Życie Janusza Radziwiłła. S. 372—373, 397.
[ 71 ] Grabowski A. T. I. S.125.
[ 72 ] Тамсама, с. 124.
[ 73 ] Тамсама; Medeksza S. Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654—1668. Wyd. Wł. Seredyński. Kraków, 1875. S. 1.

Наверх

Юры Кітурка. Беларускае пытанне ў палітычнай канцэпцыі Юзафа Пілсудскага (1899—1908)

27 снежня, 1999 |

Tags: Цэнтральная Еўропа, Этна-нацыявытворчыя працэсы
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Пасля рэвалюцыі 1917 г., калі актыўна ішлі працэсы палітычнага пераўпарадкавання тэрыторый Расійскай імперыі, беларусы атрымалі рэальны шанс на стварэнне ўласнай незалежнай дзяржавы. Аднак агульная палітычная кан’юнктура ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе склалася так, што гэтая магчымасць была толькі часткова рэалізавана ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы. У 1920-30-х г. значная частка беларускіх земляў не ўвайшла ў склад БССР, а была далучана да Польшчы, і беларусы — жыхары гэтых тэрыторый — апынуліся ў становішчы нацыянальнай меншасці ў чужой дзяржаве, хоць і жылі на сваёй уласнай зямлі.

Пасля першай сусветнай вайны польская нацыя здолела стварыць і замацаваць уласную дзяржаву, прычым кіраўніцт ва адноўленай Рэчы Паспалітай не пажадала абмежавацца этнічнымі польскімі тэрыторыямі. Лідэры і значная частка грамадства новай Польшчы, якія знаходзіліся пад моцным уплывам уласных гістарычна-палітычных міфаў, імкнуліся далучыць беларускія землі да сваёй дзяржавы і паланізаваць беларусаў. Для нас важна зразумець, што было прычынай узнікнення такіх захопніцкіх амбіцый у свядомасці не толькі польскай эліты, але і амаль усёй нацыі. Гэтая з’ява мела пад сабой глыбокія карані, і зразумець яе можна толькі звярнуўшыся да папярэдняга перыяду развіцця беларуска -польскіх дачыненняў.

Самым уплывовым палітыкам у ІІ Рэчы Паспалітай, безумоўна, быў Юзаф Пілсудскі. Яго меркаванні па розных пытаннях палітычнага жыцця 1920—30-х г. даволі часта былі вызначальнымі для значнай часткі польскага грамадства таго часу. Таму разгляд стаўлення Ю. Пілсудскага да Беларусі і беларускага народа дасць магчымасць лепш зразумець тыя прынцыпы, якімі вызначалася палітыка ўладаў ІІ Рэчы Паспалітай у дачыненні да беларусаў.

Асноўныя пастулаты, на якіх грунтаваліся адносіны Ю. Пілсудскага да Беларусі і беларускага народа, склаліся яшчэ ў пачатковы перыяд палітычнай дзейнасці, калі ён узначальваў Польскую сацыялістычную партыю (ППС) у 1890-1900-х г. Разглядаючы гэтае пытанне, трэба зрабіць наступную заўвагу. У 1890 – пачатку 1900-х г. Пілсудскі ў сваіх артыкулах і лістах вельмі рэдка ўжываў слова «беларусы». Часцей ён пісаў пра ліцвіноў і русінаў. Выкарыстоўваючы гэтыя тэрміны, Пілсудскі працягваў традыцыю ягелонаўскіх часоў падзяляць жыхароў Вялікага Княства не па этнічнай прыналежнасці, а па канфесіі. Русінамі ён называў усіх праваслаўных жыхароў Рэчы Паспалітай, да якіх належалі беларусы і ўкраінцы. Пад ліцвінамі ён разумеў літоўцаў і беларусаў -каталікоў, а ў некаторых выпадках — усё насельніцтва гістарычнай Літвы. Толькі з 1904 г. Пілсудскі пачаў выразна ўжываць назву «беларусы -каталікі», адасабляючы іх ад этнічных літоўцаў, за якімі ў польскай мове трывала замацаваўся старажытны этнонім жыхароў ВКЛ — «ліцвіны».

У другой палове 90-х г. ХIХ ст. беларускай праблематы цы Ю.Пілсудскі аддаваў няшмат ўвагі. У гэты перыяд на землях былога ВКЛ яго найбольш цікавіла толькі барацьба з русіфікацыяй[1] і суперніцтва з Бундам ды расійскімі рэвалюцыя нерамі за ўплывы сярод мясцовага пралетарыяту[2].

Упершыню пра беларусаў як пра асобную нацыю Пілсудскі грунтоўна выказаўся ў лісце да Леона Васілеўскага[3] ад 19 лістапада 1899 г. Васілеўскі на той час ўжо займаў прыкметнае становішча ў ППС і лічыўся спецыялістам па нацыянальных пытаннях. Гэтае пісьмо Пілсудскага было крытычнай заўвагай на рукапіс брашуры Васілеўскага «У агульным ярме». Рукапіс трапіў у рукі жандараў пад час правалу Пілсудскага ў Лодзі і брашура была апублікаваная толькі ў 1901 г.[4]

У сваім лісце лідэр ППС выказаўся супраць таго, каб Васілеўскі прысвячаў асобныя раздзелы Беларусі і Літве, як гэта было задумана аўтарам ў першым варыянце. Пілсудскі лічыў, што землі былога ВКЛ маюць агульную гісторыю і адміністрацыйна -прававы лад, таму асобнае апісанне Беларусі і Літвы будзе толькі паўтарэннем. Апрача таго, ён баяўся нараканняў з боку Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыі, члены якой разглядалі этнічныя беларускія і літоўскія тэрыторыі як адзіны край[5]. Пілсудскі таксама заўважыў, што калі яны (пэпээсаўцы — Ю.К.) ужываюць назву «Беларусь», то маюць на ўвазе перш за ўсё яе каталіцкія і ў нядаўнім мінулым уніяцкія часткі. Толькі іх жыхары здаваліся Пілсудскаму пэўнымі саюзнікамі ў барацьбе з царызмам. На праваслаўных беларусаў лідэр ППС такой стаўкі не рабіў. Далей ён раіў аўтару брашуры абавязкова даказаць цесную сувязь гістарычнай Літвы з Польшчай. У якасці доказаў Васілеўскі павінен быў прывесці наступныя аргументы: па-першае, у Беларусі і Літве жыве значная колькасць палякаў, па-другое, польская мова пануе ў гарадах, па-трэцяе, грамадскае жыццё ідзе пад моцным уплывам польскай культуры, а таксама дадаць агульную гістарычную традыцыю, сумесны ўдзел у паўстаннях і ўплыў палякаў на сацыялістычны рух Літвы. Пілсудскі хацеў, каб Васілеўскі абавязкова падкрэсліў, што палітыка царскага ўрада на Беларусі і Літве пасля 1863 г., накіраваная на выцясненне польскасці русіфікацыяй, а менавіта: закрыццё вялікай колькасці школ, забарона на ўжыванне ў грамадскіх месцах польскай мовы, паліцэйскі і рэлігійны прыгнёт, асаблівыя ўмовы пры продажу і куплі зямлі — усё гэтае знішчае краіну, вядзе да заняпаду культуры, адукацыі і эканомікі. На думку Пілсудскага, пералічаныя доказы павінны былі пераканаць чытача-пралетарыя ў тым, што Беларусь і Літва не маюць іншага шляху развіцця, як толькі разам з Польшчай, бо польскі рэвалюцыйны рух заўсёды знаходзіў водгук на гэтых землях, і супраціўленне яму толькі змяншае імкненне да незалежнасці ўсяго краю, а яго паразы цягнуць за сабой павелічэнне гнёту, які падае і на тых, хто супраціўляецца барацьбе[6].

Асобна пра беларусаў Пілсудскі пісаў: «Пра беларусаў дастаткова сказаць некалькі слоў — адзначыць неакрэсленасць іх нацыянальных пачуццяў і крыху пра ганенні на мову і рэлігію»[7]. У словах лідэра ППС, несумненна, адчуваецца крайні прагматычны падыход да іншых нацый. У гэтым выпадку ён аддаў беларусам роўна столькі ўвагі, колькі яны, па яго меркаваннях, заслугоўвалі сілай нацыянальнага руху і ўзроўнем імкнення да самаарганізацыі. Пілсудскі добра ведаў, што ні адной аформленай беларускай групы на той час не існавала, асэнсаванне беларусамі сваіх нацыянальных інтарэсаў практычна не было адчувальным, таму ў барацьбе з царызмам ён разлічваў на іх значна менш, чым, напрыклад, на ўкраінцаў ці літоўцаў. У будучыні, як адзначаў Пілсудскі, пры «недахопе дадзеных у гэтых народаў да самавызначэння, найлепшым выхадам для іх было б аб’яднанне з Польшчай з забеспячэн нем ім усім — палякам, літоўцам, беларусам, яўрэям — свабоднага развіцця і знішчэннем усялякай перавагі адной нацыі над другой, што пры значнай складанасці нацыянальных адносінаў з’яўляецца неабходным. Гэтыя задачы павінны ставіць перад сабой усе сацыялісты на Літве, і іх ставіць ППС»[8].

Падобныя погляды па нацыянальным пытанні ў 1899 г. выказаў адзін з самых вядомых тэарэтыкаў Польскай сацыялістычнай партыі Казімір Келес-Краўз[9]. Ён лічыў, што рэвалюцыя, якая знішчыць царызм, адкрые перад кожным народам Расіі сваю дарогу, і некаторыя з гэтых народаў, для якіх расійская цывілізацыя з’яўляецца высока развітай, у час рэвалюцыі будуць неактыўнымі. Але заходнія абшары імперыі — Фінляндыя, балтыйскія правінцыі, дзе жывуць немцы і латышы, Літва, Польшча адыдуць ад Расіі, з якой іх аб’ядноўвае толькі насілле[10]. У пытанні будучага палітычнага ўпарадкаван ня вызваленых краінаў Келес-Краўз працягваў прапаганда ваць ідэі федэрацыі: «…Польшча і Літва, якія належаць да сістэмы дзяржаваў Заходняй Еўропы, будуць мець усе падставы, каб узнавіць даўнейшую ўзаемную федэрацыю, і шмат прычын, каб увайсці ў цэнтральна -еўрапейскую федэрацыю»[11].

Пілсудскі быў цалкам згодны з такой перспектывай. З усіх прапанаваных на той час канцэпцый палітычнай будучыні для Польшчы, Беларусі і Літвы гэтая найбольш поўна адпавядала яго ідэалам. Кіраўнік ППС імкнуўся да ўзнаўлення менавіта той Рэчы Паспалітай, якая пачала губляць сваю незалежнасць у 1772 г. і канчаткова знікла ў 1795 г. Ідэя Польшчы Ягелонаў, безумоўна, была яму бліжэй за ідэю Польшчы Пястаў (так у канцы ХІХ – пачатку ХХ ст. прадстаўнікі польскай грамадскай думкі называлі канцэпцыю адбудавання дзяржавы ў этнічных польскіх межах). Без Беларусі ягелонаўская Рэч Паспалітая проста не магла здзейсніцца. Таму Пілсудскі, складаючы планы на будучыню, заўсёды аб’ядноўваў Беларусь і Польшчу. Іншыя варыянты палітычнай перабудовы гэтай часткі Еўропы, якія не прадугледжвалі стварэнне новай Рэчы Паспалітай у складзе польскіх, беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх земляў, былі для Пілсудскага і яго асяроддзя непрымальнымі і разглядаліся як варожыя. Згодна з духам часу, светапоглядам кіраўніка ППС і яго паплечнікаў адноўленая Рэч Паспалітая павінна была мець дэмакратычнае аблічча федэратыўнай рэспублікі, у якой працоўныя агульнымі намаганнямі змогуць дамагчыся знішчэння эксплуатацыі.

Нацыянальнае Адраджэнне на Беларусі для Пілсудскага характарызавалася дзвюма важнымі рысамі: па-першае, гэты працэс толькі пачынаўся і меў няшмат прыхільнікаў, а значыць, быў малаўплывовым, па-другое, беларускі нацыяналь ны рух на той час разглядаўся ім як натуральны саюзнік ППС.

Перспектывы палітычнага пераўпарадкавання ў тыя гады выдаваліся яшчэ вельмі далёкімі, таму Пілсудскі і яго аднадумцы выказваліся пра іх даволі агульна. Напрыклад, па адной з самых важных праблемаў, якая заўсёды хвалявала польскіх патрыётаў — пра межы будучай Рэчы Паспалітай, лідэр ППС не выказваў аніякіх канкрэтных меркаванняў, апрача пажадання стварэння федэрацыі народаў у межах 1772 г. Станіслаў Вайцахоўскі[12] таксама абмяжоўваўся ў гэтым пытанні толькі некалькімі словамі: «Мы нясем сацыялістычную прапаганду нашым братам на Літве і Русі, але нас нельга падазраваць у захопніцкіх планах, таму што мы дзейнічаем не ў інтарэсах польскасці, а ў інтарэсах рэвалюцыі, якая павінна вызваліць людзей ад ланцугоў няволі сённяшняга дня і забяспечыць ім незалежнае існаванне. Таму мы не акрэсліваем межы новай Польскай рэспублікі, бо тое, якімі яны будуць, вырашыць воля народаў пасля пераможнай рэвалюцыі»[13].

Падобна выказваўся і Келес-Краўз. Адказваючы на патрабаванні патрыётаў акрэсліць пазіцыі сацыялістаў у пытанні межаў, ён пісаў: «… мы не лічым прынцыповым для нашай праграмы пытанне, ці Крымскі паўвостраў прыгожа акругліў бы карту адноўленай Рэчы Паспалітай, ці не. Частка краёў, якія калісьці належалі Рэчы Паспалітай, сёння яшчэ цягнуцца да Польшчы як да ачага цывілізацыі, як да пасрэдніцы паміж імі і Еўропай… Мы не будзем вызначаць па карце, як далёка ўплывы ППС — а для нас гэта раўназначна ўплывам Польшчы — будуць распаўсюджвацца ў час рэвалюцыі, але ёсць пэўная лінія, да якой партыя будзе імкнуцца адарваць ад Расіі захопленыя тэрыторыі. Мы дапускаем, што разам з Польшчай сепаратызм ахопіць Літву, Латвію, Інфлянты, Курляндыю, можа быць — частку Белай Русі. Пасля перамогі Літва і Латвія створаць з Польшчай адзіны дзяржаўны арганізм, заснаваны на прынцыпах аўтаноміі і гарантый свабоднага развіцця нацый, а з Руссю аб’яднае Польшчу менш цесны саюз»[14]. Гэта адзін з самых поўных адказаў лідэраў Польскай сацыялістычнай партыі па праблеме межаў незалежнай Польшчы. Аднак такія агульныя разважанні ў прыведзеных цытатах сведчаць пра невялікую цікавасць кіраўнікоў ППС да гэтага пытання. Значна больш іх займалі непасрэдныя задачы штодзённага змагання з царскім рэжымам.

Як было ўжо адзначана, у той час Пілсудскі ўсвядоміў для сябе неабходнасць узброенай барацьбы з расійскай уладай. Ён складаў планы паўстання, у якіх Літва, Беларусь і Украіна заўсёды займалі важнае месца. Лідэр ППС разлічваў, што на гэтых землях па даўняй традыцыі актыўна падтрымаюць выступленне ў Польшчы. Ён разумеў, што калі б удалося ўзгадніць нацыянальна -вызваленчыя акцыі на тэрыторыях усёй былой Рэчы Паспалітай, то шанцы на перамогу ў Каралеўстве значна павялічыліся б. Дзеля гэтага ППС была гатова супрацоўнічаць з усімі антыцарскімі рухамі ў Расійскай імперыі. Дастаткова выразна пазіцыю ППС па гэтым пытанні растлумачыў яшчэ ў 1899 г. К.Келес-Краўз: «Па ўсёй заходняй лініі Расіі (Фінляндыя, Балтыйскі край, Літва, Польшча) існуюць слабыя і больш моцныя сепаратныя імкненні; у рэвалюцыйны момант яны павінны ўзняцца да велізарнага ўзроўню. Таму сацыялісты не маюць нічога супраць гэтых рухаў. Наадварот, ППС сама можа і павінна іх узначаліць»[15].

Пілсудскі быў цалкам згодны з думкай Келес-Краўза. Каб пашырыць сферу дзейнасці ППС на тэрыторыі Літвы і Беларусі і адначасова ўзмацніць сувязі сацыялістаў Каралеўства Польскага з літоўскімі і беларускімі гурткамі, у чэрвені 1902 г. на VІ з’ездзе ППС была прынятая пастанова пра выданне спецыяльнай газеты для пралетарыяту на гістарычнай Літве. Новы орган атрымаў назву «Walka». Першыя тры нумары гэтай газеты, якія выйшлі ў свет у 1902—1903 г., амаль поўнасцю напісаў сам Пілсудскі[16].

Уступны артыкул першага нумара «Walki» быў прысвечаны тлумачэнню асноўных праграмных ідэй ППС і абгрунтаванню права польскіх сацыялістаў на кіраванне антыцарскай барацьбой на землях даўняга Вялікага Княства. Пілсудскі яшчэ раз звярнуўся да тэмы палітыкі русіфікацыі. Ён імкнуўся пераканаць сваіх чытачоў-рабочых у тым, што нават калі русіфікацыя і накіравана галоўным чынам супраць польскасці, але з няменшай сілай гэтая палітыка душыць беларусаў і літоўцаў. Лідэр ППС падкрэсліваў, што мясцовы люд церпіць двайны прыгнёт: эканамічны з боку сваіх эксплуататараў і нацыянальны з боку царызму[17] .

Мэтай Пілсудскага было ўкараненне ў свядомасці ўдзельнікаў сацыялістычных нацыянальныў рухаў на гістарычнай Літве ідэі аб’яднання ў адной арганізацыі з палякамі. Каб абгрунтаваць свае думкі, ён звярнуўся да нядаўняй гісторыі студзеньскага паўстання і зрабіў слушную заўвагу, што да 1863 г. адзіным элементам, які спалучаў Літву ў адно, была польская шляхта. Як толькі шляхта пасля паўстання страціла свае кіраўнічае становішча, то развіццё польскага, беларускага, літоўскага і яўрэйскага народаў пайшло ў розных кірунках. Наступны тэзіс кіраўніка ППС трапна характарызуе яго стаўленне да нацыянальных рухаў на тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага. Ён сцвярджаў, што асобнае развіццё народаў на гэтых землях ідзе на карысць царызму, які выкарыстоўвае нацыянальныя рухі і падзяляе іх, каб было лягчэй панаваць над захопленымі народамі. Выснова з гэтых разважанняў выглядала наступным чынам: ідэя аб’яднання сацыялістычных групаў на гістарычнай Літве з ППС — натуральная з’ява. Гэтыя краі маюць адзіныя палітычныя мэты, барацьба сацыялістаў за змену палітычнага ладу і ёсць барацьба за незалежнасць земляў даўняй Рэчы Паспалітай[18].

У тым самым нумары «Walki» Пілсудскі змясціў матэрыял пад назвай «O patriotyкmie». У гэтым артыкуле кіраўнік ППС апісаў два віды патрыятызму, які можна было назіраць на той час у Еўропе. Першы ён характарызаваў як захопніцкі і самы распаўсюджаны ў еўрапейскіх краінах і прыраўноўваў да яго расійскі шавінізм. Другі від патрыятызму — абарончы, які імкнецца да выпраўлення крыўды. Менавіта такім яго відам, на думку Пілсудскага, была натуральная нацыянальная самаабарона на Літве, прычым аўтар меў на ўвазе не толькі палякаў, але і літоўцаў, і беларусаў. Лідэр ППС спадзяваўся, што абуджэнне патрыятычных пачуццяў мясцовых жыхароў падштурхне іх да барацьбы з царызмам, і далей — да саюзу з польскімі сацыялістамі[19].

З іншых артыкулаў Пілсудскага ў гэтым выданні заслугоўвае ўвагі артыкул пад назвай «Nasze stanowisko na Litwie», які быў надрукаваны ў трэцім нумары газеты ў лістападзе 1903 г. У ім Пілсудскі яшчэ раз адзначыў нізкі ўзровень нацыянальнай актыўнасці беларусаў. Ён лічыў, што беларускія элементы ў краі «застаюцца вельмі слабымі пад маскоўскай палкай», і далей: «… пра беларусаў як пра нацыю да гэтага часу амаль што няма гаворкі»[20].

Вельмі асцярожна выказваўся лідэр польскіх сацыялістаў наконт планаў ППС па палітычным упарадкаванні тэрыторый былога ВКЛ. Ён пісаў, што «ні аб’яднанне сацыялістычных арганізацый на Літве, ні іх саюз з ППС у Каралеўстве не могуць вырашыць пытання наконт будучага дзяржаўнага ладу абшараў, дзе гэтыя арганізацыі дзейнічаюць»[21]. Пытанне пра суверэнітэт гэтых тэрыторый Пілсудскі адкладаў на будучыню, калі хада падзеяў сама прывядзе ці да стварэння незалежных рэспублік, ці да «аб’яднання іх у які-небудзь федэратыўны саюз, больш ці менш цесны… — гэта вырашыць вольны працоўны люд Польшчы і Літвы, які ўсведамляе свае правы»[22]. Пілсудскі разумеў, што ў той момант прэтэнзіі палякаў на дамінаванне як у сацыялістычным руху, так і ў будучай незалежнай Рэчы Паспалітай могуць сапсаваць стасункі з прадстаўнікамі народаў былога ВКЛ, і таму даваў згоду ППС на роўныя правы для ўсіх: «Мы не лічым сябе выключнымі гаспадарамі сацыялістычнага руху ў гэтым краі, бо з’яўляемся прадстаўнікамі меншасці працоўнага люду Літвы, таму не хочам і не маем права без згоды літоўскіх, беларускіх і яўрэйскіх таварышаў вырашаць лёс нашай агульнай айчыны»[23]. Гэтая памяркоўнасць у акрэсленні мэтаў ППС у артыкулах Пілсудскага была выклікана тактычнымі разлікамі. Кіраўнік ППС баяўся, што калі польскія сацыялісты будуць навязваць рэвалюцыйным групам на Беларусі і Літве свае ідэі федэрацыі з Польшчай, то ім будзе вельмі цяжка аб’яднаць беларускіх і літоўскіх сацыялістаў у адной партыі пад эгідай ППС.

З першых гадоў ХХ ст. у ППС паступова пачынаюць нарастаць прыкметы расколу, які прывёў ў 1908 г. да распаду Польскай сацыялістычнай партыі на ППС-«левіцу» і ППС-«правіцу». Апошнюю з іх (яе прадстаўнікі — Юзаф Пілсудскі, Аляксандр Сулькевіч, Лeон Васілеўскі, Вітольд Ёдка-Наркевіч і інш.), сталі называць «старымі», «правымі», або «фракцыяй рэвалюцыйнай» (у прастамоўі — «фракамі»). Спрэчкі ўзніклі на VІ з’ездзе ППС у 1902 г. з-за арганізацыйных зменаў у кіраўнічых органах партыі, аднак пазней высветлілася, што падзел паміж пэпээсаўцамі праходзіў у адказе на кардыналь нае пытанне: Польшча здабудзе вольнасць у выніку яе ўласнага рэвалюцыйнага руху ці ў выніку выступлення пралетарыяту на міжнародным еўрапейскім узроўні? «Старыя» ад самага пачатку адраджэння ірэдэнты[24] бачылі рухальныя сілы вызваленчага паўстання галоўным чынам у самім краі, таму вялікае значэнне надавалі кожнаму элементу, які патэнцыяльна мог садзейнічаць палякам у іх барацьбе. Беларусь, Літва і Украіна, дзе польскасць захоўвала значныя ўплывы, безумоўна, залічваліся ў лік будучых саюзнікаў. Пры гэтым разлікі кіраўнікоў ППС грунтаваліся не толькі на наяўным факце існавання на землях былога ВКЛ багатай польскай культурнай традыцыі, але і на меркаваннях, што новыя і ўжо сфармаваныя беларускі, літоўскі і ўкраінскі нацыянальныя рухі ўбачаць у ППС сілу, дзейнасць якой будзе карыснай для іх, і аб’яднаюцца з гэтай партыяй. Для такога аб’яднання існавала аснова ў выглядзе нацыянальнага прыгнёту з боку расійскага царызму ўсіх народаў былой Рэчы Паспалітай. Такім чынам, царскі ўрад лічыўся агульным ворагам, перамагчы якога можна толькі сумеснымі высілкамі. А тое, што з усіх прыгнечаных палякі былі самымі актыўнымі і небяспечнымі для ўрада, ставіла іх на чале міжнацыянальнага вызваленчага руху[25].

З пачаткам руска-японскай вайны 1904-1905 г. Ю.Пілсудскі асабіста накіраваўся ў Японію, бо разлічваў атрымаць ад японскага кіраўніцтва дапамогу для справы незалежнасці Польшчы. У мемарыяле, які ён падаў японскаму ўраду летам 1904 г., кіраўнік ППС прапанаваў японцам супрацоўніцтва супраць Расіі. Ён абяцаў, што ППС створыць польскі легіён з палонных палякаў расійскай арміі, арганізуе акцыі сабатажу ў еўрапейскай Расіі, створыць апазіцыю ў Польшчы, Беларусі, Літве і сярод іншых сепаратных рухаў у імперыі, а таксама зоймецца зборам разведвальных дадзеных. Узамен ён разлічваў на палітычную падтрымку Японіяй польскай справы на міжнародным узроўні, на грошы і зброю. Аднак японцы адмовіліся ад легіёна, не зацікавіліся апазіцыяй у Расіі, не згадзіліся ўвязвацца ў польскую справу і падтрымліваць яе ў міжнародных адносінах, але грошы на сабатаж і шпіянаж далі[26].

Разам з прапановамі супрацоўніцтва з японцамі Пілсудскі ў сваім такійскім мемарыяле даў шырокі аналіз унутранага стану Расійскай дзяржавы на пачатак ХХ ст. Зыходным пунктам аргументацыі кіраўніка ППС стала сцвярджэнне пра тое, што Расія толькі на першы погляд была моцнай дзяржавай. Пілсудскі не згаджаўся з сучаснай яму статыстыкай і даказваў памылковасць спробаў афіцыйных уладаў уключыць у працэнт «прыроджаных расіян» усіх праваслаўных на падставе ідэнтыфікацыі рэлігійнага і этнічнага самавызначэння. На яго думку, ад афіцыйных дадзеных пра 2/3 расіян ад усяго насельніцтва імперыі трэба было адняць разам з праваслаўнымі беларусамі, украінцамі, грузінамі, армянамі народы Поўначы, Сібіры і Сярэдняй Азіі. Да пералічаных этнічных групаў Пілсудскі дадаваў яшчэ значную частку палякаў, літоўцаў і беларусаў, якіх царскі ўрад сілай перавёў у праваслаўе і якія, паводле меркаванняў Пілсудскага, упарта трымаліся каталіцкага веравызнання[27]. Такім чынам, па падліках кіраўніка ППС, на прыроджаных расіян прыпадала не больш як 45% ад усяго насельніцтва імперыі. Пілсудскі таксама адзначыў, што колькасная няроўнасць народнасцяў дапаўняецца няроўнасцю ўзроўняў культуры і цывілізаванасці. Краямі з высокай, агульнаеўрапейскай, культурай ён лічыў Польшчу, Літву, Фінляндыю, Латвію. Да народаў з ніжэйшым узроўнем развіцця Пілсудскі адносіў украінцаў, расіян, татараў, каўказцаў, а поўнасцю дзікімі лічыў якутаў, буратаў і кіргізаў. У такой неаднастайнасці насельніцтва Расійскай дзяржавы Пілсудскі бачыў найбольшую яе слабасць, а палітыку русіфікацыі разглядаў як імкненне царскага ўраду ўзмацніць імперыю праз заціранне культурна -нацыяналь ных асаблівасцяў сярод падданых.

Каб падкрэсліць неаднароднасць насельніцтва Расійскай імперыі, Пілсудскі выкарыстаў шырока распаўсюджаную ў філасофска -прававых канцэпцыях ХVІІІ-ХІХ ст. ідэю пра падзел усіх народаў на «гістарычныя» і «негістарычныя». «Гістарычнымі народамі», гэта значыць здольнымі да стварэння ўласнай нацыянальнай дзяржавы, кіраўнік ППС называў палякаў, фінаў, грузінаў і, у пэўным сэнсе, армянаў. Да «негістарыч ных» па яго класіфікацыі належалі літоўцы, беларусы, латышы, і ў некаторай ступені — украінцы. Аднак Пілсудскі быў упэўнены, што ўсе гэтыя народы — «гістарычныя» і «негістарычныя» — з’яўляюцца апазіцыйнымі элементамі ў царскай дзяржаве: усе яны церпяць ад палітыкі русіфікацыі, якая знішчае ўсю іх культурную маёмасць; усе яны лічаць расійскі ўрад чужой і варожай уладай. Культурны ўзровень гэтых народаў значна вышэйшы за ступень цывілізаванасці захопнікаў, таму яны могуць стварыць апазіцыйную сілу, якая пры адпаведных умовах разаб’е царскую дзяржаву і адарве ад яе значную частку захопленых земляў[28].

Дакумент, які Пілсудскі падаў японцам, быў складзены даволі лагічна, так, што ўсе яго палажэнні працавалі на адну мэту: пераканаць японскі ўрад у неабходнасці як мага лепш дапамагчы польскай справе. Дзеля гэтага Пілсудскі мэтанакіравана спрашчаў складаныя з’явы і перабольшваў значэнне і сілу польскага вызваленчага руху і ППС. Высока ацэнены лідэрам ППС былі толькі нацыянальныя імкненні тых народаў у Расіі, якія здолелі выпрацаваць да пачатку ХХ ст. нацыяналь ную ідэю і стварыць уласныя нацыянальныя арганізацыі. Пры такім падыходзе зразумела, што Пілсудскі аднёс беларусаў да «негістарычных» народнасцяў. Кіраўнік ППС арыентаваўся на рэальныя факты. А ў рэальнасці беларускія адраджэнцы толькі за год да напісання мемарыяла стварылі сваю арганізацыю і яшчэ нават не выказаліся больш-менш акрэслена па пытаннях незалежнасці і дзяржаўнасці Беларусі.

Пілсудскі не пісаў пра ўзровень цывілізаванасці і культуры беларускага народа, але ўскосна даў зразумець, што беларусаў з заходніх губерняў ён ставіў вышэй за жыхароў усходу Беларусі. Лідэр ППС бачыў розніцу паміж беларусамі -праваслаўнымі і беларусамі -каталікамі. Апошнія мелі больш высокі ўзровень нацыянальнай самасвядомасці і актыўна працавалі над развіццём беларускай нацыі. Пілсудскі добра ведаў, што амаль усю працу па стварэнні сваёй першай нацыянальнай партыі (БРП-БРГ-БСГ) правялі беларусы-каталікі і разумеў, што менавіта яны, нягледзячы на іх адносную нешматлікасць, з’яўляюцца галоўнай сілай у беларускім руху[29].

Рэвалюцыя 1905 г. істотна не змяніла стаўлення Пілсудскага да беларусаў. Растлумачыць гэта можна тым, што падзеі 1905—1907 г. на Беларусі значна саступалі сваім маштабам і ўздымам рэвалюцыйным акцыям у Расіі і Польшчы, а беларускі нацыянальны рух так і не здолеў стаць масавым і не знайшоў шырокай падтрымкі ў мясцовага насельніцтва. Сам Пілсудскі ў гэты час паступова траціць цікавасць да сацыялістычнай дактрыны. Параза рэвалюцыі значна паскорыла гэты працэс.

Пілсудскі і ў той час шмат пісаў, але па нацыянальным пытанні практычна не выказваўся. Аднак з палітыкі, якую ён праводзіў пасля 1918 г. у дачыненні да Беларусі, Літвы і Украіны, можна зрабіць выснову, што яго погляды ў гэтай галіне істотна не змяніліся. Падобную пазіцыю займалі іншыя дзеячы ППС-«фракцыі». У гэтым можна пераканацца, абапіраючыся на выказванні і артыкулы паплечнікаў Пілсудскага. Неабходна заўважыць, што ў тыя гады яго асоба набывае новую якасць: ён перастае быць проста адным з кіраўнікоў Польскай Сацыялістычнай Партыі і паступова ператвараецца ў яе правадыра. Аўтарытэт Пілсудскага ў асяроддзі ППС-«фракцыі» становіцца амаль бясспрэчным, а сярод таварышаў застаюцца толькі самыя верныя.

Пасля рэвалюцыі 1905-1907 г. найбольш падрыхтаваным спецыялістам па праблемах тэрыторый былога ВКЛ у ППС-«фракцыі» па-ранейшаму заставаўся Л. Васілеўскі. У 1905-1913 г. ён выдаў шэраг твораў, у якіх акрэсліў стаўленне кіраўніцтва правага крыла Польскай Сацыялістычнай Партыі да народаў гістарычнай Літвы. Найбольш поўна гэтае пытанне было распрацавана ў кнігах «Litwa i jej ludy» і «Litwa i Białoruś. Przeszłość—Teraźniejszość—Tendencje rozwojowe». У гэтых працах Васілеўскі звярнуўся да гісторыі і нацыянальнага складу насельніцтва земляў былога ВКЛ, выказаўшы даволі высокі ўзровень гістарычных ведаў, і падкрэсліў, што развіццё беларускай і літоўскай нацый трэба разглядаць як аб’ектыўны гістарычны працэс. Асобна пра беларусаў ён пісаў, што яны «цяпер з’яўляюцца сырой этнаграфічнай масай без нацыяналь най свядомасці»[30]. Васілеўскі адзначыў складанасць працэсу эвалюцыі беларускага народа ў нацыю і назваў фактары, якія яму перашкаджалі. Галоўнымі з іх ён лічыў нязначную этнічную адасобленасць беларусаў ад палякаў і расіян, якія «былі галоўнымі асімілятарамі», і немагчымасць актыўнага развіцця нацыянальнай беларускай культуры і адукацыі пры сучасных яму палітычна -дзяржаўных умовах[31]. Акрамя таго, ён звяртаў увагу на нястачу літаратуры і малую колькасць школ з беларускай мовай навучання, а таксама на слабасць нацыяналь ных палітычных арганізацый і іх пасіўныя кантакты з грамадствам. Прааналізаваўшы гэтыя з’явы, Васілеўскі рабіў вывад, што беларускі рух мае мала шанцаў пашырыцца і набыць прызнанне[32].

Вельмі высока ацэньваў Васілеўскі «Нашу Ніву», якую характарызаваў як сапраўдную нацыянальную газету, што прапагандуе беларускую мову і культуру, а таксама ідэю неабходнасці стварэння такога грамадскага ладу, які дасць беларусам магчымасць нацыянальнага развіцця. Яму моцна імпанавала тое, што гэтыя думкі выказваліся на старонках «Нашай Нівы» без усялякага шавінізму, з павагай да суседзяў, і з заклікам карыстацца дасягненнямі іх культуры[33].

Пазіцыя Васілеўскага не супярэчыла асноўнай ідэі Пілсудскага наконт неабходнасці актыўнай барацьбы за незалежную Польшчу. Пашырэнне і падтрымка беларускага нацыянальнага руху, за што выказваўся Васілеўскі, узмацнялі апазіцыю царызму і ў той час яшчэ аб’ектыўна ішлі на карысць справы ППС.

Такім чынам, у другой палове 90-х г. ХІХ — пачатку ХХ ст. адной з галоўных асаблівасцяў адносін Ю.Пілсудскага да Беларусі быў прагматызм. Акрамя таго, у яго стаўленні да беларускага, украінскага і літоўскага народаў у гэты перыяд няцяжка прасачыць важную рысу: яны заўсёды разглядаліся Пілсудскім як несумненныя патэнцыяльныя саюзнікі ў барацьбе польскіх сацыялістаў за незалежнасць Польшчы. Ён спадзяваўся, што разбудзіць іх палітычную свядомасць можна з меншымі высілкамі, чым у расіян, бо ў іх «няма веры ў цара»[34]. Узначаліць барацьбу з царскім рэжымам павінен быў польскі пралетарыят, які, на думку лідэра ППС, заваюе вольнасць не толькі для сябе, але і для іншых нацый[35]. Аднак гэта была далёкая перспектыва, таму Пілсудскі і яго паплечнікі значна больш увагі аддавалі актывізацыі ўсіх магчымых сепаратных рухаў у Расійскай Імперыі. У артыкулах Пілсудскага неаднаразова сустракаецца думка пра розніцу паміж беларусамі -каталікамі і беларусамі -праваслаўнымі. Ён быў упэўнены, што беларусаў -каталікаў значна лягчэй уцягнуць у змаганне з царызмам, чым праваслаўных.

Да адраджэння беларускай нацыі і пашырэння беларускага руху кіраўніцтва ППС ставілася скептычна, а сам лідэр ППС лічыў беларускі народ «негістарычным».

Пасля рэвалюцыі 1905-1907 г., калі Пілсудскі адышоў ад сацыялізму, яго стаўленне да беларускага народа не змянілася, а засталося па-ранейшаму прагматычным, што яскрава выявілася не толькі ў 1918-1921, але і ў наступныя гады. Гэта было абумоўлена агульным складам асобы Пілсудскага як палітыка-практыка, а таксама яго разуменнем польскіх і нацыянальных інтарэсаў, праз прызму якіх ён разглядаў магчымыя перспектывы для Беларусі і беларускага народа.

[1] Piłsudski J. Rusyfikacja // Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych. W 10 t. Warszawa, 1937—1938. T. I. S. 97—100.
[2] Piłsudski J. Do towarzyszy socjalistów żydów w polskich zabranych prowincjach // Pisma zbiorowe… T. I. S. 28–33.
[3] Васілеўскі Л. (1870–1936) — публіцыст, гісторык, дыпламат, дзеяч ППС, блізкі да Пілсудскага, у 1918–1919 г. займаў пасаду міністра замежных справаў Польшчы.
[4] Wasilewski L. (pod pseud. L. Płochocki). We wspólnem jarmie. Londyn: Wyd. P.P.S., 1901. 40 s.
[5] Piłsudski J. List do Leona Wasilewskiego w Londynie, 1899.19.XI // Pisma zbiorowe. Uzupełnienia / Pod red. A.Garlickiego, R.Świętka. T. II. 1898—1914. Warszawa: Krajowa agencja wydawnicza, 1993. S. 75.
[6] Ibidem, S. 75.
[7] Ibidem, S. 75.
[8] Ibidem, S. 75.
[9] Келес-Краўз К. (1872—1905) — сацыёлаг, таленавіты публіцыст, выдатны палеміст, займаў адметнае становішча ў Загранічным саюзе польскіх сацыялістаў, быў членам яго кіраўнічага органа — Цэнтралізацыі.
[10] Kelles-Krauz K. Polscy i Rosyjscy socjaliści // Pisma wybrane. W 2 t. Warszawa: Książka i Wiedza, 1962. T. 2. S. 121.
[11] Ibidem, S. 122.
[12] C. Вайцахоўскі (1869–1953) быў адным з заснавальнікаў ППС і блізкім таварышам Пілсудскага на працягу 90–х г. ХІХ ст. У ІІ Рэчы Паспалітай належаў да палітычнай эліты, у 1922–26 г. быў прэзідэнтам Польшчы.
[13] Wojciechowski S. Moje wspomnienia. Lwów—Warszawa, 1938. S. 44.
[14] Kelles–Krauz K. Niepodłeglość Polski w programie socjalistycznym // Pisma wybrane. W 2 t. Warszawa:Książka i Wiedza,1962. T.2. S.145.
[15] Ibidem, S.145.
[16] Piłsudski J. Artykul z «Walki», 1902, № 1 // Pisma zbiorowe… T. II. S. 17.
[17] Ibidem, S. 18—19.
[18] Ibidem, S. 20—22.
[19] Piłsudski J. O patriotyźmie // Pisma zbiorowe… T. II. S. 22—27.
[20] Piłsudski J. Nasze stanowisko na Litwie // Pisma zbiorowe… Т.II. S. 32.
[21] Ibidem, S. 34.
[22] Ibidem, S. 34.
[23] Ibidem, S. 34.
[24] Пад гэтым тэрмінам разумелі ідэю ўзброенай барацьбы за незалежнасць Польшчы, якая пасля паразы паўстання 1963–64 г. была вельмі непапулярнай сярод палітыкаў і пачала знаходзіць сваіх прыхільнікаў толькі ў апошняе дзесяцігоддзе ХІХ ст.
[25] Nałęcz T. Irredenta polska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1992. S. 63.
[26] Garlicki A. Józef Piłsudski 1867—1935. Warszawa: Czytelnik, 1990. S. 85–87.
[27] Пілсудскі значна перабольшваў свае разлікі. Адразу пасля выдання ў 1905 г. закона пра рэлігійную талерантнасць у каталіцтва з праваслаўя на беларускіх землях перайшло 32970 чалавек, а за наступныя 1906—1909 г. — яшчэ 21130, разам — 54100. Гэтая лічба нават у маштабе Беларусі не такая і вялікая.
[28] Pobóg-Malinowski Wl. Józef Piłsudski 1901—1908. W ogniu rewolucji. Warszawa, 1935. S. 198–199.
[29] На тое самае звяртаў увагу Л. Васілеўскі, калі пісаў, што 5/6 карэспандэнтаў «Нашай Нівы» былі каталікамі.
[30] Wasilewski L. Litwa i Białoruś. Przeszłość—Teraźniejszość—Tendencje rozwojowe. Kraków: Książka, 1912. S. 104.
[31] Ibidem, S. XV.
[32] Wasilewski L. Litwa i jej ludy. Warszawa, 1907. S. 55; Wasilewski L. Litwa i Białoruś. Przeszłość—Teraźniejszość—Tendencje rozwojowe. S. 155.
[33] Wasilewski L. Litwa i Białoruś. Przeszłość—Teraźniejszość—Tendencje rozwojowe. S. 280.
[34] Piłsudski J. Rosja // Pisma zbiorowe… T.I. S. 88.
[35] Ibidem, S. 89.

Наверх

Кірыл Маль. Антыбальшавіцкі рух у Беларусі ў 1919—1921 г

26 снежня, 1999 |

Tags: XX стагоддзе, Беларусь у сусветных войнах
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Палiтычная сiтуацыя, у якой апынулася Беларусь пасля 1917 г., была даволi складанай. З аднаго боку канец iснавання Расiйскай iмперыi даваў беларускаму народу шанс утварыць самастойную нацыянальную дзяржаву, але з другога боку шанс гэты быў чыста тэарэтычным. На панаванне над Беларуссю прэтэндавалi дзве дастаткова магутныя сiлы, якiя лiчылi яе натуральнай сферай сваiх iнтарэсаў — Савецкая Расiя i Польшча. Як першая, так i другая, хоць i абвясцiлi сябе вызваляльнiкамi беларускiх земляў, на самай справе iмкнулiся акупаваць iх i ўсталяваць тут адпаведныя палiтычныя рэжымы.

Дзякуючы савецкай гiстарыяграфii добра вядома, як жыхары Беларусi сустрэлi польскiх акупантаў. Шматлiкiя працы былi прысвечаны партызанскаму i падпольнаму руху на занятых палякамi тэрыторыях. Аднак амаль нiчога невядома пра супрацiўленне бальшавiцкаму акупацыйнаму рэжыму, якi быў не менш, калi не больш жоpcткi, чым польскi. Калi савецкiя гiсторыкi i звярталi ўвагу на гэты антыбальшавiцкi рух, то заўсёды малявалi яго ў чорных фарбах, а прычыны бачылi ў «происках польской шляхты и мирового империализма» цi ў «влиянии эсеров и кулаков на несознательную часть крестьянства».

На самай справе далёка не ўсiх прадстаўнiкоў «сялянскай масы» можна было абвiнавацiць у несвядомасцi. Як сведчаць факты, беларускiя сяляне нярэдка дэманстравалi нечакана высокi ўзровень палiтычнай адукаванасцi. Пра гэта пiсаў у студзенi 1919 г. у сваiм дакладзе iнструктар аддзела кiравання камуны Г.Шаўкун, якi перад тым прысутнiчаў на сялянскiм сходзе ў вёсцы Баравое, што ля мястэчка Койданава, i спрабаваў агiтаваць жыхароў за камуну. «Далее некоторые крестьяне, — пicаў Шаўкун, — стали заявлять, что в России все дорого стало от того, что стали вводить коммуну, и что благодаря последней все становятся лентяями и не хотят работать»[1]. Як добры агiтатар, Шаўкун пачаў тлумачыць, што галоўныя прычыны голаду ў Pacii — гэта вайна, контррэвалюцыя, iмперыялiсты, якiя яе падтрымлiваюць, а таксама кулакi i спекулянты. Сяляне аднак зноў з iм не пагадзiлiся. «По окончании разъяснения, — працягвае iнструктар, — вновь посыпались возражения, в коих главным образом указывалось, что мол воевали 4 года и теперь еще приходится воевать, что с Россией другие державы не хотят считаться, потому что в ней нет ответственного лица, которое стояло бы во главе государства, например, президента. А потому надлежало бы созвать Учредительное Собрание». У вынiку iнструктару Шаўкуну так i не ўдалося пераканаць сялян у неабходнасцi камуны i наогул савецкай улады. «Незадолго до закрытия собрания я предложил крестьянам принять резолюцию о поддержании советской власти всеми силами и материальными средствами. Резолюция была выслушана с недоверием, поднялись споры, посыпались протесты, в результате коих резолюция принята не была из боязни, что если, мол, примут, то тогда погонят всех их на войну и заберут весь хлеб, скот, и проч. имущество. Я объяснил, что значит резолюция и т. д., но несмотря ни на что крестьяне упорно отстаивали свои позиции и резолюцию не приняли. Мало того, когда я спросил, желают ли они вообще советскую власть и дать ответ на это поднятием рук, никто не поднял руки». Магчыма, далёка не ўсе беларускiя сяляне былi настолькi палiтычна свядомымi, як жыхары вёскi Баравое, хоць такая з’ява не была i выключнай. Недавер гэтых сялян да савецкай улады нельга растлумачыць i кулацкiм уплывам, бо сярод iх практычна не было кулакоў. «Одновременно с этим должен отметить, — пiсаў Шаўкун, — что д. Боровое сравнительно небогата. Кулаков почти нет. Почти все крестьяне владеют незначительными участками земли, в размере от одной до пяти десятин»[2].

Недавер i варожасць беларускiх сялян да бальшавiкоў былi выклiканы iншымi прычынамi, галоўнымi з якiх сталi дзеяннi самiх бальшавiцкiх уладаў. Антысавецкi рух быў натуральнай рэакцыяй насельнiцтва на акупацыйны характар «дыктатуры пралетарыята» ў Беларусi.

Можна адзначыць тры асноўныя характэрныя рысы ўлады бальшавiкоў, якiя сталi прычынамi варожага настрою да яе значнай часткi беларусаў. Першай, найбольш адметнай з iх быў «чырвоны тэрор», развязаны бальшавiкамi на Беларусi ў часы савецка-польскага канфлiкту. Формы i метады гэтага тэрору таксама былi розныя, ад прымусовай працы да заключэння ў канцэнтрацыйных лагерах i нават расстрэлаў на месцы. Найбольшае абурэнне выклiкала бескантрольная дзейнасць ЧК, органа пазасудовай расправы, якая карала i бязвiнных, i вiнаватых. Гэта былi вымушаны прызнаць нават бальшавiкi, прычым тыя з iх, хто займаў высокiя пасады ва ўрадзе Лiтбела. У сваiм лiсце ад 21 жнiўня 1919 г. да старшынi УЧК Ф.Дзяржынскага члены ЦК Кампартыi Лiтвы i Беларусi Мiцкевiч-Капсукас i Цiхоўскi пiсалi: «На самом деле безсистемными расстрелами направо и налево при той обстановке, какую мы видели, было лишь усиленно враждебное отношение населения к советской власти и не только среди буржуазии, но и среди рабочих. До глубины души были возмущены поведением ЧК даже многие партийные тов. тов. Нам стоило больших усилий, чтобы успокоить Минский рабочий полк, который готов был разнести ЧК»[3].

Iншым, не менш значным фактарам, якi меў уплыў на стаўленне беларусаў да бальшавiкоў, была палiтыка прадразвёрсткi, пры дапамозе якой савецкая ўлада iмкнулася забяспечыць харчам свае войскi. Сяляне, чыя гаспадарка была моцна разбурана яшчэ першай сусветнай вайной, не разумелi i не маглi зразумець, чаму яны павiнны аддаць апошняе i памёрцi ад голаду. А што на справе так i было, сведчаць шматлiкiя дакументы, у тым лiку i апублiкаваныя яшчэ пры савецкай уладзе. Напрыклад, апiсваючы становiшча ў Серакаротнянскай воласцi ў сваiм дакладзе ў лютым 1920 г., прадстаўнiк Вiцебскага рэўкома казаў: «Экономическое положение волости самое критическое. О каких либо излишках хлеба не может быть и речи, но у многих граждан уже нет хлеба на дневное пропитание, в чем удостоверился высланный агент упродкома»[4].

У цеснай сувязi з прадразвёрсткай былi i такiя шырока распаўсюджаныя з’явы, як самачынныя рэквiзiцыi асобных вайсковых частак i звычайнае рабаўнiцтва, якое дазвалялi сябе чырвонаармейцы. Пра тое, што гэта выклiкала, мякка кажучы, абурэнне беларускiх сялян, пiсалi ў свой час яшчэ камандзiры Чырвонай армii. «Ярко ощущавшиеся в Минском районе симпатии населения к красным, — распавядаў камандзiр дывiзii Вiтаўт Путна, — в районах ближе к Бугу начинали тускнеть. Немало этому способствовало и то обстоятельство, что мы, оторванные от баз, не имея подвоза для армии по железным дорогам, использовали несметное количество крестьянских подвод. Крестьянин считал, что проповедуемое нами освобождение от ига помещиков — дело хорошее, но все это — пока вещь гадательная, а вот что он вынужден неделями мотаться с подводами, когда хлеба переспевают в поле, это плохо, это вещь более ощутительная и реальная»[5].

Справа была, аднак, значна больш сур’ёзная, чым проста незадаволенасць сялян неабходнасцю «мотаться с подводами». Сiмпатыi да савецкай улады, пра якiя пiсаў Путна, паспелi «потускнеть» значна раней, чым дывiзiя гэтага камандзiра з’явiлася ў Беларусi. Праходзячы праз беларускiя землi, чырвоныя часткi адбiралi у сялян апошнi харч, якi яны збераглi пасля вiзiтаў прадатрадаў i апрадкамаў, што, вядома ж, не спрыяла ўзаемапаразуменню памiж савецкiмi войскамi i жыхарамi Беларусi. Ужо ў 1919 — пачатку 1920 г. прадстаўнiкi савецкай улады канстатавалi, што «взаимоотношения между частями войск, населением и волревкомами в некоторых местах враждебные ввиду бестактных реквизиций, требований подвод для личных поездок, вымогательства непосильных угощений, грубых обращений красноармейцев»[6].

Трэцiм значным фактарам узаемадачыненняў беларускага насельнiцтва i бальшавiкоў быў сваеасаблiвы «налог крывёй», якi апошнiя прымусiлi плацiць жыхароў нашай краiны. Пасля заключэння ваенна—палiтычнага саюза РСФСР, УССР i Лiтбела ў сакавiку 1919 г., скiраванага на атрыманне матэрыяльных i чалавечых рэсурсаў ад фармальна незалежных савецкiх рэспублiк для перамогi ў грамадзянскай вайне, бальшавiкi неаднаразова праводзiлi мабiлiзацыю беларусаў на вайсковую службу. Гэтыя мабiлiзацыi праходзiлi ў розных раёнах Беларусi ў розныя часы. У войскi прызывалi i прадстаўнiкоў розных сацыяльных слаёў i розных узростаў са збяднелага сялянства i рабочых. Але нават такi класавы падыход не даваў бальшавiкам адпаведных вынiкаў, а некаторыя з прызываў былi наогул беспаспяховыя. Напрыклад, 25 красавiка 1919 г. быў выдадзены дэкрэт «О призыве среднего и беднейшего крестьянства к борьбе с контрреволюцией», згодна з якiм ад кожнай воласцi мабiлiзавалася ад 10 да 20 чалавек. Хутка арганiзатары мабiлiзацыi сутыкнулiся з непераадольнымi цяжкасцямi, пра што сведчыць, у прыватнасцi, справаздача Клiмавiцкага павятовага камiтэта РКП(б) за чэрвень 1919 г.: «Что касается мобилизации 20 человек от волости, то такая проходит туго. Наметить кандидатов сходом не представляется возможным, назначать исполкомом также затруднительно. Население на сходах высказывается за добровольную запись. Заметных результатов мобилизации 20, таким образом, не имеется»[7].

Магчыма, што сяляне ставiлiся б да мабiлiзацыi з большым энтузiязмам, калi б свежае папаўненне з Беларусi накiроўвалася супраць палякаў, на вызваленне сваёй айчыны. Замест гэтага бальшавiцкiя вайсковыя ўлады фармавалi часткi Заходняга фронту з мабiлiзаваных i ахвотнiкаў расiйскага, латышскага, лiтоўскага, эстонскага i нават кiтайскага паходжання, а беларусамi дакамплектоўвалi дзянiкiнскiя i калчакаўскiя франты. Так, паводле дадзеных Алега Латышонка, з 200 тысячаў мабiлiзаваных улетку 1919 г. жыхароў Беларусi толькi 40 тысячаў трапiлi на Заходнi фронт[8].

Натуральнай рэакцыяй беларускiх сялян i рабочых, якiх вымушалi пакiдаць свае дамы i iсцi памiраць кудысьцi за тысячы кiламетраў невядома за што, былi ўхiленне ад прызыва i дэзерцiрства. I першае, i другое былi шырока распаўсюджанымi з’явамi i, па сутнасцi, сталi адной з формаў барацьбы жыхароў Беларусi супраць бальшавiкоў. Ужо ў 1919 г. уцёкi з войскаў i з мабiлiзацыйных пунктаў набылi значным памеры. Барацьбой з дэзерцiрствам займалiся як вайсковыя, так i грамадзянскiя ўлады. Пры кожным рэўкаме (у залежнасцi ад яго статуса: валрэўкам, павятовы рэўкам цi губрэўкам) iснавалi спецыяльныя камiсii па барацьбе з дэзерцiрствам. Стваралiся адпаведныя ўзброеныя атрады, звычайна колькасцю па 300 штыкоў i па 50 шабляў, якiя займалiся «паляваннем» на ўцекачоў[9]. Метады барацьбы былi разнастайнымi: ад забароны прызыўнiкам з’язджаць у iншыя раёны да расстрэлу ўцекачоў i зняволення iх сем’яў у канцлагеры[10].Найбольш эфектыўнымi (згодна з рэзалюцыяй II Канферэнцыi рэўкамаў прыфрантавой паласы i прадстаўнiкоў дывiзiяў XVI армii Заходняга фронту, якая адбылася 26—27 красавiка 1920 г.) лiчылiся «…применение репрессивных мер путем полной и частичной конфискации как у самого дезертира, так и у его укрывателей и предания последних суду»[11].

Нягледзячы на ўсё гэтае, бальшавiкi так i не здолелi перамагчы ў барацьбе з дэзерцiрствам да самага канца вайны. У 1920 г., калi Заходнi фронт лiчыўся галоўным фронтам РСФСР i папаўненне з працоўных Беларусi накiроўвалася супраць палякаў, мабiлiзаваныя ўсё роўна iмкнулiся ўхiлiцца ад прызыву цi збегчы з вайсковай часткi. Шмат з iх уцякалi яшчэ з мабiлiзацыйных пунктаў. У сувязi з гэтым 1 верасня 1920 г. Камiсарыят па ваенных справах БССР выдаў спецыяльны загад: «Из имеющегося в Следственно -Судебной части материала видно, что некоторые Уездвоенкомы ставят в известность мобилизованных, часто не сознавая о недопустимости такого явления, места назначения того или иного наряда, последствием чего мобилизованные, не желая следовать в то или иное место назначения, дезертируют»[12].

У вынiку дэзерцiрства дасягнула неверагодных маштабаў. Яшчэ ў траўнi 1920 Л. Троцкi пiсаў: «Борьба с дезертирством в Западном округе является сейчас вопросом жизни и смерти для Запфронта»[13]. Аднак перамагчы ў гэтай барацьбе бальшавiкi не здолелi, таму пытанне «жизни и смерти» вырашылася не на карысць Заходняга фронту. Менавiта дэзерцiрства выканала значную ролю ў вынiках Варшаўскай бiтвы, бо ў вырашальны момант у бальшавiкоў папросту на хапiла сiлаў, што i вызначыла лёс вайны.

Пасля разгрому пад Варшавай плынь уцекачоў, натуральна, толькi павялiчылася. У лiстападзе 1920 г. ваенныя ўлады БССР наогул былi вымушаны пайсцi на адчайны крок, абвясцiўшы «неделю явки с повинной» i паабяцалi дараванне ўсiм, хто з’явiцца добраахвотна да 25 лiстапада[14], але асаблiвага поспеху гэтая мера дасягнуць не магла.

Дэзерцiрства, аднак, было не адзiнай формай супрацiўлення мясцовага насельнiцтва бальшавiкам. Iснавалi i iншыя, больш актыўныя, метады барацьбы з савецкай уладай. Да iх лiку належалi падпалы ваенных складоў i пашкоджанне чыгуначных шляхоў. Так, 2 траўня 1920 г. Троцкi пiсаў: «На железных дорогах вспыхивают уже пожары. В отдельных пунктах (запасная армия) констатированы поджоги… Среди железнодорожников много до последней степени ожесточенного элемента»[15].

Каб выправiць становiшча на чыгунцы, бальшавiкi пайшлi на жорсткiя меры. У розныя часы i ў розных месцах яны рабiлi мясцовае насельнiцтва адказным за становiшча чыгуначных шляхоў, а таксама тэлеграфных лiнiяў. Згодна з загадам армiям Заходняга фронту ўсе мясцовыя жыхары, што жылi не больш чым за 15 вёрст ад чыгункi, неслi адказнасць за яе стан[16].Гэтыя формы адказнасцi за пашкоджанне камунiкацыяў бальшавiкi захавалi i пасля вайны, у час барацьбы з бандытызмам. Прычым пакараннi былi даволi жорсткiя. Напрыклад, у загадзе №2 Бабруйскай палiтычнай камiсii па барацьбе з бандытызмам гаварылася: «…за порчу или недосмотр лица, на участке коих это произойдет, будут привлекаться к строжайшей ответственности (вплоть до расстрела)»[17].

Але нi пагрозы, нi нават чырвоны тэрор не маглi спынiць супрацiўленне беларусаў бальшавiцкай акупацыi. Яно набывала ўсё больш актыўныя формы, i хутка дасягнула сваёй найвышэйшай ступенi — узброенай барацьбы. У часы савецка-польскай вайны для гэтай барацьбы iснавала некалькi магчымасцяў. Першай з iх было паступленне ў польскiя часткi на добраахвотнай аснове, бо ў адрозненне ад бальшавiкоў палякi не праводзiлi мабiлiзацыi на занятых iмi беларускiх землях. Гэта магчымасць не выклiкала, аднак, сярод беларусаў асаблiвага энтузiязму, бо ў значнай ступенi палякi таксама разглядалiся iмi як акупанты. Значна больш прывабным было стаць пад сцягi беларускiх добраахвотнiцкiх узброеных фармаванняў. Гэтыя вайсковыя часткi пачалi стварацца яшчэ у 1918 г. пад час нямецкай акупацыi. Да iх належаў i Беларускi пяхотны полк, сфармаваны у Гораднi. Ён налiчваў 800 чалавек i складаўся з чатырох ротаў. Аднак як баявая сiла полк не ўдзельнiчаў у вайне з бальшавiкамi. Палякi хутка расфармавалi яго, дэмабiлiзавалi праваслаўных i яўрэяў, а каталiкоў накiравалi ў польскiя часткi[18].

Але спробы стварыць нацыянальнае беларускае войска на гэтым не скончылiся. Дзеячы беларускага нацыянальнага руху, якiя вярнулiся ў Менск разам з палякамi, пачалi працэс фармавання беларускай армii. Юзаф Пiлсудскi падтрымаў гэтую iнiцыятыву i 22 кастрычнiка 1919 г. падпiсаў дэкрэт аб фармаваннi беларускiх узброеных сiлаў у складзе двух батальёнаў. Пазней, 20 лiстапада гэтыя сiлы былi паменшаныя да аднаго батальёна. У той жа час у школе падхаружых рэзерву ў Варшаве быў створаны беларускi ўзвод, а ў Слонiме фармавалася беларуская падафiцэрская школа.

Аднак, нягледзячы на падтрымку Пiлсудскага, дзейнасць Беларускай вайсковай камiсii, якая займалася справай беларускiх узброенных сiлаў, не прынесла практычных вынiкаў з-за сабатажу мясцовых польскiх уладаў. Адзiнай больш-менш рэальнай часткай, створанай БКВ у гэты час, была 1-я рота беларускiх стралкоў, складзеная з 150 жаўнераў[19].Пазней, у 1920 г., яна была пераўтворана ў батальён i нават карысталася польскiмi статутамi, перакладзенымi на беларускую мову, аднак у баях не ўдзельнiчала i ў хуткiм часе пасля вайны была расфармаваная.

Але тое, што спробы ўтварыць беларускае войска былi няўдалыя, не значыць, што беларусы наогул не ўдзельнiчалi ў савецка-польскай вайне. Яны ваявалi ў складзе рэгулярных частак. Напрыклад, вядома, што у 1919 г. добраахвотнiкi -беларусы ўвайшлi ў склад Беларуска -Лiтоўскай дывiзii, фармаванне якой пачалося адначасова з фармаваннем беларускiх нацыянальных частак. Тыя, хто вербаваўся ў гэтую дывiзiю, вырашылi, што гэта i ёсць беларускае войска[20].Нараджэнцы Беларусi складалi таксама значную частку аддзела знакамiтага Булака-Балаховiча. Гэты аддзел па баявых якасцях быў не горшы за рэгулярныя польскiя часткi i выканаў у савецка-польскай вайне адметную ролю. У канцы кампанii 1920 г. балахоўцы прарвалi лiнiю фронту, разрэзалi на дзве паловы 4-ю Чырвоную армiю i захапiлi Пiнск. У вынiку бальшавiкi мусiлi адвесцi на ўсход усю лiнiю Заходняга фронту. У далейшым, ужо пасля заканчэння вайны, Булак-Балаховiч са сваёй групай, што атрымала назву Беларускай Народнай Армii, дзейнiчаў самастойна i паспрабаваў вызвалiць краiну ад бальшавiкоў. Гэты яго паход добра вядомы, i наўрад цi варта спыняцца на iм падрабязна. Нягледзячы на паразу ў лiстападзе 1920 г., генерал Булак-Балаховiч не спынiў сваёй дзейнасцi i часткi яго армii актыўна ўдзельнiчалi ў партызанскай барацьбе на тэрыторыi БССР у 1921 г.

Але аснову ўзброенай барацьбы насельнiцтва Беларусi супраць бальшавiзму складаў не ўдзел яго прадстаўнiкоў у рэгулярных фармаваннях польскага войска, а партызанскi рух i сялянскiя паўстаннi, якiя ахапiлi тылы Чырвонай армii з самага пачатку канфлiкту. Добра вядомыя такiя буйныя выступленнi, як Старакапытаўскi бунт i Вялiжскае паўстанне. Але яны не былi адзiнымi ўсплёскамi незадаволенасцi, выклiканымi палiтыкай бальшавiкоў. Своеасаблiвым водгукам Старакапытаўскага бунту было паўстанне ў Рэчыцы 25-26 сакавiка 1919 г. Там паўстала каравульная рота, якая хутка захапiла ўладу ў горадзе. Камунiстаў бiлi i садзiлi ў турму, iх кватэры былi разгромленыя. Паўстанцы разнеслi таксама рэўкам, надзвычкам, аддзел юстыцыi[21].

У тым самым сакавiку 1919 г. адбылiся паўстаннi ў Слуцку i ў Барысаве, дзе грамiлi савецкiя ўстановы. Паўстаннi адбывалiся i пазней, як у 1919, так i ў 1920 г. Фактычна не было месяца, каб у якой-небудзь вёсцы, воласцi цi нават горадзе не было ўзброенага выступлення. Напрыклад, у сакавiку 1920 г. у Быхаўскiм павеце адбылася серыя паўстанняў. Сяляне вёсак Куляжы, Урэчча, Запалянная, Прыволь, Лебядзеўка, Рабiнаўка паграмiлi савецкiя ўстановы, знiшчылi дакументы, зрабiлi вобшукi ў кватэрах савецкiх супрацоўнiкаў. 10 сакавiка паўстанцы напалi на Прапойск, раззброiлi там аддзел па барацьбе з дэзерцiрствам, захапiлi тэлеграф[22].

Бальшавiкi абвясцiлi тыя паўстаннi кулацкiмi, а потым гэты тэрмiн аўтаматычна ўвайшоў у працы савецкiх гiсторыкаў. Мiж тым сацыяльны склад паўстанцаў быў даволi разнастай ным, i, як сведчаць крынiцы, супраць бальшавiкоў выступалi як заможныя, так i збяднелыя сяляне. Так, напрыклад, рэагуючы на даклад аб паўстаннi ў Бяларучскай воласцi, народны камiсар унутраных спраў Лiтбел пiсаў: «…делая доклад о „кулацком” восстании в Белоручской волости, Член Исполкома указывает на таких кулаков как сапожник и т. д., что заставляет нас думать о том, что Минскому Уисполкому совершенно непонятны определения слова „кулак” и им подводятся под эту рубрику не только рядовые крестьяне, но и рабочие. Неумелое, нетактичное поведение самого Исполкома зачастую и бывает виновником восстания, которое потом называют кулацким, но которые имеют под собой совершенно иную почву»[23].

Паўстаннi так званых кулакоў выклiкалiся, зразумела, не столькi «нетактичным поведением» кiраўнiкоў рознага ўзроўню, колькi ўвогуле палiтыкай «ваеннага камунiзму» i цяжкасцямi бальшавiцкага рэжыму. Даведзеныя да адчаю прадразвёрсткай i рабаўнiцтвамi сяляне, у якiх адбiралi апошнi харч, падымалiся з вiламi i сякерамi супраць кулямётаў ЧАПаў i прададдзелаў i гiнулi ў гэтай безнадзейнай барацьбе.

Менавiта такiя паўстанцы складалi асноўную базу для стварэння партызанскiх аддзелаў, якiх багата было ў лясах Беларусi ў часы савецка-польскай вайны. Бальшавiкi звычайна называлi iх бандамi, хоць iх дзейнасць мела не крымiнальны, а ваенна-палiтычны характар. Сам камандарм Тухачэўскi, вялiкi спецыялiст па карных аперацыях i барацьбе з бандытызмам, вызначаў тэрмiн «банда» наступным чынам: «Самоорганизующаяся местная крестьянская власть опирается на местные вооруженные крестьянские формирования, обычно называемые у нас бандами»[24].

Менавiта з такiх мясцовых сялянскiх узброеных фармаванняў i складалася большасць «бандаў» на Беларусi ў 1919—1921 г. Дзейнасць гэтых партызанскiх аддзелаў была разнастайнай i яе характар залежаў ад колькасцi байцоў, ад узбраення i ад камандзiраў. Галоўным чынам яны нападалi на прададдзелы, асобныя вайсковыя часткi i аддзелы чэкiстаў. Напрыклад, 24 жнiўня 1919 г. у раёне станцыi Заольша ў Вiцебскай губернi партызаны атакавалi аддзел губернскай ЧК, камандзiр якога загiнуў. На дапамогу чэкiстам быў накiраваны яшчэ адзiн аддзел з 70 чалавек, але партызаны разагналi i гэты аддзел i захапiлi кулямёт[25] .Яшчэ больш рашуча дзейнiчалi партызаны ў Быхаўскiм павеце ў сакавiку 1920 г. Яны атакавалi i захапiлi абоз 8-й стралковай дывiзii, а разам з iм i канцылярыю начальнiка дывiзiённай артылерыi[26]. Часта партызанскiя аддзелы паспяхова дзейнiчалi разам з польскiмi часткамi. Так, пад Барысавам аддзел капiтана Семяннiка, якi складаўся з мясцовых жыхароў, аб’яднаўся з 3-м уланскiм палком i прайшоў рэйдам па тылах чырвоных, што вымусiла бальшавiкоў улетку 1919 г. пакiнуць Барысаў[27].

У вынiку ў тыле чырвоных склалася даволi напружанае становiшча. Яшчэ 19 сакавiка 1919 г. на пасяджэннi Мiнскага губрэўкома канстатавалася: «Внешний фронт для нас не страшен. Необходимо более обращать внимание на внутренний фронт и все меры принимать на борьбу с контрреволюцией, на борьбу с открытием заговора внутри»[28]. Бальшавiкi адказалi на партызанскi рух новай хваляй чырвонага тэрору. Згодна з пастановай савецкай улады рознага ўзроўню асобы, якiя былi замешаныя ў «бандытызме» i падпалах, расстрэльвалiся на месцы, а асобы, якiя не мелi дакументаў, цi дакументы якiх здавалiся падазронымi, затрымлiвалiся i перадавалiся ў мiлiцыю цi ЧК[29].

Але спынiць супрацiўленне тэрорам на той час было немагчыма. Больш за тое, у 1920 г., калi чырвоныя пачалi наступ на Заходнiм фронце, бальшавiкi сутыкнулiся з новымi праблемамi. Афiцыйна было абвешчана, што доблесная рабоча-сялянская Чырвоная армiя вызваляе працоўных Беларусi з-пад ярма буржуазнай Польшчы. Аднак, як нi дзiўна, значная колькасць жыхароў Беларусi не спяшалася сустракаць сваiх «вызваляльнiкаў» з кветкамi. У лепшым выпадку яны ставiлiся да савецкай улады абыякава. Як, у прыватнасцi, казалася ў загадзе, якi 14 лiстапада 1920 г. выдаў Ваенны Камiсар БССР Адамовiч, «… даже рабочие и беднейшее крестьянство в некоторых местностях остались пассивными к советской власти. Запись добровольцев происходила крайне вяло»[30].

Справа, вядома, не абмяжоўвалася «пассивностью к советской власти». Чым далей на Захад рухалiся бальшавiцкiя часткi, тым больш варожым быў настрой насельнiцтва, тым часцей сутыкалiся яны з прыхаваным, а часам i адкрытым супрацiўленнем. У тыле Заходняга фронту нярэдкiмi былi дыверсii, падпалы вайсковых аб’ектаў i напады на чырвоныя часткi. У гэтай сувязi па гарнiзоне Мiнска 22 лiпеня 1920 г. быў нават выдадзены спецыяльны загад, у якiм канстатавала ся: «…Помимо этого, как видно, польская шляхта, бежавшая из Минска после разгрома их белогвардейских банд, оставила в пределах Минской губернии и города шпионов и поджигателей для уничтожения особо важных складов и государственных учреждений, доказательством чего служит поджог лесопильного завода по Борисовскому тракту 18-го июля и ряд других пожаров за время нахождения советской власти в г. Минске»[31]. Дыверсii i падпалы былi, натуральна, не толькi i не столькi заслугай шпiёнаў i дыверсантаў, якiх быццам бы пакiнула на савецкай тэрыторыi польская шляхта. Беларускае насельнiцтва, i асаблiва сяляне, якiя раней моцна пакутвалi ад польскай акупацыi, а цяпер зноў былi вымушаны несцi цяжар ваенных пабораў, рэквiзiцыяў i рабаўнiцтва, мелi дастаткова падставаў, каб выступiць супраць сваiх «вызваляльнiкаў». Сутыкнуўшыся з бальшавiцкiмi парадкамi, яны хутка зразумелi, што савецкi рэжым не лепшы, калi не горшы за польскi, i ставiлiся да яго адпаведным чынам. Нават насельнiцтва тых месцаў, якiя раней не былi закранутыя вайной, хутка зразумела сутнасць вызвалення, якое неслi на сваiх штыках бальшавiцкiя войскi. Так адбылося, напрыклад, у Беластоку. Спачатку жыхары гэтага горада i яго акругi ставiлiся да бальшавiкоў хутчэй лаяльна, чым варожа, асаблiва збяднелая частка насельнiцтва, якой лозунгi пра пазбаўленне ад паноў i капiталiстаў здалiся прывабнымi. Аднак хутка стала вiдавочна, што новыя гаспадары не лепшыя за старых. Савецкая ўлада адразу распаўсюдзiла на занятыя землi свае парадкi, якiя не маглi спадабацца нават «класава наблiжаным» сацыяльным элементам. Так, згодна з §4 Загаду №101 ад 9 жнiўня 1920 г. па Беластоку i яго акрузе «Местному населению разрешается иметь запас продовольствия в количестве не более месячной потребности по следующей норме: муки на едока — 25 фунтов, мяса — 7½ фунта, картофель — 3 пуда, сахару — 2 фунта, соли — 3 фунта, рыбы или консервов — 7½ фунта, жиров — 3 фунта, крупы — 7½ фунта. Излишек запасов против указанной нормы должен быть немедленно зарегистрирован в Райпродкоме. Обнаруженные скрытые, незарегистрирован ные запасы продовольствия будут конфисковываться, а укрыватели предаваться суду Реввоентрибунала»[32].

Не маглi спадабацца жыхарам Беластока i метады, якiмi здабывалi харчаванне чырвоныя часткi, цi часцей, спецыяльныя аддзелы для правядзення прадразвёрсткi ў прыфранта вой паласе — так званыя апрадкамы. А мiж тым, гэтыя метады былi даволi характэрныя як для грамадзянскай, так i для савецка-польскай вайны. Жыхары ўсходнiх раёнаў Беларусi пазнаёмiлiся з iмi значна раней. На пасяджэннi прадстаўнiкоў Пазаха*, аддзела рэўкамаў фронта, Паармаў** i Рэўармаў*** 3 i 15, дзе абмяркоўвалiся прычыны паразы чырвоных у вайне з «белапалякамi», казалася: «… но опродкомы не считались ни с чем, резали двухмесячных телят, оставляли одну корову на три семьи. Имения признавались панскими, даже когда они были фактически разбиты между крестьянами. Особый отдел боролся со спекуляцией „по-московскому”»[33].

У вынiку лаяльны настрой жыхароў Беластока змянiўся на рэзка варожы. Яны чакалi толькi нагоды, каб выступiць супраць бальшавiкоў са зброяй у руках, i хутка яе дачакалiся. Чырвоныя войскi Заходняга фронту, ушчэнт разбiтыя пад Варшавай, адыходзiлi праз тыя раёны, якiя моцна пакутвалi ад iх раней, у тым лiку i праз Беласток, насельнiцтва якога, зразумела, не магло не скарыстаць гэтай магчымасцi. 28 жнiўня член РВС 16-й армii Т. Пятакоў адаслаў у Маскву тэлеграму, у якой ён апiсаў, як у Беластоку сустрэлi адыходзячыя чырвоныя войскi. «В Белостоке, по докладу начдива 27, пробившегося с бригадой через занятый уже город, — пiсаў Пятакоў, — ему пришлось вести бой больше с населением Белостока, чем с польскими войсками, причем во враждебных действиях деятельное участие принимало также еврейское население»[34].

Варшаўская бiтва практычна вызначыла далейшы ход савецка-польскай вайны. Бальшавiкi мусiлi адысцi на ўсход i зноў аддаць палякам занятыя iмi раёны. Аднак да восенi 1920 г. абодва бакi былi ўжо моцна стомленыя i пайшлi на перамiр’е. Баявыя дзеяннi на Заходнiм фронце былi скончаныя, але антыбальшавiцкая барацьба на Беларусi працягвалася, i пасля 12 кастрычнiка 1920 г. здавалася, што ў канцы 1920 — пачатку 1921 г. яна яшчэ больш узмацнiлася.

Гэты час, вядомы як час перамогi бальшавiкоў на асноўных франтах грамадзянская вайны, час, калi пачаўся пераход да Новай эканамiчнай палiтыкi, быў на Беларусi вельмi неспакойны для савецкай улады. Становiшча беларускай вёскi, спустошанай прадразвёрсткай i вайной, было сапраўды жахлiвым. Паводле зводкi Старшынi НК БССР за 1-3 траўня 1921 г.: «… в продовольственном отношении в настоящее время положение крестьянства самое критическое. Во многих местностях они голодают и питаются хлебом, содержащим в себе примеси трав и корней до 70%»[35].

У гэтай сiтуацыi працяг збору прадразвёрсткi выклiкаў абурэнне сялян, якое даходзiла да адкрытых паўстанняў. «В отношении госразвёрстки, — дакладаў старшыня ЧК, — как сообщалось в предыдущих сводках, положение крайне неудовлетворительное. Были случаи выступления граждан, вооруженных кольями и вилами с криком: «Нас все грабят, а нам не дают ни соли, ни железа»[36].

Сяляне не спынялiся, аднак, на эканамiчных патрабаваннях, а як гэта часта здараецца, iшлi далей. Згодна з рапартам Рэўкамаў БССР з месцаў, жыхары некаторых валасцей не хацелi прызнаваць iншай улады, акрамя ўрада «Незалежнай Беларусi», ставiлiся надзвычай варожа да мясцовых рэўкамаў i сцвярджалi, што ўлады трэба выбiраць, а не прызначаць у Маскве[37].

Неспакойна было на той час было i ў гарадах. Пралетарыят, якi камунiсты лiчылi сваёй натуральнай сацыяльнай базай, пачаў глуха наракаць. «В связи с тарифной политикой положение рабочих в Белоруссии становится катастрофичес ким, — дакладаў старшыня ЧК. Заработная плата рабочих от двести пятьдесят до триста шестьдесят тысяч рублей. Отсутствие денежных знаков делает невозможным выплачивать рабочим заработанной суммы, что вызывает недовольство с их стороны, и на этой почве имеют место частичные забастовки»[38].

Нават сярод чырвонаармейцаў адчувалася незадаволе насць. «Настроение красноармейцев за период сводки не улучшилось, — пiсалася ў чарговай ваензводцы Барысаўскага Палiтбюро ад 10 лiпеня 1921 г. — Питание в войсковых частях самое скверное, результатом чего недовольство среди красноармейцев разрастается, открытого роптания еще не замечено. Политработа в частях ведется усиленно, но желательных результатов не приносит, как то красноармейцы пассивно относятся ко всем усилиям политработников поднять настроение среди красноармейских масс. Отовсюду во время проведения лекций, бесед и т. п. слышатся возгласы „не кормят”»[39].

Чырвонаармейцы, аднак, хутка знайшлi вырашэнне сваiх харчовых праблемаў — самачынныя рэквiзiцыi i рабаўнiцтва, чым яны не грэбавалi i ў часы грамадзянскай вайны. У дакладзе спецыяльнай камiсii Рэўваенсавета Мiнраёна ад 23 лiпеня 1921 г. канстатавалася, што асобныя чырвоныя часткi «…позволяли себе устраивать над населением всевозможные эксперименты, вроде врывания в амбары и расхищения продуктов, и даже в некоторых случаях избиения населения. Особенно отличалась в этом отношении 32-я кавалерийская бригада»[40].

Гэтыя «эксперименты» толькi ўскладнялi цяжкае становiшча, i, зразумела, не дадавалi паразумення памiж сялянствам i Чырвонай армiяй. «Взаимоотношения крестьян с красноармейцами обостряется на этой же почве общей голодовки, — канстатавалася ў ваензводцы Барысаўскага Палiтбюро, — так как воровство съестных продуктов красноармейцами у крестьян усиливается»[41].

Такiя ўмовы былi вельмi спрыяльнымi для развiцця партызанскага руху, i дзякуючы цяжкаму становiшчу, у якiм апынулася Савецкая Беларусь у канцы 1920 — першай палове 1921 г., ён дасягнуў неверагодных памераў. Калi раней у 1919-1920 г. гаворка iшла пра банды, якiя налiчвалi ад некалькi дзесяткаў да некалькi сотняў чалавек, то ў 1921 г. на Беларусi дзейнiчалi аддзелы, у якiх было па дзве, цi нават па тры тысячы байцоў. Так, у канцы 1920 г. у Барысаўскiм павеце дзейнiчала «зялёная армiя», якая налiчвала некалькi тысячаў чалавек. На пэўны час яе часткi нават захапiлi мястэчка Плешчанiцы. Барысаўскi гарнiзон марнеў ад дэзерцiрства, а кавалерыйскi аддзел Барысаўскага ваеннага камiсарыята дэзерцiраваў у поўным складзе. За iм накiравалася каля 50% барысаўскiх мiлiцыянтаў[42].

Барысаўскi павет не быў у гэтым сэнсе выключэннем. У Iгуменскiм дзейнiчаў партызанскi аддзел, якi налiчваў 3 тысячы чалавек, меў дзве 6-дзюймовых гарматы i 160 снарадаў[43].

Iснавалi i iншыя, меншыя па колькасцi «банды». У Барысаўскiм павеце дзейнiчаў аддзел капiтана Караткевiча, да 800 чалавек, у Мiнскiм — Коласа — 100 чалавек, у Iгуменскiм павеце Арлова — да 500 чалавек[44].

Партызанскiя аддзелы вызначалiся не толькi па колькасцi. Сярод iх былi ўзброеныя фармаваннi мясцовага паходжання i створаныя на тэрыторыi Заходняй Беларусi пры дапамозе польскiх уладаў, а потым пераведзеныя праз мяжу. Апошнiя фармавалiся знакамiтым «Народным Союзом Защиты Родины и Свободы», якi ўзначальваў Б. Савiнкаў, i вербавалiся ў розных гарадах i мястэчках на занятай палякамi тэрыторыi. Падпольныя пункты вярбоўкi былi таксама i на савецкай тэрыторыi (Койданава i Менск)[45]. Асобнай групай выступалi часткi Балахоўскай армii, якiя таксама ўдзельнiчалi ў партызанскiм руху ў 1921 г. Сфармаваныя ў баявыя часткi i атрымаўшыя зброю, гэтыя аддзелы пераходзiлi мяжу i папаўнялiся добраахвотнiкамi з мясцовага насельнiцтва. Мясцовыя жыхары забяспечвалi партызан таксама харчам i боезапасам (звычайна гэта не рэквiзавалася, а набывалася ў сялян, бо як сведчыць перыядычная разведзводка аб бандытызме ЧК Беларусi за перыяд з 5 да 20 жнiўня 1921 г., «следует отметить, что банды имеют строгое запрещение обижать местное население»)[46].

Сфармаваныя такiм чынам часткi, а таксама аддзелы, складзеныя выключна з мясцовых жыхароў, вызначалiся высокай баяздольнасцю. Як даносiлi бальшавiцкiя агенты, камандзiры аддзелаў, сярод якiх было шмат афiцэраў былой расiйскай армii, звярталi вялiкую ўвагу на баявую падрыхтоў ку сваiх байцоў. У вольны час яны займалi з iмi стральбой i страявымi заняткамi[47].У вынiку антыбальшавiцкiя партызанскiя аддзелы па сваёй баяздольнасцi былi не горшыя за рэгулярныя часткi Чырвонай армii, што паказалi iх баявыя аперацыi.

Першая палова 1921 г. вызначалася надзвычайнай актыўнасцю партызанаў, якая нават перавышала актыўнасць «бандаў», што дзейнiчалi на Беларусi ў 1919-1920 г. Старшыня ЧК БССР, устрывожаны ростам гэтай актыўнасцi, у кожнай зводцы даносiў пра ўзмацненне «бандытызму». «Несмотря на принимаемые решительные меры по борьбе с бандитизмом, который в Белоруссии сильно развит, таковой с каждым днем все усиливается», — пiсаў ён у сакавiку 1921 г.[48]. «Бандитизм в Белоруссии принял колоссальные размеры», — даносiў ён 26 красавiка[49]. З iм былi згодныя начальнiкi нiжэйшага ўзроўню. «В общем, — дакладаў у сваёй сводцы за красавiк-травень 1921 г. загадчык Бабруйскага Палiтбюро, — бандитизм развит по всему уезду, нет тех волостей, где бы его не было»[50].

У бальшавiкоў былi прычыны, каб спалохацца. Змянiлася не толькi колькасць i арганiзацыя «бандаў», але i iхная тактыка. Калi раней партызаны рабiлi напады на невялiкiя тылавыя часткi i мястэчкi, дзе былi органы савецкай улады, цi абмяжоўвалiся дыверсiямi на чыгунцы i падпаламi складоў i ваенных аб’ектаў, то цяпер яны рашуча атакавалi буйныя чырвоныя аддзелы, нават у тых выпадках, калi апошнiя мелi над партызанамi значную колькасную перавагу. На адным з пасяджэнняў камiсii БССР па барацьбе з бандытызмам канстатавалася: «Был случай, когда отряд, превосходящий численностью шайку бандитов, при встрече с последней после перестрелки разбегался, оставив врагу пулемет»[51].

Гэты выпадак, якi члены Камiсii лiчылi абуральным, на самай справе не быў выключэннем. Не раз i не два значныя чырвоныя часткi рабiлiся ахвярамi партызанаў. Не пашанцавала, напрыклад, 21 лёгкаартылерыйскаму дывiзiёну, якi стаяў у мястэчку Пагарэлае, што ў Iгуменскiм павеце. У ноч з 17 на 18 траўня 1921 г. партызаны зрабiлi на яго напад, раззброiлi i распранулi чырвонаармейцаў[52].

Партызанскiя аддзелы атакавалi таксама буйныя мястэчкi i гарады, скiдалi ў iх бальшавiцкую ўладу i ставiлi сваю. Так адбылося, напрыклад, у Ляскавiцкай воласцi Бабруйскага павета[53].У Магiлёўскай губернi яны аблажылi з усiх бакоў мястэчка Глуск, так што без iх дазволу нельга было нi з’ехаць з горада, нi заехаць у яго. 8-ы аддзел ЧАПа, якi паслалi супраць iх, быў разбiты, яго камандзiр паранены, а кулямёт трапiў да партызанаў[54].

У значнай ступенi развiццю «бандытызму» спрыяла карумпаванасць прадстаўнiкоў савецкай улады. У партызанаў былi свае людзi ў варожым стане, нават сярод тых, хто займаў даволi значныя пасады. Так, у Iгуменскiм павеце з партызанамi супрацоўнiчалi ваенны камiсар Жылiнскi i ваенны кiраўнiк Канапацкi, якiя нават лiчылiся членамi Саюза Абароны Радзiмы i Свабоды. Сярод дакументаў, якiя яны перадавалi ў штаб аддзела палкоўнiка Паўловiча, былi «…планы работ Комбанда, Политбюро и дислокация войск Белоруссии, пропуска хождения по городу Игумену включительно по 10/VI и еще другие документы»[55].

Але галоўная прычына поспеху партызанаў на Беларусi была не ў гэтым, а таксама не ў тым, што лясы i пушчы перашкаджалi баявым аперацыям бальшавiкоў, як скардзiлiся камандзiры частак асаблiвага прызначэння. Партызанскi рух на Беларусi ў 1921 г. нiколi б не дасягнуў такiх памераў, калi б ён не абапiраўся на падтрымку мясцовага сялянскага насельнiцтва. Гэтая падтрымка не была чыста маральнай цi пасiўнай. Сяляне трымалi з партызанамi сувязь, паведамлялi пра дзейнасць чырвоных частак, хавалi ў сябе байцоў партызанскiх аддзелаў, забяспечвалi iх зброяй i харчам, а таксама самi бралi ўдзел у дыверсiях i баявых аперацыях[56].

Прычынаў, па якiх сяляне падтрымлiвалi партызанаў, было некалькi. Галоўная з iх заключалася ў тым, што даведзеныя да адчайнага становiшча прадразвёрсткай i рабаўнiцтвам мясцовыя жыхары настолькi адмоўна ставiлiся да бальшавiкоў, што ахвотна дапамагалi ўсiм, хто з iмi змагаўся, i асаблiва сваiм жа братам-сялянам з заходнiх цi ўсходнiх раёнаў, якiя складалi аснову ўсiх партызанскiх аддзелаў. «Отношение крестьян к Соввласти в некоторых местностях удовлетворительное, — пiсаў старшыня НК БССР у зводцы за 1-5 траўня 1921 г., — в некоторых пассивное, к компартии враждебное, вызванное недостатком продуктов первой необходимости, отсутствием соли, мануфактуры и других незаменимых в хозяйстве вещей и госразвесткой, которую с таким трудом и неохотой они выполняют. На этой почве каждая контрреволю ция находит себе место. Особенно влияет на настроение крестьян — это бандитизм, принявший колоссальные размеры. Ими, т. е. бандитами, разбрасываются белогвардейские разного рода прокламации, разжигается население на почве антисемитизма, в особенности зажиточное крестьянство и шляхта, чем отличаются даже целые волости, относящиеся очень сочувственно; да и как не относиться, ведь большая часть бандитов — местное население. Они очень близки к крестьянским массам, а белорусские крестьяне издавна отличались недоверием»[57].

Не менш значным было i тое, што сяляне добра бачылi рознiцу памiж чырвонымi часткамi i аддзеламi партызанаў. Калi першыя дазвалялi сабе рабаўнiцтва i гвалт, то другiя, як ужо згадвалася, атрымалi катэгарычную забарону «чапаць» сялянскую гаспадарку. Вiдавочна, што гэтая забарона практычна не парушалася, ды i дзiўна было б, калi б сяляне, з якiх у асноўным складалiся «банды», пачалi б рабаваць сваiх. У вынiку, як пiсаў той самы старшыня ЧК Ротэнберг, «отношение крестьян к бандитам очень хорошее, к красноармейцам — враждебное»[58].

Бальшавiкi хутка зразумелi, у якой ступенi поспехi партызанаў залежаць ад падтрымкi мясцовага насельнiцтва. Усе свае сiлы яны скiравалi на тое, каб пазбавiць «бандытаў» сацыяльнай базы. Але замест таго, каб палепшыць матэрыяльнае становiшча сялянства i змянiць гэтым яго стаўленне да савецкай улады, бальшавiкi зноў звярнулiся да «чырвонага» тэрору. Адным з першых крокаў у гэтым кiрунку было ўтварэнне губернскiх камiсiяў па барацьбе з бандытызмам («губкомбанд»), якiя мелi надзвычай шырокiя паўнамоцтвы. «Приказания и распоряжения губкомбанд, — гаварылася ў спецыяльнай iнструкцыi, — не могут быть приостановлены в действии на местах распоряжением местных органов власти, каковые могут лишь в случае несогласия с таковыми обжаловать их в следующую по инстанции комиссию»[59].Камiсii па барацьбе з бандытызмам падпарадкоўвалiся толькi УЧК.

Iнструкцыя вызначала таксама i асноўныя метады працы камiсiяў. Яна рэкамендавала «… широкое применение выселения за пределы фронта семей бандитов и прочего населения, скомпрометированного содействием бандитов»[60].

Аднак камбанды не абмяжоўвалiся гэтымi рэкамендацыямi i iшлi далей. Так, Бабруйская палiтычная камiсiя па барацьбе з бандытызмам у першым жа сваiм загадзе выказалася за неабходнасць «оповестить все население уезда, что ко всем пособникам и укрывателям (таковыми являются не только те, кто укрывается и кормит бандитов, но и те, кто их видит, знает их месторасположение и не доносит ближним волисполкомам и командирам частей) будет применяться самая суровая мера наказания вплоть до конфискации имущества, выселения из пределов Белоруссии и расстрела»[61].

Такiм чынам, згодна з загадам Бабруйскага камбанда, растраляць маглi за неданясенне. Даносы наогул былi зробленыя абавязкам усiх лаяльных грамадзян, нават калi даносiць трэба было на свайго суседа цi сябра. «Каждому гражданину, знающему, у кого есть оружие или где оно спрятано, — гаварылася ў загадзе №2 Бабруйскай камбанды, — вменяется в обязанность сообщить об этом военному командованию или органам УК»[62]. А што чакала тых, хто хаваў у сябе зброю i на каго быў абавязаны данесцi сусед па вёсцы? Загад №2 дае недвухсэнсоўны адказ на гэтае пытанне: «Жители по истечение трехдневного срока, не сдавшие оружия, по обнаружению такового у них, будут считаться врагами трудящихся и расстреливаться без суда и следствия, семьи их выселяться за пределы Белорусии, имущество конфисковываться и распределяться советами между честными гражданами»[63].Звяртаюць на сябе ўвагу апошнiя радкi гэтай вытрымкi. Не трэба асаблiвай пранiклiвасцi, каб здагадацца, што «честными гражданами» лiчылiся перш за ўсё тыя, хто даносiў на «ворагаў працоўнага народа». Бальшавiкi, такiм чынам, запазычылi прыёмы яшчэ старажытнага Рыму, зрабiўшы даносы не толькi абавязкам, але i карыснай справай.

Адначасова з камбандамi дзейнiчалi рэўтрыбуналы, якiя ўтваралiся на кожным баявым участку. Гэтыя органы былi хутчэй карнымi, чым судовымi. Ва ўсялякiм выпадку iнструкцыя, якая была дадзена ваенным аддзелам рэўтрыбунала, падыходзiла больш для карнай, чым для юрыдычнай установы: «При установлении виновности в бандитизме, укрывательстве и пособничестве бандитизму, в дезертирстве и невыполнении продналога, трибунал боеучастка при назначении наказаний: тюремного заключения, заключения в концлагерь, выселения из пределов Белоруссии и расстрела обязательно соединяют эти наказания с конфискацией имущества лиц, признанных виновными и с ограничением прав избирательных»[64].

Па сутнасцi, карныя органы ў сваiх метадах не вынаходзiлi нiчога арыгiнальнага. Усе пералiчаныя пакараннi ўжывалiся бальшавiкамi i раней у розных раёнах былой Расiйскай iмперыi. М. Тухачэўскi, буйны спецыялiст па карных аперацыях, называў гэтыя метады «тамбоўскiмi» i даволi падрабязна пералiчыў iх у сваiх працах: «Из репрессий наиболее действительными, — пiсаў ён, — являются: выселение семей бандитов, укрывающих своих членов, конфискация их имущества и передача советски настроенным крестьянам. Если выселение трудно организовать сразу, то необходимо устройство широких концентрационных лагерей. За укрывательство, за несообщение о местонахождении и действиях бандитов должна быть установлена круговая порука»[65].

Вiдавочна, што ў Беларусi карысталiся «тамбоўскiмi» метадамi Тухачэўскага. Для поўнага падабенства не хапала толькi авiяцыi i хiмiчнай зброi, якiя будучы чырвоны маршал таксама паспяхова ўжываў супраць тамбоўскiх сялян. Тым не менш, карныя аперацыi, якiя спрацавалi супраць «антонаўшчыны», даказалi сваю эфектыўнасць i на Беларусi. Шляхам крывавага, бязлiтаснага тэрору бальшавiкi здолелi пераламiць сiтуацыю на сваю карысць. У другой палове 1921 г. партызанскi рух зменшыўся. Гэта не значыць, аднак, што ён зусім пайшоў на спад. Яшчэ вельмi доўгi час становiшча на Беларусi было для бальшавiкоў неспакойным i яны захоўвалi тут Заходнi фронт да 1924 г. Як пiсалi потым савецкiя гiсторыкi, «командующему фронтом еще не раз приходилось разрабатывать и проводить военные операции по ликвидации в Западной Белоруссии эссеро-кулацких мятежей и уничтожению бесчинствующих белогвардейских банд, подстрекаемых и поддерживаемых белополяками»[66].

Такiм чынам, факты не пакiдаюць нiякiх сумненняў у тым, што на Беларусi iснаваў моцны антыбальшавiцкi рух, i што гэты рух быў сапраўды народным. Бальшавiкi, якiя распачалi ў 1920 г. паход за сусветную рэвалюцыю, сутыкнулiся на Беларусi з адчайным супрацiўленнем, i магчыма, часткова дзякуючы гэтаму супрацiўленню былi разбiтыя пад Варшавай. У кожнай вайне становiшча ў тыле можа адыграць не меншую ролю, чым сiтуацыя на фронце, а як зазначыў у сваiм загадзе Ваенны Камiсар БССР Адамовiч, «прочного тыла, способного в нужный момент оказать должное содействие фронту, армия за собой не чувствовала»[67].Такiм чынам, хоць антыбальшавiцкая барацьба ў Беларусi i не мела шансу на канчатковую перамогу, бо сiлы былi вельмi няроўныя, яна была важным фактарам, якi вызначыў вынiкi савецка-польскай вайны. Аб гэтым павiнен памятаць кожны даследчык, якi будзе разглядаць гэтую складаную i вельмi важную тэму.

* Пазах (Позап) — Продовольственный отдел Западного фронта.
** Паарм (Поарм) — Продовольственный отдел армии.
*** Рэўарм (Реварм) — Революционный отдел армии.

[1] Нацыянальны Архiў Беларусi (далей: НАБ), ф.4, воп.1, спр.19, а. 38–39.
[2] Тамсама.
[3] Тамсама, спр.34, а.1.
[4] Революционные комитеты БССР, ноябрь 1918 — июль 1920. Минск, 1961 (далей: Революционные комитеты). С.322.
[5] Путна В. К Висле и обратно. Москва, 1927. С.73.
[6] Революционные комитеты. С.305.
[7] Селиванов П.А. Укрепление тыла Красной Армии: Деятельность Советов и ревкомов Белоруссии (1918–1920 гг.). Минск, 1987. С.108.
[8] Łatyszonek O. Białoruskie formacje wojskowe 1917—1923. Białystok, 1995. S.114.
[9] Приказание полевому управлению Запасной армии Западного фронта Западного военного округа. Смоленск, 1920. Приказ по Западному военному округу №957 (далей: Приказание полевому управлению).
[10] Тамсама. Приказ армиям Западного фронта от 13 июля 1920 г. Приказ армиям Западного фронта от 16 ноября 1920 г.
[11] Революционные комитеты. С. 350.
[12] НАБ, ф. 32, воп. 2, спр. 22, а. 92.
[13] Польско–советская война (ранее не опубликованные документы и материалы). Ч.1. Москва, 1994. С. 89 (далей: Польско–советская война).
[14] НАБ, ф. 32, воп. 2, спр. 22, а. 181.
[15] Польско–советская война. С.118.
[16] Приказание полевому управлению. Приказ армиям Западного фронта №1741.
[17] НАБ, ф. 4, воп. 1, спр. 287, а. 53.
[18] Łatyszonek O. Op. cit. S. 91.
[19] Ibid. S.137.
[20] Ibid. S. 125.
[21] Революционные комитеты. С.133.
[22] Селиванов П.А. Указ. соч. С.219.
[23] НАБ, ф.4, воп. 1, спр. 25, а. 12.
[24] Тухачевский М.Н. Борьба с контрреволюционными восстаниями // Война и революция. 1926. №7/8. С.7.
[25] Революционные комитеты. С.193.
[26] Селиванов П.А. Указ. соч. С. 219.
[27] Łatyszonek O. Op. cit. S.123.
[28] Революционные комитеты. С.127.
[29] Селиванов П.А. Указ. соч. С.146.
[30] НАБ, ф. 32, воп.2, спр. 22, а.178.
[31] НАБ, ф.32, воп.2, спр.4А, а.8.
[32] Польско–советская война. Ч.1. С.149.
[33] Польско–советская война. Ч.2. С.35.
[34] Тамсама. С. 24.
[35] НАБ, ф.4, воп.1, спр.282, а.19.
[36] Тамсама, л.11.
[37] Łatyszonek O. Op. cit. S.174.
[38] НАБ, ф.4, воп.1, спр.282, а.10.
[39] НАБ, ф.4, воп.1, спр.287, а.37.
[40] Тамсама, а.50.
[41] Тамсама, а.37.
[42] Łatyszonek O. Op. cit. S.174.
[43] НАБ, ф.4, воп.1, спр.282, а.17.
[44] Тамсама. С.45.
[45] НАБ, ф.4, воп.1, спр.289, а.8.
[46] Тамсама, а.12.
[47] Тамсама.
[48] НАБ, ф.4, воп.1, спр.282, а.2.
[49] НАБ, ф.4, воп.1, спр.282, а.8.
[50] Тамсама, а.740.
[51] НАБ, ф.4, воп.1, спр.119, а.27.
[52] НАБ, ф.4, воп.1, спр.282, а.45.
[53] Тамсама, а.31.
[54] Тамсама, а.40.
[55] НАБ, ф.4, воп.1, спр.288, а.24.
[56] НАБ, ф.4, воп.1, спр.282, а.39, а.58.
[57] Тамсама, а.21.
[58] Тамсама, а.27.
[59] Тамсама, а.20.
[60] Тамсама, а.21.
[61] НАБ, ф.4, воп.1, спр.287, а.52.
[62] Тамсама, а.53.
[63] Тамсама.
[64] Тамсама, а.42.
[65] Тухачевский М.Н. Указ. соч. // Война и революция. 1926. №9. С.16.
[66] Иванов В.М. Маршал М.Н.Тухачевский. Москва, 1990. С. 185.
[67] НАБ, ф.4, воп.2, спр.22, а.17.

Наверх

Андрэй Партноў. Этнічныя пытанні гісторыі ВКЛ у сінтэзах і падручніках па гісторыі Украіны

25 снежня, 1999 |

Tags: Вялікае Княства Літоўскае, Гістарычная навука ў суседзяў, Рэцэнзіі, Этна-нацыявытворчыя працэсы
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Сінтэтычныя працы пачатку ХХ ст.

Украіна ў сінтэтычных даследаваннях гісторыі, якiя пачалі з’яўляцца яшчэ ў ХIХ ст. (Д.Бантыш-Каменскі, М.Маркевіч), разглядалася звычайна як «Малая Русь» і ўпiсвалася ў кантэкст агульнарасійскай гісторыі. Якасна новы этап развіцця ўкраінскай гістарыяграфіі звязаны з творчасцю Міхайла Грушэўскага, гістарычная схема якога сталася не толькі значным унёскам у навуку, але і ідэалагічнай асновай украінскага нацыянальнага руху. У сканцэнтраваным выглядзе канцэпцыя Грушэўскага выкладаецца ў артыкуле «Звичайна схема „руськоi” історіi й справа раціонального укладу історіi східнього слов’янства» (1903), які ва Украіне лічыцца хрэстаматыйным. У сваёй працы навуковец абгрунтоўвае недарэчнасць традыцыйнай дынастычнай схемы расійскай гістарыяграфіі: Кіеўская Русь — Уладзімірскае княства — Маскоўскае царства, і даводзіць, што Кіеўская Русь была створаная ўкраінска -рускай народнасцю, а Уладзімірска -Маскоўская — вялікарускай. Велізарнае для нашае тэмы значэнне мае выкладзеная ў дадзеным артыкуле тэза, паводле якой «ніякія матывы не даюць права праігнараваць значэнне беларускае народнасці»[1]. На думку Грушэўскага, Вялікае Княства Літоўскае (далей ВКЛ. — А.П.) было гетэрагенным утварэннем, што ўтрымлівала як літоўскі, так і славянскі элемент. Навуковец падкрэсліваў неабходнасць дыферэнцыяцыі ўкраінскага і беларускага кампанентаў ВКЛ і адзначаў, што ўкраінскія землі «былі досыць механічна» звязаныя з ВКЛ, тады як «беларускія землі мелі непасрэдную сувязь з Княствам, моцна на яго ўплывалі і заставаліся ў складзе ВКЛ да канца». Галоўная выснова, якую Грушэўскі зрабіў з усяго сказанага, выглядае наступным чынам: «Гісторыя Вялікага Княства нашмат цясней звязаная з гісторыяй беларускай народнасці, чым украінска -рускай»[2] (тут і далей курсіў мой. — А.П.).

Цікава, што ў сваёй шматтомавай «Історіі Украіні-Русі» (чацвёрты том якой, прысвечаны гісторыі ВКЛ, выйшаў у 1907 г.) Грушэўскі, звяртаючы ўвагу на «рускія» (то бок украінскія і беларускія) уплывы ў ВКЛ, ужо не праводзіць такой паслядоўнай дыферэнцыяцыі, хоць і адзначае, што «ўжо напрыканцы жыцця Гедыміна большая частка ВКЛ складалася з беларускіх земляў»[3]. Мае значэнне таксама і выснова Грушэўскага, што ВКЛ — не гэткі самы палітычны і культурны спадкаемца старажытнай Русі, як і Вялікае Княства Маскоўскае[4].

Нягледзячы на тое, што ўплыў канцэпцыі Грушэўскага на ўкраінскую гістарыяграфію быў вельмі значным, у сінтэтычных працах па гісторыі Украіны пытанні этнічнай характарыстыкі ВКЛ не атрымлівалі дастатковай увагі (гэта можна заўважыць нават у сінтэтычных працах самога Грушэўскага).

Аляксандра Яфіменка ў сваёй «Історіі украінського народа» (1906) зрабіла слушную заўвагу, паводле якой ва ўяўленні навукоўцаў гісторыя ВКЛ часта аддзеленая ад удзельнага перыяду гісторыі старажытнай Русі такім сабе «суцэльна цёмным» прамежкам часу[5]. На думку даследчыцы, тут павінна весціся хутчэй пра «дзве фазы развіцця таго самага грамадскага арганізму», і можна казаць пра тое, што «між літоўскім і рускім народамі існавала блізкасць яшчэ да таго, як яны з’явіліся перад намі… ў агульным дзяржаўным утварэнні»[6]. Але, на думку А.Яфіменкі, Беларусь «знікла як палітычны суб’ект пасля ўваходжання ў склад Літоўскай дзяржавы »[7].

Папулярызацыі ўкраінскай гісторыі спрыяла з’яўленне ў 1908 г. «Історії України-Русі» Міколы Аракса. Аўтар гэтае кампілятыўнае працы — аматар-кампазітар і аматар-гісторык — бачыў сваю мэту ў пашырэнні гістарычных ведаў сярод шырокіх народных масаў. Яго кніга, нягледзячы на вострую крытыку з боку Грушэўскага, карысталася вялікай папулярнасцю на пачатку ХХ ст. і была неаднаразова перавыдадзеная ва Украіне ўжо ў наш час. У сваім татальным спрошчванні гістарычнага мінулага Аракс не абыходзіць і ВКЛ. Паводле ягоных словаў, «у гэтым перыядзе нам даводзіцца мець справу не толькі з Украінскім, але і з Літоўскім народам»⁸ (іншымі словамі, беларусы ўвогуле не згадваюцца).

Такім чынам, у першае дзесяцігоддзе ХХ ст. пачалося фармаванне мадэрнай украінскай гістарыяграфіі. Хоць пытанні этнічнага характару і не былі грунтоўна высветленыя ў сінтэтычных працах па гісторыі Украіны, вялікае значэнне мела тэза Грушэўскага пра цесную сувязь беларускай народнасці і ВКЛ.

Падручнікі, выдадзеныя за межамі СССР

Спецыфіка гістарыяграфіі Заходняй Украіны (тэрыторыя якой толькі ў 1939 г. была далучаная да СССР) і дыяспарнай гістарыяграфіі (асабліва 1939—50-х г.) выяўлялася ва ўзмоцненай увазе да дзяржаўніцкіх аспектаў украінскай гісторыі, украінска-расійскіх дачыненняў, найноўшай гісторыі, бо вельмі адчувальным быў yплыў украінскай рэвалюцыі 1917—1921 г. і няўдалай спробы стварэння незалежнай дзяржавы. Гісторыя ВКЛ амаль не даследавалася, таму канцэптуальна -мэтадалагі чных навацыяў у высвятленні дадзенага пытання фактычна не было. Дзмітро Дарашэнка, прапануючы ў сваім «Нариси Історіі Украіни» (Варшава, 1932) досыць грунтоўны аналіз ладу ВКЛ, у пытанні пра яго этнічную характарыстыку ўслед Грушэўскаму даводзіць, што «галоўнай сілай, якая абумовіла рост і ўзмацненне гэтай дзяржавы, быў элемент рускі, то бок украінскі і беларускі »[9].

У 1935 г. у Львове была выдадзеная папулярная «Велика історія Украіни» Міколы Галубца, якая ідэнтыфікавала ВКЛ як «літоўска-ўкраінскую дзяржаўнасць»[10]. Галоўнай прычынай таго, што М.Галубец, як і М.Аракс, поўнасцю ігнаруе беларускі элемент ВКЛ, сталася, відаць, нежаданне «ўскладняць» тэкст, прызначаны для шырокага чытацкага кола. Такім чынам, папулярызацыя гісторыі ператваралася ў прымітывізацыю.

Украінска -беларускі характар «рускага» элементу ВКЛ адзначалі «Історія Украіни» Івана Крыпякевіча (1938) і «Історія Украіни» Наталлі Палонскай -Васiлeнка (1972)[11], аднак адмыслова ўвага на гэтай праблеме не засяроджвалася. Нічога новага ў дачыненні да гэтага пытання не сказаў і Орэст Субтэльны ў сваёй англамоўнай сінтэтычнай працы (1988)[12].

У прынцыпе, для падручнікаў, выдадзеных за мяжой, сталася характэрнай тэза пра «ўкраінска -беларускія» ўплывы ў ВКЛ, хоць часам і заўважаецца асцярожнае атаясамліванне «рускага» з «украінскім» і поўнае ігнараванне беларускага элементу. Праілюстраваць згаданую з’яву можа сцвярджэнне з нарыса Аркадзя Жукоўскага: «Руская мова зрабілася дзяржаўнай (у ВКЛ. — А.П.) мовай, украінская асвета, культура, права вольна развіваліся і панавалі ў Літоўскай дзяржаве».

Савецкія стэрэатыпы і «перабудоўчыя» тэндэнцыі

У афіцыйнай «Истории Украинской ССР» (т. 1, 1982) акцэнт робіцца на тым, што «захоп літоўскімі князямі ўкраінскіх земляў не вызваліў іх ад ардынскага прыгнёту», — «больш за тое, на плечы працоўнага люду лягло ярмо дадатковай феадальнай залежнасці»[14]. Ідэалагічны падтэкст сцвярджэнняў такога кшталту досыць відавочны — усе суседнія дзяржавы, акрамя Расіі, толькі і рабілі, што «захоплівалі» ды «прыгняталі» ўкраінцаў — невыпадкова ў дадзенай працы падкрэслі ваецца, што «вызваленне Украіны ад мангола-татарскага іга адбылося толькі дзякуючы заняпаду Арды ў першыя дзeсяцігоддзі XV ст.»[15]. Пытанне ўдзелу беларусаў у фармаванні ВКЛ паводле такога падыходу проста не магло ўзнікнуць, затое «іншаземны» характар Літоўскай дзяржавы падкрэсліваўся вельмі выразна.

Паводле школьнага падручніка, выдадзенага ў 1990 г., у XIV—XV ст. «народныя масы» Расіі, Украіны і Беларусі «ўсведамлялі сябе асобнымі, але роднаснымі этнасамі», якія «спакон веку… прагнулі яднання і супольнага жыцця ў адзінай дзяржаве»[16]. У адпаведнасці з гэтай цалкам прапагандысцкай тэзай далучэнне Украіны да ВКЛ трактуецца як «захоп» яе тэрыторыі суседняй феадальнай дзяржавай, што «паслабля ла» сувязь паміж землямі Русі.

Пераробленая постсавецкая версія таго самага школьнага падручніка даводзіць, што ў XIV—XV ст. фармаваліся «галоўныя рысы ўкраінскай народнасці», а Літоўская дзяржава «захоўвала ў цэласці этнічныя асаблівасці на падуладных ёй украінскіх і беларускіх землях»[17]. Слова «падуладных» у дадзеным выпадку з’яўляецца «ключавым», бо сведчыць пра жывучасць гістарыяграфічных стэрэатыпаў. Варта звярнуць увагу і на ідэалагічную падпарадкаванасць высноваў абодвух варыянтаў падручніка — толькі сцвярджэнне пра імкненне ўсходніх славянаў да «ўз’яднання» змененая на тэзу, паводле якой IV ст. н.э. ёсць «парогам гісторыі для ўкраінскага народа»[18].

Сучасныя падручнікі

Сучасныя падручнікі для школ і ВНУ пытанняў этнічнай характарыстыкі ВКЛ не закранаюць. Яны, у бальшыні сваёй, абмяжоўваюцца сцвярджэннямі пра «далучэнне » беларускіх і ўкраінскіх земляўм[19], панаванне «расійскай» мовы, пра тое, што «асноўнай вайсковай сілай Княства было ўкраінскае (і беларускае) баярства»[21] — іншымі словамі, дэманструюць гістарыяграфічны традыцыяналізм, які ў пэўным сэнсе адпавядае тэзе Робіна Колінгвуда (ён сцвярджаў, што ідэя, якая прабіваецца ўрэшце на старонкі падручнікаў, часта бывае ўжо абвергнутая наступнымі даследаваннямі).

Аднак асобныя навучальныя дапаможнікі асвятляюць гісторыю ВКЛ ужо з новых пазіцыяў. У падручніку «Етнографія Украіни» пад рэдакцыяй С.А.Макарчука (1994) адзначаецца, што пашыраная ў выданнях савецкага часу тэза, згодна з якой у ВКЛ «украінская народнасць была пазбаўленая магчымасці стварыць сваю дзяржаўнасць» , навукова некарэктная з той прычыны, што атаясамлівае «чужынскі прыгнёт» з сацыяльным уціскам[22]. У кнізе падаюцца матэрыялы дыскусіі, што адбылася ў 1998 г. у Менску, на якой А.Залескі даводзіў, што ВКЛ у XVI—XVII ст. з’яўлялася федэрацыяй, у якой «Беларусь была раўнапраўнай часткай», а М.Ермаловіч сцвярджаў, што «ВКЛ склалася перадусім як беларуская дзяржава »[23]. У падручніку, праўда, адзначаецца, што апошняя канцэпцыя ёсць перабольшаннем, аднак само тое, што і такі пункт гледжання быў згаданы, заслугоўвае ўвагі.

О.Русіна, адна з укладальнікаў кнігі «Історія Украіни. Нове бачення» (1995), у раздзеле, прысвечаным гісторыі ўкраінскіх земляў у складзе Літвы і Польшчы, сцвярджае, што «ад самага пачатку Літоўская дзяржава не была этнічна аднароднай»[24], аднак далей гэтай думкі не разгортвае. Цікава, што сучасная даследчыца фактычна кажа тое самае, што і А.Яфіменка на пачатку XX ст., сцвярджаючы, што ў нашай свядомасці «паміж нашэсцем Батыя і казацкімі войнамі ўтварыўся дзіўны правал»[25] .

Магчыма, менавіта гэтай ментальнай спецыфікай у нейкай меры абумоўленая маргінальнасць праблемы гісторыі ВКЛ у дачыненні да сінтэтычных працаў па гісторыі Украіны.

Варта адзначыць, што праблематыка этнічнае гісторыі беларусаў хоць і недастаткова, але распрацоўваецца ў сучаснай украінскай гістарыяграфіі. На думку Яраслава Ісаевіча, да сярэдзіны XVII ст. сувязі паміж украінцамі і беларусамі заставаліся настолькі цеснымі, што шмат у якіх аспектах іх культуры былі непадзельнымі, прычым спачатку ва ўкраінска -беларускім культурным феномене дамінавала Беларусь (Скарына, культурныя цэнтры ў Вільні, Наваградку і г.д.), а пасля ініцыятыву перахопліваюць украінскія асветныя асяродкі ў Астрозе, Львове, Кіеве. Распрацоўваючы гэтую думку, навуковец прыходзіць да высновы, што фактарамі адасаблення дзвюх культураў стаўся пераход Украіны са складу ВКЛ да Польскай Кароны і з’яўленне ўкраінскага казацтва[26]. Заслугоўвае ўвагі думка Я.Ісаевіча, што дыферэнцыяцыя на ўзроўні народнае культуры заўважаецца нашмат раней, чым у культуры элітарнай і прафесійнай[27]. Закрануў навуковец і пытанне «рускай» мовы — на яго думку, у канцылярскай мове ВКЛ на пачатковым этапе пераважалі ўкраінскія рысы, а з сярэдзіны XV, і асабліва ў XVI ст. — беларускія[28]. Высновы Я.Ісаевіча, як і іншыя распрацоўкі сучасных навукоўцаў, яшчэ не паспелі патрапіць на старонкі падручнікаў.

Значнай падзеяй у навуковым свеце сталася з’яўленне «Нарису історіі Украіни» Наталлі Якавенкі (1997) — спробы якасна новага канцэптуальнага пераасэнсавання ўкраінскай гісторыі, пазбаўленага ідэалагічных штампаў мінулых часоў. «Нарис» Н.Якавенкі вылучаецца сярод сінтэтычных працаў украінскіх навукоўцаў большай увагай да гісторыі ВКЛ і ўлікам даробку беларускай гістарыяграфіі. Паводле словаў даследчыцы, у XIII-XIV ст. узнікла новае дзяржаўнае ўтварэнне, самай характэрнай рысай якога была двуэтнічнасць, бо «стваральнікі ў новай дзяржавы ад самага пачатку былі два — балты, насельнікі сучаснай Літвы, і іх суседзі — славяне, жыхары сённяшняй Беларусі »[29].

Такім чынам, хоць бы ў адной сінтэтычнай працы па гісторыі Украіны (бо акрамя «Нарису» Н.Якавенкі гэтае сцвярджэнне нікуды больш не патрапіла) ВКЛ вызнаецца літоўска-беларускай дзяржавай — чаго не скажаш пра польскія падручнікі[30].

На заканчэнне варта адзначыць, што пытанні гісторыі ВКЛ прысутнічаюць ва ўсіх сінтэтычных працах па гісторыі Украіны, бо ўкраінскія землі ўваходзілі ў склад гэтай дзяржавы. Аднак пераважная бальшыня згаданых даследаванняў абмяжоўваецца агульнымі фразамі пра велізарную ролю «рускага» элементу, пазбягаючы глыбокага аналізу этнічных аспектаў гісторыі ВКЛ. Канцэптуальная нявызначанасць выяўляецца і ў тэрміналагічнай блытаніне, калі аўтары асобных папулярных нарысаў атаясамліваюць «рускае» з «украінскім». Але гэта не тычыцца бальшыні навучальных выданняў. І ўвогуле, плён найноўшых навуковых даследаванняў вельмі павольна трапляе на старонкі падручнікаў. Трывалыя стэрэатыпы і догмы найбольш паслядоўна і рашуча пераасэнсоўвае Н.Якавенка ў сваім «Нарісі», які на агульным гістарыяграфіч ным фоне нагадвае хутчэй збочанне, чым асноўны кірунак у сучаснай украіністыцы.

З украінскай пераклаў Андрэй Скурко

[1] Грушевський М.С. Звичайна схема «русскої» історії й справа раціонального укладу історії східнього слов’янства // Політологія. Кінець XIX — перша половіна ст. Хрестоматія. Львів, 1996. С.172.
[2] Тамсама. С.170.
[3] Грушевський М.С. Історія України–Русі. Київ, 1993. Т. IV. С.96.
[4] Тамсама. С.98.
[5] Єфіменко А.Я. Історія українського народа. Київ, 1990. С.112.
[6] Тамсама. С.98.
[7] Тамсама. С.6.
[8] Аракс М. Історія України–Русі. Київ, 1993. С.111.
[9] Дорошенко Д. Нарис історії України. Київ, 1992. Т.1. С.113.
[10] Голубець М. Веліка історія України. Київ, 1993. Т. 1. С.306.
[11] Крип’якевич І.П. Історія України. Львів, 1990. С.113; Палонська–Василенко Н. Історія України. Київ, 1992. Т.1. С.325, 333.
[12] Субтельний О. Україна. Історія. Київ, 1992. С.72.
[13] Жуковський А., Субтельний О. Нарис історії України. Львів, 1993. С.33.
[14] История Украинской ССР. Київ, 1982. Т.2. С.38.
[15] Тамсама.
[16] Сарбей В.Г., Сергієнко В.Я., Смолій В.А. Історія Української РСР. Навчальний посібник для 8—9 класів. Київ, 1990. С.63.
[17] Сергієнко Г.Я., Смолій В.А. Історія України. Навчальний посібник для 7—8 класів середньої школи. Київ, 1993. С.98.
[18] Тамсама. С.37.
[19] Рибалка І.К. Історія України. Харків, 1995. Ч.1. С.98.; Борисенко В.Я. Курс української історії. Київ, 1998. С.93.
[20] Історія України. Курс лекцій / Керівник авторського колективу: Л.Г.Мельнік. Київ, 1991. С. 80.
[21] Швидько Г.К. Історія України (XIV—XVIII ст.). Пробний підручник для 8 класу середньої школи. Київ, 1996. С.11.
[22] Етнографія України / під редакцієй С.А.Макарчука. Львів, 1994. С.49.
[23] Тамсама. С.50.
[24] Історія України. Нове бачення / під загальной редакцієй В.А.Смолія. Київ, 1995. Т.1. С.113.
[25] Тамсама. С.115.
[26] Ісаєвич Я.Д. Україна давня і нова. Львів, 1996. С.201—202.
[27] Тамсама. С.43.
[28] Ісаєвіч Я.Д. Мовний код культури // Дніпропетровській історіко–археографічний збірник. Дніпропетровськ, 1997. Вып.1. С.293.
[29] Яковенко Н. Нарис історії України (від найдавніших часів до кінця XVIII ст.). Київ, 1997. С.90.
[30] Гл.: Лашкевіч Г. Беларусь і беларусы ў польскіх падручніках па гісторыі // БГА. 1997. Снежань. Т.4. Сш.1—2. С.163.

Наверх

Юры Вашкевіч. Вобраз Беларусі і беларусаў у польскай мемуарнай літаратуры 1945—1991 г.

24 снежня, 1999 |

Tags: XX стагоддзе, Заходняя Беларусь
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Мемуарная літаратура сама па сабе не з’яўляецца аб’ектыўнаю крыніцай гістарычных доследаў і не можа даць поўнае праўды пра з’яву або краіну, бо ў ёй пераважаюць суб’ектыўныя ацэнкі. Тым не менш, паколькі гэтыя ацэнкі тычацца тэрыторыяў, з якіх паходзяць самі аўтары, і тамтэйшых людзей, — яны бясспрэчна служаць сведчаннем эпохі і адлюстроўваюць рэальныя малюнкі жыцця.

Бальшыня ўспамінаў і твораў мемуарнага характару, пра якія будзе гаворка, узніклі на эміграцыі. У гэтым няма нічога дзіўнага, бо становішча аўтараў у Польшчы і на эміграцыі рознілася прынцыпова. У ПНР тэрыторыі, якія знаходзіліся ў межах Савецкага Саюзу, былі тэмаю забароненай, а паняцце «крэсы» знікла з афіцыйнае мовы. Штопраўды, пасля 1956 г. гэтая тэматыка пачала паступова вяртацца, з’яўляючыся галоўным чынам у літаратурных і публіцыстычных творах, але пазбаўленыя цэнзурнага ўціску варункі для ўздыму звязаных з крэсамі пытанняў узніклі толькі пасля 1989 г. Эмігранцкія аўтары былі ў зусім інакшым становішчы. Не кажучы пра адсутнасць якое-колечы цэнзуры, самыя ўмовы эміграцыі схілялі да падтрымання гістарычнае непарыўнасці, адлюстравання фактаў і праўдзівых падзеяў. Пасля другой сусветнай вайны там узнікла багата ўспамінаў. Сярод іх можна вылучыць корпус твораў, якія звязаныя з тэрыторыямі колішняга Вялікага Княства Літоўскага і ў якіх закранаюцца тамтэйшыя нацыянальныя і палітычныя праблемы (Вацлаў Лядніцкі, Францішак Марыян Віславух, Фларыян Чарнышэвіч, Юзэф Мацкевіч, Чэслаў Мілаш і інш.) Мемуарысты паходзілі пераважна са шляхты, таму не выпадкова тэматыка іхных успамінаў найчасцей зямянская, і ў іх прысутнічаюць развітыя матывы маёнткаў і свецкага жыцця. З жыццём маёнтка непарыўна звязаны народны матыў, які выступае ў выглядзе апісання адносінаў паміж зямянствам і мясцовым сялянствам. У літаратуры, пра якую ідзе гаворка, беларусы — жыхары гэтых земляў — з’яўляюцца толькі як эпізадычныя постаці, складаючы экзатычны фон, на якім адбываюцца падзеі.

Тэматычна можна вылучыць дзве праблемныя плыні. Першую, мемуарна-настальгічную, складаюць успаміны, якія можна залічыць да літаратуры факту. Другая — гэта мемуарная проза, якая адбівае літаратурна пераствораную рэчаіснасць і належыць хутчэй да катэгорыі наратыўнае прозы. Храналагічна гэтая літаратура абдымае перыяды: XIX—XX ст. да 1939 г. і 1939—40-я г.

Яніна Жултоўская з Путкамэраў (праўнучка Марыі Путкамэравай з Верашчакаў) дае ў сваіх успамінах абраз звычаёвага і інтэлектуальнага зямянскага жыцця перад першай сусветнай вайной на Віленшчыне, Палессі і ў Наваградчыне. У яе ўспамінах выяўляецца глыбокая прывязанасць да роднае зямлі і ў той жа час дзіўная неабазнанасць што да простых людзей, якія на гэтай зямлі жывуць. Яна, здаецца, не заўважае на гэтых землях іншае нацыянальнасці, апроч польскае: «Дзіўным напэўна падасца, што потым наш уласны польскі ўрад гэтых самых людзей празваў „беларусінамі”[1]», робіць аўтарка выснову на падставе назіраняў над рэлігійным жыццём Віленшчыны.

Патрыятычнае стаўленне да зямлі продкаў, пазбаўленае ўсялякага ўтылітарызму, вызначае ўспаміны Вацлава Лядніцкага. Адна з галоўных тэмаў ягоных згадак — польскае зямянства на Віленшчыне, Віцебшчыне і Смаленшчыне. Аўтару, які з прафесійных меркаванняў большую частку году праводзіў у Маскве, прыезд на правы бераг Дняпра даваў «пачуццё духоўнага камфорту і адпачынку», бо «на Белай Русі мы кожны раз зазнавалі нешта накшталт магічнага ператварэння: там усё было падобна да нашага ўласнага жыцця, усё было польскае»[2]. Пра беларусаў аўтар успамінае толькі ў сувязі з магчымымі інтрыгамі супраць расійцаў і ў адным кароткім апісанні жыхароў заходняй Смаленшчыны, выключна этнаграфічнага характару. Як піша Міхал Крыспін Паўлікоўскі (нараджэнец Меншчыны): «Маёнтак быў, як правіла, прыхільны да беларушчыны. З селянінам размаўлялі па-беларуску. Правільная і беглая беларуская гаворка была як бы своеасаблі вым стылем. Заахвочванне беларускае мовы, фальклору і звычаю і клопат пра іх лічыліся адзіным плённым, і прытым легальным, спосабам змагання з русіфікацыяй»[3]. Якраз змаганне з русіфікацыяй, як вынікае з аўтаравага паведамлення, у вялікай меры вызначала «тутэйшую» ці «краёвую» арыентацыю шляхты, якая хацела згодна суіснаваць з беларусамі[4].

Зусім іншыя настроі пераважаюць ва ўспамінах перыяду другой сусветнай вайны. Стаўленне палякаў да беларусаў выглядае ў іх не так ідылічна, як, здаецца, відаць з аповедаў некаторых мемуарыстаў пра ранейшыя часы. Грандыёзны катаклізм змяніў звычайны парадак рэчаў. Горыч страты «малой айчыны», а разам з ёю і ўсяго зямянскага свету, часта вяла да скрайнасці ў ацэнках і выказваннях. Ва ўспамінах Яніны Кавальскай пра яе родныя мясціны мы знаходзім вельмі характэрныя закіды на адрас беларускага насельніцтва: «А хто спустошыў засаджаны намі перад высяленнем сад і вырваў усе чырвоныя кветкі, каб аздобіць браму для Краснай Арміі? Хто завербаваў нашую служанку Вэрцю, каб даносіла, як бацька вернецца дадому, бо хацелі з ім парахавацца? (…) А цяпер іх хоць да раны прыкладай. (…) Паразмаўляць яны могуць, але пра сардэчнасць няма гаворкі»[5]. Як правіла, не браліся пад увагу ні беларускія нацыянальныя памкненні, ні змены, якія адбыліся ў гэтым грамадстве і былі ў вялікай меры абумоўленыя міжваеннаю палітыкаю польскіх уладаў.

Да гэтае палітыкі звяртаецца ў сваіх мемуарных развагах Чэслаў Мілаш, ацэньваючы яе як «метад цвёрдае рукі» ў стасунку да нацыянальных меншасцяў, непрыхавана «абсурдны» і «вар’яцкі»[6]. «…Польскія ўлады вельмі атуплялі беларусаў. Эмансіпацыя беларускае моладзі сялянскага паходжання аўтаматычна азначала арыентацыю на Менск, дзе экспанавалася паказная беларушчына, і яны адразу рабіліся камуністамі. (…) Адгэтуль тыя няспынныя камуністычныя працэсы ў Вільні, што ладзіліся галоўным чынам супроць беларусаў, і ўся антыбеларуская палітычная кампанія»[7]. Падобную ацэнку мы знаходзім і ва ўспамінах Гражыны Струмілы-Мілаш: «На працягу гэтых дваццаці гадоў у дачыненні да беларусаў з віны нашае дзяржаўнае адміністрацыі напэўна набралася багата несправядлівасцяў»[8].

Антыпатыя, а часам варожасць нацыянальных мяншыняў да міжваеннае польскае дзяржавы, якую распальвала блізкасць мяжы з камуністычным светам, надавала некаторым мемуарам рысы катастрафізму. Гэты матыў выступае не толькі ва ўспамінах пра трагічныя падзеі, якія ўжо адбыліся, але і ў мемуарнай прозе, якая тычыцца папярэдняга перыяду. Катастрафічныя настроі надзвычай яскрава адбіліся ў творчасці Чэслава Мілаша, які казаў пра вельмі выразнае моўнае і рэлігійнае напружанне на беларускіх абшарах II Рэчы Паспалітай[9]. Аўтар успамінае пра амаль фізічна адчувальную варожасць тагачаснае беларускае вёскі, якая атаясамлівала ўсё польскае з «панскім» і «заходнім», што напаўняла нават менш уражлівых «страхам перад цёмнай стыхіяй»[10]. Трагізм сітуацыі ўзмацняецца гіпатэтычным меркаваннем Мілаша пра тое, што скамунізаваная беларуская моладзь імкнулася адарваць ад Польшчы яе ўсходнія ваяводствы[11]. Разважае пісьменнік і над асноўнымі прычынамі нацыянальных канфліктаў: «Уся польская культура — гэта культура спрадвек шляхецкая. (…) Туды, дзе гучыць польская мова, пранікаюць усе шляхецкія паняцці. Інакш кажучы, канфлікт паміж, скажам, палякамі і літоўцамі, альбо палякамі і беларусамі, палягаў не толькі ў мове, не толькі ў нацыянальнасці, а ў ідэале»[12]. Фрагменты ўспамінаў Яніны Жултоўскай з Путкамэраў пра беларусаў-палешукоў малююць абраз людзей, памяркоўных і лаяльных у мірным часе, якія, аднак, у перыяды грамадскіх катаклізмаў выяўляюць спантанную непрыязнасць і нават варожасць да двара і мясцовага зямянства. Пра нібыта натуральныя рэфлексы нянавісці сялян-беларусаў да палякаў — «прыгнятальнікаў» і «крывасмокаў» — піша і Гражына Струміла-Мілаш.

Сярод мемуарыстаў пануе згодная ацэнка стану нацыянальнае свядомасці беларусаў. Яны адзначаюць цяжкасці з самаідэнтыфікацыяй, падкрэсліваюць нястачу нацыянальных цэнтраў крышталізацыі, якая абумоўлівала гатоўнасць прымаць гэтыя повязі звонку, «маючы на выбар паланізацыю або русіфікацыю»[13]. Такі стан яскрава абмалёўвае Чэслаў Мілаш: «Сяляне ў доўгіх кажухах, якія прывозілі на рынак плады свае гаспадаркі, гаварылі на мове, якую найчасцей нялёгка было б вызначыць як польскую ці беларускую. На роспач іх больш свядомых братоў, яны не разумелі (відавочна за выключэннем літоўцаў, рэзка адгароджаных ад славян), што значыць нацыянальнасць, і калі пра яе ў іх пыталіся, яны звычайна адказвалі: „праваслаўны” або „каталік”»[14]. Пытанне нацыяналь нае свядомасці беларусаў закранае і Марыя Чапская ў сваіх успамінах пра Меншчыну. Пра канторшчыкаў і слуг маёнтка ў Станькаве ў сувязі з урокамі, якія даваліся іх дзецям, яна піша: «Бацькі нашых вучняў вельмі дбалі пра польскую мову, хоць між сабою гаварылі па-беларуску і не мелі выразнае нацыянальнае свядомасці: на пытанне, ці палякі яны, адказвалі, што яны „тутэйшыя”, усведамлялі сваю адметнасць, але каталіцтва і польскасць былі „панскія”, і гэта іх вабіла. „Нашае мовы нам вучыцца не трэба — мы ж яе ведаем!” — тлумачылі яны»[15].

Міхал К. Паўлікоўскі бачыць у замаруджанасці развіцця беларускага грамадства парадаксальную проціатруту ад паслядоўных метадаў русіфікацыі, якія ўжываліся царскімі ўладамі: «У вясковых школах вучылі толькі па-расейску. Беларуская мова, у літаратуры на якой тады (канец XIX — пачатак XX ст. — Ю. В.) толькі прарэзваліся зубкі, пераследавалася нароўні з польскаю. (…) Аднак, на шчасце для беларускага фальклору і мовы, працэс русіфікацыі ішоў вельмі павольна. Хлопец, які сканчаў вясковую школу (калі ўвогуле ў яе трапляў) і дзяцюк, які вяртаўся з войска, як правіла, вярталіся да ранейшае непісьменнасці і праз некалькі гадоў зноў паглыналіся беларускім асяроддзем. (…) Гісторыкі маглі б адзначыць цікавы парадокс: пачуццё нацыянальнае адметнасці ў цяперашніх беларусаў шмат чым абавязана цемнаце сялянскіх масаў часоў царскага панавання»[16]. Адзначаюцца і паланізацыйныя працэсы, якія ад вякоў адбываліся ў беларускім грамадстве: «На працягу вякоў польскага лідэрства на Літве і Беларусі, — піша Марыя Чапская, — эліта народа, з вялікай для гэтага народа шкодай, польшчылася і адыходзіла ад сваёй глебы <…> паступова яна ўлучалася ў прыбылы польскі элемент, прымаючы мову, звычай і вызнанне каланізатараў, узбагачаючы сваімі адметнымі вартасцямі, сілай і ваяўнічасцю польскі элемент, замест таго каб тварыць эліту свайго народa»[17].

Энцыклапедыяй зямянскага жыцця на Палессі і Меншчыне на мяжы XIX—XX ст. можна назваць успаміны, змешчаныя ў кніжцы Антоні Кяневіча «Над Прыпяццю даўным-даўно…»[18]. Гэтыя ўспаміны багатыя на падрабязнасці і адступленні, а ўключаныя ў іх апісанні мясцовасцяў, мястэчак і двароў — неацэнная гістарычная крыніца пра тыя часы. А. Кяневіч пісаў пра сваю малую айчыну і землі сваіх продкаў гэтак: «Хто ў тым краі нарадзіўся, той адчуваў сябе там заўжды шчаслівым, а кожны прыезджы заўсёды дзівіўся яму, пакідаў яго са смуткам і з найвялікшай радасцю вяртаўся да яго. <…> Сталы жыхар не можа не любіць Палесся, заўсёды чуецца шчаслівым…»[19].

Асобнае месца сярод разгледжаных намі кніжак займае мемуарны аповeд Францішка Віславуха, грунтаваны на асабістых уражаннях і ўласным досведзе[20]. У ім аўтар звярнуўся да тэмы, якая складае любоў ягонага жыцця — да Палесся. У сваіх аўтабіяграфічных апавяданнях ён апісвае маляўнічыя вобразы гэтага рэгіёну і ягоных жыхароў з міжваеннага перыяду, рысы іх характару, побыт і звычаі. Асноўнымі рысамі палешукоў аўтар называе асцярожнасць, да якое змушае навакольная прырода, звязаны з ёю недавер і нелюбоў да зменаў, а таксама схільнасць замыкацца ў сабе. Шматвекавая барацьба за існаванне сярод пушчаў і дрыгвы выпрацавала ў гэтых людзей такія рысы характару, як кемлівасць, самадастатковасць, адвага. Трапнасцю вызначаюцца назіранні і апісанні Ф. Віславуха, якія тычацца земляробства на Палессі, стаўлення насельніцтва да ўладаў і чужых людзей, адносінаў да прыроды. У кніжцы «На сцежках Палесся» аўтар напісаў словы, якія могуць служыць дэвізам для тых, хто апісвае краіны і народы: «Трэба захапляцца гэтымі людзьмі і шанаваць іх. Трэба старацца і зразумець іх. Гэта не лёгкая рэч»[21].

[1] Żółtowska J. Inni czasy inni ludzie. Londyn 1959. s. 83.
[2] Lednicki W. Pamiętniki. T. 1. Londyn, 1963. S. 24—25.
[3] Pawlikowski M. K. Mińszczyzna, Pamiętnik Wileński, Polska Fundacja Kulturalna. Londyn, 1972. S. 301.
[4] Тамсама, с. 398.
[5] Kowalska J. Moje uniwersytety. Londyn, 1971, S. 230. Перыяду акупацыі тычацца таксама партызанскія дзённікі Фанны Саломян–Лоц (Fanna Solomian–Loc, Getto i gwiazdy. Czytelnik, Warszawa, 1993). Знаходзячыся ў савецкім партызанскім аддзеле на беларускім Палессі, аўтарка назірае поўнае супярэчнасцяў і жорсткасці жыццё ў лесе. Яе бесстаронны аповeд разыходзіцца з ідылічнымі вобразамі справядлівых партызанаў–ідэалістаў, «беларускіх народных мсціўцаў», якія ствараліся савецкаю прапагандай.
[6] Czesława Miłosza autoportret przekorny. (Rozmowy przeprowadził Aleksander Fiut), Kraków, 1988. S. 100; Miłosz Cz., Rodzinna Europa. Warszawa, 1990. S. 61.
[7] Czesława Miłosza autoportret…, op. cit., s. 259, 275. Падобную думку Мілаш выказваў у «Kontynentach» (Paryz, 1958): «…што да беларусаў, пара іх гімназіяў, якія адміністрацыя ўвесь час зачыняла і пераследавала, выпускала змагароў, якія заглядаліся на Менск як на адзіны асяродак, дзе іх мова была прызнаная „мовай культуры“» (с. 262).
[8] Strumiłło–Miłosz G., Znad Switezi w gląb tajgi. Olsztyn, 1990. S. 23. Прычыны і паходжанне гэтае з’явы ілюструе Ежы Кірхмайер, спасылаючыся на ўласны жыццёвы вопыт: «Трэба было шукаць паразумення з літоўцамі, беларусамі, украінцамі (…), аднак пасяленне на Віленшчыне дзякуючы толькі хвіліннай збройнай перавазе я лічыў у найлепшым разе часовым. (…) Мы сутаргава трымаліся за нерэальнае землеўладальніцтва, якое аслабляла нас ад году да году. Доказам гэтага няхай будзе хоць бы варожае стаўленне да нас часткі беларускага насельніцтва ў верасні 1939 году ў супастаўленні з тым фактам, што, маючы сталыя дачыненні з беларускім рэкрутам пад час маёй службы ў Вільні, г. зн. у першае дзесяцігоддзе незалежнае Польшчы, я не заўважыў у яго нават найменшых прыкмет такое варожасці, а адзначаў пераважна толькі пасіўнасць, а ў шмат якіх выпадках вельмі багата добрай волі і зычлівасці». (Kirchmayer J., Pamiętniki. Warszawa, 1962. S. 169).
[9] Czesława Miłosza autoportret…, op. cit., s. 286.
[10] Miłosz Cz., Ziemia Ulro. Paryż, 1980. S. 208. Гэтыя страхі былі тым больш абгрунтаваныя, што не сцерлася яшчэ памяць пра рэвалюцыйныя пагромы 1917—1918 г. Узрушальнае апісанне рабунку і знішчэння сямейнага гнязда Кяневічаў — Дзерашэвіч — прыводзіць у сваіх успамінах Антоні Кяневіч, адначасова дзівячыся і жахаючыся: «разгром учынілі не чужыя стыхіі, не бадзяжная салдатня, а людзі з найбліжэйшае вёскі Галубіцы. Людзі, з якімі мае дзяды, потым бацькі, а потым мы абое жылі ў найвялікшай згодзе. Людзі з вёскі, у якой мы ведалі па імені не толькі кожнага гаспадара, але і яго жонку і дзяцей. (…) І гэтая найбліжэйшая, свая вёска магла ўчыніць такую жахлівую рэч!» (Kieniewicz A., Nad Prypecią dawno temu… Wspomnienia zamierzchłej przeszłości. Przygotował do druku Stefan Kieniewicz. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław — Warszawa — Kraków i in., 1989).
[11] Miłosz Cz., Rodzinna Europa, op. cit., s. 62.
[12] Czesława Miłosza autoportret…, op. cit., s. 269.
[13] Miłosz Cz., Zniewolony umysł. Paryż, 1953. S. 223.
[14] Miłosz Cz., Rodzinna Europa, op. cit., s. 62. У іншым месцы Мілаш успамінае: «…калі ў сялян з ваколіц Вільні пыталіся пра нацыянальнасць, яны казалі: „Тутэйшыя“». (Czesława Miłosza autoportret…, op. cit., s. 268). Яніна Жултоўская з Путкамэраў, апісваючы Віленшчыну і Наваградчыну канца XIX ст., успамінае: «У тыя часы просты чалавек, у якога пыталіся, хто ён, нясмела адказваў: „я каталік“, і гэта значыла, што ён колькі разоў бываў у касцёле, сяк–так умеў чытаць, маліўся з польскае кніжкі альбо спяваў польскія песні» (J. Żółtowska, op. cit., s. 83).
[15] Czapska M., Europa w rodzinie. Warszawa 1989. S. 157. Гэтая кніжка (першае выданне — Une famille d’Europe centrale. Paris, 1972) — адначасова сямейная хроніка і мемуары, якія апісваюць гісторыю гэтай арыстакратычнае сям’і. Ахоплівае перыяд ад паловы XVIII ст. да першае сусветнае вайны.
[16] Pawlikowski M. K., op. cit., S. 294.
[17] Czapska M., Czas odmieniony. Paryż, 1978. S.42—43. Пра глыбокую спольшчанасць часткі беларускага насельніцтва піша і Вацлаў Лядніцкі (Lednicki W., op. cit., s. 24—25).
[18] Гл. заўв. 10.
[19] Kieniewicz A., op. cit., s. 204.
[20] Wysłouch F., Na ścieżkach Polesia. Londyn 1976; Echa Polesia. Londyn, 1979.
[21] op. cit., s. 47.

Наверх

Аляксандр Гужалоўскі, Сяргей Каун. Internet для гiсторыкаў

23 снежня, 1999 |

Tags: Археалогiя, Гістарычная навука ў суседзяў, Рэцэнзіі
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Беларусь, як і ўсе еўрапейскія краіны, паступова ўваходзіць у стадыю «iнфармацыйнага грамадства», дзе інфармацыя ператвараецца ў тавар, патрэбны для ўсё большай часткі насельніц тва, і кожны праз агульнадаступныя банкi дадзеных можа атрымаць неабходную iнфармацыю. У апошнiя гады працэсы iнфарматызацыi закранулi і гiстарычную навуку ды адукацыю. Гэта прывяло да развiцця новых дысцыплiн, якiя з’явiлiся ў вынiку сiнтэзу гiсторыi, матэматыкi i iнфарматыкi: гiстарычнай iнфарматыкi, квантытатыўнай гiсторыi, камп’ютэрнага крынiцазнаўства. Новыя iнфармацыйныя тэхналогii пачалi актыўна выкарыстоўвацца таксама ў музейнай i архiўнай практыцы.

Што ж канкрэтна можа атрымаць гісторык ад „сусветнага павуціння”?

Па-першае, гэта пошук гiстарычнай iнфармацыi i крынiц. Пошук ажыццяўляецца з дапамогай сервiснай iнфармацыi Internet (даведачных сiстэмаў, паказальнiкаў, тэматычных шляхаводаў па сетках, iнфармацыi пра розныя праекты, гранты, фонды, арганiзацыі), бiблiяграфiчнай iнфармацыi (каталогаў бiблiятэк, тэматычных падборак, анатацый). Internet прапануе просты доступ да тысяч бiблiятэчных каталогаў (напрыклад, да скарбаў бiблiятэкi Ватыкана або Бiблiятэкi Кангрэсу ў Вашынгтоне), электронных гiстарычных часопiсаў, машыначытальных архiваў дзяржаўных установаў (напрыклад, электронных фондаў Нацыянальных архiваў ЗША), базаў дадзеных, якiя ўтрымлiваюць гiстарычную i сацыяльную iнфармацыю, высокаякасных электронных выставаў, на якiх дэманструюцца кумранскiя свiткi або дакументы савецкiх архiваў.

Па-другое, гэта атрыманне тэкставых, вiдэа- i аўдыа- файлаў для карыстання ў навуковай i адукацыйнай працы. Беларускiя даследчыкi маюць магчымасць атрымаць неабходныя iм крынiцы, якiя знаходзяцца ў замежных архiвах i бiблiятэках, не падымаючыся з-за свайго пiсьмовага стала. Гэта вельмi важна для спецыялiстаў па крынiцазнаўству, гiсторыi матэрыяльнай культуры, мастацтвазнаўству, якiя павiнны не толькi мець апiсанне самой крынiцы, але i бачыць яе. Доступ да найноўшай гiстарычнай iнфармацыi ў Internet дазваляе выкладчыкам сярэднiх i вышэйшых навучальных установаў выкарыстоўваць на лекцыйных i семiнарскiх занятках «вiзуальныя» i «гукавыя» крынiцы. Гэта павышае цiкавасць навучэнцаў да заняткаў па гiсторыi.

Па-трэцяе, хуткi абмен iнфармацыяй i камунiкаванне памiж гiсторыкамi розных краiнаў. Гэты абмен ажыццяўляец ца па электроннай поште або праз тэлеканференцыi ў сiстэме Usenet. У Internet працуюць дыскусiйныя групы па шматлiкiх гiстарычных тэмах, у тым лiку па гiсторыi Расii i саветалогii, дзе ўскосна закранаюцца праблемы гiсторыi Беларусi.

Агульныя гістарычныя сайты

1. http://execpc.com/~dboals/boals.html

Web-сайт гiсторыi i сацыяльных даследаванняў. На сайце змяшчаецца iнфармацыя пра вiкiнгаў, манастыры, Першую сусветную вайну i iнш.

2. http://library.byu.edu:80/~rdh/eurodocs/

Гiстарычныя крынiцы Заходняй Еўропы па ўсiх перыядах гiсторыi. Цiкавыя матэрыялы па гiсторыi Французкай рэвалюцыi i Парыжскай Камуны.

3. http://www.liv.ac.uk/~evansjon/humanities/history/history.html

Cтаронка гiстарычных рэсурсаў звязана з дадзенымі старажытнай i сярэднявечнай гiсторыi, гiсторыi англійскiх каралеўскiх дынастый Цюдораў i Сцюартаў, сучаснай гiсторыi, музейнымi старонкамi i iнш.

4. http://www.english.upenn.edu/~jlynch/18th/

Kалекцыя арыгiнальных крынiц XVIII ст. па гiсторыi Англii, Еўропы i Амерыкi, Французскай рэвалюцыi i паўстання 1798 г. у Iрландыi.

5. http://www.campus.bt.com/CampusWorld

Mатэрыялы па гiсторыi Старажытнага Егiпта, Грэцыi, ацтэкаў, сучаснай гiсторыi (напрыклад, тэма «Канец халоднай вайны»).

6. http://www.sky.co.uk/history/classroom/index.htm

Шмат адукацыйных матэрыялаў па тэмах: «Праўленне Цюдораў», «Вытокі Французскай рэвалюцыi», «Амерыканс кая рэвалюцыя», «Вялiкабрытанiя ў XIX ст.», «Грамадзянская вайна ў ЗША», «Нямеччына часоў Бiсмарка», «Прычыны першай сусветнай вайны», «Расiйская рэвалюцыя 1917 г.», «Iталiя Мусалiнi», «Гiтлер i нацызм», «Сталiн» i г.д.

7. http://www.glasnet.ru/~euroclio/index.htm

Гэта старонка Euroclio — Еўрапейскай пастаяннай канфэренцыi Асацыяцый выкладчыкаў гiсторыi, дзе знаходзiцца калекцыя крынiц па найбольш важных эпiзодах «халоднай вайны», матэрыялы пра падзеі ў Вугоршчыне 1956 г.

Агульныя гістарычныя сайты
1. http://execpc.com/~dboals/boals.html
Web–сайт гiсторыi i сацыяльных даследаванняў. На сайце змяшчаецца iнфармацыя пра вiкiнгаў, манастыры, Першую сусветную вайну i iнш.

2. http://library.byu.edu:80/~rdh/eurodocs/
Гiстарычныя крынiцы Заходняй Еўропы па ўсiх перыядах гiсторыi. Цiкавыя матэрыялы па гiсторыi Французкай рэвалюцыi i Парыжскай Камуны.

3. http://www.liv.ac.uk/~evansjon/humanities/history/history.html
Cтаронка гiстарычных рэсурсаў звязана з дадзенымі старажытнай i сярэднявечнай гiсторыi, гiсторыi англійскiх каралеўскiх дынастый Цюдораў i Сцюартаў, сучаснай гiсторыi, музейнымi старонкамi i iнш.

4. http://www.english.upenn.edu/~jlynch/18th/
Kалекцыя арыгiнальных крынiц XVIII ст. па гiсторыi Англii, Еўропы i Амерыкi, Французскай рэвалюцыi i паўстання 1798 г. у Iрландыi.

5. http://www.campus.bt.com/CampusWorld
Mатэрыялы па гiсторыi Старажытнага Егiпта, Грэцыi, ацтэкаў, сучаснай гiсторыi (напрыклад, тэма «Канец халоднай вайны»).

6. http://www.sky.co.uk/history/classroom/index.htm
Шмат адукацыйных матэрыялаў па тэмах: «Праўленне Цюдораў», «Вытокі Французскай рэвалюцыi», «Амерыканская рэвалюцыя», «Вялiкабрытанiя ў XIX ст.», «Грамадзянская вайна ў ЗША», «Нямеччына часоў Бiсмарка», «Прычыны першай сусветнай вайны», «Расiйская рэвалюцыя 1917 г.», «Iталiя Мусалiнi», «Гiтлер i нацызм», «Сталiн» i г.д.

7. http://www.glasnet.ru/~euroclio/index.htm
Гэта старонка Euroclio — Еўрапейскай пастаяннай канфэренцыi Асацыяцый выкладчыкаў гiсторыi, дзе знаходзiцца калекцыя крынiц па найбольш важных эпiзодах «халоднай вайны», матэрыялы пра падзеі ў Вугоршчыне 1956 г.

Сайты па гiсторыi Еўропы i Амерыкi

1. http://www.demo.co.uk/tourism/jvc/
Сайт Цэнтра вiкiнгаў у Ёрвiку прапануе блiсучыя ўводзiны ў музей, якi ўтрымлiвае археалагiчныя сведчанні, што дазваляюць даць адказ на пытанне: «Кім былi вiкiнгi — героямi або злыднямi?». Матэрыялы пра вiкiнгаў таксама змяшчаюцца на сайце http://odin.nls.no/viking/vnethome.htm

2. http://www.yahoo.com/Regional/Countries/United_Kingdom/England/History/Battle_of_Hastings/
Гэты сайт уключае поўнасцю габелен Байе (Bayeux), на якiм адлюстрована бiтва пры Ганстынгсе.

3. http://history.hannover.edu/texts/barth.htm
Biзуальныя крынiцы, якiя дазваляюць на свае вочы пабачыць разню французскiх гугенотаў у ноч святога Варфаламея 1572 г. у Парыжы.

4. Англiйская рэвалюцыя i грамадзянская вайна XVII ст.:
http://www.idbsu.edu.courses/hy101/english/01.htm
Сайт таварыства Англiйскай грамадзянскай вайны:
http://www.jpbooks.com/ecws/

Сайт бiтвы пры Нэзбi 1645 г.:
http://web.ukonline.co.uk/glenn.foard/index.html

Сайты, прысвечаныя Олiверу Кромвелю:
http://mercury.acnet.wnec.edu/~grempel/rempel/wc2/cromwell.html
http://www.camelotintl.com/heritage/cromwell.html
5. «Бостанскае пiццё гарбаты» — пачатак барацьбы за незалежнасць Паўночнаамерыканскiх калонiй:
http://www.vistel.com/tea/bosto2.htm
http://mac94.ralphbunce.rbs.edu/history/~welling/usa/teaparty.html

6. http://history.hanover.edu/modern/frenchrv.htm
Частка шляхавода па гiстарычных рэсурсах Internet Гановерскага гiстарычнага факультэта. На ёй змяшчаецца шмат iнфармацыi пра Французскую рэвалюцыю. Прычыны i гiсторыя Французскай рэвалюцыi таксама разглядаюцца на сайтах: http://www.pagesz.net/~stevek/intellect/lecture11a.html
http://history1700s.miningco.com/

7. Напалеон:
http://www.ping.be/~ping5895/
http://id.mind.net/~empire/

8. Першая сусветная вайна 1914—1918 г.
http://www.niweb.com/dnet/dnetDkjs/
http://kanga.pvhs.chico.k12.ca.us/~bsilva/projects/causes.htm
http://www.edweb.camcnty/gov.uk/hinchingbrooke/index.html
http://www.worldwarl.com/tsearch.htm
http://www.yitm.com/yitm/ww1/
http://www.geocities.com/SoHo/Galltre/8054
На ўсiх гэтых сайтах змяшчаецца матэрыял пра падзеі першай сусветнай вайны: «траншэйную вайну», газавыя атакі, калекцыi французскiх i бельгiйскiх ваенных плакатаў, фотаздымкi, прапагандысцкiя малюнкi, вершы пра вайну. Сайты ўключаюць храналагiчныя таблiцы, карты з лiнiямi фронту.
Дэталёвая справаздача з фотаздымкамi i картамi пра падзеі, якiя прывялi да забойства эрц–герцага Франца Фердынанда ў 1914 г., пададзена на сайце:
http://raven.cc.ukans.edu/~kansite/ww_one/comment/sarajevo.html

Пра прычыны першай сусветнай вайны, Версальскую мiрную дамову i нацысцкую Нямеччыну ёсць iнфармацыя на сайце: http://www.eclipse.co.uk/~dj6523/gcserevision/1ww.html

9. Версальская мiрная дамова:
http://ac.acusd.edu/History/text/versaillestreaty/vercontents.html
10. Царская Расiя:
http://alexsanderpalace.org/palace/mainpage.html
Сайт прысвечаны расiйскай гiсторыi перад рэвалюцыяй 1917 г. і пад час яе. На сайце ёсць cправаздача Сакалова пра забойства Раманавых, выявы Р.Распуцiна i звесткі пра яго дзейнасць.

11. Расiйская рэвалюцыя i яе вынiкi:
http://www.barnsdle.demon.co.uk/russ/rusrev.html
На сайце разглядаюцца падзеi ў Расii 1917—1936 г.

12. Iосiф Сталiн:
http://www.grolier.com/wwii/wwii_stalin.html
На сайце — дакументы пра жыццё i дзейнасць I.Сталiна.

Удзел I.Сталiна ў Патсдамскай канферэнцыi асветлены на сайце: http://www.peak.org/~danneng/decision/potsdam.html
13. Грамадзянская вайна ў Іспанii:
http://www.chisholm–poster.com/chisholm/sCivil/index.html
На сайце — плакаты, дзе даюцца розныя вобразы падзей Грамадзянскай вайны ў Іспанii. Гэта толькi частка вялiкай калекцыi, у якую ўваходзяць выяўленчыя матэрыялы перыяду другой сусветнай вайны, расiйскiя палiтычныя плакаты i iнш.

Анархiсцкi погляд на грамадзянскую вайну ў Іспанii адлюстроўвае сайт, якi складаецца з частак, прысвечаных ваенным падзеям, ролi жанчыны ў вайне, песням рэвалюцыi i вайны: http://www.flag.blackened.net/revolt/spaindx.html

14. Крынiцы гiсторыi Нямеччыны ў XX ст.:
http://www.dhm.de/ENGLISH/sammlungen/documente2/
На сайце змяшчаецца калекцыя арыгiнальных нямецкiх архiўных крынiц. Найбольш цiкавыя дакументы — плакат Нямецка–яўрэйскай асацыяцыi ветэранаў вайны са спiсамi яўрэяў, якія загінулі ў 1914—1918 г., i плакат, на якiм адлюстравана спальванне нацыстамi негерманскiх кнiг у 1933 г.

15. Гiтлераўская Нямеччына:
http://www.historyplace.com./worldwar2/riseofhitler/index.htm
На сайце на дакументальнай аснове паказаны прыход Гiтлера да ўлады ў 1933 г. i асноўныя падзеi ў гiсторыi Нямеччыны ў 30–я г.

16. Халакост:
http://www.annefrank.com/anne/diary/diary.html
Сайт прысвечаны яўрэйскай дзяўчынцы з Галандыi Ганне Франк i яе вядомаму дзённiку. Тут пададзены фотаздымкi, гiсторыя жыцця Г.Франк, асобныя запiсы з яе дзённiка i гiсторыя яго публiкацыi.
http://www.yahoo.com/Arts/Humanities/History/20th_Century/Holocaust_The/
Архiўныя матэрыялы пра халакост, фотаздымкi, дакументы нацысцкай палiцыi пра яўрэяў, «вiртуальнае» наведванне канцлагера ў Дахаў дазваляюць уявiць маштабы вынiшчэння яўрэяў у «Трэцiм Рэйху».

http://www.spectacle.org/695/ausch.html
Асвенцымскi Алфавiт прапануе дэтальную iнфармацыю пра газ «Цыклон В», ролю дактароў у канцлагеры i шмат iншых уражвальных матэрыялаў.
http://yarra.vicnet.net.au/~aragorn/holocaus.htm
Калекцыi вiзуальных матэрыялаў пра канцлагеры ў Бельгii, «вiртуальны» тур па Дахаў — гэта напамiн пра халакост для сучаснiкаў.

http://www.wiesenthal.com/
Сайт Цэнтра Шымона Вiзэнталя – гэта серыi дакументаў «Дзецi Халакоста», бiяграфii тых, хто пацярпеў ад нацыстаў за тое, што быў яўрэем, даведкi (рэгулярна абнаўляюцца) пра былых нацыстаў, дакументы пра сувязі Швейцарскiх банкаў з нацыcцкiм рэжымам i iнш.
http://jefferson.village.virginia.edu/holocaust/response.html
Розныя падыходы ў вывучэннi халакоста i багатыя калекцыi фотаздымкаў дазваляюць сiстэматычна даследаваць гэтую гiстарычную з’яву.

17. Калекцыi амерыканскiх архiваў пра другую сусветную вайну: http://192.253.114.31/D–Day/Table_of_conents.html
http:/www.yahoo.com/Arts/Humanities/History/20th_Century/World_War_II/Battles_and_Campaigns/European_Theater/D_Day /
Калекцыя амерыканскiх прапагандысцкіх плакатаў часоў другой сусветнай вайны:
http:/www.openstore.com/posters/

Iнфармацыя пра аперацыі сакрэтных службаў, згодна адной з якiх Ф.Д.Рузвельт ведаў, што японцы збiраюцца бамбiць Перл Харбар:
http://www.cyberplus.ca/~chrism/conspiracy.htm

18. Гiсторыя мiжнародных адносiнаў 1945—1990 г.
http://www.bbc.co.uk/education/modern/index.htm

Частка вялiкай калекцыi, куды ўваходзіць iнфармацыя пра тое, як прымалася рашэнне пра атамнае бамбаванне Японii ў 1945 г., фотаздымкi i сведчанні сучаснiкаў:
http://www.yahoo.com/Arts/Humanities/History/20th_Century/World_War_II/Atomic_Bomb_The/
Iншы погляд на атамнае бамбаванне — на сайце Музея Нагасакi. Фотаздымкi, сведчанні сучаснiкаў i гiстарычны аналiз падзеяў, якiя прывялi да жнiўня 1945 г.:
http://www.us1.nagasaki–noc.or.jp/~nacity/na–bomb/m1–1e.html

19. «Карыбскi крызiс» 1962 г.: фотаздымкi, карты, перапiска М.Хрушчова i Дж.Кенэдзi, зварот Дж.Кенэдзi да нацыi, партрэты Ф.Кастра i М.Хрушчова на сайтах:
http://www.home.cdsnet.net/~howard/cmc.htm
http://pacbell.yahoo.com/Arts/Humanities/History/20th_Century/Cuban_Missile_Crisis/
http://www.wmc.car.md.us/HTMLpages/Academics/History/cuban.html
http://sunsite.unc.edu/expo/soviet.exibit/x2jfk.html
http://www.multied.com/JFKCuba.txt
http://www.seas.gwu.edu/nsarchive/nsa/cuba_mis_cri/cmcnames.html
http://www.seas.gwu.edu/nsarchive/nsa/cuba_mis_cri/cmcintro.html
http://archive.abcnews.com/sections/us/cuba/cuba_index.html

20. Савецка–амерыканскiя адносiны:
http://sunsite.unc.edu/expo/soviet.exhibit/intro2.html
Частка выставы Бiблiятэкi Кангрэсу ЗША, якая складаецца з раздзелаў «Савецкая i Амерыканская Камунiстычныя партыi», «Другая сусветная вайна», «Халодная вайна».

21. Карэйская вайна 1950—1953 г.: карты, фотаздымкi, вусныя сведчаннi пра вайсковыя акцыі: http://www.koreanwar.org/

22. Арабска–iзраiльскi канфлiкт: газеты з артыкуламi пра арабска–iзраiльскiя адносiны, тэксты пагадненняў, рэзалюцыi ААН, карты i сцягi на сайце:
http://bwscampus.com/School/Hist/NWWC/arisconflict.html
Арабскi погляд на падзеi на Блiзкiм Усходзе, гiсторыя Палестыны i дзяржавы Iзраiль, бiяграфiчныя звесткi пра Ясера Арафата: http://www.arab.net/palestine/palestine_contents.html

Афiцыйны погляд на арабска–iзраiльскi канфлiкт прапануецца на сайце Мiнiстэрства замежных справаў Iзраiля:
http://www.israel–mfa.gov.il/

Альтэрнатыўны погляд на арабска–iзраiльскiя адносiны — на сайце Палестынскай нацыянальнай улады:
http://www.pna.net/

23. Барацьба за грамадзянскiя правы ў ЗША i дзейнасць Марцiна Лютэра Кiнга:
http://www.seattletimes.com/education/mlknotable/tab_man/MLKtimeline.html
http://pineal.math.fau.edu/~spc/democracy/Dream.html

24. Матэрыялы Камiсii Ўорэна i Камiсii Ракфэлера, ЦРУ, Дэпартамента юстыцыi ЗША па справе забойства Дж.Кенэдзi:
http://mcadams.posc.mu.edu/bestof.htm
http://www.nara.gov/nara/jfkgil_42.html

25. Сайт Мiжнароднай Асацыяцыi «History and Computing»: http://grid.let.rug.nl/ahc.welcome.html

26. Сайт Оксфардскага архiва электронных дакументаў (Oxford Text Archive): http://ota.ox.av.uk/~archive/otr.htm

Джоан Скот. Жаночая гісторыя

22 снежня, 1999 |

Tags: Метадалогія гісторыі, Пераклады, Сацыяльная гісторыя
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Гісторыя, якую можна было б напісаць пра жаночыя даследаванні, належыць таксама да руху; гэта не мэтамова, яна будзе дзейнічаць і як кансерватыўны, і як правакацыйны момант … Тэарэтычна нейтральнай інтэрпрэтацыі гісторыі жаночых даследаванняў не існуе. Гісторыя займее ў ёй актыўную ролю[1].

Жак Дэрыда, 1984.

Жаночая гісторыя вылучылася ў асобную галіну галоўным чынам за апошнія дваццаць гадоў. Нягледзячы на велізарную дыспрапорцыю выдаткаваных сродкаў, інстытуцыйнай рэпрэзентаванасці і месца ў навучальных планах, невысокі статус ва універсітэтах і прафесійных асацыяцыях, цяпер ужо не ставіцца пытанне пра жаночую гісторыю як усталяваную практыку ў многіх частках свету. Інтэрнацыянальны характар руху жаночай гісторыі відавочны — у артыкулах і кнігах, у самаідэнтыфікацыі гісторыкаў, якіх можна сустрэць на міжнародных канферэнцыях і ў нефармальных перадачах, якія перадаюць навуковыя навіны (хоць, пэўна, толькі ў Злучаных Штатах яна дасягнула такой ступені прыкметнай і ўплывовай прысутнасці ў акадэмічнай навуцы).

Я свядома ўжываю тэрмін «рух», каб адрозніць цяперашнюю з’яву ад ранейшых асобных спробаў асобных аўтараў пісаць пра жанчын у мінулым, каб прапанаваць нешта накшталт эвалюцыі якасці, звязанай з міжнацыянальнай і міждысцыплінарнай камунікацыяй прадстаўнікоў жаночай гісторыі, і звярнуць увагу на яе сувязь з палітыкай.

Сувязь паміж жаночай гісторыяй і палітыкай адначасова і відавочная, і складаная. У адным з традыцыйных поглядаў на паходжанне гэтай галіны за пачатак бярэцца палітыка фемінізму — перыяд 1960-х г., калі фемінісцкаму руху спатрэбілася гісторыя, якая б дала гераіняў, абгрунтавала жаночае прадстаўніцтва, вытлумачыла прыгнёт, а таксама стымулявала імкненне да дзеянняў. Кажуць, што акадэмічныя феміністы адказалі на патрэбу «яе-гісторыі» («herstory») тым, што скіравалі свае даследаванні на большыя палітычныя праблемы. Значыць, па першым часе сувязь паміж палітыкай і навукай была непасрэднай. Пазней, недзе ў другой палове 1970-х, жаночая гісторыя адасабляецца ад палітыкі. Пашырыўся спектр яе праблемаў за кошт вывучэння ўсіх сфераў жыцця жанчын у мінулым, дасягнуўшы, такім чынам, сваёй уласнай інерцыі. Мноства манаграфій і артыкулаў, выяўленне ўнутраных супярэчнасцяў, няспынных дыскусіяў і прызнаных у навуковым асяроддзі аўтарытэтаў былі відавочнымі прыкметамі новай галіны навукі, здавалася, часткова легітымізаванай яе аддаленасцю ад палітычнай барацьбы. Нарэшце, паварот да гендэра ў 1980-х быў пэўным разрывам з палітыкай, што і паспрыяла канчатковаму станаўленню гэтай галіны, паколькі гендэр уяўляецца нейтральным тэрмінам, пазбаўленым кан’юнктурнай ідэалагічнай мэты. У такім асвятленні фармаванне жаночай гісторыі як галіны навукі ўключае эвалюцыйны пераход ад фемінізму да жанчын і да гендэра; г.зн. ад палітыкі — да спецыялізаванай гісторыі і аналізу.

Несумненна, падобныя трактаванні могуць значна адрознівацца, у залежнасці ад аўтара. У некаторых версіях эвалюцыя ацэньваецца станоўча, як вызваленне гісторыі і ад вузкіх інтарэсаў палітыкі, сканцэнтраванай выключна на жанчынах, і ад па-філасофску наіўных дапушчэнняў. У іншых яна ацэньваецца негатыўна, і «адыход» у акадэмізм (не кажучы пра паварот да гендэра і тэорыі) уважаецца за прыкмету дэпалітызацыі. «Што будзе з фемінізмам, калі жаночы рух памрэ?» — спыталася нядаўна Элен Шоўолтэр. «Ён ператворыцца ў жаночыя даследаванні — яшчэ адну акадэмічную дысцыпліну»[2]. Нягледзячы на такія сэнсавыя адрозненні, гэтая версія, аднак, падзяляецца многімі феміністамі і іх апанентамі, быццам несумненна менавіта так усё і было.

А я б хацела запярэчыць. Гэтая версія вымагае пэўнай крытыкі, бо яна не толькі занадта простая, — яна неадэкватна рэпрэзентуе гістарычны шлях жаночай гісторыі і яе адносіны як да палітыкі, так і да гістарычнай навукі. Гісторыя гэтай галіны патрабуе не просталінейнай, а больш складанай трактоўкі з улікам змены пазіцыяў не толькі жаночай гісторыі, але і фемінісцкага руху, і ўсёй гістарычнай навукі. Жаночая гісторыя несумненна звязана са з’яўленнем фемінізму, які па-ранейшаму прысутны і ў акадэмічнай навуцы, і ў грамадстве наогул, хоць умовы яго арганізацыі і існавання змяніліся. Многія з тых, хто ўжывае тэрмін гендэр, па-сутнасці, называюць сябе фемінісцкімі гісторыкамі. Гэта не толькі палітычная адданасць, але і тэарэтычная перспектыва, якая вядзе іх да разгляду гендэра як найлепшага шляху канцэптуалізацыі палітыкі. Многія з такіх аўтараў жаночай гісторыі лічаць, што яны занятыя вялікай палітыкай, калі аспрэчваюць агульнапрынятыя аўтарытэты ў прафесіі ў цэлым, ва універсітэце, ды намагаюцца змяніць спосаб пісання гісторыі. І ў вялікай ступені сённяшняя жаночая гісторыя, нават аперуючы паняццем гендэр, звернута да сучасных праблемаў фемінісцкай палітыкі (у ЗША сярод такіх — дабрабыт, догляд за дзецьмі і права на аборт). Сапраўды, ёсць аднолькавыя падставы сцвярджаць, што развіццё жаночай гісторыі моцна звязана з «ростам сілы і легітымізацыі фемінізму як палітычнага руху»[3], канстатуючы, што дыстанцыя паміж акадэмічнай працай і палітыкай існавала і расла. Але ўважаць жаночую гісторыю проста адлюстраваннем умацавання пазіцый фемінісцкай палітыкі па-за акадэмічнай навукай таксама памылкова. Гэтую галіну трэба ўспрымаць як дынамічную сферу даследаванняў у палітыцы інтэлектуальнай вытворчасці, а не пастулаваць простую карэляцыю.

Слова «палітыка» выкарыстоўваецца сёння ў некалькіх сэнсах. Першае, найбольш тыповае значэнне — гэта дзейнасць самых урадаў, іншых ўладных структураў (або такая ж дзейнасць, скіраваная на іх), якую складаюць апеляцыя да калектыўнай ідэнтычнасці, мабілізацыя рэсурсаў, стратэгічны разлік і тактычны манеўр. Тэрмін «палітыка» ўжываецца таксама для азначэння адносінаў улады ў самым шырокім сэнсе, а таксама стратэгіі, скіраванай на іх дасягненне ці барацьбу за іх[4]. Трэцяе значэнне слова «палітыка» яшчэ шырэйшае — гэта практыка, якая аднаўляе ці адмаўляе тое, што часам называюць «ідэалогіяй», тыя сістэмы веры і практыкі, якія ўсталёўваюць індывідуальную і калектыўную тоеснасць, якая фармуе адносіны паміж індывідамі і калектывамі ды іх светамі, што прымаюцца за натуральныя, нарматыўныя ці відавочныя[5]. Гэтыя дэфініцыі суадносяцца з рознымі відамі дзеянняў і рознымі сферамі дзейнасці. Я ж выкарыстоўваю слова «палітыка» для таго, каб ахапіць гэта ўсё разам, маючы на ўвазе, што дэфініцыйныя і прасторавыя межы расплывістыя і што непазбежна кожнае з азначэнняў мае мноства нюансаў. Маё прадстаўленне жаночай гісторыі і залежыць ад гэтых шматлікіх нюансаў; гэта заўсёды аповед пра палітыку.

«Прафесіяналізм» versus «палітыка»

У апошнія дзесяцігоддзі фемінізм быў інтэрнацыянальным рухам, аднак яму ўласцівы рэгіянальныя і нацыянальныя асаблівасці. Думаю, каб зрабіць некалькі агульных заўвагаў, варта сканцэнтравацца на тым, што я ведаю найлепш — на Злучаных Штатах.

У ЗША фемінізм адрадзіўся ў 1960-х г. часткова пад уплывам руху за грамадзянскія правы і дзяржаўнай палітыкі, скіраванай на тое, каб жанчыны займелі ў грамадстве адпаведную эканамічную вагу, у тым ліку сярод прафесіяналаў-практыкаў у акадэмічнай навуцы. Ён самавыяўляўся пераважна ў кантэксце рыторыкі роўнасці. З часам фемінізм аформіў калектыўную тоеснасць жанчын, суб’ектаў жаночага полу з асобным інтарэсам — пакласці канец іх падпарадкаванню, ігнараванню і бяспраўю, дасягнуўшы роўнасці і кантролю над сваім целам і жыццём.

У 1961 г., паводле запавету Эстэр Пэтэрсан, кіраўнічкі Жаночага бюро ў Дэпартаменце працы, прэзідэнт Кэнэдзі стварыў камісію па становішчы жанчын. У дакладзе гэтай камісіі ў 1963 г. быў засведчаны факт, што амерыканскія жанчыны пазбаўлены роўных правоў і магчымасцяў, і рэкаменда вана стварэнне такіх камісій у кожным штаце. У 1964 г., калі, паводле Акту грамадзянскіх правоў, была створана Камісія па роўных магчымасцях працаўладкавання (ЕЕОС), у яе кампетэнцыю ўключылі праблему дыскрымінацыі па прыкмеце полу (па ініцыятыве юрыста-апанента з мэтай дыскрэдытаваць Раздзел VII Акта). У 1966 г. дэлегаты трэцяга сходу Нацыянальнай канферэнцыі камісій амерыканскіх штатаў па становішчы жанчын прагаласавалі супраць рэзалюцыі, якая заклікала ЕЕОС узмацніць барацьбу з дыскрымінацыяй па прыкмеце полу гэтак жа сур’ёзна, як і з расавай. Жанчыны, што прапанавалі адкінутую папраўку, потым сабраліся і дамовіліся пра сваю далейшую дзейнасць і сфармавалі Нацыянальную арганізацыю жанчын[6]. Прыкладна ў той самы час маладыя жанчыны з руху «Студэнты за дэмакратычнае грамадства і грамадзянскія правы» пачалі выказваць незадавальненне, патрабуючы прызнання ролі жанчын як актыўных (і роўных) удзельнікаў палітычных рухаў за сацыяльныя змены[7]. У свеце традыцыйнай палітыкі жанчыны сталі пазнавальнай групай (і гэта ўпершыню з часоў руху за выбарчае права на мяжы стагоддзяў).

На працягу 1960-х г. каледжы, аспірантуры і фундацыі сталі заахвочваць жанчын атрымліваць доктарскія ступені гуманітарных навук, прапануючы стыпендыі і добрую вербальную падтрымку. «Відавочна, — каментаваў адзін аўтар, — жанчыны ўяўляюць сабой галоўны незапатрабаваны рэсурс для каледжаў і універсітэтаў у іхнай патрэбе ў добрых выкладчыках і даследчыках»[8]. Калі хто — ад прэзідэнтаў каледжаў да фемінісцкіх акадэмічных вучоных — і прызнаваў, што існавалі «прымхі наконт жанчын у прафесіях з вышэйшай адукацыяй», то яны хутчэй згаджаліся, што такія перашкоды знікнуць, калі жанчыны будуць атрымліваць вышэйшую адукацыю[9]. У святле пазнейшых тэарэтычных дыскусіяў цікава, што прадстаўніцт ва жанчын тут дапускалася; як свядомыя суб’екты з правам свабоднага выбару, жанчыны заклікаліся да авалодвання раней недаступнымі або маладаступнымі прафесіямі.

У сферах, адкрытых для прытоку жанчын, фемінізм хутка стаў патрабаваць для іх большых магчымасцяў і асуджаць няроўнасць, якая яшчэ існавала. Феміністкі ў акадэмічнай навуцы сцвярджалі, што забабоны супраць жанчын не знікаюць нават тады, калі яны атрымліваюць дыпломы, і арганізаваліся, каб патрабаваць поўнай роўнасці правоў адпаведна сваім ступеням.У асацыяцыях акадэмічных дысцыплін жанчыны наладжвалі закрытыя пасяджэнні для таго, каб дамагацца сваіх патрабаванняў (у тым ліку большага прадстаўніцтва ў асацыяцыях і вучоных радах, роўных з мужчынамі заробкаў, адсутнасці дыскрымінацыі пры найме на працу і прасоўванні па службовай лесвіцы). Новая калектыўная тоеснасць жанчын акадэмічнай навукі клала ў аснову сваёй аргументацыі супольны вопыт дыскрымінацыі паводле полавай прыкметы і тое, што жанчыны-гісторыкі як група маюць свае асаблівыя патрэбы і інтарэсы, якія не могуць быць улічаны ў агульнай катэгорыі гісторыкаў. Пастулюючы, што жанчыны-гісторыкі адрозніваюцца ад гісторыкаў мужчынскага полу, і што іх гендэр уплывае на іх прафесійныя магчымасці, феміністкі паставілі пад сумненне універсальныя і унітарныя паняцці, якія звычайна ўсталёўваюцца прафесіяналамі, за што і былі абвінавачаны ў «палітызацыі» папярэдне непалітычнай арганізацыі.

У 1969 г. толькі створаная Каардынацыйная камісія па жанчынах у гістарычнай прафесіі на рабочым сходзе Амерыканскай гістарычнай асацыяцыі (American Historical Association, далей — АНА — Рэд.) у нервовай, надзвычай напружанай атмасферы прапанавала рэзалюцыю па паляпшэнні становішча жанчын. Звычайна ахопленыя дыскусіямі на тэмы прававой і арганізацыйнай палітыкі, гэтыя сходы ўяўлялі сабой узор паразумення і прыстойнасці. Нязгода, калі да такой і даходзіла, магла быць запісаная на рахунак розніцы ў асабістых меркаваннях, густах і нават палітычных перакананнях, інстытуцыйнага ці рэгіянальнага першынства, але ніколі не насіла фундаментальнага характару. Ніводная платформа, у якой можна было ўбачыць асобны «інтарэс», па сутнасці не разыходзілася з агульнымі інтарэсамі. Сваім тонам, авантурнасцю і патрабаваннем прадстаўляць калектыўны орган, правы якога сістэматычна парушаюцца, жанчыны ставілі пад сумненне метады і сэнс «звычайнай працы». Сапраўды, яны настойвалі на тым, што звычайная праца сама па сабе ёсць формай палітыкі, бо яна ігнаруе, а значыць навечна кансервуе сістэматычнае выключэнне (паводле гендэра і расы) кваліфікаваных прафесіяналаў. Гэтая атака на моцную ўладу мела прынамсі два вынікі: па-першае, яна дамаглася ад АНА саступкі ў форме спецыяльнай камісіі для разгляду ўзнятых пытанняў (у 1970 г. камісія абнародавала даклад, у якім прызнаваўся ніжэйшы статус жанчын і рэкамендаваўся шэраг захадаў па выпраўленні становішча, у тым ліку стварэнне пастаяннай камісіі па жанчынах), па-другое, яна прывяла да крытыкі жаночага кіраўніцтва як непрафесійнага.

Супрацьпастаўленне «прафесіяналізму» і «палітыкі» штучнае і з’яўляецца часткай самавызначэння прафесіі як кваліфікаванай практыкі на аснове падзелу шырокіх ведаў, набытых шляхам адукацыі. Існуюць два розныя, але неаддзельныя аспекты вызначэння прафесіі. Адзін мае на ўвазе прыроду прадстаўленых ведаў, у нашым выпадку таго, што лічыцца гісторыяй. Другі ўключае функцыі захавальніка, які ўсталёўвае і забяспечвае выкананне прынятых стандартаў членамі прафесійнага цэху, у дадзеным выпадку гісторыкамі. Для прафесійных гісторыкаў ХХ ст. гісторыя — гэта веды пра мінулае, атрыманыя ў выніку незацікаўленага, старонняга даследавання (зацікаўленасць і заангажаванасць ёсць антытэзамі прафесіяналізму) і універсальна даступныя кожнаму, хто авалодаў методыкай навуковай працы[10]. Асновай доступу, такім чынам, ёсць гэтае майстэрства, валоданне якім разглядаецца як нешта відавочнае для тых, хто ўжо з’яўляецца прафесіяна лам, і якое толькі імі (прафесіяналамі) можа быць ацэнена. Майстэрства не можа быць справай стратэгіі ці ўлады, але толькі адукацыі і падрыхтоўкі. Членства ў цэху гістарычнай прафесіі ўскладвае адказнасць на асобы, якія сталі захавальнікамі той галіны ведаў, што з’яўляецца іх парафіяй. Такім чынам, апякунства і майстэрства — аснова аўтаноміі і паўнамоцтваў вызначаць, што лічыць ведамі, і вырашаць, хто валодае імі, а хто не.

Аднак, прафесіі і прафесійныя арганізацыі структурава ны ерархічна; уключэнне і выключэнне з членства залежыць ад прынятага стылю і стандартаў працы. «Майстэрства» і «дасканаласць» могуць быць і пэўнымі ацэнкамі здольнасцяў, і прыхаваным апраўданнем неаб’ектыўнасці; на самай справе, ацэнка здольнасці часта спалучаецца з ацэнкай сацыяльнай сутнасці індывіда, якая не мае адносінаў да прафесійнай кампетэнцыі[11]. Як раздзяліць гэтыя ацэнкі, калі такое ўвогуле магчыма, — справа не толькі стратэгіі, але і эпістэмалогіі. За супярэчнасцямі паміж «палітыкай» і «прафесіяналізмам» стаіць эпістэмалагічная праблема.

Гадамі ў AHA недаставала жанчын, чорных, яўрэяў, каталікоў і «персонаў неджэнтэльменаў»[12]. На гэта час ад часу звярталі ўвагу, пратэставалі, і некаторыя гісторыкі прыкладалі спецыяльныя намаганні, каб ліквідаваць дыскрымінацыю, але рыторыка і стыль пратэсту адрозніваліся ад тых, што былі ў 1969 г. Раней ці адмаўляючыся наведваць сходы, што праводзіліся ў сегрэгаваных гатэлях, ці настойваючы на ўключэнні жанчын у прафесійныя шэрагі, тыя пратэставаўшыя гісторыкі сцвярджалі, што дыскрымінацыя паводле расавай, рэлігійнай, этнічнай прыкметах ці полу перашкаджае прызнанню іншых кваліфікаваных калегаў. Прымаючы азначэнне, чым павінна быць прафесія, яны сцвярджалі, што для палітыкі ў ёй няма месца; іх дзеянне, абвяшчалі яны, скіравана на рэалізацыю сапраўды прафесійных ідэалаў. Сэнс пратэстаў 1969 г. і пазней, наадварот, палягаў у тым, што прафесійныя цэхі былі палітычнымі арганізацыямі (у розных значэннях слова «палітычны»), аднак з прыстойнымі паводзінамі іх членаў, і ў прызнанні таго, што толькі калектыўнае дзеянне можа змяніць пануючыя ўладныя адносіны. Цягам 1970-х г. жанчыны ў AHA і іншых прафесійных асацыяцыях звязалі сваю лакальную барацьбу за прызнанне і роўнае прадстаўніцтва з агульнана цыянальнымі жаночымі акцыямі, асабліва з барацьбой за канстытуцыйную папраўку аб роўных правах (ERA), сцвярджаю чы, што прафесійныя асацыяцыі як цэлае і заснаваны на такіх пытаннях дзяржаўнай значнасці. Думку, быццам ERA не мае дачынення да AHA, яны адвяргалі на той падставе, што маўчанне ёсць не нейтралітэтам, а саўдзелам у дыскрымінацыі. Унутры арганізацыяў сакральныя паняцці накшталт «навуковая дасканаласць» і «якасць розуму» крытыкаваліся як зручныя абгорткі дыскрымінацыі, што павінны быць замененыя больш канструкцыйнымі колькаснымі велічынямі. Згодна з гэтай нарматыўнай пазіцыяй, прафесійныя стандарты бесстароннасці і незацікаўленасці адвяргаліся (ці так толькі здавалася) партыкулярнымі інтарэсамі.

Пaводле іншага погляду на гэтую праблему, жаночы выклік трактуецца як справа прафесійнай рэдэфініцыі, бо прысутнасць арганізаваных жанчын паставіла пад сумненне ўяўленне пра унітарнасць гістарычнай прафесіі самой па сабе. Сцвярджаючы, што існуе калектыўная тоеснасць жанчын-гісторыкаў (у адрозненне ад мужчын), і прымаючы, што і сярод мужчын-гісторыкаў існуе расавы падзел, феміністкі задавалі пытанне, ці магчымыя наогул бесстароннія ацэнкі прафесіяналізму (маючы на ўвазе, што гэта не больш, чым гегеманісцкі жэст суб’ектыўнай пазіцыі)? Яны не адмаўлялі прафесійных стандартаў; на самай справе яны працягвалі абараняць патрэбу ў адукацыі і ацэнцы якасці прафесіяналізму (устанавіўшы, сярод іншага, прыз за выдатную працу па жаночай гісторыі). І хоць кожны можа лёгка прывесці прыклад тэндэнцыйнасці жаночых гісторыкаў, гэта не будзе характарызаваць ні галіну наогул, ні самога фемінізму (і раней, і цяпер). Нават тыя, хто трымаецца такой тэндэнцыйнасці, не апраўдваюць наўмыснага грэбавання фактамі ці абмежаван ня інфармацыі на карысць нейкай «справы»[13]. Большая частка жаночых гісторыкаў не адмаўляецца ад пошуку майстэрства і ведаў, што надзвычай важна для прафесіі. Сапраўды, яны прынялі акадэмічныя законы, якія і робяць магчымай камунікацыю гісторыкаў[14]. І ў выніку яны атрымалі прызнанне як вучоныя, дамагліся статусу прафесіяналаў у гісторыі. У той жа час, аднак, яны аспрэчвалі і адвяргалі тыя правілы, ставячы пад пытанне склад самой дысцыпліны і ўмовы вытворчасці ведаў[15]. Іх прысутнасць аспрэчвала прыроду і вагу адзінага і непарушнага цела прафесійных стандартаў і права толькі белага мужчыны на рэпрэзентацыю гісторыка.

Па сутнасці, гісторыкі -феміністы сцвярджалі, што няма супярэчнасці паміж «прафесіяналізмам» і «палітыкай», ставячы надзвычай вострыя пытанні наконт ерархіі, падстаў і дапушчэнняў, якія пакладзены ў аснову гістарычнай навукі: Чые стандарты, чыё вызначэнне «прафесіяналізму» дзейнічаюць? Чый кансэнсус яны рэпрэзентуюць? Як дасягнуты гэты кансэнсус? Якія погляды, непадобныя на агульнапрынятыя, выключаны ці падпарадкаваны? Чыёй перспектывай вызначаец ца, што лічыць добрай гісторыяй і гісторыяй наогул?

«Гісторыя» versus «ідэалогія»

Фармаванне жаночай гісторыі як галіны даследавання суправаджалася фемінісцкімі кампаніямі за паляпшэнне прафесійнага статусу і было звязана з пашырэннем межаў гісторыі. Але гэта не аднамерны працэс простага дадавання таго, што раней абміналася. Наадварот, у аснове жаночай гісторыі закладзена глыбокая дыхатамія, якая насцярожвае, бо гэта адначасова і бяскрыўднае дапаўненне да традыцыйнай гісторыі, і радыкальная падмена.

Гэтая двухбаковая вастрыня праблемы бачна шмат у якіх дэкларацыях прыхільнікаў новай субдысцыпліны пачатку 1970-х г., але найлепш яна выказана Вірджыніяй Вулф у 1929 г. У A Room of One’s Own Вулф, як і многія яе сучаснікі пасля надання выбарчага права жанчынам у Англіі і Злучаных Штатах, звяртаецца да праблемы жаночай гісторыі[16]. Яна разважае пра неадэкватнасць існуючай гісторыі, гісторыі, якую трэба перапісаць, бо тая «часта здаецца крыху дзіўнай, нерэальнай, аднабокай», значыць — няпоўнай, недакладнай, незавершанай. Не патрабуючы перапісвання гісторыі, Вулф спрабуе прапанаваць як бы іншае рашэнне: «Чаму … не зрабіць дадатак да гісторыі? Даўшы яму, зразумела, які-небудзь непрыкметны назоў, каб жанчыны маглі фігураваць там, не парушаючы звычайнага парадку?» Здаецца, быццам прапанова наконт дадатку стала кампрамісам, але гэта не так. За далікатным сарказмам каментароў наконт «непрыкметнага назову» і неабходнасці не парушыць старога ладу стаіць складаны праект (Вулф называе яго занадта смелым для сябе), які, хоць яна і спрабуе абмежаваць звязаныя з гэтым праблемы, выклікае супярэчлівы падтэкст[17]. Жанчыны тут і дадаюцца да гісторыі, і яны ж ёсць падставай перапісаць яе; яны ўносяць нешта праз меру, і яны ж неабходныя для завяршэння; яны і лішнія, і абавязкова патрэбныя.

Слова «дадатак» у Вулф выклікае аналогію з аналізам Жака Дэрыды, які дапаможа мне разгледзець адносіны жаночай гісторыі да гісторыі наогул. У праекце дэканструкцыі заходняй метафізікі Дэрыда згадвае пэўныя «маркеры», якія працівяцца і дэзарганізуюць бінарныя процілегласці «без увядзення трэцяга тэрміну» або дыялектычнага вырашэння. Падрыўны характар такіх процілегласцяў абумоўлены немагчымасцю іх развязання: яны адначасна нясуць такія процілеглыя значэнні, якія немагчыма нават класіфікаваць асобна. Дадатак — адна з падобных «невырашальнасцяў». Па-французску, як і па-ангельску, гэта азначае і дадаванне, і падмену. Нешта дададзенае, лішняе, па-над і па-за тым, што ўжо цалкам існуе; гэта таксама падмена таго, што адсутнічае, прапушчана, чаго не хапае, якая вымагае, такім чынам, завершанасці ці паўнаты. «Дадатак — не плюс і не мінус, не вонкавае і не дапаўненне ўнутранага, не выпадковая характарыстыка, і не сутнасць»[18]. Гэта, словамі Барбары Джонсан, «непатрэбнае і неабходнае, небяспечнае і выратавальнае». «На ўзроўні вызначальнага і вызначанага немагчыма заўважыць розніцу паміж лішкам і недахопам, кампенсацыяй і разлажэннем»[19].

Я не лічу, што ў кантэксце супярэчлівай логікі дадатку можна прааналізаваць падвойнасць жаночай гісторыі і яе патэнцыйна крытычную палітычную сілу, сілу, якая кідае выклік і дэстабілізуе ўсталяваныя асновы дысцыпліны, але не прапануе сінтэзу або простага развязання. Дыскамфорт, звязаны з такой дэстабілізацыяй, прывёў не толькі да супраціву «традыцыйных» гісторыкаў, але і да жадання вырашыць праблему за кошт гісторыкаў, якія даследуюць жанчын. Няма простага выйсця, ёсць толькі пастаянная ўвага да кантэкстаў і значэнняў, у якіх фармулююцца падрыўныя палітычныя стратэгіі. Менавіта ў такіх аналітычных рамках можна лепш зразумець спрэчкі на тэму ўлады і ведаў, якія і характарызуюць працэс фармавання дадзенай галіны гістарычнай навукі.

Большая частка прадстаўнікоў жаночай гісторыі імкнулася нейкім чынам уключыць жанчын у аб’ект вывучэння, прадмет наратыву. Прымалася за аксіёму, што чалавек як універсальны аб’ект гістарычнай навукі мог бы ўключаць жанчын, гарантаваць сведчанні і інтэрпрэтацыі разнастайнай дзейнасці і вопыту жанчын у мінулым. Аднак, у сучаснай заходняй гістарыяграфіі яе аб’ект найчасцей увасабляўся ў белага мужчыну, жаночая гісторыя непазбежна сутыкалася (словамі амерыканскага тэарэтыка права Марты Мінаў) з «дылемай рознасці»[20]. Гэтая дылема паўстае таму, што рознасць узнікае «праз саму структуру нашай мовы, якая ўкладвае … неканстатаваныя пункты параўнання ў катэгорыі, што хаваюць іх перспектыву і памылкова вызначаюць натуральную сувязь са светам»[21]. «Універсальнае» азначае параўнальнасць з асобным ці адзінкавым, белых мужчын — з тымі, хто не белы ці не мужчына, мужчын — з жанчынамі. Але гэтыя параўнанні найчасцей канстатуюцца і разумеюцца як натуральныя катэгорыі, асобныя сутнасці, а не паняцці адносінаў. Такім чынам, каб жаночая гісторыя была сур’ёзнай, трэба ўздымацца супраць дэфініцыяў гісторыі і яе фактараў, ужо прызнаных за «ісцінныя» ці, прынамсі, за дастатковыя для адлюстравання таго, што адбылося (ці таго, што мела значэнне) у мінулым. І трэба змагацца з стандартамі, замацаванымі параўнаннямі, ніколі не выказанымі, і пунктамі гледжання, ніколі не фармуляванымі[22].

Жаночая гісторыя, калі мець на ўвазе мадыфікацыю «гісторыі», старанна даследуе, як усталявалася значэнне самога агульнага паняцця. Яна ставіць пад сумненне адносны прыярытэт, нададзены «яго-гісторыі» («his-story»), у адрозненне ад яе-гісторыі («her-story»), паказваючы ерархічнасць, прыхаваную шмат у якіх гістарычных сведчаннях. Яна кідае выклік і патрабаванню звычайнай гісторыі пазнаць усё, і завершанасці, і самапрысутнасці аб’екта гісторыі — універсальнага Чалавека. Хоць гісторыкі жанчын не задаюць падобных пытанняў непасрэдна, яны самі ставяцца іх працамі: у выніку якіх працэсаў дзейнасць мужчын стала лічыцца нормай і рэпрэзентаваць гісторыю чалавецтва ўвогуле, а дзейнасць жанчын або не заўважалася, або лічылася менш значнай, неістотнай? Якія неканстатаваныя параўнанні заключаны ў такіх паняццях як «гісторыя» і «гісторык»? Чыя перспектыва адводзіць мужчынам ролю галоўных дзейных асобаў гісторыі? Як на ўсталяваную практыку гісторыі ўплывае аналіз падзеяў і дзеянняў з пункту гледжання іншых суб’ектаў, напрыклад, жанчын? Якія адносіны гісторыка да прадмета, пра які яна/ён піша?

Паводле Мішэля дэ Сэрто праблема ў наступным:

«Калі асаблівасць месца, у якім ствараецца кожны дыскурс, важная, то тым больш яна мае значэнне для дыскурсу гістарыяграфічнага, які ставіць вынаходніка аб’екта гісторыі перад пытаннем: гісторыя жанчын, чорных, яўрэяў, культурных меншыняў ці інш.? У гэтай сферы кожны можа або сцвярджаць, што персанальны статус аўтара не мае значэння (у дачыненні да аб’ектыўнасці яго ці яе працы), або што толькі ён ці яна санкцыянуе ці пазбаўляе законнай сілы дыскурс (у адпаведнасці з тым, ці належыць ён/яна «яму» — [дыскурсу]). Але гэтыя дэбаты ўздымаюць замоўчаную эпістэмалогі яй праблему, а менавіта праблему ўплыву адносінаў суб’ект-суб’ект (жанчыны і мужчыны, чорныя і белыя і г.д.) на выкарыстанне відавочна «нейтральных» метадаў і ў арганізацыі дыскурсаў, напэўна, не ў меншай меры навуковых. Напрыклад, ці вынікае з факта дыферэнцыяцыі полаў, што жанчына стварае іншую ў параўнанні з мужчынам гістарыяграфію? Я не адказваю на гэтае пытанне, але сцвярджаю, што яно ставіць месца суб’екта пад сумненне і патрабуе трактаваць яго не так, як эпістэмалогія, якая канструюе «ісціну» працы на аснове неадпаведнасці прамоўцы»[23].

Пазіцыя дэ Сэрто тут не ў тым, што толькі жанчыны могуць пісаць жаночую гісторыю, а што жаночая гісторыя пакідае адкрытымі пытанні майстэрства і аб’ектыўнасці, на якіх стаіць прафесіяналізм. Уяўна сціплая прапанова дапоўніць гісторыю інфармацыяй пра жанчын мае на ўвазе не толькі тое, што гісторыя, якой яна ёсць цяпер, няпоўная, але таксама і тое, што гісторык авалодвае мінулым толькі часткова. І, што яшчэ больш турбуе, адкрывае перад крытыкай саму прыроду гісторыі як цэнтральнага прадмета эпістэмалогіі[24].

Абмеркаванне гэтых вострых філасофскіх праблемаў памылкова змясцілася ў асноўным у іншую плоскасць. Так званыя «традыцыйныя» гісторыкі ўзняліся на абарону сваёй прэрагатывы ахоўнікаў дысцыпліны (і ў сэнсе панавання ў гістарычнай навуцы), правакуючы проціпастаўленне «гісторыі» (ведаў, атрыманых у выніку нейтральнага даследавання) і «ідэалогіі» (ведаў, скажоных дзеля нейкай мэты). «Ідэалогія» па сваёй прыродзе кваліфікуецца як зараза, таму яна дыскрэдытуе інтэлектуальную працу. Ярлык «ідэалагічны» азначае, што погляды апанента непрымальныя, а прынятым поглядам надае статус неабвержнага закону, ці «ісціны»[25].

Норман Гэмпсан ніколі не пагадзіўся б з тым, што, назваўшы кнігу пра жанчын Францыі XIX ст. «утробнай гісторыяй», ён проціпаставіў яе фалічнай гісторыі; на самай справе, ён меў на ўвазе толькі апазіцыю да «сапраўднай» гісторыі. А дарэмны выступ Рычарда Коба супраць Сімона дэ Бевуа ў рэцэнзіі на тую ж кнігу цвердзіў, што феміністы не могуць быць добрымі гісторыкамі. Дзесяць загадаў жаночай гісторыі Лоўрэнса Стоўна былі нашмат больш прымальнымі для гэтай субдысцыпліны, але яны звярталі ўвагу на небяспеку «скажальнага сведчання» з мэтай «падтрымання сучаснай фемінісцкай ідэалогіі», як быццам паняцце сведчання ёсць ясным і пэўным, не маючым больш ніякіх праблемаў наконт пазіцыі, пункту погляду і інтэрпрэтацыі гісторыкаў. Падобна, адмаўляючыся ад гэтых палажэнняў, Робэрт Фінлей абвінаваціў Наталі Дэйвіс у ігнараванні «суверэннасці крыніцаў» і ў парушэнні прынцыпу «суду дакументаў» з мэтай фемінісцкага прачытання гісторыі Марціна Гера[26]. Наўрад ці трэба казаць, што спробы феміністаў выкрыць «мужчынскую прадузятасць» ці «прамужчынскую ідэалогію», якой прасякнута ўся гістарычная творчасць, часта сустракаліся з насмешкамі або абвінавачаннем у ідэалагічнай рыторыцы[27].

Няроўныя вагавыя суадносіны ў межах дысцыпліны рабілі «ідэалогію» небяспечнай для тых, хто імкнуўся да прафесійнага статусу і легітымнасці. Як гэта, так і ўнутраныя правілы дысцыпліны стрымалі многіх гісторыкаў-жанчын перад зваротам да самых радыкальных эпістэмалагічных падтэкстаў сваіх прац; замест таго яны рабілі акцэнт на жaнчынах як дадатковым аб’екце гісторыі, не кранаючы метадалагічных аспектаў навукі. (Тады мы імкнуліся заявіць пра сябе як законапаслухмяныя грамадзяне, а не як падрыўныя элементы.) Жаночая гісторыя ёсць новай галіной даследавання, як і вывучэнне міжнародных дачыненняў, — казала я, напрыклад, абараняючы новыя жаночыя курсы перад універсітэцкай вучонай камісіяй у 1975[28]. Часткова гэта была тактычная хітрасць (палітычны рух) — паспрабаваць у спецыфічным кантэксце аддзяліць жаночыя даследаванні ад празмеранй звязанасці з фемінісцкім рухам. Часткова зыходзіла з пераканання, што дастатковая колькасць інфармацыі пра жанчын у мінулым няўхільна прывядзе да інтэграцыі іх у стандартную гісторыю. Гэтая апошняя матывацыя стымулявалася прыкладам сацыяльнай гісторыі з яе ўвагай да калектыўных ідэнтычнасцяў вялікага шэрагу сацыяльных групаў.

Існаванне адносна новай сацыяльнай гісторыі стала важным фактарам выяўлення і пашырэння жаночай гісторыі; сувязь новай тэмы з новым комплексам падыходаў умацавала прэтэнзію на значнасць ці, прынамсі, на легітымнасць даследаванняў жанчын. Апелюючы да некаторых прафесійных паняццяў аб’ектыўнага навуковага аналізу, сацыяльная гісторыя плюралізавала аб’ект гістарычнага даследавання, надаючы статус такіх аб’ектаў сацыяльным групам накшталт сялянаў, рабочых, настаўнікаў і рабоў. У гэтым кантэксце прадстаўнікі гісторыі жанчын маглі гаварыць пра рэальнасць жыццёвага досведу жанчын ды сцвярджаць пра яго несумненны інтарэс і значнасць. Увёўшы жанчын у палітычныя арганізацыі і на рабочыя месцы, у новыя сферы і інстытуцыі, яны абвясцілі іх вартымі даследавання. Адны прадстаўнікі жаночай гісторыі імкнуліся прадэманстраваць падабенства жаночага і мужчынскага фактараў, іншыя акцэнтавалі ўвагу на жаночай непадобнасці; абодва падыходы разглядалі «жанчын» як нязменную сацыяльную катэгорыю, асобную тоеснасць, вядомы феномен — гэта былі біялагічна жаночыя істоты, якія ўваходзілі ў розныя кантэксты ды ролі і выходзілі з іх, вопыт якіх мяняўся, але сутнаснае быццё — як жанчын — не[29]. Такім чынам, сацыяльныя гісторыкі (а сярод іх і я) задакументавалі ўплыў індустрыялізацыі на жанчын, на групу, супольную ідэнтычнасць якой мы дапускаем. (Тады мы не так часта задаваліся пытаннем наконт гістарычнай шматзначнасці самога паняцця «жанчыны», як яно змянялася, як у працэсе індустрыялізацыі, напрыклад, слова «работніца» ў адрозненне ад «рабочы» прывяло да новага сацыяльнага разумення таго, што значыць быць жанчынай[30].) Іншыя звярнуліся да жаночай культуры як відавочнага, рэальнага прадукту сацыяльнага і гістарычнага вопыту жанчын, схіляючыся да меркавання, што «жанчыны» — катэгорыя гамагенная[31]. У выніку, катэгорыя «жанчыны» заіснавала як сацыяльная тоеснасць асобна ад яе гістарычна лакалізаваных канцэптуальных суадносінаў з катэгорыяй «мужчыны»[32]. Гісторыя жанчын менш часу прысвячала дакумента ванню жаночага пераследу, і значна больш займалася сцвярджэннем асаблівасці «жаночай культуры», ствараючы такім чынам гістарычную традыцыю, да якой у пошуку прыкладаў жаночага фактару, доказаў іх здольнасці тварыць гісторыю маглі б апеляваць феміністы[33].

Дакументалізацыя гістарычнай рэальнасці жанчын стымулявала дыскурс іх калектыўнай тоеснасці, што і зрабіла жаночы рух магчымым у 1970-х г. Вынікам гэтага дыскурсу стаў супольны жаночы вопыт, які, улічваючы сацыяльныя адрозненні, выявіў агульны назоўнік сэксуальнасці, а таксама звязаныя з ёй патрэбы і інтарэсы. Уздым свядомасці звязваўся з адкрыццём «сапраўднай» сутнасці жанчын, іх абуджэннем, дасягненнем аўтаномнасці, індывідуальнасці і, такім чынам, з эмансіпацыяй. Жаночы рух прызнаваў існаванне жанчын як асобнай, адрознай сацыяльнай катэгорыі, члены якой мелі патрэбу толькі ў мабілізацыі (а не бачанні неспалучальнай сукупнасці біялагічна падобных людзей, сутнасць якіх залежала ад руху). Такім чынам, жаночая гісторыя сцвердзіла рэальнасць катэгорыі «жанчыны», даказала яе існаванне, уласцівыя ёй патрэбы, інтарэсы і характарыстыкі, даўшы і ёй гісторыю.

Значыць, з’яўленне жаночай гісторыі спалучалася з кшталтаваннем катэгорыі «жанчыны» як палітычнай сутнасці; прыгнёт жанчын і недахопы іх бачання гістарычнай перспектывы спісваліся на рахунак мужчынскай прадузятасці. «Мужчыны», як і «жанчыны», разглядаліся як група з аднароднымі інтарэсамі, а іх супраціў патрабаванням роўнасці тлумачыўся наўмысным жаданнем абараніць сваю ўладу і рэсурсы, якія забяспечвалі панаванне. Увага да разнастайнасці, класавых, расавых, культурных адрозненняў саступала месца варыяцыям на тэму патрыярхальнасці, але, тым не менш, фіксавала супярэчнасць мужчына/жанчына. Канцэптуальным асновам «патрыярхальнасці», шляхам, якімі полавае адрозненне ператваралася ў культурныя веды, аддавалася ўвагі менш, чым уплыву сістэмаў мужчынскага панавання над жанчынай і супраціву мужчын жанчынам. Антаганізм паміж мужчынамі і жанчынамі быў у цэнтры палітыкі і гісторыі, і гэта мела некалькі наступстваў: ён зрабіў магчымай шырокую мабілізацыю і, у той жа час, ускосна сцвердзіў асноўную прыроду бінарнай супярэчнасці паміж мужчынскім і жаночым пачаткамі. Здавалася, што няпэўнасць жаночай гісторыі павінна вырашыцца гэтым просталінейным проціпастаўленнем дзвюх групаў з законнымі і супярэчлівымі інтарэсамі.

Парадокс у тым, што, хоць канфлікт падобнага кшталту азначаў анафему тым, хто разумеў прафесіі як уніфікаваныя супольнасці, гэта было прымальна як характарыстыка гісторыі. (Часткова так было таму, што сама галіна мянялася, яе фокусы змяняліся, дагматы ўдасканальваліся і таксама змяняліся.) Сапраўды, можна сказаць, што як гістарычная ініцыятыва жаночая гісторыя дасягнула пэўнай легітымнасці, паколькі яна сцвердзіла існаванне асобнай прыроды, асобнага жаночага вопыту, паколькі, значыць, яна кансалідавала калектыўную тоеснасць жанчын. Эфект быў падвойны: забеспячэнне месца жаночай гісторыі ў рамках навуковай дысцыпліны і сцвярджэнне яе адрознення ад гісторыі традыцыйнай. Ліберальныя плюралісты, якім хацелася верыць у гістарычныя інтарэсы многіх тэм, цярпелі і жаночую гісторыю (часткова таму, што ціск з боку фемінісцкіх гісторыкаў і студэнтаў зрабіў яе вартай цярпення), але яна заставалася па-за галоўнымі праблемамі дысцыпліны, і яе правакацыйны выклік застаўся, відаць, у іншай плоскасці.

«Палітыка» versus «тэорыя»

Перашкоды і абмежаванні для жаночай гісторыі ніколі не былі непераадольнымі, але ў канцы 1970-х г. яе відавочна сталі падточваць струменьчыкі — часткова знутры самой дысцыпліны, часткова з боку палітычнага руху. У выніку пад сумненнем апынулася жыццяздольнасць катэгорыі «жанчыны», а «адрозненне» стала праблемай, якую належала даследаваць. Акцэнт на адрозненне, засведчыўшы першапачаткова адносныя значэнні гендэрных катэгорыяў, высветліў пэўныя неадназначнасці, якія заўжды хаваліся ў жаночай гісторыі. Ён надаў першачарговае значэнне пытанням пра сувязь паміж уладай і ведамі ды паказаў узаемазвязанасць тэорыі і палітыкі.

Мэтай даследчыкаў жаночай гісторыі, хоць яны і ўвялі асобную тоеснасць жанчын, было інтэграваць жанчын у традыцыйную гісторыю. І ў 1970-х — пачатку 1980-х г. намаганні па такой інтэграцыі фінансаваліся ўрадам і прыватнымі фундацыямі (і першыя, і другія былі зацікаўлены не толькі ў гісторыі, але таксама ў асвятленні сучаснай палітыкі ў дачыненні да жанчын). Інтэграцыя мела на ўвазе не толькі тое, што жанчыны могуць увайсці ў традыцыйную гісторыю, але і тое, што іх прысутнасць патрабуе карэктавання наратыву. Тут дзейнічаў супярэчлівы падтэкст статусу жаночай гісторыі як дадатковай. Жаночая гісторыя — з яе кампіляцыямі дадзеных пра жанчын у мінулым, з яе настойваннем на тым, што з улікам жанчын прынятая перыядызацыя не спрацоўвае, з яе канстатаваннем уплыву жанчын на падзеі і ўдзел у грамадскім жыцці, з яе сцвярджэннем, што прыватнае жыццё мае грамадскае, палітычнае вымярэнне — азначала фундаментальную недастатковасць традыцыйнай гісторыі: яе прадмет не быў універсальным, а гісторыкі, якія гэта сцвярджалі, больш не маглі пастуляваць паўнаты гістарычнай рэканструкцыі. Усё гэта выявіў праект інтэграцыі.

Высветлілася, што пачатай з такім энтузіязмам і аптымізмам інтэграцыі цяжка дасягнуць, і гэта найбольш з-за супраціву гісторыкаў, а не з прычыны прадузятасці і даўніх прымхаў, хоць і апошняга несумненна хапала[34]. У пэўнай ступені і самыя прадстаўнікі гісторыі жанчын лічылі ўпісанне жанчын у традыцыйную гісторыю цяжкай справай, а задача перапісвання гісторыі вымагала рэканцэптуалізацыі, да чаго яны ад пачатку не былі гатовыя. Патрабавалася менавіта асэнсаван не розніцы і таго, як яе канструкцыя радзяляе адносіны паміж індывідамі і сацыяльнымі групамі.

«Гендэр» — вось тэрмін, які сталі выкарыстоўваць у тэарэтычных развагах на тэму полавай рознасці. У Злучаных Штатах гэты тэрмін быў запазычаны з граматыкі (у значэнні «умоўнасці», «дамоўленасці» [людзей] ці «правілаў лінгвістычнага выкарыстання») ды з сацыялагічнага даследавання сацыяльных роляў, прыпісваных жанчынам і мужчынам. Хоць сацыялагіч нае выкарыстанне «гендэру» можа мець функцыяналісцкія ці сутнасныя адценні, феміністы абралі акцэнт на сацыяльныя канатацыі гендэру — у адрозненне ад фізічных канатацыяў полу[35]. Яны падкрэслілі і адносны аспект гендэру: немагчыма зразумець жанчын інакш, як у параўнанні з мужчынамі, гэтаксама і мужчын нельга зразумець без параўнання з жанчынамі. Да таго ж, паколькі гендэр быў вызначаны ў дачыненні да сацыяльнага і культурнага кантэкстаў, можна было разважаць у рамках розных гендэрных сістэм і іх адносінаў да іншых катэгорый, такіх, як раса, клас або этнас, а таксама ўлічваць змены.

Катэгорыя гендэру, упершыню выкарыстаная для аналізу міжполавых адрозненняў, пашырылася на праблему рознасцяў у самім адрозненым. Палітыка 1980-х г. выявіла некаторыя залежнасці, якія паставілі пад сумненне унітарнасць значэння тэрміну «жанчыны». Сапраўды, тэрмін «жанчыны» наўрад ці можна выкарыстоўваць нязменна: каляровыя жанчыны, яўрэйкі, жанчыны-лесбіянкі, бедныя работніцы, адзінокія маці — вось толькі нямногія ўведзеныя катэгорыі. Усе яны аспрэчваюць гегемонію сярэдняга класа гетэрасэксуальных белых на паняцце «жанчыны», сцвярджаючы, што фундаментальныя адрозненні вопыту робяць немагчымым патрабаваць іх адзінай тоеснасці[36]. Падзел універсальнага паняцця «жанчыны» паводле расы, этнасу, класа і сэксуальнасці быў прыглушаны сур’ёзнымі палітычнымі рознагалоссямі ў жаночым руху па шырокім спектры праблемаў — ад Палесціны да парнаграфіі[37]. Усё больш выразныя, моцныя рознагалоссі сярод жанчын падрывалі магчымасць уніфікаванай палітыкі і паказвалі, што супольнасць жаночых інтарэсаў не відавочная, што яна ёсць прадметам спрэчак і дыскусій. У выніку патрабаванні прызнаць вопыт і гісторыі розных катэгорый жанчын вычарпалі логіку дадатковасці, на гэты раз у дачыненні да універсальнай катэгорыі «жанчыны», логіку дастатковасці нейкай агульнай жаночай гісторыі і здольнасці любога гісторыка-жанчыны ахапіць усё.

Пытанне адрозненняў у адрозненым выклікала дыскусію пра тое, якім чынам і ці трэба наогул рабіць акцэнт на гендэр як катэгорыю даследавання. Аднаму з гэтых акцэнтаў прысвечана праца ў галіне сацыяльных навук пра гендэрныя сістэмы ці структуры; у ёй разглядаецца фіксаваная процілегласць мужчын і жанчын і асобных полавых роляў, якая нязменна функцыянуе ва ўсіх сферах грамадскага жыцця. Улічваецца таксама карэляцыя паміж сацыяльнымі катэгорыямі мужчын і жанчын і падпарадкаванымі ім тоеснасцямі мужчын і жанчын, а іх розніца выводзіцца з усталяваных сацыяльных характарыстык, такіх як клас ці раса. Гэтая праца пашырае фокус жаночай гісторыі на праблемы дачыненняў мужчыны/жанчыны і пытанні ўсведамлення гендэру, працэсаў, якія ўсталёўваюць гендэрныя інстытуцыі, а таксама адрозненні, сфармаваныя пад уплывам расы, класа, этнасу і сэксуальнасці ў працэсе фармавання гістарычнага вопыту жанчын. Падыход сацыяльных навук да гендэру не толькі плюралізаваў катэгорыю «жанчыны» і стварыў разнастайнае мноства гісторыяў і калектыўных тоеснасцяў, але паставіў шэраг невырашальных на першы погляд праблемаў, якія вынікаюць з прызнання адрозненняў сярод жанчын. Калі гэтак шмат адрозненняў класавых, расавых, этнічных і полавых, што тады складае агульную глебу, на якой феміністы могуць арганізаваць паслядоўнае калектыўнае дзеянне? Што канцэптуальна яднае жаночую гісторыю ці жаночыя навучальныя курсы, сярод якіх, здаецца, шырока распаўсюджаны розныя жаночыя гісторыі? Гэтыя дзве праблемы ўзаемазвязаныя: ці існуе агульная тоеснаць жанчын, і ці існуе іх агульная гісторыя, якую можна напісаць?

Пытанні гендэру некаторыя феміністы паспрабавалі даследаваць з дапамогай надзвычай розных літаратурных і філасофскіх падыходаў, аб’яднаных пад шыльдай постструктура лізму. Імі акцэнт змяшчаецца з канстатацыі бінарнай процілегласці мужчын і жанчын на пытанне самога яе ўсталявання; з прызнання папярэдняга існавання тоеснасці «жанчын» на даследаванне працэсаў яе фармавання; ад надавання першасных значэнняў катэгорыям накшталт «мужчыны» і «жанчыны» на высвятленне таго, як іх значэнне замацоўваецца. Гэты аналіз прымаецца за прадмет постструктуралізму — вывучэнне практыкі і кантэксту, у якім утвараюцца значэнні полавых адрозненняў. Ён часта выкарыстоўвае псіхааналітычную тэорыю для выяўлення складанасці і нестабільнасці любой падпарадкаванай ідэнтыфікацыі. Мужчынскасць і жаноцкасць прымаюцца тут за падпарадкаваныя пазіцыі, і неабавязкова толькі ў межах біялагічнага падзелу на мужчын і жанчын[38].

Самае істотнае ў шляхах, якімі феміністы асвойваюць постструктуралізм для разумення розніцы. Розніца тут залягае ў аснове лінгвістычных тэорыяў сігніфікацыі. Прымаецца, што ўсе значэнні ўтвораныя дыферэнцыяльна, праз процілегласці і супярэчнасці, і ерархічна, праз прысваенне першынства аднаму тэрміну, і падпарадкавання — іншаму. Узаемазвязанасць асіметрычных адносінаў важна ўлічваць, бо яна мае на ўвазе змену як нешта большае за прызнанне права падпарадкаванай групы на рэсурсы грамадства, большае за праблему размеркавання справядлівасці. Калі вызначэнне Мужчыны палягае на падпарадкаванні Жанчыны, тады змяненне статусу Жанчыны патрабуе (і выклікае) змены ў нашым разуменні Мужчыны (просты кумулятыўны плюралізм не працуе). Радыкальная пагроза з боку жаночай гісторыі затоена менавіта ў падобным выкліку, кінутым гісторыі традыцыйнай; нельга проста дадаваць жанчын без фундаменталь нага перагляду ўсіх паняццяў, стандартаў і ўяўленняў пра аб’ектыўную, нейтральную і універсальную гісторыю, таму што ў традыцыйны погляд на гісторыю ўжо ў яе вызначэнні ўваходзіла выключэнне жанчын.

Прыхільнікі постструктуралізму сцвярджаюць, што ўладу неабходна разглядаць у святле дыскурсіўных працэсаў, якія спараджаюць рознасць. Як ўзнікае, легітымізуецца і пашыраецца веданне рознасці? Як і ў якіх паняццях фармуюцца тоеснасці? Фемінісцкія гісторыкі знаходзяць адказы на гэтыя пытанні, і асабліва кантэкстуальныя прыклады, але яны не проста ствараюць асобныя гісторыі. Напэўна, палітычна і акадэмічна агульная глеба — гэта тое, на чым феміністы ажыццяўляюць даследаванне рознасці, працівячыся выключэнню, дамінаванню ці маргіналізацыі, што вынікаюць з сістэмаў дыферэнцыявання.

У адрозненне ад сацыяльных навук, якія прымаюць тоеснасць і вопыт жанчын за дадзенасць, постструктуралісцкі падыход для мабілізацыі палітычных рухаў рэлятывізуе тоеснасць і пазбаўляе яе падмурка сутнаснага «вопыту», як і базавых элементаў, у большасці стандартных дэфініцыяў палітыкі. Выкарыстоўваючы постструктуралісцкі аналіз, феміністы праз праблематызацыю паняццяў тоеснасці і вопыту прапанавалі дынамічныя інтэрпрэтацыі гендэру, якія падкрэсліваюць барацьбу, ідэалагічныя супярэчнасці і складанасці змены адносінаў падпарадкавання. Часта іх працам уласцівы большая гістарычная варыятыўнасць і кантэкстуальная спецыфіка паняццяў самога гендэра, чым працам прыхільнікаў канцэптуаліза цыі сацыяльных навук. Але даследчыкі, якія знаходзяцца пад уплывам постструктуралізму, часам сутыкаюцца з тымі ж праблемамі, што і прыхільнікі падыходаў сацыяльных навук. Калі, паводле сцвярджэння Дэніс Рылей, катэгорыі «жанчыны», жаночая тоеснасць і вопыт нестабільныя, бо яны гістарычна зменлівыя, то дзе ж тады глеба для палітычнай мабілізацыі? Як пісаць супольную жаночую гісторыю без фіксаванага, агульнага азначэння таго, што такое жанчыны? Рылей адказвае, і я лічу слушна, што можна асэнсоўваць і арганізоўваць палітыку з нестабільнымі катэгорыямі, і на справе так яно і адбываецца, а як канкрэтна — трэба абмяркоўваць. Іронія ж у тым, што замест прызнання падабенства праблемаў, паўстаўшых перад фемінісцкімі гісторыкамі ў 1980-х г. і вынікшых з нашай патрэбы асэнсаваць палітыку па-новаму, узнялася непрымірымая дыскусія вакол карысці постструктуралізму для фемінізму, якая нараджае небяспечны антаганізм паміж «тэорыяй» і «палітыкай».

Феміністы, настроеныя варожа да постструктуралізму, агульнай крытыкай дэнансавалі «тэорыю» і навесілі ёй ярлык нечага абстрактнага, элітнага і мужчынскага. Яны абвясцілі сваю пазіцыю канкрэтнай, практычнай і фемінісцкай, а, значыць — палітычна слушнай. У гэтым проціпастаўленні ўсё, што ёсць тэарэтычнага ў фемінізме, пераназвана «палітыкай», таму што (паводле адной з найноўшых ідэй) яго разуменне вынікае «проста з адлюстравання нашага ўласнага, г.зн. жаночага, вопыту, з супярэчнасцяў, якія мы адчуваем паміж рознымі спосабамі таго, як мы былі прадстаўленыя нават самім сабе, з несправядлівасцяў, якія мы так доўга цярпелі»[39]. Змясціўшы праблему ў рамкі жорсткай бінарнай процілегласці, гэтая фармулёўка выключае магчымую карысць разнастайных тэарэтычных падыходаў да фемінісцкай гісторыі і фемінісцкай палітыкі, як і магчымасць разумення тэорыі і палітыкі ў іх непарыўнай сувязі.

Я лічу, што «тэорыя» і «палітыка» супрацьпастаўлены надумана, — каб прадухіліць дыскусіі, якія мы павінны разгарнуць вакол таго, якая тэорыя самая плённая для фемінізму, абраўшы толькі адну тэорыю як «палітыку». (На мове тых, хто выкарыстоўвае гэтую дыхатамію, «палітыка» сапраўды азначае добрую тэорыю; «тэорыя» — значыць кепская палітыка[40].) «Добрая» тэорыя разглядае «жанчын» і іх «вопыт» як відавочныя факты, якія ёсць крыніцай калектыўнай тоеснасці і дзеяння. У выніку (згодна з рэакцыяй, процілеглай рэакцыі гісторыі на жаночую гісторыю) той, хто карыстаецца гэтым супрацьпастаўленнем, прымае «палітыку» як нарматыўную пазіцыю, як нейкі этычны індыкатар на легітымнасць фемінізму і жаночай гісторыі. Прадстаўнікі гісторыі жанчын, якія адкідаюць «тэорыю» ў імя палітыкі, дзіўным чынам сыходзяцца з тымі традыцыйнымі гісторыкамі, хто лічыць постструктуралізм (і жаночую гісторыю) простай антытэзай прынцыпам і дактрынам сваёй дысцыпліным[41]. І першыя, і другія бароняць паняцце «вопыт», адмаўляючыся праблематызаваць яго; проціпастаўляючы «тэорыю» і «палітыку», яны закрываюць «вопыт» ад уважлівага крытычнага даследавання і ахоўваюць яго як базісны і беспраблемны грунт палітыкі і гістарычнага тлумачэння[42].

Паняцце вопыту аказалася праблематычным для гісторыкаў і запатрабавала крытычнага разбору. Постструктуралізм паставіў пытанне, ці ёсць у вопыта статус па-за лінгвістычнай умоўнасцю (або культурнай канструкцыяй), а праца жаночых гісторыкаў плюралізавала і ўскладніла шляхі, якімі гісторыкі ўзгоднена звярталіся да вопыту. У дадатак (што тут для мяне самае важнае) разрозненасць фемінісцкага палітычнага руху ў 1980-х г. зрабіла немагчымым адзінае вызначэнне жаночага вопыту. Як заўжды, перад тэорыяй паўсталі пытанні палітыкі: ці існуе вопыт жанчын, які выходзіць за межы класа або расы? як расавыя і этнічныя адрозненні ўплываюць на «вопыт жанчын» і вызначэнне жаночых патрэбаў ды інтарэсаў, вакол якіх мы можам арганізавацца, ці пра якія мы пішам? Як мы можам вызначыць, чым гэты «вопыт» ёсць цяпер, або быў у мінулым? Без пэўнага тэарэтычнага асэнсавання вопыту гісторыкі не могуць адказаць на гэтыя пытанні; без пэўнага тэарэтычнага разумення адносінаў жаночай гісторыі да гісторыі наогул лёгка страціць патэнцыйна крытычны і дэстабілізацыйны эфект фемінізму, а таксама магчымасць радыкальнай трансфармацыі ведаў, якія і складаюць гісторыю і палітыку, якімі мы займаемся.

З постструктуралізмам звязаныя дылемы для фемінісцкіх гісторыкаў. Думаю, што тыя, хто сцвярджае, быццам структуралізм не мае нічога агульнага з рэальнасцю, ці што яго засяроджанасць на тэкстах выключае сацыяльныя структуры, выпускаюць з поля зроку пытанне тэорыі. Я перакананая, што ён не дае гісторыкам гатовых адказаў на шэраг пытанняў, якія сам і ўздымае: як звяртацца да «вопыту» без безумоўна прынятых сутнасных паняццяў? як характарызаваць палітычную мабілізацыю, не апелюючы да сутнасных агістарычных тоеснасцяў? як паказваць чалавечы фактар, адначасова прызнаючы яго лінгвістычныя і культурныя характарыстыкі? як уключаць уяўленне і падсвядомасць у вывучэнне сацыяльных паводзінаў? як вызначыць адрозненні і паставіць у цэнтр палітычнага аналізу працэсы дыферэнцыяцыі, не парываючы з незвязанымі рознымі ацэнкамі і з перекрывальнымі катэгорыямі (накшталт «класа» ці «прыгнечаных»)? як прызнаваць непаўнату чыёйсьці гісторыі (а на справе — ўсіх гісторый), і ўсё ж прадстаўляць яе аўтарытэтна і ўпэўнена? Гэтыя праблемы не вырашыць, ухіляючыся ад «тэорыі» ці абвяшчаючы яе антытэзай «палітыцы»; яны патрабуюць настойлівай і сінхроннай дыскусіі (і тэарэтычнай, і палітычнай адначасова), бо ўрэшце гэта праблемы тых, хто піша жаночую гісторыю, незалежна ад падыходу.

Гэта агульныя праблемы, таму што яны вынікаюць з логікі дадатковасці, уласцівай жаночай гісторыі і надаючай ёй крытычную сілу. Паколькі фемінісцкія гісторыкі спрабавалі стварыць новы інтэлектуальны прадукт, яны непазбежна звярталіся да пытання пра адэкватнасць не толькі субстанцыі існуючай гісторыі, але таксама яе канцэптуальных асноў і эпістэмалагічных пасылаў. У гэтым яны знайшлі падтрымку гісторыкаў і іншых гуманітарыяў, якія займаюцца праблемамі прычыннасці і тлумачэння, дзеючага фактару і дэтэрмінаванасці, хоць да цяперашняга часу феміністаў найчасцей і не лічаць роўнымі партнёрамі ў такіх дэбатах[43]. Нават у гэтых крытычных дыскурсах іх пазіцыя заставалася дадатковай: вось адначасова канкрэтны прыклад агульнай з’явы і радыкальны каментар да (не)дастатковасці як паняццяў, так і практыкі. Дадатковае становішча — гэта стан перманентнай няпэўнасці і патэнцыйнай дэстабілізацыі. Яно ўвесь час патрабуе ўвагі да адносінаў падпарадкавання, пэўнай пільнасці перад спробамі актуалізаваць адну з процілеглых пазіцый. Жаночыя гісторыкі зноў і зноў пратэстуюць супраць спробаў зрабіць іх проста чужымі; яны таксама не прымаюць аргументы, што іх працу нельга кваліфікаваць як гісторыю. З гэтай прычыны іх прафесійнае жыццё і праца непазбежна палітычныя. Урэшце, немагчыма аддзяліць палітыку — адносіны падпарадкавання, сістэмы веры і практыкі — ад ведаў і працэсаў, якія іх спараджаюць; таму жаночая гісторыя непазбежна палітызаваная.

У гэтым матэрыяле я звярнулася да логікі дадатковасці, якая дапамагла мне зразумець і прааналізаваць неад’емную палітычную прыроду галіны жаночай гісторыі; я лічу, што гэта тая «тэорыя», якая дапаможа нам зразумець палітыку нашай практыкі.

З ангельскай пераклала Ірэна Ганецкая

* Scott, Joan. Women’s History // New Perspectives on Historical Writing. Ed. Peter Burke. Oxford, 1992. P.42–66.

[1] «Women in the Beehive: A seminar with Jacques Derrida», стэнаграма навукова–даследчыцкага семінару Пэмброўкскага цэнтра з удзелам Дэрыды, у: Subjects/Objects (Spring 1984), 17.
[2] Цытуецца па: Winkler, K. Women’s Studies After Two Decades: Debatesover Politics, New Directions for Research // The Chronicle of Higher Education (September 28, 1988), A6.
[3] Fraser, N. and Nicholson, L. «Social Criticism Without Philosophy», ненадрукаваны рукапіс, 1987, 29.
[4] «Палітыка ў глыбокім сэнсе, як сукупнасць чалавечых адносінаў у іх рэальнай сацыяльнай структуры, у іх здольнасці стварыць свет». Barthes, R. Mythologies (Paris, 1957), 230. Гл. таксама: Foucault, M. The History of Sexuality. Vol. I. (An Introduction) (New York, 1980), 92—102.
[5] Spivak, G.C. The Politics of Interpretation // Mitchell, W.J.T. The Politics of Interpretation (Chicago, 1983), 347—66; Poovey, M. Uneven Developments: The Ideological Work of Gender in mid–Victorian England (Chicago, 1988). Гл. таксама: Althusser, L. and Balibar, E. Reading Capital. (tr. Brewster, B.). (London, 1979), 314 («ideology» у гласарыі).
[6] Freeman, J. Women on the Move: Roots of Revolt // Rossi, A.S. and Calderwood, A. (eds.) Academic Women on the Move (New York, 1973), 1—37. Гл. таксама эсэ Эліс Росі і Кэй Клотцбургер у тым жа выданні.
[7] Evans, S. Personal Politics (New York, 1979).
[8] Цыт. па: Keeney, B. President of Brown University // Pembroke Alumnae 27:4 (October 1962). 1.
[9] Keeney, ibid, 8—9; Bernard, J. Academic Women (Cleveland, 1966); Pollard, L.A. Women on College and University Faculties: A Historical Survey and a Study of their Present Academic Status (New York, 1977), асабліва 296.
[10] Novick, P. That Noble Dream: the «Objectivity Question» and the American Historical profession (New York, 1988).
[11] Па гэтай праблеме гл.: Dietz, M.G. Context is All: Feminizm and Theories of Citizenship; Conway, J.K. Politics, Pedagogy, and Gender; Scott, J.W. History and Difference // Daedalus (1987), адпаведна 1—24, 137—52, 93—118.
[12] Beale, H.K. The Professional Historian: His Theory and His Practice // Pacific Historical Review 22 (August 1953), 235.
[13] Гэтая праблема паўставала па–рознаму, апошні раз у сувязі са справай Сіарз (Sears). У працэсе дыскрымінацыі паводле полу судовая справа ўзбуджаная супраць Sears Roebuck and Company (гандаль у розніцу), дзве жанчыны–гісторыкі Разалінд Роўзенбэрг і Эліс Кэслер–Гэрыс выступалі па розныя бакі. Інцыдэнт выклікаў вялікія дэбаты гісторыкаў па пытанні заангажаванасці жаночнай гісторыі ў палітыку і палітычных задачаў фемінісцкіх гісторыкаў. Гучалі закіды ў здрадзе веры на адрас абодвух бакоў, але апошнія (і шмат у чым самыя помслівыя) выступы Сэнфарда Левінсана і Томаса Гаскела ў абарону Роўзенбэрг сцвярджаюць, што Кэслер–Гэрыс свядома скажае гісторыю ў інтарэсах палітыкі, а Роўзэнбэрг адважна бароніць «праўду». Іх нарыс пабудаваны на проціпастаўленні «палітыкі» і «праўды», «ідэалогіі» і «гісторыі», што надае яму з выгляду аб’ектыўны і бесстаронні тон і дазваляе, у той жа час, замоўчваць усе складаныя эпістэмалагічныя праблемы, звязаныя з гэтым пытаннем. Глядзі: Academic Freedom and Expert Witnessing: Historians and Sears Case // Texas Law Review 66:7 (October 1988), 301—31. Па справе Sears глядзі таксама: Milkman, R. Women’s History and the Sears Case // Feminist Studies 12 (Summer 1986), 375—400; Scott, J.W. The Sears Case // Scott J. Gender and the Politics of History (New York, 1988), 167—77.
[14] Somikava, E. and Smith, E.A. Theorizing the Wrighting of History or , ‘I can’t think why it should be so dull, for a great deal of it must be invention’ // Journal of Social History 22:1 (Fall 1988), 149—61.
[15] Аб патэнцыяле жаночай гісторыі ў трансфармацыі гісторыі глядзі: Gordon, A., Buhle, M.J., Dye, N.S. The Problem of Women’s History // Carroll (ed.). Liberating Women’s History (Urbana, 1976); Davis, N.Z. Women’s History in Transition: The European Case // Feminist Studies 3 (1976), 83—103; Kelly, J. Women, History and Theory (Chicago, 1984); Degler, C. What the Women’s Movement has done to American History // Soundings 64 (Winter 1981) 419.
[16] Сярод іх былі: Pinchbeck, I. Women Workers and the Industrial Revolution 1750—1850 (London, 1930); Beard, M. On Understanding Women (New York, 1931); idem., America Through Women’s Eyes (New York, 1934).
[17] Wolf, V. A Room of One’s Own (New York, 1929), 47.
[18] Derrida, J. Positions, tr. A.Bass (Chicago, 1981), 43. Гл. таксама: Derrida, J. Of Grammatology, tr. G.C.Spivak (Baltimore, 1974) 141—64.
[19] Уступ Барбары Джонсан да яе перакладу працы Дэрыды: Derrida, J. Disseminations (Chicago, 1981), xiii.
[20] Minow, M. The Supreme Court 1986 Term: Foreword: Justice
Engendered // Harvard Law Review 101. № 1. (November1987), 9—95.
[21] Ibid., 13.
[22] Па праблеме рэпрэзентацыі гісторыі гл.: Spivak, G.C. Can the
Subaltern Speak? // Nelson, C. and Grossberg, L. Marxism and the
International Culture (Urbana, 1988), 271—313.
[23] Certeau de, M. History: Science and Fiction // Heterologies: Discourse
on the Other (Minneapolis, 1986), 217—18.
[24] Hawkesworth, M. Knower, Knowing, Known . . . // Signs (Spring 1989), 533—557.
[25] «Ідэалагічны поспех дасягаецца, калі толькі погляды апанентаў лічацца ідэалогіяй; пануючы погляд — ісціна». Minow, M. Justice Engendered // Harvard Law Review 101 (November 1987), 67.
[26] Hampson, N. The Big Store // London Review of Books (21 January — 3 February 1982), 18; Cobb, R. The Discreet Charm of Bourgeoisie // New York Review of Books (December 17, 1981), 59; Stone,L. Only Women // New York Review of Books (April 11, 1985), 21—7; Finlay, R. The Refashioning of Martin Guerre; Davis, N.Z. On the Lame // American Historical Review 93:3 (June 1988), адпаведна 553—71, 572—603.
[27] Далучанасць заходняга лібералізму да змагання за гендэрныя і расавыя правы дэманструе нешта такое, што феміністы добра ведаюць: супраціў ліберальнай асобы (мужчыны) папрокам у непаўнавартасці, асабліва калі гэтыя папрокі самі выяўлены праз гендэр». Weed, E. Coming to Terms: Feminism, Theory, Politics (Introduction) (New York, 1988), 6.
[28] Урачыстая заява Джоан Скот у універсітэце Паўночнай Караліны. Вучоная камісія Чэпл Гіла, травень 1975 года, цыт. па: Dean, P. Women on the Hill: A History of Women at the University of North Carolina (Chapel Hill, 1987), 23.
[29] Я не збіраюся ставіць пад пытанне разнастайнасць падыходаў у жаночай гісторыі ды розніцу інтэрпрэтацыйных і тэарэтычных пазіцый. Унутры жаночай гісторыі былі і ёсць вялікія разыходжанні паміж марксісцкімі і ліберальнымі феміністамі, тымі, хто выкарыстоўвае дасягненні розных псіхааналітычных школаў і г.д. Мая справа тут паказаць не адрозненні, а іх агульную платформу — вывучэнне жанчын як аб’екта, з жаночай тоеснасцю, а таксама іх адносіны да гістарычнай навукі ў цэлым. Я бачу разыходжанні паўсюдна. Гл.: Scott, J.W. Women’s History: The Modern period // Past and Present 101 (1983), 141—57; idem., Gender: A Useful Category of Historical Analysis // American Historical Review 91:5 (December 1986), 1053—75.
[30] Па гісторыі працы жанчын гл.: Tilly, L.A. and Scott, J.W. Women, Work and Family (New York, 1978; 1987); Kessler–Harris, A. Out of Work: A History of Wage–Earning Women in the United States (New York, 1982); Dublin, T. Women at Work: The Transformation of Work and Community in Lowell, Massachusetts, 1826—60 (New York, 1979); Alexander, S. Women’s Work in Nineteenth–Century London: A Study of the Years 1829—50 // Mitchell, J. and Oakley А. (eds). The Rights and Wrongs of Women (London, 1976); Cooper, P.A. Once a Cigar Maker: Men, Women, and Work Culture in American Cigar Factories, 1900—1919 (Urbana, 1987).
[31] Kerber, L. Separate Spheres, Female Worlds, Woman’s Place: The Rethoric of Women’s History // Journal of American History 75:1 (June1988), 9—39.
[32] Гэта не азначае, што жаночыя гісторыкі не пісалі пра жанчын у дачыненні да мужчын — як пра жонак, каханак, маці, дочак, работніц, пацыентаў, etc. Гэта азначае, што яны мелі тэндэнцыю ігнараваць канцэптуальнае пытанне — што паняцце «жанчыны» не мае сутнаснай дэфініцыі, а толькі кантэкстуальную (якая заўжды аспрэчваецца ў яе ідэалізацыі і актуалізацыі), якая можа быць сфармуляванай толькі ў проціпастаўленні паняццю «мужчыны». На гэты конт, гл.: Riley, D. «Am I that Name?» Feminism and the Category of «women» in History (London and Minneapolis, 1988).
[33] Гл., напрыклад, сімпозіум па «Жаночай культуры» і палітыцы ў: Feminist Studies 6 (1980), 26—64.
[34] Aiken, S.H., et. al. Trying Transformations: Curriculum Integration and the Problem of Resistance // Signs 12:2 (Winter 1987), 255—75. Гл. таксама ў тым жа выданні: Anderson, M.L. Changing the Curriculum in Higher Education, 222—254.
[35] Гл. Rubin., G. The Traffic in Women: Notes on the Political Economy of Sex // Reiter, R.R (ed.). Towards an Anthropology of Women (New York, 1975). Гл. таксама: Scott, J.W. Gender: A Useful Category of Historical Analysis // American Historical Review 91:5 (December 1986); Haraway, D. Geschlecty, Gender, Genre: Sexualpolitik eines Wortes // Hauser, K. (ed.). Viele Orte überall? Feminismus in Bewegung (Festschrift für Frigga Haug), 22—41.
[36] Lauretis de, T. Feminist Studies: Issues, Terms, and Contexts; Moraga, C. From a Long Line of Vendidas: Chicanas and Feminism; Martin, B. and Mohanty, C.T. Feminist Politics: What’s Home Got to Do with It? // Lauretis de, T. (ed.). Feminist Studies/Critical Studies (Bloomington, 1986), адпаведна 1—19, 173—190, 191—212. Гл. таксама: The Combahee River Collective, «A Black Feminist Statement» // Hull, G.T., Scott, P.B. and Smith, B. (eds). But Some of Us are Brave: Black Women’s Studies (New York, 1982); Smith, B. (ed.). Home Girls; A Black Women’s Anthology (New York, 1983). Гл. таксама: Smith, B. Towards a Black Feminist Criticism; McDowell, D.E. New Directions for Black Feminist Criticism; Zimmerman, B. What has Never Been; An Overview of Lesbian Feminist Criticism // Showalter, E. (ed.). The New Feminist Literary Criticism: Essays on Women, Literature, Theory (New York, 1985), 168—224; Hoffman, N. White Women, Black Women: Inventing an Adequate Pedagogy // Women’s Studies Newsletter 5 (Spring 1977), 21—4; Wallace, M. A Black Feminist’s Search for Sisterhood // Village Voice. July 28, 1975, p. 7; Lauretis de, T. Displacing Hegemonic Discourses: Reflectons on Feminist Theory in the 1980s // Inscriptions 3/4 (1988), 127—41.
[37] Часткова падзел адбыўся з прычыны правалу папраўкі аб роўных правах у Канстытуцыю ЗША, кампаніі, якая забяспечыла аб’яднаны фронт сярод розных групаў феміністаў. Гэтая кампанія сама паказала, наколькі глыбокімі былі адрозненні паміж феміністамі і антыфеміністамі; аспрэчвалася кожная заўвага наконт унутранай жаночай салідарнасці. Некаторыя з адрозненняў прыпісвалі «фальшывай свядомасці», але не цалкам. Пра кампанію па папраўцы аб роўных правах гл.: Berry, M.F. Why ERA Failed (Bloomington, 1986); Mansbridge, J. Why We Lost the ERA (Chicago, 1986); Mathews, D.G. and Hart de, J.S. ERA and the Politics of Cultural Conflict: North Carolina (New York, 1989).
[38] Гл. Butler, J. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity (New York, 1989).
[39] Newton, J. History as Usual?: Feminism and the ‘New Historicism’ // Cultural Critique 9 (1988), 93.
[40] Проціпастаўленне «тэорыі» і «палітыкі» таксама мае на ўвазе процілегласць ідэалізму і матэрыялізму, якая памылкова ставіць актуальныя на сёння філасофскія праблемы. Пра слабыя месцы проціпастаўлення ідэалізму/матэрыялізму гл.: Scott, J. A Reply to Criticism // International Labor and Working Class History 32 (Fall 1987), 39—45. Проціпастаўленне «тэорыі» і «палітыкі» ўскосна мае дачыненне і да пытання чалавечага фактару, пра які шмат гавораць гісторыкі. Постструктуралісцкая тэорыя не адмаўляе, што людзі дзейнічаюць, ці што яны ў нейкай ступені кантралююць свае дзеянні; яна хутчэй крытыкуе ліберальную тэорыю індывіда, паводле якой індывіды цалкам аўтаномныя, рацыянальныя, самастваральныя суб’екты. Праблема не ў фактары per se, а ў межах ліберальнай тэорыі фактару.
[41] Уражвае іронія. Гісторыкі жанчын, якія прынялі паняцці універсальнасці дысцыпліны (дадаўшы універсальную катэгорыю «жанчыны» да ўжо існаваўшай катэгорыі «мужчыны») і майстэрства (прызнаючы, што гісторыкі могуць дасягнуць адстароненага ці поўнага ведання мінулага), тым не менш, характарызуюць сваю пазіцыю як «палітычную» — тэрмін, які сведчыць пра дэструктыўныя адносіны да дысцыпліны. Я думаю, гэта яшчэ адзін прыклад логікі дадатковасці; жаночыя гісторыкі (незалежна ад іх эпістэмалагічнай пазіцыі) і цалкам не належаць прафесіі, і не знаходзяцца па–за ёй.
[42] Гл.: Toews, J. Intellectual History After the Linguistic Turn: The Autonomy of Meaning and the Irreducibility of Experience // American Historical Review 92 (October 1987), 879—907.
[43] Прыклад такога ігнаравання ролі феміністак у гістарыяграфічных дыскусіях можна знайсці ў матэрыялах спецыяльнага форуму па гісторыі і крытычнай тэорыі ў: American Historical Review 94 (June 1989). Ніводзін з артыкулаў не прызнае ўплыву фемінісцкай гісторыі (ці афрыканскай, ці гісторыі геяў і лесбіянак) на эпістэмалагічныя праблемы, якія паўсталі перад навукай. Гл.: Harlan, D. Intellectual History and the Return of Literature; Hollinger, D. The Return of the Prodigal: The Persistence of Historical Knowing; Megill, A. Recounting the Past: ‘Description’, Explanation, and Narrative in Historiography // American Historical Review 94 (June 1989), адпаведна 581—609, 610—21, 627—53.

Наверх

Марына Сакалова. Інтэлектуальная гісторыя як навуковая дысцыпліна

21 снежня, 1999 |

Tags: Метадалогія гісторыі
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Даследчы кірунак, які атрымаў назву «інтэлектуальная гісторыя», сфармаваўся адначасова з гісторыяй ідэяў і сацыяльнай гісторыяй, калі вучоныя адчулі неабходнасць «збалансаваць» традыцыйную цікавасць да палітычнай гісторыі[1]. Новы падыход меў усе падставы вылучыцца ў якасці «спецыялізаванай гісторыі»[2]. Яго сутнасць заключалася ў тым, што кожны інтэлектуальны феномен разумеўся як частка сістэмы, дзе ўсе элементы ўзаемазлучаныя[3]. Іншымі словамі, інтэлектуальная гісторыя займалася перш за ўсё праблемай кантэксту і імкнулася выявіць узаемаадносіны паміж ідэямі, ідэалогіямі, дыскурсамі, тропамі, тэкстамі і г.д.

Паняцце «кантэксту» было пашырана ў 60-х г.: у шэраг задач даследавання была ўключана рэканструкцыя «светапогляду / мыслення індывідуума ці групаў у час, калі адбывалася тая ці іншая падзея або змена (дасягненне)»[4]. Пашырэнне праблематыкі справакавала дыскусіі з сацыяльнымі гісторыкамі, якія паставілі пад сумненне карыснасць існавання інтэлектуальнай гісторыі як спецыяльнай сферы даследавання. Канфлікт засноўваўся на розных падыходах да «аб’ектывізацыі значэння». Сацыякультурныя гісторыкі (школа Аналаў) ставілі перад сабой задачу рэканструяваць безлічныя калектыўныя структуры ўспрымання, пачуцця і думкі — так званую калектыўную ментальнасць пэўнага перыяду. Пры гэтым яны трактавалі індывідуальныя значэнні як самаідэнтычныя «сутнасці», якія могуць быць вырваны з кантэксту і з якімі можна працаваць як з статыстычнымі адзінкамі. Не адмаўляючы пэўную карыснасць такіх падыходаў, інтэлектуальныя гісторыкі сцвярджалі, што «гісторыю значэння» нельга звесці да сацыякультурных мадэляў і зноў падкрэслівалі важнасць кантэксту ў вывучэнні гісторыі інтэлектуальных феноменаў[5].

Лінгвістычны пераварот і асіміляцыя паняцця «дыскурс» гуманітарнымі навукамі, здавалася, падмацавалі пазіцыі інтэлектуальных гісторыкаў і даказалі слушнасць іх аргументаў наконт таго, што тэксты — не толькі дакументальнае адлюстраванне мінулай рэчаіснасці, але і падзеі «тэкстуалізаванага кантэксту»[6]; што «вербальныя канструкцыі» не толькі адлюстроўваюць, але і ствараюць рэчаіснасць[7]. Аднак аптымістычныя выказванні пра тое, што «многія інтэлектуальныя гісторыкі займаліся гісторыяй дыскурса задоўга да лінгвістычнага перавароту»[8], мелі, у пэўнай ступені, негатыўныя вынікі. Рэіфікацыя канцэпта «дыскурс» нарадзіла блытаніну паміж прадметам даследавання і кагнітыўнай мадэллю аб’екта даследавання (тэорыяй). Менавіта гэта выклікала меркаванні пра тое, што інтэлектуальная гісторыя перастала існаваць як аўтаномны жанр. «Нам больш не патрэбна інтэлектуальная гісторыя, бо мы ўсе сталі інтэлектуальнымі гісторыкамі», — напісаў у 1981 г. В.Боўсма[9].

З гэтага часу меркаванні пра знікненне інтэлектуальнай гісторыі як спецыялізаванай гісторыі, пра растварэнне яе ў сацыякультурнай ці інтэрдысцыплінарнай гісторыі з’яўляюцца даволі часта. На практыцы ж мы бачым: ва універсітэтах абараняюцца дысертацыі і чытаюцца курсы па інтэлектуаль най гісторыі, якая, безумоўна, прызнаецца як спосаб вызначэння гісторыкамі сваёй спецыялізацыі[10], друкуюцца артыкулы і кнігі[11]. Такая супярэчлівая сітуацыя, на наш погляд, параджаецца тым, што яшчэ не завершаны працэс ператварэння інтэлектуальнай гісторыі з даследчага кірунку ў спецыяліза ваную навуковую дысцыпліну. Калі пагадзіцца з меркаваннем, што крытэрый фармавання навуковай дысцыпліны носіць не ўнутрынавуковы, а вонкавы характар, што яе гісторыя пачынаецца з «фармавання адпаведнай прафесійнай супольнасці, усведамлення ёю сябе ў такой якасці … і далейшай яе інстытуцыялізацыі (з’яўленне часопісаў, навуковых суполак, кафедраў, універсітэцкіх курсаў….)»[12], ёсць падставы лічыць працэс інстытуцыялізацыі разгляданага гістарычнага жанру далёкім ад завяршэння. Так, калі «Journal of the History of Ideas» пачаў выходзіць з 1940 г., а «Annales d’histoire economique et sociale» — з 1929, то бюлетэнь «Intellectual News» пачаў выдавацца створанай у 1994 г. Міжнароднай Асацыяцыяй Інтэлектуальнай гісторыі (International Society for Intellectual History — ISIH) толькі з 1996 г. У 1999 г. ISIH сумесна з рэдакцыяй часопіса «Journal of the History of Ideas» пачалі распрацоўку праекта выдання «Слоўніка сучасных інтэлектуальных гісторыкаў». Але ж знаёмства з прапановамі наконт зместу слоўніка паказвае, што працэс інстытуцыялізацыі навуковага кірунку яшчэ не адбыўся.

Менавіта нявызначанасцю статусу абумоўлена цікавасць інтэлектуальных гісторыкаў да эпістэмалогіі[13]. Метагістарычная праблематыка не перастала быць для іх актуальнай, у адрозненне ад даследчыкаў «нармалізаваных дысцыплін». Разуменне неабходнасці быць адначасова гісторыкам і філосафам гісторыі — вось характэрная рыса даследчыкаў гэтага кірунку. Пра гэта, у прыватнасці, сведчыць дыскусія пра скарыстанне постмадэрнісцкіх падыходаў у вывучэнні інтэлектуаль най гісторыі, у якой вызначыліся тры асноўныя пазіцыі. Так, П.Пікенс (P.Pickens) папярэджвае: «Постмадэрнізм азначае смерць гісторыі, наратыву і любой спробы знайсці ці стварыць значэнне ў гісторыі». Х.Лоўсан (H.Lawson, Greensborough University, North California) і Дж.Слэйтэ (J. Slater, Toronto University) лічаць: меркаванні пра значэнне постмадэрнізму для гісторыкаў засноўваюцца на тым, што менавіта праз яго многія вучоныя «адкрылі» гістарычны рэлятывізм, праблематычную прыроду гістарычнага наратыву, культурны рэлятывізм. Гэтыя, на першы погляд, супрацьлеглыя пазіцыі сыходзяцца ў адмаўленні карыснасці постмадэрнісцкай даследчыцкай праграмы для інтэлектуальнай гісторыі. Больш слушнымі здаюцца пазіцыі гісторыкаў, якія сцвярджаюць, што ў рамках постмадэрнісцкай перспектывы адкрываюцца магчымасці пісаць гісторыю па-новаму, не так, як гэта рабілі раней (J. Russel, Boston College; J. Tempehoff, South Africa University). Адбываецца гэта, перш за ўсё, за кошт 1) дэканструкцыі такіх метанаратываў, як Дэмакратыя, Ісціна, Свабода, Жанчына і інш; 2) крытычнага падыходу да аналітычных катэгорый, якімі карыстаецца гісторык[14]; 3) разумення таго, што «сённяшнія факты часта з’яўляюцца ўчарашнімі спекулятыўнымі тэорыямі» (J. Slater); 4) разумення даследчыкам сваей «гістарыч насці» (D. Smith, Carleton, Canada).

Апошняе звяртае даследчыкаў інтэлектуальнай гісторыі да праблемы прэзентызма[15], як яна была сфармулявана Б.Крочэ і Д.Д’юі: гісторык ніколі не бывае «нейтральным», на яго аказвае ўздзеянне кантэкст, у якім ён жыве; нават просты адбор фактаў — гэта ўласны адвольны выбар гісторыка; ды і самі гэтыя «факты» — толькі артэфакты, якія захаваліся да сённяшняга часу. Прычым найбольшую цікавасць у інтэлекту альных гісторыкаў выклікае пытанне наконт таго, як «пераадолець» абумоўленасць сваёй працы сучасным кантэкстам, скарэктаваць меркаванні пра мінулае адпаведна гістарычнай перспектыве. Адным з падыходаў да вырашэння гэтай праблемы стала ўвядзенне ў даследчыцкі зварот новых мадэльных канструктаў — «рэчавых актаў», прапанаванае «кембрыджскай школай» (Q.Skinner, J.Dunn, J.G.Pocock). Тэксты, выказванні, наогул інтэлектуальныя феномены разглядаюцца ў гэтым выпадку як выказванні -акты, якія можна зразумець толькі належным чынам прааналізаваўшы кантэкст, у якім «гаварыў» і імкнуўся выканаць пэўнае дзеянне «гістарычны персанаж». Аналіз жа кантэксту патрабуе, перш за ўсё, асаблівай увагі да таго, якое значэнне мелі пэўныя словы і ідэі ў час, калі яны артыкуляваліся[16]. Вось чаму індывідуальныя даследчыцкія праграмы ў сферы інтэлектуальнай гісторыі часта ўключаюць вызначэнне часу ўзнікнення, першаснага зместу і эвалюцыі значэння канцэптаў, якія маюць дачыненне да тэмы даследавання[17]. Больш за тое, такія канцэпты, як «ідэнтычнасць і паходжанне» (R.Baxstrom, New School for Social Research, New York City), «цярпімасць» (G.Voogt, Kennesaw State University), «спачуванне» (N.Sznaider, the Academic College of Tel-Aviv) і да іх падобныя становяцца прадметам асобных даследаванняў. У такіх даследаваннях звычайна вылучаюцца два аспекты праблемы: гістарычны (этымалагічны) і кантэкстуальны. Напрыклад, П.Хэрыс (P.Harris, Moorhead State University) вывучае этымалагічную гісторыю паняцця «залежнасці» і факусуе ўвагу на тым, чаму негатыўнае значэнне яно набыло менавіта ў эпоху Асветніцтва; а Р.Пігліа (R.Piglia, Columbia) разглядае «не-акадэмічныя» тлумачэнні паняцця гвалту і аргументы на яго абарону ў Калумбіі ў 80-90-х г.

На аснове выкарыстання тэорыі рэчавых актаў, метадаў семіётыкі, лінгвістычнага аналізу, кантэкстуалізацыі і інш.[18] інтэлектуальныя гісторыкі канструююць спецыфічныя прадметы даследавання. Так, прафесар Дж.Хорнстэйн (J.Hornstein, University of Maryland) даследуе, як сацыёлагі канцэптуалізавалі паняцце «клас» і як іх ідэі, у сваю чаргу, пранікалі ў грамадскую свядомасць праз сродкі масавай інфармацыі. Т.Клопэнберг разглядае творчасць Д.Д’юі ў кантэксце сацыяльных, палітычных, рэлігійных і эканамічных рухаў, сучасных філосафу[19]. Узгаданыя вышэй прыклады, на наш погляд, сведчаць пра тое, што прадмет, які даследуе інтэлектуальная гісторыя, хоць і патрабуе да-вызначэння[20], не «перасякаецца» з прадметамі іншых спецыяльных гісторый. Таму ёсць падставы спадзявацца, што з завяршэннем працэсу інстытуцыялізацыі інтэлектуальная гісторыя атрымае статус навуковай дысцыпліны[21] з сваёй уласнай эпістэмалогіяй.

* Шмат якія абагульняльныя сцвярджэнні ў гэтым артыкуле носяць палемічны характар і могуць быць аспрэчаны. Тым не менш, аўтар мяркуе, што прапанаванае апісанне некаторай агульнай тэндэнцыі можа мець пэўную цікавасць для чытачоў часопіса.

[1] У 1904 г. Д.Х Робінсан пачаў чытаць курс «Інтэлектуальная гісторыя Заходняй Еўропы» ў Калумбійскім Універсітэце (ЗША), у 1939 г. выйшла кніга П.Мілера «The New England Mind», якая лічыцца першай сур’ёзнай навуковай працай, свядома прысвечанай вывучэнню інтэлектуальнай гісторыі. У той час А.Лаўджой сфармаваў паняцце «гісторыі ідэяў» (A.Lovejoy. The Great Chain of being: A study of the history of an idea. N.Y., 1936. Chapter 1). У 1929 г. Л.Феўр і М.Блок заснавалі часопіс «Annales d’histoire economique et sociale», праграмай якога было стварэнне «татальнай» сацыяльнай гісторыі, якая б выходзіла за рамкі традыцыйнай «гісторыі падзей», г.зн. палітычнай гісторыі.
[2] Пра азначэнне і вылучэнне «спецыялізаваных гісторый» гл.: Mandelbaum M. The History of Ideas, Intellectual History and the History of Philosophy //History and Theory. Beiheft 5. P. 42–48.
[3] У сваёй кнізе П.Мілер імкнуўся рэканструяваць усю сістэму мыслення пурытанскіх пісьменнікаў і прапаведнікаў: ён аналізаваў логіку іх дыскусій, іх уяўленні пра космас і прыроду чалавека. Усе аспекты пурытанскага мыслення разглядаліся як узаемазвязаныя часткі цэласнай сістэмы.
[4] Gilbert F. Intellectual History: its Aims and Methods // Daedalus. 1971. V. 100. P.94.
[5] Гл. пра гэта падрабязней: Modern European Intellectual History: Reapprisals and New Perspectives. N.Y., 1982; La Capra D. Rethinking Intellectual History: Texts, Contexts, Language. N.Y., 1983; La Capra D. History and Criticism. N.Y., 1985. Агляд гэтых кніг у: Toews J. Intellectual History after the Linguistic Turn: The Anatomy of Meaning and the Irreducability of Experience // The American Historical Review. 1987. V. 92.
[6] La Capra D. Rethinking Intellectual History : Texts, Contexts, Language. N.Y., 1982. P. 84—117; La Capra. History and Criticism. N.Y., 1985. P. 81–86; Toews. Intellectual History, p. 886.
[7] Актыўнасць «тэксту» ў фармаванні рэчаіснасці стала адным з галоўных аргументаў супраць прынятай у сацыякультурнай гісторыі бінарнай апазіцыі «элітарная культура — народная культура» (Toews. Intellectual History, p. 883–884, 885).
[8] Hollinger D.A. In the American Province: Studies in the History and Historiography of Ideas. Bloomington, 1985. P. 131–134.
[9] Bowsma W. Intellectual history in the 1980s // Journal of Interdisciplinary History. 1981.V. 12. P. 280.
[10] Ritter H. Dictionary of Concepts in History. New York, 1986. P. 236.
[11] Рэгулярны штомесячны агляд публікацый, якія маюць тое ці іншае дачыненне да інтэлектуальнай гісторыі, можна знайсці на h–ideas@h–net.msu.edu.
[12] Паршин Б. Теоретические перевороты и методологический мятеж в лингвистике ХХ века // Вопросы языкознания. 1996. № 2.
[13] Пра прыватную эпістэмалогію спецыялізаваных дысцыплін — «тэорыі сярэдняга ўзроўню» гл.: Merton R. Social Theory and Social Structure. N.Y., 1968.
[14] У гэтым кантэксце вялікую цікавасць у інтэлектуальных гісторыкаў выклікаюць погляды Х.Ўайта. Яго лекцыя «Гісторыя як фантазм», якая была прачытана ў сакавіку гэтага года ва універсітэце Брытанскай Калумбіі, зноў прыцягнула ўвагу гісторыкаў да абмеркавання праблем эпістэмалагічнага плюралізму і прагматызму.
[15] Hull D. In Defence of Presentism // History and Theory. 1979. V.18; Ashplant T., Wilson A. Present–Centered History and the Problem of Historical Knowledge // The Historical Journal. 1988 V. 31; Hardcastle G.L. Presentism and the Indeterminacy of Translation // Studies in the History and Philosophy of Science. 1991. V. 22.
[16] Dunn J. The Identity of the History of Ideas // Philosophy, Politics and Society. 1972; Skinner Q. Meаning and Understanding in the History of Ideas // History and Theory. 1969. V. 8.
[17] Паказальнымі ў гэтым сэнсе з’яўляюцца дыскусіі пра паняцці «сярэдні клас», «культурная палітыка», «гендэр» і інш. у h–ideas@h–net.msu.edu, сакавік 1999.
[18] Пра падыходы і метады ў інтэлектуальнай гісторыі гл :Baumer F.L. Intellectual History and Its Problems //Journal of Modern History.1949. V. 21; Higham J. Intellectual History and Its Neighbors // Journal of the History of Ideas. 1954. V. 15:Higham G. The Rise of American Intellectual History // American Historical Review. 1951 V. 56; Krieger L. The Autonomy of Intellectual History // Journal of the History of Ideas. 1973. V. 34; White H. Method and Ideology in Intellectual History: the Case of Henry Adams//Modern Intellectual History:Rreappraisals and New Perspectives. N.Y., 1982; LaCapra D. Rethinking Intellectual History : Texts, Contexts, Language. N.Y., 1982.
[19] Kloppenberg T. Uncertain Victory: Social Democracy and Progressivism in European and American Thought, 1870–1920. Oxford, 1986.
[20] Маецца на ўвазе больш яснае і дакладнае размежаванне з сацыякультурнай гісторыяй, гісторыяй ідэй і інтэрдысцыплінарнай гісторыяй на эпістэмалагічным узроўні.
[21] Як спецыяльная гісторыя.

Наверх

Вячаслаў Насевіч. Мікрагісторыя: мінулае ў чалавечым вымярэнні

20 снежня, 1999 |

Tags: Метадалогія гісторыі
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

З вышыні сённяшняга дня відавочна, што для народаў былога Савецкага Саюза ўвогуле і для беларусаў у прыватнасці гады савецкай улады былі не толькі часам дасягнення ўсеагульнай адукаванасці і засваення набыткаў тэхнічнай цывілізацыі, але таксама і часам разрыву гістарычнай памяці, духоўнай сувязі з мінулымі пакаленнямі. Адна з прычын — выразная „дэперсанізацыя” гісторыі, якую інтэрпрэтавалі як сферу дзейнасці безасабовых „народных масаў”, класаў і сацыяльных групаў. Стан масавай свядомасці ў значнай ступені вызначаўся ідэалагічным клішэ — сапраўдная гісторыя пачалася ў 1917 г. Дзвюма найбольш яркімі падзеямі, што трывала перакрывалі ўсе ніжэйшыя пласты, былі часткова грамадзянская вайна 1918—20 г. і асабліва вайна 1941—45 г.

Пасля знікнення савецкага рэжыму пачаўся працэс аднаўлення страчанай „повязі часоў”. Ён адбываўся на фоне знікнення „жалезнай заслоны”, якая адносна надзейна адгароджвала свядомасць савецкага чалавека ад „шкодных уплываў Захаду”, і пасля дзесяцігоддзяў ізаляцыі жыхары постсавецкай прасторы сутыкнуліся з атмасферай напружаных дыскусій, што панавалі ў замежнай гістарычнай навуцы. Тады высветлілася, што не зусім зразумела нават, што гэта значыць увогуле — ведаць сваё мінулае?

Для прадстаўніка першабытнага грамадства адказ на гэтае пытанне зводзіўся да ведання генеалогіі свайго роду, комплексу родавых паданняў, што насілі пераважна міфічны характар, а таксама рытуалаў і правілаў этыкету, асвячоных аўтарытэтам продкаў. У еўрапейскай цывілізацыі доўгі час дамінаваў „падзейны” погляд на гісторыю, які склаўся яшчэ ў часы сярэдневяковых храністаў. Гістарычны працэс уяўляўся як серыя „гістарычных падзей” агульнаграмадскай значнасці, якія разрывалі ціну штодзённасці. Сама па сабе гэтая штодзённасць ніякай цікавасці не ўяўляла, памятаць пра яе — значыла абцяжарваць памяць непатрэбным баластам, які імкнуліся адсеяць ужо стваральнікі летапісаў і хронік. „Веданне гісторыі” ў такой атмасферы зводзілася да пераліку кіраўнікоў, іх дзеянняў, войнаў і бунтаў, адным словам — таго, што сёння вызначаецца тэрмінам „палітычная гісторыя”. Характэрна, што нават спіс панаванняў быў заведама няпоўным — цікавасць уяўлялі толькі „адметныя” дзеячы. Функцыя адбору ад храністаў перайшла да гісторыкаў, якія вырашалі, шту сярод даволі аднастайных у масе сваёй панаванняў і войнаў вартае ўвагі, а што павінна адысці ў забыццё.

Усялякі адбор непазбежна суб’ектыўны. Усведамляю чы гэта, частка гісторыкаў ужо ў дзевятнаццатым стагоддзі спрабавала адмовіцца ад яго, фіксуючы ўсю інфармацыю, захаваную крыніцамі. Дзеля гэтага яе, натуральна, давялося групаваць па кірунках. На гэтым прынцыпе, які непрыкмет на зліўся з адвечнай чалавечай прагай да збірання калекцый, сфармаваліся „дапаможныя” гістарычныя дысцыпліны — у прыватнасці, генеалогія. Вартым увагі абвяшчаўся кожны ўладар і ўвогуле гістарычны персанаж, які прыгадваецца ў хроніках ці дакументах. Радаводныя дрэвы панавальных дынастый абрасталі ўсё больш дэталёвай інфармацыяй: улічваліся заблытаныя шлюбныя сувязі, тытулы, фіксаваліся нават дзеці, што памерлі немаўлятамі. Ад генеалогіі каралёў і князёў даследчыкі паступова пераходзілі да рыцарства, купецтва, непрывілеяваных станаў. З захапленням аддаючыся гэтаму занятку, генеалогі даволі няўтульна адчувалі сябе, сутыкаючыся з каверзным пытаннем: а каму і навошта патрэбна настолькі дэталёвая інфармацыя? Да таго ж веданне імёнаў, датаў нараджэння і смерці гістарычных персанажаў само па сабе мала што давала для разумення іх жыцця.

Спроба ўлічыць усе факты мінулага, што захаваліся, непазбежна прыводзіла да звужэння поля зроку даследчыка да маленечкай вобласці вузкаспецыяльных ведаў. На гэтай глебе нарадзіўся сумны жарт наконт таго, што ідэальны спецыяліст — гэта той, хто ведае ўсё пра нішто. Імкненне назапашваць веды „на ўсялякі выпадак” не сустракала разумення нават у многіх гісторыкаў, не кажучы ўжо пра шырокую публіку, якая чакала ад іх своеасаблівага „экстракту” найбольш значных звестак. Але хутка высветлілася, што ў самім грамадстве ўяўленне пра тое, якая інфармацыя неабходная, а якая залішняя, зусім не заставалася нязменным.

Вельмі радыкальны погляд на каштоўнасць гістарычнай інфармацыі прапанавалі, напрыклад, марксісты. Яны трактавалі палітычную гісторыю з усімі яе зменамі дынастый, войнамі, ростам і падзеннем імперый як своеасаблівую „рабізну на вадзе”, якая толькі перашкаджала бaчыць сапраўдны, глыбінны сэнс гістарычных працэсаў. Сэнс гэты зводзіўся, паводле марксісцкай канцэпцыі, да непарыўнага развіцця спосабаў і сродкаў здабывання з навакольнага асяроддзя неабходных людзям рэсурсаў (вытворчых сілаў грамадства) і спосабаў размеркавання гэтых рэсурсаў паміж імі (сацыяльных адносінаў). Адпаведна, гістарычную каштоўнасць уяўляюць толькі тыя факты, якія дазваляюць вызначыць або тое, як у пэўным грамадстве ствараліся спажывецкія даброты (эканамічная гісторыя), або тое, як яны размяркоўваліся (сацыяльная гісторыя ў вузкім сэнсе). Што тычыцца палітычнай гісторыі, то для яе цікавасць павінны ўяўляць толькі праявы барацьбы розных грамадскіх групаў (класаў) за пераразмеркаванне грамадскіх дабротаў. Усе іншыя, нават самыя вонкава яскравыя падзеі, з’яўляюцца неістотнымі.

У найбольш поўным выглядзе такі падыход быў рэалізава ны менавіта ў савецкай гістарычнай навуцы, дзе ён непадзельна панаваў прыкладна палову стагоддзя (з канца 1920-х г. да гарбачоўскай перабудовы ). Далёка не выпадкова, што „асабова арыентаваныя” кірункі — генеалогія, стварэнне гістарычных біяграфій, нават краязнаўства — прыйшлі на тэрыторыі СССР у глыбокі заняпад. Асоба выклікала інтарэс толькі сваёй прыналежнасцю да пэўнага класа, не больш. Пра наступствы такой „дэперсанізацыі” гісторыі сказана ўжо шмат. Склалася парадаксальная сітуацыя: гісторыя як навука, з аднаго боку, павінна была зберагаць і вывучаць звесткі пра мінулае, якія цудам дайшлі да нас праз стагоддзі. З другога боку, яна ўзяла на сябе ролю фільтра, які засцерагаў грамадскую свядомасць ад „залішняй” інфармацыі пра гэтае ж мінулае — фільтра настолькі жорсткага, што часам ён нагадваў непранікальны экран.

У гады, калі сацыяльна -эканамічная праблематыка станавілася панавальнай тэмай у савецкай (а шмат у чым — і ў заходняй) гістарыяграфіі, у Францыі славутая школа „Аналаў” кінула выклік ідэі „фільтра” як такой. Падобна марксізму (да якога былі ідэйна блізкімі некаторыя заснавальнікі гэтай школы, у прыватнасці — М.Блок), яна таксама трактавала палітычныя падзеі як „рабізну на вадзе”. Але сэнсам дзейнасці гісторыка абвяшчалася не вычляненне галоўных рухальных фактараў, а рэканструкцыя менавіта той штодзённасці, якую ігнараваў „падзейны” погляд. Размова ішла пра стварэнне татальнай гісторыі , якая б ахоплівала ўсе аспекты дзейнасці мінулых пакаленняў і ўсе матывы, якія стаялі за іх учынкамі[1]. Адзін з галоўных ідэолагаў гэтай школы Фернан Брадэль настойліва абвяшчаў мэтай рэканструкцыю мінулага менавіта ў яго штодзённым, руцінным увасабленні. Асабліва яго цікавіла, у якой ступені дзейнасць чалавека вызначалася жорстка зададзенымі „правіламі гульні” (структурамі ў яго тэрміналогіі) — кліматычнымі ўмовамі, дэмаграфічнымі фактарамі, інфраструктурай і тэхнічным узроўнем працы, калектыўнымі ўяўленнямі і маральнымі нормамі. Паказальная праграмная назва яго кнігі — „Структуры штодзённасці: магчымае і немагчымае”[2], выдадзенай у Савецкім Саюзе толькі з пачаткам перабудовы.

Пры такім падыходзе каштоўнасць набывалі тыя з’явы, якія здаваліся храністам або залішнімі, або настолькі відавочнымі, што яны калі і прыгадвалі іх, то між іншым. „Татальную” карціну штодзённасці даводзілася аднаўляць літаральна па драбках. Пры гэтым на макраўзроўні яна ўсё роўна атрымлівалася эскізнай, фрагментарнай. Здзейснены школай „Аналаў” пераварот у ацэнках парадзіў неабходнасць дэталёвай прапрацоўкі асобных тэмаў і сюжэтаў, што выклікала сярод гісторыкаў паўторную хвалю вузкай спецыялізацыі і з’яўленне цэлага шэрагу новых „дапаможных” дысцыплін, або „вузкіх гісторый”: гісторыі харчавання, гісторыі дзяцінства, гісторыі злачыннасці і г.д., аж да гісторыі псіхічных расстройстваў і сексуальных ненармальнасцяў. Усе яны сёння разглядаюцца, як правіла, у рамках адзінага кірунку — сацыяльнай гісторыі ў шырокім сэнсе[3].

Найбольшы рэзананс сярод гэтых кірункаў выклікалі так званыя гендэрныя даследаванні (gender studies), або гісторыя полаў, шчыльна звязаная з фемінісцкім рухам. З уласцівым апошняму радыкалізмам была сфармуляваная выснова пра тое, што ўся напісаная папярэднімі пакаленнямі гісторыя ўяўляе сабой, па сутнасці, толькі his-story[4] — гісторыю мужчын, напісаную самімі мужчынамі з пазіцый „мужчынскага шавінізму”. З гэтага вынікала неабходнасць „перапісаць гісторыю нанова”, а ў больш памяркоўным варыянце — дапоўніць яе праблемамі, якіх не хапае, адлюстраваць рэальныя ўзаемаадносіны полаў, іх ролю ў вытворчай, культурнай і іншай дзейнасці. Нягледзячы на экстрэмісцкія выдаткі, такі падыход стаўся вельмі прадукцыйным, дазволіўшы па-новаму зірнуць на многія звыклыя стэрэатыпы.

Яшчэ адной характэрнай прыкметай пераходу гісторыі ў „чалавечае вымярэнне” стаў новы наплыў цікавасці да генеалогіі. З прадмета даследаванняў вузкай групы прафесіяналаў яна ператварылася ў поле дзейнасці сапраўднай арміі аматараў, якія з захапленнем аднаўлялі ўласныя радаводы на падставе архіўных матэрыялаў. У многіх краінах генеалагічныя таварыствы, што аб’ядноўваюць такіх генеалогаў -аматараў, налічаюць тысячы актыўных сяброў. Веданне кожным прадстаўніком грамадства свайго паходжання на глыбіню, прынамсі, некалькіх пакаленняў паступова становіцца неад’емнай часткай еўра-амерыканскага ўяўлення пра тое, што значыць „ведаць гісторыю”.

Прынцыповая адмова ад падзелу гістарычных з’яваў на значныя і нязначныя наблізіла гісторыю да маштабу чалавечай асобы, але адначасова абвастрыла праблему апрацоўкі вялізных масіваў інфармацыі. Распад плыні гістарычных даследаванняў на мноства асобных струменьчыкаў не мог, зразумела, задаволіць ні грамадства, ні саміх гісторыкаў. Пачала адчувацца неабходнасць новага сінтэзу, стварэння цэласнай карціны, але на новым узроўні, які б уключаў усю суму дасягненняў „вузкіх гісторый”. Гэты сінтэз яшчэ далёка не завершаны. Хутчэй, ідзе толькі пошук шляхоў, здольных прывесці да яго.

На ролю аднаго з такіх шляхоў прэтэндуе мікрагісторыя — кірунак, які аформіўся першапачаткова ў Італіі ў 1970-я г. Неўзабаве ён заваяваў трывалыя пазіцыі таксама ў Нямеччыне, ЗША, Францыі. Мікрагісторыя ставіць сваёй мэтай аднаўленне суцэльнай карціны хоць бы ў маштабах аднаго паселішча або групы паселішчаў (мікрарэгіёна), вузкай сацыяльнай групы, а часам нават у маштабе адной сям’і або індывідуаль най біяграфіі[5]. Зразумела, пры гэтым узрастае рызыка „за дрэвамі не ўбачыць лесу”. Як палемічна заўважыў беларускі гісторык А.Бухавец, „з такіх індывідуальных гісторый, нават калі б яны былі напісаны па ўсіх паселішчах — усё роўна прынцыпова немагчыма (курсіў аўтара. — В.Н.) скласці цалкам «калектыўную» гісторыю”[6]. Размова, аднак, ідзе не пра механічнае складанне адной вялікай гісторыі з мноства дробных, як мазаікі, а хутчэй пра спробы стварыць люстэрка, з дапамогай якога можна пад новым ракурсам зірнуць на вялікі свет. Ідэя гэтага падыходу грунтуецца на вядомым філасофскім прынцыпе, паводле якога вялікае адбіваецца ў малым, як Сусвет адлюстроўваецца ў кроплі расы.

Хацелася б падкрэсліць розніцу паміж мікрагісторыяй і краязнаўствам. Апошняе азначае драбленне аб’екта даследаванняў па тэрытарыяльным прынцыпе, калі з мноства падзей вылучаюцца тыя, што маюць дачыненне да дадзенай мясцовасці. З краязнаўчых нарысаў „па ўсіх паселішчах” сапраўды немагчыма механічна скласці поўную гісторыю краіны або рэгіёна, хоць такія нарысы можна разглядаць як адзін з відаў неабходнага „будаўнічага матэрыялу” для яе. Ідэя мікрагісто рыі хутчэй нагадвае даследаванне асобнай клеткі пад мікраскопам з мэтай лепш зразумець функцыянаванне шматклетачнага арганізма. Клетка ў такім выпадку разглядаецца не як самастойная існасць, а як частка больш шырокай сістэмы, і цікавасць у першую чаргу ўяўляюць тыя яе характарыстыкі, што маюць агульнасістэмнае значэнне. У гэтым сэнсе англамоўнае паняцце local history („лакальная гісторыя”) крыху заблытвае сітуацыю, бо ўжываецца ў дачыненні як да чыста краязнаўчых, так і да мікрагістарычных даследаванняў. Менавіта таму А.Макфарлейнам у 1977 г. было прапанавана вызначэнне „мікрасацыяльная гісторыя”[7]. Праўда, адзін з лідэраў гэтага кірунку ў брытанскай гістарычнай навуцы Ч.Фіцьян- Адамс працягвае ўжываць тэрмін „лакальная гісторыя”[8].

У пэўным сэнсе мікрагісторыю можна трактаваць як сродак выяўлення дакладна тыповага . Савецкую гістарычную навуку многа і слушна папракалі ў адвольнай ілюстрацый насці, калі асобныя „тыповыя” факты, адвольна вырваныя з кантэксту, выкарыстоўваліся для падмацоўкі агульных разважанняў. Альтэрнатывай павінна было б стаць вывучэнне ўсяго комплексу фактаў, якія тычацца тэмы даследавання, і пабудовы высноваў толькі на падставе іх аналізу. Але фактаў, якія тычацца нават параўнальна вузкіх праблемаў, бывае вельмі шмат. Поўны іх улік магчымы толькі праз статыстычную апрацоўку, якая непазбежна нараджае абагульненыя лічбы. Яны, на жаль, даюць слабое ўяўленне пра тыя індывідуальныя адхіленні, з якіх, уласна кажучы, і складаецца рэальнае жыццё. Узнікае дылема: ілюстрацыі на ўзроўні адзінкавых фактаў наглядныя і зразумелыя, але іх „тыповасць” недаказальная. З другога боку, статыстычны аналіз дазваляе строга абгрунтаваць высновы і падмацаваць іх разлікамі, але ён пазбаўлены нагляднасці і „чалавечага вымярэння”.

Думаецца, што менавіта мікрагістарычны падыход у стане хоць бы часткова зняць гэтую дылему. Ён дае шырокі набор адзінкавых фактаў (на ўзроўні асобных чалавечых лёсаў), прычым параўнальна невялікі аб’ём аб’екта даследавання дазваляе статыстычна дакладна вызначыць месца кожнага такога факта ў маштабах вывучанай выбаркі (мікрарэгіёна). Наколькі гэтыя факты прыдатныя для ілюстрацыі агульнагі старычных высноваў — залежыць ад тыповасці з’яваў, што назіраюцца ў мікрарэгіёне, для грамадства ў цэлым. Тым самым праблема зводзіцца да ацэнкі рэпрэзентатыўнасці выбаркі ў тым ці іншым аспекце — задачы, вырашальнай не толькі для гісторыка, але і для чытача. Пры гэтым захоўваец ца ўся моц і нагляднасць „жывых прыкладаў”, уласцівая ілюстрацыйна -апісальнаму метаду.

Зразумела, для выканання такой ролі мікрагістарычнае даследаванне павінна адпавядаць пэўным крытэрыям. У маштабе выбаркі павінны быць сабраныя і ўлічаныя па магчымасці сапраўды ўсе факты, якія захаваліся ў наяўных крыніцах. У ідэале гэтая інфармацыя павінна ўключаць дадзеныя пра структуру насельніцтва і асаблівасці яго дэмаграфічнага ўзнаўлення, пра спосабы здабывання сродкаў да існавання і іх размеркавання, узаемадзеяння з прыродным асяроддзем і агульнадзяржаўнымі палітычнымі структурамі, калектыўныя ўяўленні пра сябе і навакольны свет, норавы, звычаі і многія іншыя аспекты, якія ў суме складаюць карціну штодзённасці (у савецкай гістарыяграфіі бальшыня з гэтых тэмаў традыцыйна лічылася прэрагатывай не гісторыкаў, а этнографаў).

Апрача таго, суцэльная карціна азначае і ўлік доўгатэрміновых працэсаў, якія суб’ектыўна не ўсведамляліся іх удзельнікамі — напрыклад, эпахальных зменаў балансу нараджаль насці — смяротнасці або навакольнага асяроддзя. Нарэшце, побач з дэталёвым пaглыбленнем у тэму неабходна паказаць, як адбіваліся на лёсах вывучальнай групы войны, рэвалюцыі і іншыя падзеі ў сферы эканомікі і палітыкі, якія добра прасочваюцца на макраўзроўні. Вельмі пажадана, каб атрыманыя такім чынам вынікі адпавядалі уніфікаванай методыцы і іх можна было б параўнаць з аналагічнымі даследаваннямі, якія ўжо праведзены або будуць праведзены ў іншых рэгіёнах.

У ідэале вынікам даследавання павінна стаць комплексная мадэль, якая б адлюстроўвала сістэму нашых ведаў пра аб’ект. Такая мадэль павінна адлюстраваць не толькі агульныя статыстычныя заканамернаці працэсаў, якія вывучаюцца, але і дыяпазон іх варыяцый. Відавочна, для гэтага найлепшым чынам падыходзіць стахастычная мадэль, якая б паказвала імавернасць кожнага з магчымых вынікаў. Мадэль павінна ўключаць у сябе, як мінімум, дэмаграфічную і эканамічную падсістэмы, г.зн. адлюстроўваць у лічбах працэсы жыццёвага цыклу сям’і і яе гаспадарчай дзейнасці. Іншыя аспекты жыцця індывіда ў грамадстве — сацыяльныя сувязі, сістэма светапогляду і да т.п. — па сваёй прыродзе значна горш паддаюцца лічбаваму выяўленню. Таму мадэль непазбежна будзе ўключаць і некаторыя апісальныя элементы. Важна, каб пры гэтым ставілася мэта адлюстраваць менавіта сістэму сувязяў і ўяўленняў, а не асобныя, найбольш выразныя ці экзатычныя рысы.

На жаль, методыку даследаванняў для беларускіх матэрыялаў давядзецца ствараць практычна з нуля — да сёння адзінай працай у айчыннай гістарыяграфіі, якая мае хоць нейкае дачыненне да такога падыходу, застаецца нарыс М.Улашчыка пра вёску Віцкаўшчына, размешчаную прыкладна за 20 км на паўднёвы захад ад Мінска. Паказальна, што гэтая кніга была рэкамендаваная да друку ў канцы 1978 г., але неўзабаве выключана з выдавецкага плана і пры жыцці аўтара так і не ўбачыла свету. Не дапамаглі нават такія адчайныя крокі М. Улашчыка, як лісты ў рэдакцыю газеты „Правда” ў красавіку 1985 г. і на адрас XXVII з’езда КПСС у лютым 1986 г.[9]. Апублікавана праца была толькі пасмяротна[10]. У гэтым нарысе М. Улашчык па ўспамінах, аповедах родзічаў, землякоў і з абмежаваным выкарастаннем архіўных матэрыялаў рэканструя ваў карціну штодзённасці сваёй роднай вёскі. Работа каштоўная перш за ўсё вялікай колькасцю жывых падрабязнасцяў, сабраных аўтарам паводле методыкі, як бы сёння сказалі, „вуснай гісторыі” ў другой палове 1920-х г. Яна ахоплівае сціслую перадгісторыю вёскі (заснаванай у 1883 г. на памешчыцкіх землях, купленых сялянамі ў складчыну) і характарыстыку сялянскага побыту да 1917 г. Статыстычныя метады ў нарысе практычна не выкарыстоўваліся, што дазваляе разглядаць яго звесткі як яскравую ілюстрацыю, але не як матэматычна абгрунтаваную выбарку.

У цэлым савецкімі гісторыкамі назапашаны даволі вялікі масіў звестак, якія тычацца сацыяльна -эканамічных працэсаў у беларускай вёсцы[11]. Аднак усе яны з’яўляюцца сумарнымі сярэднестатыстычнымі дадзенымі (напрыклад, адносна велічыні сялянскага надзелу, памеру дваровай гаспадаркі або аб’ёму павіннасцяў) на макраўзроўні — па рэгіёнах, губернях і паветах, у лепшым выпадку — табліцамі зводных лічбаў па асобных маёнтках. Як правіла, пад час паказу сярэдніх значэнняў гісторыкі нават не спрабавалі ахарактарызаваць дыяпазон іх роскіду з дапамогай такіх стандартных статыстыч ных працэдураў, як вызначэнне сярэдняга квадратычнага адхілення або каэфіцыента варыяцыі. Для рэканструкцыі карціны на мікраўзроўні гэтыя дадзеныя выкарыстаць нельга, яны прыдатныя толькі пры параўнанні канкрэтнай выбаркі з агульнай сукупнасцю.

Шмат каштоўных звестак пра матэрыяльную культуру беларускай вёскі назапашана этнографамі. У іх даследаван нях апісаныя і класіфікаваныя пабудовы, прылады працы, іншыя рэчы, якія атачалі чалавека ў яго штодзённым жыцці[12]. Што тычыцца „духоўнай каардынаты” традыцыйнага беларускага грамадства, то тут асноўны багаж ведаў быў назапашаны даследчыкамі XIX — пачатку ХХ ст.[13]. Пры гэтым асаблівая ўвага аддавалася такім экзатычным з’явам, як перажыткі першабытнай магіі, забабоны і да т.п. Пытанне пра апісанне традыцыйнага светаўспрымання як цэласнай сістэмы на той час яшчэ не ставілася. Не было яно пастаўлена і этнографамі савецкага перыяду, хоць тады на Захадзе ўжо актыўна абмяркоўваліся метады структурнай антрапалогіі К.Леві-Строса, ідэі школы „Аналаў”, да т.п. Беларускія этнографы пры вывучэнні духоўнай культуры засяроджваліся галоўным чынам на зборы, публікацыі і павярхоўнай характарыстыцы фальклору, перш за ўсё — народных песняў. Даволі дэталёва была даследавана таксама вясельная абрадавасць, а ў апошні час — сімволіка народнага арнаменту[14].

Нягледзячы на тое, што класікі марксізму разглядалі людзей (працоўныя рэсурсы) як адзін з кампанентаў вытворчых сілаў, вельмі сціплымі аказаліся поспехі савецкіх даследчыкаў у вывучэнні дэмаграфічных працэсаў. Паводле ацэнкі амерыканскага гісторыка Стывена Хока, „цэлы шэраг гісторыкаў савецкага перыяду займаўся «палітычнай арыфметыкай», імкнучыся вызначыць розныя катэгорыі насельніцтва паводле іх прыналежнасці да геаграфічнага рэгіёна, навыкаў і вытворчай дзейнасці, афіцыйнага і этнічнага статусу. Часта гэтыя даследаванні не выходзілі за рамкі перадрукоўкі афіцыйных дадзеных статыстыкі насельніцтва царскага часу (з невялікімі папраўкамі) і абмеркавання дынамікі зменаў”[15]. Сапраўды, даволі хутка вызначыўшы дынаміку базавых дэмаграфічных паказальнікаў — колькасці і шчыльнасці насельніцтва, нараджальнасці, смяротнасці — на макраўзроўні[16], савецкія даследчыкі на сталі паглыбляцца ў больш вытанчаны аналіз нюансаў узнаўлення насельніцтва. На тэрыторыі СССР практычна не праводзіліся гістарычна -дэмаграфічныя даследаванні на мікраўзроўні (у дачыненні да лакальных папуляцый або вузкіх сацыяльных групаў).

На пачатку 1920-х г. аформіўся вельмі перспектыўны кірунак, які разгортвала школа расійскага эканаміста А.Чаянава. Ён прапанаваў методыку аналізу сялянскай сямейнай гаспадаркі праз дынаміку вытворчасці і спажывання. Увагу даследчыкаў прыцягнулі штогадовыя змены прапорцыі едакоў і працаўнікоў, выкліканыя дэмаграфічнымі фактарамі. Як было паказана на матэрыяле выбарачных абследаванняў расійскіх гаспадарак, гэтая прапорцыя вызначала не толькі колькасць зямлі, занятай пад гаспадарку, але і інтэнсіўнасць працы (меру самаэксплуатацыі ) і размеркаванне бюджэту працоўнага часу[17]. Была сфармулявана тэорыя працаспажы вецкага балансу сямейнай гаспадаркі, якая ўключала не толькі аб’ектыўныя эканамічныя паказчыкі (працазатраты, цэны, даходнасць гаспадаркі), але і такія суб’ектыўныя параметры, как ацэнка сялянамі нуднасці ўласнай працы і адноснай карыснасці кожнай адзінкі вырабленай прадукцыі. Ужываліся мадэлі гадавога гаспадарчага цыклу (якія мелі, праўда, усярэднена -тыповы характар). На жаль, у канцы 1920-х г. гэтая школа падверглася разгрому, а яе дасягненні на доўгія дзесяцігоддзі былі забытыя. Па гэтай самай прычыне так і не дайшла справа да прымянення ідэй Чаянава да беларускіх матэрыялаў. Не знайшлі працягу і першыя спробы апісаць мадэль тыповага гаспадарчага цыклу беларускага селяніна, якія мелі месца на пачатку ХХ ст. у краязнаўчай працы К.Анікіевіча[18].

У далейшым найбольш цікавыя даследаванні праводзіліся ў рамках замежнай гістарычнай дэмаграфіі і сацыяльнай гісторыі. Аб’ектамі вывучэння сталі першасныя дэмаграфічныя дадзеныя — напрыклад, метрычныя кнігі царкоўных прыходаў, для аналізу якіх прымяняўся метад аднаўлення гісторыі сямей (family reconstitution). На падставе запісаў пра хрышчэнні, шлюбы і пахаванні для кожнай сям’і паасобку вызначаліся працягласць шлюбу, узрост маці пры нараджэнні дзяцей, агульная колькасць народжаных дзяцей і тых, што выжылі, размеркаванне смерцяў паводле ўзросту і іншыя дэмаграфіч ныя характарыстыкі, на падставе якіх вызначаліся дадзеныя для папуляцыі ў цэлым — як правіла, больш дэталёвыя і надзейныя, чым агрэгаваныя дадзеныя афіцыйнай статыстыкі XVIII-XIX ст. Гэты метад, упершыню ўжыты французскім даследчыкам Л.Анры ў 1950-я г., быў падхоплены гісторыкамі іншых краінаў[19]. На тэрыторыі СССР адзіным месцам, дзе ён знайшоў прымяненне, была Эстонія, там яго выкарыстоўвала група пад кіраўніцтвам Х.Палі[20].

У Вялікабрытаніі таксама былі дасягнуты ўражальныя поспехі ў вывучэнні метрычных кніг. Кембрыджская група па гісторыі народанасельніцтва і сацыяльнай структуры рэалізавала маштабны праект па выяўленні і апрацоўцы штогадовай сатыстыкі нараджэнняў, шлюбаў і смерцяў ў кожным англійскім прыходзе за перыяд з сярэдзіны XVI ст. да 1871 г. Усяго ў праекце было ўлічана каля 3,7 млн. лічбавых значэнняў з прыкладна 10 тыс. прыходаў, якія дазволілі прасачыць дэмаграфічныя зрухі ў малыя адрэзкі часу і па малых рэгіёнах, а таксама рэканструяваць параўнальна дакладныя характарыстыкі англійскай папуляцыі ў цэлым на працягу трох стагоддзяў, адштурхоўваючыся ад дадзеных перапісу 1871 г. і рухаючыся ў мінулае ў тэхніцы адваротнай праекцыі[21].

Другім кірункам, які актыўна разгортвае Кембрыджская група, стала вывучэнне структуры дворагаспадаркі — базавай ячэйкі даіндустрыяльнага грамадства. Кіраўніком групы П.Лэслетам была распрацаваная сістэма класіфікацыі гаспадарак паводле сямейнага складу, на падставе якой па адзінай методыцы праводзіцца збор і аналіз дадзеных пра сельскія і гарадскія дворагаспадаркі з інвентароў, налогавых рэестраў, падворных перапісаў і іншых масавых крыніц розных краінаў[22]. Пад час гэтых даследаванняў было прадэманстравана, што для розных рэгіёнаў характерныя спецыфічныя нюансы ў сярэдніх памерах і спосабах арганізацыі сямейнай гаспадаркі, якія вызначаюцца як эканамічнымі і прыроднымі фактарамі, так і культурнымі традыцыямі.

Каштоўным дасягненнем брытанскай дэмаграфічнай школы стала высвятленне дзвюх устойлівых мадэляў арганізацыі сямейнай гаспадаркі — традыцыйнай (уласцівай большасці рэгіёнаў свету) і заходнееўрапейскай. Першая з іх характары зуецца параўнальна раннім узростам уступлення ў першы шлюб для абодвух полаў і вельмі нізкім працэнтам асобаў, якія ніколі не ўступалі ў шлюб. Заходнееўрапейская мадэль грунтуецца на больш познім узросце шлюбу (асабліва ў мужчын) і высокім працэнце адзінокіх. Ужо першы параўнальны аналіз макрадэмаграфічных паказальнікаў, праведзены на пачатку 1960-х г. Дж.Хайналам, дазволіў гаварыць пра дастаткова выразную лінію ад Пецярбурга да Трыеста, якая ў ХІХ ст. падзяляла Еўропу на зоны пераважання гэтых двух тыпаў дэмаграфічных паводзінаў[23]. Кідаецца ў вочы розніца па абодва бакі лініі Хайнала многіх культурных, эканамічных і нават палітычных характары стык грамадства. Гэта паслужыла тэмай канферэнцыі „Дзе канчаецца Еўропа”, арганізаванай па ініцыятыве члена Кембрыджскай групы К.Шурэра ў 1993 г. у Будапешце. Аналіз пытання паказаў, што заходнееўрапейскі тып сямейнай гаспадаркі шчыльна звязаны з прынцыпам маярата, які ўсталяваўся ў канцы Cярэднявечча на тэрыторыі колішняй імперыі Каралінгаў і распаўсюджваўся ў працэсе нямецкай каланізацыі. Старэйшы сын атрымліваў увесь бацькоўскі надзел і, як правіла, толькі пасля гэтага заводзіў уласную сям’ю. Малодшыя сыны вымушаны былі ўладкоўвацца ў жыцці ўласнымі сіламі, што спрыяла з’яўленню вялікай колькасці асобаў вольных прафесій, прафесійных жаўнераў, наёмных рабочых і да т.п., сярод якіх быў высокі працэнт адзінокіх. Гэта спрыяла фармаванню такіх рысаў заходнееўра пейскай культуры, як прадпрымальніцтва, індывідуалізм і звычка разлічваць на ўласныя сілы. Пры традыцыйным тыпе надзел падзяляўся паміж братамі (звычайна ўжо жанатымі), што прыводзіла да фармавання крыху іншага культурнага стэрэатыпа: калектывізму і разліку на своеасаблівы гарантаваны мінімум, які належыць кожнаму ўжо паводле права нараджэння.

Дэмаграфічныя метады даследавання знайшлі новае пераламленне ў сацыяльнай гісторыі. Аб’ектам вывучэння стала кола сацыяльных сувязяў індывіда, г.зн. кола асобаў (родных, сваякоў, хросных і кумоў), на эмацыйную, а часам і матэрыяльную падтрымку якіх ён мог разлічваць у розных жыццёвых сітуацыях[24]. У прыватнасці, колькасць блізкіх кроўных родзічаў звязана з дэмаграфічнымі параметрамі папуляцыі, таму для яе вызначэння выкарыстоўваліся метады, уласцівыя „чыстай” дэмаграфіі, уключна з камп’ютэрным мадэляваннем працэсу ўзнаўлення насельніцтва[25].

З улікам таго, што пералічаныя метады выкарыстоўваліся ў дачыненні да відаў крыніц, якія шырока пададзены і ў архівах Усходняй Еўропы (метрычныя кнігі, інвентары маёнткаў, падворныя перапісы), прымяненне іх да беларускіх матэрыялаў уяўляецца вельмі перспектыўным, прычым менавіта на мікраўзроўні. Комплекс такіх крыніц па гісторыі Беларусі дастаткова багаты, каб дазволіць рэканструкцыю больш-менш суцэльнай гісторыі пэўнага мікрарэгіёна на працягу прыкладна двух — двух з паловай стагоддзяў, ад XVIII ст. і да сучаснасці. Гэта адпавядае храналагічнаму ахопу даследаванняў, якія праводзіліся на Захадзе — у Нямеччыне[26], Італіі[27], Вялікабрытаніі[28]. Адно даследаванне такога кшталту (акцэнтаванае ў асноўным на дэмаграфіч ных пытаннях) было праведзена на расійскіх матэрыялах[29].

Гэтыя мікрагістарычныя экскурсы, зразумела, вельмі адрозніваюцца паміж сабой па выкарыстаных падыходах, і не ўсе яны адпавядаюць сфармуляваным вышэй ідэальным крытэрыям. Магчыма, таму многія гісторыкі ставяцца да гэтага кірунку крыху насцярожана, а то і проста скептычна. Думаецца, тэарэтычныя спрэчкі на гэты конт будуць бясплоднымі. Людзі, перакананыя ў перспектыўнасці новага метада і яго здольнасці дапамагчы гісторыі дасягнуць доўгачаканага сінтэзу, павінны даказваць сваю правату не словамі, а справай.

^* Артыкул падрыхтаваны ў рамках даследавання, падтрыманага грантам Research Support Scheme 1003/1997.

[1] Burke P. The French Historical Revolution: The „Annales“ School, 1929–1989. Cambridge, 1990; Гуревич А. Я. Исторический синтез и Школа „Анналов“. Москва, 1993.
[2] Бродель Ф. Структуры повседневности: возможное и невозможное. Москва, 1986.
[3] Репина Л. П. Смена познавательных ориентаций и метаморфозы социальной истории // Социальная история. Ежегодник, 1997. Москва, 1998. С. 11—52. У іншых артыкулах гэтага зборніка можна знайсці прыклады выкарыстання расійскімі гісторыкамі метадаў гендэрнай, этнасацыяльнай гісторыі і іншых новых кірункаў.
[4] Гульня слоў, заснаваная на сугучнасці англійскaга слова history „гісторыя“ і словазлучэння his story „яго аповед“.
[5] Grendi E. Micro–analisi e storia sociale // Quaderni Storici. 1977. V. 35. P. 506 — 520; Schulze W. Mikrohistorie versus Makrohistorie? Anmerkungen zu einem aktuellen Thema. In: Meier C. und Rüsen J. (Hg.). Historische Methode. (Theorie der Geschichte. Beiträge zur Historik 5). München, 1988. S. 319 — 341; Levi G. On Microhistory. In: Burke P. (Ed.). New Perspectives on Historical Writing. Oxford, 1991. P. 93—113; Medick H. (Hg.). Mikro–Historie. Neue Pfade in die Sozialgeschichte. Frankfurt a.M., 1994; Медик Х. Микроистория // THESIS. 1994. Т. 2. Вып. 4. С. 193 — 202.
[6] Буховец О.Г. Социальные конфликты и крестьянская ментальность в Российской империи начала ХХ века: новые материалы, методы, результаты. Москва, 1996. С. 48.
[7] Macfarlane A. History, Anthropology and the Study of Communities // Social History. 1977. № 5. P. 631–652.
[8] Phythian–Adams C. Re–thinking English Local History. Leichester, 1987.
[9] Другі з гэтых лістоў надрукаваны ў зборніку: Русь — Литва — Беларусь. Проблемы национального самосознания в историографии и культурологии. Москва, 1997. С. 201–203.
[10] Улашчык М. Была такая вёска: Гісторыка–этнаграфічны нарыс. Мінск, 1989.
[11] Похилевич Д. Л. Крестьяне Белоруссии и Литвы в XVI–XVIII вв. Львов, 1957; Улащик Н. Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии. Москва, 1965; Чепко В. В. Сельское хозяйство Белоруссии в первой половине XIX в. Минск, 1966; Козловский П. Г. Крестьяне Белоруссии во второй половине XVII–XVIII вв. (по материалам магнатских вотчин). Минск, 1969; Липинский Л.П. Развитие капитализма в сельском хозяйстве Белоруссии. Минск, 1971; Мелешко В. И. Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии (вторая половина XVII — XVIII вв.). Минск, 1975; Мелешко В. И. Классовая борьба в белорусской деревне во второй половине XVII — XVIII вв. Минск, 1982; Козловский П. Г. Землевладение и землепользование в Белоруссии в конце XVIII — первой половине XIX вв. Минск, 1982; Панютич В. П. Социально–экономическое развитие белорусской деревни в 1861—1900 гг. Минск, 1990; Лойка П. А. Прыватнаўласніцкія сяляне Беларусі. Эвалюцыя феадальнай рэнты ў другой палове XVI—XVIII ст. Мінск, 1991; Голубеў В. Ф. Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі XVI–XVIII стст. Мінск, 1992; Спиридонов М. Ф. Закрепощение крестьянства Беларуси (XV—XVI вв.) Минск, 1993; Панютич В. П. Наемный труд в сельском хозяйстве Беларуси 1861—1914 гг. Минск, 1996.
[12] Никифоровский Н. Я. Очерки простонародного житья–бытья в Витебской Белоруссии и описание предметов обиходности. Витебск, 1895; Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо–Западного края / Собр. П. В. Шейном. Т.3. С.–Петербург, 1902; Лебедева Н. И. Жилище и хозяйственные постройки Белорусской ССР. Москва, 1929; Молчанова Л. А. Материальная культура белорусов. Минск, 1968; гринблат М. Я. Белорусы. Очерки происхождения и этнической истории. Минск, 1968; Беларускае народнае жыллё. Мінск, 1973; Беларускае народнае адзенне. Мінск, 1975; Народная сельскагаспадарчая тэхніка беларусаў. Мінск, 1975; Трацевский В. В. Народное зодчество Белоруссии. Минск, 1976; Молчанова Л. А. Очерки материальной культуры белорусов XVI–XX вв. Минск, 1981; Титов В. С. Историко–этнографическое районирование материальной культуры белорусов XIX — начала ХХ в. Минск, 1983; Локотко А. И. Белорусское народное зодчество. Середина XIX — XX в. Минск, 1991; Цітоў В. С. Народная спадчына: Матэрыяльная культура ў лакальна–тыпалагічнай разнастайнасці. Мінск, 1994.
[13] Никифоровский Н. Я. Указ. соч.; Богданович А. Е. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. Этнографический очерк. Гродно, 1895; Довнар–Запольский М. В. Исследования и статьи. Т. 1. Киев, 1909.
[14] Никольский Н. М. Происхождение и история белорусской свадебной обрядности. Минск, 1956; Беларуская народная вусна–паэтычная творчасць. Мінск, 1967; Кацар М. С. Беларускі арнамент. Ткацтва. Вышыўка. Мінск, 1996.
[15] Хок С. Л.. От редактора. В кн.: Анри Л., Блюм А. Методика анализа в исторической демографии. Москва, 1997. С. 7–8.
[16] Рашин А. Г. Население России за 100 лет (1811—1913 гг.). Статистические очерки. Москва, 1956; Кобузан В. М. Народонаселение России в XVIII — первой половине XIX в. Москва, 1963; Вишневский А. Г. Брачность, рождаемость, смертность в России и СССР. Москва, 1977.
[17] Чаянов А. В. Крестьянское хозяйство. Избранные труды. Москва, 1989. С. 218—241 і інш.
[18] Аникиевич К. Т. Сенненский уезд Могилевской губернии. Могилев, 1907.
[19] Henry L. Manuel de démographie historique. Paris, 1967; Drake M. Historical Demography: Problems and Projects. London, 1974; Fleury M., Henry L. Nouveau manuel de dépouilement et d’exploitation de l’état civil ancien, 2 ed. Paris, 1976; Willigan D. J., Lynch K. Sources and Methods of Historical Demography. New York, 1982; Drake M. Population Studies from Parish Registers. London, 1982.
[20] Палли Х. К методике обработки демографических материалов Эстонии XIII—XVIII вв. (до ревизии душ 1781—1782 гг.) // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы. 1966 год. Таллин, 1971. С. 147—161; Палли Х. Методика использования метрик в историко–демографических исследованиях // История СССР. 1982. № 1.
[21] Wrigley E.A., Schofield R.S. The Population History of England, 1571–1871. Cambridge, 1981.
[22] Laselett P. and Wall R. (eds.). Household and Family in Past Time: Comparative Studies in the Size and Structure of the Domestic Group over the Last Three Centuries in England, France, Serbia, Japan, and Colonial North America, with Further Materials from Western Europe. Cambridge, 1972; Flandrin J.–L. Families in Former Times. Cambridge, 1976. P. 66—92; Wall R. (ed.), in collaboration with Robin J. and Laslett P. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983; Todorova M. Balkan Family Structure and the European Pattern: Demographic Developments in Ottoman Bulgaria. Washington, 1993. P. 115—158; Janssens A. Family and Social Change: The Household as a process in an industrializing community. Cambridge, 1993; Wall R. Historical Develpment of the Household in Europe. In.: Imhoff E. van, Kuijsten A., Hooimeijer P. and Weissen L. van (eds.). Household Demography and Household Modelling. New York and London, 1995. P. 19—52. На рускай мове пераклад адной з працаў П. Лэслета гл.: Ласлетт П. Семья и домохозяйство: исторический подход // Брачность, рождаемость, семья за три века. Москва, 1979.
[23] Hajnal J. European Marriage Patterns in Perspective. У: Glass D.V. and Everslay D.E.C. (eds). Population in History. Chicago, 1965. P. 101 — 143. На рускай мове гэты артыкул (са скажэннем прозвішча аўтара) гл.: Хаджнал Дж. Европейский тип брачности в перспективе // Брачность, рождаемость, семья за три века. Москва, 1979.
[24] Plekans A. Kinship in the Past: An Anthropology of European Family Life, 1500—1900. Oxford, 1984; Smith R.M. (ed.). Land, Kinship and Life–cycle. Cambridge, 1984; Boulton J. Neighbourhood and Society in the Seventeenth Century. Cambridge, 1987; Wellman B. and Berkowitz S.D. (eds.). Social Structures: A Network Approach. New York, 1988; Wetherell C., Plakans A. and Wellman B. Social Networks, Kinship, and Community in Eastern Europe // Journal of Interdisciplinary History. Vol. XXIV:4 (Spring 1994). P. 639–63.
[25] Smith J. E. The Computer Simulation of Kin Sets and Kin Counts. In: Boungaars J., Burch T. K. and Wacher K. W. (eds.). Family Demography: Methods and their Applications. Oxford, 1987. P. 249–66; Smith J.E. and Oeppen J. Estimating Numbers of Kin in Historical England Using Demographic Microsimulation. In: Reher D.S. and Schofield R. (eds.). Old and New Methods in Historical Demography. Oxford, 1993. P. 280–317; Post W., Poppel F van., Imnoff E van. and Kruse E. Reconstructing the Extended Kin–network in the Netherlands with Genealogical Data: Methods, Problems, and Results // Population Studies. Vol. 51. 1997. P. 263–78.
[26] Levi G. Das immaterielle Erbe. Eine baeuerlische Welt an der Schwelle zur Zmoderne. Berlin, 1968; Ginzburg C. Die Käse und die Würmer. Die Welt eines Müllers um 1600. Frankfurt a.M., 1979 (2 Aufl. Berlin, 1990); Knodel J. E. Demographic Behavior in the past. A Study of Fourteen German Village populations in the Eighteenth and Nineteenth Centuries. Cambridge, 1988; Medick H. Leben und Überleben in Laichingen vom 17. bis 19. Jahrhundert. Untersuchungen zur Social–, Kultur– und Wirtschaftsgeschichte in den Oerspektiven einer lokalen Gesellschaft Altwürtemberg. Göttingen, 1994;
[27] Cerutti S. La ville et ses métiers. Naîssance d’un langage corporatif (Turin 17–e et 18–e siécles). Paris, 1990.
[28] Phythian–Adams C. Desolation of a City: Coventry and the Urban Crisis of the Late Middle Ages. Cambridge, 1979; Sabean D. Property, Production and Family in Neckarhausen 1700 to 1870. Cambridge, 1990; Reay B. Microhistories: Demogaphy, Society and Culture in Rural England, 1800—1930. Cambridge, 1996.
[29] P.Czap. The Perennial Multiple Family Household, Mishino, Russia 1782 — 1858 // Journal of Family History, 1982, 7: 5–26.

Наверх

Рэджынальд Р. Бэтс. Канстытуцыйны працэс і палітычная думка ўва Усходняй Еўропе*

19 снежня, 1999 |

Tags: Гісторыя славянскіх краін, Паліталогія, Пераклады, Рэч Паспалітая, Цэнтральная Еўропа
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Англійскі гісторык права Рэджынальд Робэрт Бэтс (Reginald Robert Betts) (1903—1961) нарадзіўся ў Норыджы ў Вялікай Брытаніі. Пасля сканчэння студыяў у Оксфардзе выкладаў у alma mater, пазней ва універсітэтах Ліверпуля і Белфаста. У 1934 г. стаў прафесарам Саўтгэмптанскага універсітэта. Як медыявіст, Бэтс спецыялізаваўся ў сярэднявечнай гісторыі Чэхіі, але пазней зацікавіўся і сучаснай гісторыяй навастворанай Чэхаславацкай дзяржавы, зрабіўшыся адным з лепшых экспертаў у чэхаславацкіх справах. Гэта прычынілася да яго супрацоўніцтва з Бі Бі Сі пад час другой сусветнай вайны ў якасці рэдактара чэхаславацкай, а пазней цэлай еўрапейскай службы. З 1946 г. да канца жыцця Бэтс узначальваў кафедру цэнтральнаеўрапейскай гісторыі імя Масарыка ў Школе Славянскіх і Усходнееўрапейскіх Даследаванняў (Лонданскі універсітэт).

Прапанаваны тут тэкст быў упершыню надрукаваны ў 1958 г. як раздзел 2 томa (Рэфармацыя: 1520–1559) шматтомавага брытанскага універсітэцкага падручніка па гісторыі Новага Часу, што пазней некалькі разоў перавыдаваўся стэрэатыпна. Тэкст друкуецца з ласкавага дазволу выдавецтва Cambridge University Press.

Артыкул Бэтса, які фармальна ахоплівае перыяд 1520–1559 г., дае, аднак, досыць шырокую і ў часе, і ў прасторы панараму фармавання тых асаблівасцяў грамадска–палітычнай думкі і дзяржаўнага ладу, якія адрознівалі Цэнтральную Еўропу ад Заходняй. У той час, калі на Захадзе поўным ходам ішло ўмацаванне абсалютных манархій, у якіх воля суверэна не была абмежаваная нічым, і ідэя “прагрэсу” для панавальных ідэалагічных плыняў была тоеснай з імкненнем ліквідаваць “феадальную анархію” на карысць усеахопнай цэнтральнай улады, менавіта ў цэнтры кантынента ў поўны голас прагучала думка пра неадчужальныя правы асобы і вяршынства Закона. У гэтым святле зусім незразумелым выглядае тэзіс Бэтса пра “адставанне” Цэнтральнай Еўропы ад Заходняй у сваім гістарычным развіцці: у ХХ ст. ужо Захад рээкспартуе радыкальны варыянт гэтай ідэалогіі ў Цэнтральную і Усходнюю Еўропу, выстаўляючы адзнакі паасобным краінам і дзяржаўным дзеячам за хуткасць, з якой яны пазычаюць заходнія канцэпцыі. Здаецца, што з заходняга пункту гледжання кожнае несупадзенне з рытмам гістарычных зменаў на Захадзе, які Фернан Брадэль назваў бы “сусветным часам” (le temps du monde), а гісторык–марксіст, магчыма, “генеральнай лініяй” гістарычнага развіцця, кожнае несупадзенне ёсць адставаннем.

Дзеля справядлівасці трэба адзначыць, што канцэпцыя дзяржавы, блізкая да той, якая панавала ў Цэнтральнай Еўропе XVI ст., упершыню склалася ў XV ст. у Бургундыі, якая ўяўляла з сябе федэрацыю самастойных дзяржаваў, падначаленых бургундскім герцагам, што дэлегаваў значную частку ўласных паўнамоцтваў сваім прадстаўнікам на падначаленых тэрыторыях і адпаведным мясцовым станавым асамблеям. Кіраванне такой „шматковай“ дзяржавай патрабавала значна больш дакладнага і кампетэнтнага адміністравання, чым прымітыўны гвалт, і прымушала бургундскіх суверэнаў лічыцца з інтарэсамі падуладных тэрыторый, а нават і індывідаў. “Сусветны час”, аднак, не быў вельмі літасцівы да Бургундыі, але выпрацаваную тут мадэль дзяржавы ўдалося скасаваць не адразу і не цалкам. Магчыма, менавіта ў гэтай упартай барацьбе за цэнтралізацыю і абсалютызацыю ўлады, нібыта тоесную “прагрэсу”, Габсбургі, якія перанялі ўладу над Бургундыяй, набылі досвед, які вельмі прыдаўся ім потым у Вугоршчыне і Чэхіі, як гэта бачна з артыкула Бэтса.

Для беларускай гістарыяграфіі гэты артыкул актуальны і больш чым праз сорак гадоў пасля яго напісання. Надта ж бракуе нашай навуцы такіх параўнальных аглядаў, якія б асвятлялі айчынную гісторыю (у дадзеным выпадку гісторыю дзяржавы і права) у шырокім кантэксце таго гістарычна–культурнага рэгіёна, ад якого мы былі гвалтоўна адарваныя два стагоддзі таму. Такі падыход дазваляе лепш зразумець і месца ВКЛ у сістэме дзяржаваў тагачаснай Цэнтральнай Еўропы, і суадносіны нашай прававой сістэмы з роднаснымі прававымі сістэмамі гэтых дзяржаваў, вылучыць у ёй агульнае і асаблівае. Літоўскі Статут 1588 г. храналагічна застаўся па–за рамкамі даследавання Бэтса, але ці не маем мы права сцвярджаць, што ў пэўным сэнсе менавіта ў гэтым юрыдычным акце, які ўвабраў у сябе і дасягненні суседзяў, і досвед зацятай ідэалагічнай і палітычнай барацьбы пад час Рэфармацыі і Контррэфармацыі, эвалюцыя грамадска–палітычнай думкі ўсяго рэгіёнa дасягнула сваёй вяршыні? У кожным разе, роднасць Статута з Tripartitum Іштвана Вэрбёцы і трактатам Віктарына Карнэля “Пра законы Чэскае Зямлі” дагэтуль ніяк у нас не аналізавалася.

* Пераклад паводле выдання: The New Cambridge Modern History. Volume: The Reformation 1520-59. Edited by G.R.Elton. Cambridge University Press, 1990, 526-539.

Тры каралеўствы — Польшча, Чэхія і Вугоршчына — былі ў ліку найбуйнейшых у Еўропе XVI ст. Разам узятыя, яны запаўнялі абсяг паміж Нямеччынай, Балтыкай, Расіяй і Балканамі, або, у тэрмінах фізічнай геаграфіі, паміж басейнамі Одры, Віслы і сярэдняга Дунаю. Пасярэдняе становішча займалі яны і з гледзішча палітычнага развіцця: адстаючы ад заходнееўрапейскіх краін, яны стаялі паперадзе Расіі і Турэччыны. Якраз гэтае пасярэдняе становішча і абумоўлівае іх гістарычную цікавасць: баланс улады паміж землеўладальнікамі і манархіяй цягам усяго стагоддзя заставаўся настолькі роўным, што іх адносіны — ці гэта канфлікт, ці супрацоўніцтва — набываюць адмысловае значэнне і кідаюць святло на больш вырашальныя канфлікты, якія тачыліся тым часам у далейшых частках Еўропы.

Узыход Жыгімонта I “Старога” з дынастыі Ягайлавічаў на польскі трон у 1506 г., а Фердынанда I Габсбурга, брата імператара Карла V і ўжо на той час гаспадара комплексу спадчынных аўстрыйскіх земляў, на троны Чэхіі і Вугоршчыны ў 1526, можна лічыць вяхой, што пазначыла пачатак канфлікту, бо абодва яны сталіся спадкаемцамі “каралёў–гультаёў” (fainéant), пад чыім панаваннем землеўладальнікі фактычна распараджаліся ўсім па–свойму. Каралеўствы, над якімі абодва яны запанавалі, заставаліся сярэднявечнымі паводле рыхласці палітычнае структуры. Жыгімонтава спадчына нават паводле назову была не каралеўствам, а “Рэччу Паспалітаю”, то бок рэспублікай; поўтузіна княстваў, на якія ў XII ст. распалася Польскае каралеўства, яшчэ не ўсе трапілі пад непасрэднае кіраванне караля: Мазавецкае княства заставалася няўключаным у склад каралеўства да 1526 г., калі яго апошні князь памёр, не пакінуўшы нашчадкаў. Усходняя Прусія не цалкам падпарадкоўвалася польскаму каралю да 1525 г., і нават потым яе князь з дынастыі Гогенцолернаў, Альбрэхт, як васал Польшчы валодаў амаль такім сама суверэнітэтам, як раней, у сваю бытнасць вялікім магістрам Тэўтонскага ордэна. Нарэшце, больш як палова тэрыторыі, над якой панаваў Жыгімонт — Вялікае Княства Літоўскае, — да Люблінскай Уніі 1569 г. не мела з Польскім каралеўствам ніякай арганічнай повязі, апрача супольнага суверэна.

Тэрыторыі, атрыманыя Фердынандам па абранні яго каралём Чэхіі ў 1526 г., былі яшчэ больш раз’яднаныя. У тэхнічным сэнсе яны складаліся з “Земляў Кароны св. Венцэслава”, куды ўваходзілі чэшскія землі Багемскага каралеўства і Мараўскага маркграфства, каля тузіна княстваў польска–нямецкай Сілезіі, два асобныя вендска–нямецкія княствы Верхніх і Ніжніх Лужыцаў і разнастайныя астраўкі неасіміляваных княстваў і ўладанняў накшталт Хэбу (Эгеру), Кладска (Гляц), Локет (Эльбоген) і Опава (Троппаў). Вугорская дзяржава Фердынанда была з усіх трох найменш з’яднанай, бо “Землі Кароны св. Стэфана” складаліся з двух паасобных каралеўстваў: каралеўства Вугорскага і каралеўства Харвацкага. У межах Вугоршчыны знаходзілася неасіміляванае княства Трансільванія, якое само складалася з трох часткова аўтаномных “нацыяў” — мадзьярскай, нямецкай і сэкейскай. Харватыя ж падзялялася на тры часткі: Далмацыю, цэнтральную Харватыю і Славонію.

Аднароднасць гэтай частцы Еўропы XVI ст. надае вялікая эканамічная зверхнасць, якой валодалі і карысталіся тамтэйшыя землеўладальнікі; незалежна ад памераў сваіх маёнткаў гэта была шляхта, una et eadem nobilitas (той самы шляхецкі род), як казалі ў Вугоршчыне. Гэты клас — у Польшчы szlachta (шляхта), у Чэхіі slechta (шлехта), у Вугоршчыне köznemesseg (кёзнэмэсэг), — не звязаны ні правілам, ні звычаем першародства, які ўсведамляў сваю моц, пільнуючы свае выгоды і прывілеі ды валодаючы фактычна манапольнай эканамічнай уладай, займеў у Цэнтральнай Еўропе панавальнае становішча. Землеўласнікам, Кароне, царкве і местам належаў кожны акр зямлі, і з цягам стагоддзя доля свецкіх землеўласнікаў няспынна ўзрастала: каронныя землі яны атрымлівалі ў заклад, царкоўныя — праз канфіскацыю, а гарадскія — праз гвалт і штрафныя санкцыі. Феадальныя юрысты, такія, як Вэрбёцы, маглі прыраўноўваць “нацыю” да “Кароны і землеўласнікаў”, не адчуваючы патрэбы ў аргументацыі ці абгрунтаванні гэтае тэзы. Палітычная ўлада шляхты грунтавалася на мясцовых або краёвых асамблеях. У Польшчы яны зваліся соймікамі (sejmiki), і ў кожным ваяводстве звычайна было па сойміку, агулам 37 у Польшчы і тузін у Літве. Яны складаліся выключна з землеўладальнікаў. Соймікі не былі сталымі органамі мясцовай адміністрацыі і юстыцыі, — гэтую ўладу ў Польшчы ажыццяўлялі мясцовыя каронныя чыноўнікі. Функцыя соймікаў была перадусім парламенцкая. Ім адрасаваліся каралеўскія “лісты соймавыя” — загады аб выбарах у правінцыйны ці нацыянальны парламент; “перадсоймавыя” соймікі ў адказ абіралі сваіх платных прадстаўнікоў у ніжнюю палату і давалі ім наказы ў асноўных пунктах парадку дня, які рассылаўся разам з загадам склікання сойміку. Дэлегаты соймікаў збіраліся потым на правінцыйныя асамблеі, якіх налічвалася шэсць, дзе яны ўзгаднялі палітыку, якую правінцыя мела праводзіць у парламенце. Пасля роспуску парламенту дэлегаты давалі “ведомость достаточную” пра ход працы Сойму перад мясцовым “справаздачным” рэляцыйным соймікам, які рабіў захады па выкананні прынятых законаў, даваў згоду на падаткі, вышэйшыя за стаўку, узгодненую папярэдне на перадсоймавым сойміку, і прызначаў чыноўнікаў для збору падаткаў у ваяводстве.

Мясцовыя асамблеі (sjezdy krajské) у чэшскіх землях нагадвалі польскія, але валодалі меншай уладай. Магутныя мясцовыя рады (landfridy), якія падчас анархічнага міжкаралеўя 1439–58 г. здабылі шырокія заканадаўчыя, адміністрацыйныя, судовыя і фінансавыя паўнамоцтвы, з таго часу аслабелі дзякуючы цэнтралізатарскай палітыцы караля Іржы з Падэбрад і алігархаў ягелонскага перыяду, і напачатку Фердынандавага панавання яны збіраліся толькі каб абраць членаў парламенту і некаторых мясцовых чыноўнікаў і забяспечыць выкананне статутаў. Фэрдынанд аслабіў іх яшчэ больш, забараніўшы “з’ездам” пад пагрозай смерці збірацца без каралеўскага паклікання. Вельмі адрознымі былі становішча і моц камітатаў (megyek) у Вугоршчыне, бо Фэрдынанду ў грамадзянскай вайне з сваім супернікам Янам Запольяі (Zapolyai) і яго спадкаемцамі, а таксама з іх турэцкімі саюзнікамі і сузерэнамі так пільна патрабавалася здабыць падтрымку шляхты, што ён не смеў кранаць яе прывілеяў у мясцовым самакіраванні. Сапраўды, выжыванне вугорскіх камітатаў было, мабыць, найлепшай гарантыяй адносна аўтаномнага існавання Габсбургскай Вугоршчыны аж да „ураўнання“ ў 1867 г. Суд камітату быў не прынагоднай асамблеяй, а сталым камітэтам, які абіраўся зборам (megyegyülés) шляхты з кожнага камітату і выконваў судовыя, адміністрацыйныя, эканамічныя і фінансавыя функцыі; асамблея камітату не толькі мела тыя ж выбарчыя функцыі, што і польскі соймік, але таксама была ў мясцовым маштабе чынным заканадаўчым органам.

Найвышэйшым органам нацыяў цэнтральнай Еўропы ў XVI ст. быў парламент, або Сойм, дзе ад часу да часу збіраліся станы (Stany, Stavy, Rendek) кожнага каралеўства, княства, правінцыі або краю, каб супольна, зазвычай разам з валадаром, здзяйсняць функцыі суверэна. Шматлікасць гэтых парламентаў у трох цэнтральнаэўрапейскіх каралеўствах — знак іх важнасці і разам з тым прыкмета слабасці. У Польшчы былі “сойм вальны” ўсяго каралеўства, правінцыйныя парламенты Вялікай Польшчы, Малой Польшчы, Куяваў, Каралеўскай (Заходняй) Прусіі, Княскай (Усходняй) Прусіі пасля яе далучэння ў 1525 г., і Мазовіі, якая была аўтаномным удзелам, пакуль у 1526 г. не вымерла яе малодшая княская дынастыя. Літва мела ўласны парламент, пакуль ён паводле Люблінскай уніі 1569 г. не зліўся з польскім. У “Землях Кароны св. Венцэслава” парламент (sněm) Чэшскага каралеўства меў пэўныя суверэнныя правы над усёй краінаю, але багата ўлады было пакінута парламентам або Соймам Маравіі, Верхняй і Ніжняй Сілезіі і Верхніх і Ніжніх Лужыцаў. Былі таксама аўтаномныя ўладанні — Хэб (Cheb), Локет (Loket), Опава (Opava) і Кладска (Kladsko). Пры нагодзе — дзеля каранацыі, або каб даць рады крызісу грамадскага парадку (1511, 1518) або, найчасцей, каб выдзеліць субсідыі на турэцкую вайну (11 разоў паміж 1530 і 1595 г.) — склікаўся агульны парламент з дэлегатаў усіх парламентаў Чэшскае Кароны. Але Станы да такіх агульных асамблеяў ставіліся з падазрэннем, як да прылады каралеўскага вымагальніцтва, і ператварыць іх у сталы інструмент суверэнітэту для ўсяго чэскага комплексу дзяржаваў ніхто не спрабаваў. У “Землях Кароны Св. Стэфана” таксама існавала шматлікасць парламентаў. Станы каралеўства Вугорскага падчас грамадзянскай вайны падзяліліся надвое: прыхільнікі Фердынанда збіраліся звычайна ў Пожані (Pozsony — Прэшбург, Браціслава), а прыхільнікі Яна Запольяі ў Будапэшце; Трансільванскае княства мела ўласны парламент, які большую частку стагоддзя быў суверэнным органам, незалежным ад Вугорскіх караля і парламенту; каралеўства Харвацкае, пакуль яго не акупавалі туркі, мела тры парламенты — у Загрэбе, Далмацыі і Славоніі. Фердынанда звычайна прынята ўяўляць ворагам парламенцкага ўрадавання, але цікава, што менавіта ён зрабіў спробу стварыць вярхоўны парламент для ўсіх сваіх уладанняў. На такі агульны, федэральны парламент ён у 1528 г. сабраў у Брно ўсе станы, спрабуючы зрабіць аўстрыйскую валюту універсальнай для ўсіх сваіх уладанняў; падобныя ж кангрэсы Станаў, каб выдзеліць грошы на турэцкую вайну, склікаліся ў Лінцы ў 1530 і 1541 г. Паколькі чэхі адмовіліся прысутнічаць на любых асамблеях па–за межамі сваёй краіны, Фердынанд паспрабаваў сабраць парламенты на агульны кангрэс у Кутнай Горы (Kutna Hora, Kuttenberg) або ў Празе ў 1534 і 1541 г., але вугорцы туды то не з’яўляліся, то адмовілі ў асігнаваннях. Нагоду стварыць Генеральныя станы для Габсбургскіх земляў змарнаваў заўзяты партыкулярызм саміх нацыянальных станаў.

У складзе парламентаў Цэнтральнай Еўропы ў XVI ст. панавалі землеўладальнікі. Паводле задумы гэта былі сустрэчы станаў, але адзіным станам, прысутнасць якога была абавязковаю, каб скласці парламент, быў шляхецкі. Кароль, калі ён прысутнічаў асабіста або праз свайго заступніка, быў адным з станаў парламенту; але ў выпадку, калі карона рабілася вакантнаю, а непасрэднага нашчадка па мячы не было ці ён быў непаўналетні, парламент збіраўся без каралеўскага загаду, каб здзейсніць суверэнны акт выбараў. У кожным парламенце шляхта была найбуйнейшым і наймагутнейшым элементам, але звычайна яна не выступала як з’яднаная сіла: адрознасць інтарэсаў багацейшых магнатаў і драбнейшае шляхты адбівалася ў існаванні дзвюх палатаў (curiae). Польскі парламент (сойм, поль. Sejm) складаўся з верхняй палаты (Сенату) і палаты прадстаўнікоў (izba poselska). У Сенат уваходзілі каталіцкія арцыбіскупы і біскупы, правінцыйныя ваяводы, кашталяны, маршалкі каронны і дворны, канцлер, віцэ–канцлер і падскарбі. Да 1529 г. у ім было 87 членаў; з 1529 да 1569 г., як вынік ліквідацыі мазавецкага ўдзелу, — 94, а пасля уніі з Літвою — 140. Польскі сенат фармальна быў корпусам цэнтральных і мясцовых каронных чыноўнікаў і намінаваных каралём пралатаў, але паколькі гэтыя чыноўнікі і пралаты ўсе, апрача нешматлікіх novi homines і каралеўскіх фаварытаў, паходзілі з магнацкіх сем’яў, гэтая палата прадстаўляла і ажыццяўляла алігархічную палітыку буйных землеўладальнікаў. Галасаванне ў Сенаце адбывалася viritim і, праўдападобна, большасцю галасоў. Ніжняя палата парламенту Рэчы Паспалітай, за выключэннем прадстаўнікоў Кракава і, пасля 1569 г., Вільні, была аднароднай асамблеяй шляхты. Кожны дарослы мужчына шляхетнага роду меў права браць удзел у пасяджэннях і галасаванні, але бальшыню з іх выдаткі часу і грошай не дапускалі да заканадаўчае дзейнасці. Напачатку стагоддзя Сенат прызначаў палову членаў ніжняе палаты, але ад 1520 г. сярэдняя шляхта пачала змагацца з гэтай практыкай, і пасля 1540 тая, як відаць, спынілася. Статут 1520 г. увёў звычай выбіраць членаў палаты на сойміках, а кароль браў на сябе аплату выдаткаў сама больш 6 дэпутатаў ад кожнае выбарчае акругі. Насуперак намаганням Жыгімонта II захаваць нешматлікасць дэпутатаў іх колькасць вырасла з 45 у 1504 да 93 у 1553, 110 у 1569 і 158 у 1570 г. Абраныя члены павінны былі прысутнічаць на пасяджэннях. Ёсць сведчанні, што важныя канстытуцыйныя законы, такія як законы 1548, 1554, 1563 і 1565 г., прымаліся бальшынёй галасоў. Але ў менш паважных справах існавала фатальная тэндэнцыя — жаданне забяспечыць аднагалоснасць, або прынамсі галасаванне nemine contradicente (“калі ніхто не пярэчыць”). Правіла liberum veto яшчэ не было, хоць паасобны соймік мог адмовіцца і часам адмаўляўся прыняць пэўны статут як непрыдатны для свайго рэгіёна.

Багемскі парламент (sněm) быў трохпалатны. Верхняя палата была выразна Палатай лордаў (curia dominorum або magnatum); яе членам быў кожны pan (“лорд”), якога прызнала за такога сама палата і чый шляхецкі род налічваў прынамсі 4 пакаленні; таму гэта была не палата каралеўскіх міністраў і мясцовых ваяводаў, як польскі Сенат, а кааптацыйная асамблея найбагацейшых землеўладальнікаў. Прадстаўнікоў клеру ў ёй не было, бо чэшскі епіскапат знік у бурах гусіцкіх войнаў і вярнуў сабе месца ў заканадаўчым органе толькі пасля 1620 г. Другую курыю чэшскага снэму складала шляхта (vladykové), або, як яны тады пачыналі звацца, рыцары (rytíři). Кожны шляхціч, які меў герб і быў упісаны ў “зямельныя кнігі” як гаспадар маёнтка, валодаў правам голасу і месцам у сойме. Такіх шляхоцкіх сем’яў было каля 1500. Але член снэму мусіў сам сябе забяспечваць; таму, як у Польшчы, на пасяджэннях прысутнічалі толькі багацейшыя і паважнейшыя. Бяднейшая шляхта абірала на сваіх акружных асамблеях ад 2 да 6 прадстаўнікоў, якія ўтрымліваліся падчас пасяджэнняў парламенту каралеўскім коштам, але правам прысутнічаць валодаў кожны шляхціч. Пасля 1526 г. Фердынанд даволі ўдала паспрабаваў перашкодзіць абранню шляхты ў парламент, так што другая палата ператварылася фактычна ў манаполію багацейшае шляхты з сярэдняй арыстакратыі. Яна налічвала звычайна ад 100 да 200 членаў, і гэтая лічба ніколі не перавышала 300. Трэцім станам чэшскага парламенту былі месцічы. Гэты выключны феномен сведчыць пра вялікую моц і багацце гарадоў у землях Чэшскай кароны. У гусіцкі перыяд яны забяспечылі і замацавалі свой удзел у снэме, і, хоць панам удалося выключыць іх паміж 1485 і 1508 г., у наступныя гады яны зноў дамагліся доступу ў снэм. Іхнае моцы хапіла нават на тое, каб перажыць карныя захады Фердынанда I, які стараўся пакараць іхны бок у паўстанні 1547 г., звёўшы статус іхных прадстаўнікоў проста да кансультацыйнай рады каралеўскае каморы; аднак яшчэ да ягонае смерці ў 1564 г. гарадскі стан вярнуў сабе сваё ранейшае становішча інтэгральнае часткі парламенту. 30 каралеўскіх і 6 “пасажных” местаў пасылалі дэпутатаў у чэшскі парламент, а яшчэ 6 каралеўскіх — у парламент Маравіі[1]. Гарадскіх дэпутатаў парламенту прызначалі і аплочвалі гарадскія рады; меншыя месты часам згаджаліся на тое, каб іх інтарэсы прадстаўлялі буйнейшыя суседзі. Тры палаты чэшскага парламенту справаваліся з 1440 г. паасобку, і ў кожнай рашэнне прымалася бальшынёй галасоў. На пленарным пасяджэнні (plenum) трох палат, якое канчаткова ўхваляла прынятыя пастановы, кожная палата мела адзін голас, і, каб быць эфектыўным, гэты голас мусіў быць аднадушным.

Вугорскі парламент (Országgyülés) меў найчысцейшы арыстакратычны склад ва ўсёй Цэнтральнай Еўропе. Ён складаўся з дзвюх палатаў (tabulae). Верхняя палата была малой асамблеяй, складзенай з першых асобаў буйных родаў, якіх было прынята запрашаць у парламент асабіста, а таксама двух арцыбіскупаў, біскупаў і некалькіх лідэраў большых рэлігійных канфесій. Паколькі бальшыню буйнейшых дзяржаўных пасадаў займалі пралаты або магнаты, верхняя вугорская палата мела ў значнай меры такі сама алігархічны характар і схільнасці, што і польскі Сенат. Ніжняя палата (tabula inferior) мела неакрэслены склад. Напачатку XVI ст. шляхту запрашалі ў яе viritim (пагалоўна), але паступова пачала пераважаць практыка абрання прадстаўнікоў ад кожнае акругі. У 1552 г. кароль абвясціў, што ён не жадае абцяжарваць шляхту клопатам і выдаткамі прысутнасці ў парламенце і прапануе ім пасылаць сваіх дэлегатаў. Але яшчэ ў 1572 г. некаторых прадстаўнікоў шляхты запрашалі асабіста, праўда, гэта быў ужо апошні такі выпадак. Вугорскія месты выконвалі ў парламенце нязначную ролю: былі прадстаўленыя восем “вольных” местаў і два “горады–капальні” (bányavárosok) Верхняй Вугоршчыны, аднак іх дэлегаты, калі ўвогуле прыбывалі, не складалі асобнай палаты, але губляліся сярод шляхты, якая напаўняла гэтую tabula inferior.

Хоць станы каралеўстваў Польшчы, Багеміі і Вугоршчыны былі органамі землеўладальнае шляхты, у шмат якіх дачыненнях інтарэсы караля і парламента супадалі. У Вугоршчыне заўсёдная турэцкая пагроза закранала Фердынанда I гэтаксама, як і вугорскі народ; яму былі патрэбныя падаткі з местаў і належных феадалам сялянаў, а панам — габсбургскія войскі для абароны сваіх маёнткаў ад нападаў Сулеймана і ягоных пашаў. Фердынанд не важыўся кранаць вольнасці вугорскае шляхты яшчэ і таму, што баяўся, каб яна не перакінулася ў спаборны лагер у Трансільванію. З гэтай прычыны канстытуцыйная гісторыя Вугоршчыны XVI ст. мела шмат агульнага з гісторыяй Цюдораўскай Англіі; так, у абедзьвюх краінах быў перыяд узаемна карыснага, але што далей то болей складанага супрацоўніцтва паміж Каронай і парламентам; аднак трэба зацеміць два істотныя адрозненні. У Вугоршчыне мясцовае ўрадаванне было ў руках арыстакратычных камітатных (акружных) асамблеяў, а не намінатаў Кароны, адказных перад Тайнаю радай, — і Карона заставалася выбарнаю. Фердынанд разумеў, што ў ягоным становішчы былі два слабыя месцы. Як бы яму ні хацелася паслабіць уладу паноў на парламенцкім і камітатным узроўнях, іх падтрымка была яму настолькі неабходнаю, што ён сама больш мог толькі падпарадкаваць нацыянальную цэнтральную адміністрацыю ўладзе сваіх манархічных інструментаў у Вене. У гэтай абмежаванай дзялянцы ён меў вялікія поспехі. Вугорскай каралеўскай радзе (concilium regis) стала няма чаго рабіць, і тытул каралеўскага радцы зрабіўся чыста ганаровым. Так званую camera regis ён рэарганізаваў у 1528 г. паводле аўстрыйскага і чэшскага ўзору; яна прыпыніла дзейнасць падчас турэцкага крызісу ў 1528–1531 г., адале аднавілася пад назовам camerae administratio, але толькі дзеля кіравання бюджэтам. Гэты бюджэт выдзяляла ёй венская Hofkammer, якой яна паводле эдыктаў 1548 і 1561 г. пачала цалкам падпарадкоўвацца ва ўсіх справах, апрача некаторых пытанняў мытнай і гандлёвай адміністрацыі. Яшчэ больш дзейсным захадам у справе падпарадкавання вугорскага ўрада Вене стала скасаванне ў Вугоршчыне пасады ваяводы (palatine, nádor) паміж 1532 і 1554 г. У 1554 г. Фердынанд дазволіў парламенту абраць на ваяводу здатнага і вернага Тамаша Надашдзя (Tamás Nádasdy), але па ягонай смерці ў 1562 г. Фердынанд не пажадаў, каб яму быў пераемнік. Ваявода як “locum tenens regis et generalis capitaneus” (“заступнік караля і галоўны староста”), галоўны суддзя, старшыня рады і “афіцыйны пасярэднік паміж шляхтаю валадарства і імператарам”, сапраўды быў занадта незалежны ад знадворнага кантролю, як на Фердынандавыя мэты. Таму для большае часткі сваёй імперыі ён прызначаў не ваяводу, а намесніка (helytartó), які паводле свае пасады не меў ніякае ўлады над вайсковымі сіламі Фердынанда ў Вугоршчыне. Два ягоныя намеснікі, Элек Турзо (Elek Thurzo) і арцыбіскуп Пал Вардай (Pál Várdai), мелі намесніцкую раду, якая была пад час гэтага панавання галоўным інструментам захавання вугорскай дзяржаўнасці і незалежнасці яе правасуддзя.

Зрабіўшыся каралём Вугоршчыны і Чэхіі, Фердынанд ператварыў цэнтральныя венскія дзяржаўныя ўстановы ў органы, якія вызначалі і прадпісвалі палітыку для ўсяго ягонага гаспадарства. Персанал гэтых цэнтральных дэпартаментаў складаўся выключна з немцаў, Фердынандавых міністраў і чыноўнікаў, хоць у некаторых з іх і былі сакратары або камітэты па вугорскіх і чэшскіх справах. Гэта былі Дворская канцылярыя (Hofkanzlei), Дворская палата (Hofkammer), якія давалі інструкцыі мясцовым палатам у фінансавых справах, Дворская рада (Hofrat) і ўсемагутная Тайная рада (Geheimrat); апошнюю складалі 4–5 немцаў, якія давалі каралю парады ў замежнай палітыцы і ягоных асабістых і сямейных справах і ўкладалі парадак дня Чэшскага, Вугорскага і іншых парламентаў.

Яшчэ адзін вялікі клопат для Фердынанда палягаў у выбарным характары ягонае манархіі. У 1526 г. Мараўскія станы прызналі за законнага спадкаемцу яго жонку Ганну, сястру караля Людвіка, якая перадала свае правы Фердынанду; а Сілезскія станы прынялі Фердынанда як “спадчыннага і абранага караля”. Але чэшскі парламент проста выбраў яго з шэрагу кандыдатаў і настойваў, каб ён апублікаваў revers, у якім бы абвясціў, што станы абралі яго свабодным чынам, што яго наступнік не стане каралём, пакуль не будзе каранаваны, і што любы яго замежны наступнік павінен прыняць прысягу на мяжы, перш чым уедзе ў каралеўства. У сваёй каранацыйнай прысязе Фердынанд мусіў дэклараваць, што захавае чэшскія станы ў іхных “парадку, правох і прывілеях” і не будзе нікому саступаць земляў Кароны. У Вугоршчыне ў 1526 г. Фердынанд знаходзіўся напачатку ў яшчэ далікатнейшым становішчы. Запольяі быў ужо абраны бальшынёю паноў, і таму, каб увогуле замацаваць сваё становішча, Фердынанд на элекцыйным сойме ў Прэшбургу мусіў пагадзіцца, што будзе захоўваць законы і звычаі каралеўства, не ўвядзе іншаземцаў у сваю вугорскую раду і не стане надаваць ім маёнткаў. Пасля абрання Фердынанд абвясціў, як раней у Чэхіі, што свой трон ён атрымаў праз сапраўдныя і добраахвотныя выбары. Але да ўмацавання Габсбургаў на вугорскім і чэшскім пасадзе Фердынанд спрычыніўся якраз тым, што яму ўдалося сцерці з актаў свайго панавання гэтую прыкрую старонку. У 1539 г. ён зрабіў у гэтым кірунку першую спробу, запатрабаваўшы ад вугорскага парламенту прызнаць, што ён заняў пасад правам спадчыны; на гэта парламент не пагадзіўся, але ў статуце 1547 г. вугорскія станы дайшлі да таго, што абвясцілі: гэтым яны “аддаюцца панаванню і ўладзе не толькі Яго Вялікасці, але і ягоных спадкаемцаў навекі”. Пры канцы свайго жыцця Фердынанд папрасіў каранаваць Максіміліяна без выбараў; станы завагаліся, але настойваць не сталі, і ў 1563 г. парламент дазволіў Максіміліяну каранавацца такім парадкам пры жыцці ягонага бацькі. Кароль не выканаў нават адзінай умовы, выстаўленай парламентам — выбарнасці ваяводы.

Намаганні зрабіць сваю чэшскую карону спадчыннай яшчэ ясней сведчаць пра ўпарты апартунізм Фердынанда. У наступным годзе па ягоным выбранні прадажныя і тупаватыя чэшскія магнаты прымусілі снэм абвясціць, што дарослы спадкаемца караля можа каранавацца пры жыцці свайго бацькі пры ўмове, што прысягне захоўваць “вольнасць краіны”. У 1541 г. адбыўся няшчасны выпадак, з якога Фердынанд паспяшаў скарыстаць: чэшскія земскія кнігі, дзе былі занатаваныя ўсе ўрачыстыя дзяржаўныя акты, загінулі ў агні[*], і Фердынанд падбаў, каб revers 1526 г., у якім ён прызнаваў сябе ўсяго толькі выбарным каралём, пры ўкладанні новых кніг на замену старых быў прапушчаны. У 1545 г. Фердынанд зрабіў спробу пазітыўнага захаду, накідаўшы revers, у якім цвердзілася, што “Станы Чэхіі прызналі і прынялі каралеву Ганну як спадкаемцу па яе браце Людвіку, а тады абралі і прынялі Фердынанда з свае свабоднае і добрае волі”. Станам хапіла розуму, каб не дазволіць запісаць у земскія кнігі такую небяспечную дэкларацыю. Лепшую нагоду прынесла няўдалае паўстанне 1547 г. — найважнейшы крызіс у чэшскай канстытуцыйнай гісторыі аж да 1618 г. У 1546 г. канфлікт, які доўга наспяваў у Нямеччыне, выбухнуў Шмалькальдэнскай вайной. Фердынанд спрабаваў дамагчыся ад чэшскага парламенту людзей і грошай для вайны з нямецкімі князямі–пратэстантамі; аднак чэшскія паны з надзвычайным, але няўчасным імпэтам вырашылі падтрымаць Яна Фрыдэрыка Саксонскага. Ледзьве пачалі яны брацца за зброю дзеля гэтай здрадніцкай мэты, як той пацярпеў паразу і трапіў пад Мюльбэргам у палон, што аддало ўсе чэшскія вольнасці на ласку Фердынанда. Ніколі не выяўляў ён большае палітычнае праніклівасці, чым у гэтым выпадку. Ведаючы, што напэўна здабудзе падтрымку паноў, уціскаючы групы, да якіх тыя адчувалі сектанцкую і эканамічную рэўнасць, ён зрабіў ахвярнымі казламі за панскі мяцеж багемскіх братоў і месты. Супроць братоў быў абвешчаны дэкрэт пра выгнанне; гарады кароль пазбавіў самакіравання, іх выбарныя магістраты былі замененыя на прызначаных каралём гэйтманаў і камісараў (rychtáři), а належная ім нерухомасць была сканфіскаваная. Вінаватым панам Фердынанд не толькі дараваў, але нават здабыў іх падтрымку, абвясціўшы, што “Яго Вялікасць не жадае рабіць нічога, што закранала б свабоду і прывілеі станаў”. Характэрна, што ён скарыстаў свой трыумф 1547 г., каб пераканаць чэшскіх паноў упісаць revers 1545 г. у “Зямельны Ардананс” 1549 г. і абвясціць, што “прывілей Чэшскіх земляў уключае ў сябе прынцып, паводле якога старэйшы сын кожнага караля мае стаць каралём Чэхіі да смерці свайго бацькі”. У тым самым годзе Чэшскі парламент пакорліва прыняў Максіміліяна II пры жыцці яго бацькі як спадчыннага і нявыбарнага караля, гэтаксама як пазней ён прыняў і абвясціў каралём Максіміліянавага сына Рудольфа II за два гады да бацькавай смерці.

У Польшчы канстытуцыйны працэс не прывёў у XVI ст. да такога ўзмацнення манархічнае ўлады, якога дамагліся габсбургскія ўладары ў Чэхіі і, у меншай ступені, у Вугоршчыне. Сапраўды, канец дынастыі Ягайлавічаў у 1572 г. і няўдача, якая потым напаткала спробы Генрыха Анжуйскага і Стэфана Баторыя ўсталяваць на польскім троне адпаведна дынастыю Валуа або Трансільванскую, скіравалі Польшчу на шлях арыстакратычнай анархіі, якая зрабіла з яе ўзорны прыклад палітычнай няздатнасці. Нельга казаць, што Жыгімонт I (1506–48) або Жыгімонт II (1548–72) былі некампетэнтнымі ці не ўсведамлялі задачы, якую паставіла ХVI ст. перад еўрапейскімі ўладарамі. Жыгімонт I сапраўды меў задаткі аўтакрата і, пад’юджаны сваёй другой жонкай Бонай Сфорца, якая завезла ў Кракаў майстэрства дзяржаўнага кіравання, уласцівае міланскім дэспатам, змагаўся за сцвярджэнне свае ўлады. Тое сама рабіў і ягоны сын, Жыгімонт Аўгуст, прынамсі да 1562 г., калі ён, відаць, прымірыўся з неабходнасцю дзяліцца ўладай са шляхтай.

Ужо напачатку стагоддзя канстытуцыйнае становішча польскае манархіі было слабое. Казімір IV (1447–92) свядома лічыў магчымасць тэрытарыяльных набыткаў важнейшаю за сцвярджэнне свае ўнутранае ўлады і зрабіў багата саступак шляхце, каб здабыць яе падтрымку ў сваіх планах адносна Сілезіі і Прусіі. Два ягоныя сыны, Ян Альбрэхт (1492–1501) і Аляксандр (1501–1506), спадкавалі па ім не паводле права першародства (у іх быў старэйшы брат, Уладыслаў, кароль Чэхіі і Вугоршчыны), а паводле выбараў, за якія яны мусілі плаціць саступкамі, і іхныя панаванні былі так перапоўненыя ваеннымі няшчасцямі і такія нядоўгія, што стрымаць рост улады алігархічнага сенату ім не ўдалося. Славутая Аляксандрава канстытуцыя 1505 г., вядомая як Nihil novi (“Нічога новага”), фактычна абвяшчала: “адгэтуль і надалей ні намі, ні нашымі наступнікамі без поўнае згоды рады і дэлегатаў ад паноў не можа быць усталявана ніякая навіна, якая магла б быць шкоднаю для Рэчы Паспалітай, або шкоднай ці крыўднай для любой прыватнай асобы, або накіраванай на змену агульнага права і грамадскай свабоды”.

Жыгімонт Стары, наймалодшы з пяцёх Казіміравых сыноў і трэці з іх на польскім троне, быў адораны мацнейшым характарам і глыбейшым палітычным розумам і панаваў даўжэй, чым два ягоныя папярэднікі; апроч таго, ён меў сына і нашчадка — найкаштоўнейшая вартасць, якой тым неставала. У 1530 г., калі маладому Жыгімонту было ўсяго дзесяць гадоў, каралева Бона і яе муж хітрасцю прымусілі сойм абраць яго каралём Польшчы, так што ён у любы момант мог без лішняга клопату заняць бацькава месца. Але магнаты неўзабаве зразумелі дурату гэтага чыну. Яны пачалі няспынна турбаваць Жыгімонта I гучным патрабаваннем, як яны казалі, “экзекуцыі правоў” (выканання законаў). Гэтая славутая праграма, упершыню абвешчаная на сойме ў Быдгашчы (Бромбэргу) у 1520 г., патрабавала склікання нацыянальнай юрыдычнай рады (conventus justitiae), якая была павінна сабраць усе законы, зрэфармаваць іх, уніфікаваць, кадыфікаваць і прывесці ў дзейнасць; гэта была праграма замацавання на вякі і практычнага ажыццяўлення ўсяго комплексу арыстакратычных прывілеяў, вырваных ў манархіі за апошнія два стагоддзі. Да гэтае прапановы было далучана патрабаванне “egzekucji dóbr”, г.зн. адкупу каронай адчужаных земляў. Парламент таксама няспынна намагаўся вывесці шляхту з–пад юрысдыкцыі касцельных судоў, і ўрэшце гэта яму ўдалося. Першы значны поспех быў дасягнуты парламентамі ў 1538 і 1539 г. у Пётркаве і Кракаве, дзе Жыгімонта I прымусілі паабяцаць, што ён ніколі не будзе парушаць законаў або выдаваць канстытуцыі sua sponte (з уласнае волі); яго таксама прымусілі абвясціць, што абранне ягонага сына ў 1530 г. было незаконным і што па смерці малодшага Жыгімонта новы кароль будзе абірацца з удзелам усяе шляхты. Такім чынам, адзінае, чаго дамогся Жыгімонт, гэта пераняцце пасаду ягоным сынам у 1548 г. без новых выбараў.

Галоўнай праблемаю панавання Жыгімонта II Аўгуста былі ўздым і прэтэнзіі шляхты, цяпер у значнай меры пратэстанцкай, і доўгая барацьба за Інфлянты і Беларусь з Іванам Жахлівым, якая вымагала шмат грошай; гэтыя клопаты настолькі паглыналі ўвагу ўладара, што ён не меў ні вольнага часу, ні нагоды, каб даць рады канстытуцыйнаму канфлікту. У 1562 г. ён папусціў “экзекуцыю” каронных земляў, незаконна адчуджаных з 1504 г. У 1569 г., калі парламенты каралеўства Польскага і Вялікага Княства Літоўскага злучыліся праз Люблінскую унію, яму не ўдалося перашкодзіць пашырэнню юрыдычных і эканамічных прывілеяў польскае шляхты на ўсё разлеглае Літоўскае гаспадарства. Жыгімонт Аўгуст памёр у 1572 г., не пакінуўшы па сабе сына, які мог бы ўспадкаваць ягоны пасад, і аддаўшы карону на торг моцным і незалежным цяпер магнатам. З гэтае нагоды яны скарысталі з проста катастрафічным поспехам, абавязаўшы абранага імі кандыдата, Генрыха Анжуйскага, як найцвярдзей дэклараваць пашану усіх іхных свабодаў — палітычных, сацыяльных, эканамічных і рэлігійных, якія з брутальнай яснасцю і велізарнай дэталёвасцю былі вызначаныя ў трох дакументах: у Pacta Conventa (“Добраахвотным пагадненні”), у рэлігійнай хартыі, вядомай як “Варшаўская канфедэрацыя”, і ў “Генрыкавых артыкулах”. Гэтыя апошнія падсумавалі перамогу шляхты ў пункце “de non praestanda obedientia” (“пра невыказванне паслушэнства”): “калі кароль будзе дзейнічаць насуперак гэтым правам, вольнасцям, артыкулам і ўмовам, або не будзе іх выконваць, ён гэтым вызваляе шляхту ад паслушэнства і вернасці, якія ад іх яму належаць”. Перамогу польскіх паноў замацавалі далейшыя дынастычныя катастрофы. Генрых Анжуйскі, правёўшы ў Польшчы ўсяго некалькі месяцаў, ухапіўся за магчымасць спадкаваць па сваім браце Шарлі IX французскі каралеўскі пасад, абы ўцячы з нязручнага польскага. Гэта адбылося ў 1574 г. Ягоны абраны наступнік, Стэфан Баторы, князь трансільванскі, за войнамі з Масквой паспеў толькі распачаць атаку на пратэстанцкія супольнасці ў Польшчы; памёршы ў 1586 г., ён таксама не пакінуў сына. Шляхта абрала яму на змену Жыгімонта III, першага з трох каралёў дынастыі Вазаў. Але было ўжо запозна. Польшча апынулася ў моцных руках землеўласніцкае меншыні, страціўшы нагоду здабыць палітычную веліч, магчымую пры яе памерах, багацці і нацыянальным геніі, калі б гэты канфлікт XVI ст. паміж класам і нацыяй быў развязаны інакш.

З трох нацыяў, пра якія ідзецца ў гэтым раздзеле, толькі палякі зрабілі навуковую спробу рацыяналізаваць практыку арыстакратыі. Польскія магнаты і дзяржаўныя чыноўнікі знаходзіліся ў шчыльнейшым кантакце з французскімі, італьянскімі і нямецкімі вучонымі, чымся чэхі, адрэзаныя ад гэтых краёў сваёй ерассю, або мадзьяры з іх менш развітаю культурай і клопатамі аб турэцкай навале. Звесткі пра мадзьярскую і чэшскую палітычную тэорыю даводзіцца па драбніцы выбіраць амаль выключна з “Кніг Законаў”, напісаных такімі Брэктанамі XVI ст., як Віктарын Карнэль з Вшэгрду (Victorin Cornel) і Іштван Вэрбёцы (István Verböczy). Карнэлева кніга, “Пра законы Чэшскае Зямлі”, была завершаная да 1508 г. Яна складаецца пераважна з апісання таго, якім чынам земскі суд (zemský soud) ажыццяўляе сваю юрысдыкцыю і як выглядае юрыдычная працэдура, звязаная з зямельнымі рэестрамі (zemské desky); у абодвух гэтых цэнтральных землеўласніцкіх органах ён знаходзіць заганы і прапануе рэформы. Карнэль, намеснік сакратара зямельных рэестраў, падыходзіў да праблемаў, шукаючы, як юрыст і бюракрат, эфектыўнасці, і прагнуў скасаваць найбольш абуральныя і адвольныя прывілеі паноў у інтарэсах не толькі дзяржавы, але і сялянаў. Але найбольш славутым і важным юрыдычным трактатам гэтага тыпу быў Tripartitum opus iuris consuetudinarii inclyti regni Hungariae (“Трохчасткавы збор звычаёвага права слаўнага каралеўства Вугоршчыны”) Іштвана Вэрбёцы, складзены паводле патрабавання караля вугорскага Ўласла (Уладыслава) і ўхвалены апошнім у 1513 г. Вугорскі парламент ніколі не прымаў гэтую працу ў якасці статута, але фактычна яна стала вырашальным аўтарытэтам для звычайных судоў і больш за тры стагоддзі ляжала ў аснове вугорскага канстытуцыйнага і прыватнага права. Гаворка ў Tripartitum ідзе перадусім аб праве нерухомай маёмасці, і ўся яго доўгая першая частка, прысвечаная спадчыннаму, канфіскацыйнаму, кантрактнаму, пасажнаму і апякунчаму заканадаўству — гэта чыста звычаёвае права. Вэрбёцы прымае без доказаў, што паходжанне і апраўданне валодання нерухомасцю і звязаны з ім шляхотны статус ёсць узнагарода, дадзеная князем за praeclara facinora (слаўныя ўчынкі), і праз гэтую ўзнагароду ўсталёўваюцца двухбаковыя стасункі: “Бо князя абірае толькі шляхта, і шляхціч атрымлівае сваю шляхоцкую годнасць ад князя”. Другая частка Tripartitum тычыцца судовага працэсу ў крымінальных справах і адкрываецца абмеркаваннем заканадаўчае ўлады, у якім Вэрбёцы кажа, што фундаментальныя законы (constitutiones) могуць стварацца толькі ў супрацоўніцтве князя з народам, і што такія законы “абавязваюць у першую чаргу самога князя, які даў іх народу на яго (народа) патрабаванне, згодна з прынцыпам: „Спаўняй закон, які ты сам усталяваў“”. У трэцяй частцы Tripartitum разглядаюцца ніжэйшыя заканадаўчыя органы: Харвацкі і Трансільванскі соймы, камітаты, каралеўскія і парламенцкія гарады, а таксама гільдыі. На заканчэнне ўсяе працы даецца вызначэнне юрыдычнага і судовага становішча прыгонных (jobbagiones), дзе сцвярджаецца, што хоць сяляне мелі раней права змяняць месца жыхарства, гэтае права было ў іх адабрана праз іхнае нядаўняе паўстанне[2] — здраду, якая падпарадкавала іх сваім землеўласнікам mera et perpetua rusticitate (“поўнай і вечнай вясковасцю”).

Польскія паны заўсёды шкадавалі, што ў іх няма такога аўтарытэтнага сцвярджэння сваіх вольнасцяў і прывілеяў, якое Вэрбёцы зрабіў для вугорцаў. У працэсе парламенцкай агітацыі за “выкананне законаў” польскія публіцысты і цывільныя службоўцы стварылі плойму трактатаў і прамоваў, якія ў сукупнасці даюць досыць аднародную тэорыю суверэннасці станаў. Мабыць, найбольш таленавітая праца такога кшталту — “Павучанне пра тое, як стацца добрым уладаром”, адрасаванае Станіславам Ажахоўскім новакаранаванаму Жыгімонту Аўгусту ў 1549 г., пад назовам Subditus Fidelis (“Верны падданы”). Сцвердзіўшы сваю тэзу, што “шляхецкі стан ёсць аснова дзяржавы”, ён кажа далей: “…караля выбіраюць дзеля каралеўства, а не каралеўства існуе дзеля караля. Бо Закон, паколькі ён душа і розум каралеўства, несумненна мацнейшы за каралеўства, а значыць, і за караля. … Таму калі нейкі льсцівы трыбаніец або ульпіец у рымскай службе кажа табе, што ты ў тваёй дзяржаве найвышэйшы, запярэч на гэта і скажы яму, што ў тваёй краіне пануе закон”.

Ажахоўскі цалкам перакананы, што Польшча — адзіны прытулак свабоды. У сваёй прамове 1553 г. “Oratio ad equites Polonos” (“Прамова да польскае шляхты”) ён пытаўся: “Ці можаце вы паказаць мне вольную краіну, якую вы бачылі або пра якую чулі, апрача Польшчы? … Чэхі, нашае крыві і роду, ці ж шмат захавалі з сваіх законаў? … Не кажу нічога пра Англію, якая пабачыла, як двух вялікіх светнікаў, яе сенатараў, Джона біскупа Рочэстарскага і Томаса Мора, сцінае сякера ката”.

Найвялікшым дасягненнем палітычнае думкі, якую стымуляваў польскі канстытуцыйны эксперымент XVI ст., быў трактат Анджэя Фрыча Маджэўскага “De Republica Emendanda” (“Пра ўдасканаленне Рэчы Паспалітае”), напісаны ў 1551 і апублікаваны ў 1558 г. Ён пачынаецца з цыцэронавага вызначэння дзяржавы і ідэалу мяшанага дзяржаўнага ладу. Кароль павінен быць выбарны, прычым абірацца павінен не за сваё нараджэнне, а за веданне майстэрства дзяржаўнага кіравання: “І паколькі каралі польскія не родзяцца, але з дазволу ўсіх станаў бываюць абіраныя, то не выпадае ім так тае ўлады ўжываць, каб паводле ўласнае волі або законы ўсталёўваць, або падатак на падданых накладаць… Бо яны ўсё чыняць або паводле грамадскае згоды ўсіх станаў, або паводле заканадаўчых абмежаванняў…”.

Ніякі закон не можа быць прыняты, не маючы ўхвалы шляхецкага стану (ordo equestris) і сенату. Як на станах ляжыць абавязак ратаваць дзяржаву ад небяспекі каралеўскае тыраніі, так і кароль павінен перашкаджаць несправядліваму ажыццяўленню алігархічных прывілеяў. Маджэўскі не абмяжоўваецца абстрактнай тэорыяй; значная частка ягонае кнігі прысвечаная выкладу станоўчых функцыяў добраўпарадкаванай дзяржавы: забеспячэнню адукацыі, кантролю над гандлем, клопату пра бедных. Ёсць раздзел (I, XVIII) пра абавязак дзяржавы будаваць працоўныя дамы, які мог бы быць напісаны самім Эдвінам Чэдвікам (Edwin Chadwick, 1800—1841). Ягонае сумленне непакоіў той факт, што Польшча, у адрозненне ад Нямеччыны, дазваляла прыгон. Зноў і зноў ён настойвае, што закон — не проста арыстакратычны прывілей, ён павінен быць роўны для ўсіх: “Калі мы пазбавім прыгонных права клікаць сваіх паноў да адказнасці, мы пазбавім іх усялякае вольнасці. Калі мы дамо панам права судзіць сваіх прыгонных у сваіх інтарэсах, мы знішчым прынцып справядлівага суда”. Трактат De Republica Emendanda сканчаецца палкай атакай на фіскальную сістэму, паводле якой паны, самі вольныя ад падаткаў, ускладаюць усе кошты нацыянальнае абароны на плечы ўбогіх сялянаў. Вера Маджэўскага ў тое, што калі б гарманічны дзяржаўны лад польскай Рэчы Паспалітае ўдалося ачысціць ад несправядлівасцяў, яна стала б найдасканалейшай з дзяржаваў, магчыма, была хаўтурным словам над сярэднявечнай Еўропай; але адначасна яна нясе ў сабе ідэю дзяржавы, у якой пануе справядлівасць, а пажытак паспаліты — найвышэйшая мэта ўрадa і законa.

Публікацыя і ўступ Алеся Белага.
З ангельскай пераклаў Мікола Раманоўскі.

[*] Вялікі пажар у Празе 2 чэрвеня 1541 г., у якім, у прыватнасці, загінуў сын Францішка Скарыны Францішак.
[1] Месты таксама былі прадстаўленыя ў парламентах Сілезіі і Лужыцаў. Таксама варта згадаць, што ў адрозненне ад самой Чэхіі, у парламентах Маравіі, Верхняй і Ніжняй Сілезіі і Верхніх (але не Ніжніх) Лужыцаў існавалі асобныя палаты каталіцкіх пралатаў.
[2] Дожы 1514 г.

Наверх

Макс Шэлер. Чалавек і гісторыя

18 снежня, 1999 |

Tags: Метадалогія гісторыі, Пераклады
Posted in 1999 Т.6 Сш. 1-2 |

Славуты нямецкі філосаф Макс Шэлер (1874—1928) нарадзіўся ў пратэстанцкай сям’і ў Мюнхене. Cтудыяваў медыцыну, філасофію, сацыялогію і псіхалогію ў Мюнхене і Берліне. Доктарскую дысертацыю абараніў у Енскім універсітэце ў 1897 г., дзе праз два гады і габілітаваўся. Працаваў у Ене, Мюнхене, Гёцінгене, Кёльне і ў Франкфурце-на-Майне, быў асабіста знаёмы з Эдмундам Гусэрлем, Раманам Інгардэнам, Мікалаем Бярдзяевым і інш. У 1920-х г. як адзіны з вядомых філосафаў адкрыта папярэджваў пра небяспеку як нацыянал-сацыялізму, так і марксізму. У Еўропе яго навуковая спадчына пачала перавыдавацца толькі пасля ІІ сусветнай вайны. Папа Ян Павел ІІ прысвяціў філасофіі Шэлера сваю габілітацыйную працу і шэраг артыкулаў. З 1993 г. існуе «Міжнароднае таварыства Макса Шэлера». Публікацыяй твора «Чалавек і гісторыя» наш часопіс упершыню знаёміць з Максам Шэлерам і беларускага чытача.

* Scheler, Max. Mensch und Geschichte, у: Idem, Gesammelte Werke. Bd.9. Spate Schriften. Bern, 1976. S. 120—144.

Калі ёсць нейкая філасофская задача, вырашэнне якой для нашай эпохі асабліва актуальнае, то гэта распрацоўка філасофскай антрапалогіі. Маю на ўвазе асновы навукі пра сутнасць і сутнасную будову чалавека; пра яго адносіны да сфераў прыроды (неарганічнай, расліннай і жывёльнай) і да першаасновы ўсіх рэчаў; пра яго метафізічнае паходжанне, а таксама пра яго філасофскі, фізічны і духоўны пачатак у свеце; пра сілы і моцы, што рухаюць ім, і што рушыць ён; пра асноўныя кірyнкі і законы яго біялагічнага і псіхічнага, гістарычна -духоўнага і грамадскага развіцця, прычым як пра магчымасці гэтага развіцця, так і пра яго рэальнае ўвасабленне. Утрымліваецца ў ёй і псіхафізічная праблема цела і душы, і праблема паэтычна-вітальная. Толькі такая антрапалогія магла б даць усім дысцыплінам, прадметам якіх ёсць чалавек — прыродазнаўчым і медыцынскім, прагістарычным, этналагічным, гістарычным і грамадскім, псіхалогіі нармальнай, узроставай і характаралогіі — апошнюю філасофскую аснову і адначасова акрэсленыя, ясныя мэты іх даследавання.

Ніколі яшчэ погляды на сутнасць і паходжанне чалавека не былі такімі няпэўнымі, нявызначанымі і размаітымі, як у нашую эпоху — шматгадовая грунтоўная праца над гэтай праблемай дае мне права на такую выснову. За прыкладна дзесяцітысячагадовую гісторыю гэта першая эпоха, у якой чалавек стаў цалкам і дарэшты „праблематычны”, у якой ён больш не ведае, чым ёсць, і разам з тым ведае, што не ведае гэтага. Да ўстойлівых уяўленняў зможам прыйсці толькі тады, калі з усіх традыцый, датычных гэтай праблемы, зробім tabula rasa і на істоту, званую чалавекам, навучымся глядзець з максімальнай метадычнай дыстанцыі і са здзіўленнем. Вядома, аднак, наколькі складана атрымаць tabula rasa, бо можа больш ні ў чым традыцыйныя катэгорыі не ахапляюць нас так неўсвядомлена і тым яшчэ мацней, як у гэтым пытанні. Адзінае, што можна рабіць, каб паволі вызваляцца ад іх, — дакладна пазнаваць гэтыя катэгорыі ў іх духоўна-гістарычных вытоках і пераадольваць іх праз такое ўсведамленне.

Гісторыя самаўсведамлення чалавека як такая, гісторыя ідэальна тыповых спосабаў мыслення пра сябе, сузірання, адчування і бачання сябе ў агульным парадку быцця мусіла б апярэджваць гісторыю містычных, рэлігійных, тэалагічных і філасофскіх тэорый чалавека. Не кранаючы тут самой той гісторыі, трэба зазначыць адно: асноўны кірунак гэтага шматаблічнага развіцця даволі выразны — узрастанне людской самасвядомасці, якое адбываецца ў асобныя моманты гісторыі праз усё новыя скачковыя змены. Крокі назад, што часам здараюцца, малазначныя для гэтага асноўнага кірунку. Не толькі так званыя дзікуны адчуваюць роднасць з жывёльным і раслінным светам сваёй групы і сваёй жыццёвай прасторы. Нават такая высокая культура, як індыйская, абапіраецца на несумненнае адзінства чалавека з усім жывым светам. Тут расліна, жывёла і чалавек узаемадапаўняюцца і застаюцца роўнымі, сутнасна ўзаемазвязанымі ў вялікай дэмакратыі існага. Рэзкае аддзяленне чалавека ад прыроды ў перажываннях і пачуццях, у мысленні і тэорыі наступіла толькі ў грэцкай культуры перыяду высокай класікі[1]. Бо тут і толькі тут нарадзілася ідэя логасу, розуму, духу як спецыфічнага пачатку, што мае служыць толькі чалавеку і ставіць яго вышэй за іншыя істоты, даючы выхад да самога боства, чаго не можа дасягаць ніхто іншы. Хрысціянства з яго вучэннем пра чалавечнасць Бога і пра людзей як дзяцей божых азначае ў цэлым зноў узрастанне самасвядомасці чалавека: добра думае пра сябе чалавек ці блага — ён у кожным выпадку прыпісвае сабе як чалавеку такое значэнне, касмічнае і мэтакасмічнае, якога ніколі не адважыўся б прысвоіць сабе класічны грэк ці рымлянін.

Пачатак новачаснага мыслення, нягледзячы на ўсё большае ўсведамленне сярэднявечнага антрапамарфізму, азначаў новы крок наперад у гісторыі людской самасвядомасці. Шырока распаўсюджанай памылкай было лічыць, што, напрыклад, тэза Каперніка ў момант яе з’яўлення была адкінута як падстава змяншэння і абмежавання самасвядо масці чалавека. Джардана Бруна, найвялікшы місіянер і філосаф новага астранамічнага вобразу свету, кажа пра адчуванне адваротнага: Капернік толькі адкрыў на небе новую зорку — Зямлю. „Такім чынам, мы ўжо ў космасе“, — радасна абвясціў Бруна, думаючы, што так і ёсць, і што неба касцёла ўжо непатрэбнае. Не Бог ёсць светам, а хутчэй свет сам ёсць Богам — вось новая тэза акасмістычнага пантэізму Бруна і Спінозы[2]; сярэднявечнае ўяўленне пра свет, залежны ад Бога, пра стварэнне свету і душы — усё няпраўда. У гэтым сэнс новай ментальнасці, а не ў звядзенні Бога да свету. Хоць чалавек пазнае, што ён толькі жыхар маленькага сатэліта Сонца, яго розум валодае сілай, здольнай пранікаць у натуральныя працэсы і спыняць іх — вось у чым выяўляецца рост самасвядомасці.

З часоў грэкаў розум як спецыфічны пачатак чалавека ў новай філасофіі (пачынаючы з Дэкарта) таксама ўваходзіць у новыя суадносіны з боствам. Ужо Дунс Скот i Сюарэс узнялі метафізічны статус чалавека, прыпісваючы яго духоўнай душы прэдыкаты, якія Тамаш Аквінскі адназначна прыпісаў толькі „angelus”, „forma separata” i „substantia completa”; iндывідуалізацыя чалавека без індывідуалізуючай „prima materia”, індывідуалізацыя адзіна праз само яго духоўнае быццё. Аднак пасля Дэкарта і яго рашучай дэкларацыі суверэннасці мыслення ў формуле „Сogito, ergo sum” самасвядомасць людзей моцна перасягае і гэтую мяжу. Самасвядомасць і ўсведамлен не Бога, якія вялікая містыка ХІІІ і ХІV ст. падвяла да мяжы ідэнтычнасці, так глыбока ўзаемапранікаюць у Дэкарта, што выснова з існавання свету ўжо не вядзе да Бога, як у Тамаша Аквінскага, а наадварот, сам свет вынікае з першаснага святла розуму, які ўсведамляе свае вытокі ў бостве. Потым увесь пантэізм ад Aвероэса праз Спінозу да Гегеля і Э. Гартмана зрабіў частковую ідэнтычнасць людскага і боскага духа адной з сваіх падставовых канцэпцый. Для Ляйбніца таксама чалавек ёсць малым богам.

Адно з найважнейшых пытанняў філасофскай антрапалогіі ў тым, што ж азначае гэты скачковы ўзрост людскай самасвядомасці на самай справе. Або, ставячы пытанне вострай антытэзай: ці азначае ён працэс, у якім чалавек усё глыбей і праўдзівей займае адпаведнае яму месца і становішча ў цэласці быцця? Або, наадварот, гэта азначае нарастанне і паглыбленне небяспечнае мройнасці, самападману — сімптому прагрэсуючай хваробы?

Цалкам абстрагуемся тут ад дзвюх праблемаў: па-першае, ад гісторыі самасвядомасці людзей і ейнай ацэнкі, і тым больш, па-другое, ад прадметных пытанняў антрапалогіі і яе праўдзівасці. Тое, што будзе разгледжана, складае толькі невялікі раздзел з уводзінаў да аб’ёмнай Антрапалогіі. Мы тут ставім на мэце толькі паказаць цяперашнюю інтэлектуальную сітуацыю вакол гэтай вялікай праблемы. На прыкладзе некалькіх, а менавіта пяці падставовых тыпаў самаўспрымання (Selbstauffassung) чалавека будуць наколькі магчыма востра намаляваны тыя датычныя чалавечай сутнасці кірункі мыслення, якія ў межах уплыву заходняй культуры пануюць дасюль. Будзе таксама паказана, як да кожнай з гэтых ідэй адназначна і згодна з сэнсам належыць цалкам акрэслены тып гісторыкі, г.зн. падставовыя прынцыпы разумення гісторыі чалавека. Да чытача пры гэтым просьба не ўважаць, быццам аўтар схіляецца „бліжэй” да той ці іншай ідэі, а тым больш быццам тую ці іншую ён лічыць праўдзівай. Тое, што сам аўтар сапраўды лічыць праўдзівым і слушным, будзе змешчана ў прадметнай частцы яго твора „Антрапалогія”, а не ў гэтым кароткім артыкуле, які адно арыентуе і вызначае самыя агульныя сэнсавыя сувязі[3].

Яшчэ адно слова пра ўзаемазвязанасць антрапалогіі і гісторыкі: самую глыбокую прычыну таго, чаму цяпер існуе так шмат самых розных поглядаў на гісторыю і сацыялагічных канцэпцый, якія заўзята варагуюць між сабою, трэба бачыць у тым, што ў аснове ўсіх іх ляжаць прынцыпова розныя разуменні сутнасці, будовы і паходжання чалавека. Бо падставай кожнай канцэпцыі гісторыі з’яўляецца пэўнага роду антрапалогія, і не важна, усведамляе яе гісторык, сацыёлаг або гістарыёграф, ці не. У нашых поглядах на прыроду чалавека мы ўжо не маем ніякай еднасці. Калі мы задаволімся звядзеннем яшчэ панавальных у сферы заходняй культуры ўяўленняў пра чалавека і ягонае месца ў цэласці ўсяго існага да найбольш выразных і зразумелых ідэальных тыпаў, то, згодна з маім дэтальным даследаваннем гэтых рэчаў, можна вызначыць пяць асноўных ідэй, у рамках якіх антрапалагічная тэорыя можа натуральна ж быць бясконца шматколернай у дэталях, у дачыненні да мноства розных паасобных праблемаў, якімі займаецца пэўная „антрапалогія”. Тры з гэтых пяці ідэяў добра вядомыя ў коле людзей з агульнай адукацыяй, хоць у выразнай форме яны сустракаюцца рэдка; дзве — самыя новыя і нядаўна паўсталыя — у сваёй вострай адметнасці яшчэ вымыкаюць навуковай свядомасці. У якасці карэляту кожная з ідэй мае сваю асобную гісторыку. Пяць гэтых ідэй і будуць тут ахарактарызаваны.

Першая ідэя чалавека, якая яшчэ пануе ў колах, звязаных з тэізмам (іудзейскім і хрысціянскім), і асабліва з царквой, ёсць не творам філасофіі і навукі, а ідэяй рэлігійнай веры. Яна з’яўляецца вельмі складаным вынікам іудзейскага рэлігійнага мыслення і яго пісьмовых помнікаў, асабліва Старога Запавету, антычнай гісторыі рэлігіі і Евангелля: гэта вядомы міф пра стварэнне чалавека (яго цела і душы) персаніфікава ным Богам, пра паходжанне чалавека ад адной пбры, пра рай (вучэнне пра пачатковы стан), пра першародны грэх чалавека, спакушанага самастойна і дабраахвотна паўшым анёлам; пра збавенне Бога-чалавекам з дзвюма прыродамі і адноўленае Богасыноўства; пра шматколерную эсхаталогію, пра свабоду, асабовасць і духоўнасць, пра несмяротнасць так званай душы, пра ўваскрашэнне цела, Апошні суд і г.д. Вядома, у межах гэтай іудзейска-хрысціянскай канцэпцыі могуць знаходзіцца яшчэ іншыя тэалагічыя антрапалогіі, прынцыпова розныя з пункту гледжання іх гістарыясофскіх наступстваў, напрыклад, толькі адносна значэння „грэхападзення” гэтая антрапалогія хрысціянска-іудзейскай веры нарадзіла вялікую колькасць уяўленняў пра гісторыю і гістарычныя перспекты вы, — ад „Панства Божага” Аўгусціна праз Ота фон Фрайзінга аж да найноўшых напрамкаў тэалагічнай думкі.

Наўрад ці трэба гаварыць, што гэтая рэлігійная антрапалогія ў кожным сэнсе не мае ніякага значэння для незалежнай філасофіі і навукі; з іншага боку, у чалавека з ясным адчуваннем і мысленнем спробы рацыянальна абгрунтоўваць і апраўдваць стары, цудоўны і глыбокі міф выклікалі б балеснае шкадаванне. Мусім адно выразна падкрэсліць: гэты міф магутнейшы і з большай сілаю навязваецца людзям, чым было прынята лічыць. Нават калі нехта ўжо не верыць у гэтыя рэчы дагматычна, то ад таго ён яшчэ не страчвае самога вобраза, аксіалагічнай танацыі самасвядомасці, пачуцця сваёй годнасці, якія гістарычна ўкараніліся ў гэтым аб’ектыўным запасе веры. Бо пачуцці і формы жыцця, сфармаваныя за доўгія стагоддзі ідэямі, якія панавалі і ў якія верылі, трываюць намнога даўжэй, чым самыя гэтыя ідэі. Напрыклад, страх, жах, псіхалагі чна народжаны калісь міфам пра грэхападзенне і першародную правіну, перажыванне надлому, гэты пэўны від невылечнай хваробы чалавека як такога (што дакладна перадае Стрындбергава „Traumspiel”; Кант выказвае гэта словамі: „Чалавек зроблены з занадта крывога дрэва, каб з яго можна было высекчы нешта зусім простае”) яшчэ й цяпер моцна цісне на ўсіх людзей Захаду, нават на нявернікаў. Яшчэ не з’явіўся вялікі „псіхааналітык гісторыі”, які б вызваліў гістарычнага чалавека ад зямнога страху і вылечыў яго — не ад грэху і віны, што ёсць міфамі, але ад цяжару канстытуітыўнага ціску страху, які з’яўляецца эмацыйна-пачуццёвай крыніцай спецыфічнага іудзейска-хрысціянскага ідэйнага свету.

ІІ

Другая ідэя чалавека, што дасюль пануе сярод нас, калі яе сфармуляваць вастрэй, — так званае вынаходства грэкаў, грамадзянаў грэцкіх гарадоў, гэта адно з самых вялікіх і багатых на наступствы адкрыццяў у гісторыі чалавечай самаацэнкі, здзейсненае толькі грэкамі і ніякім іншым культурным асяроддзем. Гэта, калі акрэсліць сцісла, ідэя „homo sapiens”, якую паняційна і па-філасофску першымі найвыразней, найбольш вызначана і ясна выказалі Анаксагор, Платон і Арыстоцель. Яна наогул раздзяляе чалавека і жывёлу. Так што чалавек тут не проста эмпірычна аддзяляецца ад найбліжэйшых да яго жывёл (напрыклад, чалавекападобных малпаў) з вызначэннем марфалагічных, фізіялагічных і псіхалагічных адрозненняў, як пра гэта памылкова думаюць. Такі падыход ніколі не дазволіў бы чалавека супрацьпаставіць жывёле, ды і наогул усёй прыродзе, што ніжэй за яго, а не проста асобным аб’ектам, адабраным для параўнання, напрыклад шымпанзэ, арангутан гам, малпам Старога свету і г.д. А паколькі няма ніякага сумнення прынамсі ў тым, што чалавек непараўнальна больш падобны да шымпанзэ, чым яны абодва да жабы ці вужа, то такі метад ніколі не даў бы аніякіх падстаў для стварэння традыцыйнай ідэі чалавека і звязанай з ёй ідэі жывёлы. Гістарычна панавальная ідэя чалавека, якая штодзённа на нашых вуснах — верым мы ў тое, ці не — паўстала паводле зусім іншага закону. Гэта, як я паказаў у іншым месцы[4], усяго толькі наступства ўжо прынятай ідэі Бога і вучэння пра падабенства чалавека да Бога.

Гэтую ідэю запачаткавала класічная грэцкая філасофія. Тут, у сферы перакананняў, якія фактычна ўсё сутнаснае арналагічна абазначаюць катэгорыямі пазітыўнай, актыўна дзейнай ідэйнай формы і негатыўнага (me on) пасіўнага (залежнага) фактару быцця (матэрыі), самасвядомасць чалавека ўпершыню ўзносіцца над усёй астатняй прыродай. Аднак стабільнаму і, як усе іншыя, вечнаму людскому роду павінен належаць спецыфічны актыўны пачатак, які ўласцівы толькі яму аднаму і не раскладаецца на элементарныя пачаткі, ўласцівыя душам раслін і жывёл — розум (logos, ratio). Толькі дзякуючы гэтаму розуму homo павінен умець пазнаваць быццё такім, якім яно ёсць само ў сабе, боства, свет і сябе самога; у poiein* асэнсавана пераўтвараць прыроду, у prattein** добра ставіцца да падобных сабе, г.зн. жыць такім чынам, каб найэфектыў ней развіваць той спецыфічны дзейны пачатак — noаj poietikos***. Але заўсёды — ад Платона да школы стоікаў — падставай таго, што чалавек (ідэя, якая, насуперак амаль усім сучасным культурам ужо на пачатку грэцкай гісторыі ахапіла ўсе расы, плямёны і народы, а таксама ўсе станы) можа думкаю ўпадобіцца самому быццю, было прызнанне так званага розуму чалавека за частковую функцыю (толькі пазней — за тварэнне) боскага, уладнага над ідэямі (logos, noаj), які зноў і зноў пераўтварае гэты свет і яго лад — не ў сэнсе стварэння, а ў сэнсе яго вечнага руху і кшталтавання.

Асаблівую ўвагу належыць звярнуць на чатыры бліжэйшыя азначэнні: 1) чалавек мае ў сабе боскі актыўны пачатак, якім суб’ектна не валодае прырода; 2) гэты пачатак і тое, што свет заўсёды ператварае і фармуе ў свет (хаос, „матэрыю” рацыяналізуе ў космас), анталагічна ці па сваім прынцыпе ёсць тым самым, дзякуючы чаму магчыма сапраўднае пазнанне свету; 3) гэты актыўны пачатак як logos (сфера „formae substantiales” у Арыстоцеля) і як людскі розум уладны таксама без агульных для чалавека і жывёлы інстынктаў і пачуццёвага ўспрымання (mneme) ажыццяўляць свае ідэальныя зместы („улада духу”, „самастойная сіла ідэі”); 4) гэты пачатак абсалютна нязменны з пункту гледжання гістарычнага, нацыянальнага і станавага.

Факт, які тут належыць падкрэсліць, у тым, што практычна ўся спецыфічна філасофская антрапалогія ад Арыстоцеля да Канта і Гегеля — хоць пераход такі радыкальны — адносна гэтых чатырох азначэнняў навукі пра чалавека істотна не мянялася. Гэта тое, у чым Арыстоцель, Тамаш Аквінскі, Дэкарт, Спіноза, Ляйбніц, Кант, Maльбранш і іншыя, нягледзячы на ўсе адрoзненні, былі адзіныя. Згаданае вышэй вучэнне не залежыць таксама ад супрацьстаяння тэізму і пантэізму. Яны атрымалі асаблівую гістарычную сілу (перш у стаічнай, у раннім Сярэднявеччы ў платонска-аўгусцінскай, а ў сталым Сярэднявеччы ў арыстоцеле-тамісцкай форме) яшчэ таму, што зліваліся з названымі рэлігійнымі ідэямі чалавека як ніжэйшай ступенню тэалогіі (praeambula fidei) (якімі гістарычнымі шляхамі — гэта нас тут не тычыцца). І калі для шырокіх колаў адукаваных людзей Захаду свет дагматычнай ідэі страціў значэнне, гэтае вучэнне пра „homo sapiens” засталося адзіным, каб у эпоху Асветніцтва дасягнуць свайго трыумфу.

Толькі адзін з чатырох пералічаных вышэй элементаў гэтага вучэння, а менавіта азначэнне стабільнасці, быў пераадолены найбольшай філасофскай асобай паслякантаўскай філасофіі, якая наймацней паўплывала і на гісторыю — у адрозненне ад філасофіі Асветніцтва. „Адзіная ідэя, якую філасофія дае сусветнай гісторыі, гэта тая простая ідэя, што розум пануе над светам, што хада дзеяў сусветнай гісторыі была разумнай”, — напісана ва ўводзінах да Філасофіі гісторыі Гегеля. Тры з пералічаных азначэнняў выяўлены тут у вострай форме вонкавага неперсаніфікаванага панлагізму, вучэння пра поўную ідэнтычнасць божага і людскога розуму, і навукі пра ўсемагутнасць розуму. Аднак — і гэта адносна новае — толькі ў працэсе станаўлення чалавек дасягае і разам з тым павінен дасягaць узрастальнага ўсведамлення таго, чым ён ёсць паводле сваёй ідэі: усведамлення сваёй свабоды, якая перамагае сілу інстынкту і прыроду. Таму Гегель — і гэта вялікі прагрэс — пярэчыць нязменнасці чалавечага розуму. Ён прызнае гісторыю суб’ектыўных катэгарыяльных светаў формы і постаці самога чалавечага духу, а не толькі гісторыю акумуляцыі твораў розуму. І гэтая гісторыя самога чалавечага духу ў яго не залежыць ад біялагічных зменаў людской прыроды. Гэтая гісторыя ёсць гісторыяй самаўсведамлення вечнага боства і яго вечнага катэгарыяльнага свету ідэй у чалавеку, гісторыя дынамічнага logos грэкаў. Інстынктыўныя парывы і жарсці ўводзяцца толькі як слугі логасу, як „хітрасць ідэі”, г. зн. як хітра падабраныя прылады боскай ідэі, праз якую яны дасягаюць мэты, падтрымоўваюць баланс і гармонію, якой не ведае нічога апрача яе самой, — і натхнёнага Богам філосафа, што асэнсоўвае боскі дыялектычны працэс гісторыі. Тут няма таксама апошняй асабовай свабоды і актыўна кшталтуючага правадырства: правадыр тут не больш чым прамоўца і спраўца сусветнага духу. Гэта апошняе, найвышэйшае і найвыразнейшае гістарычнае вучэнне ў межах антрапалогіі „homo sapiens”, якое нам засталося ад гістарыясофіі Гегеля.

Яшчэ адна заўвага: надзвычай важна зразумець, што канцэпцыя homo sapiens набыла для Еўропы настолькі небяспечны характар, наколькі такі наогул можа мець нейкая ідэя: характар відавочнасці. Між тым, розум — перад новымі рэальнымі выпрабаваннямі — для нас усяго толькі „вынаходства грэкаў”! Я ўласна ведаю толькі двух аўтараў, якія цалкам усвядомілі гэты факт: Вільгельма Дыльтэя і Фрыдрыха Ніцшэ. Ніцшэ выдатна разумеў, што традыцыйная ідэя праўды як адпаведнасці думкі і рэчы па законах свайго сэнсу звязваецца са спірытуалістычнай ідэяй Бога, што яна сама — толькі форма „аскетычнага ідэалу”, які ён спрабаваў абвергнуць сваім „дыянісійскім песімізмам” ды выкладзенай у „Волі да ўлады” тэорыі пазнання, паводле якой усе формы мыслення ёсць для чалавека толькі прыладамі волі да ўлады. У адрозненне ад вучоных, якія, хоць спакойна падпісваюцца пад тэзай „Бог памёр”, у сваім жыцці і працы прызнаюць нейкую вартасць — вартасць пазнання чыстай праўды, якая мае сэнс толькі пры ўмове існавання таго, што яны адвяргаюць, — Ніцшэ паставіў радыкальнае пытанне пра сэнс і вартасць т.зв. „самой праўды”. Вільгельм Дыльтэй прыходзіць да таго ж, калі піша: „Актуальнасць рацыяналістычнай пазіцыі цяпер надае галоўным чынам школа Канта. Бацькам такой пазіцыі быў Дэкарт. Ён першы трыумфальна выказаўся пра суверэннасць інтэлекту. Гэтая суверэннасць абапіралася на традыцыю рэлігійных і метафізічных поглядаў яго эпохі і прызнавалася Локам ды Ньютанам гэтаксама, як Галілеем і Дэкартам. Паводле яе, розум ёсць асновай канструкцыі свету, а не эпізадычным зямным фактам. Аднак сёння ўжо ніхто не можа аспрэчыць таго, што такі велічны рэлігійна-метафізічны фон ужо не відавочны. Шмат што паспрыяла гэтаму. З аналізу прыроды стала відаць, што канструкцыйны розум як прынцып яе будовы неабавязковы; гэтыя перамены найвыразней паказалі Лаплас і Дарвін. Гэтаксама з пазіцый цяперашняга навуковага common sense аналіз прыроды чалавека сведчыць, што яе сувязь з нейкім вышэйшым парадкам неабавязковая. У гэтых абодвух зменах заключана трэцяя: тое, што рэлігійная ўзаемасувязь Творцы з творам для нас ужо не з’яўляецца бясспрэчным фактам. З усяго гэтага вынікае, што погляд, згодна з якім суверэнны інтэлект Дэкарта прызнаецца ўсяго толькі пераходным, асаблівым творам прыроды на Зямлі і, магчыма, іншых нябёсных свяцілаў, ужо не можа адразу адвяргацца. Шмат хто з нашых філосафаў аспрэчвае гэта, але для кожнага з іх розум як аснова ўсіх сусветных узаемасувязяў ужо не ўяўляецца відавочным. Так што здольнасць розуму думкай авалодваць рэчаіснасцю робіцца гіпотэзай ці пастулатам”[5].

Разгледзім цяпер дзве іншыя ідэі чалавека, якія абвяргаюцца выкладзенай вышэй ідэяй homo sapiens. Першай будзе ідэя дыянісійскага чалавека. Пры дапамозе той сама тэхнікі, дзякуючы якой homo sapiens намагаецца выключыць свае інстынкты і парывы дзеля спасціжэння „вечнай ісціны”, гэты больш за ўсё імкнецца блакаваць дух, розум (п’янства, танцы, наркотыкі), каб праз адчуванне еднасці, жывучы адзіным жыццём, з’яднацца з творчай прыродай — natura naturans; такая антрапалагічная ідэя ўважае розум агульнай хваробай жыцця, што аддаляе яе ад творчых сілаў прыроды і гісторыі. Другой будзе пазітывісцкая ідэя homo faber, якая наогул адмаўляе які-небудзь новы, па сутнасці духоўны пачатак у чалавека. Спачатку сцісла акрэслім апошнюю тэорыю чалавека.

ІІІ

Трэцяя з пашыраных сярод нас ідэалогій чалавека — яна таксама моцна крытыкавалася, як і разгледжаныя вышэй, — гэта канцэпцыі натуралістычная, „пазітывістычная”, пазней і прагматычная, якія я хацеў бы акрэсліць адной формулай homo faber[6]. Гэтая ідэя, таксама ахапляючы ўсе асноўныя праблемы антрапалогіі, прынцыпова адрозніваецца ад выкладзенай раней тэорыі чалавека як homo sapiens.

Канцэпцыя homo faber найперш наогул адмаўляе якую-небудзь асаблівую, спецыфічную ролю розуму ў чалавеку. Для яе няма ніякай сутнаснай розніцы паміж чалавекам і жывёлай, існуе толькі розніца ступені: чалавек усяго толькі асаблівы гатунак жывёлы. У ім дзейнічаюць тыя самыя элементы, сілы і законы, што і ва ўсіх іншых жывых істотах, адно што з больш складанымі наступствамі. Гэта тычыцца сферы фізічнай, псіхічнай і soi-disant „паэтычнай”. Разуменне ўсялякіх псіхічных і духоўных з’яў выводзіцца тут з інстынктыўнага ўспрыняцця, з пачуццяў і іх генетычных вытворных. Гэтак званы мыслячы „дух”, вонкава адрозная ад цягі ўласцівасць скіраванага жадання і мэтавызначэння, спасціжэння вартасці ўяўленняў і ацэнкі, духоўная любоў — значыць, і творчасць гэтых фактараў (культура) — гэта толькі дадатковыя эпіфеномены і пасіўныя адбіткі ў свядомасці тых пачаткаў, якія функцыянуюць і ў ніжэйшым за чалавека свеце жывёл. Такім чынам, чалавек перадусім не разумная істота, не homo sapiens, a нейкая „істота інстынкту”. Тое, што ён называе сваімі думкамі, сваім хаценнем, сваімі вышэйшымі эмацыйнымі актамі (любоўю ў значэнні чыстай дабрыні), — тут гэта толькі пэўны від „мовы знакаў, якой гавораць яго інстынктыўныя імпульсы” (Ніцшэ, Гобс), сімволіка асноўных канстэляцый інстынктыўных адчуванняў ды іх перцэпцыйных карэлятаў. Чалавек усяго толькі асаблівая высокаразвітая жывёла. Тое, што ён назыве cваім духам, розумам, не мае ніякага самастойнага, асобнага метафізічнага паходжання і не ёсць тым, што мае нейкую элементарную аўтаномную легітымнасць, адпаведную законам самога быцця, а з’яўляецца толькі далейшым развіццём найвышэйшых псіхічных здольнасцяў, якія знаходзім ужо ў чалавекападобнай малпы. Гэта далейшае развіццё сукупнасці чыста асацыяцыйных заканамер насцяў і не ў меншай ступені здольнасці актыўнага прыстасоў вання (якая пераўзыходзіць акасцянелы тэхнічны інтэлект, напрыклад, у шымпанзэ) да новых нетыповых сітуацый праз антыцыпацыю прадметных структур навакольнага асяроддзя з мэтай задавальнення тых самых асноўных інстынктаў віду і індывідууму, якія ўласцівы і жывёлам[7]. Як і ўсім іншым псіхічным працэсам і псіхічным узаемасувязям, гэтаму „тэхнічнаму інтэлекту” прыпісаныя цалкам адназначныя карэляты ў функцыях нярвовай сістэмы. Бо дух тут — толькі частка „душы”, унутранага боку жыццёвага працэсу. Тое, што называем пазнаннем, гэта адно шэраг вобразаў, якія ўсё больш уваходзяць у прастору паміж знешнім раздражненнем і рэакцыяй арганізма на яго, або самастворанымі знакамі рэчаў ці канвенцыйным спалучэннем гэтых знакаў. Тыя вобразы і знакі ды формы іх сувязі, якія вядуць да паспяховых, спрыяльных для жыцця рэакцый на атачэнне, так што дзякуючы нашым дзеянням дасягаецца тое, што пачаткова было мэтай інстынктыўнага імкнення, праз спадчыннасць паступова фіксуюцца ў індывідуума ці цэлага віда. Такія знакі і іх спалучэнні называем „праўдзівымі” тады, калі яны забяспечваюць поспех спрыяльных для жыцця рэакцый, „фальшывымі” — калі такіх не забяспечваюць; аналагічна адбываецца і з учынкамі — „добрымі” і „благімі”. Тут не патрабуецца ніякага адзінства Логасу, які сам фармуе свет і адначасова дзейнічае ў нас як ratio (калі толькі не памыляцца метафізічна адносна людскога пазнання, г.зн. калі не ўважаць яго за разуменне і адлюстраванне самога існага).

Дык чым жа тут з’яўляецца чалавек перш за ўсё? Гэта 1) жывёла, якая карыстаецца знакамі (мовай); 2) жывёла, якая карыстаецца прыладамі; 3) „умазгоўленая” істота, г.зн. такая істота, у якой на мозг, асабліва на функцыяванне кары, спажываецца намнога больш энэргіі, чым у жывёлы. Знакі, словы, так званыя паняцці тут толькі прылады, адно ўдасканале ныя псіхічныя прылады. Падобна як у сферы арналагічнай, марфалагічнай і фізіялагічнай чалавек не мае нічога, што б у зародку нельга было знайсці ў вышэйшых пазванковых, так няма гэтага і ў сферы псіхічнай ці паэтычнай. Таму ў дачыненні да чалавека трэба ў кожным разе прымаць тэорыю эвалюцыйнага паходжання, незалежна ад таго, наколькі жорсткія спрэчкі вучоных вакол пераходных формаў — ад чалавека Дзюбуа (Dubois) да доказаў існавання дылювіяльнага чалавека.

Такі вобраз чалавека як homo faber‘а павольна развіваўся ў самых розных кірунках, якія нас тут не цікавяць, — ад грэцкага сэнсуалізму Дэмакрыта і Эпікура праз такія магутныя плыні мыслення, як пазітывізм Бэкана, Юма, Міля, Конта, Спэнсера, пазней эвалюцыянізм, асабліва звязаны з імёнамі Дарвіна і Ламарка, яшчэ пазней — прагматычна-канвенцыяналісцкая (як і фікцыяналісцкая) філасофія. Істотна падтрымалі гэтую ідэю вялікія псіхолагі інстынкту (Гобса і Макіявелі можна лічыць іхнымі „бацькамі” ці, прынамсі, вельмі блізкімі да іх), сярод якіх я назаву Л.Фоербаха, Шапэнгаўэра, Ніцшэ, а з найноўшых часоў Фройда і А.Адлера[8]. Па-сапраўднаму паглыбленыя даследаванні інстынктаў, да якіх цяпер імкнуцца Паўль Шыльдэр, Mак Дугал, Франц Опэнгаймер (хоць апошні менш арыгінальны) і аўтар гэтай працы — як агульны філасофскі падмурак антрапалогіі і вітальнай псіхалогіі адначасова, але не менш прынцыпова сацыялогіі і псіхатэрапіі — канчаткова пераадолее цалкам хібны так званы дуалізм цела і (вітальнай) душы, які з часоў Дэкарта вёў навуку ў зман. Бо кожнае ўражанне, пэрцэпцыя ёсць пачуццёва абумоўленай, як і кожны працэс пэўнага адзінства фізіялагічных функцыяў. Інстынкты з’яўляюцца ўласна тым, што забяспечвае псіха-фізічнае адзінства арганізму[9].

Да ўжо вядомай класіфікацыі праінстынктаў, распрацаванай, напрыклад, з улікам мэты інстынкту (інстынкты, карысныя для ўласнага „я”, інстынкты альтруістычныя, карысныя для іншых, інстынкты захавання і развіцця самога сябе, а таксама інстынкты, якія служаць для захавання і развіцця віду, урэшце — інстынкты індывідуальныя і калектыўныя, племянныя, статкавыя і г.д.), паглыбленае даследаванне інстынктаў і іх эвалюцыі дадае вельмі важны падзел іх пачатковых формаў. Усе разгалінаваныя інстынктыўныя плыні, інстынктыўныя імпульсы, якія з’яўляюцца часткова дзякуючы псіха-энергетычнаму працэсу паміж самымі антаганістыч нымі парывамі, часткова (у чалавеку) дзякуючы духоўнаму пераўтварэнню інстынктыўнай цягі, зводзяцца да трох і толькі трох інстынктыўных сілаў. Гэта 1) інстынкты памнажэння і ўсялякія іх вытворныя (полавыя жарсці, бацькоўскі інстынкт, libidо); 2) цяга да росту і ўлады; 3) інстынкты сілкавання ў найшырэйшым значэнні слова. Тут не выпадае разглядаць, як цесна гэтыя тры сістэмы інстынктаў былі звязаныя з трыма яшчэ зародкавымі пялёсткамі арганізму пазванковага; тым больш нельга паказаць, як з гэтых трох сістэмаў ужо ў высокаразвітых жывёл і першабытнага чалавека развілася багата разгалінаваная сістэма інстынктаў (т.зв. „патрэбы”, потым „жарсці” (Leidenschaften) і „інтарэсы”).

Як генетычнае паходжанне, так і вага гэтых трох сістэм праінстынктаў па-рознаму ацэньваліся ў вялікіх тэорыях інстынкту. Паколькі ўсялякі рост (а вядомы інтэрніст Ф.Краўс у сваёй працы Паталогія асобы называе яго найперш „воляй да ўлады”), які з’яўляецца нечым большым, чым проста павелічэннем памераў, палягае на памнажэнні ў межах індывідуума (падзел клетак), з іншага боку, паколькі жыўленне клеткі немагчымае без тэндэнцыі росту, закладзенай у яе аснове, і далей, паколькі расліны валодаюць сістэмай памнажэння і сістэмай жыўлення, але, як і жывёлы, не маюць усё больш вызначальнай у адносінах да вонкавага свету сістэмы ўлады, то, перакананнем аўтара, з трох сістэмаў праінстынктаў як у жывёлы, так і ў чалавека першасная роля адводзіцца сістэме памнажэння (Fortpflanzungssystem), другасная — сістэме ўлады (Machtsystem), і трэцечарговая — сістэме жыўлення (сілкавання) (Ernahrungssystem). Псіхалогія інстынктаў перыяду старэння пацвярджае гэтае дапушчэнне.

Звернем увагу на тое, што трыма аднабаковымі тэарэтыкамі інстынкту (з усімі імі як з натуралістамі аўтар па-філасофску не згаджаецца, але ў вучэннях пра інстынкт паважае іх як арыгінальных даследчыкаў) часткова гістарычна запачаткаваныя, а часткова па сэнсе злучаныя з імі паралельнас цю думкі тры спецыфічныя, натуралістычныя тэорыі гісторыі. Калі чалавека ўспрымаць як істоту, што кіруецца выключна пачуццямі, генетычна выводзячы яго так званы дух з інстынктыўнасці і перцэпцыі, напрыклад, з „падаўлення” і „сублімацыі”, дык натуралістычнае ўяўленне гісторыі ў адпаведнасці з гэтай натуралістычнай ідэяй чалавека можа набыць тры асноўныя формы, у залежнасці ад таго, якая з трох акрэсленых вышэй сістэм будзе мець перавагу.

1) Так званае эканамічнае (марксісцкае) разуменне гісторыі, паводле якога першаснай ёсць гісторыя класавай барацьбы і „змагання за сродкі існавання”, бачыць у сістэме інстынктаў жыўлення наймацнейшую вырашальную сілу ўсяго калектыўнага жыцця, а ўсялякі духоўны змест культуры лічыць адно эпіфеноменам і вакольнай дарогай задавальнення гэтых інстынктаў у зменлівых сітуацыях гістарычнай супольнасці.

2) Наступнае натуралістычнае разуменне гісторыі бачыць незалежную пераменную ўсіх дзеяў у працэсах кровазмеш вання і сепаравання (раздзяленні кровазмешвання), а таксама ў зменах сістэмаў памнажэння і апладнення (напрыклад, Габіно, Ратцэнгофер ды Гумпловіч). Падобнае натуралістычнае разуменне гісторыі адпавядае тэорыі інстынкту, якая primum movens гісторыі бачыць у інстынкце памнажэння і яго колькасных ды якасных праявах (Шапэнгаўэр, Фройд).

3) У якасці апошняй формы натуралістычнага бачання гісторыі застаецца назваць канцэпцыю, якая ставіць у цэнтр фактар палітычнай улады. У выніках палітычнай (значыць, не заснаванай на эканоміцы) барацьбы за ўладу, г.зн. барацьбы за перавагу паміж дзяржавамі, а ў межах дзяржаў — паміж станамі і групамі, яе прадстаўнікі, спасылаючыся яшчэ на Гобса і Макіявелі, бачаць вырашальны момант вызначэння асноўных рысаў магчымага эканамічнага і духоўна-культурнага быцця, фактычна — прынцыповага прадвызначэння гісторыі. Такое разуменне гісторыі адпавядае канцэпцыі чалавека, паводле якой (як і паводле Ніцшэ, а таксама Адлера) першарухавік інстынктыўнага жыцця бачыцца ў „волі да ўлады” і ў імкненні да „значнасці”, г.зн. у адухоўленым імкненні да сілы. Не будзем кранаць таго, як гэтая спецыфічная палітычная канцэпцыя гісторыі спалучалася то з рэлігійнымі ідэямі (як у кансерватыўным лютэранстве), то з чыстым натуралізмам (Гобс, Макіявелі, Отакар Лорэнс), то з ідэалагічнымі канцэпцыямі гісторыі (як у Леапольда фон Ранке, які спалучае яе са сваёй тэорыяй ідэі), то, губляючы універсальнасць, выраджалася ў палітычную публіцыстыку (як у Трайчке і паслябісмар каўскіх маланямецкіх гісторыкаў).

Хоць канцэпцыі гісторыі, якія цалкам ці часткова ўсведамляюць сябе натуралістычнымі, разгортваюць прынцыпова розныя гістарычныя вобразы, бо з аднаго боку — А.Конт, які першым у сваім „законе трох стадыяў” дзяліў і ацэньваў гісторыю паводле фазаў развіцця людскіх ведаў і тэхнічнай цывілізацыі, з недаравальнай наіўнасцю прыкладаючы да яе мерку сучаснай яму пазітыўна-індукцыйнай навукі і заходнееўра пейскага індустрыялізму з іх вартасцямі, так абмежаванымі ў прасторы і часе, крытыкуючы пры гэтым рэлігію і метафізіку як пераадоленыя фазы людскога духу[10], ці карціна гісторыі гэтаксама настроенага Спэнсера, а з другога боку — гістарычныя ўяўленні Маркса, гісторыкаў расы і гісторыкаў палітычнай улады і дзяржавы, аднак для ўсіх гэтых тыпаў натуралістычнай антрапалогіі і гістарыясофіі характэрна адна супольная рыса. Прычым, яна не толькі агульная для іх, яна лучыць іх з іншымі, ідэалагічнымі ўяўленнямі пра гісторыю: гэта менавіта большая ці меншая вера ў адзінства чалавечай гісторыі, а таксама мацнейшая ці слабейшая вера ў рацыянальную эвалюцыю, у пазітыўны рух гісторыі ў кірунку да адной вялікай, высакароднай мэты. Кант, Гегель, Ранке (які ў сваіх дакладах Максіміліяну Баварскаму ў некаторых важных пунктах саступіў, але ў цэлым захаваў еўрапейскую і ліберальную арыентацыю), Конт, Спэнсер, Дарвін, Гекель, Маркс, Гумпловіч і чыста палітычныя гісторыкі паслябісмаркаўскай маланямецкай школы (толькі у Габіно інакш) — усіх іх лучыць магутная вера ў нейкае ўзрастанне вартасці людскіх спраў ды і самога чалавека, хоць яна і змешчаная да зусім розных цэнтраў. Вера — часта насуперак волі, і яшчэ часцей насуперак уласным ведам. Менавіта гэта нейкім містычным чынам яднае яе з вучэннямі пра гісторыю, якія зыходзяць з хрысціянскай і рацыянальнай гуманістычнай антрапалогіі. Адно толькі Шапэнгаўэру (Шэлінг часткова апярэдзіў яго ў гэтым) па-сапраўднаму не стае такой веры. Ён — першы канчатковы, аднабаковы deserteur de l’Europe (дэзерцір, адступнік ад Еўропы), яе веры ў гісторыю наогул; Semper idem, sed aliter („Заўсёды тое самае, але па-іншаму”) — цвердзіць яго славуты дэвіз. Выключна стацыянарная марфалогія культуры стала ўжо яго патрабаваннем[11].

ІV

Поўны дысананс у варты здзіўлення унісон новай заходняй антрапалогіі і гістарыясофіі ўносіць толькі чацвёртая з пяці пашыраных сярод нас ідэй чалавека. Хацеў бы адразу сказаць: увесь адукаваны свет да гэтага часу не ацаніў гэтай чацвёртай ідэі з пункту гледжання яе адзінства, яе значэння, яе адноснай слушнасці. Гэтая ідэя застаецца на ўзбоччы, яна асаблівая, але гістарычна яна даўно падрыхтаваная і, калі хочаце, страшная ўсім адчуванням і думкам еўрапейскага чалавека. Аднак жа гэтая страшная ідэя, нягледзячы на ўсё, можа быць і праўдзівай! Таму прымем яе да ведама, як належыць філосафам.

Радыкалізм гэтай новай антрапалогіі і гістарыясофіі ў тым, што яна — быццам у найвастрэйшай апазіцыі да супольнай веры ўсёй папярэдняй антрапалогіі і гістарычных вучэнняў Захаду ў прагрэсуючага homo sapiens ці homo faber, або веры ў „Адама” хрысціян, які ўчыніў грэх ды зноў паўстаў і на мяжы эпох быў збаўлены, або ў істоту, што жыве інстынктамі (тры тыпы асноўных інстынктаў), якая па-рознаму ўвасабляецца ў „істоту духу”, — прымае тэзу пра непазбежную дэградацыю чалавека ў ягонай дзесяцітысячагадовай гісторыі і звязвае гэтую дэградацыю з сутнасцю і пачаткам самога чалавека. На простае пытанне: „Чым жа ёсць чалавек?” гэтая антрапалогія адказвае: Чалавек ёсць пастаўленым на сурагаты (мова, прылады і г.д.) сваіх сапраўдных, прыдатных для развіцця жыццёвых уласцівасцяў і актыўнасцяў, вегетуючым у хваравіта ўзрослым пачуцці сваёй значнасці дэзерцірам з жыцця наогул, з сваіх галоўных вартасцяў, сваіх законаў, свайго святога касмічнага сэнсу.

Праўда, не ўніклівыя творцы гэтай канцэпцыі, а яе ўдалы публіцыст Тэадор Лесінг звёў тэзу новага вучэння да формулы, больш гучнай для малаадчувальнага вуха: „Чалавек — гэта від драпежнай малпы, якая на пункціку свайго „духу” паступова захварэла маніяй велічы”. Вельмі заслужаны галандскі анатом Л.Больк, які даследуе праблемы эвалюцыі органаў дзікіх продкаў чалавека, свае вынікі крыху больш прадметна сфармуляваў у сцвярджэнні: „Чалавек ёсць інфантыльнай малпай з парушанай унутранай сакрэцыяй”[12]. Гэтаксама берлінскі доктар Пауль Альсберг, абстрагуючыся ад параўнальных момантаў марфалогіі, „прынцып чалавечнасці” знаходзіць у „прынцыпе выключэння органаў”[13]. Вось думка, моцна інспіраваная Шапэнгаўэрам: паколькі чалавек такі безабаронны перад навакольным светам і, кажучы агульна, прыстасаваны да яго намнога менш, чым ягоныя блізкія родзічы са свету звяроў, і паколькі арганалагічна далей ён ужо не мог развівацца, то ў барацьбе за існаванне ў ім выпрацавалася тэндэнцыя максімальна адключаць свае органы, замяняючы іх прыладамі (і мова, і стварэнне паняццяў ацэньваюцца як „нематэрыяльныя прылады”), якія робяць лішнім функцыянальнае развіццё і кшталтаванне органаў пачуцця. Адсюль розум не ёсць папярэдне закладзенай духоўнай сілай, якая дамагаецца такога выключэння і робіць яго магчымым, але ён сам вынік таго адмоўнага падставовага акту „выключэння” — фактычна, своеасаблівага Шапэнгаўэ раўскага „адмаўлення волі да жыцця”[14].

Паводле гэтага вучэння, па-першае, чалавек не ёсць, падобна многім відам раслін і жывёл, нейкім сляпым завулкам развіцця, у якім жыццё далей ужо не можа эвалюцыянаваць у акрэсленым кірунку, і таму від вымірае: ён з’яўляецца глухім завулкам жыцця наогул! Па-другое, не чалавек in genere разумова хворы (у гэтым сэнсе хворыя толькі некаторыя людзі), а яго так званы сам дух, яго так званае ratio — менавіта тое, што на думку Арыстоцеля, Дэкарта, Канта, Гегеля, робіць з яго homo sapiens і далучае да Бога, а таксама акурат тое, што вызначае яго асаблівае „ўмазгаўленне”, г.зн. што вялікая сума засвоенай энэргіі выкарыстоўваецца не раўнамерна ўсім яго арганізмам, але вельмі аднабакова на карысць вялікіх паўшар’яў і падтрымання іх функцый („нявольнік кары галаўнога мозга“) — гэта і ёсць хваробай, хваравітым асноўным кірункам самога універсальнага жыцця! Хворы не паасобны чалавек, — у межах свайго віду ён можа быць нават здаровы, але сам чалавек як такі ёсць хваробай. Зямны чарвяк, што называе сябе чалавекам, у гэтым велізарным сусвеце (які толькі ў некаторых пунктах дэманструе магчымасці жыцця, і толькі на маленькім адцінку гісторыі Зямлі магчымае жыццё так званага чалавека), невядома як заганарыўся і ў сваёй гісторыі ўсё больш важнічае з таго, што стварае дзяржавы, творы мастацтва, навукі, інструменты, мовы, паэзію і г.д., што ўсведамляе сябе самога, а не экстатычна аддадзены наваколлю, як жывёла — ён, аднак, застаецца тым сляпым завулкам, хваробай жыцця! Для чаго, навошта робіць ён усе гэтыя асаблівыя скокі і абходы? „Cogito, ergo sum” — годна і з пачуццём незалежнасці кажа Дэкарт. Але, Дэкарце, навошта мысліш, навошта жадаеш? Мысліш, бо ні інстынкт, ні абумоўлены пачуццёвай цягай тэхнічны інтэлект, што застаецца ў межах тваіх натуральных інстынктыўных патрэбаў, не шэпча табе непасрэдна, што маеш зрабіць і ад чаго мусіш устрымацца. І думаеш ты не для таго — як лічыш, — каб узнесціся над жывёламі ў новыя сферы быцця і вартасцяў, але „каб быць жывёльней за кожную жывёлу”! А што называеш „свабодным выбарам”? Ты называеш ім факт таго, што часта вагаешся, г.зн. не ведаеш, куды і навошта — тое, што жывёла заўсёды ведае непасрэдна і адназначна, а значыць лепей! А што такое навука, розум, мастацтва, што такое развіццё тваёй гэтак званай цывілізацыі (машыны), так шуканае дзеля тваёй карысці, якая сапраўды дазваляе ўсё большай колькасці людзей жыць на той сама тэрыторыі? Што гэта ўсё такое, пабачанае як цэлае? Ах, гэта ўсяго толькі вельмі заблытаная вакольная дарога да твайго такога цяжкага захавання віду, што даецца ўсё цяжэй, нягледзячы на твае высілкі ў памнажэнні, і тым цяжэй, чым больш мысліш і чым больш „умазгоўленай” істотай з’яўляешся. Для чаго маеш мову, чалавечку, нашто карыстаешся паняццямі, навошта атаясамляеш мноства розных, ледзь зарысаваных вобразаў свядомасці з ідэнтычнымі фікцыйнымі прадметамі? Навошта для вызначанай мэты вынайшаў „прылады” сталай формы? Для чаго ў сваёй гісторыі стварыў дзяржаву, г.зн. арганізацыю падаўлення, замест чыста біялагічнай арганізацыі, кіраванай старэйшынамі ў перыяд родавых сувязяў? Свядомае ўсталяванне „законаў” замест звычаяў і „традыцыі” несвядомай цэласці нейкага народа? А навошта ў манархічным уладарстве прыдумаў адначасова ідэю монатэізму і міф першароднага грэху (абедзьве ідэі належаць адна адной)?[15] Хачу табе сказаць гэта, не зважаючы на тваё ўзбуялае пачуццё ўласнай годнасці. Чалавечку, усё гэта, як і шмат што яшчэ, ты зрабіў з прычыны не чаго іншага, а толькі сваёй біялагічнай слабасці і бяссілля, а таксама сваёй фатальнай няздатнасці да біялагічнага развіцця! Усё гэта ўбогія сурагаты жыцця, якога ты не мог развіць, каб жыць на перасягаючым цябе ўзроўні! Кожнае такое „не” жыццю, захапленню, пачуццёваму сузіранню, інстынкту — адмаўленне, якім ты ўласна і ёсць як надзелены воляй homo sapiens, — кожнае такое „не” паходзіць з тваёй няздольнасці пры дапамозе звычайных сродкаў жыцця і на аснове законаў яго развіцця ствараць жывую істоту, якая б цябе пераўзыходзіла, істоту, якая была б нечым большым, чым чалавек, якая была б звышчалавекам! Вось уласна закон твайго быцця як чалавека!

Гэтая рэдкая тэорыя, выкладзеная тут сцісла, на ўзроўні агульных тэзаў, набывае жорсткую лагічную паслядоўнасць, калі — у адпаведнасці з канцэпцыяй homo sapiens — раздзяляюцца дух (умоўна розум) і жыццё як два апошнія метафізічныя пачаткі, і пры гэтым жыццё ідэнтыфікуецца з душой, дух — з тэхнічным інтэлектам, і, што самае вызначальнае, жыццёвыя вартасці робяцца вартасцямі найвышэйшымі. Як дух, так і свядомасць паслядоўна аказваюцца тады проста разбуральнымі, знішчальнымі для жыцця (г.зн. найвышэйшых вартасцяў). Дух робіцца нейкім дэманам, проста д’яблам, сілай, якая знішчае жыццё і душу. Дух і жыццё тут не два непарыўна звязаныя пачаткі быцця, калі жыццё ў чалавеку і яго інстынктыўныя парывы прызнаваць фактарамі рэалізацыі духоўных ідэй і вартасцяў, а дух — фактарам ідэацыі яго жыцця, які вызначае кірунак і мэту; не, яны аказваюцца дзвюма проста антаганістычнымі, варожымі сіламі[16]. Дух з’яўляецца тут як метафізічны паразіт, які ўгрызаецца ў жыццё і душу, каб знішчыць іх.

У святле жахлівага панрамантызму скрайне віталістычнай тэорыі вартасці сам гэты працэс прагрэсуючага знішчэння ахапляе блізу 10 000 гадоў нашай так званай „сусветнай гісторыі”! Людская гісторыя выглядае адсюль непазбежным працэсам адмірання аднаго ад пачатку, ад нараджэння смяротна пакалечанага віду; віду, які ўжо са свайго маленства — прынамсі ў форме homo sapiens, якая выразна прадстаўлена чалавекам Захаду — быў faux pas* жыцця. Тое, што гэты патагенны („дух народжаны на цярпенне пакутаў”) працэс набліжэння да няўхільнай смерці трывае ўжо 10 000 гадоў, аніяк не падважвае самой тэорыі! У гісторыі пэўнага віду 10 000 гадоў — гэта значна меней, чым калі адносна індывіду канстатаваць, што пасля васьмідзённай хваробы пацыент спакойна сканаў! Фазы такога працэсу адмірання гэтага адгалінавання жыцця, гэтага сляпога завулка, гэтай хваробы жыцця, якая завецца чалавекам, структурна дакладна такія, па якіх старэе і памірае якая-небудзь жывая істота: гэта паступовае адступленне жыццёвай сілы перад уласнай самадастатковасцю механізмаў, якія састарэлы арганізм вызваліў з сябе самога. Але тым механізмам, у якім чалавецтва ўсё больш, так бы мовіць, заблытваецца, і які яго ўсё болей душыць, ёсць космас яго ўласнай цывілізацыі, які крок за крокам перарастае сілы і межы ягонай волі і духу, які робіцца ўсё больш некіроўным і аўтаномным. Пераход ад праявы душы да мэты, ад імпульсіў насці да свядомага жадання, ад жыццёвай супольнасці да грамадства (F.Toennies), ад звязанага з гэтым „арганічнага” светагляду да светагляду „механічнага”, ад сімвалу да паняцця, ад родавага ладу супольні да ваяўнічай дзяржавы і падзелу на класы, ад мацярынскіх хтанічных рэлігій да духоўных рэлігій, якія ўхваляюць сваіх заснавальнікаў, ад магіі да пазітыўнай тэхнікі, ад метафізікі сімвалу да пазітыўнай навукі — усё гэта, паводле дадзенага вучэння, выразная паслядоўнасць фазаў на шляху да пэўнай смерці, да мэты, якой розныя культуры дасягаюць у розныя эпохі, але на якую ў не такой далёкай будучыні асуджана і чалавецтва як цэлае. Ды не толькі ў сваім быцці і існаванні, але і ў плане сваіх метафізічных пазнавальных сілаў чалавек, згодна з гэтай тэорыяй, болей страціў у сваёй гісторыі, чым набыў. Чалавек „дыянісійскі”, што кіруецца парывамі, які — у вострым супрацьстаянні да грэцкага вынаходства homo sapiens, да чалавека апалінскага — з’яўляецца тут як антыідэал, г.зн. чалавек, які дзякуючы асаблівым тэхнічным сродкам адключае дух — гэтага дэмана, узурпатара і дэспата жыцця, каб эмацыйна зліцца з адзіным жыццёвым парывам, вярнуць страчаную еднасць тым, што нараджае „вобразы” свету — акурат ён стаіць найбліжэй да метафізічнай рэальнасці.

Няма патрэбы раскрываць далей гэтую тэорыю, пэўна ж памылковую, аднак заснаваную на добра прадуманых прынцыпах і, вядома ж, пабудаваную зусім не горш, чым тэорыі пазітывістычныя ды ідэалагічныя. Адно колькі слоў яшчэ пра духоўна-гістарычнае паходжанне гэтага вучэння. Яго старэйшымі „хроснымі бацькамі” былі Савіньі і позні (гайдэльбергскі) рамантызм, але значна выразнейшы, цяпер зноў моцна адчувальны ўплыў меў Бахофэн[17]. Далей у „хросных бацьках” гэтай тэорыі Шапэнгаўэр з яго інтуіцыйнай метафізікай волі, праўда, з антыдыянісійскай — індыйскай і па-хрысціянску песімістычнай ацэнкай парыву волі (Willensdrang); Ніцшэ, які ў сваім „дыянісійскім песімізме” („ipsissimus“), асабліва ў трэці перыяд сваёй творчасці, прыйшоў да пераацэнкі жыццёвага парыву (Lebensdrang) у нешта пазітыўнае; у некаторым сэнсе таксама Г.Бергсан, а калі гаварыць пра элементы, то і сучасны псіхааналіз.

Той даўні рамантызм і элементы поглядаў „хросных бацькоў” ніколі, аднак, не злучыліся б у прынцыпова новую антрапалогію і гістарыясофію, калі б асобы ўжо нашага веку творча не абнавілі гэтых ідэй на ўласным жыццёвым вопыце і шляхам самастойных пошукаў. Нейкай дзіцячай гульнёй падаецца даўні рамантызм з яго закаханасцю ў Сярэднявечча ў параўнанні з гэтым віталістычным панрамантызмам, які ўрэшце хацеў бы вярнуцца яшчэ далей за homo sapiens‘а, да эпохі дылювіяльнай. Пры гэтым наогул дзівіць, што да падобных вынікаў зусім незалежна прыйшлі даследчыкі цалкам адрозных школаў і прадстаўнікі прынцыпова розных навук. Сярод іх назаву Людвіка Клагеса, прадстаўнічага філосафа і псіхолага гэтага антрапалагічнага кірунку; Едгара Даке, палеографа і геолага; Лео Фрабеніуса, этнолага; Освальда Шпэнглера, гісторыка, і Тэадора Лесінга[18]. Урэшце, некаторыя падставы новай панрамантычнай антрапалогіі прапанавала таксама так званая фікцыяналістычная тэорыя пазнання Г.Вайгінгера. Калі гаварыць пра бок духоўны, то чалавек, згодна з Вайгінгерам, ёсць перадусім „жывёлай, ствараючай карысныя жыццёвыя фікцыі”. Тэорыі прадмету Клагеса і Вайгінгера, напрыклад, ідэнтычныя паводле іх лагічнага зместу (не ў ацэнках).

Калі гэтую новую тэорыю чалавека, значэнне і прызнанне якой дагэтуль абмяжоўвалася, па сутнасці, толькі Нямеччынай, параўнаць з хрысціянска-тэалагічнай, рацыянальна-гуманістычнай (homo sapiens) і пазітывістычнай тэорыяй, зважаючы на аднабаковыя натуралістычныя канцэпцыі, то атрымаюцца цікавыя падабенствы і адрозненні.

Хоць дыянісійская канцэпцыя мусіць рашуча адмаўляць усе духоўныя, спірытуалістычныя рэлігіі, а значыць, і іудзейскія ды хрысціянскія (павінна, напрыклад, адкінуць духоўнага Бога Стваральніка, паколькі ўласна ў дыянісізме дух ёсць дэманам, што знішчае жыццё і душу), аднак жа яна збліжаецца з хрысціянскай антрапалогіяй праз ідэю грэхападзення, асабліва ў форме, у якой гэтая ідэя выступае ў Аўгусціна. Для апошняга да грэхападзення дайшоў не існуючы ўжо „чалавек”, не, гэта сам „homo sapiens” ёсць віной і грахом. (Падобна ў позняга Шэлінга, Шапэнгаўэра і Гартмана ўжо чыстае існаванне самога свету, у адрозненне ад рэалізаваных у ім ідэй, палягае на адшчапленні прыроды Бога ад божага духа, г. зн. на першароднай віне сляпой апантанасці прагай быцця). З іншага боку, новую антрапалогію адрознівае ад рацыяналь най вострае, анталагічна ўспрынятае раздзяленне жыцця і духа. Для Клагеса, а таксама і для Арыстоцеля, Канта ці Гегеля, „адзіны” дух, які актыўны ва ўсіх людзях, немагчыма разумець праз паступовае натуральнае псіхафізічнае развіццё. Паходжанне духа метафізічнае, а не эмпірычнае, як у пазітывістаў і натуралістаў. Ён зусім не проста „сублімаваная надбудова над жывёльным жыццём”. Аднак — і тут закладзена галоўная памылка гэтага вучэння — гэтае паняцце духу так сфармуляванае, што яно не ўтрымлівае ўласна нічога апрача ўскоснай ідэі тэхнічнага інтэлекту, — дакладна так, як у пазітывістаў і прагматыстаў. Гэты дух не можа ахапіць ніякай сферы ідэй і вартасцяў, што існуюць онтычна і маюць онтычнае значэнне. Яго прадметы — толькі „ficta”, якія дражняць чалавека; у бяссэнсавай пагоні за імі ён усё больш губляе сваю душу — цяжарнае цемрай матчынае лона свайго быцця. З такога пункту гледжання гэтая тэорыя цалкам залежыць ад свайго апанента — пазітывістычна-прагматычнай антрапалогіі. Палемізуючы з ёй, яна пасоўваецца следам. Гэты дух не можа адкрыць чалавеку ні якой-небудзь новай сферы быцця, як Логас, ні нейкай сферы вартасцяў, як чыстая любоў; ён стварае толькі ўсё больш складаныя сродкі і механізмы для пачуццёвых уражанняў, якія гэтым псуе і выводзіць з натуральнай гармоніі. Да таго ж наступае яшчэ віталістычна-рамантычная пераацэнка духу, што ператварае яго з боскага пачатку, які творча будуе, у дэманічна-метафізічную сілу, варожую жыццю і існаванню[19]. Найвялікшым праціўнікам гэтага вучэння з’яўляецца пазітывізм Конта і Спэнсера, бо менавіта жывёла, якая карыстаецца знакамі і прыладамі, homo faber, і ёсць страшыдлам, гэтак спустошыўшым свет, аб чым так узрушальна напісалі Клагес і Лесінг. Разам з псіхалогіямі інстынктаў і трыма натуралістычнымі гістарыясофіямі, якія адпавядаюць розным вучэнням пра інстынкты, новая антрапалогія зноў надае неверагодную вагу эмацыйна-аўтаматычнаму інстынктыўнаму жыццю і яго міжвольным праявам. Але, у адрозненне ад іх, яна прыпісвае эмацыйнаму інстынктыўнаму жыццю метафізічную кагнітыўную функцыю[20]; праўда, адзіна магчымую, бо розум мае тварыць толькі „ficta” і пустыя „паказальнікі” для жыцця і сузірання.

І апошняя, пятая з вядомых цяпер ідэй чалавека! Ёй таксама адпавядае адмысловая гісторыка. Гэтая ідэя дасюль малавядомая, можа яшчэ менш, чым акрэсленая вышэй.

Наколькі апошняя з пералічаных ідэй чалавека прыніжае яго, таго самага homo sapiens, якога ўся духоўная гісторыя Захаду ідэнтыфікавала з чалавекам наогул, да ступені, якой яшчэ не ведала ніводная гістарычная сістэма мыслення (бо ён для яе — „жывёла, хворая сваім духам”), настолькі ж наша пятая ідэя, наадварот, дазваляе свядомасці чалавека ўзняцца на такі ўзровень, на такую строму, такую ўзнёслую вяршыню, на якіх не змяшчала яго ніколі ніводная з вядомых канцэпцый. „Мярзоцце і абуральны сорам”, — называе чалавека Ніцшэ ў „Заратустры”, але такім ён робіцца толькі тады, калі будзе параўнаны з поўнай бляску постаццю звышчалаве ка, які сам нясе адказнасць і варты адказнасці госпада, стваральніка сэнсу Зямлі і адзінага апраўдання таго, што называецца чалавецтвам і народам, гісторыяй і сусветным працэсам, найвышэйшай вартасцю самога быцця — вось эмацыйны зыходны пункт гэтай канцэпцыі. Гэтая новая форма антрапалогіі прыняла Ніцшэву ідэю звышчалавека і па-новаму, рацыянальна яе абгрунтавала. У філасофскім плане гэта зрабілі перадусім два філосафы, якія заслугоўваюць таго, каб іх добра ведалі: Дзітрых Гайнрых Керлер і Мікалай Гартман, чыя выдатная, глыбокая Этыка з філасофскага пункту гледжання становіць самы сціслы і чысты выклад самой гэтай ідэі[21].

Як у Д.Керлера, так і ў М.Гартмана з’яўляецца новы атэізм, наогул непараўнальны з усім заходнім, даніцшэўскім атэізмам, які і стварае аснову гэтай новай ідэі чалавека. Звычайна я называю яго пастулатыўным атэізмам павагі і адказнасці. Што гэта азначае? У ранейшым атэізме (у самым шырокім сэнсе) матэрыялістаў, пазітывістаў і г.д. існаванне Бога як такога (an sich) лічылася пажаданым, аднак заставала ся ці недаказальным, ці недаступным розуму непасрэдна або ўскосна, ці абвяргалася самой хадою падзей. Кант, які думаў, што абверг доказы існавання Бога, зрабіў існаванне прадмета, адпаведнага разумнай ідэі Бога, „агульнаабавязальным пастулатам практычнага розуму”. У новай жа канцэпцыі гаворыцца адкрыта: магчыма, у тэарэтычным плане існуе нешта такое, як аснова свету, нейкі Ens a se, — хоць мы ў кожным разе не ведаем, ці гэты Х тэістычны, ці пантэістычны, рацыянальны ці ірацыянальны. Але, незалежна ад ведаў ці няведання, вырашальнае тут тое, што ў імя адказнасці, свабоды, задачаў, у імя сэнсу існавання чалавека ніякі Бог існаваць не можа і не павінен. Ніцшэ выказаў думку, якая рэдка разумеецца да канца: „Калі б існавалі багі, як бы я ўтрымаўся, каб не быць богам; значыць, багоў няма”. Тут упершыню востра выражаны пастулатыўны атэізм, поўная працілегласць пастулатыўна му тэізму Канта. У 21-м раздзеле Этыкі Мікалая Гартмана (Тэлеалогія вартасці і метафізіка чалавека) гэты „пастулатыўны атэізм адказнасці” даведзены да найвышэйшага ўзроўню, пры гэтым зроблена спроба яго дакладнага навуковага абгрунтавання: свабодная маральная істота, „асоба”, можа існаваць толькі ў свеце механічным, або хоць бы створаным не тэлеалагічна. У свеце ж, які створаны боствам паводле пэўнага плана, або ў якім боства па-за чалавекам у нейкім сэнсе вызначае будучыню, чалавек як маральная істота, як асоба, быў бы знішчаны. „Мусім выбіраць: ці тэлеалогію прыроды і ўсяго, што існуе, ці тэлеалогію чалавека” (S.185). Або: калі б свет быў сутнасна тоесны чалавеку (а гэта, лічыць Гартман, асноўнае дапушчэнне ўсіх ранейшых вучэнняў пра Бога), дык страцілася б самабытнасць чалавека ў плане яго касмічнага становішча, чалавек быў бы пазбаўлены правоў. Не прычынная дэтэрмінацыя, не механізм пазбаўляе яго правоў, наадварот, яны даюць чалавеку сродкі ўвасобіць у рэчаіснасці тое, што той убачыў у аб’ектыўным парадку ідэй і вартасцяў ідэальнага быцця. Так, механізм — гэта інструмент свабоды чалавека і яго суверэнных, адказных рашэнняў. Затое ўсялякая прадвызначанасць будучыні, якую ўсталёўвае нейкая істота па-за ім, знішчае чалавека як такога. Яшчэ смялей гэтую думку выказаў Гайнрых Керлер (у лісце да аўтара): „Што мне да асновы свету, калі я, як істота маральная, ясна і разумна ведаю, што добра і што мусіць быць? Калі існуе нейкая аснова свету, і калі яна адпавядае таму, што я разумею пад добрым, то буду лічыць яе сваім прыяцелем; калі ж не адпавядае таму, дык пляваў я на яе, нават калі яна расцісне мяне як жывую істоту разам з маімі мэтамі”.

Варта заўважыць, што ў гэтай форме „пастулатыўнага атэізму” адмаўленне Бога ўспрымаецца не як вызваленне ад адказнасці і абмежаванне самастойнасці ды свабоды чалавека, а наадварот, як максімальна магчымае павелічэнне адказнасці і суверэннасці. Наступствы тэзы „Бог памёр” першым асэнсаваў не да паловы, а да канца, і не толькі асэнсаваў, але ў глыбіні сэрца адчуў Ніцшэ. Бог можа быць памерлым толькі тады, калі жыве звышчалавек, істота, што як бы надбоская, адзінае апраўданне мёртвага Бога. Гэтае самае кажа і Гартман: „Уласцівасці Бога (прадвызначэнне і прадбачанне) мусяць вярнуцца да чалавека”. Аднак трэба памятаць: не да humanite, як у Конта, не да „вялікай істоты”, а да асобы, менавіта да такой асобы, якая выяўляе максімум волі, адказнасці, паўнаты, чысціні, разумення і моцы. Чалавецтва, народы, гісторыя вялікіх згуртаванняў — усё гэта толькі вакольны шлях да ўласнага бляску і ўласнай вартасці такой асобы. Паўната павагі, любові, пакланення, якімі людзі некалі абдорвалі Бога ці сваіх багоў, павінна належаць такім асобам. У абодвух філосафаў, як у Гартмана, так і ў Керлера, жудасна самотная і абсалютна замкнутая на сабе асоба знаходзіцца паміж двума парадкамі рэальнага механізму і вольна лунаючай сферы аб’ектыўных ідэй ды вартасцяў, якую не ўсталёўвае ніякі жывы духоўны logos. Каб у хадзе гісторыі ўтрымаць кірунак, сэнс, вартасці, чалавек не мае права ні на што абаперці сваёй думкі, сваёй волі. Ні на што, ні на боства, якое яму кажа, што павінен і чаго не мусіць рабіць, ні на такія выцвілыя лахманы старой метафізікі Бога, якімі з’яўляюцца „развіццё”, „тэндэнцыя да сусветнага прагрэсу” або гісторыя, — ні на якое-небудзь калектыўнае адзінства людской волі.

Чым жа тады, у святле такой антрапалогіі, ёсць гісторыя? На гэтае пытанне намагаўся адказаць Курт Брайзіг у сваёй новай працы пра гістарычную навуку (гісторыку)[22]. Калі нават гэты адказ уважаць за памылковы (як лічыць і аўтар гэтага тэксту), трэба прызнаць, што ў ёй строгі гістарычны персаналізм быцця і каштоўнасцяў значна паглыблены. Калектыўныя сілы гісторыі ў ёй не проста адмаўляюцца, як, напрыклад, у Трайчке, Карлейля („гісторыю твораць асобы”); іх існаванне ёй прызнаецца, аднак заўсёды зводзіцца да асабовай прычыннасці. Канкрэтны ўплыў такой антрапалогіі на саму гістарыяграфію мы найвыразней бачым у тых членаў гуртка Стэфана Георга, якія займаюцца непасрэдна гісторыяй, — перадусім у працах Ф.Гундальфа пра Шэкспіра, Гётэ, Цэзара, Георга, Гёльдэрліна, Кляйста і г.д.

На аснове гэтай антрапалогіі гісторыя сама па сабе становіцца манументальнай дэманстрацыяй „духоўнага аблічча” герояў і геніяў, або — словамі Ніцшэ — „найлепшых экзэмпляраў” чалавечага роду.

З нямецкай пераклаў Генадзь Сагановіч

За тэкст гэтага трактату Макса Шэлера я абавязаны Моніцы Банькоўскай–Цюліх (Цюрых).

[1] Гл.: Cassirer E. Philosophie der symbolischen Formen, Bd.2.
[2] Гл. пра погляды Шэлера на Спінозу ў яго публікацыі: Kölner Zeitung. Literatur und Unterhandlungsblatt. 1927, nr.134,138.
[3] Гл. Шэлінгаву працу „Die Stellung des Menschen im Kosmos“ (1928), у якой выкладзена рэзюмэ поглядаў на асноўныя пункты „філасофскай антрапалогіі“.
[4] Гл.: Scheler M. Zur Idee des Menschen, у: Vom Umsturz der Werte. T.1. Leipzig, 1923.
[5] Dilthey W. Erfahren und Denken, у: Gessamelte Schriften. Bd.5. Leipzig, 1924. S.88.
[6] Пар. працу аўтара „Zur Idee des Menschen“, у: Die Wissensformen und die Gesellschaft. Leipzig, 1926, а таксама артыкул „Erkenntnis und Arbeit“, у якім разгледжана праблема прагматызму.
[7] Пар.: Die Stellung des Menschen im Kosmos.
[8] У сваёй важнай працы „Jenseits des Lustprinzips“ Фройд ясна выказвае ўласную ідэю чалавека: „Шмат каму з нас было б цяжка адмовіцца ад веры ў тое, што ў самым чалавеку заключана імкненне да ўдасканальвання, якое і прывяло яго на цяперашнюю вышыню духоўнага развіцця і этычнай сублімацыі, і што можна чакаць, быццам гэтае імкненне будзе спрыяць яго развіццю да звышчалавека. Асабіста я, аднак, не веру ў існаванне такога ўнутранага імкнення і не бачу ніякага сэнсу шкадаваць гэтую прыемную ілюзію. Мне здаецца, што папярэдняе развіццё чалавека тлумачыцца гэтаксама, як і развіццё жывёл, а тое, што можна назіраць у невялікай часткі людзей як імкненне да ўдасканальвання, становіцца зразумелым як наступства таго выцяснення інстынктыўных схільнасцяў, на якіх заснавана самае каштоўнае ў культуры людзей. Працэсы пры ўтварэнні нэўратычнай фобіі, якія на справе ёсць спробай уцячы ад задавальнення інстынктыўнай патрэбы, даюць нам правобраз гэтага ўяўнага „імкнення да ўдасканальвання“ (S.40ff).
[9] Пар. раздзел „Zur Philosophie der Wahrnehmung“ з ужо цытаванай працы „Erkenntnis und Arbeit“ у кнізе „Die Wissensformen und die Gesellschaft“, а таксама „Die Stellung des Menschen im Kosmos“.
[10] Гл. артыкул „Über die pozitiwistische Geschichtsphilosophie des Wissens“, y: Schriften zur Soziologie und Weltanschauungslehre.
[11] Пра гэта гл. выдатнае даследаванне: Cysarz H. Literaturgeschichte als Geisteswissenschaft. Halle, 1926.
[12] Bolk L. Das Problem der Menschwerdung. Jena, 1926.
[13] Alsberg P. Das Menschheitsrдtsel. Dresden, 1922.
[14] У сувязі з гэтым і з далейшымі заўвагамі параўнай высновы ў „Die Stellung des Menschen im Kosmos“.
[15] Гл.: Probleme einer Soziologie des Wissens, у: Die Wissensformen und die Gesellschaft, S.76.
[16] Пра суадносіны фактараў ідэацыі і рэалізацыі гл. ужо цытаваную вышэй працу „Zur Soziologie des Wissens“; далей: Die Stellung des Menschen im Kosmos.
[17] Гл. вельмі цікавую як культурны дакумент кнігу Bernoullis C.A. Bachofen und das Natursymbol. Basel, 1924, а таксама выдатныя ўводзіны A.Боймлерса (А.Bäumlers) да яго перавыдання галоўных твораў Бахофэна ў: Der Mythus von Orient und Okzident, München, 1926. Далей гл.: Bachofen und Nietzsche, Zürich, 1928.
[18] Гл.: Klages L. Mensch und Erde; Vom Wesen des Bewusstseins; Vom kosmogonischen Eros; Dacque E. Umwelt, sage und Menschheit; Natur und Seele; Frobenius L. Paideuma; Lessing Th. Der Untergang der Erde am Geist.
[19] Пар. апошнія старонкі другога тома Шпэнглеравага „Der Untergang des Abendlandes“ (München, 1922), дзе прадказваецца гібель кожнаму народу, які больш верыць у „праўду і права“, чым у павелічэнне сваёй моцы.
[20] Аўтар таксама прыпісвае такую функцыю эмацыйна–інстынктыўнаму жыццю. Пар.: Wesen und Formen der Simpathie.
[21] Пар.: Kerler D.H. Weltwille und Wertwille. Leipzig, 1926, а таксама яго ж маленькае даследаванне „Max Scheler und die impersonalistische Lebensanschauung“ (Ulm, 1917). Праца Гартмана (Hartmann N. Ethik. Berlin–Leipzig, 1926) стала з многіх пунктаў гледжання надзвычай паспяховым працягам маіх намаганняў стварыць матэрыяльную этыку, заснаваную на вартасцях.
[22] Гл.: Breysig K. Vom geschichtlichen Werden. Stuttgart, Berlin, 1925—26.

Наверх

Галоўная » Архіў катэгорыі '1999 Т.6 Сш. 1-2'

БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

BELARUSIAN HISTORICAL REVIEW

Новы нумар

Тэмы часопіса

Беларускі Гістарычны Агляд - 1999 Т.6 Сш. 1-2

Том 6 Сшыткі 1-2 (10-11) (Снежань 1999)

2 сакавіка, 2011 |

Ад рэдакцыі

29 снежня, 1999 |

Пётр Кроль. Беларуская кампанія 1654 г. (да бітвы пад Шапялевічамі)

28 снежня, 1999 |

Юры Кітурка. Беларускае пытанне ў палітычнай канцэпцыі Юзафа Пілсудскага (1899—1908)

27 снежня, 1999 |

Кірыл Маль. Антыбальшавіцкі рух у Беларусі ў 1919—1921 г

26 снежня, 1999 |

Андрэй Партноў. Этнічныя пытанні гісторыі ВКЛ у сінтэзах і падручніках па гісторыі Украіны

25 снежня, 1999 |

Юры Вашкевіч. Вобраз Беларусі і беларусаў у польскай мемуарнай літаратуры 1945—1991 г.

24 снежня, 1999 |

Аляксандр Гужалоўскі, Сяргей Каун. Internet для гiсторыкаў

23 снежня, 1999 |

Джоан Скот. Жаночая гісторыя

22 снежня, 1999 |

Марына Сакалова. Інтэлектуальная гісторыя як навуковая дысцыпліна

21 снежня, 1999 |

Вячаслаў Насевіч. Мікрагісторыя: мінулае ў чалавечым вымярэнні

20 снежня, 1999 |

Рэджынальд Р. Бэтс. Канстытуцыйны працэс і палітычная думка ўва Усходняй Еўропе*

19 снежня, 1999 |

Макс Шэлер. Чалавек і гісторыя

18 снежня, 1999 |

Пошук па сайце

Архіў нумароў

Meta