Новы нумар

Беларускі Гістарычны Агляд - 2000 Т.7 Сш. 2

Том 7 Сшытак 2 (13) (Снежань 2000)

2 сакавіка, 2011 |

Артыкулы
Васіль Варонін. Полацкія путныя слугі ва ўрадавай палітыцы ВКЛ (ХV— сярэдзіна ХVI ст.). С. 305-325.
Андрэй Пятчыц. Пашырэнне праваслаўя ў Беларусі ў сярэдзіне — другой палове ХIХ ст. С. 327-350.
Сяргей Хоміч. Асноўныя этапы фармавання тэрыторыі БССР (1918—1926). С. 351-364.
Морыц Ф. Люк, Цім К. Рыхтар. «Паляванне дазваляецца» : барацьба з партызанамі ў «генеральным камісарыяце Беларутэнія» (1943). С. 365-401.

Паведамленні
Ігар Войніч. Сільвестр Косаў і Язафат Кунцэвіч… С.402-409.
Лявон Юрэвіч. Беларуская кнігавыдавецкая дзейнасць у часе II сусветнай вайны. С. 410-415.

Пераклады
Гўін Прынз. Вусная гісторыя. С. 416-447.

Гістарыяграфія
Вячаслаў Насевіч. Структуры сям’і і дворагаспадаркі. С. 448-475.
Андрэй Партноў. Саветызацыя гістарычнай навукі ў Украіне і Беларусі. С. 476-488.

Новая лiтаратура: агляды i рэцэнзii
Энцыклапедыя Сярэднявечча (Ірэна Ганецкая). С. 489-508.
Праблемы выдання Літоўскай метрыкі і першая беларуская публікацыя (Ганна Харашкевіч). С. 509-524.
Будапешцкія канферэнцыі пра мовы ў ВКЛ (Ігар Клiмаў). С. 525-534.
The Icon Critical Dictionary of Postmodern Thought. Ed. By Stuart Sim. (Марына Сакалова). С. 535-539.
Białoruskie Zeszyty Historyczne Nr 1—14 (Аляксандр Краўцэвіч). С. 540-544.
Даследчык гісторыі трох народаў: М.В.Доўнар-Запольскі (Віталь Галубовіч). С. 544-547.
Михайло Брайчевський. Выбрані твори (Наталля Бандарэнка). С. 547-553.
Леонтьева, Галина А. Палеография, хронология, археография, геральдика (Максім Гардзееў). С. 554-556.
Marek Ferenc. Dwór Zygmunta Augusta (Анастасія Скеп’ян). С. 556-560.
Гудзяк, Борис. Криза і реформа (Святлана Марозава). С. 560-568.
Bernatowicz, Tadeusz. Miles Christianus et peregrinus (Валеры Пазнякоў). С. 568-574.
Łaszkiewicz, Hubert Mikolaj. Dziedzictwo czy towar? (Валеры Пазнякоў). С. 574-577.
Куль–Сяльверстава, Святлана Я. Беларусь на мяжы стагоддзяў і культур (Андрэй Кіштымаў). С. 577-582.
Radzik, Ryszard. Między źbiorowością etniczną a wspolnotą narodową (Лія Салавей). С. 582-590.
Бежанства 1915 года. Рэд. Віталь Луба (Станіслаў Рудовіч). С. 590-593.
Mueller, Rolf-Dieter / Ueberschaer, Gerd R. Hitlers Krieg im Osten (Сяргей Новікаў). С. 593-596.
Gerlach, Christian. Kalkulierte Morde (Сяргей Новікаў). С. 596-602.
Werdt, Christof von. Belarus und die Gegenwart der Sowjetunion; Transformation und nationale Identität in der Ukraine und in Belarus (Лявон Баршчэўскі). С. 602-615.

Інфармацыі
Дысертацыі па гісторыі, абароненыя ў Беларусі ў 2000 г. С. 616-618.

Васіль Варонін. Полацкія путныя слугі ва ўрадавай палітыцы ВКЛ (ХV— сярэдзіна ХVI ст.)

28 снежня, 2000 |


Адным з наступстваў уваходжання ў склад Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) абласцей, часта вельмі непадобных паміж сабой, была крайняя разнастайнасць сацыяльных слаёў і груп, якія ўтваралі грамадства гэтай велізарнай дзяржавы. Аднак з цягам часу тут стаў набіраць усё большую моц, а ў XVI ст. у асноўных рысах завяршыўся працэс фармавання галоўных станаў феадальнага грамадства: сялянства, мяшчанства, шляхты і духавенства. Тым не менш на раннім яго этапе адрозненні ў сацыяльным, эканамічным і юрыдычным становішчы сялянства, мяшчанства і шляхты нярэдка былі невялікія і невыразныя. Існавалі пагранічныя сацыяльныя слаі, якія, прынамсі ў некаторых рэгіёнах, былі даволі шматлікія. Да такіх слаёў можна далучыць так званых ваенных слуг — вярхушку вельмі стракатай катэгорыі сялян-слуг. З аднаго боку, путныя, панцырныя і іншыя ваенныя слугі, як і шляхта, неслі вайсковую службу, а з другога — выконвалі тыпова сялянскія павіннасці і плацілі тыпова сялянскія падаткі. У многім іх становішча нагадвала становішча мяшчанства. Такім чынам, у кантэксце названай тэндэнцыі сацыяльнага развіцця існавалі некалькі варыянтаў далейшай эвалюцыі разгляданага сацыяльнага слоя. Ён мог папоўніць шэрагі аднаго з трох станаў ці быць падзелены паміж імі. У такой сітуацыі менавіта ўрадавая палітыка мусіла адыграць у далейшым гістарычным лёсе ваеннаслужы лага сялянства вызначальную ролю.

Гісторыя полацкіх путных слуг, якіх крыніцы называюць таксама путнымі баярамі, путнымі людзьмі або проста путнікамі[1], даўно прыцягвае цікавасць даследчыкаў. На яе звярталі ўвагу яшчэ Мацвей Любаўскі[2] і Мітрафан Доўнар-Запольскі[3]. З найноўшай літаратуры варта адзначыць працы Ганны Харашкевіч[4] і Міхаіла Спірыдонава[5]. Аднак названыя аўтары закраналі гэтае пытанне ў сувязі з тымі больш шырокімі праблемамі, вывучэнню якіх прысвячалі свае даследаванні. Тэма ж у цэлым застаецца малараспрацаванай у гістарыяграфіі і, безумоўна, заслугоўвае асобнага разгляду. Наш артыкул геаграфічна ахоплівае тэрыторыю Полацкага намесніцтва (з 1504 г. — ваяводства) ВКЛ, храналагічна — перыяд з XV ст. да 1563 г. (узяцце Полацка войскамі цара Івана IV Жахлівага). Пад полацкімі путнымі слугамі ў далейшым будуць разумецца дзяржаўныя путныя слугі.

У дакументах XVI ст. ёсць некаторыя звесткі пра ўнутраную сацыяльную арганізацыю путных слуг і пра месца, якое займала іх супольнасць у грамадстве Полаччыны. Існавалі нейкія формы самаарганізацыі путнікаў у маштабах усёй Полацкай зямлі. Так, адну з вежаў полацкага замка павінны былі рамантаваць „вси волости путъницъкии”[6]. Паміж 1506 і 1544 г. Жыгімонт I выдаў усім полацкім путным слугам прывілей на права выкупляць свае землі, прададзеныя раней шляхце і мяшчанам[7]. У 1551 г. скаргу на шляхту і мяшчан да Жыгімонта II Аўгуста падалі „вси слуги путные замъку … полоцъкого”[8]. Вядомыя таксама факты, калі сярод путных слуг фігуравалі „старшие люди”[9] і „молодшие люди”[10]. Нельга выключыць, што меўся на ўвазе ўзрост, але падаецца больш верагодным, што пад гэтымі паняццямі хавалася нейкая ўнутраная маёмасна-сацыяльная градацыя путных слуг. Тэрміны „старшы” і „малодшы” нярэдка ўжываліся менавіта ў такім сэнсе. Напрыклад, гандлёвы дагавор з Рыгай яшчэ ў 1405 г. заключалі „полочан(е), вси добрыи люд(и) и мал(ы)и”[11].

На пачатку XVI ст. путныя слугі займалі яшчэ досыць высокае грамадскае становішча і выконвалі, відаць, далёка не апошнюю ролю ў палітычным жыцці Полаччыны. Так, у 1511 г. адзін з сялян — братоў Ярмолічаў, каб давесці, што ён — чалавек гаспадарскі, а не царкоўны, „в том слался на всих бояр полоцких, и мещан, и на путных людеи”[12].

З-за адсутнасці крыніц, ранейшых за XV ст., практычна немагчыма вызначыць нават прыблізны час узнікнення разгляданага сацыяльнага слоя. Праўда, паводле некаторых звестак, ён існаваў ужо ў першай палове XIV ст. Менавіта з гэтым перыядам І.Якубоўскі звязваў пісьмовае афармленне дагавора («ряда») паміж палачанамі і князем[13]. Згодна з яго меркаваннем, падтрыманым і шматлікімі іншымі даследчыкамі, тэкст дагавора ўвайшоў у склад абласнога прывілея Полацкай зямлі вялікіх князёў літоўскіх. На падставе гэтага прывілея рэдакцыі 1511 г. Якубоўскі зрабіў спробу рэканструкцыі дагавора. У тэкст адноўленага аналітычным шляхам „ряда” ён, між іншым, уключыў і артыкул са згадкай „поселскихъ путниковъ”[14]. Аднак у дадзеным выпадку не выключана памылка (перапісчыка, даследчыка). Напрыклад, Г.Харашкевіч лічыць упамінанне пасельскіх путнікаў у тым артыкуле пазнейшай устаўкай[15].

Самы ж ранні з вядомых на сённяшні дзень дакументаў, у якім згадваецца полацкі путнік[16], датуецца прыблізна 1448—1458 г. З яго вынікае, што путны чалавек Санка Чупрын удзельнічаў у бітве пад Вількамірам у 1435 г.

Значна большы матэрыял для рэканструкцыі становішча дзяржаўных путных слуг у XV ст. даюць акты, якія выйшлі з канцылярыі вялікага князя літоўскага Аляксандра ў сувязі з наданнем Полацку магдэбургскага права (1498 г.). Першапачаткова меркавалася, што права на самакіраванне будуць мець не толькі полацкія мяшчане, але і прадстаўнікі некаторых іншых сацыяльных груп, якія жылі ў Полацку і яго ваколіцах, у тым ліку і путныя слугі. Прывілей на магдэбургскае права паведамляе, што гэтыя апошнія „завсегды з мещаны на выправу военную звыкли ходити и вси поплатки нашы [г. зн. вялікага князя. — В.В.] посполу з ними нам давати”[17]. Як і мяшчане, путныя слугі мусілі даваць калёсы, служыць старожу[18], выплочваць сярэбшчыну, рамантаваць і ўмацоўваць полацкі замак[19]. Пра вялікае падабенства ваеннай службы полацкіх путных слуг і мяшчан на мяжы XV—XVI ст. сведчаць і іншыя факты. Так, Казімір і Жыгімонт I загадвалі ў сваіх „вызваленых лістах” путнікам сёлаў Задарожжа і Вугальнікі: „имъ намъ служыти поспол з мещаны … полоцкими”[20]. Ва ўстаўной грамаце 1499 г. пазначалася, што мяшчане, якія купяць зямлю ў полацкіх баяр, мяшчан, путных слуг і прыгонных людзей, павінны будуць служыць з іх путную службу[21]. Такім чынам, сацыяльнае і падаткова-павіннаснае становішча тых путных слуг, якія жылі ў Полацку і яго ваколіцах, да апошніх гадоў XV ст. было вельмі блізкае да мяшчанскага. Сітуацыя змянілася ў выніку выдання Аляксандрам прывілея на магдэбургс кае права Полацку, а дакладней актаў 1499 і 1500 г., якія ўдакладнялі яго. Калі мяшчане былі вызвалены ад суда полацкага намесніка, ад давання калёсаў, старожы, а ў 1509 г. — ад пасылання ў заставу і стацыі[22], дык путныя слугі былі вернуты пад прысуд намесніка і зноў абавязаны даваць коней паслам[23]. У 1500 г. Аляксандр выдаў устаўную грамату полацкім путным слугам, якім у 1498 г. разам з мяшчанамі было падаравана магдэбургскае права. Яна вызначыла крытэрыі, паводле якіх путныя слугі аддзяляліся ад мяшчан і вярталіся пад юрысдыкцыю полацкага намесніка. Такімі крытэрыямі сталі: іх пражыванне „здаўна” ў сельскай мясцовасці; супольная з іншымі путнікамі служба; факт невалодання дваром у Полацку[24]. Апошні пункт меў, відаць, галоўнае значэнне. Грамата падкрэслена называе путных слуг сельскімі путнікамі — тэрмінам, які не ўжываюць у дачыненні да іх практычна больш ніякія дакументы (за выключэннем, бадай што, толькі згаданага артыкула абласнога прывілея Полацкай зямлі).

Крыніцы першай паловы XVI ст. дазваляюць атрымаць досыць поўнае ўяўленне і пра падаткова-павіннаснае становішча путных слуг, якія жылі ў сельскай мясцовасці, далёка ад Полацка. Усе яны абавязаны былі несці ваенную (путную) службу, якая з’яўлялася іх галоўнай павіннасцю. Аднак пытанне, ці неслі яны яе ў дадзены перыяд на практыцы (або ці ўсе неслі), патрабуе дадатковага вывучэння, бо шэраг фактаў прымушае сумнявацца ў гэтым.

У 1529 г. была выдадзена ўстава дзяржаўцам і ўраднікам гаспадарскіх двароў Віленскага і Троцкага ваяводстваў, якая рэзка мяняла павіннаснае і падатковае становішча путных слуг. Між іншым, яны былі абавязаны штогод выплочваць у скарб па 1 капе грошаў „асаднага”[25]. Чаму была ўведзена такая выплата і што яна сабой замяніла, тлумачыць ліст Жыгімонта I Старога да найвышэйшага гетмана ВКЛ Юрыя Радзівіла ад 10 ліпеня 1534 г. Жыгімонт са спасылкай на згаданую ўставу патрабаваў, каб усе „не заможныи” путныя слугі, якія не могуць служыць „конно а зброино”, давалі кожны год па 1 капе грошаў. Далей апісвалася надзвычай красамоўная сітуацыя, якая склалася са службай гэтай найбяднейшай часткі путных слуг: каб пазбегнуць выплаты асаднага, яны, „не маючи ни конеи добрых, ани зброи, едно у сермягах а на клячах простых, боронных на воину поехали”[26]. Манарх загадаў спісаць такіх у асобны рэестр і спагнаць з іх грошы. Важна падкрэсліць, што гэтая з’ява была шырока распаўсюджана па ўсёй дзяржаве, бо Радзівілу было даручана скласці рэестры такіх путных слуг „кождого повету”.

Такім чынам, ужо на мяжы 20—30-х г. XVI ст. прынамсі частка (і, трэба разумець, немалая) путных слуг была не ў стане паўнавартасна выконваць сваю ваенную службу. Паводле матэрыялаў полацкай рэвізіі 1552 г. путныя слугі Полацкага ваяводства мусілі выстаўляць у войска 40,5 (ці, згодна з другой копіяй крыніцы, 42) каня[27]. Гэта нямала: напрыклад, паводле той самай крыніцы, полацкія мяшчане павінны былі ставіць 49 коней[28]. Аднак наўрад ці ўсе полацкія путнікі неслі на практыцы вайсковую службу. Да гэтай высновы прыводзіць апісаная сітуацыя з уставай, а таксама тая акалічнасць, што некаторыя з іх павінны былі выстаўляць па поўканя з цэлага сяла, а ўсе разам — дробавы лік, што фізічна немагчыма. Хутчэй за ўсё, частка путных слуг на Полаччыне ўжо рэальна не несла вайсковай службы, а выплочвала замест яе пэўныя сумы грошай у скарб. Але нават калі путнікі (усе ці частка) і выконвалі гэтую павіннасць, іх баяздольнасць наўрад ці была высокая, а ваеннае значэнне для дзяржавы — вельмі істотнае. У любым выпадку, яны не вытрымлівалі канкурэнцыі са шляхтай.

Комплекс іншых павіннасцяў і падаткаў полацкіх путных слуг моцна варыяваўся. Некаторыя з іх, апрача путнай службы, не неслі больш ніякіх павіннасцяў і не плацілі ніякіх падаткаў, а некаторыя былі вельмі абцяжараны імі. Так, напрыклад, у сярэдзіне XVI ст. путныя слугі воласці Няведра, сёлаў Макеевічы на возеры Нешчарда, а таксама часткі Крынак і Забор’я служылі толькі путную службу[29]. На 1558 г., калі яны былі падараваны вялікім князем і каралём Жыгімонтам II Аўгустам полацкаму ваяводу Станіславу Давойну, 15,5 „каня” путных слуг Курылоўскага і Задарожскага станаў „плату никоторого до скарбу не даивали, одно служъбу военъную конемъ служывали”[30]. У 50-я г. XVI ст. путныя людзі, якія жылі над возерам Арэхаўна, толькі „лете ку двору … Черсвятъскому з двема косами сено косити ходили и пруд сыпали, а ку служъбе … военънои полъконя ставили”[31]. З іншага боку, да 1508 г. путныя слугі сяла Каханавічы, акрамя ваеннай службы, выплочвалі ў агульнадзяржаўны скарб 1 капу грошаў баброўшчыны, плацілі пэўную суму лоўчаму полацкага ваяводы, будавалі яз на рацэ Лісна, давалі 6 карцоў жыта язаўнічаму, дапамагалі жыхарам сяла Клясічы (сучасная назва Клясціцы) „у пярэйму”, калі ваявода ездзіў у аб’езд па Полаччыне, выплочвалі 2 грошы стражоўшчыны[32]. Вялікі пералік павіннасцяў і падаткаў выконвалі і путныя слугі сёлаў Ладасна і Мяніцы, якія „цягнулі” да гаспадарскага двара Чэрсвята[33]. Аднак і першая, і другая сітуацыі былі не вельмі характэрныя для гэтай групы ваенных слуг. Як сведчыць рэвізія 1552 г., большасць путных слуг, акрамя ваеннай службы, давалі на вялікага князя калёсы і стацыю, выплочвалі баброўшчыну, а таксама часткова забяспечвалі (прадуктамі ці грашыма) варту полацкага замка і некаторых службовых асобаў (падарожніка, мяднічага, неваднічага) ваяводскага двара[34]. Прыведзены комплекс падаткаў і павіннасцяў нельга лічыць вельмі цяжкім. Так, на 1552 г. 455 (паводле другой копіі рэвізіі 491) „дымоў” путных слуг і іх „сяброў” уносілі ў агульнадзяржаўны скарб 6 коп 50 грошаў (6 коп 45 грошаў) „шырокіх” баброўшчыны[35]. Нават калі ўзяць пад увагу непаўнату дадзеных рэвізіі, усё роўна належыць прызнаць гэтую суму мізэрнай і непрынцыповай для скарбу. Тое ж, відаць, можна сказаць і пра агульнае гаспадарчае значэнне путных слуг для цэнтральнага ўрада.

Землі путных слуг лічыліся дзяржаўнай уласнасцю, путнікі не мелі права свабодна імі распараджацца. У 1556 г. на судзе віленскага ваяводы Мікалая Радзівіла з вуснаў мсціслаўскага зямяніна (шляхціча) прагучала наступная заява: „подъ путными кгрунтъ кролевъскии, и не маеть такое вольности, яко шляхтич, шафовати имъ”[36]. Суд пагадзіўся з ім і нават унёс цытаваныя словы ў свой вырак. На Полаччыне путныя слугі не маглі прадаваць свае землі без дазволу вялікага князя ці мясцовага ваяводы. Прадстаўнікі ж іншых сацыяльных слаёў не мелі права без дазволу купляць іх. Так, у 1561 г. сын полацкага харужага Фронцка Каспаровіча Міхаіл звярнуўся да Жыгімонта II Аўгуста з просьбай пацвердзіць куплі свайго бацькі ў путных слуг. Аднак аказалася, што здзелкі былі заключаны без дазволу манарха і полацкага ваяводы. Адзначыўшы ў прывілеі, што Фронцка без дазволу гаспадара і полацкіх ваявод тыя землі „не мел моцы купити”, Жыгімонт II Аўгуст, тым не менш, пацвердзіў куплі[37].

Хоць крыніцы захавалі звесткі пра раздачы полацкіх путных слуг мясцоваму баярству-шляхце яшчэ вялікім князем і каралём Казімірам[38], аднак, і гэта адзначала Ганна Харашкевіч[39], у буйных маштабах путных слуг і іх землі пачаў раздаваць толькі Аляксандр. На карысць гэтага сведчаць і дакументы першай паловы XVI ст. У 1538 г. Жыгімонт I разглядаў скаргу полацкіх путных слуг з сёлаў Забелле, Дужкі, Руднікі на полацкага гараднічага Івана Корсака. Полацкі ваявода Ян Глябовіч даў даведку, што путных слуг і іх землі полацкім князям, баярам і панам раздаваў у масавым парадку яшчэ Аляксандр[40], але на падобную практыку папярэдняга вялікага князя, г. зн. Казіміра, ён не спасылаўся. Можна прывесці некалькі прыкладаў такіх дараванняў. У 1506 г. Аляксандр надаў 18 путных людзей Ловажскага стану і 7 цяглых сялян разам з іх землямі князю Івану Палубенскаму[41]. У тым годзе гаспадарскаму двараніну Стэфану былі падараваны землі путных слуг Шалавінічаў, але ім самім было дадзена права свабодна пакінуць гэтыя землі ў выпадку, калі яны не захочуць служыць новаму землеўладальніку[42]. Такім чынам, на мяжы XV — XVI ст. урад ВКЛ раздаваў шляхце як землі путных слуг, так і іх саміх разам з землямі. Галоўнай прычынай такога курсу стала рэзкае скарачэнне пад канец XV ст. дзяржаўнага зямельнага фонду. У якасці яго папаўнення цэнтральная ўлада стала разглядаць землі путных слуг[43].

Палітыку Аляксандра на пачатку свайго панавання паспрабаваў скарэктаваць Жыгімонт I. У адным з першых яго прывілеяў 1506 г. ёсць наступная гучная дэкларацыя: „то неслушная реч, абы слугы путные мели кому в неволю даны быти”[44]. Аднак на практыцы палітыка ўрада Жыгімонта I у дачыненні да полацкіх путных слуг вызначалася крайняй непаслядоўнасцю. Ужо ў 1508 г. Жыгімонт надаў князям Васілю і Андрэю Сакаленскім сёлы путных слуг Ладасна, Велічковічы (Велічкоўцы) і Дзярнцы разам з іх землямі[45]. Вельмі паказальная для палітыкі мясцовай адміністрацыі ў гэтым выпадку пазіцыя полацкага ваяводы Станіслава Глябовіча: ён дамогся, каб сёлы былі вернуты да дзяржаўнай гаспадаркі — Чарсвяцкага двара, бо „к тому двору … мало людеи было”. Тым не менш наўзамен Сакаленскім у 1511 г. была падаравана цэлая воласць путных слуг — Непаротавічы[46].

І ўсё ж урад Жыгімонта I — відавочна, пад уздзеяннем путных слуг — рабіў некаторыя захады, якія б абмяжоўвалі раздачу іх саміх, а таксама некаторых іх земляў у прыватнае ўладанне. Значнае пашырэнне набыла практыка выдачы так званых вызваленых лістоў путным слугам. Звычайна такім лістом, выдадзеным канкрэтным людзям, імёны якіх заносіліся ў дакумент, Жыгімонт I абяцаў не аддаваць іх прыватным асобам. Вельмі часта там указвалася, што не будуць раздадзены і купленыя імі землі, аднак падобнага абяцання ў дачыненні да іх „атчызных” земляў вялікі князь, як правіла, не даваў.

Згадкі пра такія лісты нярэдка сустракаюцца ў дакументах[47]. Удалося адшукаць і іх узоры (гл. дадаткі 1—2). Адзін з лістоў, датаваны 1522 г., Жыгімонт I адрасаваў полацкаму ваяводу Пятру Кішку і яго пераемнікам. На просьбу путных слуг Вугальніцкага стану вялікі князь і кароль абяцаў у будучым не аддаваць іх саміх і купленыя імі землі прыватным асобам. У 1545 г. Жыгімонт II Аўгуст пацвердзіў „вызвалены ліст” бацькі. Пра тое, што ўрад Жыгімонта I прызнаваў правы путных слуг на набытыя імі за ўласныя грошы землі, сведчаць не толькі „вызваленыя лісты”. Так, за нейкі час да 1517 г. Жыгімонт I надаў двараніну Пятру Епімаху 5,5 „службы” путных слуг сёлаў Чарняевічы, Саннікі і Блашнікі Вугальніцкага стану. Аднак у названым годзе яны звярнуліся да манарха і заявілі, што купілі гэтыя землі за 5 рублёў грошаў. Жыгімонт I і паны рады прынялі наступнае рашэнне: Епімах абавязваў ся вярнуць путнікам грошы, а ім самім было дадзена права ці служыць новаму землеўладальніку, ці пайсці ад яго. Пры гэтым гаспадарскі прывілей адмыслова падкрэслівае, што сёлы нададзены Епімаху без людзей[48].

Пад час разгляду адной судовай справы паміж 1513 і 1517 г. полацкі ваявода Альбрэхт Гаштольд высветліў, што гаспадарскі дваранін Фёдар Варона выпрасіў у Жыгімонта I путных слуг сяла Руднікі Саланеўскага стану разам з іх землямі, якія аказаліся купленымі. На той падставе, што „князи и бояре земли Полоцкое мають то на маистате нашомъ [г. зн. вялікага князя і караля. — В.В.] в себе выписаны, што мы слугъ путных, а наболеи которыи бы под собою земли купленыи мели, не маем отдавати”, Гаштольд вызваліў іх ад службы двараніну[49]. У 1517 г. Жыгімонт I замяніў Варону наданне путных слуг на іншае — 6 цяглых сялян сяла Парэчча Мнюціцкага стану, а путнікаў вярнуў пад юрысдыкцыю полацкага ваяводы[50]. У 1524 г. Жыгімонт яшчэ раз пацвердзіў вырак Гаштольда[51]. Заканадаўчай базай судовага рашэння полацкага ваяводы сталі два артыкулы ўстаўной граматы вялікіх князёў літоўскіх Полацкай зямлі, а менавіта: „а в купленины нам полоцкие не въступатися” і „а полочаны нам не дарытися никому”[52]. Аднак, нягледзячы нават на пацвярджэнне полацкай устаўной Жыгімонтам I у 1511 г., яго палітыка ў дачыненні да тутэйшых путных слуг заставалася ў далейшым вельмі супярэчлівай. Раздачы путных слуг і іх земляў не спыніліся. Так, у 1524 г. манарх пацвердзіў Івану Корсаку 6 „службаў” путных людзей на Арэхаўне, у Загацці, Рубаках, Празароках, Дужках, а ў 1537 г. — Васілю і Івану Міхайлавічам Корсакам сваё ранейшае наданне іх брату Яцку путных людзей Саланеўскага стану з землямі[53].

Важна адзначыць, што путныя слугі не былі пасіўнымі сведкамі таго, як вялікія князі літоўскія раздавалі іх прыватным асобам. Яны актыўна супраціўляліся гэтаму. Каб абараніць сваю свабоду і маёмасныя правы, путныя слугі прысутнічалі на судовых пасяджэннях гаспадара і паноў рады, дзеля чаго ехалі часам вельмі далёка: у Вільню, Львоў, Пётркаў. І, як было паказана, у некаторых выпадках дамагаліся свайго.

Землі путных слуг пераходзілі да прадстаўнікоў іншых сацыяльных слаёў не толькі праз вялікакняскія наданні, путнікі і самі прадавалі іх. Такія здзелкі вядомыя яшчэ з XV ст.[54]. Вялікакняская ўстаўная грамата Полацкай зямлі ўтрымлівае наступнае палажэнне: „всхочет(ь) ли свое именье хто продати или заменити с ким, ино нам або наместником нашим явивши, продати и заменити”[55]. Менавіта яго мелі на ўвазе палачане, калі сцвярджалі: „вол(ь)но бояромъ и мещаномъ в слугъ путныхъ земъли куповати”[56]. Фармальна цытаваны артыкул даваў магчымасць і путным слугам купляць землі ў полацкіх баяр і мяшчан, але на практыцы рух зямельнай уласнасці быў накіраваны толькі ў адзін бок: ад путнікаў, галоўным чынам, да шляхты, іншы раз да мяшчан. Выпадкі адваротных здзелак — надзвычай рэдкія. Фактаў набыцця полацкай шляхтай земляў у путных слуг вельмі шмат, таму ніжэй прыведзены толькі некаторыя, найбольш буйныя куплі. У 1561 г., як ужо адзначалася, полацкі харужыч Міхайла Францковіч звярнуўся да Жыгімонта II Аўгуста з просьбай пацвердзіць куплі свайго бацькі, харужага Фронцка Каспаровіча, у тамтэйшых путных слуг. Супольная сума 11 здзелак склала велізарную лічбу: 449 коп грошаў ВКЛ. У тым годзе той самы Міхаіл атрымаў яшчэ адно пацвярджэнне — на 4 куплі свайго бацькі, на гэты раз на суму 142 капы грошаў[57].

Аднак і ў гэтай галіне назіраліся ваганні палітыкі Жыгімонта I і спробы падтрымаць землеўладанне путных слуг. Паміж 1506 і 1544 г., у парушэнне названага артыкула полацкай устаўной ён на просьбу ўсіх полацкіх путнікаў „далъ имъ листъ дозволеныи, абы они в бояръ шляхты и в мещанъ оные земли купленые … окуповали”[58].

Пад час панавання вялікага князя і караля Жыгімонта II Аўгуста ўрадавы курс прыкметна мяняецца. У 1551 г. быў адменены ўжо згаданы прывілей Жыгімонта Старога, які дазваляў полацкім путным слугам выкупліваць землі, прададзеныя раней шляхце і мяшчанам[59]. Палітыка раздач путных слуг і іх земляў таксама набыла некаторыя новыя рысы. Калі Жыгімонт I рабіў крокі па забеспячэнні за путнымі слугамі права ўласнасці на купленыя землі, дык пры яго сыне і пераемніку гэтае права ўжо не прызнавалася. Так, Жыгімонт II Аўгуст падараваў гаспадарскаму дзяку Міхаілу Гарабурду 4 «кані» путных слуг Задарожскага стану разам з іх землямі, «атчызнымі» і купленымі. Тады задаражане звярнуліся да манарха з просьбай кампенсаваць землі, набытыя імі за ўласныя грошы. Адбыўся суд, у выніку якога вялікі князь і кароль прысудзіў путнікаў разам з іх землямі, у тым ліку і купленымі, Гарабурду, «для чого не была речъ повинъная отъмены имъ за тые земли ихъ давати». Тым не менш у 1560 г. яны ўсё ж атрымалі землі наўзамен[60]. Затое ніякай кампенсацыі не атрымалі 15,5 «каня» путных слуг Курылоўскага і Задарожскага станаў, «атчызныя» і купленыя землі якіх у 1558 г. былі прысуджаны полацкаму ваяводу С.Давойну[61].

Аднак дакументы эпохі Жыгімонта II Аўгуста зафіксавалі нямала падараванняў менавіта земляў путных слуг, ім жа самім давалася права застацца на гэтых землях ці бесперашкодна пакінуць іх. Так, напрыклад, у 1556 г. Жыгімонт II Аўгуст канчаткова надаў землі путных слуг сёлаў Руднікі і Забелле князю Міхаілу Сакаленскаму і яго пляменніцам, але самім путнікам дазволіў «вольна» пайсці з гэтых земляў[62]. Такое ж права атрымалі і путныя слугі сяла Завуцце, землі якіх у 1557 г. былі падараваны зямяніну Фёдару Філіповічу[63], а таксама згаданыя путнікі Курылоўскага і Задарожскага станаў, землі якіх былі нададзены С.Давойну. Новы землеўладальнік, як правіла, не меў права затрымліваць ні іх, ні іх рухомай маёмасці.

Як было паказана вышэй, раздачы асабіста свабодных путных слуг і набытых імі земляў у прыватнае ўладанне супярэчылі двум артыкулам устаўной граматы Полацкай зямлі, якую ў 1547 г. пацвердзіў і Жыгімонт II Аўгуст. Аднак шляхта знайшла магчымасць абысці іх. Былі вынайдзены аргументы, якія надавалі такім раздачам характар законнасці.

Першы з іх — гэта спасылка на прэцэдэнт. Ён вядомы яшчэ з часоў Жыгімонта I. Калі ў 1538 г. вялікі князь і кароль разглядаў скаргу некаторых путных слуг на полацкага гараднічага і цівуна Івана Корсака, манарх звярнуўся па даведку да полацкага ваяводы Яна Глябовіча. Апошні даў патрэбную інфармацыю наконт істцоў, якая, у выкладанні судовага ліста Жыгімонта, утрымлівае і наступную фразу: «то суть люди и земли путныи, и не тол(ь)ко одинъ онъ [г. зн. Корсак. — В.В.] таковыи люди и земли за даниною н(а)шою тамъ маеть, але што естъ князеи, и пановъ, и бояръ в земъли Полоцкои, тыи мало не вси такии люди и земъли путныи з данины брата нашого … Алекъсанъдра короля … и н(а)шое подъ собою держат(ь) и в живанью [у другой копіі — «в пожыванью». — В.В.] ихъ суть»[64]. Дакументы называюць і прыкладную колькасць раздадзеных путнікаў — некалькі соцень чалавек[65]. Другі аргумент, у аснову якога было пакладзена маёмаснае становішча путных слуг, прасочваецца ў крыніцах з часоў Жыгімонта II Аўгуста. Яго высоўваў, напрыклад, на судовым працэсе 1556 г. супраць путных слуг забялян князь М.Сакаленскі. Путнікі спрабавалі абараніць свае землі, спасылаючыся на «вызвалены ліст» Жыгімонта II Аўгуста. Сакаленскі ж адказаў, што яны «земяном и подданымъ … тамошнимъ немало земль своихъ попродовали и въжо яко бы тымъ и причиною таковою, водле привил(ь)евъ земли Полоцъкое тое вызволенье свое хотя в себе мають, в нивеч обернути мели». Гэты ж аргумент прывёў С.Давойна, дадаўшы, што з прычыны здачы забялянамі многіх сваіх земляў у заставу полацкім баярам і мяшчанам „за часъ немалыи никоторое служъбы … з нихъ не было бы”[66]. Такім чынам, падставай для раздач земляў путных слуг сталі лічыцца продаж або застава імі значнай часткі сваіх земляў ці, дакладней, не столькі сама па сабе страта зямлі, колькі невыкананне імі павіннасцяў і нявыплата падаткаў, якія станавіліся вынікам названых аперацый. У 50-я г. ужо нават „вызваленыя лісты” не гарантавалі путных слуг ад страты земляў праз вялікакняскія падараванні шляхце.

Характарыстыка дзяржаўнай палітыкі была б няпоўная без вывучэння пазіцыі мясцовай адміністрацыі, якая не заўсёды супадала з курсам цэнтральнага ўрада і нярэдка істотна карэктавала яго. Кіраўнік мясцовай адміністрацыі мог дамагчыся адмены нават вялікакняскага надання, калі на тое былі важкія прычыны, і такія выпадкі былі далёка не выключныя. Вышэй ужо быў прыведзены адзін з іх (дзеянні С.Глябовіча). Часта на просьбу зрабіць нейкае падараванне вялікі князь даваў на тое даручэнне галаве мясцовай выканаўчай улады ў самай агульнай форме: напрыклад, надаць пэўную колькасць „службаў” сялян, не называючы іх канкрэтна. І тады ваявода меў магчымасць задаволіць жаданне прасіцеля ў адпаведнасці са сваімі ўяўленнямі пра інтарэсы дзяржавы. На згаданым судовым працэсе 1556 г. князя М.Сакаленскага і яго пляменніц супраць забялян і руднян апісаны наступны факт. Жыгімонт II Аўгуст даручыў полацкаму ваяводу С.Давойну абраць і надаць Сакаленскім вызначаную лічбу „службаў” цяглых сялян, Давойна ж замест гэтага абраў і надаў путных слуг[67]. Прычыну такіх яго дзеянняў трэба бачыць, відавочна, у тым, што параўнальна з путнымі слугамі цяглыя сяляне неслі значна цяжэйшыя павіннасці і выплочвалі нашмат большыя падаткі на карысць дзяржавы. На тое, што зямля і цяглы цаніліся ўладамі вышэй за селяніна-слугу, паказваў Д.Пахілевіч[68]. У 1556 і 1557 г. С.Давойна так тлумачыў вялікаму князю і каралю магчымасць надаць полацкаму земяніну Алехну Рагозу путнікаў над возерам Арэхаўна: „с тыхъ людеи малыи пожитокъ былъ … г(о)сп(о)д(а)ру”[69]. Нягледзячы на ніжэйшы сацыяльны статус цяглых, С.Давойна стараўся не раздаваць іх у прыватнае ўладанне. Пры раздачах жа путных слуг і іх земляў ён звычайна аддаваў тых, якія неслі меншыя павіннасці і выплочвалі меншыя падаткі. Такім спосабам ён, як і іншыя ваяводы, імкнуўся не дапусціць парушэння нармальнага функцыянавання дзяржаўных гаспадарак („гаспадарскіх двароў”). Адначасова С.Давойна ўзмацняў падатковы цяжар на дзяржаўных путнікаў. Так, у 1553 г. ён упершыню выбраў з полацкіх путных слуг „долю”[70], г. зн. пэўную частку ад вырашчанага збожжа, якая на Полаччыне традыцыйна складала „чацвёрты сноп”. Ранейшыя крыніцы, у тым ліку рэвізія 1552 г., сярод падаткаў полацкіх дзяржаўных путнікаў „долю” не фіксуюць.

Для полацкіх ваявод путныя слугі ўяўлялі каштоўнасць не толькі як працоўная сіла і падаткаплацельшчыкі, але і як ваеннаслужылыя. Так, С.Глябовіч дамогся ад Жыгімонта I адмены надання князям Сакаленскім путных слуг воласці Непаротавічаў, бо яны „седят(ь) на границы московъского… а сут(ь) пожыточны къ службе н(а)шои: якъ въ сторожы, так теж и в шпекгох”[71]. Аднак калі даводзілася параўноўваць вартасць ваеннай службы шляхты і путных слуг, выбар быў не на карысць апошніх. Напрыклад, просячы ў 1558 г. Жыгімонта II Аўгуста пацвердзіць полацкаму зямяніну Арцёму Івановічу купленыя ім у путных слуг землі, С.Давойна сцвярджаў: „Артемъ с тыхъ землицъ своихъ купленыхъ лепеи и пожыточнеи часу кожъдое потребы служъбу земъскую … г(о)с(по)д(а)ру заступуеть и потомъ заступовати можеть, нижли слуги путные”[72].

Такім чынам, напрыканцы XV — у першай палове XVI ст. лёс путных слуг быў адной з вострых, калі не самай вострай праблемай сацыяльнага развіцця Полацкай зямлі. Пра актуальнасць гэтага пытання сведчыць і тая акалічнасць, што сярод актавага матэрыялу Метрыкі ВКЛ, які датычыцца Полацкай зямлі, дакументы, звязаныя з путнымі слугамі, складаюць вельмі вялікую частку. Аналіз гэтага матэрыялу паказвае, што ў дадзены перыяд у названым рэгіёне асноўную масу вялікакняскіх падараванняў шляхце складалі наданні менавіта путных слуг і іх земляў. Можна вылучыць дзве галоўныя прычыны такой палітыкі ўрада ва ўмовах, калі фонд дзяржаўных земляў вельмі скараціўся. Па-першае, знізілася ваеннае значэнне путных слуг: шляхта была больш баяздольная, да таго ж з пачатку XVI ст. дзяржава ў нарастальных маштабах пачала карыстацца паслугамі наёмнікаў[73]. Па-другое, значэнне пераважнай іх большасці для дзяржаўнай гаспадаркі было невялікае.

У XV ст. сацыяльнае становішча полацкіх путных слуг было вельмі блізкае да мяшчанскага. Масавыя іх раздачы распачаў Аляксандр. Пры Жыгімонце I назіраліся некаторыя спробы абмежаваць іх і палепшыць становішча путнікаў, але гэтая палітыка праводзілася вельмі супярэчліва і непаслядоўна. Жыгімонт II Аўгуст вярнуўся да курсу свайго дзядзькі, і становішча разгляданай катэгорыі насельніцтва стала ўсё больш набліжацца да становішча сялян-даннікаў і цяглых. Надзвычай яскрава выявілася сутнасць палітыкі ўрада Жыгімонта II Аўгуста ў дачыненні да полацкіх путных слуг на судовым пасяджэнні 28 траўня 1561 г. Путнікі Вугальніцкага стану звярнуліся да манарха са скаргай на ваяводу С.Давойну, які, нягледзячы на „вызваленыя лісты” Жыгімонта I і самога Жыгімонта II Аўгуста, выпрасіў іх для сябе. Пасля нарады вялікага князя і караля з панамі рады путнікам было абвешчана: „имъ не дано право шляхетское, одно служити ку замъку росказано, а … таковые слуги путные продкове наши и мы сами, г(о)с(по)д(а)ръ, звыкли отдавати таковымъ станомъ, которые пожиточнеишие суть у службе речи посполитое”[74]. Гэтыя словы выдатна характарызуюць не толькі стаўленне да путных слуг, але і ўсю саслоўную палітыку ўрада апошняга Ягелона.


Дадаткі

Дадатак 1

[1522 a г.] ліпеня 11. Вільня. — Прывілей („ліст”) вялікага князя літоўскага і караля польскага Жыгімонта I Старога [слугам путным] Данілу Агрызкавічу, Юрку Барысавічу і іншым на вызваленне іх саміх і купленых імі земляў Ігольцы і Авутоўшчына [Вугальніцкага стану б] Полацкага ваяводства ад перадачы ў прыватнае ўладанне.

Жыкгимонт , Божъю м(и)л(о)стью король польскии , великии кн(я)зь литовски и, рускии, кн(я)же пруское, жомоитъски и и иныхъ.

Воеводе полоцкому, старосте дорогицкому // пану Петру Станиславовичу и инымъ воеводамъ полоцкимъ, хто и напотомъ будеть отъ нас Полътескъ держати.

Били нам чоломъ тыи люди нашы с Полоцъка: Данило Огърызковичъ з братею, а Юрко Борысовичъ з братаничы, а Курянъ, а Влас, а Павелъ, Василь, а Трухонъ тежъ и з братьями своими. И поведили перед нами, што жъ продки ихъ купили в людеи нашых путныхъ Полоцкого жъ повета: въ Федора, Ильина сына Тупичынича земъю1 в Ыгольцахъ а въ Есипа Огризковича и въ брата его Захари землю Овутовщину, которыи ж купли ихъ и мы первеи сего имъ листомъ нашымъ потвердили, и тотъ они листъ перед нами вказывали. Ино первеи сего тых людеи и зъ землями ихъ впросил былъ в нас дворанинъ нашъ Иванъ Глебовичъ, и они тые листы купъчые и потверженья нашы перед нами покладали и очевисто они с Ыиваномъ Глебовичомъ о томъ перед нами мовили.

Мы, вгленувшы в тые листы, того межи ними досмотре вшы, засе есмо ихъ и с тыми землями и куплями ихъ отъ Ивана Глебовича вызволили и казали имъ намъ служити. И они били намъ чоломъ, абыхмо вжо вперод никому ихъ не отъдавали. И на то дали имъ сесь нашъ листъ, ижъ вжо не маемъ тыхъ людеи нашых и тых земль, купленины их, никому подданымъ нашымъ отъдавати.

А хотя бы хто добре их в нас упросилъ, и твоя бы м(и)л(о)сть, пане воевода, в нихъ никому увезанья не давалъ. Нехаи бы они намъ служили и зъ службою путною по тому, какъ и перед тым с тых земль служба бывала.

Писанъ у Вил)ни июля 11 день, инъдиктъ десятыи.

Копоть писар.

РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 38. Арк. 262—262адв.

Уключаны акт у „лісце” Жыгімонта II Аўгуста да полацкага ваяводы свіслацкага дзяржаўцы, пана Станіслава Станіслававіча Давойны ад 1560 г. красавіка 22. Вільня (арк. 261адв.—264адв.)

Копія канца XVI ст.

Публікуецца ўпершыню.

Дадатак 2

1545 г. лютага 4. Вільня. — Пацвярджальны вялікага князя літоўскага і караля польскага Жыгімонта II Аўгуста прывілея Жыгімонта I Старога 1522 г. ліпеня 11. Вільня. [слугам путным] Данілу Агрызкавічу, Юрку Барысавічу і іншым на вызваленне іх саміх і купленых імі земляў Ігольцы і Авутоўшчына („Увутовщина”) [Вугальніцкага стану] Полацкага ваяводства пра перадачу ў прыватнае ўладанне.

Жыкгимонтъ Август, Бож(ъ)ю м(и)л(о)стью король польскии , великии кн(я)зь литовски и, рускии, прускии, жомоитски и, мазовецки и и иныхъ.

Воеводе полоцкому пану Станиславу Станиславовичу Довоину и инымъ воеводамъ полоцкимъ, хто и напотомъ будеть отъ нас Полътескъ держати.

Тых часовъ приходили до нас тые люди нашы с Полоцка: Данило Огризковичъ з братьею, а Юрко Борысовичъ з братаничы, а Курянъ2 , а Самъсон, а Павелъ, а Гамсонъ 3 Курчинъ // теж з братьями своими и вказывали перед нами лист короля его м(и)л(о)сти пана отъца нашого, которыи листъ его кролевская м(и)л(о)сть рачыл казати записати до воеводы полоцкого, старосты дорогицъкого пана Петра Станиславовича и до иных напотомъ будучых воевод полоцких о томъ, што жъ продки их купили в людеи нашых путных Полоцкого жъ повета: въ Федора, Ильина сына Тупинича землю у-в Ыгольцохъ и въ Есипа Огрызковича и въ брата его Захаря землю Увутовщину 4, которыи жъ листы его кролевская м(и)л(о)сть перво того еще листомъ своимъ имъ потвердити рачылъ. И тотъ они листъ его кролевское м(и)л(о)сти перед его м(и)л(о)стью вказывали, где ж, деи, первеи тых людеи и зъ земълями их впросилъ былъ собе въ его кролевское м(и)л(о)сти дворанинъ его м(и)л(о)сти Иванъ Глебовичъ. И они тые листы купчые и потверже не его кролевское м(и)л(о)сти перед его м(и)л(о)стью покладали и очевисто с тымъ Иваномъ Глебовичомъ о томъ перед его м(и)л(о)стью мовили. И его м(и)л(о)сть, угленувшы в тые листы и того межи ними досмотревшы, засе ихъ с тыми землями и куплями их отъ Ивана Глебовича вызволилъ и казалъ его кролевская м(и)л(о)сть имъ собе служити. И то тежъ в томъ листе короля его м(и)л(о)сти, пана на5 отъца нашого, описано, же его кролевская м(и)л(о)сть яко самых тыхъ людеи, такъ тежъ и тыхъ земль их купленыхъ никому с подданы х тутошнего паньства, Великого кн(я)зьства Литовского, отъдавати не мелъ. А хотя бы ихъ хто въ его кролевское м(и)л(о)сти упросилъ, тогды, рачыть писати его м(и)л(о)сть в томъ листе, абы панъ воевода никому в нихъ увязыванья не давалъ. Нижли казалъ его м(и)л(о)сть имъ служити службу путъную по тому, какъ перед тымъ с тых земль бывала служба. Для чого жъ били они намъ чоломъ, абыхмо ихъ в томъ водлугъ листу короля его м(и)л(о)сти, отъца нашого, заховали и перед никому ихъ не отъдавали и дали имъ на то нашъ листъ.

Ино мы, бачечы в томъ прозбу ихъ быти слушную, и на чоломбитье ихъ з ласки нашое г(оспо)д(а)рьское то есмо вчынили, водлуг // того листу короля его м(и)л(о)сти до воеводы полоцкого пана Петра Станиславовича и до иныхъ напотомъ будучых воевод полоцъкихъ о томъ писаных6 ихъ зоставили и на то дали имъ сесь нашъ листъ, иж вжо не маемъ мы тых людеи нашыхъ и тых земль купленых никому с подданыхъ нашыхъ отъдавати.

А хотя бы хто добре в насъ упросилъ, и твоя бы м(и)л(о)сть, пане воевода, в нихъ никому увезанья не давалъ. Нехаи бы они намъ служили службу путную по тому, какъ и перед тымъ с тых земль служба бывала.

Писанъ у Вильни под лет(ы) Бож(его) нарож(енья) 1545 м(е)с(е)ца февраля 4 день инъдиктъ трии7.

Валериянъ писар.

РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 38. Арк. 262адв.—263адв.

Уключаны акт у „лісце” Жыгімонта II Аўгуста да полацкага ваяводы свіслацкага дзяржаўцы, пана Станіслава Станіслававіча Давойны ад 1560 г. красавіка 22. Вільня (арк. 261адв.— 264адв.)

Копія канца XVI ст.

Публікуецца ўпершыню.

а год вызначаны згодна з індыктам і часам заняцця П.Ст. Кішкам пасады полацкага ваяводы: 1519—1532.
б сацыяльная прыналежнасць асоб і адміністрацыйна-тэрытарыяльная геаграфічных аб’ектаў высветлены паводле „ліста” Жыгімонта II Аўгуста да Ст. Давойны ад 22.04.1560 г. (гл. легенду дакумента).
1 так у ркп., належыць чытаць земълю
2 літары ку перароблены з іншых.
3 так у ркп., належыць чытаць Самсонъ (?).
4 так у ркп., відавочна, належыць чытаць Овутовщину.
5 так у ркп.
6 так у ркп., павінна быць писаного (?).
7 так у ркп., 4 лютага 1545 г. прыпадала на трэці індыкт.


[1] Ужыванне аднаго з пералічаных тэрмінаў залежала ад паходжання і кантэксту крыніцы. У выпадках, калі дакумент зыходзіў ад прадстаўнікоў прывілеяванага стану свецкіх феадалаў, якія, напрыклад, імкнуліся давесці свае правы на путных слуг ці іх землі, выкарыстоўвалася, як правіла, назва „путныя людзі”. Гэтым самым праз ужыванне спецыфічнай сацыяльнай тэрміналогіі путнікі як бы набліжаліся да масы сялян, якіх крыніцы называюць якраз „людзьмі”. Наадварот, калі дакумент перадаваў погляд саміх путных слуг, якія, напрыклад, імкнуліся абараніць свае правы ў спрэчцы са шляхцічамі, у ім выкарыстоўваўся тэрмін „путныя баяры”. Гэта было абумоўлена тым, што баярамі на Полаччыне ў разгляданы перыяд яшчэ нярэдка называлі шляхту. Зразумела, што, выкарыстоўваючы тэрмін „баяры”, путныя слугі тым самым імкнуліся з дапамогай моўных сродкаў як быццам павысіць свой сацыяльны статус у вачах суда. Пра сінанімічнасць усіх пералічаных тэрмінаў сведчаць выпадкі, калі ў тым самым дакуменце тыя самыя асобы называліся то путнымі людзьмі, то путнымі слугамі і г.д. Так, у арыгінальным лісце вялікага князя літоўскага і караля польскага Жыгімонта I да найвышэйшага гетмана Юрыя Радзівіла 1534 г. у тэксце дакумента ўжываюцца тэрміны „слугі путныя” і „путнікі”. Але на адвароце, у адраснай частцы, дзе ўказаны прадмет паслання, утрымліваецца кароткая сінхронная заўвага: „о бояръ путныхъ”. Гл.: Расійская нацыянальная бібліятэка. Аддзел рукапісаў (далей — РНБ. АР). Ф. 293. Воп. 1. Адз. зах. 75.
[2] Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства. Москва, 1892. С. 351—352.
[3] Довнар-Запольский М.В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах. Т. 1. Киев, 1901. С. 235, 786; Яго ж. Очерки по организации западнорусского крестьянства в XVI веке. Киев, 1905. С. 305.
[4] Хорошкевич А.Л. Очерки социально-экономической истории Северной Белоруссии в XV веке. Автореф. дис. … д-ра ист. наук. Москва, 1974. С. 37, 50, 54—55; Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв. (далей — ПГ). Вып. 5. Москва, 1985. С. 177-184.
[5] Спірыдонаў М.Ф. Полаччына: XVI стагоддзе // За передовую науку. 1990. 26 января.
[6] Полоцкая ревизия 1552 года. Москва, 1905 (далей — ПР 1552 г.). С. 7.
[7] Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў (далей — РДАСА). Ф. 389. Адз. зах. 239. Арк. 121.
[8] Тамсама.
[9] Беларускі архіў. Т. 2. Мінск, 1928. С. 289.
[10] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 35. Арк. 294адв.; Адз. зах. 251. Арк. 37.
[11] ПГ. Вып. 1. Москва, 1977. С. 96.
[12] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 9. Арк. 108адв.
[13] Якубовский И.Б. Земские привилеи Великого княжества Литовского // Журнал Министерства народного просвещения. 1903. № 6. С. 279.
[14] Тамсама. С. 296.
[15] ПГ. Вып. 5. С. 26.
[16] Тамсама. Вып. 1. С. 176—178.
[17] Тамсама. Вып. 2. Москва, 1978. С. 154.
[18] Тамсама. С. 154-155.
[19] Тамсама. С. 175.
[20] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 12. Арк. 299адв.
[21] ПГ. Вып. 2. С. 175.
[22] Тамсама. Вып. 3. Москва, 1980. С. 62.
[23] Тамсама. Вып. 2. С. 163, 175.
[24] Тамсама. С. 175.
[25] Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2. С.-Петербург, 1848. С. 196.
[26] РНБ. АР. Ф. 293. Воп. 1. Адз. зах. 75.
[27] ПР 1552 г. С. 45—54.
[28] Тамсама. С. 31—43. У суме рэвізораў — памылкова 47.
[29] Тамсама. С. 47, 48, 54.
[30] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 37. Арк. 177адв.
[31] Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 293.
[32] ПГ. Вып. 3. С. 32.
[33] Гл.: ПР 1552 г. С. 67-68.
[34] Гл.: Тамсама. С. 45-54.
[35] Тамсама.
[36] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 250. Арк. 414.
[37] Тамсама. Адз. зах. 41. Арк. 268адв.
[38] ПГ. Вып. 2. С. 49—50.
[39] Тамсама. Вып. 5. С. 180.
[40] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 20. Арк. 228; Тамсама. Адз. зах. 23. Арк. 59.
[41] ПГ. Вып. 2. С. 212—214.
[42] Тамсама. С. 215—216.
[43] Тамсама. Вып. 5. С. 115—117.
[44] Тамсама. Вып. 3. С. 6.
[45] Тамсама. С. 33—34.
[46] Тамсама. С. 83—85.
[47] Гл., напр.: РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 12. Арк. 299адв.; Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 294; Тамсама. Адз. зах. 37. Арк. 468.
[48] Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłowskie (далей — AGAD. AR). Dział II. Sygn. 69/10. S. 417.
[49] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 14. Арк. 179адв.; Тамсама. Адз. зах. 224. Арк. 146—146адв.
[50] AGAD. AR. Dziaі II. Sygn. 69/10. S. 416-417.
[51] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 14. Арк. 179адв.; Тамсама. Адз. зах. 224. Арк. 146—146адв.
[52] ПГ. Вып. 3. С. 87, 90.
[53] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 12. Арк. 223—223адв.; Тамсама. Адз. зах. 20. Арк. 105адв.—106.
[54] Гл., напр.: ПГ. Вып. 2. С. 135, 142.
[55] Тамсама. Вып. 3. С. 87.
[56] Гл.: РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 12. Арк. 300адв., 354; Там жа. Адз. зах. 37. Арк. 238.
[57] Тамсама. Адз. зах. 41. Арк. 268—268адв., 269.
[58] Тамсама. Адз. зах. 239. Арк. 121.
[59] Тамсама. Арк. 121адв.
[60] Тамсама. Адз. зах. 37. Арк. 440адв.—441.
[61] Тамсама. Адз. зах. 251. Арк. 240—241.
[62] Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 266адв.—271адв.
[63] Тамсама. Арк. 293адв.—296.
[64] Тамсама. Адз. зах. 23. Арк. 59; Адз. зах. 20. Арк. 228.
[65] Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 270; Адз. зах. 37. Арк. 468адв.
[66] Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 269адв.—270.
[67] Тамсама. Арк. 268.
[68] Похилевич Д.Л. Крестьяне-слуги в Литве и Западной Белоруссии в XVI—XVII вв.// Учёные записки Львовского государственного университета. Т. 36. Серия историческая. 1955. Вып. 6. С. 172.
[69] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 35. Арк. 293; Тамсама. Адз. зах. 251. Арк. 32адв.
[70] Тамсама. Адз. зах. 37. Арк. 179.
[71] Тамсама. Адз. зах. 224. Арк. 257адв.
[72] Тамсама. Адз. зах. 37. Арк. 237адв.-238.
[73] Похилевич Д.Л. Цыт. праца. С. 172; ПГ. Вып. 5. С. 184.
[74] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 254. Арк. 297.

Наверх

Андрэй Пятчыц. Пашырэнне праваслаўя ў Беларусі ў сярэдзіне – другой палове ХIХ ст.

27 снежня, 2000 |

Входит некто православный,
Говорит: Теперь я главный!
І.Бродскі

У папулярнай расійскамоўнай літаратуры мінулага стагоддзя падзеі, звязаныя з умацаваннем і распаўсюджваннем праваслаўя на тэрыторыі Паўночна-Заходніх губерняў, звычайна падаюцца як нейкае адзінае і маналітнае парыванне «отчужденной братии» да вытокаў сваёй гісторыі і культуры. На самай жа справе гэты працэс меў намнога больш складаны і шматгранны характар. Апрача прызнання выразных поспехаў у распаўсюджванні праваслаўя на гэтых землях, ён выклікаў супярэчнасці і сумненні не толькі ў дэмакратычна скіраваных колах грамадства, але і ў асяродку непасрэдных выканаўцаў імперскай палітыкі. «Добраахвотнае» вяртанне мясцовых жыхароў-уніятаў ва ўлонне расійскай праваслаўнай царквы ў 1839 г. было, па сутнасці, толькі пачаткам цэлага шэрагу мерапрыемстваў, скіраваных на фактычнае ўсталяванне праваслаўя ў краі. Ужываныя адміністрацыяй меры з самага пачатку так разыходзіліся з абвешчанымі імперскай прапагандай заклікамі пра брацкае адзінства беларусаў і вялікарусаў, што не маглі не выклікаць пэўнай рэакцыі ў тых грамадскіх колах, якія мелі непасрэднае дачыненне да таго, што адбывалася. Двухаблічнасць урадавых дзеянняў выклікала негатыўнае стаўленне нават шмат у каго з тых, хто меў дачыненне да ажыццяўлення гэтых дзеянняў. Менавіта гэтым тлумачыцца той факт, што шмат хто з дзяржаўных чыноўнікаў, разумеючы выгаднасць ужываных мераў для расійскіх інтарэсаў у цэлым, даволі крытычна (а часам і не хаваючы пагарды) ставіўся да непасрэдных выканаўцаў гэтых мерапрыемстваў. У асабліва складаным становішчы апынулася «воссоединенное» з уніятаў мясцовае духавенства. Гэтыя святары, абавязаныя займацца душпастырскай дзейнасцю паводле сваёй службы (хто пад націскам, хто з карыслівых меркаванняў, а хто проста з-за сваёй сацыяльнай пасіўнасці), былі ўцягнутыя ў палітычныя гульні імперыі. Усё гэта адразу ж выявілася ў разнастай ных абвінавачваннях на іх адрас. Адна з галоўных асобаў распаўсюджвання ўплыву праваслаўя ў краі — Іосіф Сямашка — у сваім поўным адчаю лісце Маскоўскаму мітрапаліту Філарэту пісаў: «…я получал неоднократно удары, не зная, откуда они направлены. Я не знаю: кто действовал против меня по личному недоброжелательству, а кто по заблуждению; кто как орудие польско-католической партии, а кто по собственным видам или мелочной зависти и самолюбию? Да судит их Бог и собственная их совесть! …я ожидаю одного лишь страдания, одних препятствий с той именно стороны, откуда должен ожидать помощи и защиты; когда за приготовленную погибель подарят меня разве гримасой фарисейского сожаления; когда, вероятно, будут чернить имя мое и станут преследовать его клеветой даже за гробом…»[1].

І сапраўды, аўтарытэт кіраўніка праваслаўнай царквы ў Паўночна-Заходнім краі ў вачах сучаснікаў быў не вельмі высокі. Нават тыя, хто, па логіцы, павінны былі быць яго найбліжэйшымі саюзнікамі, ставіліся да Сямашкі паблажліва. І.Бібікаў 2-гі (брат генерал-губернатара Паўночна-Заходняга краю Д.Бібікава), які выконваў абавязкі віленскага генерал-губернатара ў канцы 1840 — пачатку 1850-х г., не саромеючыся, публічна называў правялебнага Іосіфа «простым, но хитрым попом, который во всех своих поступках имеет личные виды»[2].

Такое стаўленне генерал-губернатара да мітрапаліта Літоўскага цалкам вытлумачальнае. Сам Сямашка ў дакладной запісцы на імя обер-пракурора Найсвяцейшага Сінода графа М.Пратасава[3] характарызуе Бібікава 2-га як чалавека, што «подобно многим у нас великороссам, покровительству ет нескольким древлеправославным попам и порицает воссоединенное ведомство»[4]. І хоць І.Бібікаў 2-гі не карыстаўся ў сучаснікаў рэпутацыяй сур’ёзнага і разумнага чалавека, такое стаўленне генерал-губернатара да кіраўніка мясцовай праваслаўнай ерархіі сведчыла шмат пра што…

Не меў Сямашка вялікага аўтарытэту і сярод сваіх калегаў — праваслаўных ерархаў. Шмат хто з уладыкаў выказваўся пра яго з непрыхаванай пагардай. Напрыклад, кіраўнік палтаўскай праваслаўнай епархіі епіскап Гедэон называў яго «Иудою предателем»[5].

Таму не даводзіцца здзіўляцца, што стаўленне да праваслаўя не было аднастайнае і сярод больш шырокіх пластоў мясцовых жыхароў. У некаторых рэгіёнах краю карэннае насельніцтва ставілася да распаўсюджвання праваслаўя не хаваючы варожасці. Той самы І.Сямашка, наракаючы на ўскінутыя на яго абавязкі перанясення цэнтра епархіі ў Вільню, характарызуе сталіцу рэгіёна як горад, «кипящий ненавистным фанатизмом против православных, лежащий вне круга православного населения». Пры гэтым ідэя ўрада наконт пераносу епархіяльнага ўпраўлення ў палітычную, культурную і рэлігійную сталіцу краю здавалася мітрапаліту Літоўскаму «крайним отягощением для всех лиц, принадлежащих к этому управлению, и для большей части прочего духовенства! »[6].

Стаўленне асабіста да Сямашкі з боку некаторых дзяржаўных чыноўнікаў і царкоўных ерархаў можна растлумачыць той непрыстойнай роляй, якую ён выканаў у ліквідацыі Уніі. Што да рэакцыі мясцовага насельніцтва на ўмацаванне пазіцый непасрэдна праваслаўнай царквы ў Паўночна-Заходнім краі, то яна ўзмацнялася яшчэ і тым, што дзеянні адміністрацыі ў гэтай галіне вельмі часта насілі выразна далёкі ад рэлігійных мэтаў характар. Яны грунтаваліся, у першую чаргу, на знешне- і ўнутрыпалітычных інтарэсах імперыі, а не на шчырым імкненні да ўзнаўлення «русской духовности» ў заходніх губернях. Яскравае сведчанне сапраўднага характару імперскай палітыкі ў Паўночна-Заходнім краі змяшчаецца ў сакрэтным звароце таго самага мітрапаліта Сямашкі да обер-пракурора Найсвяцейшага Сінода графа Пратасава ўзімку 1855 г.: «Теперь дело не о Православии, не о народности западных губерний, но о настоящем политическом положении государства — и молчание с моей стороны об указанном выше было бы преступно. Не мне одному известно, что уже накануне последнего польского мятежа еще не верили людям, предостерегавшим об оном. Кто же может уверить, что латино-польская партия не имела в виду нынешних событий, при устройстве, столь сильного своего преобладания в здешней стране. Я не говорю, чтобы эта партия сама собою была теперь столь сильна материально, дабы слишком беспокоить правительство. Но, в случае движения на Россию всего Запада, не приготовлено ли в здешней стране для врагов самое благоприятное управление? и не лишено ли правительство нужных орудий для полезного в ней действия, во все течения могущих продолжаться военных происшествий, и в случайных обстоятельствах?»[8].

Асабліва шмат складанасцяў у распаўсюджванні праваслаўя імперская адміністрацыя сустрэла на тэрыторыі Літоўскай праваслаўнай епархіі, пад юрысдыкцыю якой уваходзіла большая частка сучаснай Беларусі. Як вынікае з прыватнага ліставання мітрапаліта Іосіфа Сямашкі, увядзенне праваслаўя на гэтых землях мела пэўныя цяжкасці яшчэ і таму, што «…семьсот тысяч Православных разбросаны по трем губерниям, среди полутора миллиона одних Римских Католиков… В Литовской [епархии] вся паства почти исключительно состоит из воссоединенных. Сами воссоединенные в других епархиях не столько было отступили от русской народности и постановления Восточной Церкви, как в Литовской, бывшей преимущественно под продолжительнейшим влиянием иноверчества и иноземства. Очевидно, что я имею и большее право и большую обязанность — просить правительство о преимущественном охранении Литовской паствы от влияния господствующих здесь чуждых элементов. Мне одному это не по силам»[9].

Зварот Сямашкі па дапамогу да ўрада імперыі зусім вытлумачальны: не выклікае сумненняў, што каталіцтва ў краі на гэты час пусціла ўжо даволі глыбокі карані. Таму ўмацаванне праваслаўнай традыцыі на мясцовай глебе развівалася даволі складана, часам ствараючы двухсэнсоўныя сітуацыі. Напрыклад, мітрапаліт Сямашка, звяртаючыся да графа Пратасава ў 1846 г., піша, што яму было б мэтазгодна паехаць з Вільні ў правінцыю, бо «…этим я избегну Виленской масленицы, продолжающейся и первые дни нашего (паводле ўсходняга календара. — А.П.) поста, а также устранюсь на нынешний год от известного богослужения в неделю Православия (якое суправаджалася анафемаю немачам праваслаўнай царквы. — А.П.) — оно теперь было бы некстати — а полезнее ли, чем вреднее, будет в следующем году, покажут обстоятельства»[10].

Тады ў асяродку праваслаўных святароў нават высокага ўзроўню часам выразна выяўляліся сімпатыі ў дачыненні да скасаванай уніі. У лісце, датаваным 1864 г., нехта расіянін, якога цытуе ў адной з сваіх прац А.Мілавідаў, піша, што паводле загаду рэктара Полацкай духоўнай семінарыі Анатоля Станкевіча ў вучнёўскіх залах і класах былі павешаны партрэты вядомых уніяцкіх святароў: Цярлецкага (Terlecki Cyryl), Пацея (Pociej /Potij/ Adam), Грабніцкага (Hrebnytsky Florian /Hrebnyc’kyj Florijan/)[11] і інш. «Восхваляя перед учениками их достоинства и указывая на них своими украшенными перстнями пальцами (відавочна, заходняя традыцыя. — А.П.), ректор приговаривал со вздохом: „Вот то были владыки, настоящие крулики (каралевічы. — А.П.)!”»[12]. Гэтыя партрэты прыбралі з семінарыі ў 1865 г. паводле загаду самога генерал-губернатара Мураўёва[13].

Няпроста складваліся дачыненні з імперскай адміністра цыяй і ў шэраговага праваслаўнага кліру заходніх губерняў. «Воссоединенные» святары часам выказвалі адкрытую нязгоду з палітыкай, якая праводзілася імперыяй. Найбольшае незадавальненне ў іх выклікала рашэнне Найсвяцейшага Сінода ад 1859 г. накіроўваць у гэты край з вялікарускіх губерняў святароў «известных своим поведением и ученостью, в виде миссионеров (sic! — А.П.) для укрепления в православии присоединенных к восточной церкви»[14]. Гэтае рашэнне найвышэйшай царкоўнай улады імперыі выклікала незадавальнен не і ў мітрапаліта Іосіфа Сямашкі, які лічыў, што вернікі гэтага рэгіёна (нават грэка-католікі) мелі той самы ерархічны парадак, тое самае богаслужэнне, тыя самыя дагматы, што і руская праваслаўная царква, за выняткам двух адрозненняў — у філіёкве (багаслоўскай праблеме пра паходжанне Святога Духа) і ў прымаце рымскага біскупа. Па меркаванні мітрапаліта Сямашкі, пасля далучэння мясцовыя праваслаўныя знаходзіліся ў безадгаворачным падпарадкаванні рускай праваслаўнай царкве і яе пастырам. Літоўскі мітрапаліт лічыў, што выкараненне некаторых неістотных асаблівасцяў царкоўнага жыцця, якія існавалі ў краі, прывяло б не да аб’яднання праваслаўнай царквы, а да яе расколу. Накіраванне святароў у якасці місіянераў з вялікарускіх губерняў мітрапаліт Іосіф лічыў шкодным з-за шмат якіх прычынаў і адначасова прапаноўваў выкарыстоўваць у гэтых мэтах «древлеправославных» святароў з Полацкай і Літоўскай епархій як знаёмых з мясцовай мовай і асаблівасцямі культуры. І.Сямашка змог затрымаць гэты працэс толькі да 1863 г., калі з ініцыятывы М.Мураўёва пачаўся перыяд масавай міграцыі расійскіх святароў у Паўночна-Заходні край. Мясцовы клір гэтую акцыю расцаніў як адхіленне яго ад выканання сваіх святарскіх абавязкаў. Практыка пераводу вялікарускіх святароў у заходнія губерні атрымала такое развіццё, што нават выклікала неабходнасць перасцярогі з боку царкоўнага кіраўніцтва. Так, у сваім лісце магілёўскаму біскупу Яўлампію Маскоўскі мітрапаліт Філарэт напісаў у пачатку 1865 г.: «Неужели требуете, чтобы воссоединенных совсем не было на службе? Куда девать тех, которые есть? Воссоединенного священника, любимого прихожанами за честную службу и жизнь, отрешать от прихода неудобно и сие значило бы не успокаивать, а раздражать. Такого, а через него приход, надобно советом и надзором соблюдать от ветхого кваса унии»[15].

Мясцовае духавенства (як праваслаўнае, так, натуральна, і рыма-каталіцкае) варожа ставілася да прышэльцаў. Іх у асяродку карэннага духавенства называлі «наездом»[16], і займелі яны рэпутацыю людзей не толькі прагных, але і з ніжэйшай культурай[17].

Пэўны час думку пра немэтазгоднасць і нават шкоднасць прыезду ў Паўночна-Заходні край вялікарускіх святароў падтрымліваў і вядомы прафесар Санкт-Пецярбургскай духоўнай акадэміі М.Каяловіч, нараджэнец Гродзенскай губерні, меркаванні якога па праблемах краю высока цаніліся ў імперыі[18]. Ён лічыў, што тыя, хто наважыўся на такі пераезд, — далёка не лепшыя прадстаўнікі расійскага праваслаўнага духавенства; яны не вядомыя мясцоваму начальству, таму магчымыя шматлікія памылкі пад час іх прызначэння; яны не ведаюць мясцовай мовы і побыту; мясцовае насельніцтва аддавала перавагу мясцовым нараджэнцам; і ўвогуле прышэльцы не ў стане замяніць сабой мясцовых, больш адукаваных святароў. Як меркаваў Каяловіч, бальшыня тых святароў, якія прыехалі, настолькі амаральныя, што не толькі заслугоўваюць, але ўжо і былі зняволеныя ў кляштарах[19].

Яшчэ адной істотнай прычынай прыезду ў заходнія расійскія епархіі вялікарускіх святароў было тое, што тут да сярэдзіны другой паловы ХIХ ст. не засталося ніводнага архірэя з мясцовых нараджэнцаў. Таму атрымала распаўсюджванне практыка запрашэння новапрызначанымі ўладыкамі сваякоў і знаёмых на працу ў лепшыя парафіі. Асабліва вызначыўся ў гэтым віленскі вікарны біскуп Іосіф, пераведзены пазней на Смаленскую катэдру.

Усё гэтае прывяло да ўтварэння антаганізму паміж праваслаўным духавенствам краю, якое падзялілася на два процілеглыя лагеры. Часам даходзіла і да выразных сутычак. Так, М.Каяловіч згадвае пра нейкі вучылішчны з’езд праваслаўных святароў, дзе дэпутаты падзяліліся на дзве часткі, абзываючы адно аднаго «москалями-кацапами» і «поляками-униатами»[20].

Наяўнасць такіх рознагалоссяў і праблемаў, натуральна, не спрыяла ўмацаванню аўтарытэту праваслаўя сярод мясцовага насельніцтва. На думку мітрапаліта Маскоўскага Філарэта, сувязь «воссоединенного» духавенства з яго паствай, якая ацэньвалася даволі высока пад час уз’яднання і якая павінна была б умацоўвацца з часам, атрымалася, наадварот, нетрывалай[21]. Віной гэтага было, перш за ўсё, адміністрацыйнае выкарыстанне праваслаўнай царквы ў выразна палітычных мэтах[22]. У той жа час рэлігійныя ўрачыстасці каталікоў не толькі прываблівалі мноства мясцовых праваслаўных жыхароў, але часам служылі нагодай для змены канфесіі. Напрыклад, у 1859 г. адбыўся ўрачысты перанос у г. Янаў (Janów Podlaski) мошчаў пакутніка Віктара, атрыманых рыма-каталіцкім біскупам Веніямінам Шыманскім ад папы Пія IХ. Вестка пра гэта хутка разышлася па ўсім рэгіёне і пад час урачыстасцяў, прысвечаных гэтай падзеі, шмат хто з вернікаў-праваслаўных перайшлі ў лацінскі абрад. І хоць у большай ступені гэтая з’ява тычылася тэрыторыі Царства Польскага, яна выклікала пэўную рэакцыю і ў заходніх губернях: у Літоўскай епархіі ў парафіі вёскі Кляшчэлі «совращено было в латинство до 300 человек», а ў вёсцы Кляніцы жыхары «оказали сопротивление совершению крестного хода по чину православной церкви»[23].

Расійская адміністрацыя зразумела небяспеку такіх з’яваў і прыклала заўважныя высілкі ў залучэнні сімпатый вясковага насельніцтва на свой бок. Апазіцыйная газета «Колокол», іранізуючы над спробамі царскай адміністрацыі «сыграть» на «крестьянском вопросе», ужо ў самым пачатку паўстання 1863—1864 г. апублікавала пад назвай «Правительственная пугачевщина» зварот генерал-губернатара Паўночна-Заход няга краю В.Назімава. У сваёй прамове, спекулюючы пастановамі Маніфеста ад 19 лютага 1861 г.[24], на які сяляне ўскладалі вялікія спадзяванні, Назімаў пераконваў сялян спрыяць «охранению в крае общественного спокойствия» і тым самым «…содействовать для собственной вашей пользы скорейшему открытию действия проверочных комиссий, которые должны окончательно устроить ваш поземельный быт, и коих учреждение было бы замедлено и затруднено возникновени ем беспорядков»[25].

У першыя месяцы паўстання шалі далучэння сялян на свой бок вагаліся даволі заўважна. Вось якую трывожную ацэнку тагачаснай сітуацыі мы знаходзім у газеце «Северная Пчела»: «Нужно знать, что литовское (маецца на ўвазе сельскае насельніцтва заходніх губерняў. — А.П.) крестьянство, которое польские агитаторы всячески старались склонить на свою сторону, стало в последнее время колебаться, уступая фанатическому красноречию ксендзов и агентов центрально го комитета, пустившего корни, как видно, и на литовской почве. 19 февраля наступило, а настоящей свободы все еще нет (выдзелена ў арыгінале. — А.П.[26].

І сапраўды, невыкананне расійскім урадам пастановаў Маніфеста ад 19 лютага 1861 г. было адным з самых важкіх аргументаў паўстанцаў у залучэнні сельскіх жыхароў на свой бок. У сваіх адозвах пад назвай «Мужыцкая праўда» (Mužyckaja praчda), якія з’явіліся ўжо ў самым пачатку паўстання ў мястэчках і вёсках усяго краю, цэнтральны літоўскі паўстанцкі камітэт ад імя «Яські, гаспадара з-пад Вільні»[27], на простай мове[28] пераконваў сялян далучыцца да паўстанцаў, каб «сражаться с москалями и освобождать отечество»[29].

У адказ на прапаганду паўстанцаў расійская адміністра цыя спланавала і правяла масавую кампанію выяўлення сялянамі сваіх вернападданніцкіх пачуццяў. Пры падрыхтоўцы і правядзенні гэтай кампаніі асноўны разлік быў зроблены на рэлігійныя пачуцці мясцовых сялян і на іх спадзяванні, звязаныя з Маніфестам ад 19 лютага 1861 г. Праваслаўнай царкве пад час ажыццяўлення гэтай акцыі была аддадзена адна з галоўных роляў. Увесну 1863 г., з ініцыятывы Міністэрства ўнутраных справаў імперыі, разам з спецыяльна складзеным тэкстам «Всеподданейшего Адреса» быў разасланы прыкладны тэкст казані, звернутай «К временнообязанным крестьянам, по случаю получения ими полной личной свободы 19 февраля 1863 г.»: «Предлагается молиться за Царя-Освободителя, но есть еще один способ сколько-нибудь возблагодарить вашего Освободителя. Душа его теперь болезнует от восстания против Него ваших недавних владельцев польских; они хотят отделить наш край от родной и единоверной России, вырвать его от покровительства православного Царя русского, вашего Освободителя и, может быть, снова закабалить вас в то тяжкое рабство, от которого вы ныне освобождены Им. Они уже просили об этом Царя и даже осмелились сказать в этой просьбе, что вы сами желаете отделиться от Него, от России и присоединиться к Польше. Вижу Ваше всеобщее негодование при одном известии об этой гнусной, взведенной на вас клевете перед Освободителем; верю от всей души, что вас оклеветали перед Царем нашим; но Он-то, Отец наш, почем знает, что это клевета, пока мы сами не скажем, что это точно клевета. Что же нам делать, спросите вы? А вот что: напишем на бумаге, что нас перед Царем оклеветали, что мы клянемся за себя и наше потомство жить и умереть под властью нашего Освободителя и Его преемников русских Государей в одной семье с родною и единоверною Россиею, а Польши и польских панов и знать не хотим, — и пошлем эту бумагу к Самому Царю. Примечание: Когда после этой речи последует взрыв единодушного согласия на подпись адреса, тотчас же представить его и подписывать. Можно это сделать после молебна, лучше перед молебном. Речь должна быть читана на память, без тетрадки, а во всяком случае без печатного лоскутка, потому что весь процесс дела должен быть покрыт глубокою тайною для врагов наших, доведомою одному Богу»[30].

Такім чынам малапісьменныя сяляне-вернікі звязваліся клятвай на вернасць расійскаму імператару. Гэтая клятва, дадзеная перад алтаром, на нейкі час магла быць гарантам таго, што сельскае насельніцтва масава не падтрымае паўстанцаў, а тым самым дасць ураду магчымасць выйграць час і, сабраўшы сілы, задушыць паўстанне на самым пачатку. Разлік спраўдзіўся: калі б мясцовыя сяляне ў той час не мелі пэўных ілюзій у дачыненні да Маніфеста наконт адмены прыгону, то расклад сіл у паўстанні мог бы скласціся не на карысць урада. Сяляне настолькі прасякнуліся пачутымі з амбонаў прамовамі, што ў самы складаны перыяд паўстання ў чэрвені 1863 г. М.Мураўёў нават прыняў рашэнне наконт утварэння для барацьбы з паўстанцамі ўзброеных «сельских караулов»[31]. Асабліва актыўна гэтыя каравулы дзейнічалі ва ўсходніх раёнах краю, дзе ўплыў каталіцтва быў традыцыйна слабейшы.

Але ўжо праз некалькі гадоў пасля задушэння паўстання і заканчэння перыяду рэпрэсій стаўленне мясцовых жыхароў да ўсяго расійскага стала мяняцца. Шмат якія сяляне-белару сы, асабліва ў заходніх раёнах краю, пры канцы 1860-х — пачатку 1870-х г. не хаваючыся шкадавалі, што не падтрымалі паўстання 1863—1864 г.: «Не вовремя тогда паны бунт сделали; ах, если бы теперь случилось то, о чем мы думаем, тогда бы все пошли воевать»[32]. З сярэдзіны 1860-х г. мясцовыя жыхары пачалі выяўляць непрыхаванае незадавальненне і рэлігійнай палітыкай імперыі. Паводле словаў ужо згаданага смаленскага біскупа Іосіфа, асабліва моцным было прыцягненне да рыма-каталіцкай традыцыі сярод «воссоединенных» у Віленскай губерні. Сярод прычынаў, што падштурхоўвалі сялян да пераходу ў лацінскі абрад, ён называе: уціск з боку суседзяў-каталікоў, якія не пускалі свойскую жывёлу праваслаўных да вады і на папас; праваслаўны хлопец не мог ажаніцца з дзяўчынай-каталічкай, а праваслаўных нявестаў не бралі ў каталіцкія дамы. Пад час сустрэч правялебнага Іосіфа з жыхарамі паўднёвых парафій Віленскай губерні (паўночнай частцы сучаснай Гродзенскай вобласці і цяпер уласцівы высокі працэнт каталіцкага насельніцтва. — А.П.) у 1871 г. ад уладыкі патрабавалі — «некоторые со слезами, некоторые с неистовством» — пераводу іх у лацінскі абрад. У гэтым рэгіёне нярэдкія былі выпадкі, калі праваслаўных святароў не пускалі ў хаты, палохалі імі дзяцей, называючы іх «медведями» і «злою бородастою чучелой». Убачыўшы праваслаўнага святара, дзеці хаваліся ці з крыкам уцякалі[33].

Часам даходзіла і да непрыхаванага непадпарадкавання. П.Бацюшкаў згадвае пра 100 праваслаўных парафіян мястэчка Поразава (Гродзенская губерня), якія перайшлі ў лацінскі абрад у 1858 г., «которые впрочем стараниями преосвященно го Иосифа Семашко возвращены на лоно православия»[34]. Але Бацюшкаў замоўчвае той факт, што ў 1871 г. у Поразаўскай парафіі выказаў жаданне перайсці ў каталіцтва ўжо 491 чалавек. Створаная дзеля разбору справы спецыяльная камісія, грунтуючы свае высновы на тым, што ўсе гэтыя людзі з 1866—1867 г. былі на споведзі і ля святога прычасця ў мясцовай праваслаўнай царкве, спрабавала забараніць ім змену канфесіі. Але парафіяне выявілі цвёрдасць, і камісія вымушана была 464 з іх «оставить в том же состоянии», у якім яны хацелі знаходзіцца, зрэшты, не абвяшчаючы ім гэтага афіцыйна[35]. Можна дапусціць, што становішча ў рэгіёне было дастаткова напружанае. Таму члены камісіі вырашылі (і Літоўская праваслаўная Духоўная Кансісторыя ўхваліла гэтае рашэнне), што час зробіць сваю справу і знішчыць недавер непакорлі вых да праваслаўя. Калі ж яны і застануцца пры сваіх меркаваннях, то гэты факт, застаўшыся не апавешчаным, не будзе служыць прыкладам іншым. Зрэшты, на ўсялякі выпадак, мясцовага праваслаўнага святара абавязалі зрабіць спіс непакорлівых і ўважліва сачыць за імі[36]. Часам сяляне, якія не хацелі карыстацца паслугамі праваслаўнага святара і не мелі магчымасці здзейсніць абрад у ксяндза, пакідалі сваіх дзяцей няхрышчанымі амаль год, а гэта, паводле тагачаснай традыцыі, было надзвычайным фактам. У той мясцовасці, дзе вернікі схіляліся да каталіцтва, непрыняцце праваслаўных святароў на побытавым узроўні часам было больш актыўным, нават вельмі блізкім да байкоту. Напрыклад, у вёсцы Сялявічы Гродзенскай губерні мясцовыя жыхары забаранялі сваім дзецям наведваць мясцовую праваслаўную школу, адначасова прапануючы гаспадару хаты, у якой ішлі заняткі, выплочваць грошы за арэнду памяшкання. Пад час калядных святаў жыхары вёскі не пусцілі ні ў адну хату праваслаўнага святара, які хацеў адслужыць у іх малебен[37]. Калі гэты святар усё ж неяк змог сабраць сялян на гутарку, яны абвясцілі, што пойдуць у царкву толькі тады, калі праваслаўныя паклоняцца папу рымскаму. Адна з парафіянак пры гэтым сказала: «Если бы ангел с неба сошел, то мы и тогда поверили бы только тому, чему учит каплан»[38]. Цікава, што і ў гэтым выпадку сяляне змаглі абараніць сваю пазіцыю[39].

Сярод разнастайных адміністрацыйных мерапрыемстваў, ужытых урадам імперыі ў рэлігійнай палітыцы на тэрыторыі заходніх губерняў, асаблівую цікавасць уяўляюць шматлікія судовыя справы «о совращениях»[40].

Згодна з законам ХIХ ст., усім падданым Расійскай імперыі, «как рожденным в православной вере, так и обратившимся к ней из других вер, запрещается отступить от нее и принять иную веру, хотя бы то и христианскую»[41].

У выпадку выяўлення «совращенных» епархіяльнае кіраўніцтва было абавязана «внушением» вярнуць іх ва ўлонне праваслаўнай царквы, паралельна паведаміўшы пра факт «совращения» ў Найсвяцейшы Сінод. Калі ж тыя, хто перамяніў веру, працягвалі патрабаваць свайго, то, згодна з законам, у іх адбіралася права кіравання сваёй маёмасцю, ім забаранялася жыць у «имениях, населенных православными». Назіранні і ўся адказнасць па такіх справах належалі да кампетэнцыі Міністэрства ўнутраных справаў, а меры «к охранению православия» дзяцей сям’і «совращенного» павінны былі ўжывацца на «усмотрение Его Императорского Величества установленным порядком»[42].

Згодна з заканадаўствам, за «совращение» з праваслаўя ў якую-небудзь іншую веру вінаваты прысуджаўся «…к лишению всех особенных, лично и по состоянию присвоенных, прав и преимуществ и к ссылке на житие в Сибирь или к отдаче в правительственные арестантские отделения»[43]. Калі пры гэтым для схілення да змены канфесіі былі ўжытыя гвалт або прымус, то вінаваты павінен быў карацца «лишением всех прав состояния и ссылкой на поселение в Сибирь»[44]. Тыя асобы, якія «в проповедях или сочинениях» будуць схіляць праваслаўных да змены веравызнання, першы раз павінны былі карацца турмой на тэрмін ад васьмі да шаснаццаці месяцаў; другі раз зняволеннем у крэпасць на тэрмін ад двух гадоў і васьмі месяцаў да чатырох гадоў і пазбаўленнем некаторых правоў; трэці раз такія асобы пазбаўляліся ўсіх правоў і перавагаў і высылаліся ў Сібір або аддаваліся ў папраўчыя арыштанцкія аддзяленні[45].

Бацькоў або апекуноў, абавязаных згодна з законам выхоўваць сваіх дзяцей у праваслаўнай веры, якія хрысцілі або далучылі іх да іншых таінстваў у нейкім іншым абрадзе, павінны былі зняволіць на тэрмін ад васьмі да шаснаццаці месяцаў. Дзяцей у такім выпадку перадавалі на выхаванне сваякам або апекунам праваслаўнага веравызнання[46].

Тыя ж, хто нейкім чынам перашкаджаў верніку перайсці ў праваслаўе, павінны былі знявольвацца на тэрмін ад двух да чатырох месяцаў, а ў выпадку пагрозаў і гвалту — ад аднаго года і чатырох месяцаў да двух гадоў і пазбаўляліся пэўных правоў і перавагаў[47]. Нават тыя асобы (у тым ліку мужык з жонкай і іншыя сямейнікі), якія не запярэчылі адыходу ад праваслаўя, згодна з законам павінны былі знявольвацца на тэрмін ад трох дзён да трох месяцаў і, апрача таго, «если он православный, предаваться церковному покаянию»[48].

Святары «иностранных исповеданий» за свядомы допуск праваслаўных да споведзі, прычасця ці «елеосвящения» караліся: першы раз — выдаленнем з месца службы на тэрмін ад шасці месяцаў да аднаго года; другі раз — пазбаўленнем духоўнага сану. За выкладанне дзецям праваслаўных катэхізіса або «делании им противных православию внушений, хотя и без доказанного намерения совратить их», караліся «удалением от своих мест и должностей» на тэрмін ад аднаго да трох гадоў. Калі парушэнне паўтаралася, яны пазбаўляліся духоўнага сану і знявольваліся на тэрмін да аднаго года і чатырох месяцаў. У тых святароў, якія здзейснілі над праваслаў нымі які-небудзь абрад, што азначаў змену веравызнання, адбіраўся духоўны сан. За прыняцце ў гэтае веравызнанне не праваслаўных падданых Расійскай імперыі ў святароў пасля шэрагу папераджальных мераў маглі адабраць грамадзянскія правы і сан[49].

Серыя судовых разбораў «о совращениях» атрымала шырокае распаўсюджванне ў сярэдзіне ХIХ ст. Кампанія іх завядзення і правядзення была пад пільнай увагай расійскага ўраду. Напрыклад, серыя справаў «о совращениях», якая тычылася былых грэка-католікаў, канчаецца пастановай «О прекращении дел о совращении и отступничестве от православия в бывшую унию и тяжб между древле-православными и воссоединенными церквами о присвоении одним из них собственности других»[50]. Гэта значыць, судовыя працэсы, якія мелі шырокі розгалас, падрыхтавалі, наколькі магчыма, разам з іншымі мерамі, грамадскую думку да ліквідацыі уніі, і адміністрацыя заканадаўчым парадкам завяршыла развязаную кампанію.

Нягледзячы на катэгарычнасць расійскіх законаў, на практыцы ў дачыненні да рыма-католікаў іх спачатку ўжывалі вельмі рэдка. Становішча змянілася толькі пасля пачатку паўстання 1863—1864 г.

Відаць, з ухвалы на самым высокім узроўні, у гэты перыяд М.Мураўёў пачаў рашучыя дзеянні не толькі па ўтрыманні мясцовых жыхароў у праваслаўі, але і па вяртанні «совращенных» каталікоў ва ўлонне праваслаўнай царквы. На тое, што тут не абышлося без падтрымкі Санкт-Пецярбурга, ускосна паказваюць занадта рашучыя дзеянні чыноўнікаў на месцы. Вось, напрыклад, як адбывалася далучэнне «совращен ных» з праваслаўя рыма-каталікоў у дзяржаўным маёнтку Куродзічы Мінскай губерні: у рапарце памочніка ваеннага начальніка Мазырскага і Рэчыцкага паветаў кіраўніку губерні паведамляецца, што «начальник жандармского управления на основании сведений, полученных от своих сотрудников»[51], паведаміў 20 кастрычніка 1861 г., што казённыя сяляне вёскі Куродзічы каталіцкага веравызнання вырашылі прыняць праваслаўе (270 чалавек. — А.П.), і 25 кастрычніка 1864 г. у прысутнасці 5 афіцыйных асобаў абрад здзейснены. Меры па правядзенні абраду прынялі: рэчыцкі судовы следчы, мясцовы прыстаў і праваслаўныя святары найбліжэйшых парафій[52]. Далей дакумент па сутнасці справы паведамляе, што сяляне, «добровольно пожелавшие перейти в православие», паставілі ўмову: накіраваць сваіх прадстаўнікоў да мазырскага дэкана ксяндза Кяршанскага (Kierszanski Aleksander) па параду і даведацца, ці сапраўды іх продкі, паводле сцвярджэння чыноўнікаў, 100 гадоў таму былі праваслаўныя. У сваім адказе Кяршанскі прапанаваў сялянам «уйти в лес», калі прымус будзе працягвацца. Паралельна ён падаў скаргу генерал-губерната ру краю наконт супрацьзаконнасці дзеянняў вайсковых і грамадзянскіх чыноўнікаў у вёсцы Куродзічы і звярнуў яго ўвагу на непрадказальнасць вынікаў такіх дзеянняў.

Перапіска шматлікіх вайсковых, паліцэйскіх і грамадзянскіх чыноў па гэтай справе канчаецца вердыктам самога М.Мураўёва, у якім ён прапануе мінскаму губернатару неадкладна:

«1. Командировать на место в казенную деревню Куродичи благонадежного чиновника для произведения точного дознания о противодействии Мозырьского декана ксендза Кершанского к принятию православия крестьянами означенной деревни и, если действительно подтвердится по этому дознанию, что со стороны ксендза Кершанского оказываемо было противодействие, то взыскать с него штраф в размере 200 рублей серебром, употребив эти деньги на устроение школы в с.Куродичи, ксендза Кершанского перевести в другой приход, учредить над ним строгий полицейский надзор.

2. Согласно желанию прихожан закрыть и вовсе упразднить находящийся в Куродичах римско-католический костел и, по соглашению с Высокопреосвященством Михаилом, архиепископом Минским и Бобруйским, обратить оный в православную приходскую церковь, употребив на устройство оной 1500 рублей серебром из дополнительного 10-процентного сбора по вверенной Вам губернии.

3. Принадлежащие костелу земли, угодья и строения передать в ведение православного духовенства для обеспечения церковного причта.

4. Вследствии изъявленного крестьянами желания переименовать селение Куродичи в Казанское.

5. Озаботиться о скорейшем открытии в селе Казанском сельского приходского училища, под ближайшим и непосредственным ведением православного приходского священника.

Об исполнении всех изложенных выше распоряжений прошу Ваше Превосходительство мне донести и вместе с тем принять зависящие меры, чтоб со стороны римско-католичес кого духовенства не могло было допускаемо на будущее время какое-либо противодействие к переходу крестьян, по их желанию, в православие, если же где-либо таковое будет обнаружено доносить мне для дальнейших распоряжений относительно виновных в таком противодествии. При этом почитаю необходимым уведомить Вас, милостивый государь, что вместе с сим высылаю 400 мельхиоровых наперстных крестиков к архиепископу Минскому и Бобруйскому для раздачи новообратившим ся крестьянам; равным образом сообщено Высокопреосвящен ному Михаилу относительно зависящих со стороны его распоряжений об устройстве в с.Казанском православной церкви и особого прихода»[53]. Далей прыпісана: «за обращением же в православную церковь костела, не оставьте распорядиться, по соглашению с епископом Войткевичем о причислении остающихся в с.Куродичи прихожан-католиков к другому ближайшему приходу. Генерал от инфантерии Муравьев»[54].

У перапісцы некалькі разоў згадваецца, што ў касцёле напярэдадні канфіскацыі выяўлены «две иконы явно греческого происхождения», усё астатняе начынне, якое перайшло ва ўласнасць новастворанай парафіі, было каталіцкага тыпу…

Гэты дакумент дастаткова дакладна адлюстроўвае тагачаснае становішча. У ЦДГА Рэспублікі Беларусь у Мінску захоўваецца некалькі такіх справаў, якія тычацца толькі Мінскай губерні[55]. Звычайна падзеі разгортваліся паводле аднолькава га сцэнару: сялянам абвяшчалі, што іх продкі былі праваслаў ныя і яны «насильно совращены» ў рыма-каталіцтва, але дакументаў, якія б пацвярджалі гэта, не паказвалі, і з дапамогай разнастайных пагрозаў і абяцанак сялян прымушалі змяніць веравызнанне. Пярэчанні або скаргі мясцовага ксяндза канчаліся абвінавачваннем яго ў падбухторванні, здрадзе і суправаджаліся высылкай яго за межы прыхода і перадачай касцёла з начыннем і нерухомасцю ва ўласнасць праваслаўнай епархіі.

Даволі рэдка пад час пераводу рыма-каталікоў у праваслаўе расійскай адміністрацыі ўдавалася выкарыстоўваць і каталіцкіх святароў[56]. Паводле сведчання кіраўніка Віленскай навучальнай акругі І.Карнілава ў 1866—1867 г. «… в Виленской, Минской и других губерниях несколько настоятелей католических костелов со своими прихожанами приняли православие. Жители местечка Ляховичи, Слуцкого уезда, были склонны к православию, но ожидали, что скажет им их настоятель. Последний, сочувствующий их мыслям, обратился к прихожанам, собравшимся на богослужении, с кратким словом, в котором сказал между прочим: «Выслушайте каждое мое слово со вниманием, так как дело идет о судьбе вашей и ваших детей. Напомню время, когда вы были подвластны панам; когда ваши крохи, добытые тяжким трудом, принадлежали не вам, а пану; когда вместо хлеба вы ели мякину и жили в таких лачугах, куда добрый хозяин не загоняет и скотину. Но милосердный царь дал вам свободу и новую жизнь, о которой вам и в голову не приходило. Теперь у вас своя земля; ваши хаты как шляхетские дома, вы сыты, хорошо одеты, в сапогах, а главное, с вами русские люди, которые вас защищают и берегут.

Мои советы всегда клонились к вашей пользе, и теперь послушайте меня, вы — русские по языку и крови, а ваши деды были русскими по вере. Но паны и иезуиты не советом и обманом, а насилием обратили их в латинство. С некоторого времени я замечаю в вас склонность к православию и ни мало за это не порицаю. Вы русские и должны быть русскими и православными, как наш Царь-Освободитель». После этой речи, 14 сентября 1867 г., 2500 жителей местечка Ляховичи вместе со своим настоятелем присоединились к православию, и их костел обращен в православную церковь»[57].

Пра магчымыя вынікі ўжывання метадаў сілы пад час пераводу вернікаў-каталікоў у праваслаўе папярэджвалі і некаторыя праваслаўныя аўтары-рэалісты. У сваім артыкуле «О массовых переменах вероисповедания» вядомы расійскі публіцыст М.Гіляраў-Платонаў звяртае ўвагу расійскай грамадскасці на тое, што «…новое приобретение церковное потому лишь может быть признано крепким, что возвратное движение запрещается законом под страхом наказаний: а это еще не великое приобретение!»[58]. І сапраўды, стаўленне некаторых мясцовых жыхароў да праваслаўя заўважна змянілася пасля змены жорсткага рэжыму кіравання краем, уведзенага Мураўёвым, якое ў той ці іншай ступені падтрымлівалася яго найбліжэйшымі паслядоўнікамі на пасадзе генерал-губернатара краю. Гэты факт канстатуецца і расійскімі дзяржаўнымі чыноўнікамі: «С назначением в 1968 г. в Северо-Западный край, вместо графа Е.Т.Баранова, другого губернатора (А.Патапава. — А.П.), — влечение католического населения к православию прекратилось, так как новая администрация стала покровительствовать полякам, и ксендзы, начавшие вводить русский язык в проповедь и молитвы, поплатились за эти попытки»[60].

У сувязі з гэтым нельга не прыгадаць тут і факт з’яўлення ў 1870-х г. прашэнняў наконт перагляду няправільных далучэнняў да праваслаўя[61]. Гэтыя просьбы задавальняліся вельмі рэдка. Як правіла, адмова аргументавалася тым, што просьбіты ў 1860-х г. «…присоединились из латинства в православие, выдав предварительно установленную записку, были у исповеди и святого таинства причастия… и по сношению о том православной консистории, …римско-католическая консистория исключила их из списков римско-католических прихожан»[62].

Крыху іншай была рэлігійная палітыка імперыі сярод вышэйшых пластоў насельніцтва рэгіёна. Далучыўшы да Расіі тэрыторыю сучаснай Беларусі, імперская адміністрацыя сутыкнулася тут з нечаканай праблемай: абсалютная бальшыня мясцовай арыстакратыі і чыноўнікаў былі не толькі рыма-каталіцкага веравызнання, але і, за малым выключэннем, атрымалі польскае выхаванне і адукацыю, і, натуральна, лічылі сябе носьбітамі польска-каталіцкай культуры. На гэтыя абставіны звярнулі ўвагу першыя расійскія чыноўнікі, якія займаліся статыстычнымі даследаваннямі ў Паўночна-Заходнім краі. На іх меркаванне, «…длительное политическое господство Польши и влияние римо-католичества практически уничтожили в этом регионе национальность древнего русского дворянства, которое уже давно присвоило себе, вместе с Католическим исповеданием, польскую национальность»[63].

У першай палове ХIХ ст. прамыя канфлікты паміж мясцовай арыстакратыяй і расійскай адміністрацыяй у рэлігійных пытаннях былі хутчэй эпізадычныя. Дзеянне законаў «о совращениях» ужывалася ў дачыненні да арыстакратаў шмат радзей, чым да ніжэйшых пластоў насельніцтва. Хоць часам імперскае кіраўніцтва займала ў гэтых пытаннях адназначна цвёрдую пазіцыю. Так, справа наконт пераходу з праваслаўя ў лацінскі абрад багатай памешчыцы Лізаветы Вягткоўскай (Elisabetta Wegtkowska) не толькі стала вядомая самому імператару Мікалаю I, але і пацягнула за сабой шэраг урадавых распараджэнняў у духоўнай сферы, весткі пра якія дайшлі і да Рыма[64].

Пры канцы пяцідзесятых гадоў ХIХ ст. незадаволенасць мясцовай арыстакратыі палітыкай Расіі ўзрасла і стала прымаць больш-менш актыўныя формы і на побытавым узроўні. Сярод іншага гэта выяўлялася ў непадпарадкаванні службовым асобам, абразах паліцыі і часам нават у пратэстах супраць адміністрацыйнага далучэння літоўскіх і беларускіх земляў да Расіі. Так, у 1861 г. дваране Мінскай губерні на чале з губернскім «предводителем дворянства» Лапам (Lappa) склалі зварот да імператара Аляксандра II з просьбай далучыць губерню ў адміністрацыйных адносінах да Царства Польскага. Нагодай для такога далучэння было тое, што «губерния эта… сплошь заселена католиками и поляками»[65]. Такі зварот быў накіраваны імператару дваранскім сходам Магілёўскай губерні. Зрэшты, абодва звароты, як і трэба было чакаць, былі адхіленыя, але цікава, што сярод падпісаных пад гэтымі прашэннямі былі і «русские (праваслаўныя. — А.П.) дворяне»[66]. П.Бранцаў, які апісваў гэты факт, сцвярджаў, што доказы дваран былі «чистейшая ложь: в Минской губернии в то время считалось католиков 168 000, а православных 740 000»[67]. Фармальна пададзеныя лічбы блізкія да сапраўднасці, але калі ўлічыць, што яшчэ два дзесяцігоддзі таму не менш за 60%[68] праваслаўных гэтай губерні былі грэка-каталікамі пад моцным польска-каталіцкім уплывам, то цяжка канчаткова меркаваць, у які бок маглі схіляцца іх сімпатыі ў перыяд да зямельнай рэформы 1861 г.

Сітуацыя істотна змянілася пад час паўстання 1863—1864 г.: мясцовыя дваране-каталікі, якія ў большай ці меншай ступені мелі дачыненне да антырасійскіх выступленняў, хацелі даказаць сваю лаяльнасць да ўрада і пачалі пераходзіць у праваслаўе. Гэтыя пераходы ўрэшце набылі даволі шырокія маштабы і часта былі такія спекуляцыйныя, што адміністрацыя нават вымушаная была ўжыць некаторыя абмежавальныя меры ў гэтай галіне. Напрыклад, у цыркуляры старшыні віленскай следчай камісіі ад 8 лютага 1984 г. чытаем: «Заявления о принятии православия со стороны лиц, состоящих под следствием и судом, не должны быть принимаемы во внимание, впредь до окончания производящихся о них делах и следующих по ним конфирмаций, ибо весьма часто преступники-иноверцы прибегают к таковым в надежде смягчить предназначенную меру взыскания, либо же снискания помилования»[69].

Тым не менш колькасць каталікоў з вышэйшых пластоў грамадства, якія прынялі праваслаўе ў гэты перыяд, даволі значная. Паводле некаторых даследаванняў, толькі на працягу аднаго года (1865—66) на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю з каталіцтва ў праваслаўе перайшло больш за 30 000 мясцовай шляхты[70]. Нягледзячы на відавочныя матывы, якія падштурхнулі большую частку мясцовай арыстакратыі да прыняцця праваслаўя, у афіцыёзных даследаваннях ХIХ ст. гэтыя пераходы падаваліся прыблізна так: «Русское народное сознание пробудилось даже в местном католическом населении. Вскоре после мятежа многие из совращенных в прежнее время и ополяченных местных русских, смущенные позорным участием в мятеже многих из латинско-польского духовенства, почувствовали потребность быть единой веры с Царем-Освободителем. В 1866 году в одной Минской губернии присоединилось к православию 20 705 католиков. В Литовской епархии общее число лиц, оставивших латинство в 1865 и 1866 годах, простиралось до 29 488 душ, для которых учреждено было 19 новых приходов. Принимали православие не только простолюдины, но и лица образованных классов, как напр. князь Радзивилл, князь Любецкий, помещики Лопацинский, Деспот-Зданевич, Белинский, Белнинг, многие чиновники, дворяне и несколько ксендзов»[71].

У некаторых выпадках тыя, хто перайшоў у праваслаўе, імкнуліся яшчэ перавесці ў праваслаўе сялян сваіх маёнткаў. Прыкладам можа быць справа пра перабудову ў царкву памешчыкам Канчэўскім (стаў праваслаўным у 1864 г. — А.П.) касцёла ў яго маёнтку Слабодка ў 1868 г.[72].

Апрача пададзеных фактаў, пашырэнню і ўмацаванню пазіцый праваслаўя ў Паўночна-Заходнім краі спрыяла і тое, што царскі ўрад на розных умовах перадаваў ва ўласнасць памешчыкаў (былых вайскоўцаў) з вялікарускіх губерняў канфіскаваныя маёнткі ўдзельнікаў паўстання. Натуральна, што новыя гаспадары пры гэтым імкнуліся перавесці залежных ад іх сялян-каталікоў у праваслаўе.


[1] Литовский митрополит Иосиф Семашко в 1839—1844 г. // Русская старина. 1889, май. С. 317.
[2] Тамсама. С. 319, 322.
[3] Пратасаў Мікалай Аляксандравіч (1799—1855) — граф, генерал ад кавалерыі, член дзяржаўнага савета і обер-пракурор Найсвяцейшага Сінода. Апошнюю пасаду заняў у 1836 г. і заставаўся на ёй да смерці. Займаўся рэарганізацыяй духоўных вучылішчаў, шмат у чым скараціў іх ранейшыя праграмы, увёў у навучальны працэс прыродазнаўчыя навукі і надаў вучылішчам пэўны вайскова-дысцыплінарны характар. Пераўтварыў структуру кіравання Найсвяцейшым Сінодам, зрабіўшы з яго нешта накшталт свецкага міністэрства, якое займалася царкоўнымі праблемамі і ў яго руках стала толькі выканаўчым органам. У выкананні сваіх службовых абавязкаў Пратасаў раіўся толькі з імператарам, на якога меў вялікі ўплыў. Яго стаўленне да каталіцызму не зусім зразумелае. Некаторыя сучаснікі называюць яго «питомец и слуга иезуитов», але не пацвярджа юць гэта фактамі. У кожным выпадку, некаторыя аўтары дапускаюць, што «в обер-прокуроре Св.Синода находили себе покровителя скорее католики, нежели православные. Происходило ли это дикое и уродливое явление непосредственно от самoго Протасова, очень симпатизировав шего католичеству, или же от его довереннейшего чиновника Сербиновича, тайного католика, неизвестно…». Гл.: Литовский митрополит Иосиф Семашко… // Русская старина. 1889, май. С. 314.
[4] Тамсама. С. 321.
[5] Морошкин М.Я. Воссоединение Униатов // Вестник Европы. 1872. (Цыт. паводле: Брокгауз и Эфрон. Энциклопедический словарь. Т. XXXIVа. С.-Петербург, 1902. С. 830.
[6] Литовский митрополит… С. 316-317.
[7] У 1827 г. правялебны Іосіф, які быў тады асэсарам Каталіцкай калегіі ад Луцкай епархіі, падаў на імя дырэктара дэпартамента духоўных справаў Г.І.Крашэўскага запiску, дзе звярнуў яго ўвагу на «тяжелое положение униатов». Гэтая запіска «послужила исходным моментом уничтожения унии» і адначасова праклала дарогу І.Сямашку да кар’еры. Ужо ў 1829 г. ён быў хіратанаваны ў біскупы і атрымаў пад час гэтага праваслаўныя рызы. У 1831 г. Сямашку паставілі на чале Літоўскай уніяцкай епархіі. У 1833 г. з яго ўдзелам былі зачынены 15 базыльянскіх манастыроў. На аснове «особой записки» І.Сямашкі 13 студзеня 1834 г. з’явілася сакрэтная інструкцыя праваслаўным біскупам рэгіёна, зацверджаная Мікалаем I, у якой даваліся рэкамендацыі ў далучэнні уніятаў да праваслаўя. 26 траўня 1836 г. для падрыхтоўкі поўнай ліквідацыі уніі быў заснаваны Асаблівы сакрэтны камітэт. Нароўні з найвышэйшымі дзяржаўнымі саноўнікамі туды ўвайшоў і Сямашка. Пасля смерці ў 1838 г. уніяцкага мітрапаліта І.Булгака і епіскапа пінскага І.Жарскага, якія былі супраць далучэння да праваслаўнай царквы, Сямашку прызначылі старшынёй Грэка-Уніяцкай Калегіі. Каб зламаць супраціў духавенства беларускай епархіі ў далучэнні да праваслаўя, ён ужыў шэраг паліцэйскіх мераў: святароў накіроўвалі ў іншыя епархіі, пераводзілі ў дзякі, адбіралі ў іх парафіі, ссылалі ў манастыры, высылалі ў вялікарускія губерні. Такія пакаранні былі ўжытыя да ўсіх 111 святароў, якія падалі прашэнне на імя імператара, каб іх пакінулі ў уніі. 12 лютага 1839 г. І. Сямашка перадаў на імя обер-пракурора Пратасава «соборный акт» з просьбай далучэння да рускай праваслаўнай царквы. Пасля абмеркавання ў Найсвяцейшым Сінодзе Мікалай I зацвердзіў гэты акт 25 сакавіка 1839 г. (Гл.: Брокгауз и Эфрон. Энциклопедический словарь. Т. XXXIV. С.-Петербург, 1902. С. 829-830.)
[8] Семашко И. Записки Иосифа, митрополита Литовского. Т. II. С.-Петербург, 1883. С. 546.
[9] Тамсама.
[10] Тамсама. С. 328.
[11] Гл.: Encyclopedia of Ukraine. University of Toronto press. Toronto — Buffalo — London, 1985—1993. Vol. I—V.
[12] Миловидов А. Заслуги графа М.Н.Муравьева для православной церкви в Северо-Западном крае. Харьков, 1900. С. 42.
[13] Тамсама.
[14] Извеков Н.Д. Исторический очерк состояния Православной Церкви в Литовской епархии за время с 1839—1889 г. Москва, 1899. С.164.
[15] Тамсама. С. 168.
[16] Тамсама.
[17] Коялович М. Состояние православного духовенства на западной окраине России в связи с некоторыми вопросами, касающимися всего русского духовенства // Церковный вестник. С.-Петербург, 1882. № 44. С. 2.
[18] Гл. пра гэта: Литовские епархиальные ведомости. Вильна, 1882. № 17.
[19] Коялович М. Состояние… С. 2.
[20] Тамсама.
[21] Тамсама.
[22] Нават адзін з самых актыўных прыхільнікаў распаўсюджвання і абароны праваслаўя ў Паўночна-Заходнім краі генерал-губернатар Мураўёў, мяркуючы па ўсім, не быў сапраўдным вернікам. Гэта засведчыла і яго гутарка з мітрапалітам Сямашкам, якая адбылася пасля адмовы Мураўёва памілаваць прыгаворанага да смяротнага пакарання ксяндза С.Ішору. Іосіф Сямашка сказаў: «Не кричите, Михайло Николаевич, я никого не боюсь, кроме Единого, там живущего!» Муравьев несколько утих и сказал, немного погодя, уже другим тоном: «Я прожил с лишком 60 лет, но никогда не видал там живущего: ты-то видел что-ли?». «Когда разговор принимает такое направление, я должен умолкнуть!» — сказал Семашко, взял шляпу и уехал». (Гл. Берг Н.В. Граф Михаил Николаевич Муравьев // Русская старина. 1883, апрель. № 4. С.-Петербург. С.228—229.)
[23] Батюшков П.Н. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. С.-Петербург, 1890. С. 368.
[24] Маецца на ўвазе Маніфест пра адмену прыгонніцтва і перадачу зямлі сялянам. Аб правядзенні гэтай рэформы на тэрыторыі Беларусі гл.: Самбук С.М. Политика царизма в Белоруссии во второй половине ХIХ века. Минск, 1980; Улащик Н.Н. Предпосылки крестьянской реформы 1861 года в Литве и Западной Белоруссии. Москва, 1965.
[25] Колокол. 1863. 8 марта. № 158. С. 1313.
[26] Цыт паводле: Колокол. 1863. 1 мая. № 163. С. 1340.
[27] Аўтарам «Мужыцкай праўды» быў адзін з галоўных кіраўнікоў паўстання 1863—1864 г. на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю К.Каліноўскі (гл.: Stankiewič Ad. Kastuś Kalinoŭski «Mužyckaja Praŭda» i Ideja Niezaležnaści Biełarusi. Wilnia, 1933).
[28] На думку некаторых аўтараў, з’яўленне паўстанцкіх адозваў да сялян на беларускіх дыялектах падштурхнула царскую адміністрацыю да высновы пра неабходнасць прыняцця рашучых карных мераў у дачыненні да мясцовых жыхароў (гл.: Vakar N. Bielorussia, the Making of Nation. Cambrige, 1956. P. 73).
[29] Цыт. паводле: Колокол. 1863. 1 мая. № 163. С. 1340.
[30] Колокол. 1863. 1 июня. № 164. С. 1355.
[31] Сборник документов графа Н.М. Муравьева по усмирению мятежа в Северо-Западных губерниях 1863—1864 г. / Сост. Н.Цылов. Вильна, 1866. С. 176—185.
[32] Извеков Н.Д. Исторический очерк… С. 268.
[33] Тамсама. С. 266.
[34] Батюшков П.Н. Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края. С.-Петербург, 1890. С. 368.
[35] Дело Литовской духовной консистории. 1872 г. № 524 (цыт. паводле: Извеков Н.Д. Исторический очерк… С. 266—267).
[36] Тамсама.
[37] Извеков Н.Д. Исторический очерк… С. 268.
[38] Тамсама.
[39] Цікава, што і сёння парафіяне Сялявіцкай каталіцкай парафіі адрозніва юцца сваёй актыўнасцю. Ужо пасля «перабудовы», як толькі з’явілася магчымасць, яны на свае сродкі пабудавалі ў вёсцы Сялявічы драўляны касцёл.
[40] У расійскамоўнай юрыдычнай тэрміналогіі мінулага стагоддзя такім тэрмінам абазначалася «отвлечение и отступление от веры» (гл. Свод учреждений и уставов управления духовных дел иностранных исповеданий христианских и иноверных. Глава третья: «О предупреждении и пресечении отступления от православной веры», §§ 36-39 в Своде Законов Российской империи. Ч. I. С.-Петербург, 1890 (далей — СЗР…). Т. XV. С. 74.
[41] СЗР. Т. XV. С. 74.
[42] Тамсама.
[43] Тамсама. § 187. С. 21.
[44] Тамсама.
[45] Тамсама. § 189. С. 21.
[46] Тамсама. § 190. С. 21.
[47] Тамсама. § 191. С. 21.
[48] Тамсама. § 192. С. 21.
[49] Тамсама. §§ 193—195.
[50] ПЗС-II. Т. XIV. Отд. I. № 12816.
[51] НГА Беларусі. Ф. 295, воп. 1, спр. 1730.
[52] Звяртае на сябе ўвагу хуткасць, з якой разгортваліся падзеі, і ўдзел у іх праваахоўных органаў.
[53] НГА Беларусі. Ф. 295, воп. 1, спр. 1730.
[54] Тамсама.
[55] Гл.: НГА Беларусі. Ф. 295, воп. 1.
[56] Паводле расійскіх законаў мінулага стагоддзя ўсялякі каталіцкі святар, калі не было аб’ектыўных перашкодаў (напрыклад, знаходжанне пад следствам), мог перайсці ў праваслаўнае веравызнанне пасля «испытания его в образе мыслей и чистоте намерений». Царкоўны орган, у які было пададзена прашэнне аб прыняцці праваслаўя, абавязаны быў паведаміць пра гэта мясцоваму начальству, якое «с того времени принимает просителя под свое смотрение и защиту». Пад час гэтага такому каталіцкаму святару давалася права выбару: стаць цывільным або захаваць духоўнае званне (гл.: Устав Духовных Консисторий. С.-Петербург, 1883. С. 11-12).
[57] Корнилов И.П. Памяти графа М.Н. Муравьева. К истории Виленского учебного округа за 1863—1864 г. С.-Петербург, 1898.
[58] Гиляров-Платонов Н.П. Вопросы Веры и Церкви. Сборник статей 1868-1887 г. Т. I. Москва, 1905. С. 16.
[59] А.Л.Патапаў, які выконваў абавязкі генерал-губернатара Паўночна-За ходняга краю з 2 сакавіка 1868 да 22 ліпеня 1874 г., без спачування паставіўся да адміністрацыйнага спосабу пераводу каталікоў у праваслаўе і нават публічна выказаў сваё незадавальненне праваслаўнаму духавенству за гвалт у гэтым працэсе (гл.: Владимиров А. О положении православния в Северо-Западном крае. Москва, 1893).
[60] Корнилов И.П. Памяти графа М.Н.Муравьева… С. 231-322.
[61] НГА Беларусі. Ф. 295, воп. 1, спр. 2796-2800.
[62] НГА Беларусі. Ф. 295, воп. 1, спр. 2797, л. 2 адв.
[63] Этнографический Атлас Западно-Русских губерний и соседних областей. Составлен Р.Ф.Эркертом, гвардии полковником, действительным членом Императорского Русского географического общества. С.-Петербург, 1863. Таб. III.
[64] Theiner A. Vicende della Chiesa Cattolica di amehdue i riti nella Polonia nella Russia. Libro quinto. Della Chiesa Cattolica Latina in Polonia e nella Russia. Da Caterina II sino a’nostri di. Lugano, 1843. P. 545.
[65] Брянцев П.Д. Польский мятеж 1863 г. Вильна, 1892. С. 147.
[66] Тамсама.
[67] Тамсама.
[68] Гл.: Соотношение древле-православных и греко-католических приходов: Зелинский И. Материкалы для географии и статистики России, … собранные офицерами генерального штаба. Минская губерния. Часть 1. СПб., 1864. С.570. Або гл. колькасць святароў Мiнскай губернi розных веравызнанняў у 1834 г. паводле: Materials to the history of manufacture of White-Russia of the period of the downfall of feudalism № 1 (1796—1840). Міnsk, 1934. Р. 262.
[69] Сборник документов графа М.Н.Муравьева… С. 291.
[70] Vakar N. Belorussia, the Making of a Nation… P. 74.
[71] Батюшков П.Н. Белоруссия и Литва… С. 372.
[72] НГА Беларусі. Ф. 295, воп. 1, спр. 1730, арк.290—298.

Наверх

Сяргей Хоміч. Асноўныя этапы фармавання тэрыторыі БССР (1918—1926)

26 снежня, 2000 |


Тэрыторыя — неабходная ўмова і адна з найважнейшых прыкмет існавання незалежнай краіны. Тэрытарыяльнае пытанне ўзнікае разам з самой дзяржавай і носіць на сабе адбітак усіх тых умоваў, што спадарожнічалі яе ўтварэнню. Менавіта таму даследаванне працэсу будаўніцтва беларускай дзяржавы ў ХХ ст., яе статуса, заканамернасцяў і асаблівасцяў развіцця немагчымае без глыбокага вывучэння таго, як адбывалася ўсталяванне межаў БССР.

У канцы 1918 г. арганізацыя Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі адбывалася з маланкавай хуткасцю. У адпаведнасці з планам ЦК РКП(б) БССР павінна была стаць апошнім звяном у ланцугу незалежных савецкіх рэспублік, якія б аддзялілі Савецкую Расію ад капіталістычных краін. Тое, што БССР утваралася выключна па знешнепалітычных меркаваннях, а этнічныя, эканамічныя і культурныя аспекты да ўвагі не браліся, істотным чынам паўплывала на вызначэнне межаў рэспублікі. Ва ўтварэнні БССР, як вядома, удзельнічалі тры арганізацыі: ЦК РКП(б), Аблвыкамзах і Белнацкам (разам з белсекцыямі РКП(б)), кожная з якіх мела свае ўяўленні пра статус рэспублікі і адпаведна пра яе межы. Што датычыць ЦК РКП(б), то бальшыня сучасных гісторыкаў пагаджаюцца, што ўжо ў канцы 1918 г. у кіраўніцтва кампартыі былі нейкія свае планы ў дачыненні да тэрыторыі БССР, якія не супадалі з рэзалюцыяй I з’езда КП(б)Б (снежань 1918 г.) наконт межаў рэспублікі. Аўтарам і носьбітам гэтых ідэй называюць чамусьці толькі Іосіфа Сталіна, а асноўнай падставай для высноваў служыць запіс яго шырока вядомай размовы з Аляксандрам Мясніковым, калі наркам па справах нацыяналь насцяў пры пераліку беларускіх губерняў забыўся назваць Магілёўскую і Віцебскую. Аднак трэба адзначыць, што запіс гутаркі дае ўсе падставы інтэрпрэтаваць словы наркама не толькі як яго ўласныя погляды, але, і гэта больш верагодна, як агульную пазіцыю ЦК РКП(б). Тым больш, што сам Сталін, паведаміўшы пра будучыя змены ў арганізацыі працы Аблвыкамзаха, папярэдзіў, што гаворыць „па даручэнні ЦВК і партыі”[1]. Нарэшце, студзеньскае рашэнне ЦК РКП(б) пра выключэнне з рэспублікі трох губерняў, калегіяльны характар прыняцця якога ніхто не адмаўляе, можа служыць яшчэ адным доказам таго, што да абвяшчэння Савецкай Беларусі ў ЦК РКП(б) існавала ідэя ўтварэння БССР у абмежаваным тэрытарыяльным складзе. Па пэўных прычынах рэалізацыя гэтага плана затрымалася на месяц — менавіта такі час спатрэбіўся ЦК партыі, каб пераадолець супраціўленне ЦБ КП(б)Б і беларускага ўрада.

Істотны ўплыў на вызначэнне межаў БССР у канцы 1918 г. зрабіў той факт, што рэспубліка ўтваралася на тэрыторыі Заходняй вобласці і была яе пераемніцай. Кіраўніцтва Аблвыкамзаха лічыла, што з абвяшчэннем рэспублікі Заходняя вобласць не знікла, а адбылася толькі змена шыльды. Такім чынам, абласныя ўлады хоць і падзялялі пазіцыю ЦК РКП(б) наконт фармальнага існавання БССР, аднак імкнуліся захаваць у сваім падпарадкаванні ўсю ранейшую абласную тэрыторыю.

За ўтварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі ў складзе ўсіх этнаграфічных земляў выступалі камуністы белсекцый РКП(б) і Белнацкама. Для іх, як пісала „Звязда” ад 24 верасня 1919 г., „самастойнасць была не толькі пустым гукам. Яны … былі прасякнуты ідэяй нават не тэрытарыяльнай, беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці”. І хоць у пытанні наконт Вільні беларускія камуністы былі вымушаны саступіць, белсекцыі РКП(б) і Белнацкам не пагадзіліся б удзельнічаць у абвяшчэнні БССР у моцна абмежаваным тэрытарыяльным складзе. І тут іх пазіцыя супадала з пазіцыяй Аблвыкамзаха. Патрабаванне ЦК РКП(б) таго ці іншага варыянту магло выклікаць супраціўленне як адной, так і другой групы, што і адбылося пазней, і замарудзіць працэс утварэння БССР. Між тым, знешнепалітычная сітуацыя вымагала хутчэйшага абвяшчэння рэспублікі, і ЦК РКП(б) давялося часова саступіць.

У канцы снежня 1918 г. дэлегаты I з’езда КП(б)Б аднагалосна падтрымалі прапановы тэрытарыяльнай камісіі і пастанавілі, што ў склад БССР павінны ўвайсці Мінская, Магілёўская і Гродзенская губерні цалкам, амаль уся Віцебская губерня без асобных частак Дзвінскага, Рэжыцкага і Люцынскага паветаў, а таксама пяць паветаў Смаленскай губерні, чатыры паўночныя паветы Чарнігаўскай губерні і па адным павеце з Віленскай і Сувалкаўскай губерняў[2]. Тэрыторыя БССР у такіх памерах нават па самых прыблізных падліках складала больш за 300 000 кв. км з насельніцтвам блізу 10 млн. чалавек.

На жаль, у межах, вызначаных I з’ездам КП(б)Б, „незалежная” Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка праіснавала нядоўга. Ужо 16 студзеня 1919 г. ЦК РКП(б) прызнаў неабходным вывесці са складу БССР Смаленскую, Віцебскую і Магілёўскую губерні, пакінуўшы толькі Мінскую і Гродзенскую. Такое рашэнне тэрытарыяльнага пытання з боку цэнтральнага партыйнага органа абумоўлівалася некалькімі асноўнымі прычынамі.

У канцы 1918 — пачатку 1919 г. Польшча пачала ўсё больш настойліва выказваць свае прэтэнзіі на беларускія землі. Між тым савецкі ўрад любымі сродкамі імкнуўся пазбегнуць ваеннага канфлікту. Польшчы прапаноўваліся мірныя перамовы і вырашэнне ўсіх спрэчных тэрытарыяльных пытанняў на яе карысць. Кіраўніцтва Літоўскай рэспублікі на адным са сваіх пасяджэнняў адзначала, што „імперыялістычныя апетыты самой Польшчы несумненна могуць быць задаволены Савецкай Расіяй за дыпламатычным сталом і дзеля гэтага ёй не спатрэбяцца перамогі на палях бітваў”[3]. Зразумела, што трымаючы перад сабой магчымасць ахвяравання беларускімі землямі, бальшавікі не хацелі рызыкаваць усімі тэрыторыямі, заўчасна ўключыўшы большую іх частку ў склад РСФСР. Другой прычынай абмежавання памераў БССР геаграфічна неабходнымі межамі стала жаданне ЦК РКП(б) аслабіць у рэспубліцы нацыянальныя тэндэнцыі.

Ідэя абмежавання тэрыторыі рэспублікі не была ўспрынята ні групай Мяснікова, якая разглядала гэты акт як ліквідацыю Заходяй вобласці і абвінавачвала кіраўніцтва партыі ў залішняй цэнтралізацыі і бюракратызацыі, ні групай Змітра Жылуновіча, якая лічыла рашэнне ЦК РКП(б) парушэннем дэкларацый у сферы нацыянальнай палітыкі. Аднак усе спробы беларускіх уладаў дамагчыся ад ЦК РКП(б) перагляду студзеньскай пастановы не мелі вынікаў. Уладзімір Ленін, які прыняў дэлегатаў ЦБ КП(б)Б, яшчэ раз нагадаў ім, што рэспубліка патрэбна пастолькі, паколькі яна мяжуе з іншымі краінамі. Смаленская, Віцебская і Магілёўская губерні не маюць агульных межаў з суседнімі дзяржавамі, то іх са складу БССР можна выключыць. Там, у Маскве, беларускай дэлегацыі паведамілі яшчэ пра адно рашэнне ЦК РКП(б): аб’яднаць Савецкую Літву і Беларусь у адну рэспубліку[4].

Не апошнюю ролю ў тым, што пазіцыя кіраўніцтва БССР была праігнаравана, адыграў той факт, што катэгарычна супраць існавання Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі выступілі губернскія ўлады. Нягледзячы на тое, што I з’езд КП(б)Б прыняў рашэнне пра абвяшчэнне БССР аднагалосна, як толькі дэлегаты раз’ехаліся на месцы, з губерняў у ЦК РКП(б) пайшлі лісты з пратэстамі супраць утварэння БССР і ўключэння ў яе склад. Прычыну супярэчлівых паводзінаў губернскіх уладаў дазваляе зразумець пратакол агульнага сходу Віцебскай партыйнай арганізацыі, які адбыўся 16 студзеня 1919 г. Прысутныя на сходзе якраз абмяркоўвалі вынікі I з’езда КП(б)Б. Адзін з дакладчыкаў па гэтым пытанні паведаміў, што напярэдадні з’езда, вярнуўшыся з Масквы, Мяснікоў правёў нараду з усімі дэлегатамі VI Паўночна-заходняй канферэнцыі РКП(б), якія прыбылі ў Смаленск яшчэ 26 снежня, але па прычыне пераносу даты адкрыцця канферэнцыі былі вымушаны застацца ў горадзе і чакаць прыезду кіраўніцтва. На сходзе, які адбыўся 29 снежня 1918 г., Мяснікоў паведаміў прысутным рашэнне ЦК РКП(б) утварыць самастойную Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку і ў якасці галоўных прычын назваў складанае знешнепалітычнае становішча Савецкай Расіі і неабходнасць прадэманстраваць імкненне шырокіх мас беларускага народа да самавызначэння на савецкай аснове. Доўгага абмеркавання пытання не было. Дэлегаты падпарадкаваліся пастанове цэнтральнага партыйнага органа і вырашылі на канферэнцыі не спрачацца, што і забяспечыла адзінадушнасць з’езда[5].

Тактыка дзеянняў губернскіх уладаў была звычайнай для таго часу. Рашэнне ЦК РКП(б), нават у выпадку нязгоды з ім партыйных арганізацый, пачынала праводзіцца ў жыццё, і толькі потым мясцовае кіраўніцтва магло звярнуцца з прапановай яго перагляду. 9 студзеня 1919 г. Віцебскі губернскі партыйны камітэт дэлегаваў у Маскву свайго прадстаўніка для пастаноўкі пытання пра выключэнне губерні са складу БССР і пра далучэнне да РСФСР[6]. А 20 студзеня віцебскія ўлады першымі атрымалі дазвол на „выдзяленне Віцебскай губерні з Беларускай рэспублікі…”[7]. У той жа дзень адпаведная пастанова была праведзена на губернскай партыйнай канферэнцыі[8]. У савецкім парадку выхад губерні са складу БССР быў замацаваны IV з’ездам Саветаў Віцебскай губерні. Прычыны такога рашэння знайшлі адлюстраванне ў рэзалюцыі з’езда: губерня эканамічна не звязана з Беларуссю; насельніц тва не ведае беларускай мовы; тут наогул „няма беларускай культуры”[9].

Крыху па-іншаму развіваліся падзеі ў Магілёўскай і Смаленскай губернях. Тут пазіцыя губернскіх уладаў была менш самастойнай і поўнасцю залежала ад загадаў вышэйшых партыйных органаў. У адпаведнасці з пастановай I з’езда КП(б)Б кіраўніцтва губерняў пачало непасрэдную працу па стварэнні беларускай дзяржавы. 15 студзеня 1919 г. ЦБ КП(б)Б падтрымала хадайніцтва Смаленскага губернскага камітэта партыі пра ўключэнне ў БССР разам з беларускай часткай губерні яшчэ трох паветаў — Сычэўскага, Вяземскага і Юхнаўскага, прызнаных тэрытарыяльнай камісіяй спрэчнымі[10]. Магілёўская партыйная арганізацыя спачатку выказалася супраць уваходжання ў БССР, аднак пасля размовы з сакратаром ЦБ КП(б)Б Вільгельмам Кнорыным губернскі камітэт у парадку партыйнай дысцыпліны аднагалосна прызнаў, што „немагчыма існаванне Беларусі без уваходжання ў яе склад Магілёўскай губерні”[11]. Пазней, калі паступіла супрацьлеглая дырэктыва ЦК РКП(б), упэўненасць у неабходнасці далучэння губерні да БССР змянілася разгубленасцю і няведаннем, чые загады выконваць — Мінска ці Масквы[12]. Па тлумачэнні звярнуліся да Якава Свярдлова. Яго тэлеграма ад 29 студзеня паклала канец сумненням. Яна яшчэ раз пацвердзіла лінію ЦК РКП(б) на выключэнне Магілёўскай губерні са складу БССР. Пасля гэтага губернскі з’езд Саветаў, які ў чаканні адказу з Масквы часова прыпыніў працу, замацаваў адрыў Магілёўшчыны ад Беларусі[13].

За той час, пакуль ішло абмеркаванне тэрытарыяльнага пытання, паміж членамі ЦБ і прадстаўніком ЦК РКП(б), які быў накіраваны ў Мінск для правядзення рашэння ЦК, склаліся вельмі нацягнутыя адносіны. Адольф Іофе абвінавачваў беларускае кіраўніцтва ў сепаратызме і сабатажы[14]. У адказ ЦБ КП(б)Б выказала свой недавер прадстаўніку ЦК і назвала гэты „прыватны выпадак” вынікам „духу бюракратызму, які панаваў у партыйных вярхах, і адарванасці ад партыйных мас”[15]. I Мінская губканферэнцыя КП(б)Б у сваёй спецыяльнай рэзалюцыі таксама адзначыла, што „пасылка агентаў ЦК, якія карыстаюцца аўтарытэтам ЦК і партыйнай дысцыплінай для механічнага падаўлення голаса мясцовых арганізацый, не выкараняе адзначанай адарванасці, а садзейнічае толькі паніжэнню самадзейнасці партыйных нізоў, выхоўвае дух сляпога падпарадкавання загадам зверху”[16].

Адмова ЦБ КП(б)Б выканаць загад цэнтральнага органа наконт абмежавання тэрыторыі рэспублікі дорага каштавала кіраўніцтву БССР. Масква ў гэтым канфлікце цалкам падтрымала дзеянні Іофе і нават выказала шкадаванне, што той „праводзіць мяккую палітыку ў дачыненні да ЦБ”[17]. Мяснікоў пад пагрозай партыйнага суда быў адкліканы з Беларусі, а астатнія члены ЦБ атрымалі толькі шараговыя пасады ва ўрадзе Літоўска-Беларускай Рэспублікі.

Праведзенае ў канцы студзеня — пачатку лютага 1919 г. уключэнне значнай часткі беларускіх земляў у склад РСФСР не было апошнім. Ужо ў самым хуткім часе сітуацыя паўтарылася, праўда, у меншым маштабе. Яшчэ ў студзені 1919 г. наркамат замежных справаў РСФСР выступіў з ініцыятывай арганізацыі нарадаў прадстаўнікоў савецкіх рэспублік для вырашэння спрэчных тэрытарыяльных пытанняў. Вынікам пасяджэння ад 25 лютага 1919 г., у якім удзельнічалі ўпаўнаважаныя РСФСР, Украінскай і Літоўска-Беларускай рэспублік, стала аднагалоснае рашэнне наконт перадачы часткі ўкраінскіх і беларускіх тэрыторый у склад новаўтворанай Гомельскай губерні РСФСР. Літоўска-Беларуская ССР перадавала Рэчыцкі павет Мінскай губерні[18].

Заканчэнне савецка-польскай вайны БССР сустрэла ў складзе толькі 6 няпоўных паветаў былой Мінскай губерні (Барысаўскага, Бабруйскага, Ігуменскага, часткі Мазырскага (72%), Мінскага (68%) і Слуцкага (57%))[19]. Плошча БССР была 52,4 тыс. кв. км, на якой жылі блізу 1,5 млн. чалавек. Відавочна, што паўнавартаснае развіццё беларускай нацыі пры такім становішчы было немагчымае. Адрыў цэнтральнай Беларусі ад усходніх губерняў, з якімі традыцыйна склаліся цесныя эканамічныя і культурныя сувязі, адмоўна ўплываў на ўсе бакі грамадскага развіцця: парушалася ўзаемадзеянне паміж рознымі галінамі вытворчасці, замаруджваўся працэс аднаўлення народнай гаспадаркі, узнікалі шматлікія перашкоды на шляху адраджэння нацыянальнай культуры і мовы. Тым не менш, кіраўніцтва РКП(б) не спяшалася вырашаць пытанне пра вяртанне ўсходнебеларускіх губерняў у склад БССР. Восенню 1920 г. ЦБ КП(б)Б само прызнала вяртанне ўсходніх губерняў заўчасным у дадзеных знешнепалітычных абставінах. Зварот групы „камуністаў-беларусаў”, падрыхтаваны імі па ўласнай ініцыятыве і ў пачатку студзеня 1921 г. накіраваны ў ЦК РКП(б), быў увогуле пакінуты без адказу.

У 1921 г. захады кіраўніцтва БССР наконт вяртання ўсходнебеларускіх тэрыторый былі цесна звязаны з праектам раянавання савецкай краіны і стварэння на базе беларускіх земляў Заходняй вобласці. Аднак паміж кіраўніцтвам БССР і ўладамі Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў існавалі разыходжанні ў дачыненні да памераў вобласці, формаў аб’яднання і яе адміністрацыйнага цэнтра. Эканамічны Савет Смаленскай губерні імкнуўся стварыць вобласць у выглядзе адміністрацыйнай адзінкі РСФСР і з цэнтрам у Смаленску, Віцебская губерня дапускала толькі гаспадарчае аб’яднанне, а ўлады Гомельскай губерні неаднаразова мянялі сваю пазіцыю: часам адмаўлялі неабходнасць існавання вобласці, а часам патрабавалі поўнага аб’яднання са стварэннем агульных абласных савецкіх, партыйных і гаспадарчых органаў.

З утварэннем у 1922 г. СССР захады беларускіх уладаў наконт вяртання ўсходнебеларускіх тэрыторый прыкметна актывізаваліся. Тэрытарыяльнае пытанне абмяркоўвалася на VII з’ездзе КП(б)Б і II сесіі ЦВК БССР IV склікання. Пашырэнне тэрыторыі БССР за кошт усходнебеларускіх губерняў было прызнана неабходнай умовай далейшага развіцця рэспублікі. Зыходзячы з гістарычнай, эканамічнай і этнаграфічнай агульнасці тэрыторый, у склад пашыранай БССР, згодна з планам ЦБ КП(б)Б, павінны былі ўвайсці Віцебская і Гомельская губерні цалкам, а таксама Горацкі і Мсціслаўскі паветы Смаленскай губерні. Пры такім вырашэнні пытання тэрыторыя БССР склала б прыкладна 155 тыс. кв. км з насельніцтвам больш за 5 млн. чалавек[20].

Ініцыятыва беларускага ўрада выклікала рэзка адмоўную рэакцыю з боку кіраўніцтва адзначаных губерняў. Яно крытыкавала беларускі план і імкнулася даказаць яго беспадстаў насць. Ставіўся пад сумненне беларускі характар насельніцт ва ўсходніх губерняў, адзначалася адсутнасць сярод жыхароў цягі да беларускай культуры і мовы. У сваю чаргу ўлады БССР звярталі ўвагу ЦК РКП(б) на шматлікія недахопы ў галіне культурнай працы сярод беларусаў усходніх раёнаў. Для работнікаў партыйных і савецкіх органаў беларуская мова была незразумелай і чужой, або, яшчэ горш, з’яўлялася прыкметай адсталасці і неадукаванасці. Кожны, хто выступаў за развіццё беларускай мовы, у вачах уладаў станавіўся нацыяналістам. Нярэдка прыхільнікаў усяго беларускага абвінавачвалі ў контррэвалюцыйнай прапагандзе. Зразумела, што гаварыць у гэтай сітуацыі пра высокі ўзровень нацыянальнай самасвядо масці не даводзілася. Адсутнасць інфармацыі і неафіцыйная агітацыя супраць далучэння да БССР, якая вялася мясцовымі ўладамі, прыводзіла да скажонага ўяўлення жыхароў пра беларусізацыю. Рабочыя і сяляне таксама хваляваліся, што аб’яднанне са слабой у эканамічным плане БССР пагоршыць іх эканамічнае становішча.

У сітуацыі, калі статыстыка, пададзеная супрацьлеглымі бакамі, была недакладная, няпоўная і часта супярэчлівая, вялікі ўплыў набывалі знешнепалітычныя фактары, на якія ўвесь час звярталася самая сур’ёзная ўвага. Беларускі бок імкнуўся пераканаць ЦК РКП(б), што правільнае вырашэнне тэрытарыяльнага пытання можа значна павысіць міжнародны аўтарытэт БССР і яе ўплыў на падзеі ў Заходняй Беларусі.

29 лістапада 1923 г. Палітбюро ЦК РКП(б) разгледзела пазіцыю ўсіх зацікаўленых бакоў і пастанавіла далучыць да БССР Віцебскую і Гомельскую губерні цалкам за выключэннем чатырох паветаў былой Чарнігаўскай губерні, а таксама Горацкі і Мсціслаўскі паветы Смаленскай губерні[21]. Як бачым, рашэнне Палітбюро ЦК РКП(б) было даволі спрыяльным для БССР. Яно прадугледжвала стварэнне рэспублікі ў памерах, якіх, на самай справе, не ўдалося дасягнуць ні пад час першага (1924 г.), ні нават другога (1926 г.) пашырэння. На жаль, пастанова Палітбюро ЦК РКП(б) не была рэалізавана ў поўнай меры. У момант, калі здавалася, што пытанне ўжо канчаткова вырашана, на шляху да яго практычнага здзяйснення ўзніклі непрадбача ныя перашкоды, звязаныя з дзейнасцю аднаго з лідэраў апазіцыі да ЦК РКП(б) сакратара ЦВК РСФСР і старшыні камісіі па раянаванні РСФСР Сапронава. Ён абвінавачваўся ў тым, што імкнуўся аддзяліць савецкія органы ад партыйнага ўплыву. Са свайго боку Сапронаў даказваў, што партыя „паглынае ініцыятыву і самастойнасць савецкіх органаў”, і як прыклад прыводзіў беларускае пытанне, пра якое ён, сакратар ЦВК РСФСР і старшыня камісіі па раянаванні, нічога не ведаў, а калі і чуў выпадковыя размовы, то лічыў, што гэта толькі жарты наконт „Вялікай Беларусі”[22]. Адначасова ў ЦК РКП(б) паступіў пратэст Віцебскага губкама, які выказваў сваё абурэнне тым, што пазіцыя партыйнай арганізацыі цэлай губерні была праігнараваная[23]. У гэтай сітуацыі Палітбюро ЦК РКП(б) было вымушана пайсці на перагляд свайго рашэння. У складзе РСФСР пакідаліся тры паветы (Веліжскі, Невельскі і Себежскі) Віцебскай губерні, Гомельскі і большая частка Рэчыцкага павета Гомельскай губерні. З Мсціслаўскага павета Смаленскай губерні да БССР адыходзілі толькі чатыры воласці.

У выніку вяртання ўсходніх земляў тэрыторыя рэспублікі павялічылася больш чым у два разы і склала 110 584 кв. км, а колькасць насельніцтва ўзрасла да 4,2 млн. чалавек. Аднак, нягледзячы на заяву старшыні ЦВК БССР Аляксандра Чарвякова на VI Надзвычайным з’ездзе Саветаў БССР наконт таго, што пасля пашырэння тэрыторыю рэспублікі складалі „ўсе тыя паветы, большасць насельніцтва якіх былі беларусы”[24], тэрытарыяльнае пытанне ў 1924 г. не было вырашана канчаткова. У складзе РСФСР па-ранейшаму заставаліся землі, гістарычна, эканамічна і этнаграфічна цесна звязаныя з Беларуссю. Кіраўніцтва БССР добра ўсведамляла гэтую акалічнасць, і яшчэ ў канцы 1923 г. прадстаўнікі БССР на пасяджэнні Палітбюро ЦК УКП(б) выказалі сваю нязгоду з тым, што Гомельскі і Рэчыцкі паветы Гомельскай губерні і Веліжскі, Невельскі і Себежскі паветы Віцебскай губерні пакідаюцца за РСФСР. Пазіцыя беларускай дэлегацыі была выкладзена ў якасці асобнай думкі і зафіксавана ў пратаколе пасяджэння[25]. Такім чынам, у кіраўніцтва БССР мелася фармальная падстава для таго, каб патрабаваць паўторнага разгляду праблемы беларускіх межаў. Разам з тым патрэбны былі вельмі важкія матывы, каб ужо ў хуткім часе пасля пашырэння БССР, названага канчатковым, зноў ставіць пытанне пра беларускія межы.

Аналіз архіўных матэрыялаў дае магчымасць сцвярджаць, што ў 1926 г. мелася цэлае кола фактараў, якія не дазвалялі зняць беларускае тэрытарыяльнае пытанне з парадку дня. Як найбольш важныя трэба адзначыць прычыны знешнепалітыч нага характару. Вяртанне ў 1924 г. у склад БССР шэрагу ўсходнебеларускіх паветаў мела вялікі рэзананс у Польшчы і Заходняй Беларусі. Пераканаўчым сведчаннем гэтага сталі вынікі II Беларускай канферэнцыі нацыянальных арганізацый, якая падтрымала Мінск у якасці кіраўнічага цэнтра беларускага нацыянальнага руху. Аднак нават па-савецку настроеныя ўдзельнікі канферэнцыі не былі цалкам задаволены вынікамі пашырэння тэрыторыі БССР. У рэзалюцыі па агульным палітычным становішчы на Беларусі адзначалася, што „нарада прызнае справядлівым, каб да рэспублікі былі далучаны Гомельшчына і іншыя ўсходнія паветы”[26].

Незавершанасць тэрытарыяльнага будаўніцтва БССР выклікала рэзкую крытыку і ў беларускім замежным друку. Часопіс «Крывіч», які выдаваўся ў Коўна Вацлавам Ластоўскім, абвінавачваў кіраўніцтва кампартыі ў тым, што яно пакінула значныя беларускія землі ў складзе РСФСР для іх канчатковай русіфікацыі. Яшчэ адно перыядычнае выданне — беларуская газета ў Латвіі „Голас беларуса” — 10 траўня 1926 г. пісала: „… і нават самы апошні, здавалася б, дужа прыхільны для беларусаў акт далучэння да Савецкай Беларусі Віцебшчыны, Полаччыны і Магілёўшчыны, добра прыгледзеўшыся і разважыўшы, можна разглядаць як акт пятага падзелу Беларусі”[27].

Прычынам знешнепалітычнага характару спадарожнічалі ўнутрыпалітычныя, эканамічныя, этнаграфічныя і культурна -гістарычныя. Аднак непасрэдным штуршком да актывізацыі намаганняў па вяртанні ўсходніх земляў сталі спробы Арганізацыйнага Бюро Заходняй вобласці ў Смаленску зноў ажыццявіць праект утварэння Заходняй вобласці. Першая спроба перагледзець вынікі пашырэння была зроблена ўжо ў хуткім часе пасля завяршэння працэсу прыёмкі ўсходнебеларускіх паветаў. У жніўні 1924 г. Аргбюро вобласці сумесна з кіраўніцтвам Гомельскай губерні звярнулася ў ЦВК РСФСР з прапановай уключыць у склад вобласці Горы-Горацкі сельскагаспа дарчы інстытут разам з часткай прылеглай да яго тэрыторыі БССР. Паводле гэтага праекта назад да Смаленскай губерні павінны былі адысці шэсць беларускіх паветаў плошчай 909,9 кв. км з насельніцтвам 45 600 чалавек[28]. Спробы перагледзець межы БССР працягваліся і ў 1925 г. Менавіта ў процівагу захадам Аргбюро ўрад БССР быў вымушаны выступіць з контрпрапановай яшчэ раз разгледзець пытанне пра межы рэспублікі з мэтай канчатковага іх вызначэння. 17 сакавіка 1926 г. Бюро ЦК КП(б)Б пастанавіла: выступіць катэгарычна супраць стварэння Заходняй вобласці, патрабаваць далучэння Гомеля і Веліжа і ўстрымацца ад абмеркавання пытання пра Смаленск[29].

18 лістапада 1926 г. Палітбюро ЦК УКП(б), разгледзеў шы высновы камісіі, якая перад гэтым працавала ў Гомельскай губерні, і довады ЦК КП(б)Б, пастанавіла „лічыць даказаным беларускі характар насельніцтва Гомельскага і Рэчыцкага паветаў і прызнаць неабходным далучэнне адзначаных паветаў да БССР”[30]. Як бачым, не ўсе тэрыторыі, якія ЦК КП(б)Б і ўрад БССР лічылі беларускімі, былі далучаны да БССР. І ў 1924, і ў 1926 г., пад час вывучэння тэрытарыяльнага пытання, паміж кіраўніцтвам БССР і ўладамі РСФСР назіраліся істотныя разыходжанні ў вызначэнні беларускай этнічнай тэрыторыі. Урад БССР і ЦК КП(б)Б сцвярджалі, што акрамя далучаных да БССР земляў беларускімі таксама з’яўляюцца: Веліжскі, Невельскі і Себежскі паветы Віцебскай губерні; Мглінскі, Навазыбкаўскі і Суражскі паветы Чарнігаўскай губерні. Пры гэтым беларускі бок спасылаўся на матэрыялы перапісу 1897 г. і этналінгвістычныя даследаванні беларускіх і рускіх вучоных, а кіраўніцтва РСФСР, якое прытрымлівалася супрацьлеглай пазіцыі, аддавала перавагу перапісу 1920 г. і дакладам губернскіх уладаў. Пра «аб’ектыўныя» адносіны кіраўніцтва губерняў ужо гаварылася вышэй. А што датычыць перапісу 1920 г., то трэба адзначыць, што ён праводзіўся на тэрыторыі Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў якраз у той час, калі паміж урадамі Расіі і Польшчы ішлі перамовы, галоўным пытаннем якіх было тэрытарыяльнае. Не выключалася магчымасць далучэння ўсёй этнаграфічнай Беларусі да Польшчы. Таму насельніцтва, напалоханае гэтымі чуткамі, хавала сваю сапраўдную нацыянальнасць і запісвалася рускім. Пазней, пад час вяртання ўсходнебеларускіх тэрыторый, дадзеныя перапісу 1920 г. дазволілі праціўнікам пашырэння БССР сцвярджаць, што спрэчныя паветы Віцебскай і Гомельскай губерняў не з’яўляюцца беларускімі. У лепшым выпадку беларусы складалі там адносную большасць.

У сітуацыі, калі аргументы кожнага з бакоў маглі быць аспрэчаны і пастаўлены пад сумненне, адзіны выхад быў у арганізацыі грунтоўнага этнаграфічнага абследавання спрэчных раёнаў. Але ні ў 1920-х г., ні пазней такое абследаванне праведзена не было. У 1926 г. камісія Палітбюро ЦК УКП(б), у складзе якой, дарэчы, не было ніводнага гісторыка ці этнографа, выязджала толькі ў Гомельскі і Рэчыцкі паветы, бо знаходжанне менавіта гэтых паветаў па-за межамі БССР выклікала найбольш вострую крытыку з боку праціўнікаў і нават прыхільнікаў савецкай улады. Аналіз метадаў і характару дзейнасці камісіі дазваляе зрабіць выснову, што сапраўднай яе задачай было не столькі вызначэнне этнічнага складу насельніцтва спрэчных раёнаў, колькі неабходнасць засведчыць дэмакратызм прыняцця рашэння і праверыць, як далучэнне да БССР будзе ўспрынята на месцах. Такім чынам, прымаючы рашэнне пра вяртанне ў склад БССР Гомельскага і Рэчыцкага паветаў і пакіданне ў РСФСР трох паветаў Віцебскай губерні і паўночных паветаў Чарнігаўскай губерні, Палітбюро ЦК УКП(б) кіравалася выключна палітычнымі матывамі.

Архіўныя матэрыялы сведчаць, што і пасля другога пашырэння кіраўніцтва БССР не лічыла працэс фармавання тэрыторыі рэспублікі завершаным. Аднак змены, якія з другой паловы 1920-х г. пачаліся ў палітычным жыцці СССР, зрабілі немагчымымі і небяспечнымі любыя спробы пастаноўкі пытання пра перагляд усходняй мяжы, якая ў асноўных рысах захавалася да сённяшняга дня. Разам з тым, трэба адзначыць, што вяртанне ў 1924 і 1926 г. усходнебеларускіх тэрыторый, пры ўсёй неадназначнасці ацэнак прынцыпаў правядзення гэтага працэсу і яго вынікаў, мела для БССР вялікае значэнне. Тэрыторыя рэспублікі параўнальна з 1921 г. павялічылася ў два з палавінай разы — з 52 400 кв. км да 125 950 кв. км, з насельніцтвам блізу 5 млн. чалавек, 80% якога складалі беларусы. З уз’яднаннем беларускіх земляў стварыліся спрыяльныя ўмовы для эканамічнага, сацыяльнага і культурнага развіцця беларускага народа. Павысіўся эканамічны патэнцыял рэспублікі, кіраванне народнай гаспадаркай з аднаго цэнтра дазваляла лепш улічваць прыродныя і гістарычныя асаблівасці Беларусі як асобнай вытворчай адзінкі. З’явіліся рэальныя магчымасці для адраджэння беларускай мовы і культуры. Уключэнне ў склад БССР беларускіх раёнаў Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў узмацніла таксама і міжнародны аўтарытэт рэспублікі, паўплывала на палітычную арыентацыю насельніцтва Заходняй Беларусі.


[1] Борьба за Советскую власть в Белоруссии (1918—1920). В 2 т. Т. 1 (февраль 1918 — февраль 1919 г.). Мінск, 1968. С. 414.
[2] Пратакол I з’езда КП(б)Б. Мінск, 1934. С. 33.
[3] НА РБ. Ф. 4, воп. 1, спр. 4, а. 52.
[4] Круталевіч В. Пасля абвяшчэння рэспублікі // Полымя. 1966. № 9. С. 133.
[5] НА РБ. Ф. 60, воп. 3, спр. 443, а. 8.
[6] Тамсама. Спр. 387, а. 5.
[7] Тамсама. Спр. 388, а. 17.
[8] Тамсама. Ф. 4, воп. 1, спр. 19, а. 6.
[9] Круталевіч В. Пасля абвяшчэння рэспублікі… С. 132.
[10] НА РБ. Ф. 4, воп. 1, спр. 2, а. 10.
[11] Тамсама. Ф. 60, воп. 3, спр. 443, а. 16.
[12] Тамсама. Спр. 445, а. 16.
[13] Тамсама. Ф. 4, воп. 1, спр. 22, а. 49.
[14] Октябрь 1917 и судьбы политической оппозиции. В 3 ч. Ч. 2: У истоков политического противостояния. Гомель, 1993. С. 135.
[15] НА РБ. Ф. 60, воп. 3, спр. 431, а. 24.
[16] Тамсама. Спр. 377, а. 125.
[17] Тамсама. Спр. 431, а. 24.
[18] Куличенко М.И. Борьба компартии за решение национального вопроса в 1918—1920 гг. Харьков, 1963. С. 242.
[19] Поляков Ю.А. Советская страна после окончания гражданской войны: территория и население. Москва, 1986. С. 43.
[20] НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 1, а. 16.
[21] Тамсама. Спр. 656, а. 51.
[22] Тамсама. Спр. 2549, а. 111.
[23] Тамсама. А. 105.
[24] VI Всебелорусский Чрезвычайный съезд Советов. Стенографический отчет. Минск, 1924. С. 9.
[25] НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 102, а. 54.
[26] НА РБ. Ф. 4, воп. 21, спр. 98, а. 36.
[27] Тамсама. Спр. 105, а. 31.
[28] Тамсама. Спр. 11, а. 137.
[29] Тамсама. Спр. 99, а. 129.
[30] Тамсама. Спр. 98, а. 10.

Наверх

Морыц Ф. Люк, Цім К. Рыхтар. «Паляванне дазваляецца» : барацьба з партызанамі ў «генеральным камісарыяце Беларутэнія» (1943)

25 снежня, 2000 |

Морыц Фелікс Люк, Цім Клаўдзіус Рыхтар

„На занятай прасторы людзі будуць з гэтага часу па-за законам, дзічынай, на якую паляванне дазваляецца”[1]. Так фармуляваўся прававы статус, нададзены нямецкай акупацыйнай уладай насельніцтву ў „генеральным камісарыяце Беларутэнія”. Цытата, пазычаная з загаду баявой групы фон Готберга па барацьбе з партызанамі, адлюстроўвае бяспраўе цывільнага насельніцтва не толькі Беларусі, але і іншых тэрыторый, акупаваных немцамі ў час другой сусветнай вайны. Аднак прымяненне насілля, якое ператварала мільёны людзей літаральна ў дзічыну для палявання, пачалося не ў адказ на сілавыя меры партызанаў, якія таксама з бязлітаснай жорсткасцю выступалі супраць немцаў і калабарантаў.

Вайну супраць Савецкага Саюза немцы планавалі як ідэалагічную і расісцкую, як вайну на знішчэнне і як каланізатарскую, грабежніцкую. Яны збіраліся дашчэнту разрабаваць краіну, каб пакрыць недахопы нямецкай ваеннай эканомікі і нястачы ў забеспячэнні нямецкага насельніцтва. Тое, што гэта выкліча мільённыя смерці сярод насельніцтва Савецкага Саюза, бралася ў разлік з самага пачатку і нават абвяшчалася афіцыйна, таму што пасля вайны планавалася цалкам вынішчыць насельніцтва на вялікіх тэрыторыях Савецкага Саюза і засяліць іх „арыйцамі”. Аднак нямецкіх войскаў было недастаткова для таго, каб у час, калі ваенныя дзеянні працягваліся, ачысціць захопленыя тэрыторыі ад атрадаў чырвонаар мейцаў, што адбіліся ад сваіх падраздзяленняў, таму для барацьбы з патэнцыяльным супраціўленнем у нямецкім тыле прадугледжваліся меры бязлітаснага насілля. Узмацненне жорсткасці вядзення вайны, дынаміка якой у барацьбе з партызанамі яшчэ больш павялічвалася, было абумоўлена мэтамі нямецкай вайны і прадугледжанымі для яе сродкамі. Жорсткасць нямецкіх захопнікаў правакавала зацятае супраціўленне, а не наадварот. Партызанская вайна і бязлітасная барацьба з партызанамі ў 1943 г. былі лагічным вынікам такой пастаноўкі мэты і такога вядзення вайны. Характар дзеянняў нямецкага боку з’яўляўся не рэакцыяй на разгортванне партызанскага руху, а свядомым выбарам.

I

Вайна супраць Савецкага Саюза ад пачатку планавалася як расісцкая вайна на знішчэнне і як каланізатарская, грабежніцкая вайна. Яе першачарговай мэтай была ліквідацыя палітычных і расавых катэгорый ахвяраў. 3 сакавіка 1941 г. Гітлер, звяртаючыся да начальніка штаба аператыўнага кіраўніцтва ўзброеных сілаў Альфрэда Ёдля, сфармуляваў як дырэктыву: „Гэты ваенны паход… прывядзе да сутыкнення двух светапоглядаў. <…> Яўрэйска-бальшавіцкая інтэлігенцыя… павінна быць знішчана”[2]. Тым самым былі вызначаны першачарговыя групы ахвяраў: кіраўнічы пласт Камуністычнай партыі Савецкага Саюза і, прынамсі, пэўныя часткі яўрэйскага насельніцтва, якія паводле нацысцкай ідэалогіі непарыўна знітаваны з камунізмам. Адначасова словам „знішчэнне” быў дакладна вызначаны агульны характар вайны.

Камандаванне ўзброеных сілаў і сухаземных войскаў не выказала ніякага пратэсту, указанні Гітлера паслухмяна перадаваліся далей. Галоўнакамандуючы сухаземных войскаў Браўхіч тлумачыў: „Армія павінна добра разумець, што барацьба вядзецца паміж расамі, і дзейнічаць з адпаведнай суровасцю”[3]. Яшчэ больш зразумела выказаўся на гэты конт камандуючы Чацвёртай танкавай групоўкі генерал-палкоўнік Эрых Гёпнер: „Вайна супраць Расіі ёсць істотны этап барацьбы за існаванне нямецкага народа. Гэта барацьба германцаў супраць славян, абарона еўрапейскай культуры ад маскоўска-азіяцкай пошасці, абарона ад яўрэйскага бальшавізму. Мэтай гэтай барацьбы павінна стаць вынішчэнне сённяшняй Расіі, таму яна павінна весціся з нечуванай жорсткасцю”[4].

Знішчальная канцэпцыя вайны ўвасобілася для вермахта, галоўным чынам, у наступных чатырох загадах[5]:

1. „Рэгламентацыя дзеянняў паліцыі бяспекі і СД сумесна з вермахтам” ад 28.04.1941.[6]

2. „Указ аб прымяненні ваеннай падсуднасці” ад 13.03.1941.[7]

3. „Дырэктывы адносна паводзінаў войскаў у Расіі” ад 19.03.1941.[8]

4. „Дырэктывы адносна „абыходжання з паліткамісарамі”, так званы „камісарскі загад”, ад 06.06.1941.[9]

„Рэгламентацыя дзеянняў паліцыі бяспекі і СД”, г. зн. аператыўных груп, размяжоўвала задачы арміі і аператыўных груп і вызначала характар супрацоўніцтва. Гэты загад быў выдадзены дзеля таго, каб аператыўныя групы мелі магчымасці дзейнічаць, па дамоўленасці з вермахтам, аўтаномна[10]. У вайне супраць Польшчы аператыўныя групы былі падначалены вермахту, і прадстаўнікі вермахта скардзіліся, што тыя чыняць забойствы ў Польшчы, і нават пэўным чынам спрабавалі супыніць іх. Аднак скаргі заставаліся безвыніковымі, і аператыўныя групы працягвалі займацца ў Польшчы сваім крывавым рамяством.

Для ўзнікнення партызанскай барацьбы вырашальную ролю адыграў указ аб ваеннай падсуднасці. У сваёй прамове перад генераламі 30 сакавіка 1941 г. Гітлер, гаворачы пра мэты вайны, адзначыў і неабходнасць знішчаць бальшавіцкіх камісараў і камуністычную інтэлігенцыю: „Трэба прыкласці намаганні, каб не дапусціць фармавання новай інтэлігенцыі <…> Гэта не пытанне вайсковых судоў”[11]. Так званы указ аб падсуднасці абвяшчаў насельніцтва па-за законам, адмяняючы ўсе прававыя бар’еры, што абаранялі цывільнае насельніцтва; ён, так бы мовіць, проста заклікаў да нападаў.

Той, хто лічыў сябе „палітычным” салдатам, мог ужываць сілу да цывільнага насельніцтва без асаблівых перашкодаў[12]. Згодна з ваенным міжнародным правам насельніцтва захопленай краіны падлягала ваеннай юрысдыкцыі краіны-акупанта, і тая павінна была забяспечыць насельніцтву абарону ад актаў самавольства. Але ўказам аб падсуднасці правіннасці грамадзянскага насельніцтва Савецкага Саюза выводзіліся з-пад нямецкай ваеннай падсуднасці, пакараннем за іх былі неадкладныя жорсткія сілавыя меры з боку войскаў. Адзінай прадугледжанай указам альтэрнатывай насіллю было вызваленне парушальнікаў ад пакарання — г. зн., прадугледжваліся толькі крайнія меры, іншых магчымасцяў, па волі Гітлера, не давалася. Катэгарычна забаранялася „захоўваць” жыхароў да ўзнаўлення якой бы там ні было падсуднасці[13]. Узнаўленне юрысдыкцыі вермахта прадугледжвалася толькі як магчымасць, аднак гэта не азначала, што яна была б абавязкова ўведзена. Прынцыпам дзеяння быў лозунг: „Бязлітас на… знішчаць… партызан”[14], іншыя цывільныя асобы павінны былі знішчацца пад час нападзенняў. У выпадку сумнення неадкладнае вырашэнне пытання жыцця і смерці было задачай афіцэра. Пры нападзеннях з населеных пунктаў павінны былі прымацца калектыўныя меры пакарання — калі немагчыма было аператыўна выявіць канкрэтных вінаватых. Адпаведнае рашэнне маглі прымаць афіцэры ў рангу ад камандзіра батальёна. Гэтую першую частку ўказа павінны былі ведаць усе афіцэры.

Першапачатковай эканамічнай мэтай вайны для Гітлера ставілася неадкладная разгрузка нямецкай ваеннай эканомікі за кошт сыравіны і харчавання з акупаваных тэрыторый; у якасці ж аддаленай мэты ён бачыў эканамічную аўтаркію Нямеччыны, каб забяспечыць магчымасць супрацьстаяць блакадзе з мора[15]. Таму пры планаванні кампаніі асаблівая ўвага аддавалася захопу эканамічна важных тэрытарыяльных адзінак — напрыклад, Украіны, Масквы і Ленінграда[16]. Палітычныя планы Гітлера прадугледжвалі эканамічнае і палітычнае падпарадкаванне Расіі, аднак яе далучэнне да Нямеччыны не планавалася[17]. Гітлер і яго палітычнае кіраўніцтва імкнуліся да неадкладнага і максімальнага разрабавання захопленых тэрыторый[18].

Галоўным фактарам для рабаўнічай мэты была напружаная сітуацыя з забеспячэннем Рэйха прадуктамі харчавання, і такое становішча трэба было палепшыць за кошт насельніцтва Савецкага Саюза. Нямеччыне, вермахту і захопленым раней тэрыторыям, без уліку Савецкага Саюза, патрабавалася ў цэлым 8—10 мільёнаў тон збожжа. Аднак нямецкім інстанцыям было вядома, што з акупаваных тэрыторый Савецкага Саюза можна будзе атрымаць дадаткова толькі адзін мільён тон[19]. Каб пакрыць розніцу, планаўшчыкі вырашылі перайсці да радыкальнай палітыкі голаду для мясцовага насельніцтва. Вялікая колькасць збожжа павінна была вывозіцца з Украіны, прычым так званыя бюджэтныя тэрыторыі ў паўночнай частцы Савецкага Саюза — як, напрыклад, прамысловыя рэгіёны Беларусі, Ленінград і Масква — прадугледжвалася цалкам пазбавіць паступлення харчавання з Украіны[20]. За кошт паставак збожжа з Украіны ўнутранае спажыванне на акупаваных тэрыторыях павінна было знізіцца на ~8,7 мільёнаў тон, г. зн. прыкладна на 12%[21]. Разлічваючы на хуткае разгортванне кампаніі, вермахт пачаў нападзенне, маючы толькі 20(!) дзённых рацыёнаў харчавання, гэтая колькасць — разам з тымі сродкамі, якія планавалася рэквізаваць, — лічылася дастатковай[22].

Адной з мэтаў харчовай палітыкі было забеспячэнне ўсіх узброеных сілаў з акупаваных тэрыторый максімум праз тры гады[23]. Наконт наступстваў стратэгіі голаду ніякіх ілюзій не існавала: „Няма сумнення, што калі мы забярэм з краіны неабходнае нам, то з голаду памруць дзесяткі мільёнаў чалавек”[24]. Захопленыя ў палон салдаты Чырвонай Арміі лічыліся, як і насельніцтва прамысловых рэгіёнаў, бескарыснымі едакамі, таму бралася пад увагу магчымасць іх знішчэння, пра што часткова нават адкрыта паведамлялася[25].

Ваеннай бяспецы захопленых тэрыторый пры планаванні кампаніі надавалася падпарадкаванае значэнне. Забяспечыць спакой можна было толькі збольшага, таму што вермахту і СС не хапала ні матэрыяльных, ні людскіх сродкаў[26], да таго ж кадры былі ў большасці састарэлымі і не вельмі здаровымі[27]. Праблемы вырашаліся шляхам прэвентыўнага прымянення бязлітаснага і жорсткага насілля, каб задушыць у зародку нават спробы супраціўлення і застрашэннем прадухіляць яго ўзнікненне[28]. Рашэнне кампенсаваць недахоп сродкаў уладарання тэрорам грунтавалася на веры ў хуткую перамогу, пасля якой недахоп войскаў у тыле можна будзе пакрыць за кошт франтавых частак. Але прымяненне насілля і радыкалізацыя войска адпавядалі адначасова мэце вайны, якую ставіла перад сабою нацысцкае кіраўніцтва: знішчэнню той часткі насельніцтва захопленых тэрыторый, патрэбы ў якой з іх пункту гледжання не было.

Першая цагліна ў падмурак такой жорсткай палітыкі была закладзена ўжо адменай падсуднасці, адпаведны ўказ патрабаваў таксама прымаць суровыя меры супраць насельніцтва ўжо пры наяўнасці аднаго толькі падазрэння. Потым начальнік штаба вярхоўнага галоўнакамандавання ўзброеных сілаў Вільгельм Кейтэль па даручэнні Гітлера аддаў 23 ліпеня 1941 г. наступнае распараджэнне: „Тых войскаў, якія мы маем для забеспячэння спакою на заваяваных усходніх тэрыторыях, будзе дастаткова — улічваючы іх памеры — толькі пры ўмове, што акупацыйныя ўлады будуць караць супраціўленне не юрыдычнымі мерамі ў дачыненні да вінаватых, а распаўсюджваць той жах, які адзін толькі і можа пазбавіць насельніцт ва ўсялякай ахвоты да непадпарадкавання”[29].

II

Партызанская вайна 1941 г. не была ўсенароднай барацьбой, яна не выходзіла за межы лакальных акцый[30]. 3 ліпеня 1941 г. Сталін выступіў па радыё з прамовай, у якой заклікаў насельніцтва акупаваных тэрыторый да супраціўлення нямецкім захопнікам і стварэння для іх невыносных умоваў[31]. У адказ на сталінскую прамову Гітлер зазначыў, што партызанская барацьба „дасць нам магчымасць вынішчаць усё, што будзе выступаць супраць нас”[32]. Акрамя таго, ён падкрэсліў, што краіну можна ўціхамірыць найхутчэй і „найлепшым чынам тады, калі расстрэльваць будуць кожнага, хто нават толькі коса паглядзіць у наш бок”[33].

Немцы на падставе прамовы Сталіна памылкова меркавалі, што цэнтралізаваны партызанскі рух будзе разгорнуты ўжо з сярэдзіны верасня 1941 г.[34] Сваімі жорсткімі дзеяннямі немцы падарвалі ўласны аўтарытэт і падрыхтавалі грунт для партызанскага руху. Ужо неўзабаве пасля пачатку вайны з’явіліся першыя данясенні пра супраціўленне на акупаваных тэрыторыях, у якіх змагары супраціўлення называліся то партызанамі, то разбойнікамі, то бандытамі[35]. Хуткае прасоўванне вермахта наперад рабіла нямецкія камунікацыі вельмі адчувальнымі для нападаў барацьбітоў супраціўлення, таму што падраздзяленні забеспячэнцаў вымушаны былі, не маючы абароны, увесь час рухацца паміж сваімі базамі і вайсковымі часткамі па небяспечнай тэрыторыі[36]. Зноў і зноў адбываліся нападзенні на чыгуначныя лініі[37].

Вытокам партызанскага руху, першымі партызанамі былі салдаты Чырвонай Арміі, што адбіліся ад сваіх воінскіх падраздзяленняў пад час вялікіх „катлоў”. Гэтымі атрадамі, якія ў большасці сваёй імкнуліся прабіцца на Ўсход, да сваіх ліній, часта камандавалі камісары Чырвонай Арміі, а ім было добра вядома, што, трапіўшы да немцаў у палон, яны будуць расстраляныя. Застацца жывымі яны маглі толькі прабіваючыся да сваіх або ведучы падпольную барацьбу. Тыя атрады, у якіх першай магчымасці не было, стваралі ў варожым тыле новыя ячэйкі партызанскага руху або далучаліся да ўжо існаваўшых партызанскіх атрадаў, тым самым узмацняючы іх[38]. Акрамя таго, супраціўленне ў нямецкім тыле вялі так званыя знішчальныя батальёны, якія павінны былі руйнаваць не эвакуяваныя аб’екты; яны таксама разрасталіся ў партызанскія атрады[39]. І, нарэшце, існавалі так званыя дыверсійныя групы, якія высаджваліся ў тыле ворага або былі пакінуты там раней з мэтай нападзення на нямецкія ўстановы і іншыя аб’екты і, выканаўшы заданне, вярталіся ў савецкі тыл. Арганізацыйна яны не былі спалучаны з партызанамі, таму што не заставаліся на ўвесь час ў нямецкім тыле; яны ствараліся ваенным камандаваннем і падначальваліся яму[40].

Пачынаючы з зімы 1941/42 г. дзеянні немцаў сталі яшчэ больш жорсткімі, кожнага чырвонаармейца, што адбіўся ад сваіх, у немцаў чакаў расстрэл[41]. Таму многія чырвонаармей цы станавіліся партызанамі не па добрай волі: для іх гэта быў адзіны шанц выжыць. Для абароны сваіх камунікацый немцы, спусташаючы цэлыя мясцовасці, стваралі так званыя мёртвыя зоны[42]. Людзі ў гарадах галадалі[43]. З самага пачатку праводзіліся масавыя расстрэлы, ахвярамі якіх станавіліся яўрэі, цывільнае насельніцтва, а таксама палонныя чырвонаармейцы[44]. Расправы з цывільным насельніцтвам з’яўляліся проціпраўным рэпрэсійным забойствам, таму што, паводле загаду галоўнага камандавання сухаземных войскаў, — насуперак ваеннаму міжнароднаму праву — нават не абавязкова было браць заложнікаў дзеля расстрэлу[45]. Каб сапраўды запалохаць насельніцтва, прадпісвалася „лепш спаліць на адну вёску больш, чым прапусціць тую, у якой спачувальна ставяцца да партызан”[46].

Адразу пасля нападзення пачала ажыццяўляцца і рабаўнічая эканамічная праграма, бо ўрэшце тыя вялікія пастаўкі харчавання, якія Нямеччына атрымлівала ад Савецкага Саюза ў перадваенны час, цяпер не паступалі. Ужо 26 чэрвеня 1941 г. Бакэ, дзяржаўны сакратар па харчаванні і сельскай гаспадарцы, запатрабаваў з акупаваных тэрыторый 600 000 тон збожжа, 1 500 000 тон алею і 1 000 000 тон мяса[47]. Галоўнакамандаванне вермахта патрабавала знішчыць дашчэнту Ленінград і Маскву, „каб там не засталося людзей, бо інакш зімою мы мусім карміць іх”[48]. Забойства яўрэяў таксама тлумачылася тым, што яны — „непатрэбныя едакі”, г. зн. баласт для харчовай гаспадаркі[49], — гэтак, як і ваеннапалонныя[50]. Разгортванне партызанскай барацьбы ў шырокамаштабны рух пачалося вясною 1942 г., у час, калі ўціск на насельніцтва ў выніку палітыкі разрабавання і вынішчэння ўсё больш і больш узмацняўся. Упершыню буйныя партызанскія атрады выявілі сябе ў баях зімою 1941/42 г., у якіх яны ўдзельнічалі як значная ў колькасным аспекце сіла[51]. У першай палове 1942 г. на Беларусі дзейнічала 237 партызанскіх атрадаў, якія налічвалі 23 000 чалавек; для іх узбраення праз лінію фронта было перапраўлена, у прыватнасці, 11 500 вінтовак і 1 000 кулямётаў[52]. Колькасць партызанскіх атрадаў з канца 1941 г. значна павялічылася, яны ўзмацніліся і працягвалі расці.

Ужо 31 ліпеня 1941 г. Бакэ быў вымушаны далажыць, што перспектывы на захоп сельскагаспадарчай прадукцыі несуцяшальныя, таму што ніякіх рэзерваў не было. Ён „знайшоў выхад”, звёўшы да абсалютнага мінімуму рацыёны для гараджан[53]: максімальны паёк складаў 1 200 калорый, яўрэі і дзеці да 14 гадоў атрымлівалі па „цэлых” 420 калорый[54]. У выніку насілля і палітыкі голаду за час з вясны 1942 да вясны 1943 г. колькасць партызан узрасла прыкладна да 140 000 чалавек[55]. Росту партызанскага руху спрыяла і тое, што акупацыйныя ўлады не маглі абараніць насельніцтва ад прымусу партызан[56]. Насельніцтва, якому пагражалі нападзенні партызан на сапраўдных ці ўяўных калабарантаў, з аднаго боку, і калектыўныя расправы, што праводзіліся немцамі ўжо пры падставах для падазрэння, з другога, апынулася „паміж савецкім молатам і нацыянал-сацыялісцкім кавадлам”[57].

Адсутнасць абароны насельніцтва падкантрольных тэрыторый з боку немцаў давала партызанам магчымасць прымусова рэкрутаваць жыхароў у атрады. У 1942 г. на тэрыторыі „генеральнага камісарыята Беларутэнія”, найперш на Палессі і ў раёне Полацк — Лепель, стварыліся так званыя партызанскія рэспублікі, у якіх уладарылі партызаны — яны канфіскоўвалі харчаванне і нават забіралі мужчынскае насельніцтва ў свае шэрагі[58]. У гэтых мясцовасцях, а таксама на Міншчыне партызанскі рух разгортваўся імкліва. У хуткім часе нямецкія захопнікі вымушаны былі канстатаваць, што знаходзяцца ў „краіне, ахопленай бунтам”[59]. Таму генеральны штаб нават патрабаваў падпарадкаваць „Беларутэнію” групе армій „Цэнтр”, аднак Гітлер адхіліў гэтую прапанову з псіхалагіч ных меркаванняў. Кубэ, генеральны камісар акругі, бачыў прычыну такога развіцця сітуацыі ў тых метадах, якімі немцы кіраваліся ў абыходжанні з народам[60]. Першы раз адпаведную крытыку Кубэ выказаў ужо ў лістападзе 1941 г., адзначыўшы, што „аўтарытэт Нямеччыны быў жудасна падарваны дзеяннямі 11-га паліцэйскага батальёна”[61].

Рэарганізацыя партызанскага руху, ажыццёўленая палітычным і ваенным кіраўніцтвам СССР, уключала і стварэнне — 30 мая 1942 г. — Цэнтральнага штаба партызанскага руху[62]. Штаб павінен быў паставіць партызанскую барацьбу пад кантроль ВКП(б) і каардынаваць узаемадзеянне партызан і Чырвонай Арміі. Савецкае кіраўніцтва разглядала партызан і як унутрыпалітычны сродак для забеспячэння сваёй улады ў акупаваных немцамі рэгіёнах. Такім чынам, ужо ў час ваенных дзеянняў гэтыя рэгіёны рыхтаваліся для ўсталявання ўлады ВКП(б) пасля іх вызвалення ад немцаў. Для гэтай мэты камуністычныя партызаны прымалі адпаведныя меры супраць усіх калабарантаў, акрамя таго, яны прымушалі незалежных і нацыяналістычна настроеных партызан (напрыклад, на тэрыторыі захопленай у 1939 г. Усходняй Польшчы) да супрацоўніц тва або знішчалі іх[63]. Пры каардынацыі дзейнасці партызан і Чырвонай Арміі з 1943 г. рыхтаваліся ў арганізацыйным і ваенным аспекце аперацыі партызан, накіраваныя на адваяванне акупаваных тэрыторый, што спрыяла наступальнаму руху Чырвонай Арміі. Вялікая частка насельніцтва імкнулася заставацца нейтральнай. Аднак у партызанскіх мясцовасцях зрабіць гэта было ўсё цяжэй і цяжэй, таму што ў нейтральнасці насельніцтва не былі зацікаўленыя ні партызаны, ні немцы.

Палітыка рабавання і сістэма бяспекі ў 1942 г. пацярпелі крах, таму што вайна запаволілася, хуткай перамогі ўжо не прадбачылася, а на людскія і матэрыяльныя рэсурсы, якія і на пачатку вайны былі занадта слабыя, ускладаўся цяпер зусім непамерны цяжар. Таму ў 1942 г. важна было знайсці новую стратэгію для ажыццяўлення бяспекі захопленага і для вырашэння надзённых праблем забеспячэння. Для таго, каб кампенсаваць недахоп ахоўных сілаў палітычнымі і эканамічнымі мерамі, трэба было адмовіцца ад палітыкі насілля і голаду. Аднак гэтага не дапускала гаспадарчае кіраўніцтва, падпарадкава нае Герынгу[64]. Замест палітычных папустак насельніцтву Савецкага Саюза галоўны разлік у барацьбе з партызанамі рабіўся па-ранейшаму на жорсткае насілле. На тэрыторыях цывільнай адміністрацыі выкананне гэтай задачы было даручана Гімлеру, які цалкам узяў кіраванне ў свае рукі.

Дзеля прыняцця новых мераў па барацьбе з партызанамі Гітлер выдаў распараджэнне № 46 — „Дырэктыву па ўзмацненні барацьбы з бандамі на Ўсходзе”[65]ад 18 жніўня 1942 г., а праз нейкі час дадатковае ўказанне № 46 „б” ад 18 кастрычніка 1942 г.[66] У агульным распараджэнні № 46 Гітлер у якасці мэты барацьбы з партызанамі адзначае неабходнасць яшчэ да зімы амаль цалкам „знішчыць” партызан[67] і такім чынам „уціхамірыць” краіну. Далей распараджэнне № 46 прадугледжвала актыўную і пасіўную барацьбу з ворагам, з ужываннем суровых мераў, у тым ліку супраць партызанскіх памагатых. Пры гэтым адзначалася, што з насельніцтвам трэба абыходзіцца „справядліва”[68]. Канстатавалася таксама, што насельніцтва павінна забяспечвацца неабходным для жыцця, таму што інакш людзі будуць у масавым парадку ісці ў партызаны. Аднак ужо праз месяц пасля рэкамендацыі справядлівага і карэктнага абыходжання з цывільным насельніцтвам гэтае насельніцтва было канчаткова абвешчана з юрыдычнага пункту гледжання па-за законам. Начальнік штаба вярхоўнага галоўнакамандавання ўзброеных сілаў Кайтэль камандаваў: „Ні адзін немец, што ўдзельнічае ў барацьбе з партызанамі, не павінен прыцягвацца да дысцыплінарнай ці ваенна-судовай адказнасці з прычыны яго дзеянняў у барацьбе з бандамі ды іх памагатымі”[69]. Так магчымасць пры адмене ваеннай падсуднасці ператваралася ў абавязак, дзверы для самавольства адчыняліся наўсцяж. Кайтэль даваў войскам яшчэ большыя паўнамоцтвы і патрабаваў ад іх „без абмежавання карыстацца ў гэтай барацьбе, у тым ліку і супраць жанчын і дзяцей, любымі сродкамі, калі яны забяспечваюць поспех”[70].

На Гімлера была ўскладзена агульная адказнасць за барацьбу з партызанамі ў рэйхскамісарыятах[71]. Вермахт, а таксама прадстаўнікі і ўпаўнаважаныя Гімлера на месцах, вышэйшае камандаванне СС і паліцыі павінны былі падтрымліваць яго людскімі і матэрыяльнымі рэсурсамі. 20 кастрычніка 1942 г. Гімлер даручыў каардынацыю і выкананне сваёй новай задачы камандуючаму войскаў СС і паліцыі Расіі (Цэнтр) Эрыху фон Бах-Зялеўскі — „упаўнаважанаму рэйхсфюрэра СС па барацьбе з бандамі”. Гэтую назву Гімлер 21 чэрвеня 1943 г. замяніў на іншую: „камандуючы войскаў па барацьбе з бандамі”.

Абавязкам войскаў Гімлера было не забеспячэнне пасіўнай аховы, а актыўныя дзеянні супраць партызанаў[72]. Для яго выканання дазвалялася выкарыстоўваць і выпрабаваныя мясцовыя фармаванні — ахоўныя батальёны паліцыі парадку[73]. У дадатку № 46 „б” адзначалася, што небяспека для германска га тылу з боку камандных фармаванняў і партызанаў вымушае ствараць уласныя баявыя адзінкі для барацьбы з апошнімі — або даручаць барацьбу спецыяльным часткам СС[74]. З гэтай прычыны ў распараджэнні № 46 менавіта для Ўсходу партызанская вайна вызначалася як вайна на знішчэнне праціўніка[75]. Адной з такіх спецыяльных частак СС была баявая група фон Готберга, створаная для барацьбы з партызанамі ў „генеральным камісарыяце Беларутэнія” толькі ў лістападзе 1942 г.[76]

III

Акрамя барацьбы з партызанамі ў баявой групы была і іншая задача: „нарыхтоўкі”, г. зн. рэквізіцыя прадуктаў харчавання, таму што вермахт і іншыя інстанцыі нямецкіх акупацыйных уладаў атрымлівалі харчаванне з краіны знаходжан ня[77]. Герынг на нарадзе ў жніўні 1942 г. канстатаваў, што вермахт больш не павінен атрымліваць пастаўкі з Рэйха. Хутчэй наадварот: харчаванне павінна пастаўляцца з усіх акупаваных еўрапейскіх тэрыторый у Нямеччыну[78]. Гэтыя кардыналь ныя рашэнні адносна новай фазы вайны з партызанамі, у якой рабаванне павінна было спалучацца з бязлітаснымі ваеннымі дзеяннямі, былі прынятыя ў жніўні 1942 г. і пачалі ажыццяўляцца з восені.

Адказным за барацьбу з партызанамі ў „генеральным камісарыяце Беларутэнія” быў Курт фон Готберг, дзеля гэтай задачы яго спецыяльна перавялі ў Беларусь. Да таго ж на яго была ўскладзена функцыя камандуючага войскаў СС і паліцыі „Беларутэніі”[79].

Да стварэння баявой групы фон Готберга задачу барацьбы з партызанамі ў Беларусі выконваў, прынамсі часткова, у межах новага даручэння Гімлера, Фрыдрых Екельн, камандуючы войскаў СС і паліцыі ўсходніх тэрыторый і Паўночнай Расіі. Ён, напрыклад, правёў у Беларусі з 21 жніўня да 21 верасня 1942 г. аперацыю „Балотная ліхаманка”, ахвярамі якой сталі больш за 10 000 чалавек[80]. У сваім баявым данясенні Екельн фанабэрыста абвяшчаў пра дэцэнтралізацыю падначаленых яму сілаў, бо лічыў, што гэтай аперацыі хапіла, каб прадэманстраваць насельніцтву знішчальную моц і эфектыўнасць немцаў. Цяпер, маўляў, на партызан можна паляваць, да поўнага іх знішчэння, гарнізонамі агульнай сілай ад узвода да роты[81]. Аднак рэчаіснасць была зусім іншай — партызанскі рух у 1943 г. імкліва нарастаў. Паводле звестак, пад канец 1942 — на пачатку 1943 г. у Беларусі змагаліся 553 атрады, якія налічвалі 80 700 партызанаў, а ў лістападзе — 720 атрадаў, ці 122 600 партызанаў[82].

Баявая група фон Готберга была створана ў лістападзе 1942 г.[83] Сваю дзейнасць яна распачала не пазней як 19 лістапада 1942 г.: менавіта ў гэты дзень з’явіўся спецыяльны загад пра стварэнне „баявой групы фон Готберга для правядзення аперацый па барацьбе з партызанамі”[84]. Адзінага складу група не мела, а нанова стваралася на кожную аперацыю[85]. Яе тактычнай канцэпцыяй у барацьбе з партызанамі былі так званыя буйныя аперацыі, пры правядзенні якіх вялікія аб’яднаныя сілы ачаплялі і „прачэсвалі” пэўную мясцовасць, каб у гэтым катле знішчыць партызанаў[86].

Першай з дзевяці прааналізаваных аперацый была аперацыя „Нюрнберг”, якая праводзілася з 19 да 26 лістапада 1942 г. у раёне Глыбокае — Лепель — Барысаў[87]. Агульны вынік яе быў, у прыватнасці, такі: „Страты праціўніка: забіта — 798, узята ў палон — 340; расстраляна — 1 533 бандыцкіх памагатых, 353 западозраных у прынадежнасці да партызан. Захоплена вялікая колькасць прадуктаў харчавання. Уласныя страты: забіта — 6 чалавек, паранена — 10″[88]. З гэтага данясення відаць, што баявая група з самага пачатку сваёй дзейнасці забівала і рабавала. Нічога не змянілася і потым: група прытрымлівалася гітлераўскага распараджэння № 46. У справаздачы за першыя пяць месяцаў сваёй дзейнасці, якую фон Готберг зрабіў пад час свайго даклада на паседжанні па пытаннях акупацыйнай палітыкі ў Беларусі, што адбылося на пачатку красавіка, ён абвясціў наступныя лічбы: 9 432 „забітых ворагаў”, 12 946 „расстраляных па падазрэнні ў прыналежнасці да партызан” і 11 000 „забітых яўрэяў”[89]. Камандуючы Штраўх называе іншую лічбу яўрэяў, што сталі ахвярамі баявой групы: 17 000[90]. На працягу разгледжанага перыяду баявая група фон Готберга адзначала толькі ў данясеннях пра гэтыя дзевяць буйных аперацый наступныя лічбы: забіта — 25 395 так званых партызанаў, 15 226 так званых западозра ных у прыналежнасці да партызанаў, 7 821 яўрэй[91]. Гэта — колькасць ахвяраў, якая адзначалася ў афіцыйных данясеннях, насамрэч іх было значна больш. Акрамя таго, у данясеннях пра вынікі аперацый падавалася толькі колькасць расстраляных, тыя ж, хто быў спалены жывым ці загублены іншым чынам, не ўлічваліся. „Бандытаў, яўрэяў і г. д., што былі спалены ў хатах ці зямлянках, мы не лічылі”[92]. Выявіць сапраўдную колькасць ахвяраў ужо немагчыма, аднак яна намнога перавышае тую, што прыводзіцца ў афіцыйных паведамленнях.

Пасля «Нюрнберга», з 8 да 22 снежня 1942 г., праводзілася аперацыя „Гамбург”[93]— у раёне Слоніма[94]. У студзені 1943 г., верагодна, з 7 да 14 студзеня[95], адбылася аперацыя „Франц”[96]. А потым праводзіліся „Свята ўраджаю-I” — з 18 да 28 студзеня 1943 г.[97], на мяжы тэрыторый генеральнага камісарыята і групы армій „Цэнтр”[98], і „Свята ўраджаю-II” — з 30 студзеня да 9 лютага 1943 г.[99], на паўднёвым усходзе Беларусі, у раёне Стоўбцы — Капыль. Адразу ж, з 8 да 26 лютага 1943 г.[100], у раёне Слуцка, адбылася аперацыя „Люты”, уступам да якой з`явіўся расстрэл яўрэяў Слуцкага гета[101]. Праз нейкі час — „Котбус”, асабліва сумнавядомая. Нападзенне на партызанаў у раёне Барысава і возера Палік пачалося 20 траўня і было закончана 21 чэрвеня 1943 г.[102] З 13 ліпеня да 11 жніўня 1943 г. у раёне Наваградка — аперацыя „Герман”[103]. Была яшчэ адна папярэдняя аперацыя з такой назвай, яе аб’ект — партызанскі атрад, які дыслакаваўся па-за межамі, вызначанымі для самой аперацыі[104]. Перадапошняй з прааналізаваных была аперацыя „Фрыц”, якая адбывалася з 24 верасня да 19 кастрычніка 1943 г. у раёне Глыбокае — Паставы[105]. У ёй удзельнічалі сілы камандуючага войскамі СС і паліцыі ўсходніх тэрыторый і Паўночнай Расіі Екельна. І, нарэшце — аперацыя „Генрых”, якая пачалася 1 лістапада і скончылася 18 ці 20 лістапада 1943 г.; да ўдзелу ў ёй была прыцягнута баявая група, каб падрыхтаваць тылавы рубеж супраць прарыву Чырвонай Арміі[106].

Тыя часткі насельніцтва, якія падтрымлівалі партызанаў, таксама разглядаліся як праціўнік, і з імі вялася бязлітасная барацьба. Падазрэння ў дапамозе партызанам было дастаткова, каб забіць чалавека. Тым самым патэнцыяльным праціўнікам было ўсё насельніцтва. Вёскі, пра якія існавала меркаванне, што яны „спрыяюць бандам”, належала „грунтоўна правяраць, а да насельніцтва прымаць бязлітасныя меры”, жыхароў, якія падазраваліся ў прыналежнасці да „бандаў” і „спрыянні бандам”, загадвалася адшукваць і „знішчаць гэтак сама, як яўрэяў і цыганоў”[107]. Вёскамі, што „спрыяюць бандам”, павінны былі лічыцца — напрыклад, паводле „характарыстыкі праціўніка” ў аперацыі „Нюрнберг” ад 19 лістапада 1942 г. — усе вёскі „ў непасрэднай блізкасці ад варожай тэрыторыі”[108].

Пад час правядзення аперацыі „Нюрнберг” мэтай баявой групы фон Готберга было знішчэнне дакладна не акрэсленай варожай групы, а ворагам экспліцытна абвяшчаліся «кожны бандыт, яўрэй, так званыя цыганы і западозраныя ў прыналежнасці да бандаў»[109].

Як ужо адзначалася, уступам да аперацыі „Люты” стаў расстрэл яўрэяў у Слуцкім гета[110]. Пры ліквідацыі гета не менш за 1 800 чалавек было выслана і расстраляна[111], а за час усёй аперацыі баявая група фон Готберга знішчыла 3 300 яўрэяў[112]. Аналагічным было заданне і па аперацыі „Гамбург”, менавіта: знішчаць ворага, г. зн. партызанаў, яўрэяў, цыганоў, а таксама западозраных у прыналежнасці да бандаў[113]. Перад аперацыяй была разведана сітуацыя ў васьмі лагерах, у звестках пра некаторыя лагеры паведамлялася прыблізная колькасць людзей і ўказвалася „нацыянальнае”[114] паходжанне. Меркавалася, што ў чатырох лагерах ёсць яўрэі, прытым колькасць іх у лагеры 1 ацэньвалася як нязначная, у лагеры 7 — як значная, а ў лагерах 6 і 8 — як вельмі значная[115]. Такім чынам бачна, што побач з барацьбой з партызанамі істотнае значэнне надавалася і знішчэнню яўрэяў.

Калі пад час буйных акцый бралі палонных, то спачатку яны перадаваліся СД, дзе іх дапытвалі[116]. Пра тое, што з палоннымі павінна было здарыцца пасля, у загадах не гаварылася. Звычайна іх чакаў, напэўна, расстрэл. Так, у адной са справаздач камандуючага сухаземных войскаў на Ўсходзе ад 21 снежня 1941 г. адзначалася, што ў палон узята 606 партызан, „якіх часткова ўжо пачалі знішчаць”[117]. У штомесячнай справаздачы ваеннага каменданта Беларусі паведамлялася, што яго ведамства ў барацьбе з партызанамі за час да 10 лістапада 1941 г. захапіла 10 940 палонных, з якіх 10 431 былі расстраляныя[118]. У тэлеграме, дасланай падраздзяленню Дзірлевангера 20 ліпеня 1943 г., экспліцытна фармулявалася патрабаванне больш не расстрэльваць „западозраных у прыналежнасці да партызан”, а таксама палонных[119].

Узаемадзеянне з СД мела важнае значэнне найперш для ваеннай часткі аперацыі, што праводзілася баявой групай, і ажыццяўлялася яно надзвычай „гладка”, бо мэты і сродкі і тых, і гэтых былі аднолькавыя. Абавязковай для ўсіх аперацый баявой групы фон Готберга была разведка сілы праціўніка, саставу, узброенасці, дыслакацыі і г. д. Праводзілася разведка работнікамі СД, таму што яна ўвогуле была адным з галоўных кірункаў дзейнасці Службы бяспекі. Узаемадзеянне ажыццяўлялася пад камандаваннем Эрыха фон Бах-Зялеўскі, які 18 лістапада 1942 г. даручыў начальніку паліцыі бяспекі і СД усходніх тэрыторый аддаць адпаведны загад[120].

Каманды СД, якія вылучаліся на кожную аперацыю, павінны былі дапытваць палонных, абшукваць вёскі, вырашаць, якую меру насілля прымяніць да той ці іншай вёскі — апошняе рашэнне прымалася як перад аперацыяй, так і пры яе правядзенні[121]. На падставе досведу, што „масавыя расстрэлы, спальванне вёсак без ліквідацыі ўсіх жыхароў ці іх належнай эвакуацыі мае для нас (немцаў. — Аўтар) выключна негатыўныя наступствы”[122], загадам шэфа паліцыі бяспекі і СД ад 18 лістапада 1942 г. камандзірам каманд СД давалася выключнае права прымаць рашэнне пра тое, калі і ў якіх памерах прымяняць масавыя меры пакарання і ўжываць сілу ў дачыненні да населеных пунктаў. Пры гэтым яны павінны былі вырашаць не толькі пытанні пакарання „варожых” частак насельніцтва, але і пытанні заахвочвання жыхароў, гатовых да супрацоўні цтва. Для прыняцця канчатковага рашэння галоўнае значэнне мела тое, як паводзіла сябе насельніцтва пад час нападзення: было вядома, што вёскі знаходзяцца пад моцным уціскам партызан і праз гэта жыхары вымушана выступаюць супраць немцаў. Таму, згодна з загадам, камандзіры павінны былі ўсведамляць сваю адказнасць і спрыяць палітычна-прапагандыс цкай эфектыўнасці. Акрамя таго, каманды павінны былі падаваць „праўдзівыя” (sic!) звесткі[123]. Увогуле ад іх чакалася „актыўнасць”[124], г. зн. поўны ўдзел, а таксама „самая аб’ектыўная справаздачнасць”[125], кіравацца яны павінны былі дэвізам, што цяжкасці для таго толькі і існуюць, каб іх пераадольваць. Толькі так, маўляў, можна дасягнуць мэты — зрабіць Беларусь уціхаміранай, вольнай ад партызанаў[126]. У сапраўднасці ж каманды СД і баявыя групы дзейнічалі зусім не так стрымана, як рэкамендавалася.

Вермахт не толькі быў дакладна інфармаваны пра характар баявых дзеянняў падраздзяленняў фон Готберга, але і ўдзельнічаў у яго аперацыях — часта падраздзяленні вермахта падначальваліся для правядзення аперацый баявой групе. Так, напрыклад, у аперацыі „Котбус” прымалі ўдзел падраздзяленні вермахта агульнай сілай амаль чатыры батальёны, а таксама падраздзяленні „Люфтвафэ”[127]. Самая істотная праблема супрацоўніцтва вермахта з фон Готбергам была ў тым, што апошні нават у крызісных сітуацыях не мог распараджацца атрадамі вермахта, ён заўсёды быў вымушаны чакаць рашэння адпаведнай каманднай інстанцыі вермахта, перш чым выкарыстоўваць іх.

Прыняцце рашэння адносна жорсткага вынішчэння цэлых населеных пунктаў разам з жыхарамі знаходзілася не толькі ў руках СС — атрады СС хоць і здзяйснялі знішчэнне, аднак рабілі гэта і па распараджэнні іншых, неваенных інстанцый. У загадзе 1-й пяхотнай (матарызаванай) брыгады СС да нападзення ў аперацыі „Нюрнберг” на сельскагаспадарчых кіраўнікоў акрамя рэквізіцыі сельскагаспадарчай прадукцыі ўскладалася яшчэ адна задача: рэкамендаваць камандзірам атрадаў, якія вёскі павінны „інспектавацца”, г. зн. абшуквацца, а якія — знішчацца[128]. Такім чынам, адказнасць за знішчэнне насельніцтва пашыраецца прынамсі на часткі цывільнай адміністрацыі.

Патрабаванне было такім: не даць беларускім партызанам разгарнуць сваю дзейнасць на поўную сілу[129], і нават — гэтаму надавалася ўсё большае і большае значэнне, — адваяваць тыя мясцовасці, якія знаходзіліся пад кантролем партызанаў. Нямецкія сілы былі занадта слабыя, каб забяспечыць камісарыят гарнізонамі ды яшчэ нападаць на партызанаў[130]. Таму тактычнай канцэпцыяй баявой групы фон Готберга па барацьбе з партызанамі было правядзенне так званых буйных аперацый. Сілы баявой групы часта выкарыстоўваліся пад час буйных аперацый на занадта вялікай тэрыторыі, у выніку чаго аперацыі праводзіліся няправільна або падраздзяленні замест барацьбы з партызанамі цэлымі днямі займаліся рэквізіцыяй сельскагаспадарчай прадукцыі[131]. У выніку кадравых або арганізацыйных недахопаў вялікая частка рэквізаванай прадукцыі пры перавозцы страчвалася[132]. Аднак менавіта невыказная жорсткасць дзейнасці баявой групы спрыяла папаўненню партызанскіх атрадаў мясцовымі жыхарамі. Некалькі прыкладаў. Жорсткасць, з якой пачыналася аперацыя „Люты”, г. зн. знішчэнне яўрэяў у Слуцку, адзначалася на працягу ўсёй аперацыі. Пры яе правядзенні былі ўчынены наступныя злачынствы:[133]

— 15 лютага 1943 г. немцы загналі 675 жыхароў вёскі Мілевічы ў вясковую царкву і ў дзве хаты і спалілі іх жывымі;

— у лютым 1943 г. у чатырох іншых вёсках немцамі было спалена жывымі 213 жыхароў;

— у лютым 1943 г. былі спалены жывымі 348 жыхароў вёскі Яскавічы;

— паводле паказанняў аднаго са сведкаў эсэсаўцы расстралялі ўсіх жыхароў адной вёскі (94 чалавекі), якія ўцяклі ў лес, але былі захоплены там эсэсаўцамі;

— у іншай вёсцы былі расстраляны польскія сем’і агульным лікам 84 чалавекі. Вёскі Яскавічы і Мілевічы ўжо ў „характарыстыцы праціўніка” пазначаліся як апорныя пункты партызанаў, таму што там, у прыватнасці, знаходзіліся партызанскія цэнтры нарыхтовак харчавання, а ў Яскавічах, па звестках, знаходзілася 70 чалавек з адной партызанскай брыгады[134]. Нават калі нямецкія атрады здолелі захапіць гэтых 70 партызанаў, то з 348 знішчаных у вёсцы чалавек 278 былі цывільнымі жыхарамі, што не мелі ніякага дачынення да барацьбы.

Другой задачай войскаў была рэквізіцыя сельскагаспа дарчай прадукцыі. Яна фармулявалася ва ўсіх баявых загадах групы як мэта выступлення. Для правядзення рабаўніцтва прызначаліся сельскагаспадарчыя кіраўнікі, якія называліся зондэрфюрэрамі па сельскай гаспадарцы. Звычайна такі зондэрфюрэр прыкамандзіроўваўся да кожнага батальёна. Ён і павінен быў выконваць пастаўленую задачу[135], а таксама дакладна называць тых асобаў і тыя вёскі, якія належала пільна праверыць і/або знішчыць, бо абласныя аграномы, што кіравалі акцыямі па рэквізіцыі, ведалі свае вобласці, ім было, напрыклад, вядома, якая вёска мела запазычанасць па пастаўках. Узаемадзеянне войскаў і цывільнай адміністрацыі было дрэнна арганізавана, да таго ж забеспячэнне камандаў было недастатковым.

Пры правядзенні гэтых акцый адзначаліся не толькі іх дрэнная арганізацыя з боку адпаведнай цывільнай адміністрацыі і хібы ўзаемадзеяння, але і тое, што многія ўдзельнікі выкарыстоўвалі магчымасць рабаўніцтва, часта для ўласнага ўзбагачэння. Тое, што здабывалася пад час усіх аперацый, ішло спачатку на задавальненне патрэбаў войска, а што заставала ся, аддавалася ў распараджэнне камісара акругі[136]. Такім чынам, нямецкія войскі і мясцовыя дапаможныя атрады атрымлівалі асабістую матывацыю для бессаромнага рабавання маёмасці сялян — рэквізіцыя давала магчымасць задаволіць уласную патрэбу ў прадуктах харчавання. Акрамя таго, неабмежаваны доступ да захопленага харчавання спрыяў яго разбазарванню, на што ўказваецца ў многіх данясеннях, бо войскам дазвалялася забіраць усё, што хацелася, г. зн., у літаральным сэнсе самыя смачныя кавалкі з нарабаванага. Адзначалі ся, праўда, не толькі частыя выпадкі разбазарвання — пасля задавальнення ўласных патрэбаў зацікаўленасць у канфіскацыі сельскагаспадарчай прадукцыі часцей за ўсё ішла на спад, і супрацоўніцтва з мясцовымі зондэрфюрэрамі па сельскай гаспадарцы або зусім не ажыццяўлялася, або ішло вельмі вяла і не скаардынавана. Задачы цывільнай адміністрацыі, для якой супрацоўніцтва з войскамі мела вырашальнае значэнне, асабліва не клапацілі ні камандзіраў падраздзяленняў, ні салдат, таму вялікія часткі нарабаванага прападалі і ў выніку незацікаўленасці камандзіраў падраздзяленняў.

І толькі пасля таго як з верасня 1943 г. баявая група змяніла сваю тактыку, узаемадзеянне войскаў і нарыхтовач ных камандаў значна палепшылася, таму што з прымяненнем тактыкі „выпаленай зямлі” важнасць рэквізіцый вельмі ўзрастала. З гэтага часу ахоўныя і канвойныя каманды даваліся ў дастатковых колькасцях. Спецыяльны загад баявой групы рэгуляваў пры правядзенні аперацыі „Генрых” арганізацыю канфіскацыі сельскагаспадарчай прадукцыі і захопу людзей для вывазу на прымусовую працу. Было створана па тры ахоўныя каманды для нагляду за рабочай сілай і палоннымі, канвойныя і каравульныя каманды для забеспячэння транспартавання і нарыхтоўчыя каманды[137]. Толькі для гэтых ахоўных задач патрабавалася больш за 450 салдат, што пры невялікай агульнай колькасці ахоўных сілаў у Беларусі было немалой лічбай. У гэтым выявілася тое вялікае значэнне, якое надавалася захопу прадуктаў харчавання і рабочай сілы. Патрабаванне транспартнай прасторы[138] для сельскагаспадарчых камандаў, што выказвалі цывільная адміністрацыя і баявая група, было выканана: розным камандам далі не менш за 32 грузавыя машыны[139].

Радыкальная палітыка вынішчэння, якую ажыццяўляла баявая група, была згубнай не толькі ў палітычным аспекце, яна прыводзіла таксама да пагаршэння эканамічнай сітуацыі немцаў. Гаспадарчы аддзел генеральнага камісарыята засцерагаў ад працягу нястрымнага знішчэння, таму што ў выніку забойства і дэпартацыі насельніцтва ў партызанскіх мясцовасцях ужо не было рабочых рук для ўборкі ўраджаю ці для працы ў лясной гаспадарцы[140]. А ў выніку спальвання вёсак не было таксама жылля і свірнаў, фурманак і цягла для перавозак. Гарады, якія немцы ўтрымлівалі ў сваіх руках, не забяспечвалі ў дастатковай меры патрэбу ўсім, што было неабходна для забеспячэння краіны і кіравання ёю. Гаспадарчы аддзел канстатаваў: „На перспектыву немагчыма кіраваць краінай і яе гаспадаркай толькі са сталіцы ці з абласных гарадоў”[141]>. Выснова была больш чым зразумелай — ад паліцыі патрабавалі задумацца пра эканамічныя вынікі яе дзеянняў, бо інакш палітычна і эканамічна згубныя наступствы сталі б непазбежнымі[142].

Доўгая працягласць вайны рабіла пытанне рабочай сілы галоўнай праблемай нямецкай ваеннай эканомікі, бо мільёны рабочых былі рэкрутаваны ў вермахт, а яны ж вельмі спатрэбіліся б для вытворчасці настолькі неабходнай ваеннай прадукцыі. Да таго ж вытворчасць узбраення ў Нямеччыне павінна была ўвесь час павялічвацца, каб увогуле можна было працягваць вайну. Паколькі з ідэалагічных меркаванняў прыцягнен не жанчын для працы ў прамысловасці павінна было абмяжоўвацца, а вярбоўка рабочых-добраахвотнікаў з Еўропы не пакрывала патрэбы і блізка, то ў 1942 г. нямецкае кіраўніцтва пачало мільёнамі вывозіць людзей у Германію ў якасці прымусовай рабочай сілы для выкарыстання іх у ваеннай прамысловасці. З сакавіка 1942 г. адказным за рэкрутаванне рабочай сілы быў Фрыц Заўкель, галоўны ўпаўнаважаны па працоўных рэзервах. Да сярэдзіны сакавіка 1943 г. дэпартацыя на прымусовыя работы пад час буйных аперацый праводзіла ся ў абмежаваных памерах. Аднак са жніўня гэтага года захоп прымусовых рабочых стаў галоўнай задачай баявой групы фон Готберга.

Герынг ужо напрыканцы 1942 г. загадаў пры чыстках „пераганяць наяўнае пагалоўе свойскай жывёлы ў бяспечныя мясцовасці”, а таксама „прымусова захопліваць… усю мужчынскую і жаночую рабочую сілу, якую можна хоць як-небудзь выкарыстаць”[143]. І хоць з боку цывільнай і ваеннай адміністрацыі[144] яшчэ чуўся такі-сякі пратэст, тым не менш у цэлым ідэя Герынга знайшла падтрымку. Фон Бах-Зялеўскі адзначаў у сваіх „Дырэктывах адносна мераў барацьбы з бандамі”, што „кожная тона збожжа, кожная карова, кожны конь… маюць большую вартасць, чым расстраляны бандыт”[145].

Паступова пашыралася перакананне, што маруднае і цяжкае рэкрутаванне рабочай сілы з дапамогай бізуна і яшчэ больш перніка, з аднаго боку, і расстрэлы тысяч людзей за прыналежнасць да партызанаў ці нават толькі па падазрэнні ў прыналежнасці да іх, з другога, — гэта супярэчнасць. Таму напрошвалася думка пра аб’яднанне барацьбы з партызанамі і набору на прымусовыя працы. Генеральны кватэрмай стар войска і Гаспадарчы штаб усходніх тэрыторый прапанавалі размяшчаць разам захопленых партызан і тых, хто падазраецца ў прыналежнасці да іх, дзеля „працоўнага выхавання ва ўласнай акрузе”[146]. З гэтым спачатку не пагаджаўся фон Заўкель, таму што, на яго погляд, аднолькавы падыход да добраахвотнікаў і да тых, хто быў захоплены ў палон у баях з партызанамі, ствараў дадатковыя цяжкасці для і без таго нялёгкай вярбоўкі рабочай сілы[147]. Але Гімлер ужо пад канец 1942 г. аддаў загад больш не расстрэльваць партызанскіх памагатых і западозраных у прыналежнасці да партызанаў, а пераводзіць іх у канцэнтрацыйныя лагеры генеральнага губернатарства[148].

Аднак Заўкель ужо хутка ўбачыў шанц, што давала яму для рэкрутавання рабочай сілы барацьба з партызанамі. Пасля гутарак з Розенбергам і Гімлерам ён дамогся таго, каб войскі СС паставілі барацьбу з партызанамі на службу генеральнаму ўпаўнаважанаму па працоўных рэзервах[149]. Вермахт дзейнічаў адпаведна. Аднак не толькі ўяўныя партызаны, але і ўсё насельніц тва ў гэтых мясцовасцях трапляла такім чынам у поле зроку пры наборы рабочай сілы. Ужо ў лютым 1943 г. Гімлер падаў фон Баху ініцыятыву „перадаваць тых мужчын, што не падазраюцца ў прыналежнасці да партызанаў, гаўляйтэру [Заўкелю], для чаго лепш за ўсё будзе правесці ачыстку цэлых тэрыторый у Беларутэніі”[150]. Пазней, летам 1943 г., ён па ўказанні Гітлера, загадаў ачысціць „заражаныя бандамі” мясцовасці Паўночнай Украіны і Расіі[151].

Прымусовым наборам рабочай сілы пад час карных аперацый кіраваў і займаўся да лета 1943 г. аддзел працоўных рэзерваў генеральнага камісарыята па дамоўленасці з СД[152]. Да правядзення аперацыі „Котбус” колькасць захопленых баявой групай была параўнальна невялікая: 1 308 у аперацыі „Свята ўраджаю-I”[153], 272 у аперацыі „Свята ўраджаю-II”[154], адносна аперацыі „Нюрнберг” пра захопленых не паведамля лася[155]; не было звестак і па аперацыі „Люты”[156]. А пры правядзенні аперацыі „Котбус” на прымусовыя работы было вывезена 4 997 мужчын і 1 056 жанчын[157].

Складаецца ўражанне, што да лета 1943 г. прымусовы вываз рабочых падраздзяленнямі баявой групы ажыццяўляў ся „на заказ”. Так, напрыклад, падраздзяленнем Дзірлевангера ў ліпені 1943 г. было прымусова вывезена на працу на заводах „Берлін-Веркэ” 1 200 чалавек[158]. А летам 1943 г. нямецкі бок змяніў кірунак барацьбы з партызанамі, у выніку чаго сістэматычная дэпартацыя на прымусовыя працы стала адной з яе галоўных задач. Новая мэтаўстаноўка адбілася на колькасці захопленых у палон ужо пры аперацыі „Котбус”, а пры правядзенні аперацыі „Герман” яна мела для баявой групы ўжо абавязковы характар. Гэта адбывалася паводле загаду Гітлера. Імпульсам паслужыў той факт, што яшчэ ў траўні 1943 г. Заўкель патрабаваў, каб толькі з Беларусі на працягу чатырох месяцаў было вывезена 100 000 чалавек, у тым ліку цэлыя сем’і[159].

Метады прымусовага набору станавіліся ўсё больш бязлітаснымі, а ў лік тых, хто падлягаў вывазу, увайшлі нават дзеці. Пры правядзенні аперацыі „Герман” баявая група фон Готберга загадала асобным распараджэннем ад 1 жніўня 1943 г. выселіць цэлую мясцовасць, і тая была дашчэнту разрабавана і пакінута бязлюднай[160]. Загад прадугледжваў рэгістрацыю працаздольнага насельніцтва і прымусовы вываз яго ў Нямеччыну. У выніку баявая група магла паведаміць у данясенні: 4 600 забітых у баі ворагаў, у тым ліку 6 камандзіраў падраздзяленняў і 2 камісары; 654 палонных, у іх ліку адзін з кіраўнікоў польскага руху супраціўлення[161]. Звычайная для такіх данясенняў катэгорыя „Забітыя / Спецапрацаваныя / Памагатыя бандытаў” тут адсутнічае. Гэта тлумачыцца вялікай колькасцю захопленай рабочай сілы: на прымусовыя работы было вывезена 9 065 мужчын, 7 701 жанчына і 4 178 дзяцей[162]. У данясенні пра вынікі аперацыі дзеці ўпершыню пазначаюцца як асобная катэгорыя прымусовых рабочых.

1 верасня 1943 г. Эрых фон Зялеўскі выдаў загад, у якім набыццё рабочай сілы называлася, адпаведна аднаму з загадаў фюрэра, вырашальным для ходу вайны, і таму фармулява лася патрабаванне ад пачатку імкнуцца да захопу як мага большай колькасці палонных[163]. Да ўсіх „бандыцкіх памагатых” патрабавалася ставіцца як да ваеннапалонных, а тэрыторыі, на якіх дзейнічалі партызаны, павінны былі называцца „раёнам ваенных дзеянняў”, і з іх загадвалася вывозіць усё насельніцтва[164]. Працаздольныя мужчыны ва ўзросце ад 16 да 55 гадоў павінны былі высылацца ў Рэйх у якасці ваеннапалонных, непрацаздольныя мужчыны ва ўзросце да 26 і больш за 55 гадоў, а таксама працаздольныя жанчыны — змяшчацца ў лагеры генеральнага ўпаўнаважанага па працоўных рэзервах, а потым таксама дэпартавацца ў Рэйх. Астатняе насельніцтва загадвалася перасяляць, забяспечваючы яго „карыснай працай”[165].

Адказны за захоп рабочай сілы быў Заўкель, генеральны ўпаўнаважаны па працоўных рэзервах, з ведамства якога афіцэры-сувязнікі прыкамандзіроўваліся да камандуючага войскамі СС і паліцыі; па баявой групе фон Готберга гэтыя функцыі выконваў урадавы саветнік Тушэн[166]. Гэтыя афіцэры мелі штабы сувязі, яны накіроўваліся ў асобныя падраздзяленні, каб на месцы захопліваць рабочую сілу і з дапамогай камандуючага СС і паліцыі ствараць зборныя лагеры для прымусовых рабочых[167].

Бездапаможнасць немцаў перад партызанскім рухам і першыя абрысы будучага адступлення прывялі да змянення стратэгіі: баявая група перайшла да канцэпцыі „выпаленай зямлі”. Яна спусташала цэлыя мясцовасці, што знаходзіліся пад кантролем партызанаў, вынішчала насельніцтва і рухалася далей. Змянілася мэтаўстаноўка баявой групы ў барацьбе з партызанамі і яе тактыка. Захоп рабочай сілы ўсё больш набываў статус галоўнай задачы барацьбы з партызанамі, і поспех аперацыі вызначаўся ўжо не колькасцю забітых, а лічбамі захопленай рабочай сілы. Гэта знайшло свой адбітак і на колькасці расстраляных[168].

Пад час аперацыі „Герман” баявая група загадала 1 жніўня 1943 г. ачысціць мясцовасць, што лічылася „заражанай бандамі”[169]. Усё насельніцтва, а таксама ўвесь рухомы жывы і нежывы інвентар падлягалі вывазу, пры гэтым аддзел працоўных рэзерваў павінен быў забраць усіх працаздольных і пераправіць іх далей, усё, што яшчэ заставалася, належала да кампетэнцыі акруговых камісараў[170]. Што немагчыма было вывезці, павінна было знішчацца, пры магчымасці нават лясы! Пасля эвакуацыі дзейнічала правіла: „У выселеных мясцовасцях людзей у будучым разглядаць як дзічыну, на якую паляванне дазваляецца”[171]. Гэтае правіла мела праграмны характар, у ім было сфармулявана тое, што ў прынцыпе дазваляла ся ўжо з самага пачатку вайны супраць Савецкага Саюза. Цяпер, пры радыкалізацыі вядзення вайны Нямеччынай адпаведна праграме „выпаленай зямлі”, затушоўваць гэта ўжо не было патрэбы.

IV

У ліпені 1943 г. Гаспадарчы штаб быў вымушаны прызнаць далейшае пагаршэнне сітуацыі на акупаваных тэрыторыях з прычыны палітыкі голаду і прымусовай дэпартацыі рабочай сілы ў Нямеччыну. Адсюль ён рабіў выснову: „Паколькі гэтыя прычыны, прынамсі большай часткай, абумоўлены вайною, і разлічваць на далейшае істотнае ўзмацненне сілаў па барацьбе з партызанамі няма падставаў, а, з другога боку, на выбраным намі шляху абыходжання з усходнім насельніцтвам мы можам абапірацца толькі на ўласныя сілавыя сродкі, то неабходна дакладна ўсвядоміць, што ўціхамірвання ўсходняй прасторы ад нашых далейшых мераў чакаць не даводзіцца”[172].

Гэты лаканічны і трапны аналіз быў не больш і не менш як прызнаннем уласнага краху ў партызанскай барацьбе. Дзеянні немцаў, што ўключалі ў сябе прэвентыўны тэрор, прымусовыя меры і буйныя аперацыі, прыклады якіх дае група фон Готберга, перасталі прыносіць поспех. Больш за тое, гэтыя меры, асабліва ў сувязі з агульнай акупацыйнай палітыкай і з першымі прыкметамі ваеннай паразы ў змаганні з Чырвонай Арміяй, спрыялі партызанскай барацьбе.

Таму і разгарнуўся моцны партызанскі рух, які захопнікі ўжо не маглі кантраляваць. Партызаны, дзякуючы аператыўнаму ўзаемадзеянню з Чырвонай Арміяй, уяўлялі сабою — асабліва ў Беларусі — сур’ёзную пагрозу вермахту, што надзвычай выразна выявілася летам 1944 г. у разгроме групы армій „Цэнтр”. У канцы ліпеня група была ўшчэнт разбіта, гэта стала самай вялікай паразай нямецкіх фармаванняў за другую сусветную вайну: фактычна група перастала існаваць. Наступленню ноччу з 19 на 20 чэрвеня папярэднічала самая буйная дыверсія другой сусветнай вайны: савецкія партызаны здзейснілі не менш за 10 500 выбухаў[173]на чыгунцы, мастах і лініях сувязі ў раёне паміж Дняпром і мясцовасцю на захад ад Мінска. У выніку камунікацыі групы арміі „Цэнтр” былі выведзены са строю на некалькі дзён. Гэтае катастрафі чнае паражэнне было адначасова і кульмінацыяй, і апошняй кропкай у партызанскай барацьбе, таму што ім скончылася нямецкае панаванне на савецкай тэрыторыі, за выключэннем некалькіх прыбалтыйскіх мясцовасцяў.

Гэты крах немцаў быў абумоўлены недахопамі планавання: адсутнасцю каардынацыі ўзаемадзеяння ваеннай і цывільнай адміністрацыі, хранічным недахопам войскаў, неакрэсленасцю і недастатковай высветленасцю адказнасці. Але перамога не была заваявана найперш па віне акупацыйнай палітыкі.

Інстанцыі, адказныя за акупацыйную палітыку, сваімі мерамі па ўціхамірванню тылавых тэрыторый ужо раней паставілі сябе ў цяжкае становішча. Стратэгія бязлітаснай жорсткасці і прэвентыўнага тэрору ў дачыненні да цывільнага насельніцтва не магла перашкодзіць ні ўзнікненню, ні пашырэнню партызанскага руху. Наадварот, значныя часткі вясковага насельніцтва практычна аддаваліся ў рукі партызанаў. Не магло не стацца фатальным спалучэнне тэрору як стратэгічнага сродку з жорсткай расава-ідэалагічнай і эканамічна -палітычнай мэтаўстаноўкай акупацыйнай палітыкі, у выніку якой вельмі хутка былі змецены ўсе бар’еры на шляху пераходу да масавых забойстваў.

Дадатак:

Вынікі асобных аперацый баявой групы фон Готберга.

Па магчымасці захоўвалася тэрміналогія данясенняў баявой групы.

„Нюрнберг”, 19.11.—26.11.42 „Страты ворага: забіта — 798, узята ў палон — 340, забіта бандыцкіх памагатых — 1 533, (?- так у арыгінале. — Рэд.) бандыцкіх памагатых — 353″[174]
„Гамбург”, 08.12—22.12.42 „Страты ворага: забіта — 6 172, у тым ліку 1 674 бандыты, што загінулі ў баях, 1 510 прыхільнікаў бандытаў, 2 998 яўрэяў. Уласныя страты: забіта — 7, паранена — 17 <…> Захоплена: 4 танкі, 4 гарматы, 1 супрацьтанкавая гармата <…> Канфіскацыя сельгаспрадуктаў яшчэ не скончана” Разбурана: 10 зімовых лагераў[175]
„Cвята ўрaджаю-I”, 18.01—05.02.43 „Забіта 885 узброеных з варожага боку <…> 1 165 чалавек з прычыны спрыяння бандам былі спецапрацаваны, 34 узяты ў палон. Вывезена на прымусовыя работы — 1 308. Уласныя страты: забіта — 6, паранена — 17. Захоплена: (у тым ліку) лёгкіх кулямётаў — 15, вінтовак — 295, аўтаматаў — 5, пісталетаў — 9, санак — 274, ільнонасення — 10 цэнтнераў, канапель — 10 цэнтнераў, коней — 395, буйной рагатай жывёлы — 2 803 галавы, свіней — 572, авечак — 1 562 і збожжа — 459 тон” Разбурана: 1 лагер, 18 зямлянак[176]
„Свята ўраджаю-II”, 30.01.— 09.02.43 „Забіта 2 325 ворагаў”, „захоплена 272 чалавекі рабочай сілы”. „Уласныя страты: забіта 5 чалавек, паранена 8. Акрамя таго, з ліку мясцовых шуцманаў забіта 20 і паранена 38″. Захоплена: (у тым ліку) цяжкіх гранатамё таў — 2, супрацьтанкавых гармат — 4, цяжкіх кулямётаў — 18, лёгкіх кулямётаў — 8, вінтовак — 172, аўтаматаў — 3, пісталетаў — 20, друкарня — 1, санак — 142, коней — 209. Разбурана: 12 лагераў[177]
„Люты”, 08.02.— 26.02.43 „Варожыя страты: забіта — 2 219, спецапрацавана — 7 378, узята ў палон — 65, яўрэяў (так у арыгінале — Рэд.) — 3 000. Уласныя страты: забіта — 2 немцы, 27 — інш.; паранена — 12 немцаў, 26 інш.” Захоплена: (у тым ліку) гармата — 1, цяжкіх кулямётаў — 2, лёгкіх кулямётаў — 6, вінтовак — 172, аўтаматаў — 5, пісталетаў —14, коней — 559, буйной рагатай жывёлы — 9 578 галоў, свіней — 844, авечак — 5 700, збожжа — 222,8 тоны, лёну і канапель — 13,8 тоны, вазоў —185, санак — 205, царкоўных званоў (!) — 3. Разбурана: 1 900 хат, 1 збройная майстэрня, 56 лагераў, 1 064 зямлянкі[178]
„Котбус”, 20.05 — 21.06.43 „Варожыя страты: у баях загінула — 6 087, пакарана смерцю — 3 709, узята ў палон — 599. Захоплена рабочай сілы — мужчын 4 997, жанчын 1 056.” Уласныя страты: забіта — 88 немцаў і 40 інш., паранена — 385 немцаў, 152 інш. Захоплена: (у тым ліку) гармат — 20, супрацьтанкавых гармат — 9, гранатамётаў — 18, вінтоўкі — 903, аўтаматаў — 45, пісталетаў — 13, цягачоў — 50, вазоў — 198, санак — 430, друкарня — 1, планшэтаў для карт — 2, друкавальных машынак — 2, плугоў — 9, буйной рагатай жывёлы — 3 262 галавы, авечак — 2 182, коней — 904, свіней — 153, шкур — 1 618, збожжа — 684 тоны, бульбы — 24 тоны, ільнонасення — 78 цэнтнераў, воўны — 3 цэнтнеры, лёну — 2 мяшкі, нітак з лёну — 2 мяшкі. Разбурана: 194 лагеры, часткова з драўлянымі жылымі пабудовамі, пякарні, мясабойня (sic!), фарбавальная майстэрня, 492 зямлянкі[179]
„Герман”, 13.07 — 31.07.43 „Варожыя страты: у баях загінула — 4 280, узята ў палон — 654, захоплена рабочай сілы — мужчын 9 065, жанчын 7 701, дзяцей 4 178. Уласныя страты: забіта — 46 немцаў, 6 інш., паранена 112 немцаў, 43 інш. Захоплена: (у тым ліку) гармат — 48 (з іх 5 пакінуты для ўласных мэтаў, астатнія ўзарвалі), супрацьтанкавых гармат — 13 (для ўласных мэтаў пакінута 7), гранатамётаў — 3 цяжкіх і 14 лёгкіх (з іх для ўласных мэтаў пакінута 11), цяжкіх кулямётаў — 34 (з іх для ўласных мэтаў пакінута 6), лёгкіх кулямётаў — 61 (з іх для ўласных мэтаў пакінута 35), аўтаматаў — 24 (для ўласных мэтаў пакінута 24), хуткастрэльных вінтовак — 18, вінтовак — 849, пісталетаў — 66, малатарня — 1, сельскагаспадарчых машын — больш за 100, непрыдатных для выкарыстання цягачоў — 2, друкавальных машынак (часткова пашкоджаных), <…> металалому — 1 куча (sic!), коней — 3 145, буйной рагатай жывёлы — 6 776 галавы, цялят — 4 999, авечак — 9 571, свіней — 1 517, парасят — 50, коз — 14, дробнай свойскай жывёлы — 318, гусей — 230, курэй — 135, збожжа — 11 тон, мукі — 75 цэнтнераў, канапель — 7 цэнтнераў, воўны — 10 кг, шкур — 176 і вялікая колькасць незважанага збожжа. Разбурана: 159 лагераў, 156 зямлянак[180]
„Генрых”, 01.11 — 18.11.43 Варожыя страты: забіта — 5 416, пакарана смерцю — 46, узята ў палон — 136. Уласныя страты: забіта — 340 немцаў, 49 інш., паранена — 1 463 немцы, 72 інш.” Захоплена: (у тым ліку) гармат — 12, супрацьтанкавых гармат — 17, гранатамётаў — 11, цяжкіх кулямётаў — 12, лёгкіх кулямётаў — 45, аўтаматаў — 83, вінтовак — 336, вазоў — 11,, палявых кухань —2, супрацьгазаў — 6. Разбурана: 29 лагераў, 12 зямлянак, 4 баявыя кропкі[181]

З нямецкай пераклала Галіна Скакун


[1] Gefechtsbericht „Hermann”. 20.08.43. ZSL UdSSR 245 Ab.
[2] OKW, KTB I. 03.03.41. С. 341.
[3] Нататка Першага афіцэра Генеральнага штаба 18-й арміі ад 27.03.41 г.; цытуецца па: Förster, J., Zum Russlandbild der Militärs 1941—1945, y: Das Russlandbild im Dritten Reich, hrsg. v. H.-E. Volkmann. Köln u. a. 1994. С. 146.
[4] Anlage 2 zu Kdo. d. Pz. Gr. 4, Ia Nr. 20/41 g. Kdos. Chefsache, 02.05.41, апубл. у: Uberschäer, G. R., Wette, W., Der deutsche Überfall auf die Sowjetunion. „Unternehmen Barbarossa„ 1941. Frankfurt am Main, 1991. С. 305.
[5] Прыведзеная на пачатку фармулёўка ў іх лік большай часткай не ўключаецца, аднак паколькі яна як загад рэгламентавала супрацоўніцтва і была для вермахта абавязковай, то і яе можна разглядаць як адзін са злачынных загадаў. Streit, C., Keine Kameraden, Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941—1945. Neuauflage Köln, 1997. С. 28—61.
[6] Апубл. у: Überschäer, Wette, Дакумент 4.
[7] Тамсама, Дакумент 6.
[8] Тамсама, Дакумент 7.
[9] Тамсама, Дакумент 8.
[10] Параўн. Krausnick, Helmut, Hitlers Einsatzgruppen. Die Truppen des Weltanschauungskrieges 1938—1942. Frankfurt am Main, 1993. С. 39—44, 78.
[11] Halder, KTB II. С. 336 і наступн.
[12] Генерал-лейтэнант Мюлер, генерал для асаблівых даручэнняў, гаварыў 10.06.41 г. у Ольштыне, звяртаючыся да штабных афіцэраў вайсковых груповак і армій, што ўдзельнічалі ў гэтай кампаніі: „Вяртацца да старых ваенных звычаяў… Адзін з двух ворагаў павінен здацца; носьбітаў варожай пазіцыі трэба не проста пазбаўляць магчымасці дзейнічаць, а забіваць”, і далей: „Прававая свядомасць павінна пры неабходнасці саступіць ваеннай неабходнасці”. Niederschrift des Ic/AO der Heeresgruppe Nord vom 10.06.41 und des Ic der Panzergruppe 3, цытуецца па: Förster, J., Das Unternehmen „Barbarossa” als Eroberungs- und Vernichtungskrieg, y: Boog, H. et al., Der Angriff auf die Sowjetunion. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg Bd. 4, Stuttgart, 1983. С. 433.
[13] Указ аб прымяненні ваеннай падсуднасці ад 13.05.41, у: Überschäer, Wette, Überfall, дак. 6.
[14] Тамсама.
[15] Müller, R.-D., Von der Wirtschaftsallianz zum kolonialen Ausbeutungskrieg, y: Boog, H. et al., Der Angriff auf die Sowjetunion. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg Bd. 4, Stuttgart, 1983. С. 113—114, 150.
[16] Тамсама і с. 145.
[17] Так, у прыватнасці, адзначае Гітлер 09.02.41; параўн. Hassel, U. von, Vom anderen Deutschland. Aus den nachgelassenen Tagebüchern 1938—1944. Zürich, 1946. С. 183.
[18] Müller, Ausbeutungskrieg. С. 145.
[19] Тамсама. С. 148.
[20] Тамсама. С. 148. „Насельніцтву гэтых рэгіёнаў, асабліва гарадскому, давядзецца зазнаць страшэнны голад”. IMT Bd. XXXVI, EC-128.
[21] IMT Bd. XXVIII, 1743-PS; Müller, Ausbeutungskrieg. С. 148.
[22] Müller, R.-D. Das Scheitern der wirtschaftlichen „Blitzkriegsstrategie”, ?: Boog, H. Et al., Der Angriff auf die Sowjetunion. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg Bd. 4, Stuttgart, 1983. С. 961.
[23] IMT Bd. XXXI, 2718-PS. У іншай крыніцы гаворыцца: „Многія дзесяткі мільёнаў стануць у гэтых рэгіёнах залішнімі, і яны або памруць, або будуць вывезены ў Сібір. Спробы выратаваць тамтэйшае насельніцтва ад галоднай смерці выкарыстаннем лішкаў з чарназёмнай зоны пашкодзілі б забеспячэнню Еўропы. Яны б падарвалі блакадастойкасць Нямеччыны.” IMT Bd. XXXVI, EC-126.
[24] BVN Bd. XXXI, 2718-PS.
[25] Параўн. Krausnick, Wilhelm, Einsatzgruppen. С. 400; Streit, Keine Kameraden, найперш с. 130—190.
[26] 9-я армія мела на пачатку вайны для выканання патрульнай службы на тэрыторыі працягласцю 10 000 км толькі 300 чалавек! Параўн. Hesse, E., Der sowjetrussische Partisanenkrieg 1941—1944 im Spiegel deutscher Kampfanweisungen und Befehle. Frankfurt am Main, Gottingen u. a. 1969. С. 78 і наступн.
[27] Schulte, Army. С. 79—82.
[28] Параўн. Umbreit, H., Das unbewaltigte Problem. Der Partisanenkrieg im Rücken der Osrfront. У: Fцrster, J., Stalingrad. Ereignis — Wirkung — Symbol. 2. Aufl. München, 1993. С. 130 і наступн.
[29] Chef des Oberkommandos der Wehrmacht, Nr. 441254/41 g K Chefs, Ergänzung zur Weisung Nr. 33, 23.07.41, gez. Keitel, IMT, 052-C, Bd. 34. С. 258 і наступн., тут с. 259.
[30] Параўн. Wegner, B., Der Krieg gegen die Sowjetunion 1942/43. У: Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg. Band 4: Boog, H. et al., Der Angriff auf die Sowjetunion. Stuttgart, 1983. С. 911.
[31] Апубл. у : Überschäеr, Wette, Überfall, Dokument 14.
[32] IMT Bd. XXXVII, 221-L; войскі СС і так ужо даўно ажыццяўлялі гэтую стратэгію — напрыклад, калі тапілі жанчын і дзяцей у балотах дзеля зберажэння боезапасаў. SS-Kavalerie-Regiment 2, Bericht über den Verlauf der Pripjet-Aktion vom 27.7-11.8.41, у: «Unsere Ehre heißt Treue». С. 220.
[33] Тамсама.
[34] IMT Bd. XXV, 389-PS; IMT Bd. XXXVII, 180-PS. Савецкая ваенная дактрына не пазней як з 1936 г. ужо не прадугледжвала партызанскай барацьбы ў якасці часткі ваенных дзеянняў, таму што згодна з ёю гэтыя дзеянні павінны былі пераносіцца на варожую тэрыторыю. Параўн. Schulz, G., Die Irregularen: Guerilla, Partisanen und die Wandlung des Krieges seit dem 18. Jahrhundert. Eine Einführung. У: Schulz, G. (Hrsg.), Partisanen- und Volkskrieg. Zur Revolutionierung des Krieges im 20. Jahrhundert. Göttingen, 1985. С. 20.
[35] Іншыя звесткі — гл. Richter, T. C., „Herrenmensch” und „Bandit”. Deutsche Kriegsführung und Besatzungspolitik als Kontext des sowjetischen Partisanenkrieges (1941—44). Zeitgeschichte — Zeitverständnis 3, Münster, 1998. С. 6, заўвага 28.
[36] Параўн. Müller, Scheitern. С. 963.
[37] Halder, KTB III. С. 257.
[38] Параўн. Wilenchik, W., Die Partisanenbewegung in WeiЯrussland 1941-1945, у: Forschungen zur osteuropäischen Geschichte. Historische Veröffentlichungen des Osteuropa-Instituts an der Freien Universität Berlin, hrsg. von Hans-Joachim Torke, Bd. 34, Wiesbaden, 1984. С. 164 і наступн.
[39] IMT Bd. XXXVIII, 181-I; Параўн. Wilenchik, Partisanenbewegung. С. 155 і наступн.
[40] Параўн. Armstrong, De Witt, K. K., Organization and Control of the Partisan Movement. У: Armstrong, J., Soviet Partisans in World War II. Madison (Wisc.) 1964. С. 79; Wilenchik, Partisanenbewegung. С. 156 і наступн.
[41] NOKW-2538 у: Trials of War Criminals before the Nueremberg Military Tribunal under Control Council Law No. 10 („The High Command Case”). Vol. X. Washington, 1951, Vol. XI. Washington, 1950.
[42] AOK 11. Armee, 05.09.41, апубл. у: Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus 1938—1945, Bd. 7. С. 196 і наступн.
[43] Параўн. IMT Bd. XXXVI, 126-EC.
[44] Параўн. Krausnick, Einsatzgruppen, c. 191 і наступн.
[45] Параўн. OKH/Gen. Z.b.V. beim OBdH., Az 453/Gr.Rwes Nr. 13332/41 geh., vom 25.07.41, апубл. у: Müller, N. (Hrsg.), Deutsche Besatzungspolitik in der UdSSR. Dokumente. Kleine Bibliothek 194, Köln 1980, Dokument 34.
[46] AOK 16. Armee an den Korück der Armee, vom 27.11.41, апубл. у: Europa unterm Hakenkreuz. Bd. 7, c. 232.
[47] Параўн. Müller, Scheitern. С. 989.
[48] Halder, KTB III. С. 53.
[49] Параўн. Scheitern. С. 990.
[50] IMT Bd. XXXVI, 003-EC; IMT Bd. XXX, 2273-PS; параўн. Streit, Keine Kameraden, асабл. 128 і наступн. С. 137—162.
[51] Гл. шматлікія прыклады ў: Richter, „Herrenmensch”. С. 12 і наступн.
[52] Параўн. Wilhelm, Einsatzgruppe A. С. 367.
[53] Параўн. Müller, Scheitern. С. 994.
[54] „У вялікіх гарадах пакуль што (… ) наогул нічога”. Герынг хацеў стварыць для насельніцтва спецыфічнае харчаванне — выкарыстоўваючы коней, катоў і г. д. IMT Bd. XXVII, 1206-PS.
[55] Параўн. тамсама. С. 911 і наступн.
[56] Параўн. Wilenchik, Partisanenbewegung. С. 229 і наступн.
[57] Dallin, A., Deutsche Herrschaft in Russland 1941-1945. Eine Studie über Besatzungspolitik. Düsseldorf, 1958. С. 83.
[58] Параўн. Wilenchik, Partisanenbewegung. С. 226 і наступн.
[59] HA-Leiter IIIb. Generalkommissar in Minsk, an Riecke, Erfahrungbericht über die politischen und wirtschaftlichen Probleme des Ostens unter besonderer Berücksichtigung des Generakkommissariats WeiЯruthenien, 28.06.43, IMT, 3000-PS, Bd. 31.
[60] „Беларусы — надзвычай прыстойны, старанны народ. Гэты народ не можа змірыцца, што з ім абыходзяцца менавіта такім чынам. З гэтым не можа змірыцца ніякі народ.” „Мы ж тут маем справу не з неграмі!” Даклад Кубэ, 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
[61] Kube an Lohse, 01.11.1941, IMT Bd. XXVII, 1104-PS.
[62] Гл. Тамсама. С. 262—284; Cooper, Phantom War. С. 29 і наступн.
[63] Параўн. Bonwetsch, B., Sowjetische Partisanen 1941—1944. Legenden und Wirklichkeit des „allgemeinen Volkskrieges”, у: Schulz, G. (Hrsg.), Partisanen und Volkskrieg. Zur Revolutionierung des Krieges im 20. Jahrhundert. Gottingen 1985. С. 114 і наступн.; Wilentschik, Partisanenbewegung. С. 229 і наступн., 265.
[64] Параўн. Miller, Scheitern. С. 995.
[65] Распараджэнне № 46 апублікавана ў: Hitlers Weisungen für die Kriegsführung 1939—1945. Dokumente des Oberkommandos der Wehrmacht, hrsg. von W. Hubatsch, 2. Aufl. Koblenz 1983. С. 201—209.
[66] Тамсама, Распараджэнне № 46.
[67] Тамсама.
[68] Тамсама.
[69] Der Chef des Oberkommandos der Wehrmacht / Nr. 004870/42 g. Kdos. WFSt./Op (N), Bandenbekämpfung, 16.12.42, gez. Keitel, IMT Bd. XXXIX, 066-UK.
[70] Тамсама.
[71] Параўн. Hubatsch, Weisungen, Weisung 46.
[72] Тамсама, Vortrag Gottberg, 10.04.43, ZSL 107.
[73] Адносна ахоўных камандаў і мясцовых дапаможных атрадаў гл.: Richter, „Herrenmensch”. С. 51 і наступн.
[74] Hubatsch, Weisungen, Weisung 46.
[75] Уласна кажучы, распараджэнне № 46 „б” было дадаткам да так званага ўказа камандавання, дырэктывы № 46 „а”, накіраванай супраць англійскіх і амерыканскіх салдат.
[76] Vortrag Gottberg 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
[77] У канстэксце раздзела III гл. больш падрабязна: Lück, M. F., Die Tätigkeit der Kampfgruppe von Gottberg. Unveröffentlichte Examensarbeit, Münster, 1999.
[78] IMT Bd. XXXIX, 170 — UdSSR; Параўн. Cooper, Phantom War. С. 90; Параўн. Umbreit, Partisanenkrieg. С. 137.
[79] Параўн. Vortrag Gottberg 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
[80] Екельн паведамляў наступныя лічбы: 389 партызан, забітых у баявых дзеяннях, 1 274 асуджаных і расстраляных, 8 350 забітых яўрэяў і 1 274 так званых эвакуяваных. Abschlussbericht für das Unternehmen „Sumpffieber” des Höheren SS- und Polzeiführer Ostland, 2000/42g, 6.11.42, ZSL UdSSR 245 Ab.
[81] Тамсама.
[82] Bonwetsch, B. Der «GroЯe Vaterländische Krieg»: vom deutschen Einfall bis zum sowjetischen Sieg (1941—1945), у: Handbuch der Geschichte Russlands. Bd. 3, II 1856—1945. Von den autokratischen Reformen zum Sowjetstaat. Unter Mitarbeit von B. Bonwetsch et al. Hrsg. von G. Schramm, Stuttgart, 1990. С. 944.
[83] Для вывучэння дзейнасці баявой групы былі прааналізаваны архіўныя матэрыялы па дзевяці буйных аперацыях, што праводзіліся з лістапада 1942 да лістапада 1943 г. Гэтыя матэрыялы захоўваюцца ў Людвігсбургскім Цэнтры — Zentrale Stelle Ludwigsburg (ZSL).
[84] Kampfgruppe v. Gottberg, Sonderbefehl 19.11.42, ZSL UdSSR 108. У данясенні 1-й матарызаванай пяхотнай брыгады СС пра аперацыю „Нюрнберг” за перыяд з 22 да 26.11.42 г. адзначаецца таксама, што баявая група фон Готберга была створана дзеля знішчэння адной з бандаў, апублікава на ў: «Unsere Ehre heiЯt Treue». Kriegstagebuch des Kommandostabes Reichsführer SS. Tätigkeitsbericht der 1. und 2. SS-Inf.-Brigade, der 1. SS-Kav.-Brigade und von Sonderkommandos der SS. Wien, Frankfurt, Zürich, 1965. С. 176. (=«Unsere Ehre heiЯt Treue».)
[85] Kampfgruppe v. Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl für das Unternehmen „Hamburg”, ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe v. Gottberg, Tgb. Nr. 43/43 geh., Einsatzbefehl für das Unternehmen „Cottbus”, ZSL UdSSR 245 Ab; Kampfgruppe v. Gottberg, Ia, Tgb. Nr. 398/43 II (g.), Einsatzbefehl für das Unternehmen „Herrmann”, ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe v. Gottberg, Abt. Ia, Tgb. Nr. 19/43 g., Einsatzbefehl für das Unternehmen „Heinrich”, ZSL UdSSR 108.
[86] Параўн. Vortrag von Gottberg 10.04.43, ZSL UdSSR 107; Kriegstagebuch Erich Bach-Zelewski, Eintragung am 23.02.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Nürnberg”, Dokument 20; 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia / Nr. 655 / 42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl für das Unternehmen „Hamburg”, ZSL UdSSR 108. Der Generalkommissar für WeiЯruthenien, Gauleiter / Wn. Tgb. Nr.418/43g. An Herrn Reichsminister für die besetzten Ostgebiete, Berlin, durch Herrn Reichskommissar für das Ostland, Riga, 03.06.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente «Cottbus». (Падкрэслена ў арыгінале . — Аўтар)
[87] Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlshaber im Heeresgebiet Mitte, Ia Tgb. Nr. 3846/42 geh., Meldung an das Oberkommando der Heeresgruppe Mitte über Bandenbekämpfung des Höheren SS- und Polizeiführers Mitte, 19.11.42, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Nürnberg”, Dokument 3.
[88] Reichsführer SS, Meldung über Bandenbekämpfung Nr. 46, 01.12.42, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Nürnberg”, Dokument 15.
[89] Vortrag von Gottberg, 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
[90] Параўн. Wilhelm, Einsatzgruppe A. С. 354.
[91] Больш падрабязная інфармацыя пра ахвяраў і захопленую маёмасць прыводзіцца ў Дадатку.
[92] Personalakte von Gottberg, DC Berlin, цытуецца па: Birn, HSSPF. С. 229, заўвага 1.
[93] Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl für das Unternehmen „Hamburg”, 07.12.42, ZSL UdSSR 108.
[94] Камандуючы ахоўнай паліцыяй і СД усходніх тэрыторый паведамляў 15.12.42 у сувязі з аперацыяй „Гамбург”, што з агульнага ліку 561 забітых ворагаў толькі 250 былі ўзброеныя. Параўн. Wilhelm, Einsatzgruppe A. С. 356, заўвага 115.
[95] Hesse, Partisanenkrieg. С. 280. Праўда, да датаў, якія называе Гессэ, трэба ставіцца з асцярожнасцю, таму што яны разыходзяцца з інфармацыяй у іншых крыніцах. Малігэн называе 5 студзеня 1943 г., звычайна яго датаванне большай часткай аказваецца правільным. Mulligan, Timothy P., Reckoning the Cost of the People s War: The German Experience in the Central USSR, у: Russian History 9, 1982. С. 42. (=Millgan, Cost)
[96] Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlshaber im Heeresgebiet Mitte, Ia BrB. Nr. 98/43 geh., an das Oberkommando der Heeresgruppe Mitte, 02.02.43. ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Franz”. Am selben Tag bei der Heeresgruppe eingegangen, Tr. Nr. 962/43 gKdos.
[97] Днём заканчэння аперацыі Малігэн памылкова называе 05.02.43, параўн. Mulligan, Cost. С. 42.
[98] Meldungen aus den besetzten Ostgebieten 41, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Erntefest I”, Dokument 6.
[99] Малігэн называе 28.01.43, параўн. Mulligan, Cost. С. 42; Гессэ таксама называе гэтую дату: параўн. Hesse, Hfrtisanenkrieg. С. 280.
[100] Meldungen aus den besetzten Ostgebieten, ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Hornung”, Dokument 6. [101] KdS und des SD WeiЯruthenien, Kommandobefehl 05.02.1943, ZSL UdSSR 107.
[102] Kampfgruppe von Gottberg, Ia Tgb. Nr. 43/43 geh., Einsatzbefehl für das Unternehmen „Cottbus”, 15.05.43, ZSL UdSSR 245 Ab; Kampfgruppe von Gottberg, Gefechtsbericht über das Unternehmen „Cottbus”, 28.06.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Cottbus”, Dokument 11.
[103] Kampfgruppe von Gottberg, Ia, Gefechtsbericht „Hermann”, 20.08.43, ZSL 202 UdSSR 245 Ab; Brief an den Gebietslandwirt von Nowogrodek, 14.07.43, ZSL UdSSR 245 Af.
[104] Kampfgruppe von Gottberg, Ia Tgb. Nr. 398/43 (g), Einsatzbefehl für das Vorunternehmen „Hermann”, 07.07.43, ZSL UdSSR 108.
[105] KTB Bach-Zelewski, Eintragung 28.10.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Fritz”, Dokument 9.
[106] Kampfgruppe von Gottberg, Abt. Ia, Tgb. Nr. 19/43g, Befehl zur Umgliederung der Kampfgruppe von Gottberg, 20.11.43, 13.00h, ZSL UdSSR 108; Бах-Зялеўскі занатаваў як дату заканчэння аперацыі 18.11.43: KTB Bасh-Zelewski, Eintragung 20. November 43, ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Heinrich”, Dokument 9.
[107] 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia/ Nr. 655/42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108.
[108] 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ic, Feindlage «Nürnberg», 19.11.42, ZSL UdSSR 108.
[109] 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia/ Nr. 655/42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108.
[110] RdS und des SD WeiЯruthenien, Kommandobefehl 05.02.43, ZSL UdSSR 107.
[111] Паказанне Рудальфа Рубэ з ZSL 202 AR-Z 282/59, апубл. у: Kohl, Paul (Hrsg.), Der Krieg der deutschen Polizei und Wehrmacht 1941-1944. Sowjetische Überlebende berichten. Frankfurt am Main 1995, Dokument 18.
[112] Meldungen aus den besetzten Ostgebieten, ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente «Hornung», Dokument 6.
[113] Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl für das Unternehmen „Hamburg”, 07.12.42, ZSL UdSSR 108.
[114] Тамсама.
[115] Тамсама.
[116] 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia/ Nr. 655/42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl für das Unternehmen „Hamburg”, 07.12.42, ZSL UdSSR 108.
[117] Kommandant in Weißruthenien des Wehrmachtbefehlshabers Ostland, Abt. Ia, Befehl Nr. 24, 21.11.41, ZSL UdSSR 245 Ab.
[118] Laufender Monatsbericht Oktober des Kommandanten WeiЯruthenien beim WMBefh. Ostland vom 10.11.41, цытуецца па: Wilhelm, Einsatzgruppe A. С. 267, заўвага 133.
[119] Цытуецца па: Klausch, Hans-Peter, Antifaschisten in SS-Uniform. Schicksale und Widerstand der deutschen KZ-Häftlinge, Zuchthaus- und Wehrmachtsgefangenen in der SS-Sonderformation Dirlewanger. DIZ-Schriften 6, Bremen, 1993. С. 85.
[120] Chef des Einsatzstabes der Sicherheitspolizei und des SD Ostland, Tgb. Nr. 41/42 Geheime Reichssache, 18.11.42, 8 von 55 Ausfertigungen, ZSL UdSSR 108.
[121] Тамсама.
[122] Тамсама.
[123] Тамсама.
[124] Тамсама.
[125] Тамсама.
[126] Тамсама.
[127] Kampfgruppe von Gottberg, Ia Gefechtsbericht „Hermann”, 20.8.43, ZSL UdSSR 245 Ab. Адносна аперацыі „Франц” звестак у матэрыялах баявой групы фон Готберга няма, але паколькі інфармацыя пра яе запазычана з дакументацыі камандуючага раёна групы армій „Цэнтр”, то можна меркаваць, што паміж войскам і баявой групай існаваў надзвычай інтэнсіўны абмен інфармацыяй, параўн.: Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlshaber im Heeresgebiet Mitte, Ia BrB. Nr. 189/42 geh., ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Franz”. Eingegangen bei der Heeresgruppe am 17.01.43, Br. Nr. 472/43g.
[128] 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia/ Nr. 655/42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108.
[129] Vortrag von Gottberg 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
[130] Параўн. Aufstellung uber die Kräfte der Polizei in den besetzten Gebieten bei Rürup, Angriff. С. 137.
[131] Tagebuch Wilke, (Auszug), Eintragung 20.01.43, ZSL UdSSR 108.
[132] Тамсама.
[133] Канчатковых доказаў таго, што гэтыя злачынствы былі сапраўды здзейснены пад час аперацыі „Люты”, няма, аднак гэта вельмі верагодна. Крыніца інфармацыі — часткі пратаколаў савецкай камісіі, якая расследава ла злачынствы немцаў адразу пасля іх адступлення. У пратаколах адзначаецца таксама, што дзеянні, якія разглядаліся ў кантэксце аперацыі „Люты”, ажыццяўляліся не пад час гэтай аперацыі. Нават калі вышэй памянёныя злачынствы былі здзейснены не пад час аперацыі „Люты”, яны з’яўляюцца прыкладам таго, як праводзіліся такія аперацыі. Bericht Nr. 10 der sowjetischen Untersuchungskommission, ZSL 202 AR 509/70 II, Bl. 710-711.
[134] KdS und des SD Weißruthenien, Einsatzstab, Feindlage „Hornung”, 02.02.1943, ZSL UdSSR 107.
[135] Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl für das Unternehmen „Hamburg”, 07.12.42, ZSL UdSSR 108
[136] Kampfgruppe von Gottberg, Sonderbefehl vom 19.11.43, ZSL UdSSR 108.
[137] Kampfgruppe von Gottberg, Ib, Besondere Anordnung für die Erfassung von Arbeitskräften und landwirtschaftlichen Produkten, 29.10.43, ZSL UdSSR 108.
[138] Пры правядзенні аперацыі „Свята ўраджаю-I”, Tagebuch Wilke, Eintragung 19.01.43, ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe von Gottberg, Ia, Gefechtsbericht „Hermann”, 20.08.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
[139] Тамсама.
[140] Der Generalkommissar für WeiЯruthenien, Abt. Forst, Holz und Jagd, Br./Ke, An den Herrn Leiter der Hauptabteilung III, im Hause, 19.06.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
[141] Тамсама.
[142] „Трэба адназначна вырашыць пытанне, маем мы справу з краінай, па якой проста праносіцца вайна, ці ўсё ж з краінай, з якой мы не збіраемся сыходзіць, якая <…> павінна стаць каштоўным палітычным і эканамічным дадаткам да старога Рэйха.” Тамсама.
[143] IMT, Bd. XXVIII, 1742-PS.
[144] Параўн. Umbreit, Partisanenkrieg. С. 140.
[145] Bevollmächtigter des RFSS für die Bandenbekämpfung. Richtlinien für die Maßnahmen für die Bandenbekämpfung, 26.02.43, Zitat bei Hesse, Partisanenkrieg. С. 202.
[146] IMT, Bd. XXXVIII, 1786-PS.
[147] Тамсама.
[148] Тамсама; RFSS, SS-Befehl, 06.01.43, gez. H. Himmler, апубл. у: Reichsführer!… Briefe an und von Himmler, hrsg. v. H. Heiber. Stuttgart, 1968. С. 179 і наступн.
[149] „Пры інспектаванні вёсак ці, у выпадку патрэбы, іх спальванні, усё насельніцтва ў абавязковым парадку перадаецца ў распараджэнне Упаўнаважанага (па працоўных рэзервах).” Sonderkommando 4a, an alle Kommandoführer der SD-Aussenkommandos, persönlich. Geheim, 19.03.43, gez. Christensen, IMT, Bd. XXXI, 3012-PS.
[150] RFSS an von dem Bach, 09.02.43, апубл. у: Reichsführer. С. 189.
[151] RFSS, Weisung, 10.07.43, апубл. у: Europa unterm Hakenkreuz. С. 447.
[152] Kampfgruppe von Gottberg, Ia, Tgb.. Nr. 43/43 geh., Einsatzbefehl für das Unternehmen „Cottbus”, 15.05.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
[153] Meldungen aus den besetzten Ostgebieten Nr. 43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Erntefest I”, Dokument 7.
[154] Тамсама.
[155] У данясеннях пра аперацыю „Нюрнберг” паведамляецца пра 340 палонных, аднак гэта, напэўна, былі партызаны, а не тыя, хто быў захоплены дзеля вывазу на прымусовыя работы, таму што ў данясеннях пра аперацыю „Свята ўраджаю-I” называецца колькасць рабочай сілы і асобна 34 палонныя. Reichsführer SS, Meldung über Bandenbekämpfung Nr. 46, 01.12.42, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Nürnberg”, Dokument 15; Meldungen aus den besetzten Ostgebieten Nr. 43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Erntefest I”, Dokument 7.
[156] Называецца толькі лік палонных: 65. Meldungen aus den besetzten Ostgebieten 46, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Hornung”, Dokument 6.
[157] Kampfgruppe von Gottberg, Gefechtsbericht über das Unternehmen „Cottbus”, 28.06.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Cottbus”, Dokument 11.
[158] Aktenvermerk über die Rücksprache Gottbergs beim Gauleiter Kube am Donnerstag, den 15.07.43, 11-11.45 Uhr, angefertigt von Hstf. Herzig, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Hermann”, Dokument 7.
[159] IMT Bd. XXX, 2280-PS.
[160] Kampfgruppe von Gottberg. Befehl zur Evakuierung, 01.08.43, ZSL 108.
[161] Gefechtsbericht „Hermann”, 20.08.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
[162] Тамсама.
[163] Der Reichsführer SS und Chef der deutschen Polizei — Chef der Bandenkampfverbände — Ia, Betr.: Gewinnung von Arbeitskräften für die deutsche Rüstungs- und Ernährungswirtschaft bei der Bandenbekämpfung. 01.09.43, ZSL UdSSR 108. Верагодна ў працяг гэтага загаду штаб баявой групы накіраваў 1-й пяхотн. (матарыз.) брыгадзе СС, 2-му паліцэйскаму палку СС, аператыўным групам Дзірлевангера і Кёрнэра, а таксама 57-му ахоўнаму батальёну недатаванае распараджэнне, у якім здабыванне рабочай сілы абвяшчалася загадам фюрэра. З гэтага часу патрабавалася як мага большую колькасць партызан выкарыстоўваць як прымусовых работнікаў: „Першаснае значэнне маюць з гэтай хвіліны палонныя, а не забіты вораг,” — гаварылася ў распараджэнні. An 1. SS-Inf.-Brig., SS-Pol.-Rgt. 2, SchmBtl. 57, EG Dirlewanger und Körner vom Kampfgruppenstab, ZSL 502 AR-Z 27/73, Bl. 708. Глядзі па гэтым пытанні таксама распараджэнне Дзірлеванге ру ад 20.07.43, пра якое ўспамінае Клаўш: Klausch, Antifaschisten. С. 85.
[164] Kampfgruppe von Gottberg, Befehl zur Evakuierung, 01.08.43, ZSL 108.
[165] Der Reichsführer SS und Chef der deutschen Polizei — Chef der Bandenverbände — Ia, Betr.: Gewinnung von Arbeitskräften für die deutsche Rüstungs- und Ernährungswirtschaft bei der Bandenbekämpfung. 01.09.43, ZSL UdSSR 108.
[166] Тамсама.
[167] Тамсама.
[168] Гл. Дадатак.
[169] Kampfgruppe von Gottberg, Befehl zur Evakuierung, 01.08.43, ZSL 108.
[170] У баявым данясенні адносна абыходжання з нерухомасцю гаварылася: „… усё, што разбураецца, (павінна быць. — Аўтар) разбурана. Kampfgruppe von Gottberg, Ia Gefechtsbericht „Hermann”, 20.08.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
[171] Тамсама.
[172] OKW, KTB 13.07.43. С. 775.
[173] Параўн. Teske, Partisanen gegen die Eisenbahn, у: WWR 3 (1953). С. 468—475. Тэске, улічваючы наступствы, мяркуе, што гэтая колькасць заніжана.
[174] ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Nürnberg”, Dokument 15.
[175] ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Hamburg”, Dokument 5.
[176] ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Erntefest I”, Dokument 6.
[177] Тамсама, Dokument 4.
[178] ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Hornung”, Dokument 5.
[179] ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Сottbus”, Dokument 11.
[180] Такая вялікая колькасць трафеяў тлумачыцца эвакуацыяй цэлай мясцовасці. Gefechtsbericht für das Unternehmen „Herrmann”, ZSL 245 Ab.
[181] ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Heinrich”, Dokument 9.

Наверх

Ігар Войніч. Сільвестр Косаў і Язафат Кунцэвіч – повязь царкоўных ерархаў

24 снежня, 2000 |


У судовай справе забойства ў 1623 г. полацкага уніяцкага біскупа Язафата Кунцэвіча дагэтуль застаюцца нявысветленымі некаторыя пытанні. На гэтым забойстве сучасныя даследчыкі як з уніяцкага, так і з праваслаўнага боку зарабілі і цяпер зарабляюць шмат палітычных ачкоў, каб прынізіць годнасць сваіх апанентаў. Аднак наш расповед галоўным чынам закранае самы пачатак супрацьстаяння паміж Кунцэвічам і жыхарамі Віцебска.

У грамадскім жыцці ВКЛ на працягу другой паловы XV і ўсяго XVI ст. пачало дзейнічаць пісанае права. Статуты ВКЛ 1566 і 1588 г. патрабавалі карыстацца толькі «правом писаным»[1] (Статут 1566 г., раздз. 4, арт. 30; Статут 1588 г., раздз. 1, арт. 1). Царкоўнае жыццё ў ВКЛ па-ранейшаму рэгулявалася звычаёвым правам, аднак паступова ў праваслаўных землях стала ўводзіцца практыка прызначэння найвышэйшых царкоўных ерархаў са згоды свецкіх уладаў[2]. У канцы XVI — пачатку XVII ст. кароль Жыгiмонт III Ваза, а разам з iм i пераважная большасць дэпутатаў сейма (у асноўным каталікі) паспрабавалі надаць тагачасным парадкам нейкія цывілізавана-законныя рамкі.

Вядома, што на Берасцейскiм саборы 1596 г. царкоўная грамадскасць Беларусi i Ўкраiны падзялiлася на тых, хто прыняў унiю, i тых, хто застаўся ў праваслаўi. Дзяржаўныя ўлады схіляліся да думкі, што праваслаўныя прыходы на землях Вялiкага Княства Лiтоўскага, якія не прынялі уніі, не маюць законнага права на існаванне. Тое, што ў дзяржаве працягвала iснаваць праваслаўная царква, найвышэйшымі коламі грамадства проста не заўважалася, бо праваслаўных i унiятаў лiчылi прадстаўнiкамi адной канфесii — царквой грэцкага абраду. На найвышэйшыя дуxоўныя пасады, паводле канстытуцыйных пастаноў сеймаў 1607, 1609 i 1618 г., без згоды караля нельга было высвячаць новага царкоўнага ерарха. Паступова біскупаў, якія працягвалі ўпарціцца прыняццю уніі, па меры іх адыходу ў небыццё, замянілі на уніятаў. Да 1620 г. амаль уся царкоўная ўлада на землях ВКЛ, за выключэннем некалькіх брацтваў і прыходаў у найбольш буйных праваслаўных цэнтрах (Вільні, Кіеве, Полацку, Віцебску, Львове і інш.) лічылася уніяцкай. Аднак у гэтым годзе ў Кіеў, вяртаючыся з Масквы, завітаў ерусалiмскi патрыярx Тэафан, запрошаны запарожскім казацкім гетманам Пятром Канашэвiчам-Сагайдачным.

Паводле звычаёвага права або старадаўніх традыцый, высвячэнні на найбольш старадаўнiя рускія епархіі — Кiеўскую мiтраполiю, Полацкую архiепiскапiю і іншыя царкоўныя пасады — павінны былі адбывацца са згоды ці па даручэнні Канстанцiнопальскага патрыярxа. Тэафан якраз меў на гэта паўнамоцтвы. Паддаўшыся націску (не выключана, што паспрыялі і багатыя падарункі ўкраінскага гетмана), ён высвяцiў на царкоўныя пасады новых ерархаў, якiя ўжо былі занятыя уніятамі[3]. Сярод іх — манах Мялецi Сматрыцкi, хiратанiзаваны за некалькі тыдняў у дыяканы, пасля ў ерадыяканы (прэсвітар), і ўжо толькі потым у біскупы на Полацкае арцыбiскупства, якое ўжо займаў унiят Язафат Кунцэвiч. Кунцэвічу, у сваю чаргу, яшчэ раней было прапанавана прыняць бласлаўленне на Полацкае арцыбіскупства ад Тэафана, але Кунцэвіч пасля некаторых ваганняў усё ж адмовіўся, чым выклікаў гнеў палачан. Пасля гэтага арцыбіскупства і было прапанавана віленскаму манаху Сматрыцкаму[4]. Новае высвячэнне адбылося без дазволу караля — значыць, з парушэннем законаў, што вяло да грамадскай няўстойлівасці ў шматнацыянальнай дзяржаве.

Паміж уніятамі і праваслаўнымі ўспыхнула новая канфрантацыя, ускладненая наступнымі акалічнасцямі. У гэты час вялася вайна памiж Рэччу Паспалiтай i Турцыяй. Кароннае і казацкае войскі восенню 1620 г. якраз атрымалі адчувальную паразу пад Цэцорай. Канстанцiнопаль — дуxоўны цэнтр праваслаўя, як вядома, з 1453 г. быў ужо пад туркамi. Палiтычным фактарам нестабiльнасцi ў Рэчы Паспалiтай было таксама тое, што Маскоўская дзяржава пасля падзення Канстанцiнопаля абвясцiла сябе «трэцiм Рымам», цэнтрам усёй Русi i праваслаўя . Са свайго боку яна лiчыла, што ўсе ўсxоднеславянскiя землi, дзе ёсць праваслаўныя прыxоды, нават у Кiеўскай мiтраполii, падпадаюць пад яе дуxоўнае кiраўнiцтва.

Напружаныя адносiны з Маскоўскай дзяржавай, якая варожа сябе паводзіла ў час польска-турэцкай вайны, прыхаваная пагроза ад праваслаўнага казацтва i незаконнае, паводле пісанага права, аднаўленне патрыярхам Тэафанам найвышэйшай праваслаўнай ерарxii вымусiлi караля Рэчы Паспалiтай Жыгiмонта III сваiм універсалам у лютым 1621 г. абвясцiць Тэафана турэцкiм шпiёнам, а новавысвечаных ерарxаў загадаць прыцягнуць да судовай адказнасцi за здраднiцтва[5]. Ім былi прад’яўлены тры асноўныя абвiнавачваннi: што патрыярx Тэафан самазванец[6] i турэцкi шпiён і ўсе яго высвячэннi несапраўдныя, што гэта парушае каралеўскiя правы i старадаўнiя законы; патрыярx хіратанізаваў ерарxаў на тыя епарxii, дзе ўжо ёсць бiскупы, а гэта пярэчыць юрыдычнаму правiлу — адну пасаду не павінны займаць дзве асобы[7]. Усе абвінавачванні былі юрыдычна замацаваны новым каралеўскім універсалам ад 22 сакавіка[8].

Дзеянні ўладаў былі цалкам лагiчныя: Тэафан — падданы султана, у Маскве гасціў дзевяць месяцаў, столькі ж у Кіеве[9], дзе праводзіў, па сутнасці, антыдзяржаўную палітыку, заклікаючы ўкраінскіх казакаў «не падымаць зброі супраць сваіх адзінаверцаў, што жылі ў Вялікай Расіі, і пакарыцца Маскоўскаму самадзержцу». За такія дзеянні, прызнаюцца самі маскоўскія праваслаўныя даследчыкі, Тэафана шчодра адорвалі багатымі паднашэннямі[10].

Мялецi Сматрыцкi, вярнуўшыся пасля сваёй хiратанiзацыi з Кiева ў Вiльню, адразу пачаў рассылаць па ўсёй Полацкай епархіі лiсты, у якiх прыводзiў шэраг аргументаў на карысць свайго, згодна з «старадаўнiмі традыцыямі », сапраўднага прызначэння на Полацкае арцыбіскупства[11], адначасова заклікаючы насельніцтва не падпарадкоўвацца уніяцкаму арцыбіскупу Кунцэвічу. У гэтых лістах Сматрыцкі менаваў сябе сапраўдным Полацкім арцыбіскупам, а Кунцэвіча называў вераадступнікам (apostatem). У якасці довадаў прыводзіўся аргумент, што яго, Сматрыцкага, хіратанізавалі ад імя Канстанцiнопальскага патрыярха, а ў Кунцэвiча такога пасвячэння не было. Значыць, той — несапраўдны ерарх.

Адзін з такіх лістоў быў накіраваны ў Віцебск. Каму мог Мялеці Сматрыцкі яго даверыць? Надзейнаму чалавеку, якi добра ведае мясцiны, куды гэтае пасланне накiроўвалася. Такой асобай у Вiльнi, дзе Сматрыцкi ў гэты час выпускаў свае кнiгi, мог стаць якраз жыхар Віцебшчыны Сiльвестр Косаў, які ў 1621 г. там вучыўся.

Бацька, дзед і прадзед будучага кіеўскага мітрапаліта Сільвестра Косава для свайго часу былi адукаванымi людзьмi: іх служба патрабавала даволi сур’ёзных ведаў, іх жыццё было звязана са справамі віцебскага суда і магістрата. Косавы намагалiся даць сваiм дзецям самую лепшую адукацыю, якую можна было атрымаць. Аднак у Рэчы Паспалітай юнакi праваслаўнага веравызнання мелi не такi багаты выбар. Адной з самых лепшых i багатых навучальных установаў праваслаўных у пачатку XVII ст. была брацкая школа пры вiленскiм Святадухавым манастыры. Менавiта ў гэтай школе пачынае адукацыю Сiльвестр Косаў недзе ў сярэдзіне дзесятых гадоў XVII ст. Асноўнай справай праваслаўных брацтваў была абарона праваслаўя, а ў брацкiх школах рыхтавалi духавенства для праваслаўных прыходаў. У гэтыя часы ў вiленскай брацкай школе якраз праходзіла адукацыйная рэформа, за аснову якой былi ўзятыя езуiцкiя або кальвiнiсцкiя школы[12]. Там, акрамя традыцыйных для праваслаўных навучэнцаў грэцкай i царкоўнаславянскай моў, пачалi выкладаць лацiнскую. У сваёй кнiзе «Cherubin» Косаў гаворыць, што сярод яго настаўнiкаў (magistr) быў нябожчык Лявонцiй Карповiч[13], якi памёр у 1620 г. Ёсць паведамленнi, што ў гэты ж час у вiленскай брацкай школе выкладаў Мялецi Сматрыцкi[14].

Закончыў Сiльвестр вiленскую брацкую школу ў 1620 або 1621 г. Косаў быў у ёй адным з лепшых вучняў, і пасля завяршэння апынуўся перад выбарам — задаволiцца адукацыяй брацкай школы цi працягнуць далейшае навучанне ў вiленскай езуiцкай акадэмii, куды прымалі таксама і праваслаўных. Каталiцкi ордэн Ісуса, галоўнай справай якога, згодна статуту ордэна, стала адукацыя насельніцтва ў каталіцкім духу, у пачатку XVII ст. меў найлепшыя навучальныя ўстановы (школы, калегii i акадэмii) на ўсходнiх межах Еўропы. У Вiленскай акадэмiі ў гэты час ужо існавалі ўсе аддзяленнi: нiжэйшая (studia inferiora), сярэдняя (gimnasium) i вышэйшая (studia superiora). Тут можна было атрымаць поўную акадэмiчную адукацыю.

Для Косава ўсё атрымалася па-iншаму. Братчыкi баялiся, што праваслаўныя выхаванцы пад уплывам езуiцкiх настаўнiкаў могуць перайсцi ва унiяцтва цi каталiцтва, што, па словах украінскага акадэміка М.Грушэўскага, адбывалася вельмі часта[15]. Да таго ж, наведванне каталіцкай вучэльні колішнімі найлепшымі вучнямі вiленскай брацкай школы на вачах праваслаўных жыхароў Вільні магло ўспрымацца не зусім адэкватна — праваслаўе на беларускіх землях у гэтыя часы перажывала адзін з самых значных крызісаў у сваёй гісторыі.

Будучы рэктар брацкай школы ераманах Іосiф Бобрыкавiч выпрошваў у брацтва грошы на замежных выкладчыкаў для Косава i яшчэ аднаго здольнага выпускнiка — Ісаi Трафiмовiча -Казлоўскага, якiх мусiў падрыхтаваць да выкладчыцкай дзейнасцi. Аднак Косаў i Трафiмовiч так i не дачакаліся гэтага. Пакінуўшы Вiльню, юнакі вырашылі далейшую адукацыю працягнуць на Захадзе. Дакументы сведчаць, што ў лютым 1622 г. Сiльвестр знаходзіўся ў Люблiне[16].

У нас няма канкрэтных звестак пра тое, што канкрэтна рабіў Косаў у 1620—1621 г. Аднак ускосныя дадзеныя сведчаць, што ён у гэты час прыехаў да сваіх бацькоў, каб прасiць грошай на працяг далейшай вучобы, а разам з тым каб даставіць у Віцебск адзін з лістоў Сматрыцкага. Пацвярджэнні гэтага можна знайсці ў матэрыялах следства па справе забойства Полацкага арцыбіскупа Язафата Кунцэвiча ў Віцебску ў 1623 г.

Каралеўская судовая камісія з Вільні на чале з канцлерам Львом Сапегам, не давяраючы мясцоваму Віцебскаму суду, пры правядзенні ў студзені 1624 г. дазнання па факту бунта віцебскіх гараджан і забойства Язафата Кунцэвіча адзначыла, што «бунтаўшчыкі ні ў чым яму (Кунцэвічу) не павінаваліся» пачынаючы з сакавіка 1621 г., калі «Мялецi Сматрыцкі прыслаў нейкага Сiльвестра ў чарнечым (манаскім) адзеннi разам з сябрам са сваімі лістамі ў Віцебск» [«Melecyusz Smotricki przysłał niejakiego Sylwestra w odzieniu czernieckiem z listami swyemi do miasta tutejszego witebskiego»[17]]. Хто гэты таямнiчы Сiльвестр? Дакументы сведчаць, што Косаў у гэты час яшчэ не прыняў манаскі пострыг[18]. Асобы, якія давалі судовыя паказанні, засведчылі камісіі, што той самы Сiльвестр і яго спадручны маглі і не быць манахамі («skąd ci mianowani czerńcy»), а толькі былі апрануты ў манаскую (чарнечую) рызу. Хоць Сільвестр Косаў і не меў маральнага права насiць манаскае адзенне, але, каб зручней прайсцi ўсе кардоны па дарозе з Вiльнi ў Вiцебск з пасланнямі, за якія можна трапiць за краты, яму трэба было знайсці нейкае выйсце. Манаская вопратка якраз i павiнна была ў гэтым дапамагчы — у ёй можна лёгка выдаць сябе за пустэльнiка-чарняца, не выклiкаючы асаблiвых падазрэнняў; да таго ж, яна надавала важнасцi маладому пасыльнаму, якi прынёс пiсьмо ад такой даволi значнай i папулярнай у тыя часы на Беларусі грамадскай i царкоўнай асобы, як Мялецi Сматрыцкi[19]. Пра тое, што пасланцы Сматрыцкага, якія наведвалі Полацк, Віцебск і Мсціслаў, не з’яўляліся манахамі, а толькі прыкрываліся манаскай вопраткай, паведаміў таксама уніяцкі мітрапаліт Іосіф Вельямін Руцкі: «…delegatowie iego [Мялецiя Сматрыцкага — І. В.], po rożnych stronach na bunty rozsyłali, aż też ich łapać poczęto, y przyznali się, że swieckimi byli, habit tylko maiąc zakonny»[20] («… яго пасланцы ў розныя месцы рассылаліся падбіваць на бунты, калі ж іх пачалі хапаць, то прызналіся, што былі свецкімі, толькі апрануліся манахамі»).

Яшчэ адным пацвярджэннем таго, што пасланнікам Сматрыцкага ў «чарнечым адзеннi» быў менавiта Сiльвестр Косаў, служыць і такі факт. «Лісты Сматрыцкага » даставілі ў гарадскую ратушу асобы, сярод якiх, акрамя самога Сільвестра, былі гараднічы Мікалай Васілеўскі, земскі судовы пісар Леў Гурка і гарадскі пісар Адам Косаў[21] — бацька Сільвестра Косава. Толькі да яго, прыбыўшы ў Віцебск, і мог звярнуцца будучы пісьменнік па дапамогу, каб хутчэй давесцi вiцебчукам змест пасланняў, у якіх Мялецi Сматрыцкi «менаваў сябе архiепiскапам Полацкiм, уладыкам Вiцебскiм i Мсцiслаўскiм… а айца Кунцэвiча назваў адступнiкам» [«…w ktorym się ten napisał archiepiskopem Połockim władyką Witebskim y Mscisławskim, <…> a ojca władykę Kuncewicza apostatą nazywał»[22]]. На той час усё завяршылася мірна, але далейшае развіццё падзей у Вiцебску прывяло да трагічнай развязкі. У 1623 г. Кунцэвiча забiлi, і адным з вiнаватых у «падбухторваннi жыхароў горада супраць айца Язафата Кунцэвiча » прызналi Сматрыцкага, бо менавіта яго лiсты, прынесеныя «нейкiм Сiльвестрам у чарнечай вопратцы », выклікалі ў Віцебску першыя антыуніяцкія хваляванні, што ўрэшце прывяло да трагедыi. Але пры правядзеннi следства ў студзенi 1624 г. «бурмiстры, ратманы, лаўнiкi i вiцебскiя мяшчане асабiста i добраахвотна перад судом», згадваючы падзеi трохгадовай даўнасцi, вырашылi не выдаваць Сiльвестра Косава — сына паважанага ў горадзе чалавека, або проста не ведалi, хто гэта такi: Сiльвестр сышоў з дому на навучанне яшчэ падлеткам, ды і радавы маёнтак Косавых Жаробычы (з 1931 г. — вёска Слабада Шумiлiнскага раёна Вiцебскай вобласцi[23] ) знаходзiўся ад Вiцебска не так блiзка — у палове дня шляху пехатой. Хоць асуджаных па справе забойства Кунцэвіча было даволі многа, а Віцебск пазбавілі магдэбургскага права і загадалі разбурыць гарадскую ратушу, суд не вынес ніякага пакарання і бацьку Сільвестра Адаму Косаву, як і Васілеўскаму з Гуркам. Магчыма, дапамаглі шляхецкае званне, пасада, веданне законаў, добрыя сувязі яго бацькі або грошы за толькі што прададзены пляц над Дзвіной[24].

Пасля наведвання вясной 1621 г. родных мясцін Косаў, як ужо гаварылся, з’явіўся ў Любліне. Хутчэй за ўсё гэта адбылося восенню 1621 г., калі пачынаўся новы навучальны сезон. Трэба сказаць, што найбольш адукаванае дваранства i шляхта Вялiкага Княства Лiтоўскага бачыла, што набыць дастаткова патрэбныя веды для ўсходняга жыхара Рэчы Паспалiтай, сярод якіх актыўна насаджалiся заходнiя культурныя традыцыi, можна толькi ў замежных акадэмiях. Больш-менш заможны дваранiн лiчыў, што пасля навучання сына мясцовымi настаўнiкамi трэба паслаць яго вучыцца ў заходнiя акадэміі i унiверсiтэты. А для набыцця ведаў патрэбны былi грошы. Вiленскiя братчыкi, якія так і не знайшлі патрэбных настаўнікаў для далейшай адукацыі Косава і Трафімовіча-Каз лоўскага, не далі грошай сваім таленавітым юнакам, каб яны вучыліся ў «поганых латын». Шукаць матэрыяльныя сродкі заставалася толькі ў бацькоў. Ці не было гэта галоўнай прычынай прыбыцця Косава ў Вiцебск у 1621 г. у «чарнечым адзеннi» з лiстамi Сматрыцкага? Менавiта бацькi будучага пiсьменнiка «ўфундавалi» яго навучанне ў заходнiх навучальных установах: Любліне, Замойсці і, вельмі верагодна, у Аламоўньцу, Інгальштаце або Вене, пра што ён праз дзесяць гадоў паведамiў у кнізе «Exegesis»[25].

Пасля судовай справы па забойстве Кунцэвіча Косаў яшчэ доўгі час не з’яўляўся на роднай Віцебшчыне. Гэта стала магчымым толькі пасля таго, як яго ў 1935 г. абралі епіскапам мсціслаўскім, магілёўскім і аршанскім новастворанай праваслаўнай Беларускай епархіі. Але і гэтае знаходжанне неаднаразова прыпынялася пастановай суда па скарзе уніяцкага біскупа Антонія Сялявы.


[1] Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мінск, 1988. С. 48; 484.
[2] Дмитриев М.В. Православие и реформация. Москва, 1990. С. 42.
[3] Макарий. История Русской Церкви. Кн. 6. С. 403-404; Дмитриев М.В. Коментарии и справочно-библиографические материалы // Тамсама. С. 665—666.
[4] Макарий. История Русской Церкви. Кн. 6. С. 415.
[5] Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. Вильно, 1867. Т. 1. №138—141.
[6] У траўні 1621 г. кароль зняў абвінавачванне патрыярха Тэафана ў самазванстве. Гл.: Pietrzak J. Po Cecorze i podczas wojny Chocimskiej: Sejmy z lat 1620 i 1621. Wrocław, 1983. S.121.
[7] Короткий В.Г. Творческий путь Мелетия Смотрицкого. Приложение. Минск, 1987. С. 152-153.
[8] Тамсама. С. 153—155.
[9] Макарий. История Русской Церкви. Кн. 6. С. 408.
[10] Тамсама. С. 399.
[11] Тамсама. С. 407.
[12] Xарлампович К.В. Западнорусские православные школы XVI — начала XVII века. Казань, 1898. С.328.
[13] Kossow S. Cherubin przy akcie pogrzebowym przewielebnego… Oyca Josepha Bobrykowicza… Wilno, 1635. S. 23 нн.
[14] Susha J. Saulus et Paulus Ruthenae unionis sanguine beati Josaphat transformatus, sive meletius Smotriscius… archimandrita Dermansis. Romae, 1666. P.19.
[15] Грушевський М. Культурно-національний рух на Украіні в XVI—XVII віці. Киів, 1912. С. 40, 76-77.
[16] Миславский А. [Рукописная книга]. Адзел рукапісаў кіева-пячорскай бібліятэкі. № 20. Л.87—88 // Xарлампович К.В. Западнорусские православные школы XVI—начала XVII века. C. 327; 405.
[17] Stebelski I. Dwa wielkie swiatla na horyzoncie Polockim. Wilno, 1783; 2-e wyd. Lwуw, 1897. T.3. S.199; Параўн.: Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской (ИЮМ). Витебск, 1903. Вып.30. С.28.
[18] Миславский А. [Рукописная книга]. Л. 87—88 // Xарлампович К.В. Западнорусские православные школы XVI — начала XVII века. C. 405.
[19] Короткий В.Г. Творческий путь Мелетия Смотрицкого. С.128.
[20] [Josephe (Welamin Rutski)] Sowita wina, to iest Odpis ns skript… nazwany Veryficatia niewinnosci. Wilno, 1621 // Архив Юго-Западной России. Киев, 1914. Ч. 1. Т. 8. Вып. 1. С.497.
[21] Stebelski I. Dwa wielkie światła na horyzoncie Polockim. S.199.
[22] Тамсама.
[23] Административно-территориальное устройство БССР. Мінск, 1985. Т. 1. С. 254.
[24] ИЮМ. 1894. Вып. 25. С. 337—338.
[25] Kossow S. Exegesis, to jest danie sprawy o szkołach Kijowskich i Winnickich, w których uszą zakonnicy Religiey Graeckiey. Kijow, 1635 // Архив Южной и Западной России (АЮЗР). Киев, 1913. Ч. 1. Т. 8. С. 443.

Наверх

Лявон Юрэвіч. Беларуская кнігавыдавецкая дзейнасць у часе II сусветнай вайны

23 снежня, 2000 |


За гады акупацыі ў Беларусі па–беларуску выдавалася даволі значная колькасць газет і часопісаў самых розных кірункаў, палітычных платформаў[1] . Кнігавыдавецкая дзейнасць з цалкам зразумелых прычынаў не паспела набыць такіх памераў. Хоць планы — ды й пэўныя несумненныя здабыткі — у гэтай галіне былі. Вось, прыкладам, што піша ў сваіх успамінах Яўхім Кіпель: «Я ўлучыўся ў працу навуковага аддзелу, найперш аддаўшыся распрацоўцы праграмы друкаваньня падручнікаў для школаў. Быў арганізаваны мэтадалягічны камітэт, у які ўвайшлі дзясяткі дзейных настаўнікаў, некалькі навукоўцаў, ды былі падабраныя аўтары падручнікаў. За першы год мы запусьцілі ў апрацаваньне каля 15 падручнікаў і 4 слоўнікі»[2] і крыху далей: «Пры газэце «Голас Вёскі» мы пачалі рыхтаваць брашуры сельскагаспадарчага зьместу ў дапамогу селяніну. Увесну 1944 г. у друк было здадзена 6 кніжачак, якія мусілі выйсьці 25–тысячным тыражом кожная. Попыт на такую літаратуру быў вялікі. У некаторых месцах нават былі адчыненыя кіёскі з падобнымі выданьнямі»[3].

Нягледзячы на тое, што ў Берліне беларусы былі зусім непрацяглы час (ды які — у плане гістарычным!), нямала выданняў пазначана гэтым горадам: «У значна большай меры пачалося беларускае кнігадрукаваньне на Захадзе ў час другой сусветнай вайны. У канцы 1939 г. у Берліне стала выдавацца беларуская газета «Раніца», якая выходзіла да 1945 г. Пры «Раніцы» пачалі друкавацца беларускія кнігі. Адной з першых, а магчыма і першай была брашура Міколы Шкялёнка «Экономічны нарыс Беларусі» (Бэрлін, 1940). Крыху пазней у Берліне выйшлі гэткія публікацыі: Ніна Абрамчык. Беларусь у песьнях (1942), Гісторыя Беларусі ў картах (1942).

У 1944 г. у Берліне ў сэрыі «Народная бібліятэчка» выйшлі наступныя кніжкі:

1. Юрка Віцьбіч. Нацыянальныя сьвятыні.

2. Уладзімер Глыбінны. Смаленшчына — адвечная зямля беларускага народу: Гістарычны нарыс.

3. Арцём Музыка. Прыгоды Панаса і Тараса.

4. Юрка Віцьбіч. Вяліскія Паўстанцы. Геньдзікаўскія змагары.

5. Лявон Радзіміч. Адам і Ева. Чабор: Апавяданьні.

6. Мікола Шчаглоў. Беларуская музычная культура.

7. Дудар і іншыя апавяданьні.

8. Сураў. Нямецкая мэдыцына ў барацьбе з бічом людзкасьці.

Тады ж у Берліне ў сэрыі «Бібліятэчка Калінаўцаў» пад №1 выйшла кніжка В. Ластоўскага «Што трэба ведаць кожнаму беларусу» (1944).

У Берліне былі выдрукаваныя кнігі: У. Жылка. Тэстамэнт (1944); К. Езавітаў. Беларуская цэнтральная рада (1944); брашура «Беларускі народ зневажняе бяспраўныя пастановы» (1945)

У прозе ў часе вайны выйшла некалькі меншых публікацыяў — прыкладам, «Курс зь гісторыі Беларусі» Янкі Станкевіча, «Лекцыі зь Беларускай культуры» д–ра Івана Ермачэнкі, а таксама кнігі большага аб’ёму: Якуб Колас. Сымон Музыка (Прага, 1942); Ларыса Геніюш. Ад родных ніў (Прага, 1942); Беларускія (крывіцкія) песьні для соля, дуэту, квартэту (Прага, 1943)»[4].

Надрукаванае за часы вайны ў Беларусі дае падставы казаць пра прыярытэтныя кірункі адраджэння беларускай кнігавыдавецкай дзейнасці: падручнікі і праграмы для школ, беларуская мова, рэлігія ў роднай мове, новае — прабеларускае і антытаталітарнае — прыгожае пісьменства, фальклор.

Гэтая бібліяграфія, складзеная на падставе калекцыі, сабранай дырэктарам Беларускага інстытута Навукі і Мастацтва (Нью–Ёрк) др. Вітаўтам Кіпелем, без аніякага непатрэбнага маралізатарства ці (сама)апраўдання, гаворыць за тыя ідэі і памкненні, што валодалі беларускімі дзеячамі ў 1941—1945 г.[5]

1941

1. Каляндар 1942. Менск, 1941.

На кожны дзень адна старонка; лічбай пазначаныя тыдні, нумарамі дні ад пачатку і да канца года, адна старонка для нататак і дзве старонкі для адрасоў і тэлефонаў. Цвёрдая вокладка. Унутраныя старонкі вокладкі табель–каляндар.

2. Народны Каляндар на 1942 г. Менск: Выданне Беларускай Народнай Самапомачы, 1941. Анатацыя ў „Беларускай Газэце“ (Менск). 1942. №55(75). 1 жніўня.

3. Праграма беларускай мовы для народнае школы / Інспэктарыят беларускіх школ пры генэральным камісары Беларусі. Праект. Менск: Краёвая Друкарня, 1941. 15 с.

4. Праграма прыродазнаўства для народнае школы. Менск: Краёвая Друкарня, 1941.

5. Праграмы для народнай школы. 1941 / “Новы Шлях”. 1943. № 18(30), верасень. С. 9.

6. Rešec, J. Ks. Dr. Karotki katechizm dla Bielarusaŭ–Katalikoŭ. Wyd. 2. Miensk: Drukarnia Mienskaje haradzkoje Uprawy, 1941. 45 s.

На вокладцы зазначана: Wydawiectwa Ks. Dr. St. Hlakoŭskaha. Першае выданне было ў Вільні ў 1927 г. Віленскае выданне 1927 г. было без зменаў перавыдадзенае ў ЗША ў 1977 г. кс. Ф. Чарняўскім.

1942

7. Аляхновіч, Ф. У кіпцюрох Г. Менск, 1941 ці 1942.

8. Дажынкі, 1942. Менск, 1942.

Наклейка ў колеры бел–чырвона–зялёным. Сноп абвіты вянком і пераплецены бел–чырвона–белым сцягам. Свята абходзілася ў кастрычніку 1942 г.

9. Праграма фізычнага ўзгадаваньня. Для беларускіх народных школаў. Менск, 1942. 32 с. Паводле „Голас Вёскі“. 1942. №1(14).

10. Самохін, Т. Непагодны вечар. Раманс. Словы М. Багдановіча. Рыга: Выданне К. Езавітава, 1942. 4 с.

11. Станкевіч, Я., др. Крыўя—Беларусь у мінуласьці. Менск: Выданне Беларускае Народнае Самапомачы, 1941 ці 1942. 67 с. Адбітка з «Менскай Газэты». 12.11.1941—31.1.1942.

1943

12. Biełaruski lemantar. Мiеnsk: Vyd–va padrucnikaŭ і litaratury dla moladzi, 1943. Паводле „Новы Шлях“. 1943. №12(24).

13. Вясна–красна. Зборнічак веснавых беларускіх народных песьняў. Менск: Выдавецтва падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1943. Паводле „Новы Шлях“. 1943. №10(22).

14. Dabrynskaja, Z. i M. Zavuścinski. Zbornik arytmetyčnych zadačau i prykładau na II klasu narodnaje škoły. Miensk: Vyd–va padručnikaŭ i litaratury dla moladzi, 1943. 104 s. Тыраж 50 000.

Dabrynskaja, Z. і P. Syrynski. Zbornik arytmetyčnych zadačaŭ i prykładaŭ na I klasu narodnaje škoły. Miensk: Vyd–va padručnikaŭ і litaratury dla moladzi, 1943. 88 s. Тыраж 50 000.

15. Зборнік купальскіх і жніўных беларускіх песьняў. Улажыў М. Шчаглоў. Менск, 1943. 36 с. (Прага, К 620).

16. Kisiel, P. Biełaruski lemantar. Miensk: Vyd–va školnych padrucnikaŭ i litaratury dla moladzi, 1943(?). 96 s. Паводле „Беларускі Голас“. 1944. №102.

17. Ластоўскі, В. Што трэба ведаць кожнаму беларусу. Менск: Выдавецтва падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1943. Выд. 2. Пашырыў Я. Найдзюк. Паводле „Новы Шлях“. 1943. № (22).

18. Лёсік, Антон. Беларускі правапіс. Менск: Выдавецтва падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1943. 60 с.

19. Losik, Anton. Biełaruski pravapis. Miensk: Schul– und Jugendverlag, 1943. 72 s. Перавыдадзена ў ЗША а. Ф. Чарняўскім у 1962 г.

20. Покліч (Наваградак, Беларуская Настаўніцкая Сэмінарыя). Школьны часапіс. 1943. № 1. Паводле: „Новы Шлях“. 1943. №24(36). Снежань.

21. Станкевіч, Я. Кніжка вучыцца чытаць і пісаць. Для пачатковых школаў. Менск: Выдавецтва школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1943. 48 с.

22. Страявы вайсковы статут / Пераапрацаваў зь нямецкага вайсковага статуту (Ausbildungsvorschrift fur die infanterie. Heft 2) падпаручык арт. Мікула Віталі. Менск: Выдавецтва школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1943. 31 с.

Уступная зацемка галоўнага кіраўніка БНС д–ра Ермачэнкі, прадмова капітана Кушаля.

23. Тарашкевіч, Б. Беларуская граматыка. Выд. 6. Менск: Выдавецтва школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1943. 104 с.

Прадмова да 6–га выдання датаваная жніўнем 1942 г. Тыраж 100 000 экз.

Зборнік купальскіх і жніўных беларускіх песьняў / Уклад. М. Шчаглоў. Менск: Выдавецтва школьных падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1943. 36 с.

У зьмесьце 30 песьняў.

24. Эвангельскі хрысьціянскі сьпеўнік / Прадмова А. Кецко. Менск: Выдавецтва падручнікаў і літаратуры для моладзі, Schul– und Jugendverlag, 1943. 176 с.

Прадмова падпісаная: Менск, 5.11.1942. Пераклады Н.Арсенневай. Новы Шлях, № 12(24), 1943.

25. Юнацкі сьпеўнік. Менск, 1943(?). 31 с.

Песні з нотамі. На вокладцы эмблема СБМ.

1944

26. Аляхновіч, Францішак. Круці, ня круці — трэба памярці. Сцэнічны гротэск у шасьцёх абразкох з пралёгам. Менск: Выданьне часапісу „Новы Шлях“. 1944. 79 с.

27. Арсеньнева, Натальля. Сягоньня: Вершы: 1941—1943. Менск: Выдавецтва падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1944. 127 с.

Друкарня Аўшра ў Вільні. Дазвол да друку ў нямецкай мове. Партрэт аўтаркі.

28. 25 Сакавіка. 19181944. Менск, 1944.

Наклейка з надпісам: 25 Сакавіка. 1918 1944. Шчыт з Пагоняй і бел–чырвона–белы сцяг над Пагоняй.

29. Лебяда, Тодар. Песьні выгнаньня. Менск: Выдавецтва падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1944. 32 с.

Зборнік друкаваўся, відавочна, у Вільні, як вынікае з рэцэнзіі ў: Беларуская Газэта (Менск). 1944. № 23(241). 22 сакавіка.

30. Найдзюк, Язэп. Беларусь учора і сяньня. Папулярны нарыс з гісторыі Беларусі. Выд. 2, пашыранае. Менск, 1944. 303 с.

31. Песьняры Случчыны. Зборнік вершаў / Пад рэд. Ул. Клішэвіча; прадмова П. Манькова. Слуцак, 1944. 234 с.

Вершы Ўладзімера Клішэвіча, Лявона Случчаніна, Янкі Золака, Арыстарха Крата, Васіля Блакітнага, Леаніда Гая, Базыля Явара. Газэта Случчыны (Слуцак). 1944. 8 лютага.

32. Салавей, Алесь. Мае песьні. Зборнік лірыкі. Менск: Выдавецтва падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1944. 94 с.

Партрэт аўтара. Змест: Узыдзе ранак…\ і заплакалі сумныя далі\ Так блізка…\ На хуткіх крыльлях вольнага Пэгаса (паэма).

33. Случанін, Лявон. Рагнеда. Паэма. Менск: Выдавецтва падручнікаў і літаратуры для моладзі, 1944. 63 с.

Ілюстрацыі мастака В. Дрэмы. Прысвячэнне: Юначкам Саюзу Беларускай Моладзі прысьвячаю. Перавыдадзена: Аўстралія, 1958; Слуцак, 1994.

34. Станкевіч, Я. пры ўчасьці Ант. Адамовіча. Маленькі маскоўска–беларускі (крывіцкі) слоўнічак фразэолёгічны і прыказкаў ды прывітаньні, зычэньні і інш. Менск: Выдавецтва падручнікаў і літаратуры для моладзі ў Менску, 1944. 151 с.

35. Статут Праваслаўнай Беларускай Аўтакефальнай царквы, прыняты Усебеларускім Царкоўным Саборам 30.8. 2.9.1942. Менск, 19 траўня 1944. 17 с.

Подпісы: Мітрапаліт Панцеляймон; Бэнэдзікт, Архіяпіскап Беластоцкі і Горадзенскі; Філафей, Архіяпіскап Магілёўскі і Мсьціслаўскі; Іоанн, Архіяпіскап Палескі і Берасьцейскі; Афанасі, Япіскап Віцебскі і Полацкі; Сьцяфан, Япіскап Смаленскі і Бранскі; Грыгоры, Япіскап Гомельскі і Мазырскі; Павел, Япіскап Рослаўскі. Выданне Царкоўнага Сьветача — дадатак да артыкула Беларуская Аўтакефальная Праваслаўная Царква. ЗША. Гл. Статут, 1955. У Берліне ўвосень 1944 г. зробленая фатаграфічная адбітка ў колькасці 10 экз. Разам з Статутам падшытыя: Дадатак да §24 Статуту і Указ Сьвятога Сынода Беларускай Праваслаўнай Царквы“.

36. Taraškievič, B. Biełaruskaja hramatyka. Miensk: Vyd–va školnych Padručnikaŭ i Litaratury dla Dziaciej, 194(?). „Biełaruski holas“. 1944. № 102.


[1] Жумарь С. Оккупационная периодическая печать на территории Беларуси в годы Великой Отечественной войны. Мiнск, 1996.
[2] Кіпель Я. Эпізоды. Нью–Ёрк: Беларус, 1998. С. 213.
[3] Тамсама. С. 222.
[4] Кіпелі З. і В. Беларускі друк на Захадзе // Albaruthenica—Беларусіка.
[5] Культура Беларускага замежжа: Беларуска–амерыканскія гістарычна–культурныя ўзаемадачыненні. Мінск, 1995. С. 50—51.

Наверх

Гўін Прынз. Вусная гісторыя

22 снежня, 2000 |


* Gwyn Prins. Oral History // Burke P. (Ed.) New Perspectives on Historical Writing. Cambridge, 1992. P.114—139.

Гісторыкі, якія спецыялізуюцца па новай гісторыі, масавай літаратуры, індустрыяльных грамадствах — г.зн. найлепшыя прафесіяналы — звычайна вельмі скептычна ставяцца да каштоўнасці вусных крыніцаў у рэканструкцыі мінулага. «Наконт гэтага я амаль цалкам скептык», — рэзка выказаўся Тэйлар. «Лухта, якую нясуць старыя пра сваю маладосць. Не!» Цяпер, пэўна, многія выяўляюць крыху большую зычлівасць і прызнаюць вусную гісторыю — гісторыю, напісаную на аснове сведчанняў жывых людзей, а не пісьмовых дакументаў — прыемнай і карыснай ілюстрацыяй, але мала хто згаджаецца, што такія матэрыялы могуць стаць галоўнымі ў вывучэнні сучасных грамадстваў, якія пакідаюць па сабе пісьмовыя дакументы. Створаныя Стадам Тэркелем «гісторыі людзей» перыяду дэпрэсіі і II сусветнай вайны ніколі не змогуць, на іх думку, сфармаваць агульныя гістарычныя гіпотэзы, што датычацца маштабных падзей.

Мяркуемая слабасць вусных крыніцаў лічыцца універсальнай і непазбежнай, скажам, для грамадстваў, пазбаўленых пісьмовых крыніц, а традыцыйны дыяпазон для разважання вузкім. З аднаго боку, Артур Марвік у The Nature of History («Прырода гісторыі») прызнае, што «гісторыя, заснаваная выключна на недакументальных крыніцах, як, напрыклад, гісторыя афрыканскага грамадства, можа быць не такой, як хацелася б, больш фрагментарнай параўнальна з гісторыяй, выведзенай з дакументаў, але гэта таксама гісторыя». З другога боку, пакуль ёсць дакументы, не можа быць сапраўднай гісторыі. З часоў узнікнення гісторыі (г.зн. гісторыі, напісанай паводле метаду Ранке) Афрыку лічылі агістарычным кантынентам par excellence. Гэты погляд прывёў паслядоўна ад гегелеўскага пастулата 1831 г., што «гэта не гістарычная частка свету», да высновы Трэвара-Роўпэра ў 1965 г., якая тады абражала хутка разрастальныя кланы антыкаланіяльна скіраваных афрыканістаў, што Афрыка не мае гісторыі, ёй проста ўласцівы безвыніковыя цыркуляцыі варварскіх плямёнаў[1]. Не быў гэта толькі погляд на права ці толькі на Афрыку. Індыйскія вёскі, як прыклад азіяцкага спосабу вытворчасці, проста пакутвалі ад сонца, з характэрным для іх непрадукцыйным узнаўленнем, «некранутыя штармавымі хмарамі палітычнага небасхілу», паводле вядомага выказвання Маркса. З той пары прыхільнікі марксізму, якія стаялі на пазіцыі антыкаланіяльных рухаў, пакутвалі над гэтым палажэннем, спрабуючы растлумачыць, што стары на самой справе меў на ўвазе зусім не тое, што ён проста меў на ўвазе.

Ранкеанскі тэст працаваў ва ўсіх выпадках: і з прыхільні камі, і з апанентамі. Паводле ранкеанскай ерархіі дадзеных, калі ў наяўнасці ёсць афіцыйныя пісьмовыя крыніцы, перавагу аддаваць трэба ім. Калі ж такіх няма, даводзіцца мірыцца з другараднымі, напаўняючы сваё вядро далей ад чыстай крыніцы афіцыйнага тэксту. Вусная інфармацыя ў гэтым кантэксце разглядаецца несумненна як непаўнавартасная, горшая, таму яе роля — спрыяць напісанню гісторыі грамадстваў, бедных на крыніцы. Па гэтых крытэрах Гегель, Трэвар-Роўпэр і Маркс проста добрасумленныя даследчыкі.

Сярод тых, хто выкарыстоўвае вусныя крыніцы, адны даюць рэзкі адказ на такі скептыцызм, другія — не такі рэзкі. Пол Томпсан, лідэр «руху» вуснай гісторыі (самавызначэнне, якое ўжо набыло евангелічнае гучанне), абараняе каштоўнасць вусных крыніц у сучаснай гісторыі грамадства, бо яны дазваляюць выйсці на сцэну гісторыі тым, чые погляды і каштоўнасці пазбаўлены правоў «гісторыяй зверху». Томпсан злосна напісаў у сваім маніфесце The Voice of the Past («Голас мінулага»), што

апазіцыя вусным сведчанням засноўваецца як на пачуцці, так і на прынцыпе. Старэйшае пакаленне гісторыкаў, якія трымаюць старшынства і завязкі капшука, інстынктыўна баіцца прыходу новага метаду. Гэта значыць, што яно больш не валодае ўсімі прафесійным метадамі, таму і прыніжае сваімі рэплікамі маладых людзей, якія тупаюць па вуліцах з магнітафонамі[2].

Такім чынам, нястрыманасць у выказваннях у бітве за месца вусных крыніц у сучаснай гісторыі сведчыць пра выбух пачуццяў з абодвух бакоў. А што да значэння вусных крыніц для гісторыі грамадстваў без пісьменнасці, найбольш выбітны прадстаўнік вуснай гісторыі ў Афрыцы Ян Вансіна адкрыта прызнае пазіцыю Марквіка ў сваім маніфесце Oral Tradition as History («Вусная традыцыя як гісторыя»):

Там, дзе няма ці амаль няма пісьма, вусная традыцыя мусіць браць на сябе асноўны ўдар у гістарычнай рэканструкцыі. Яна не выканае гэтую місію так, як гэта робяць пісьмовыя крыніцы. Пісьмо — тэхналагічны цуд… Даследчык павінны поўнасцю ацаніць і ўсвядоміць абмежаванасць вуснай традыцыі, каб урэшце не напаткала расчараванне, што ў выніку доўгіх гадоў працы стала рэканструкцыя, далёка не дэтальная. Рэканструк цыя, створаная на падставе вусных крыніцаў, можа мець меншую ступеню надзейнасці, калі няма незалежных крыніц для ўзаемнай праверкі[3].

І ўсё ж нельга сцвярджаць, што прымяненне вусных крыніц апраўдана толькі ў абставінах, калі яны вымушана застаюцца адны. Сам Вансіна паказвае і ў названай кнізе, і ў іншых сваіх манаграфіях, што часта гэта не так, галоўны акцэнт яго довадаў, насамрэч, нашмат больш рашучы. Адносіны пісьмовых крыніц да вусных не ёсць адносінамі «опернай прымадоны і яе дублёршы: калі зорка спяваць не можа, з’яўляецца дублёрша: калі церпіць няўдачу пісьменнасць, на сцэну выходзіць традыцыя. Гэта не так. [Вусныя крыніцы] папраўляюць іншыя перспектывы, як і тыя ў сваю чаргу папраўляюць іх саміх».

Чаму ўсё ж выкарыстанне вусных крыніц настолькі супярэчлівае? Пол Томпсан выказаў меркаванне, што старыя прафесары не хацелі навучацца новым хітрасцям і супраціўляліся таму, што адчувалі пагрозу асабліваму статусу метаду Ранке. Можа гэта і так, але я падазраю, што прычыны глыбейшыя і не такія просталінейныя. Гісторыкі жывуць у грамадствах, якія валодаюць пісьменнасцю, і, падобна многім насельнікам такіх грамадстваў, несвядома імкнуцца пагарджаць вымаўленым словам. Гэта вынік нашага гонару пісьмом і нашай пашаны да пісьмовага слова. А чаму не? Як адзначыў Вансіна, камунікацыя праз сімвалічную, пісьмовую мову — найвялікшае дасягненне. Пісьменны чалавек звычайна забываецца пра гэта. Новазеландскі народ маоры дае сумны, але яскравы прыклад распаўсюджанай з’явы ў перыяд экспансіі Еўропы: непісьменны народ спачатку назіраў, потым ухапіўся са страшэннай сілай за гэты інструмент улады, але не здолеў кантраляваць яго.

Канкрэтныя факты несумненна ўражваюць. У 1833 г. можа 500 маоры ўмелі чытаць; праз год — 10 000. У 1840 г., калі была заключана дамова ў Вайтангі, паводле якой правадыры маоры згубілі сваю зямлю (або атрымалі выгоды ад брытанскай анексіі, у залежнасці ад пункту гледжання чытача), адзін падарожнік выказваў заклапочанасць фізічным здароўем маоры, што не ўласціва pakeha (беламу чалавеку) таго часу. Замест фізічных практыкаванняў (як належыць высакародным дзікунам), цяпер яны сядзелі, «зрабіўшыся чытачамі». У 1837 г. друкар Ўільям Каленса са знакамітай місіянерскай сям’і скончыў першае выданне Новага запавету для маоры, і да 1845 г. пратэстанцкія місіянеры распаўсюдзілі колькасць асобнікаў Новага запавету на мове маоры, якая складала палову колькасці народа маоры. У 1849 г. губернатар Джордж Грэй лічыў, што працэнт пісьменных сярод маоры быў большым у параўнанні з любым еўрапейскім народам. Якую ж сілу бачылі маоры ў пісьме і якой з такім імпэтам дамагаліся?

Гэтая сіла мела тры ўзроўні, але падобна многім толькі заваяваным і толькі часткова пісьменным народам, маоры паспяхова авалодалі ўсяго малой часткай яе. Першы аспект улады кнігі быў татэмічны. У непісьменных маоры любыя кнігі асацыяваліся з царквой, і яны засоўвалі старонкі ў павялічаныя дзіркі ў вушах. Гэта была спроба, звычайна характэрная для ранніх стадый каланіяльнага сутыкнення, атрымаць уладу асацыяцыйна, праз далучанасць. Другі аспект маніпуляцый ны. Той жа Каленса (на тым самым варштаце, дзе ён друкаваў Святое пісанне) у 1840 г. набраў тэксты Вайтангскай дамовы. На сходзе, дзе абмяркоўвалася дамова, яму не ўдалося пераканаць губернатара, што пакуль усе маоры адно чулі, і толькі некаторыя маглі чытаць словы перакладзенага ангельскага праекта, яны не маглі зразумець і не разумелі юрыдычнага значэння дакумента, не маглі засвоіць падставовых паняццяў уласнасці, зразумець наступствы подпісу. Дон Макензі настойвае, што бітву за кантроль над зямлёй маоры прайгралі рашуча і надоўга менавіта таму, што іх імкненне да пісьменнасці ў папярэдняе дзесяцігоддзе стварыла ўражанне, што яны могуць і ўжо прынялі правілы гульні, усталяваныя пісьмовым узроўнем, на самай жа справе яшчэ былі няздольныя паспяхова маніпуляваць ім[4].

Трэці аспект улады — фармальны і актыўны, чыёй функцыяй ёсць надаваць матэрыяльную форму, акумуляваць і фіксаваць веды — і складае самую сутнасць цуда пісьма і (ва ўсіх грамадствах) сведчыць пра здольнасць пераадолець перашкоду і перайсці ад пасіўнага да актыўнага, ад ахвяры да гаспадара пісьмовага слова. Менавіта авалоданне такой функцыяй пісьма з’яўляецца найбольш рэвалюцыйным па сваіх наступствах, хоць вельмі няўлоўным. Маоры ж не авалодалі ёй у палітычна значным маштабе ажно да наступнага пакалення.

У пячорных роспісах Ласко ў Францыі сярод выяваў жывёл можна ўбачыць шэрагі спараных кропак. Гэта, магчыма, самыя раннія прыклады камунікацыі пры дапамозе сімвалаў: камунікацыя, сляды якой пакінуты індывідам, хоць сама яна існуе ў часе і прасторы незалежна ад яго. Здольнасць да гэтага — галоўны крытэр адрознення Homo sapiens — чалавека разумнага — ад яго біялагічных папярэднікаў: першы вялікі бар’ер у гісторыі чалавецтва. Можа быць, кропкі Ласко разам з паліраванымі ручнымі сякерамі з’яўляюцца першымі прадвеснікамі нэалітычнай рэвалюцыі, якая стала падмуркам усёй наступнай цывілізацыі.

Старажытныя жыхары Блізкага Ўсходу навучыліся выплаўляць жалеза, вырошчваць пшаніцу і прыручылі жывёл[5]. Ім жа належыць галоўнае вынаходніцтва, якое раскрыла патэнцыял пісьма. Сімвалічнае пісьмо мела рашучае значэнне ў тым, каб прымусіць чалавека перадолець нефіксаванасць вуснай мовы, але яно было нязручным. Менавіта стварэнне алфавітнай сістэмы спрыяла канчатковаму развіццю пісьменнага па сутнасці грамадства, якое ўпершыню дасягнула росквіту ў Грэцыі ў VII ст. да н. э. Бэртран Расэл казаў, што ўздым цывілізацыі ў Грэцыі — рэч самая дзіўная і самая цяжкая для тлумачэння ва ўсёй гісторыі. Гэта несумненна быў другі водападзел, хоць, можа, не такі важны, як нэалітычная рэвалюцыя, і, можа, не заслугоўвае такіх высокіх словаў.

Джэк Гуды ў The Domestication of the Savage Mind («Прыручэнне дзікага розуму») мяркуе, што ў імкненні спасцігнуць уладу пісьменнасці карысна, прыстасоўваючы тэрміналогію Маркса, вылучыць дзве часткі ўнутры спосабу камунікацыі: сродкі і адносіны камунікацыі, фізічнае і соцыякультурнае вымярэнні адпаведна. У наступнай працы, гаворыць ён, заўсёды трэба памятаць пра абедзве. У гэтым святле Грэцыю можна ўпісаць у пэўны кантэкст.

Мы апынуліся ў гушчы пісьменнага грамадства, якое валодае алфавітнай сістэмай пісьма і, азіраючыся назад, можна вылучыць тры спосабы камунікацыі:

1. Вусныя культуры, дзе мова мае чыста вусную форму. Лакальныя мовы даюць іх тыповыя прыклады. Дадзены тып ёсць цяпер і быў на працягу доўгага часу адносна рэдкім.

2. Пісьмовыя культуры, дзе мова мае толькі пісьмовую форму, таму што вусная форма знікла. Гэты тып прадстаўле ны класічнымі мовамі.

3. Змешаныя культуры, дзе мова мае і вусную і пісьмовую формы, даступныя для ўсяго насельніцтва ці яго часткі. Мусім пайсці далей і вылучыць унутры іх універсальна пісьменныя культуры, якія занадта лёгка прымаюцца за дадзенасць, але гістарычна нетыповыя, і абмежавана пісьменныя культуры, дзе большасць насельніцтва жыве на мяжы, але пад уплывам, пісьмовага выяўлення.

Існаванне ў асяроддзі змешанай культуры, фактычна, тыповае сёння для ўсіх вялікіх сусветных моваў. Людзьмі, асабіста непісьменнымі ці напаўпісьменнымі, усё яшчэ кіруе кніга, як у выпадку з маоры XIX ст., большай часткай ісламскага свету, ці пост-пісьменнымі ў новым свеце масавай электроннай камунікацыі: над імі пануюць радыё, тэлебачанне і тэлефон. Але гісторыкі — людзі пісьменныя, par excellence, і для іх пісьмовае слова мае першаступеннае значэнне. Яно фармуе іх стандарты і метады. Яно зніжае каштоўнасць вуснага слова, якое атаясамліваецца з утылітарным і простым у параўнанні з канцэнтраваным значэннем тэксту. Яны не бачаць нюансаў і тыпаў вусных дадзеных.

Адно з наступстваў жыцця ва ўмовах культуры, дзе пануе пісьмо, — выцясненне вуснага слова праз яго прыніжэнне. Мы павінны мець поўнае ўяўленне пра шматлікія складовыя часткі асобных пісьмовых моваў: у гісторыі ангельскай мовы існуюць узоры Чосэра і Шэкспіра, асобная мова Бібліі караля Джэймса ці Агульнага малітоўніка, кожная з якіх працягвае жыць. Звяртаючыся да вуснай ці змешанай культуры, трэба свядома прыкласці намаганне, каб паспрабаваць і запаволіць свой крок, і паглядзець на вусную спадчыну як на патэнцыйна такую ж складаную з’яву. Мы павінны бачыць розніцу паміж важнай і банальнай гутарковай мовай, як у Томаса Гардзі Тэс з д’Убэрвіля пераходзіла з дорсэтскага дыялекта на літаратурную ангельскую мову ў залежнасці ад суразмоўцы, як карыбскія растафары захоўвалі асаблівы стыль для рэлігійных спеваў. Адзін з найстарэйшых і добра вядомых прыкладаў таго, як спецыяльныя мовы вуснага і пісьмовага ўзроўняў пераплятаюцца ў змешанай культуры — вусная традыцыя, звязаная з Каранам, hadith. У выдатным даследаванні змешанай ісламскай культуры Эрнэст Гельнэр паказаў, як baraka (харызматычны аўтарытэт) «святых» ці Святых людзей Атласных гор Марока паходзіць (дзеля непісьменных суседзяў) з вуснага тлумачэння ісламскага закону, shari’a. Але shari’a — пісаны закон, у той час як самі гэтыя святыя маглі быць непісьменнымі, тым не менш, іх харызма грунтуецца на асацыяцыі з уладай кніжнага слова.

Паводле традыцыйных гісторыкаў-дакументалістаў крыніцы павінны валодаць трыма якасцямі, ніводная з якіх, відавочна, не ўласціва вусным дадзеным, таму іх не ўспрымаюць сур’ёзна. Ад крыніц патрабуецца дакладнасць формы. Важна бачыць стабільную прыроду сведчання. Дакумент ёсць артэфактам. Няма ніякіх сумненняў наконт таго, што такое спадчына, фізічна: форма фіксаваная. Яе таксама можна праверыць рознымі спосабамі, фізічна (зноў жа), ды і шэрагам параўнальных, тэкстуальных, структурных і іншых сродкаў. Гэта прыводзіць да другой якасці, якой прагна шукаюць: дакладнасць храналогіі.

Гісторыкі мысляць у паслядоўным часе, адлічаным календаром і гадзіннікам. Дакумент у гэтым плане можа даць цудоўныя дэталі і, такім чынам, магчымасць вывесці з яго тонкія аргументы. Аб’ектыўнасць, на якой настойваюць больш традыцыйныя сябры гістарычнага цэху, палягае шмат у чым на мяркуемай сіле дэдукцыі, атрыманай з стараннага вывучэння логікі выдатна тэкставанага наратыву. Але, як мы хутка ўбачым, паслядоўны час — не адзіны від часу, якім карыстаюцца людзі, і апроч змены ёсць яшчэ іншыя рэчы, якія трэба тлумачыць.

Трэцяе, паколькі ты пісьменны, пісьмо не выклікае цяжкасцяў і пакідае фіксаваны след, таму мы жывем у акіяне пісьмовых пасланняў і разлічваем на разуменне зместу праз чытанне дадатковых тэкстаў. Testis unus, testis nullus: адно сведчанне не ёсць сведчаннем. Мы даказваем павелічэннем колькасці. Па кожнай з гэтых прычын непадмацаваныя вусныя сведчанні цэняць мала. Форма нефіксаваная, храналогія часта недакладная, камунікацыя можа часта быць непадмацаванай. Для гісторыкаў, якія не любяць вуснай гісторыі, усяго гэтага дастаткова, каб адмовіцца ад яе. Але часта дадаюцца яшчэ два фактары, якія маюць дачыненне да аб’екту яе даследавання. Пра адзін з іх ішла размова ў пачатку: вусная гісторыя паблажліва дазваляе сабе займацца ўскоснымі пытаннямі. Сутнасць другога фактара ў тым, што вусная гісторыя не можа быць іншай — яна замыкаецца ў неадпаведнасці малога маштабу.

Я думаю, што агульная незадаволенасць метадалагічнымі перадумовамі ў дачыненні да дакладнасці часта адлюстроўвае перакананне, што вусныя дадзеныя не могуць патлумачыць змену, і што змена — гэта тое, чым у асноўным займаюцца гісторыкі. Але гэта не зусім так. У некаторых сітуацыях, пераважна ў не- або квазі-пісьменных грамадствах, кантынуітэт значна больш цікавы і больш складаны для тлумачэння, чым змена. Незадаволенасць наконт самапаблажлівасці адлюстроўвае або прымхі ў дачыненні да гісторыі знізу, або страх, што паколькі вусныя дадзеныя атрыманы ў маштабе ўспрымання індывіда, гісторык апынецца ў пастцы маламаштабнасці, магчыма, будзе падмануты і, значыць, няздольны да адэкватнай экстрапаляцыі. Карацей, мы рызыкуем быць бездапаможна перагружанымі. Вусная гісторыя распавядае нам толькі дробязі пра важных людзей і важныя рэчы (паводле іх уласнага разумення) пра дробных людзей.

Ці сапраўды гэта так? Менавіта для таго, канешне, каб прарваць тую пазіцыю ігнаравання, на поле бітвы была выведзена артылерыя «руху вуснай гісторыі». Яна, верагодна, была ахоплена звышэнтузіязмам пад час першых стрэлаў, але пытанні ў адказ былі рэальныя і аднолькава ясна звязаныя з функцыямі памяці і мэтамі гісторыі ў грамадствах з рознымі спосабамі камунікацыі. Апроч ранкеанскіх існуюць і іншыя крытэры, і імі трэба карыстацца.

Для таго каб ацаніць гэтыя прэтэнзіі і ўбачыць, хто як разумее мэты гісторыка, трэба дакладна вызначыцца з тэрміналогіяй, што дазволіць пазбегнуць памылак і блытаніны ў паняццях. Таму адразу, услед за Вансінам, вылучым два тыпы вусных дадзеных, а ўнутры аднаго тыпу чатыры розныя формы іх, будзем гатовыя сустрэць розныя аргументы наконт кожнага з іх ў розных тыпах грамадства.

Што такое вуснае сведчанне больш дакладна? У пачатку я вызначыў яго як сведчанне, атрыманае ад жывых людзей, а не ад неадушаўлёных крыніц, але гэтага яшчэ недастаткова. Існуе вусная традыцыя. У De la tradition orale («Вусная традыцыя»), кнізе, што больш за якую іншую рэвалюцыянізавала нашы адносіны да вуснай традыцыі, Ян Вансіна даў ёй наступнае вызначэнне: гэта «вусная спадчына, якая перадаецца вербальна ад аднаго пакалення наступнаму ці далей» [вылучанана аўтарам]. Такі матэрыял — субстанцыя для рэканструк цыі мінулага грамадства пры дапамозе вуснай культуры. Вусная традыцыя прамаўляецца ўсё менш і менш, паколькі культура рухаецца да масавай пісьменнасці, хоць частка вуснай традыцыі можа захоўвацца і ў пераважна пісьменным асяроддзі.

Другі тып вусных крыніц — асабістая памяць. Гэтае вуснае сведчанне звязана з жыццёвым досведам інфарманта. Яно калі і перадаецца ад пакалення пакаленню, то выключна ў надзвычай збедненай форме, напрыклад, у форме асобных сямейных паданняў. У 1870-я г. мой дзед па мацярынскай лініі працаваў памочнікам садоўніка ў вялікай сядзібе ў Корнўэле. Дварэцкі быў садыстам, які часта садзіў кацянят на гарачую кухонную пліту і атрымліваў асалоду, назіраючы за іх агоніяй. Можна зразумець, чаму мой дзед не забыўся на такія ўчынкі, менавіта з-за гэтага чалавека пакінуў сядзібу і пайшоў працаваць на шахты. Гэта я чуў ад сваёй маці. Уласна асабістая памяць фармуе велізарны аб’ём вусных сведчанняў, якія выкарыстоўвае ў сваёй працы Пол Томпсан і рух вуснай гісторыі ўвогуле.

Вусная традыцыя адрозніваецца ад успамінаў па-іншаму. Перадача вялікай колькасці і спецыяльных формаў вусных дадзеных ад пакалення пакаленню патрабуе часу і значных інтэлектуальных намаганняў; такім чынам, павінна існаваць нейкая мэта. Прынята думаць, што мэта структурная. Некаторыя тэарэтыкі, такія, як Дзюркгайм, лічаць, што мэта — стварэнне і перадача вуснай традыцыі, якая сістэмна адносіцца да ўзнаўлення грамадскай структуры і залежыць ад яе. Іншыя бачаць шырэйшыя і больш аўтаномныя кагнітыўныя мэты. Але якімі б яны ні былі, перш, чым улічваць іх, вусную традыцыю трэба падзяліць яшчэ на чатыры тыпы[6].

Завучаныя Незавучаныя

Форма выяўлення

Застылая                                            Вольная

застылая

Форма


вольная

ПАЭЗІЯ (У Т.Л.                                ЭПАС

ПЕСНІ) І СПІСЫ

І

ФОРМУЛЫ                                      НАРАТЫЎ

(назвы, прымаўкі і інш.)

Калі паведамленне механічна завучана, тады словы належаць традыцыі. Калі форма прадстаўлення фіксаваная, тады структура належыць традыцыі. Разгледзім усе катэгорыі адна за адной.

Завучаныя, у застылай форме матэрыялы фактычна прыносяць гісторыку найменшы клопат з праверкай, бо строгі тэкстуальны аналіз версій адной і той жа традыцыі дасць магчымасць дабрацца да агульнага ядра формы і словаў. Правілы формы і мовы можна ідэнтыфікаваць. Афрыканскія ўхвальныя вершы, найлепш вядомыя з іх зулускія isibongo, даюць добрыя прыклады гэтага жанру. Словы, форма і інтанацыя — усё строга рэгламентавана. Часта ўхвальныя вершы характарызуюць адносіны паміж правіцелем і падданымі: яны з’яўляюцца прамежкавым звяном адносінаў, якія не могуць быць рэалізаваны праз непасрэдную размову. Іх структура, такім чынам, адлюстроўвае іх мэту. Вось урывак з такога ўхвальнага верша народа лозі, запісаны мной у заходняй Замбіі. Ён выконваўся на мове луяна, старажытнай мове, якая амаль гэтаксама блізкая да сучаснай мовы сілозі, як англа-саксонская да сучаснай ангельскай.

Хоць я блізка ад цябе, не магу размаўляць з табой. Але ў гэтым няма бяды, таму што я ведаю, калі прыйдуць мае родзічы. Я адыходжу ад правілаў, якіх мусіш трымацца ты. Кожная песня мае сваё паходжанне …

Калі кароль у двары, ён як слон у калючых хмызах; як буйвал у гушчары; як кукрузнае поле на ўзвышшы ў пойме Забезі. Добра кіруй краінай! Калі краіна памрэ, адказным будзеш ты. Калі яна будзе працвітаць, гонар і хвала табе.

Вывучэнне формул асабліва дае плён у спробе раскрыць вымярэнні народнай культуры дзякуючы таму, што цяжка ўмешвацца ў іх, бо калі нешта змяніць — то нельга не заўважыць гэтую змену. Вось яшчэ ілюстрацыя, зноў звязаная з інстытутам караля ў лозі ў Замбіі. Каланіяльная эпоха ў Афрыцы была ў пэўным сэнсе бурнай. Вецер пераменаў закрануў грамадства лозі, як і большасць іншых, таму, калі знаходзяцца элементы, якія застаюцца пастаяннымі, нягледзячы на моцны ціск, гэта асабліва цікава. Менавіта такую з’яву як раз і дэманструе наступны прыклад.

У 1974 г. я жыў сярод булозі і займаўся збіраннем прымавак, спачатку пераважна з цікаўнасці. Адна з іх на мове луяна, вельмі распаўсюджаная, па аналогіі звязваецца з інстытутам караля.

Nengo minya malolo wa fulanga mei matanga, musheke ni ku onga. (Гіпапатам [Кароль] калыша глыбокія воды ракі; белыя пяскі водмеляў выдаюць яго.)

Праз пару гадоў я натрапіў на яе зноў, але ў іншым кантэксце: культ лекараў ператварыў прымаўку ў антыфанальную песню, мяшаючы сучасную мову сілозі з старажытнай луяна.

Лекар ( рэчытатывам): Mezi mwa nuka ki tapelo! (Вада з ракі — малітва!)

Лекар (спявае): Kubu, mwana lilolo. (Гіпа, дзіця вадаварота.)

Хор: Itumukela mwa ngala! (Ён усплывае ў сярэдзіне патока!)

Лекар: Musheke ni mu konga. (Пяскі выдаюць яго.)

Хор: Itumukela mwa ngala!

Такім чынам, тут мы маем два варыянты з той самай галоўнай тэмай, якія абодва існуюць у пост-каланіяльнай эпосе. Гэты прыклад яскрава паказвае, як крышталікі формавыяў лення застаюцца нязменнымі ў калейдаскопе структур, адаптаваных да пэўных мэтаў.

Сіла формулы бачна, калі гэтыя сучасныя версіі змясціць за прымаўкамі, але ў формах, запісаных французскімі місіянерамі ў самым пачатку каланіяльнай дзейнасці ў 1890-х г.: «wa fulanga meyi matungu, musheke ni mu k’onga» i «Mbu ku mwan’a lilolo, wa twelanga matungu, musheke ni mu k’onga»[7]. Такі яскравы прыклад захоўвання ў форме вуснай крыніцы сведчыць пра яе перманентнае ўзнаўленне ў народнай культуры, а гэта, у сваю чаргу, гаворыць пра тое, што яна працягвае валодаць нейкай ахоўнай культурнай функцыяй[8]. Апошняя акалічнасць уздымае важнае пытанне селектыўнай памяці ў вусных крыніцах, пра што крыху ніжэй.

Некаторыя формулы менш схільныя да такой селектыўнай памяці, чым іншыя. Напрыклад, нейчая тоеснасць ў рамках нейчай асабістай культуры часта перадаецца і выказваец ца публічна ў семіятычным апісанні фізічных межаў. Так, расшыфроўка апісання краявіду сядзібы, дадзенага мігрантам, можа прадэманстраваць культурнае ўзнаўленне больш яскрава. Гэта бліскуча паказана ў даследаванні іншай афрыканскай з’явы. Кніга Siyaya: The Historical Anthropology of an African Landscape («Сіяя: Гістарычная антрапалогія афрыканскага ландшафту») робіць такую дэшыфроўку і выкарыстоўвае яе, каб аспрэчыць распаўсюджанае меркаванне, што міграцыя прыводзіць да разрыву адносінаў[9].

Галоўныя праблемы слушнага і няслушнага выкарыстан ня вуснай традыцыі звязаны з традыцыямі, якія не завучваюцца механічна: эпас і наратыў. Фіксаваная форма эпасу азначае, што большасць афрыканскіх эпасаў паводле гэтай схемы наратыўныя. Пад «эпасам» тут я маю на ўвазе гамераўскі эпас: гераічная паэзія, складзеная вусна ў адпаведнасці з пэўнымі правіламі. Канешне, пазней вершы былі запісаны, і мы не можам ведаць, наколькі яны былі змененыя, у момант першага запісу ці пазней; але структура дастаткова моцная для таго, каб адлюстраваць гэты працэс. Вобразна кажучы, атрымліва ецца коўдра, пашытая з шматкоў, своеасаблівая рапсодыя — у перакладзе з грэцкай літаральна «сшыты разам» — так што паўтарэнне формулы служыць своеасаблівым рабочым інструментам як для песняра, так і для аўдыторыі. Каля трэці «Іліяды» складаецца з радкоў ці блокаў радкоў, якія паўтараюцца не адзін раз. Тое ж справядліва і для «Адысеі». Дваццаць пяць формульных выразаў сустракаецца ў першых дваццаці пяці радках «Іліяды». Напрыклад, світанак амаль заўжды «крануты ружовым», Афіна «савінавокая», востраў Ітака «акружаны морам» і, самае вядомае, мора «бы цёмнае віно». Але гэта не манатоннае паўтарэнне. Існуе трыццаць шэсць розных эпітэтаў для Ахілеса, падабраных і размешчаных паводле жорсткіх правілаў[10]. Такім чынам, з такіх вось кавалачкаў пясняр будуе новы твор, хоць асобныя выразы могуць быць старымі і добра вядомымі. Праўда, гэтая катэгорыя і гэты метад зноў уздымаюць відавочныя пытанні наконт абмежаванасці аб’ёму ведаў, якія вусная традыцыя можа ўтрымліваць ці перадаваць. Хіба ўсе гэтыя абмежаванні не вядуць да дэфармацыяў?

Нават з усімі альтэрнатывамі такая вусная творчасць не можа палепшыць веды ці павялічыць дакладнасць. Яе скоўвае мінучасць прамоўленага слова і абмежаваныя магчымасці чалавечай памяці нават з дапамогай мнеманічных сродкаў. Такім чынам, вусныя культуры не могуць уводзіць новае і павінны нешта забывацца. Гэтая тэза — галоўны аргумент прафесара Джэка Гуды ў The Domestication of the Savage Mind («Прыручэнне дзікага розуму»). «Дзікі» розум становіцца «прыручаным» тады, калі сродкі камунікацыі дазваляюць змяніць спосаб камунікацыі:

Пісьмо, асабліва алфавітнае, дае магчымасць глыбока даследаваць размову іначай — шляхам надання вуснай камунікацыі напаўстабільнай формы; такое ўважлівае вывучэнне спрыяла актывізацыі аналітычнай дзейнасці, а значыць, узмацненню рацыянальнасці, скептыцызму, логікі. Яно адкрыла шлях узрастанню патэнцыялу аналізу, таму што пісьмо перадавала разважанні наглядна рознымі спосабамі, адначасова пашыраючы магчымасці кумулятыўных ведаў, асабліва ведаў абстрактнага характару… Праблема аб’ёму чалавечай памяці перастае адыгрываць вырашальную ролю ў інтэлектуальным жыцці чалавека. Чалавечы розум быў вольны вывучаць статычны тэкст, а не абмяжоўвацца ўдзелам у дынамічным выказванні[11].

Паколькі частка вусных гісторыкаў не згодныя з поглядам прафесара Гуды на ролю пісьма ў інтэлектуальным вызваленні, многія, і асабліва Вансіна ў Oral Tradition as History («Вусная традыцыя як гісторыя»), будуць аспрэчваць распаўсюджванне палажэння Гуды на тэзу, што вусная традыцыя, такім чынам, таксама гомеастатычная: тое, што нязручна ці больш не мае функцыянальнага значэння, забываецца. Ён мяркуе, што структурная амнезія пашкоджвае вусныя культуры, якія, такім чынам, вымушаныя быць селектыўнымі з-за абмежаванасці памяці, а значыць, традыцыя не можа служыць добрым гістарычным матэрыялам.

Фактычна, такая структурная амнезія рэдка бывае татальнай. Шмат у якіх ранейшых працах, і асабліва ў шэдэўры па дакаланіяльнай гісторыі цэнтральнай экватарыяльнай Афрыкі пад назовам Paths in the Rain-forest («Сцежкі ў лесе дажджу)»[12], Вансіна паказвае, як можна разблытаць і дэшыфраваць некалькі патокаў традыцыі, прысутнай у канцы ланцуга трансмісіі, у тым ліку параўнаннем варыянтаў і злучэннем вусных крыніц з крыніцамі іншага паходжання. Методыка ўнутранага тэкстуальнага параўнання па пераадоленні гомеастатычнасці добра вядомая. Ісламскія даследчыкі ацэньваюць версіі hadith праз аналіз кожнага звяна ланцуга (isnвd) і не прымаюць ніводную традыцыю, для якой дадзеныя пра isnвd цяпер адсутнічаюць ці недастаткова поўныя. Але нават калі перамагчы гомеастатычнасць і вызначыць, якія традыцыі захаваліся ў спадчыне, г.зн. імкнуцца да дакладнасці формы, то як іх датаваць?

Дакладнасць храналогіі была другой з трох якасцяў, на якіх настойваюць гісторыкі-дакументалісты. Менавіта імкненне адпавядаць гэтаму патрабаванню і, такім чынам, атрымаць знешнія атрыбуты рэспектабельнасці найчасцей прыводзіла ў выкарыстанні вусных дадзеных да сур’ёзных памылак. Гэтую праблему лёгка праілюстраваць.

Наратыўная катэгорыя часта ўтрымлівае тры віды трансмісіі: традыцыі паходжання, дынастычныя паданні і звесткі пра грамадскую арганізацыю. Цяпер гэтыя тры віды наратыву не ўсе існуюць у адной і той жа канцэпцыі часу, хоць, ускладняючы справу, сама падача сведчання можа змешваць тыпы матэрыялу, як змешваюцца розныя гатункі мяса ў каўбасе.

НЕСТРУКТУРАВАНЫ ЧАС

Традыцыі паходжання

«ТРАДЫЦЫЙНЫ» ЧАС (узгоднены, але не серыйны)

Дынастычныя паданні

Звесткі пра структуру дзяржавы

СЕРЫЙНЫ ЧАС

Эдвард Эванс-Прытчард, вялікі антраполаг, які даследаваў народ нуэр у паўднёвым Судане перад другой сусветнай вайной, напісаў цікавы і карысны нарыс, дзе апісаў тое, што ён назваў «ойкалагічным часам», г.зн. цыклічны час, калі людзі бачаць яго адрэзкі ў змене пораў года, а не ў чарадзе гадоў. Развіваючы гэтую тэзу, сацыяльны гісторык Э.П.Томпсан сцвярджаў, што пераход ад успрымання часу ў залежнасці ад віду дзейнасці — за адзінку часу бралася, напрыклад, у Мадагаскары «гатаванне рысу» (паўгадзіны); у заходняй Нігерыі «смажанне маісу» (пятнаццаць хвілін); у каталіцкім Чылі XVII ст. «пбра сімвалаў веры» — да агульнага, культурна аўтаномнага і свядомага адмервання часу гадзіннікам быў часткай грамадскай свядомасці, які адбыўся пад уплывам і служыў падмуркам індустрыяльнага грамадства[13]. Адразу можна здагадвацца пра злоўжыванне вуснымі дадзенымі: адукаваныя гісторыкі паспрабавалі атрымаць храналогію серыйнага часу па-за межамі традыцыі, якая існуе ў «традыцыйным» часе. Тут на пазіцыю прадмета можа ўплываць мінулая ці цяперашняя яго значнасць. Напрыклад, пра вельмі важныя рэчы можа быць сказана, што яны вельмі даўнія ці вельмі новыя, павялічваючы ці падаўжаючы іх у залежнасці ад кантэксту і канкрэтных мэтаў.

Але гісторыкі-даследчыкі, якія гоняцца за храналагічнай дакладнасцю з перакананасцю і зацятасцю калекцыянера XIX ст., не думаюць пра гэта. Яны бяруць, скажам, каралеўскую легенду. Палічылі колькасць згаданых у ёй каралёў. Сфармулявалі гіпотэзу наконт колькасці генеалагічных адгалінаванняў, напрыклад, за трыццаць гадоў. Памножылі адно на другое, гатова! — даты для вуснай культуры! Адзін гісторык, а менавіта Дэйвід Гэныдж, праверыў і абвергнуў такую просталінейнасць. The Chronology of Oral Tradition («Храналогія вуснай традыцыі»), з красамоўным падзагалоўкам Quest for a Chimera («Пытанне хімеры»), ахоплівае аналіз спісаў правіцеляў, пачынаючы ад афрыканскіх правадыроў да асірыйскіх цароў. Сеючы іканаборства і скептыцызм, Гэныдж таксама выказвае і пэўную надзею[14]. На гэты раз ясна, з якім відам часу маем справу і якія мэты захавалі традыцыю ў памяці. У дадзеным выпадку можна, хай сабе прыблізна, з пэўнай доляй верагоднасці вымераць час. Такія веды амаль заўсёды кантэкстуальныя.

Адно вымярэнне надзвычай важнае. Раздзел Гэныджа, названы «Гісторыя і сучасная палітыка», мае ў кнізе ці не найбольшае значэнне. Прызнанне факта вынаходніцтва традыцыі адыграла вельмі дэструктыўную ролю ў поглядзе апошняй генерацыі даследчыкаў на нееўрапейскую гісторыю і ў прымяненні гэтай ідэі, скажам Дэйвідам Кэнадынам, для перагляду міфаў брытанскай манархіі. У гэтай з’яве бачыцца важнае метадалагічнае запазычанне еўрапейскай гістарыяграфіі з нееўрапейскай гісторыі, дзе больш жорсткія міждысцыплінарныя і лінгвістычныя патрабаванні паспрыялі ў вялікай ступені метадалагічным навацыям у гістарычнай навуцы апошняга пакалення даследчыкаў[15].

Вынаходніцтва традыцыі не ёсць дзівам ці несумленнас цю, асабліва ў культурах, дзе няма аніякага крытэру ісціны. Гэта тое ж, што самаабарона вязня пры дапамозе недагаворак або маўчання, добра выкарыстаная Аляксандрам Салжаніцы ным у рамане «Адзін дзень з жыцця Івана Дзянісавіча». Каланіяльная сітуацыя падобная тым, што і яна характарызуецца скрайнімі пазіцыямі сілы і бяссілля. У пэўных асобных умовах ніякае выздараўленне немагчымае; у атмасферы таталітарызму сама паслядоўнасць і тэмп часу могуць скажацца; у каланіяльным кантэксце звесткі пра грамадскую структуру і дынастычную традыцыю найчасцей вынаходзяцца нанова.

Існуюць пэўныя віды памяці, якія немагчыма аднавіць з-за спосабу іх страты. Такі выпадак быў апісаны італьянскім аўтарам Прыма Леві, які сам прайшоў праз Аўшвіц у сувязі з Галакостам. The Drowned and the Saved («Патанулыя і ўратаваныя»), яго апошняя кніга, з’яўляецца адным з найлепшых пранікненняў у прыроду жыцця і спосаб псіхалагічнай дзейнасці лагераў смерці, пакінутым нашчадкам. Леві ў ёй дэманструе эксцэнтрычнасць сваіх успамінаў і адпаведна непаўнавартас ную прыроду сваіх інтэрпрэтацыяў. Па вызначэнні, ён не мог уваскрасіць памяць з тых глыбіняў, куды канула большасць, адкуль практычна ніхто не вярнуўся, і ён быў адным з нямногіх уратаваных. Урэшце высветлілася, што для яго, як і для вялікага псіхааналітыка-фрэйдыста Бруна Бэтэльгайма, які таксама прайшоў праз лагеры, цяжар выжывання быў завялікі, і абодва ў старасці скончылі жыццё самагубствам. Для іх, верагодна, мінулае не магло быць ні вынайдзеным нанова, ні перададзеным. Гэта немагчыма было выказаць пісьмова[16].

На крок бліжэй да нас, чым цішыня, стаіць аднаўленне рэчыва. Гісторык-саветолаг Джофры Госкінг у якасці ілюстрацыі да таталітарнай сітуацыі прывёў цытату з «армянскага радыё»: «Усе фундаментальныя ісціны наконт савецкага жыцця адлюстраваны ў показках, многія з якіх звязаны з міфічным армянскім радыё. Ну вось, армянскае радыё спыталі: „Ці можна прадказаць будучыню?” Адказ: „Так, няма праблем: якой будзе будучыня, мы добра ведаем. Праблема з мінулым: яно мяняецца”[17]. З надыходам галоснасці ў СССР за кантроль над памяццю разгарнулася жорсткая барацьба. Адна групоўка нават назвалася «Памяць», другая, абсалютна супрацьлеглая скрайняму славянскаму нацыяналізму і антысемітызму «Памяці», называецца «Мемарыял». Андрэй Сахараў падтрымлі ваў «Мемарыял» як шлях вяртання сталінскіх ахвяраў з нябыту маўчання. Вызваленне народнай памяці ад «сібіры свядомасці» стала прыкметным і ні ў якіх адносінах не маргінальным кірункам палітычнай дзейнасці ў часе другой рускай рэвалюцыі. Рэфарматарскія сілы стварылі на з’ездзе народных дэпутатаў у канцы 1989 г. камісію па падрыхтоўцы справаздачы па высвятленні і пераглядзе аднаго з вырашальных эпізодаў — пакта Гітлера—Сталіна[18].

У Брытаніі прырода гісторыі таксама была аб’ектам жорсткай барацьбы. У 1985 г. Інспекцыя Яе Вялікасці надрукавала свае погляды на змест таго, што павінны вывучаць школьнікі. «Сіняя кніга» Інспекцыі абагульніла асноўнае з школьных новаўвядзенняў за папярэднія дваццаць гадоў. Праект Школьнай рады па гісторыі стаяў на тым, каб вучыць дзяцей ва ўзросце ад 11 да 14 гадоў адрозніваць добрыя сведчанні ад кепскіх, прызнаваць правамоцнасць розных тыпаў крыніц, у тым ліку і вусных, правяраць усе атрыманыя высновы, спачуваць цяжкаму становішчу людзей у мінулым, што з’яўляецца важным стымулам развіцця гістарычнага ўяўлення[19]. Падобна сучасным рэвалюцыянерам у СССР, інспектары добра разумелі палітычнае значэнне грунтоўнага вывучэння гісторыі і таму змясцілі на вокладцы кнігі наступнае выказванне Мікіты Хрушчова: «Гісторыкі — небяспечныя людзі. Яны могуць разбурыць усё».

Урад Тэтчар распуціў Школьную раду. Гэта была злосная, працяглая і няўдалая спроба Тэтчар і радыкальных правых надаць выключныя паўнамоцтвы створанай у 1990-х г. Рабочай групе па гісторыі пад кіраўніцтвам Сондэрза Ўотсана, якая давала парады Дэпартаменту адукацыі і навукі наконт зместу брытанскіх нацыянальных навучальных праграм, прапаганду ючы трыумфалістычны, вігаўскі, заснаваны на дакументах і абмежаваны курс брытанскай палітычнай і канстытуцыйнай гісторыі, робячы акцэнт на бяздумным завучванні датаў і «фактаў» і выяўляючы антыпатыю да гістарычнага ўяўлення. У пазіцыі Рабочай групы можна адшукаць і адмаўленне правоў вуснай гісторыі.

Даклад Рабочай групы быў вытрыманы ў духу Інспекцыі Яе Вялікасці 1985 г., але быў раптоўна адкінуты міністэрскім указам адразу, як толькі Кенэт Кларк, заняўшы пасаду міністра, увёў погляды, адкінутыя Рабочай групай, падобныя да пазіцыі выкладчыкаў і інспектарскай «Сіняй кнігі». У час напісання дадзенага артыкула (люты 1991 г.) у стане прафесіяналаў пануе разгубленасць і крыўда на такія дзеянні[20].

З усіх гэтых гісторыяў вынікае дзве рэчы. «Сібір розуму» — зона не толькі мёртвага маўчання, але і жывога адмаўлення легітымнасці. Яна змушае розум маўкліва здавацца на міласць сухой паблажлівасці і прадвызначанага панавання цяперашніх кіраўнікоў. У гэтым брытанскія спрэчкі перагукаюцца з савецкімі. Па-другое, сведчанне шчырасці і, пад ціскам сучаснасці, падатлівасць мінулага недаацэньваюцца. Маштаб такога вынаходніцтва можа быць велізарны.

Прадстаўнікі народу ців у цэнтральнай Нігерыі не былі інтэлігентамі. У пачатку XX ст. яны змагаліся супраць пракладвання белымі жаўнерамі тэлеграфных ліній праз сваю зямлю і з-за гэтага атрымалі рэпутацыю незаконапаслухмяных, падступных і, канешне ж, закаранелых язычнікаў. Больш за тое, ад іх смярдзела анархіяй, бо не было дасканалай ерархіі правадыроў. Таму, калі ў 1907 г. брытанскі намеснік Чарльз Форбз Гордан першым апісваў іх грамадства, ён бачыў і адлюстраваў сегментарную прыроду іх кланаў. Але да першай сусветнай вайны брытанская адміністрацыя ў Нігерыі была кепска развіта і лічыла нязручным глядзець на ців як на ців, а ставіла іх у шэраг з больш шматлікімі суседзямі гауза. Правадыры ців прыслужліва «гаузаваліся» дзеля таго, каб дагадзіць каланіяльнаму воку: размаўлялі, як гауза, апраналіся, як гауза і г.д. Але пазней, у 1930/31 г. народ ців наведаў з мэтай вывучэння Абрагам, урадавы антраполаг. Яму дапамагаў Даўнз, які ўзначальваў акругу.

Справаздача Абрагама-Даўнза прапанавала новы погляд на ців. Аўтары ўбачылі грамадства без вярхоўнага правіцеля, якое Форбз Гордан ахарактарызаваў у чыста ерархічным кантэксце, увасобленым у новаўвядзенні шматпалатных радаў. Але легітымацыя гэтых радаў і іх членаў адсякла маладзейшае пакаленне адукаваных ців ад патэнцыйнай палітычнай дзейнасці. Тады моладзь, у сваю чаргу, з мэтай абысці рады пачала змагацца за новую справу, справу Тора ців (вярхоўны правадыр ців), што (так супала) дакладна адпавядала «нармальнай» мадэлі туземнай улады, якую ўвасаблялі брытанскія чыноўнікі (яны навучаліся непрамому кіраванню ў школе лорда Лугарда). Другое антрапалагічнае даследаванне, праведзенае ў 1940 г., прыходзіць да высновы, што супольнасцю ців фактычна кіравалі патрыярхі, якія ўтваралі піраміду ўлады. Можа, сапраўды існаваў нейкі туземны вярхоўны правадыр? За сорак гадоў успрыманне сацыяльнай структуры ців цалкам змянілася. Тады, у канцы 1940-х г., з’явіліся яшчэ два антраполагі, Багананзы. Пазіцыя, сфармуляваная ў іх класічнай працы, трымаецца і да сёння. Даследчыкі разглядалі супольнасць ців як сегментарнае лінейнае грамадства накшталт таго, як яго апісваў Гордан пад час першага знаёмства белых з гэтым народам.

Кожны еўрапейскі даследчык шукаў рэальных ців, і кожны раз тыя чужакі падыходзілі да іх з новым вобразам, з пэўнымі стэрэатыпамі. Прышлыя аўтсайдэры лічылі, што ўсё робяць у інтарэсах ців, прыдумвалі іх мінулае з перакананнем, што робяць ласку ім. Мы разумеем гэта дзякуючы таму, што гісторык Д.Дорвард усвядоміў: самі вучоныя інтэрактыўна былі часткай гісторыі, і таму, што ён ведаў: грандыёзна прыдуманая традыцыя была магчымасцю[21]. Зразумела, абараніцца ад вынайдзенай традыцыі можна — менш давяраць надзейнасці як непацверджанай вуснай спадчыны, так і сваім папярэдні кам у навуцы, нягледзячы на тое, што яны прадэманстравалі разуменне праблемы. Ды і праблема не абмяжоўваецца выключна вуснай гісторыяй.

Іншы афрыканскі прыклад пацвярджае слушнасць нязгоды Вансіны з вобразам прымадоны і дублёршы. Ён паказвае, што залішне даверлівы погляд на непацверджаныя пісьмовыя крыніцы ў спалучэнні з занадта вялікай павагай да гісторыкаў можа стварыць і памылковую камбінацыю. Падвяргаючы ўсё сумненню, Джуліан Кобінг пераканаўча паставіў пад пытанне тры асноўныя дагматы паўднёваафрыканскай гісторыі: распаўсюджаны погляд на матабэле ў Зімбабвэ як на культуру ваяроў; галоўны міф зімбабвійскага нацыяналізму, што яго прамым папярэднікам былі паўстанні 1896 г. (погляд, які ў значнай ступені мае карані ў поглядах брытанскага гісторыка-дакументаліста Т.Рэйнджэра); і, зусім новы, значэнне і само існаванне Mfecane — рассялення народаў, прычынай якога лічылася разбурэнне дзяржавы Зулу ў сярэдзіне XIX ст.[22] Разгледзім выпадак з паўстаннямі. Культура сучаснай Зімабвэ з’яўляецца змешанай культурай. Нацыяналістычная інтэрпрэтацыя Рэйнджэра ўвайшла ўжо ў вусны рэгістр асабіста непісьменнага і стала, такім чынам, адказам на пытанні пра тыя падзеі, якія перакрываюць любую іншую традыцыю. Паколькі пэўна карысна будзе высветліць прычыны, чаму традыцыі вынаходзяць, таксама цяжка засведчыць страту магчымасці калі-небудзь стварыць надзейную справаздачу пра важныя падзеі, падобныя гэтым, з-за неадэкватнай гістарыяграфіч най методыкі. І не можа тут служыць апраўданнем прызнанне неабходнасці задаволіць патрэбу такога грамадства ў, як некалі выказаўся Рэйнджэр, «прыкладной гісторыі»[23].

Прызнанне магчымасці такой няўдачы гісторыкаў-даку менталістаў павялічвае занепакоенасць наконт няслушнага выкарыстання вусных дадзеных у пытанні серыйнай храналогіі. У абодвух выпадках рашэнне трэба шукаць у тым, што прывяло Вансіну да адмаўлення опернай аналогіі: выкарыстанне шматлікіх, канвергентных, незалежных крыніц. Што да храналогіі, з унутранага аналізу фармальнай вуснай традыцыі можна атрымаць паслядоўную, але неабавязкова добра датаваную гісторыю. Для большай дакладнасці трэба імкнуцца да карэляцыі з вонкавымі крыніцамі. Археалагічныя сведчанні, экліптыка сонца і месяца ці буйныя прыродныя катастрофы — звычайныя арыенціры. Міфы паходжання, дынастычныя паданні, сямейныя гісторыі простых людзей, прымаўкі, ухвальная паэзія, эпас і наратыў могуць неяк адкрыць доступ ва ўнутраны свет культуры і часу. Маючы ключы да вонкавых крыніц, можна абараніцца ад вынайдзенай традыцыі, атрымаць некаторыя даты серыйнага часу і, такім чынам, рэканструяваць мінулае такога кшталту.

Засталося разгледзець адзін від наратыву. Ён свядома вылучаны ў асобную катэгорыю, бо датычыцца досведу асобнага індывіда, яго ці яе. Такая асабістая памяць — асноўныя дадзеныя, якімі карыстаюцца гісторыкі пры вывучэнні грамадстваў, дзе пануе пісьмовае слова. Сфера ўплыву асабістай памяці распаўсюджваецца ад пачатку біялагічнай магчымасці — каля 80 гадоў — і далей.

Паколькі гэта першапачатковы від вусных дадзеных, памяць — не адзіны тып у грамадствах з пісьменнасцю. Фармальная традыцыя, у толькі што разгледжаным сэнсе, захоўваецца. Класічны прыклад бачым у працы Іоны і Пітэра Опі. У працы The Lore and Language of Schoolchildren («Веды і мова школьнікаў») яны ўстанавілі, што загадкі школьнага двара могуць перадавацца ў нязменным выглядзе праз доўгія ланцугі. Дзякуючы таму, што час навучання школьнікаў карацейшы за часжыцця лозі, носьбітаў каралеўскіх прымавак, тое сугучча, якое ў лозі перадаецца праз 130 гадоў, пройдзе праз дваццаць пакаленняў школьнікаў, скажам 300 апавядальнікаў: гэта адпавядае перыяду больш за 500 гадоў сярод дарослых[24]. Гэты разлік узмацняе пункт гледжання, што кантынуітэт, падмацаваны энергіяй такога бесперапыннага аднаўлення, патрабуе большага тлумачэння, чым змена. З 137 рэчытатываў, запісаных у 1916 г. у працы Нормана Дугласа London Street Games («Гульні лонданскай вуліцы»), Опі знайшлі 108, якія былі распаўсюджаны і ў 1950-я г. Вось прыклад з вершыкам пра грэнадэра: у Опі была версія, якая мае стабільныя асноўныя элементы, прасочаныя да 1725 г. З іншага боку, асабістая памяць прысутнічае і ў грамадстве без пісьменнасці, але найбольшы клопат і інтарэс выклікае менавіта яе роля ў пісьменным грамадстве. Ці з’яўляецца асабістая памяць проста старэчым балбатаннем пра лепшыя і горшыя дні? І так і не.

Найбольшую крытыку гісторыкаў-дакументалістаў выклікае тое, што памяць вядомых людзей занадта лёгка адкрыта зручнаму самаапраўданню ex post facto, а памяць малазначных персонаў схільная да правалаў. У кожным выпадку памяць — сумнавядома ненадзейнае скляпенне, якому нельга давяраць і якое можна параўнаць з неадушаўлёнымі і нязменнымі запісамі дакументаў цягам усіх мінулых гадоў. Першы аспект, наколькі могуць сведчыць паліцы палітычнай аўтабіяграфіі, добра выкарыстаны, другі — не вельмі, бо дакументальныя крыніцы перададзены нам у спадчыну не настолькі ўжо адвольна і несвядома, як можна падумаць.

Дні, калі пяты граф Роўзбэры даверыў свае самыя патаемныя думкі дзённіку, калі кіраванне дзяржавай азначала, што прадстаўнікі асобнай групы, склад якой можна вызначыць, думалі і пісалі рукой паперы, калі гісторык мог бы абгрунтавана спадзявацца знайсці і прачытаць усе такія дакументы і вырашыць, што ён мог бы верыць ім, скончыліся стагоддзе таму. З таго часу рост аб’ёму афіцыйных папер зрабіў іх паток некантраляваным. Узнікла патрэба ў адборы для захавання. У выніку «чысцільшчыкі» сістэматычна робяць сваю працу, і таму тое, што ўтрымліваюць афіцыйныя архівы, свядома ці не, часта скажонае з-за намеранага ці няслушнага адбору (што захаваць, а што спаліць), можа маўчаць, гэтаксама ўводзячы ў зман, як і іншыя крыніцы. Доўга будзе служыць урокам поўная неадпаведнасць паміж адвольнымі і ўсё больш закрытымі фондамі палітыкі дэпартаментаў брытанскага ўраду і адкрытым доступам да брытанскіх спраў праз амерыканскія архівы на падставе Акта аб свабодзе інфармацыі. У час вайны за Фолклэнды ў 1982 г., напрыклад, паперы, датычныя ранейшых спрэчак за астравы, і асабліва пазіцыі міністэрства замежных спраў у 1930-х г., якія кідаюць цень сумнення на непахіснасць законнасці брытанскіх прэтэнзій на суверэнітэт над Фолклэндамі, былі раптоўна выведзеныя з кола даступных грамадскасці, хоць пільныя і, як высветлілася, карэктна недаверлівыя гісторыкі паспелі зрабіць копіі, якія, вядома, трапілі ў прэсу да вялікай незадаволенасці місіс Тэтчар.

Судовы працэс Олівэра Норта, памочніка прэзідэнта Рэйгана, якія ўладкоўваў цёмныя справы іранскіх і нікарагуанскіх контрас, паслужыў сенсацыйнай ілюстрацыяй фіяска, што пацярпелі распаўсюджаныя меркаванні традыцыйных гісторыкаў наконт дакументаў. Цудоўная зала судовых паседжанняў з фантастычнай назвай «Fawn Hall» [Слова fawn мае ў ангельскай мове некалькі значэнняў, у тым ліку: `жаўтавата-карычневы' і `прыслужвацца', што дае нагоду разумець назву залы не толькі па колеры ейнага інтэр'еру, але і як месца, дзе прыслужываюцца. — Заўв. перакл.] была сведкам позніх сесій, чула абаяльную сакратарку містэра Норта, што цішком выносіла дакументы з Пентагона ў чаравіках і ніжняй бялізне, і даведалася пра спробу Норта не пакінуць ніякіх дакументальных слядоў з дапамогай кампутарных сетак пры адпраўленні пасланняў. На ягоную бяду, сталася магчымым аднавіць сцёртыя з кампутарнай базы пасланні. Але справа проста ў вяртанні назад да вуснага, да чаго прывяло прымяненне электроннай інфармацыйнай тэхналогіі на этапе прыняцця першапачатко вага рашэння. Калі дакументы ўсё ж захоўваюцца і з’яўляецца магчымасць прачытаць іх, яны часта вяртаюць нас да рашэнняў, прынятых у тэлефонных размовах.

Час ад часу розніца паміж вусным арыгіналам і адпаведным яму напісаным афіцыйным тэкстам выплывае наверх выпадкова. У Брытаніі пад час вялікай дэпрэсіі пад старшынствам суддзі Макмілана засядала камісія па фінансаванні. Апублікаваныя матэрыялы камісіі шырока цытуюцца ў стандартных працах па тым перыядзе. Адна з іх — Politicians and the Slump («Палітыкі і спад») Робэрта Скідэльскі[25]. Асабліва важным у працы камісіі было сведчанне Мантэгю Нормана, кіраўніка Банка Англіі. Публічная версія выступлення Нормана не супадала са зместам таго, што ён сказаў на самай справе. Вуснае выказванне Нормана было моцна перапрацавана для пратакола. Мы даведаліся пра гэта выпадкова. Асобнік даслоўнага запісу ў Дзяржаўным архіве быў знішчаны, але другі асобнік захоўваўся ў архіве Банка Англіі, дзе гісторык эканомікі, шукаючы нешта іншае, выпадкова натрапіў на яго.

Добра вядома, да якой ступені чыноўнікі Дзярждэпарта мента Злучаных Штатаў мусілі перапрацаваць вусныя прамовы вялікага палкаводца халоднай вайны і дзяржсакратара Джона Фостэра Далеса. У Архіве Кангрэса лічылася апалітычным выносіць такія вострыя меркаванні наконт саюзнікаў Злучаных Штатаў, якія ўтрымліваліся ў адказе Далеса фінансавай камісіі, дзе было сказана, што «ўсе французы маюць каханак і прадаюць непрыстойныя паштоўкі», але тым не менш, «Францыя ўяўляе сабой добры кавалак нерухомай маёмасці». (Яго obiter dicta пра Нямеччыну і Брытанію таксама сталася адкрыццём .)

Цяпер вернемся да табліц. Можна сцвярджаць, што на самай справе вусная спадчына, ці то запісаная на стужку (без купюр Ніксана), ці то здабытая ў экпедыцыях па вывучэнні плямёнаў адміралаў і дзяржсакратароў, бліжэй да першакрыніцы. Ёй, канешне, пагражаюць тыя ж сур’ёзныя праблемы, што і сучасным дакументальным крыніцам, але па-іншаму. Агульным з’яўляецца тое, што і вусную традыцыю, і афіцыйныя паперы можна сказіць (як адбылося з вывядзеннем з Дзяржаўнага архіва часткі інфармацыі наконт Фолклэндскіх астравоў), але праблемы няслушнага выкарыстання вусных дадзеных лягчэй убачыць і вырашыць.

У дадатак да няслушнага выкарыстання, чаго можна пазбегнуць, ёсць дзве агульныя праблемы крытычнага падыходу да крыніц, якія ўплываюць на вусную спадчыну, і пазбегнуць якіх немагчыма. Па-першае, несвядомы ўплыў пісьменнай формы на вусную спадчыну непазбежны, як уяўляецца, у змешаных культурах. Існуе герменеўтычнае новаўвядзенне пісьмовага пункту гледжання ў вусную спадчыну непісьмен нага чалавека. Гэтая з’ява найбольш характэрна ў моцна перагружаных кантэкстах, такіх, як кантэкст каланіяльных сутыкненняў або вышэйзгаданы зімбабвійскі прыклад увядзення ў вусную культуру інтэрпрэтацыі Рэйнджэра. Другі аспект такога ўплыву абсалютна шкодны. Справа ў тым, што панаванне пісьмовай формы разбурае і фактычна сцірае вусныя спосабы існавання ўспамінаў. Найбольш вядомыя прыклады дае музыка. Ральф Ваган Ўільямз, Пэрсі Грэйнджэр і Бэнджамін Брытэн былі ў шэрагу іншых кампазітараў пачатку дваццатага стагоддзя, хто збіраў і/ці выкарыстоўваў народныя песні ў сваіх уласных творах, якія адаптавалі і зафіксавалі для нашчадкаў арыгінальныя песні якраз у момант спынення іх існавання ў дзікім выглядзе. Некаторыя з найбольш шаноўных сучасных збіральнікаў, такіх, як Эван Маккол, якія ўратавалі і надалі новае дыханне вялікай колькасці шатландскіх і паўночна-ангельскіх народных рабочых песняў і баладаў, пайшлі далей і сталі яшчэ стваральнікамі жанраў. Яны рабілі гэта па-майстэрску: слухачы і іншыя выканаўцы не могуць адрозніць наватворы і запісаныя песні. Такім чынам, тое, што цяпер можна пачуць у бары ў Кэры ці Гэлаўэй, амаль абавязкова прайшло праз цыкл герменеўтычнай апрацоўкі. Але гэтыя праблемы можна прадугледзець і даць ім рады пры дапамозе крытычнай методыкі, прычым зрабіць гэта нават лягчэй, чым у дачыненні да дакументальных крыніц, паколькі ранкеанская крыніца апаганьваецца вынаходніцтвам традыцыі нават яшчэ да таго, як заб’е з-пад зямлі. Што да агульнай памяці пра жыццё інфарманта, якая будуецца вакол таго, што ён сам лічыць важным, мы можам атрымаць тое, што з’яўляецца несумненна запісам у чысцейшым выглядзе.

Біяхімія памяці ўсё яшчэ слаба вывучана. Але даследаванні розных відаў памяці ўсё больш сыходзяцца на тым, што доўгатэрміновая памяць, асабліва індывідаў, якія ўступілі ў фазу, якую псіхолагі называюць «агляд жыцця», можа быць неверагодна дакладнай. Людзі авалодваюць «сукупным інфармацый ным фондам», напоўненым асабістымі адносінамі. Ён абмяжоўваецца іх сацыяльным кантэкстам, відавочна формамі сутнасці асобы і валодае выключнай стабільнасцю. Гэта, заўважае Дэйвід Лоўэнтал, асабліва справядліва для моцных, несвядомых успамінаў з дзяцінства, калі чалавек бачыць і запамінае менавіта тое, што адбываецца, а не што чакаецца, як гэта робяць дарослыя[26]. Агляд жыцця — канчатковы прадукт перыяду існавання памяці. Стабільны наратыў жыццёвага агляду ў сукупнасці інфармацыі ёсць пачаткам доўгатрывалай вуснай традыцыі. Прыведзены раней сюжэт пра побыт майго дзеда ў вялікай сядзібе ў Корнішы — адна з такіх складовых частак традыцыі.

Выкарыстанне вось такіх успамінаў і стала найбольшым унёскам, зробленым да гэтага часу гісторыкамі накшталт Пола Томпсана. Гэта сацыяльныя гісторыкі, і яны выкарыстоўва юць вусныя дадзеныя для таго, каб надаць голас тым, хто ў дакументальных запісах пазбаўлены голасу. Вусныя дадзеныя, хоць яны па сутнасці не з’яўляюцца радыкалізуючым інструментам, у сучасным грамадстве шырока выкарыстоўваліся гісторыкамі з радыкальнымі намерамі, як кажа Томпсан у першых радках сваёй працы The Voice of the Past («Голас мінулага»): «Уся гісторыя ўрэшце залежыць ад яе грамадскай мэты», і вусная гісторыя найлепшым чынам рэканструюе імгненні і дэталі жыццяў простых людзей для тых, хто хоча гэтым займацца. Гэта ў традыцыі Мэйх’ю, які запісваў жыцці лонданскіх беднякоў у 1850-х г., Чарльза Бута, які вывучаў жыццё і працу лонданцаў паміж 1889 і 1903 г., і даследаванне беднасці ў Ёрку ў 1901 г. Сібама Роўнтры. Такая мэта пачала панаваць у практыцы вуснай гісторыі, заснаванай на памяці, у сучаснай італьянскай гісторыі[27].

Што можа даць асабістая памяць, дык гэта свежасць і багацце дэталяў, якія іншым шляхам атрымаць немагчыма. Яна дае магчымасць ствараць гісторыю малых груп, як у працы Біла Ўільямза пра манчэстэрскіх жыдоў, а таксама геаграфічна малых тэрыторый: лакальныя гісторыі вёсак ці нават асобных вуліц. Яна дае гісторыкам магчымасць ствараць тое, што антраполаг Кліфард Джыртц назваў «шчыльным апісаннем»: тэксты, насычаныя фактурай з глыбінёй і абрысамі, якія дазваляюць рабіць грунтоўны антрапалагічны аналіз.

Але калі пакінуць убаку ідэалагічныя сімпатыі ці патэнцыял структурнага аналізу, нават улічваючы, што вусная гісторыя, заснаваная на памяці, уяўляе сабой наймагутнейшы рэсурс сацыяльнай гісторыі, скептыкі ўсё роўна задаюць пытанне, згаданае ў пачатку артыкула. Вусная гісторыя можа быць плённай, можа быць ілюстрацыйнай, нават гістарычна вызвольнай, але ці служыць яна фармавальным фактарам тлумачэння? Вусная спадчына дае магчымасць глыбокага дэскрыптыўнага аднаўлення напрыклад таго, чым ёсць бедны мексіканец, пры дапамозе шэдэўра Оскара Люіса The Children of Sanchez («Дзеці Санчаса»), але менавіта яно па логіцы толькі што выкладзенага аналізу трапляе ў вузкія рамкі; і не тут трэба шукаць рухальныя сілы тлумачальных тэорый гісторыка[28].

Добрай праверкай гэтага сцверджання будзе звярнуцца да манаграфіі самога Пола Томпсана The Edwardians («Эдвардыянцы»)[29]. Праца ўяўляе сабой спробу ўзнавіць тканіну і адчуванне жыцця ў гады перад самай вялікай вайной. Гэта перыяд ружовага рамантызму ў народнай памяці, калі яшчэ быў мёд да гарбаты, калі царкоўны гадзіннік у Грэнчэстэры яшчэ паказваў без дзесяці тры, калі Бог спачываў на сваіх нябёсах і ўсё было ў парадку са светам, які вайна ўжо была гатова разбурыць дашчэнту. Але, Томпсан хоча сказаць: проста нішто не выдавала на гэта, за выключэннем нейкіх зусім нязначных дробязяў.

Аснова кнігі — нізка з пяці віньетак, захаваных у памяці эдвардыянскіх дзяцінстваў. Яны адабраны з такім разлікам, каб паказаць кожны пласт грамадства — ад вельмі багатых да зусім бедных. Сюжэты цесна прывязаны да архіўных запісаў працэдурай адбору, якая прывяла да выбару тых ці іншых індывідаў. Яны надзвычай яркія, але не нясуць асноўнага цяжару бачання гэтых гадоў Томпсанам, які вызначае той перыяд як эдвардыянскі крызіс: час панавання кансерватыўных класаў у падыходзе да ірландскага пытання і сур’ёзных і шырокіх рабочых хваляванняў 1911—1914 г. Але ў той час, як віньеткі ўяўляюць сабой цудоўную ілюстрацыю, адчуваецца, што даследаванне Томпсанам аспектаў няроўнасці ў грамадстве, яго пазіцыя ў дачыненні да рухальнай сілы крызіса і ўсіх буйнамаштабных дадзеных, на якіх грунтуецца гэты ўзровень кнігі, засноўваецца на пісьмовых крыніцах.

Так, у гэтым сэнсе я прымаю пазіцыю крытыка. The Edwardians — не апраўданне надзвычай перабольшаных патрабаванняў да вуснай гісторыі, напісанай на аснове асабістай памяці. Але тады, як паказаў выпадак з вуснай традыцыяй, перабольшаныя патрабаванні церпяць крах. Сіла вуснай гісторыі — гэта сіла кожнага метадалагічна кампетэнтнага гісторыка. Яна паходзіць з таго шэрагу і з таго кшталту разважання, дзе шмат тыпаў крыніц мусяць злучацца ў адзін ланцуг. Гэта не ёсць абавязкам, які ляжыць толькі на вусных гісторыках як практыках другараднага мастацтва. Я паказаў вышэй, што рух да пост-пісьменнай, па-новаму глабальнай, электроннай вуснай і візуальнай культуры абвяргае прафесійную самаацэнку традыцыйнай гістарыяграфіі, заснаванай на дакументах. Усе гісторыкі роўныя перад гэтым выклікам.

Асабістая памяць дае магчымасць гісторыку зрабіць дзве рэчы. Першае: досыць відавочна яна дазваляе быць паўнавартасным гісторыкам — гісторыкам, які можа чэрпаць з адпаведных крыніц для вывучэння сучаснай гісторыі ў поўным маштабе і з улікам усіх праблем. Ніводзін гісторык, які займаецца сучаснай вышэйшай палітыкай, з галавой акунуўшыся ў афіцыйныя паперы, не можа чакаць, што яго будуць чытаць з даверам, калі некранутымі засталіся вусныя крыніцы (і, кожны можа дадаць, фатаграфічныя і кінематаграфічныя крыніцы). У дадзеным выпадку ён нічым не адрозніваецца ад сацыяльнага гісторыка, які вывучае цыганоў. Як сказаў Вансіна, вусныя сведчанні служаць для праверкі іншых крыніц, і наадварот, апошнія служаць для праверкі першых. Яны ў дадатак могуць паказаць нейкія імгненныя дэталі, якія іншым шляхам недаступныя і, такім чынам, стымуляваць гісторыка да праверкі іншых дадзеных новымі метадамі. Вось гэта і адбылося ў разважаннях Пола Томпсана наконт класа ў The Edwardians. Гэта здарылася і тады, калі Дональд Рэйган, які загадваў штатам Белага дома пры прэзідэнце Рэйгане, апублікаваў у сваё апраўданне справаздачу пра перыяд сваіх паўнамоцтваў і барацьбу з місіс Нэнсі Рэйган. У выніку, сярод іншых канкрэтных дэталяў высветлілася, што выбар часу падпісання Прамежкавага пагаднення пра ядзернае ўзбраенне на саміце ў снежні 1987 г. фактычна быў прадыктаваны асабістым астролагам місіс Рэйган, факт, якога вы не знойдзеце ў афіцыйных паперах. Тое ж адбылося ў праведзеным Крыстоферам Лі даследаванні фармавання брытанскай палітыкі па абароне, пачынаючы з 1945 г., якое рыхтуецца да друку.

Менавіта з гэтай прычыны афіцыйныя дакументальныя запісы, у любым выпадку, закрыты на падставе гнуткага брытанскага правіла «трыццаці з нечым», паводле якога паўнамоцны ўрад можа паводле свайго жадання вызначаць даўжэйшы за трыццаць гадоў перыяд закрытасці для пэўнага кола ўрадавых папер, найлепшым прыкладам якіх з’яўляюцца справы абароны. Місіс Тэтчар прыпісваюць пазіцыю, што нічога, звязанага з разведвальнай дзейнасцю брытанскіх агентаў у царскай Расіі, не павінна быць апублікавана, каб не аказаць дапамогі ворагам. Так хацела яна і папраўкі 1989 г. да Афіцыйнага акта пра сакрэты. Згадаем Крыстофера Лі. Шмат гадоў папрацаваўшы ў якасці карэспандэнта Бі-Бі-Сі па абароне, ён дасягнуў становішча, якое дазваляла атрымліваць інфармацыю ад уласных крыніц і карыстацца ў іх даверам. Запісы яго інтэрвію з усімі галоўнымі дзейнымі асобамі ў дадзенай галіне самі па сабе набудуць статус жывой дакументальнай крыніцы. Яго кніга будзе кнігай, якую не змог бы напісаць ніводзін гісторык — універсітэцкі выхаванец. Яна надасць радыкальна новы погляд нашаму разуменню жывой змены ў перыяд страты Брытаніяй былой магутнасці. Вусныя матэрыялы ўваходзяць у тое, што прафесар Гэкстар называе «другім запісам», хутчэй за іншыя віды дадзеных. Здольнасць Лі прасачыць, прачытаць і інтэрпрэтаваць «першы запіс» у значнай ступені засноўваецца на яго валоданні вельмі своеасаблівым і незвычайным «другім запісам»[30]. Гэта не робіць яго гісторыкам новага тыпу, а наадварот. Многія гісторыкі XIX ст. былі аматарамі ў тым сэнсе, што пісалі і жылі пераважна па-за сценамі Акадэміі. І ў мінулым, і цяпер экспедыцыйная праца — частка працы над кнігай, якую немагчыма пераацаніць.

Па-другое, існуе адваротны эфект. Валоданне багатым і разнастайным «другім запісам» — напрыклад, праз асабісты досвед, а не праз інтэрвію — можа зрабіць гісторыка незвычайным чалавекам. Прывядзем у прыклад гісторыкаў, якія вывучалі чыгунку. Адрыян Ваган працаваў сігнальшчыкам на вялікай лініі паміж Лонданам і Ўэст Кантры. Ён перажыў перыяд скарачэння і закрыцця ў 1960-х г., назіраў выцясненне старых метадаў працы і адвяржэнне майстэрства, некалькі разоў сам быў звольнены і потым вырашыў запісаць той свет, які страціў. Яго першыя працы Signalman’s Morning («Раніца сігнальшчыка») i Signalman’s Twilight («Прыцемкі сігнальшчыка») з’яўляліся творамі ўспамінаў. Але паколькі ў яго развіліся навыкі гісторыка, Ваган паглыбіў сваё даследаванне і зрабіўся цяпер аўтарам выдатнай новай біяграфіі самога Брунэля, узбагачанай інфармаванасцю і кампетэнтнасцю Вагана ў сферы чыгуначных ліній[31].

Наступны і апошні прыклад, які мае ў аснове крыўду і зніжэнне прафесіяналізму, знаходзім у кнізе майстра-цесля ра, прысвечанай архітэктуры. Роджэр Коўлмэн паходзіць з сям’і высокапрафесійных майстроў з паўночнага Лондана. Ён стаў цесляром, але ў працэсе сваёй працы пакутваў ад зніжэння патрабавальнасці да кваліфікацыі ў справе будаўніцтва. Коўлмэн быў раззлаваны пыхай і тэхнічнай некампетэнтнасцю архітэктараў, ад чыёй працы ён залежаў, і якім ніколі не прыходзіла ў галаву пацікавіцца яго думкай. Такім чынам разгарнулася змрочная бітва, падобная да каланіяльных бітваў з вынайдзенай традыцыяй, у якой майстар рабіў выгляд, што цёмны і забіты, і ўхіляўся ад супрацоўніцтва, а дыктавалі ўзгадаваныя на кнігах архітэктары-беларучкі.

Ці заўсёды было так? Выкліканы сваім «другім запісам», Коўлмэн пачаў доўгае даследаванне мастацтва і працы. Заняўшыся тэмай, як і Ўільям Морыс, ён авалодаў агульнымі навыкамі майстэрства гісторыі і крытыкі. Але ў яго пякучай кнізе The Art of Work: an Epitaph to Skill («Мастацтва працы: Эпітафія майстэрству») канструктыўныя ўрыўкі нельга аддзяліць адно ад аднаго. Вось аўтар ставіць пытанне, чаму Ўільям з Сэнса быў адзіным, хто пацярпеў у няшчасным выпадку пад час рэстаўрацыі Кэнтэрбэрыйскага сабора. Адказ — ён быў адначасова і галоўным падрадчыкам, і таксама самым кваліфікаваным майстрам — паказвае, што падзел працы не быў тады такім, як цяпер. Гэтая думка праходзіць праз справазда чу, у якой Коўлмэн спрабуе аднавіць занядбаную культуру цесляроў. Праца грунтуецца на яго ўласнай кваліфікацыі, на ведах, перанятых у вуснай форме ад старых. Коўлмэн апісвае практычную працу па стварэнні новага акна: як маркіраваць і выкарыстоўваць «брусы» (даўжыня драўніны, з якой цясляр пераводзіць дакладныя памеры адтуліны ў муры на раму акна). Такога прыёму я не сустракаў раней. Усё гэта гучыць празаічна, але карысна. Да таго ж, справаздача Коўлмэна дзіўным чынам робіць большую справу. «Брусы» цесляра злучаюць разам у адно братэрства Ўільяма з Сэнсу, Віляра дэ Ганкура (аўтар праекта і будаўнік, чые сярэднявечныя падручнікі з’яўляюцца свайго роду прамымі папярэднікамі прац самога Коўлмэна), ананімных цесляроў XVIII ст., якія працавалі для Ванбру, і Джона Малодшага (ананімныя да таго часу, пакуль не даведаешся, дзе шукаць іх схаваныя знакі), сваіх старых настаўнікаў і новае акно. Апісанне працэсу працы над сучасным акном размяшчае гістарычна і аналітычна кожны аспект аперацый, якія звычайна нябачныя, таму што іх недаацэньваюць[32].

Некаторыя гісторыкі думаюць, што іх праца — апісваць і, магчыма, тлумачыць, чаму тое ці іншае адбылося ў мінулым. Гэта неабходнае, але недастатковае апраўданне. Існуе яшчэ два важных кампаненты рамяства гісторыка. Павінны быць патлумачаны кантынуітэт. Гістарычны кантынуітэт, асабліва ў вусных культурах, патрабуе больш увагі, чым змена. Традыцыя — гэта працэс, яна жыве толькі ў няспынным аднаўленні. Яна жывая ў сваёй відавочнай стабільнасці. Па-другое, задача гісторыка — пераканаць чытача ў сваёй метадалагічнай кампетэнтнасці. Прадэманстраваць усведамленне пастак, расстаўленых вынайдзенай традыцыяй, і, значыць, у прапанава ных тлумачэннях гісторык павінны таксама паказаць, як гэта было знаходзіцца там — барду ў гамераўскай Грэцыі; вяскоўцу ў Афрыцы да прыходу туды белых; знясіленаму машыністу віктарыянскай эпохі; загадчыку па кадрах у Белым Доме пры Рэйгане; а калі гэта немагчыма, сказаць пра гэта і растлумачыць чаму.

Вусная гісторыя з яе дэталямі, гуманнасцю, часта з яе эмоцыямі і заўсёды з развітым скептыцызмам наконт паўнаты гістарычнай працы найперш адрасавана менавіта гэтым сутнасным элементам задачы гісторыка — традыцыя і памяць, мінулае і сучаснасць. Без доступу да такіх рэсурсаў гісторыкі ў сучасных індустрыяльных грамадствах з масавай пісьменнас цю, г.зн., самыя прафесійныя гісторыкі, будуць сумаваць у агульным аб’ёме разумення, абмежаванага іх уласнай культурай, як пакінутыя каханкі, стоячы ў трапяткім коле святла пад самотным ліхтаром на адкрытай усім вятрам цёмнай вуліцы.

З ангельскай пераклала Ірэна Ганецкая


[1] Пра погляд з іншага боку, які пачынаецца з гэтага ж пункта, гл.: Henk Wesseling, «What is overseas history», p. 67—92.
[2] Thompson P. The Voice of the Past: Oral History. Oxford, 1978, 63.
[3] Vansina J. Oral Tradition as History. Madison, Wisconsin, 1985, 199.
[4] McKenzie D.F. The sociology of a text: oral culture, literacy and print in early New Zealand // Burke P., Porter R. (eds). The Social History of Language. Cambridge, 1987, 161—97.
[5] Жалеза было таксама незалежна атрымана ў Тайландзе і, верагодна, у раёне Вялікіх Азёраў у Цэнтральнай Афрыцы; велізарнае значэнне блізкаўсходняга адкрыцця ў спалучэнні з прыручэннем каня і земляробствам.
[6] Запазычана ў Я.Вансіны, гл.: Vansina J. Once upon a time: Oral traditions as history in Africa // Daedalus. Nr. 2. 1971 (Spring), 442—68, на с. 451.
[7] Яшчэ для ілюстрацыі яўнага і схаванага ў гісторыі лозі гл.: Prins G. The Hidden Hippopotamus. Reappraisal in African History: the Early Colonial Experience in Western Zambia. Cambridge, 1980.
[8] Больш падрабязна праблема важнасці і плённасці вывучэння прымавак разгледжана ў: Obelkevich J. Proverbs and social history // Burke and Porter (eds). The Social History of Language, p. 43—72.
[9] Cohen D.W., Odhiambo E.S.A. Siyaya, the Historical Anthropology of an African Landscape. London, 1988; рэцэнзія ў: African Affairs. 188 (October 1989), 588-9.
[10] Finley M.I. The World of Odysseus. Penguin edition, 1962, 34.
[11] Goody J. The Domestication of the Savage Mind. Cambridge, 1977, 37.
[12] Vansina J. Paths in the Rain-forest. Madison, Wisconsin, 1990.
[13] Evans-Pritchard E.E. The Nuer. Oxford, 1940; Thompson E.P. Time, Work Discipline and Industrial Capitalism // Flinn M.W. and Smout T.C. (eds). Essays in Social History. Oxford, 1974, 40—41. Гл. таксама: Le Goff J. Au Moyen Age: temps de l’Йglise et temps du marchand // Annales. 15 (1960), 417—33.
[14] Henige D. The Chronology of Oral Tradition: Quest for Chimera. Oxford, 1974.
[15] Cannadine D. The Context, Performance and Meaning of Ritual: the British Monarchy and the «Invention of Tradition» // Ranger T.O. and Hobsbawm E. (eds). The Invention of Tradition. Cambridge, 1983, 101—64.
[16] Levi P. The Drowned and the Saved. London, 1988; Ignatieff M. A cry for help — or of release // Observer, 1 April, 1990 (пра самагубства Бруна Бэтэльгайма 13 сакавіка 1990).
[17] Hosking G.A. Memory in a totalitarian society: the case of the Soviet Union // Butler T. (ed.). Memory. Oxford, 1988, 115.
[18] «Пра палітычную і юрыдычную ацэнку савецка-германскага пакта аб ненападзенні 1939 г.», даклад другому з’езду народных дэпутатаў старшыні камісіі Аляксандра Якаўлева 23 снежня 1989 г. Масква, 1990.
[19] History in the Primary and Secondary Years: an HMI View. London, 1985.
[20] Kettle M. The great battle of history // Guardian, 4 April, 1990, 23.
[21] Dorward D.C. Ethnography and administration: the study of Anglo-Tiv «working misunderstanding» // Journal of African History 15 (1974), 457—77.
[22] Cobbing J. The evolution of the Ndebele Amabutho // Journal of African History 15 (1974), 607-31; idem. The absent priesthood: Another look at the Rhodesian Risings of 1896—7 // Journal of African History 18 (1977), 61-84; idem. The Mfecane as Alibi: Thoughts on Dithakong and Mbolompo // Journal of African History 29 (1988), 487—519; Ranger T.O. Revolt in Rhodesia, 1896—7, выданне ў мяккай вокладцы: London, 1979.
[23] Ranger T.O. Towards a usable African past // Fyfe C. (ed.). African Studies since 1945: A Tribute to Basil Davidson. London, 1976, 17-30.
[24] Opie I. and P. The Lore and Language of Schoolchildren. Oxford, 1959, 8.
[25] Skidelsky R. Politicians and the Slump: the labour Government of 1929—31. London, 1967.
[26] Lowenthal D. The Past is a Foreign Country. Cambridge, 1985, 202—3.
[27] Levi G., Passerini L., Scaraffini L. Vita quotidiana in un quartiere operatio di Torino fra le due guerre: l’opporto della storia orale, p. 209—24; Bergonzini L. Le fonti orale come verifica della testimonianze scritte in una ricerca sulla antifascismo e la resistenza bolognese, p. 263-8 // Bernardi B., Poni C., Triulzi A. (eds). Fonti Orale: Antropologiae Storia. Milan, 1978.
[28] Lewis O. The Children of Sanchez: Autobiography of a Mexican Family. London, 1962.
[29] Thompson P. The Edwardians: the Remaking of British Society. London, 1975.
[30] Lee C.R. Whitehall Warriors: Postwar Defence Policy Decision-making (у друку).
[31] Vaughan A. Signalman’s Morning. London, 1981; idem, Signalman’s Twilight. London, 1983; idem, Isambard Kingdom Brunel (у друку).
[32] Coleman R. The Art of Work: An Epitaph to Skill. London, 1988.

Наверх

Вячаслаў Насевіч. Структуры сям’і і дворагаспадаркі ў гісторыі Еўропы

21 снежня, 2000 |


У сярэдзіне 1960-х г. брытанскі даследчык Джон Хайнал (John Hajnal) прадэманстраваў перспектыўнасць параўналь нага вывучэння структуры сям’і ў розных рэгіёнах свету. На фоне спрэчак пра тое, якія фактары забяспечылі канкурэнтаздольнасць Захаду ў параўнанні з іншымі, значна больш старажытнымі цывілізацыямі, яму ўдалося вызначыць фактар, які паддаваўся колькаснаму вымярэнню: спецыфічны спосаб шлюбных паводзінаў, за якім, як высветлілася, стаяла больш глыбокая розніца ў культурных і паводзінных стэрэатыпах.

Параўнаўшы дэмаграфічную статыстыку розных еўрапейскіх краін за перыяд з другой паловы XVIII да пачатку ХХ ст., Дж.Хайнал паказаў[1], што гэтыя краіны распадаюцца на дзве вялікія групы, лінію падзелу паміж якімі ён правёў у кірунку ад Санкт-Пецярбурга да Трыеста. На ўсход ад гэтай лініі панавала арыентацыя на раннюю і універсальную шлюбнасць . Ужо ва ўзросце 25 гадоў ад 85 да 95% жанчын і каля 70—80% мужчын былі ў шлюбе. На працягу жыцця па-за шлюбам заставаліся ў асноўным толькі тыя, хто меў для гэтага нейкія біялагічныя перашкоды (ад аднаго да некалькіх працэнтаў). У заходняй частцы Еўропы ўзрост першага шлюбу быў значна вышэйшы: да 25 гадоў каля паловы мужчын і каля 30—40% жанчын яшчэ не бралі шлюб. Не было там і ўстаноўкі на суцэльную шлюбнасць: да канца рэпрадукцыйнага перыяду заставаліся адзінокімі ад 10 да 20% мужчын і жанчын. Некалькімі прыкладамі Дж.Хайнал прадэманстраваў, што ўсходнееўрапейская мадэль была ўласцівая таксама і іншым регіёнам свету. У той жа час заходняя мадель была унікальнай з’явай, і за межамі Еўропы яна назіралася толькі ў тых краінах, што былі населены выхадцамі адтуль і ўваходзілі ў склад заходняй цывілізацыі: ЗША, Канадзе, Аўстраліі. Такім чынам, шлюбныя паводзіны заходнееўрапейцаў («еўрапейская шлюбная мадэль», як прапанаваў называць яе сам Дж.Хайнал) адрознівалі іх ад усяго астатняга свету.

Гэтая праца была ў 1979 г. апублікавана на расійскай мове (пры гэтым прозвішча аўтара прыводзілася ў недакладнай транслітaрацыі — «Хаджнал»)[2], але на тэрыторыі СССР яна не выклікала вялікага водгуку. Затое на Захадзе цікавасць да параўнальнага вывучэння шлюбных паводзінаў і сямейнай структуры няўхільна нарастала. Лідэрам гэтага кірунку стала ў 1970-я г. кембрыджская група па гісторыі народанасельніц тва і сацыяльнай структуры (Cambridge Group for the History of Population and Social Structure), узначаленая Пітэрам Лэслетам (Peter Laslett). Падыход гэтай групы, як і самога Дж.Хайнала, можна ўмоўна вызначыць як «метад дыягнастычных параметраў» — выяўленне значымых статыстычных адрозненняў, спалучэнне якіх гаворыць часам больш, чым шматслоўныя апісанні. Пры гэтым асаблівую ролю набывае аднолькавасць методык падліку.

Вялізнае значэнне ў станаўленні гэтага падыходу мела канферэнцыя «Дворагаспадарка і сям’я ў мінулым», праведзеная ў Кембрыджы ў 1969 г. (яе матэрыялы былі апублікаваныя ў 1972 г. асобнай кнігай)[3]. На гэтай канферэнцыі П.Лэслет прапанаваў сістэму класіфікацыі сямейных формаў[4], неўзабаве дапрацаваную ім сумесна з антраполагам Юджынам Хэмелам (Eugene Hammel)[5]. У ёй вызначаліся пяць асноўных тыпаў дворагаспадаркі ў залежнасці ад роднасных сувязяў паміж яе членамі. Першы тып утварала гаспадарка адзінокага чалавека (single). Другі тып — гаспадарка, члены якой маглі быць родзічамі, але не ўтваралі шлюбных пар (no family). Трэці тып — гаспадарка на падставе адной шлюбнай пары з дзецьмі (simple family). Чацвёрты тып — пашыраная (extended) гаспадарка, у складзе якой апрача шлюбнай пары былі і іншыя родзічы (халастыя або ўдовыя). Пяты тып — шматсямейная (multiple family) гаспадарка, у якой было некалькі шлюбных пар. У сваю чаргу гэты тып падзяляўся на некалькі падтыпаў. Такая гаспадарка магла ўключаць сем’і бацькоў і аднаго з дзяцей (stem family — каранёвая сям’я), сем’і двух і больш жанатых братоў (гэты падтып традыцыйна вызначаецца французскім тэрмінам frérèche — братчына ), або ўяўляць сабой вялікую патрыярхальную сям’ю — бацькоў і некалькіх жанатых сыноў (joint family — сумесная сям’я).

Методыка апісання дворагаспадарак П.Лэслета была апублікавана на рускай мове адначасова з артыкулам Дж.Хайнала,[6] але ў той час не знайшла паслядоўнікаў на тэрыторыі СССР. Між тым заходнія даследчыкі шырока выкарыстоўвалі яе для параўнальнага аналізу структуры дворагаспадарак у розных регіёнах. Першыя вынікі такога вывучэння былі паказаны ў калектыўнай працы «Сямейныя формы ў гістарычнай Еўропе», выдадзенай у 1983 г.[7] У ёй Дж.Хайнал паказаў[8], што з выяўленым ім тыпам шлюбнасці быў шчыльна спалучаны (і фактычна вызначаў яго) спецыфічны для Захаду спосаб арганізацыі дворагаспадаркі , якая базавалася на простай (нуклеарнай) сям’і, што складалася з бацькоў і дзяцей. Састарэўшы, галава такой сям’і перадаваў гаспадарку аднаму з сыноў (той толькі пасля гэтага заводзіў уласную сям’ю). Іншыя сыны (нават у заможных сем’ях) звычайна не атрымлівалі долі нерухомай маёмасці, а пэўны час працавалі па найму. Заробленыя такім чынам сродкі дазвалялі ім уладкоўвацца ў жыцці самастойна — вучыцца нейкай прафесіі або засноўваць уласную гаспадарку. І ў першым, і ў другім выпадку жаніцьба адбывалася параўнальна позна. На ўсходзе Еўропы і ў іншых рэгіёнах свету значна часцей сустракаліся гаспадаркі, заснаваныя на сумеснай працы некалькіх шлюбных пар (бацькоў і жанатых сыноў або некалькіх жанатых братоў). У такой шматсямейнай гаспадарцы не было перашкод для ранніх шлюбаў, а новыя гаспадаркі звычайна ўтвараліся шляхам падзелу, пры жыцці бацькі ці пасля яго смерці. У некаторых рэгіёнах меў месца падзел у трэцім пакаленні (паміж дзецьмі братоў, што вялі сумесную гаспадарку) ці нават яшчэ пазней, што прыводзіла да высокай прапорцыі вельмі буйных па заходніх мерках гаспадарак, якія складаліся з дзесяткаў членаў.

У тым жа выданні П.Лэслет акрэсліў у межах Еўропы чатыры асноўныя зоны, у якіх спосабы фармавання дворагаспадаркі істотна адрозніваліся: захад і паўночны захад Еўропы (арэал панавання выяўленай Дж.Хайналам «еўрапейскай шлюбнай мадэлі»), цэнтр Еўропы, Міжземнамор’е і, нарэшце, Усходняя Еўропа, уключаючы Балканы і еўрапейскую частку былой Расійскай імперыі[9]. У кантэксце супастаўлення «еўрапейскай» і «ўсходняй» мадэляў асаблівую цікавасць уяўляюць у зводцы П.Лэслета тыя параметры, паводле якіх найбольш яскрава адрозніваюцца паміж сабой першая і чацвёртая з гэтых зонаў. На ўсходзе Еўропы назіраліся, на яго думку, больш высокая прапорцыя родзічаў, якія жылі сумесна, адсутнасць адіночак , нізкая прапорцыя простых і пашыраных сем’яў, вельмі высокая прапорцыя шматпакаленных (тры і больш пакаленняў) і шматсямейных гаспадарак (усіх падтыпаў, за выключэннем stem family), паўсюднае выкарыстанне родзічаў у якасці працаўнікоў , рэдкае выкарыстанне наёмных работнікаў і інш. (усяго П.Лэслет прапанаваў 22 дыягнастыч ныя параметры, мы ніжэй будзем выкарыстоўваць для параўнання ў асноўным прапорцыю двароў трэцяга і пятага тыпаў, г. зн. — з адной і некалькімі шлюбнымі парамі).

Самі брытанскія даследчыкі не імкнуліся рабіць са сваіх вынікаў вельмі далёкія высновы. Яны толькі паказвалі наяўнасць аб’ектыўных адрозненняў у спосабах арганізацыі сям’і і дворагаспадаркі. Тым не менш дастаткова відавочныя псіхалагічныя адрозненні, што вынікаюць з гэтых мадэляў. На Захадзе сыны, пазбаўленыя нерухомай маёмасці, вымушаны былі больш разлічваць на свае сілы, што садзейнічала развіццю індывідуалізму і прадпрымальнасці. На Ўсходзе патрабаваліся іншыя псіхалагічныя рысы — здольнасць жыць у згодзе са шматлікімі родзічамі і падпарадкоўвацца аўтарытэту старэйшага, а потым уменне навязваць сваю волю малодшым дзеля падтрымання парадку ў сям’і і гаспадарцы. З гэтым жа была звязана і звычка разлічваць на своеасаблівы гарантаваны мінімум, які належыць кожнаму ўжо паводле права нараджэння.

У асноўным дзякуючы гэтаму сацыяльна-культуралагіч наму падтэксту працы Дж.Хайнала і П.Лэслета выклікалі вялікі грамадскі рэзананс і шырокае абмеркаванне на Захадзе. Варта адзначыць, што абодва яны фармулявалі свае высновы ва ўмовах, калі структуры сям’і і дворагаспадаркі на ўсходзе Еўропы заставаліся амаль нявывучанымі. У распараджэнні даследчыкаў былі толькі агрэгаваныя дадзеныя на ўзроўні вялікіх рэгіёнаў. Адзінае даследаванне на мікраўзроўні было выканана Пітэрам Запам (Peter Czap), які паводле матэрыялаў інвентароў і рэвізскіх сказак, што захаваліся ў фондзе князёў Гагарыных, даследаваў іх маёнтак Мішына Разанскай губерні[10], вызначыў асноўныя параметры сямейнай структуры ў перыяд 1782—1858 г., у тым ліку вельмі высокі па заходніх мерках працэнт шматсямейных гаспадарак (ад 75 да 82% у розныя гады) і нізкі працэнт простых сем’яў (ад 6,7 да 12,2%). Ён таксама прывёў дадзеныя рэвізскіх сказак 1816—1858 г. па маёнтку Сухаварава Цвярской губерні, дзе доля шматсямейных двароў складала ад 66 да 79,8%, а доля простых сем’яў — ад 7,1 да 13,7%[11]. Для параўнання, пры чыста «заходняй» мадэлі паводзінаў прыкладна 70—85% дворагаспадарак складаліся з простых сем’яў, а шматсямейныя двары сустракаліся ў 0—5% выпадкаў (звычайна гэта была каранёвая сям’я, у якой сям’я бацькоў, якія адышлі ад актыўнай працы, жыла пад адным дахам з сям’ёй сына-пераемніка)[12].

Адзначым, што тады ж Родні Богач (Rodney Bohac) абараніў дысертацыю ва універсітэце штата Мічыган па матэрыялах мікрадаследавання маёнтка Мануілаўскае Цвярской губерні (належала тым самым Гагарыным), але яе вынікі засталіся неапублікаванымі і практычна не ўвайшлі ў навуковы ўжытак[13]. Затое два артыкулы, у якіх П.Зап апублікаваў свае вынікі, на працягу 1980-х — пачатку 90-х г. нязменна прыгадваліся ва ўсіх працах, прысвечаных гістарычнай дэмаграфіі Ўсходняй Еўропы, і нярэдка служылі адзінай падставай для высноваў, якія пашыраліся на ўвесь рэгіён.

Крыху іншы падыход да супастаўлення сямейнай структуры на захадзе і ўсходзе Еўропы паслядоўна разгортвала аўстрыйская школа гістарычнай дэмаграфіі, у якой адну з вядучых пазіцый займае Міхаэль Мітэраўер (Michael Mitterauer). У адрозненне ад падыходу кембрыджскай групы, прадстаўні коў гэтай школы заўсёды хвалявала пытанне не толькі пра тое, што і як адбывалася з сямейнай структурай у розных регіёнах, але і чаму гэта адбывалася. Таму яны імкнуліся разглядаць структуру двара ў дынаміцы: як кароткачасовай (паслядоўнасць стадый жыццёвага цыклу адной сям’і на працягу некалькіх пакаленняў), так і доўгачасовай (дынаміка формаў сямейнай структуры на працягу стагоддзяў, са спробай прасачыць гістарычныя карані таго ці іншага варыянта).

Зрабіць параўнальны аналіз структуры сям’і ў Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропе паспрабаваў М. Мітэраўер сумесна з расійскім даследчыкам Аляксандрам Каганам у 1982 г.[14], адначасова з першай публікацыяй П. Запа. На матэрыялах Яраслаўскай губерні было прадэманстравана, што нават сем’і заводскіх сялян, фактычна занятых у прамысловасці, шмат у чым паўтаралі традыцыйную структуру шматсямейнай ці пашыранай дворагаспадаркі. Тым не менш даследчыкі асцярожна адзначылі, што «расійская тэрыторыя не можа разглядац ца як аднародная, а хутчэй як вельмі дыферэнцаваная»[15]. На наступны год у вышэйзгаданым зборніку «Сямейныя формы ў гістарычнай Еўропе» быў надрукаваны артыкул Р. Зідэра і М. Мітэраўера, прысвечаны рэканструкцыі жыццёвага цыклу сям’і як дынамічнага працэсу, у якім адзначаныя П. Лэслетам формы могуць паслядоўна змяняць адна адну[16]. Зрэшты, у той працы разглядаліся толькі аўстрыйскія матэрыялы, супастаўленняў з усходам Еўропы аўтары на гэты раз не праводзілі. Для такога супастаўлення на ўзроўні рэканструяваных жыццёвых цыклаў сем’яў пакуль не было фактычнага матэрыялу.

Адзначым, што ва ўводзінах да кнігі «Сямейныя формы ў гістарычнай Еўропе» адзін з прадстаўнікоў кембрыджскай групы — Рычард Ўол (Richard Wall) усё ж закрануў пытанне аб прычынах фармавання дзвюх розных мадэляў[17]. Гэтыя прычыны ён схільны быў шукаць у сацыяльна-эканамічных умовах. У адрозненне ад Захаду, пры прыгонным праве расійскі памешчык мог эфектыўна ўплываць на паводзіны сялян. Але Р. Ўол адзначыў, што роля гэтага фактара невідавочная: складаная дворагаспадарчая структура магла быць як вынікам прымусу з боку памешчыка, так і рэакцыяй сялян на яго ўмяшанне, альбо яно адпавядала «старому звычаю сумеснага пражывання» і жаданням абодвух бакоў[18]. ён таксама падкрэсліў, што на Захадзе нанова створаная сям’я была значна больш арыентавана на эканамічную незалежнасць, а на Ўсходзе разлічвала на дапамогу бацькоў і іншых родзічаў. Тое самае назіралася і ў канцы жыццёвага цыклу. Састарэлыя бацькі на Захадзе перадавалі гаспадарку сыну, а сабе пакідалі невялікі зямельны ўчастак (умовы такога «адыходу ад працы» былі, як правіла, падрабязна рэгламентаваныя), у той час як на ўсходзе бацька заставаўся на чале гаспадаркі, пакуль дазвалялі сілы, а нямоглы станавіўся ўтрыманцам сваіх дзяцей.

Пэўную ўвагу пытанням структуры сялянской сям’і і двара Ўсходняй Еўропы прысвяціў таксама амерыканскі даследчык Сцівен Хок (Steven Hoch). Ён прааналізаваў матэрыялы з фонду князёў Гагарыных, якія тычыліся сяла Пятроўска е Тамбоўскай губерні. Хоць асноўнай тэмай даследавання С.Хока быў сацыяльны кантроль з боку памешчыка ва ўмовах прыгоннага права, адзін з пяці раздзелаў сваёй кнігі ён прысвяціў дэмаграфічным аспектам жыцця сяла, у тым ліку прывёў звесткі пра сярэдні ўзрост першага шлюбу і пра структуру сялянскага двара ў перыяд з 1813 да 1856 г.[19] Атрыманыя вынікі былі дастаткова блізкія да вынікаў П.Запа па маёнтку Гагарыных у суседняй Разанскай губерні (доля шматсямейных гаспадарак за час назіранняў змянялася ад 78 да 45%, доля простых сем’яў — ад 8 да 20%).

Яшчэ адзін амерыканскі гісторык, Дэніел Кайзер (Daniel Kaiser), прааналізаваў структуру гарадской сям’і Расіі і некаторыя аспекты шлюбных паводзінаў па матэрыялах перапісаў дзесяці гарадоў (Бароўска, Белева, Вяткі, Зарайска, Малаяраслаўца, Разані, Тарапца, Тулы, Угліча, Усцюжнага) за перыяд з 1710 да 1720 г.[20] гэтыя дадзеныя ў целым адпавядалі агульным высновам Дж.Хайнала і П.Лэслета, хоць выявілі і некаторыя адрозненні. У прыватнасці, Д.Кайзер адзначыў у гарадах даволі высокую прапорцыю аднасямейных двароў (гл. ніжэй).

Варта прыгадаць таксама манаграфію амерыканскай даследчыцы Крысціны Варабек (Christine Worobec) «Сялянская Расія. Сям’я і абшчына ў паслярэформавы перыяд», у якой пытанні сямейнай структуры расійскага сялянства аналізуюцца поруч з шырокім колам іншых сацыяльна-гістарычных праблем, у тым ліку разгледжаны правілы пераемнасці надзелу і статус членаў сям’і ў залежнасці ад полу і ўзросту[21]. Пры гэтым даследчыца карысталася ў асноўным якаснымі, а не колькаснымі характарыстыкамі.

Нягледзячы на згаданыя даследаванні, на пачатку 1990-х г. у спецыялістаў не было выразнага ўяўлення пра размяшчэнне, амплітуду і дынаміку тых лакальных асаблівасцяў на тэрыторыі Ўсходняй Еўропы, наяўнасць якіх М.Мітэраўер і А.Каган адзначалі ўжо ў 1982 г. Унёсак усходнееўрапейскіх гісторыкаў заставаўся сціплым. Урыўкавыя звесткі пра структуру дворагаспадаркі ў розныя часы і па розных рэгіёнах Расіі публікаваліся неаднаразова, але большасць з іх была падлічана і згрупавана такім чынам, што не дазваляла правесці суцэльнае супастаўленне ні з дадзенымі заходнееўрапейскіх даследчыкаў, ні паміж сабой[22]. Дзеля гэтага дастасоўваліся хіба што асобныя лічбы. Непараўналь ная з методыкай кембрыджскай групы была і сістэма класіфікацыі сямейных формаў, прапанаваная В.Аляксандравым[23]. Шэраг публікацый тычыўся сямейнай структуры на тэрыторыі Латвіі[24] і Эстоніі[25], прычым эстонскія даследчыкі прытрымліваліся схемы П.Лэслета. Аднак іх матэрыялы вызначаліся своеасаблівасцю параўнальна з Еўрапейскай Расіяй (доля простых сем’яў была вышэй за 50%, а доля шматсямейных двароў складала каля 33%), таму яны тычыліся хутчэй не «ўсходняй» мадэлі, а прамежкавай зоны ля самай «лініі Хайнала».

У 1993 г. была апублікавана практычна адзіная зводка дадзеных пра структуру сялянскага двара на тэрыторыі Беларусі. У ёй улічваліся звесткі шматлікіх інвентароў канца XVI — першай паловы XVII ст., якія ахоплівалі 5663 двары ў 267 населеных пунктах. На жаль, і ў гэтым выпадку методыка падліку моцна адрознівалася ад агульнапрынятай у заходняй гістарыяграфіі. Адзіныя лічбы, прыдатныя для непасрэднага супастаўлення, тычацца долі гаспадарак, якія складаліся з адной, дзвюх, трох і больш сем’яў[26], прычым доля шматсямейных двaроў атрымалася вельмі нізкай нават параўнальна з Эстоніяй (гл. ніжэй). Так ці інакш, гэтыя дадзеныя засталіся практычна незаўважанымі навуковай супольнасцю.

Значна больш паспяхова прасоўвалася вывучэнне структуры сям’і і дворагаспадаркі ў іншым еўрапейскім регіёне на ўсход ад «лініі Хайнала» — на Балканах. Балгарская даследчыца Марыя Тодарава (цяпер яна працуе ва універсітэце штата Флорыда, ЗША) абагульніла сабраны багаты матэрыял у манаграфіі «Балканская сямейная структура і еўрапейская мадэль»[27]. Яна прадэманстравала шырокі размах варыяцый унутры балканскага рэгіёна — паміж гарадскімі і сельскімі жыхарамі, а таксама паміж прадстаўнікамі розных канфесій. Часам размах гэтых ваганняў быў такі шырокі, што не дазваляў адназначна аднесці той ці іншы тып сям’і да «ўсходняй» ці «заходняй» мадэлі. М. Тодарава таксама падкрэсліла, што характэрная для некаторых мясцовасцяў вельмі шматлюдная і, як правіла, шматпакаленная патрыярхальная дворагаспадарка (так званая задруга, што ўключала да 5—6 і больш сямейных пар) звязана з пэўным гаспадарча-культурным тыпам — качавой жывёлагадоўляй на горных пашах. На яе думку, гэты тып сямейнай арганізацыі — не рэлікт агульнаславянскай культурнай традыцыі, як лічылі яе папярэднікі[28], а параўнальна новае ўтварэнне, якое ўзнікла не раней за XVII ст. у працэсе адаптацыі да спецыфічнага спалучэння экалагічных і эканамічных умоваў.

Аначасова з М. Тодаравой гісторыю сямейнай структуры на Балканах вывучаў аўстрыйскі даследчык Карл Казер (Karl Kaser)[29], які прывёў шэраг дадатковых аргументаў на карысць старажытнасці патрыярхальнай задругі і яе абумоўленасці культурнымі традыцыямі: хоць дворагаспадарка перыядычна разрасталася і зноў драбнілася на малыя сем’і, менавіта шматсямейная гаспадарка ўспрымалася як ідэальная. Крыху канкрэтызавалі гэтую выснову вынікі харвацкай даследчыцы Ясны Чапа (Jasna Čapo), якая на матэрыялах аднаго маёнтка ў паўночнай Харватыі прадэманстравала суіснаванне дзвюх формаў дворагаспадаркі (арыентаваных у ідэале на шматсямейнасць і нуклеарную сям’ю) адпаведна сярод сялян і мяшчан гэтага маёнтка. Падобная ж дваістасць была адзначана ёю пры параўнанні двароў мацерыковай і прыбярэжнай (больш моцна ўцягнутай у рынкавыя адносіны) частак Харватыі[30]. Наяўнасць супярэчных меркаванняў у дачыненні да добра вывучанай задругі паказала, што значна горш даследаваная еўрапейская частка Расійскай імперыі можа хаваць яшчэ больш складаныя праблемы.

Сведчаннем трывалай цікавасці да структуры сям’і на захадзе і ўсходзе Еўропы стала правядзенне ў красавіку 1994 г. у Будапешце канферэнцыі пад назвай «Дзе канчаецца Еўропа?» («Where does the Europe end?»). Ініцыятарам выступіў член кембрыджскай групы Кевін Шурэр (Kevin Schьrer). ён пастараўся сабрать разам даследчыкаў, якія займаюцца гістарычнай дэмаграфіяй на ўсходзе ад «лініі Хайнала»: прадстаўнікоў Венгрыі, Славеніі, Харватыі, Балгарыі, Эстоніі, Расіі, Беларусі і Азербайджана. Апрача іх і самога К.Шурэра, удзельнікамі канферэнцыі былі Пітэр Лэслет (ён выконваў хутчэй ролю ганаровага госця) і тры прадстаўнікі аўстрыйскай школы: Міхаэль Мітэраўер, Карл Казер і Маркус Чэрман (Markus Cerman), які спецыялізуецца на вывучэнні сацыяльных структур XVI—XVIII ст. на тэрыторыі Чэхіі. Канферэнцыя яшчэ раз прадэманстравала адставанне Ўсходняй Еўропы ў вывучэнні сямейнай структуры: прадстаўнікі гэтага регіёна, у адрозненне ад венгерскіх і балканскіх калег, практычна не мелі ў сваім распараджэнні вынікаў мікрадаследаванняў, апрацаваных паводле методыкі, супастаўляльнай з заходнееўрапейскімі стандартамі. У такой сітуацыі пытанне, вынесенае ў назву канферэнцыі, засталося без адказу. Удзельнікі пагадзіліся з тым, што азначаныя Дж.Хайналам адрозненні паміж «заходняй» і «ўсходняй» мадэлямі мелі месца, але не былі гатовыя акрэсліць больш дакладную мяжу паміж імі ці пераходную зону. Засталіся нерастлумачанымі і механізмы падтрымання і наступнай трансфармацыі гэтых адрозненняў.

В гэтым плане найбольшы інтарэс уяўляў даклад Міхаэля Мітэраўера «Сярэднявечныя карані развіцця еўрапейскай сям’і», пазней апублікаваны асобным артыкулам[31]. У ім ён паспрабаваў прасачыць гісторыю зараджэння «еўрапейскай шлюбнай мадэлі» прыкладна ў міжрэччы Луары і Рэйна і яе наступнага пашырэння на працягу позняга Сярэднявечча і Новага часу. На яго думку, гэты працэс быў шчыльна звязаны з германскай каланізацыяй, і такім чынам «еўрапейская мадэль» набывала не толькі культурны, але і этнічны кантэкст. Адзначыў ён і той факт, што і каланізацыя, і еўрапейскі тып шлюбнасці не перасеклі мяжу паміж сферамі ўплыву каталіцкай і праваслаўнай царквы. М.Мітэраўер паказаў таксама на шчыльную сувязь «еўрапейскай мадэлі» с базавым для імперыі Каралінгаў і яе гістарычных пераемнікаў тыпам землекарыстання — сістэмай непадзельных надзелаў (познелацінскія mansus ці laneus, у германамоўных краінах — Hufe), кожны з якіх, як правіла, знаходзіўся ў трыманні простай сям’і і перадаваўся цалкам аднаму з сыноў. Важным спадарожным фактарам стала з’яўленне значнай праслойкі насельніцтва, якая праводзіла частку жыцця ў якасці наёмных работнікаў (life-cycle servants). Як раней адзначаў Дж.Хайнал, менавіта пазбаўленыя надзелу сыны станавіліся наёмнымі работнікамі ў гаспадарках трымальнікаў гуфаў, папаўняючы такім чынам недахоп працоўнай сілы ў іх.

Канферэнцыя ў Будапешце, несумненна, спрыяла актывізацыі гістарычна-дэмаграфічных даследаванняў на тэрыторыі былога СССР. Яшчэ большую ролю адыграла тое, што з сярэдзіны 1990-х г. заходнееўрапейскія даследчыкі сталі прыцягваць сваіх расійскіх калег да сумесных праектаў па вывучэнні гістарычнай дэмаграфіі. Адзін такі праект быў рэалізаваны даследчыкамі з Нідэрландаў і Тамбоўскага універсітэта ў Расіі[32]. У яго рамках супастаўляліся дэмаграфічныя выбаркі на мікраўзроўні (галоўным чынам на падставе звестак прыходскіх метрычных кніг). Кароткія вынікі праекта былі апублікаваныя ў Гронінгене ў 1998 г. у зборніку «Калі гэтыя двое сыходзяцца» («Where the twain meet»)[33].

Адначасова падобны праект быў ініцыяваны Сцівенам Хокам (універсітэт штата Аёва, ЗША) сумесна з Тамбоўскім і Санкт-Пецярбургскім універсітэтамі[34]. У рамках гэтага праекта было праведзена вывучэнне дынамікі нараджальнасці, шлюбнасці і смяротнасці праз аналіз метрычных кніг некалькіх прыходаў Тамбоўскай губерні. Паралельна даследчыкі Санкт-Пецярбургскага універсітэта праводзілі аналіз метрычных кніг Аланецкай губерні. Пытанні структуры сям’і і дворагаспадаркі ў гэтых даследаваннях не закраналіся. Вынікі праекта знайшлі адлюстраванне ў асобных публікацыях яго ўдзельнікаў. С.Хок апублікаваў аналіз метрычных кніг прыхода Баршчоўка Тамбоўскай губерні за 1830—1912 г.[35], а супрацоўнікі Тамбоўска га універсітэта — прыхода Малыя Пупкі той самай губерні за 1811—1916 г.[36] Пецярбургскія даследчыкі надрукавалі вельмі сціслыя вынікі сваіх прац, звязаных з дынамікай нараджаль насці і смяротнасці[37]. Апрача таго, В.Дзячкоў апублікаваў вынікі аналізу справаздач Тамбоўскай губернскай земскай бальніцы за 1895—1916 г.[38]

Трэці сумесны праект арганізавалі супрацоўнік Нацыянальнага інстытута дэмаграфічных даследаванняў (Institut national d’йtudes dйmografic) у Парыжы Ален Блюм (Alain Blum) і супрацоўнікі эканамічнага факультэта Маскоўскага дзяржаўнага універсітэта Аляксандр Аўдзееў і Ірына Троіцкая.У гэтым выпадку здзейснена комплекснае мікрадаследаванне маёнтка Выхіна ў Маскоўскай губерні, які належаў графам Шарамецевым, шляхам супастаўлення дадзеных рэвізскіх сказак за 1811—1858 г. і метрычных кніг за 1815—1861 г.[39] Атрыманы дадзеныя пра шлюбныя паводзіны, а таксама пра склад дворагаспадаркі, прычым яны паказаны ў традыцыйнай для заходніх даследаванняў форме і цалкам параўнальныя з вынікамі П.Запа, Д.Кайзера і С.Хока. У прыватнасці, доля шматсямейных гаспадарак складала ў розныя гады ад 64,5 да 86,5%, доля простых сем’яў — ад 7 да 20,3%.

Гэтае французска-расійскае даследаванне па задумцы і выкананні вельмі блізкае да даследавання, якое ажыццяўляе аўтар гэтых радкоў па матэрыялах маёнтка Корань (Красны Бор) Мінскай губерні, што ў XVIII ст. належаў каталіцкай царкве, а ў XIX ст. — розным прыватным уласнікам. Намі супастаўлены дадзеныя інвентароў за 1740—1841 г., рэвізскіх сказак за 1795—1858 г. і метрычных кніг за 1762—1850 г., а таксама розныя іншыя дакументы, што тычацца гісторыі маёнтка[40]. Першая публікацыя вынікаў даследавання змяшчае толькі агульныя дэмаграфічныя характарыстыкі папуляцыі (дадзеныя пра баланс нараджальнасці і смяротнасці)[41]. Звесткі пра структуру сям’і і дворагаспадаркі пакуль застаюцца неапублікаванымі, а часткова і неапрацаванымі.

Адначасова з азначанымі даследаваннямі працягваўся аналіз агрэгаваных дадзеных на макраўзроўні. У 1999 г. расійскі гісторык Барыс Міронаў апублікаваў двухтомавую манаграфію, у якой прывёў сумарныя лічбы пра структуру сям’і ў сярэдзіне ХIХ ст. у чатырох губернях (Яраслаўскай, Ніжагародскай, Пермскай і Кіеўскай), а таксама дадзеныя перапісу насельніцтва 1897 г., якія можна было часткова параўнаць з гэтымі лічбамі[42].

На Захадзе Карл Казер у дзвюх кнігах на нямецкай мове даследаваў шырокую панараму сацыяльна-дэмаграфічных мадэляў у маштабах Еўропы[43]. У адрозненне ад П.Лэслета, ён засяродзіўся на двух крытэрах: структуры сям’і і праве пераемнасці нерухомай маёмасці. На гэтай падставе ён вызначыў тры асноўныя регіёны: Міжземнамор’е, дзе пераважала арыентацыя на нуклеарную сям’ю, але с роўным правам спадчыны для ўсіх сыноў і дачок (гэтая рыса запазычана з рымскага права); Заходнюю Еўропу, дзе тая ж арыентацыя на нуклеарную сям’ю спалучалася з адзінаспадчыннасцю (непадзельнас цю надзела); Усходнюю Еўропу, дзе базавая патрыярхальная мадэль спалучала шматсямейнасць і роўную спадчыну па мужчынскай лініі. З улікам спецыфікі Міжземнамор’я такі падзел у цэлым адпавядае першапачатковым высновам Дж. Хайнала.

Варта прыгадаць, што ў той жа час амерыканскія даследчыкі Андрэйс Плаканс (Andrejs Plakans) і Чарльз Ветэрэл (Charles Wetherell) плённа вывучалі параметры сялянскай сям’і Балтыі ў кантэксце сацыяльных і роднасных сувязяў, у тым ліку з выкарыстаннем дадзеных на ўзроўні асобных маёнткаў і прыходаў[44]. Праўда, пытанні структуры дворагаспадаркі заставаліся на перыферыі іх увагі.

Адной з нямногіх прац, выкананых выключна на мікраўзроўні, стала магістарская дысертацыя, абароненая ў 1995 г. Хердзіс Коле (Herdis Kolle) у Бергенскім універсітэце (Нарвегія). Яна змяшчае вынікі аналізу дэмаграфічных параметраў, сямейнай структуры і сацыяльна-эканамічных умоваў у дзвюх вёсках Маскоўскай губерні (Дракіна і Спас-Каркодзіна) у паслярэформавы перыяд[45]. Матэрыялам для даследавання сталі падворныя спісы 1869/71 і 1886 г. — крыніца, якая раней не выкарыстоўвалася ні заходнімі, ні расійскімі гісторыкамі. У рабоце зафіксавана значная розніца ў прапорцыі шматсямей ных гаспадарак: у былых дзяржаўных сялян з Дракіна іх доля трывала складала каля 42%, у той час як у былых памешчыцкіх сялян са Спас-Каркодзіна змянялася ад 53,2% у 1869 г. да 62,5% у 1886 г. Доля простых сем’яў у Дракіне змянялася ад 32,5 да 29,9%, у Спас-Каркодзіне — ад 35,1 да 15,6%.

У апошнія гады асноўны акцэнт у міжнародных гісторыка-дэмаграфічных даследаваннях некалькі змяшчаецца з дыхатаміі паміж усходам і захадам Еўропы, адзначанай Дж.Хайналам, на глабальную дыхатамію паміж Усходам і Захадам. Адметны ў гэтым сэнсе масштабны праект «Еўразія» (the Eurasia Project on Population and Family History, EAP), у рамках якога больш за дваццаць спецыялістаў з розных краін з 1994 г. вывучаюць матэрыялы перапісаў насельніцтва ў пяці выбарках, з якіх тры знаходзяцца ў розных рэгіёнах Заходняй Еўропы (паўднёвая Швецыя, Бельгія і цэнтральная Італія), а дзве — ва Ўсходняй Азіі (Кітай і Японія). У суме гэтыя выбаркі ахопліваюць каля 300 тысяч двароў і 1,5 мільёна індывідаў за перыяд з канца XVIII да пачатаку ХХ ст.[46] Папярэднія вынікі праекта былі паказаны трыма яго ўдзельнікамі (Джэймсам Лі і Ванг Фенгам з Каліфорніі, Еміка Ачыаі з Японіі) на міжнароднай канферэнцыі «Дворагаспадарка і сям’я ў мінулым» («Household and Family in Past Time»), якая адбылася ў Пальма-дэ-Маёрка (Балеарскія астравы, Іспанія) у верасні 1999 г., праз трыццаць гадоў пасля канферэнцыі ў Кембрыджы з амаль такой самай назвай. У дакладзе Дж.Лі і яго суаўтараў[47] змяшчаецца супастаўленне структуры сям’і і дворагаспадаркі ў кожнай з вывучаных выбарак паводле дыягнастычных параметраў, прапанаваных П.Лэслетам у 1983 г.

Сёння універсітэт штата Мінесота ажыццяўляе яшчэ больш маштабны праект — стварэнне базы дадзеных па 100 перапісах насельніцтва ў 20 краінах свету. Хоць гэты праект не мае прамога дачынення да параўнання структуры сем’яў, усё ж варта заўважыць, што тэрыторыі Ўсходняй Еўропы ў спісе няма[48]. Не менш паказальна, што ў канферэнцыі ў Пальме (адным з яе арганізатараў выступіў той самы Кевін Шурэр, які ў 1994 г. арганізаваў сустрэчу ў Будапешце) удзельнічалі спецыялісты з краін Заходняй Еўропы, ЗША, Кітая і Японіі, але прадстаўнікоў Усходняй Еўропы не было.

Тым не менш два даклады былі прысвечаны супастаўленню структуры сям’і на захадзе і ўсходзе Еўропы, прычым з прыкметным змяшчэннем акцэнтаў ад дэмаграфіі ў бок сацыяльнай гісторыі. Даклад Кірсі Сірэн (Kirsi Sirén) «Канцэпцыя ўсходняй сям’і»[49] падаваў у сціслым выглядзе высновы, раней выкладзеныя ў манаграфіі на фінскай мове[50]. Аналіз праводзіцца на макраўзроўні і грунтуецца на матэрыялах усходняй Фінляндыі, дзе таксама дамінаваў шматсямейны тып гаспадаркі. Прычыны яго трывалага існавання аўтар бачыць як у матэрыяльнай, так і ў духоўнай сферы. Асаблівую ролю адыгрываў комплекс патрыярхальных каштоўнасцяў, у тым ліку падпарадкаванае становішча жанчыны і імкненне забяспечыць непарыўнасць пераемнасці па мужчынскай лініі. Гэтыя высновы дастаткова блізкія да высноваў К.Казера наконт балканскай сям’і.

Міхаэль Мітэраўер застаецца верны сабе ў настойлівых пошуках фактараў, якія прывялі да фармавання дзвюх розных дэмаграфічных мадэляў. Назва і змест яго даклада ў Пальме шчыльна перагукаюцца з яго дакладам у Будапешце: «Еўрапейскія сістэмы роднасці і структуры дворагаспадаркі — сярэднявечныя карані»[51]. Абапіраючыся на дадзеныя па тэрміналогіі роднасці і на высновы К.Казера пра спосабы перадачы ў спадчыну нерухомасці, ён трактуе заходнееўрапейскую мадэль як вынік пераадолення патрыярхальных і патрыліней ных традыцый, якія засталіся амаль некранутымі на Балканах і ў Еўрапейскай Расіі да сярэдзіны XIX ст. На Захадзе іх страта пачалася ўжо ў Сярэднявеччы — пад уздзеяннем рымскага права, феадальнага прынцыпу спадчыннасці непадзельнага надзелу (ням. Hufenverfassung), а таксама ўласцівай хрысціянству (асабліва яго заходняй галіне) перавагі духоўных сувязяў перад сувязямі роднасці і крыві. У выніку сфармавалася значна больш гнуткая сістэма, якая давала індывіду свабоду выбару: браць шлюб ці не; жыць у сям’і бацькоў шлюбнага партнёра, у сям’і ўласных бацькоў ці засноўваць новую гаспадарку; ці аднаўляць шлюб у выпадку аўдавення; ці адаптаваць зяця ў выпадку адсутнасці сыноў або дазволіць лініі пераемнасці абарвацца; заставацца на чале гаспадаркі да старасці ці не. Асаблівае значэнне мела магчымасць выбару ў спосабах арганізацыі працы: падзяляць ролі па полавай прыкмеце, працаваць разам, абапірацца на працу родзічаў або нанятых работнікаў і г. д. На думку аўтара, менавіта такая гнуткасць «стала вызначальнай для асаблівага развіцця еўрапейскіх грамадстваў».

Гэтыя высновы М.Мітэраўера ў цэлым выглядаюць даволі пераканаўча. Тым не менш яны ігнаруюць азначаную раней ім самім неаднароднасць вялізнага ўсходнееўрапейска га регіёна, а таксама недаказанасць спрадвечнай старажытнасці «ўсходняй мадэлі». Падобна высновам наконт задругі, гэтая старажытнасць можа быць калі не абвергнута, то, прынамсі, пастаўлена пад сумненне. Больш раннія матэрыялы, нягледзячы на адзначаную іх урыўкавасць, фіксуюць карціну, куды бліжэйшую да «заходняй» мадэлі, чым мікрададзеныя XIX ст. па маёнтках Гагарыных і Шарамецевых. У выбарцы Д.Кайзера ў целым па дзесяці гарадах Расіі за 1710—1720 г. доля простых сем’яў складала 54%, а доля шматсямейных двароў — 32%[52]. У манастырскіх сялян Валагодскай губерні ў 1678 г. долі простых і шматсямейных двароў складалі адпаведна 58,5 і 33,9%, але да 1717 г. змяніліся на амаль супрацьлег лыя — 39,3 і 53,7%[53]. На паўночным захадзе Расіі ў 1620-я г. гэтая прапорцыя складала адпаведна 59,6 і 38,7 %, у 1646 г. — 69 і 22,5%, а ў 1678 г. — 49,4 і 43%[54]. У беларускіх інвентарах канца XVI—XVII ст. працэнт шматсямейных гаспадарак яшчэ больш нізкі — толькі 14,4%[55]. Гэтыя лічбы адлюстроўваюць мадэль паводзінаў, прамежкавую паміж Заходняй Еўропай і расійскімі маёнткамі ХIХ ст., даследаванымі на мікраўзроўні. Часам яны змыкаюцца з лічбамі не толькі па Эстоніі, але і па некаторых выбарках на захад ад «лініі Хайнала», у прыватнасці — у Тырольскіх Альпах[57], на поўдні Францыі[58], у многіх правінцыях Іспаніі[59].

Такім чынам, наяўныя звесткі па Ўсходняй Еўропе фіксуюць на працягу XVII — першай паловы XIX ст. узрастанне працэнту шматсямейных двароў, а не яго памяншэнне, як можна было б чакаць у святле гіпотэзы пра паступовае згасанне патрыярхальных традыцый. Гэтая тэндэнцыя пацвярджаецца вынікамі, якія атрымаў аўтар гэтых радкоў: у вывучанай намі беларускай мікрапапуляцыі ў 1740 г. долі простых і шматсямейных двароў складалі адпаведна 56,5 і 34,8%59, а ў 1841 г. — 21,3 і 51,7%[60].

У гэтым сэнсе цікавасць уяўляюць агрэгаваныя дадзеныя Б.Міронава, паводле якіх у сярэдзіне XIX ст. доля шматсямей ных двароў у асобных губернях Еўрапейскай Расіі складала ад 43,4 да 47,9%, доля простых сем’яў — ад 19,2 да 21,4%. Матэрыялы перапісу насельніцтва 1897 г. не дазваляюць аддзяліць адзіночак ад малых сем’яў, а пашыраныя двары — ад шматсямейных. Тым не менш можна сцвярджаць, што ў гэты час агульная доля пашыраных і шматсямейных двароў па тых самых губернях знізілася прыблізна да 39,8—31,6%, доля адзіночак і малых сем’яў — узрасла да 54,5—60,3%[61]. Відавочна, гэтыя лічбы адлюстроўваюць не столькі дэградацыю «ўсходняй» мадэлі ў паслярэформавых умовах (як сам Б.Міронаў схільны іх інтэрпрэтаваць), колькі зварот да структур, уласцівых папярэднім стагоддзям.

Здаецца, для тлумачэння дынамікі «ўсходняй» мадэлі неабходна значна шырэй прыцягваць іншыя магчымыя фактары, у тым ліку ролю прыгоннага права, на якую звяртаў увагу Р.Ўол у 1983 г. Наўрад ці выпадкова, што доля шматсямейных двароў у Расіі і Беларусі рэзка ўзрастае па меры паглыблення крызісу прыгоннага права і зноў паніжаецца пасля яго скасавання. Але «базавы ўзровень», характэрны для XVII, XVIII і канца XIX ст., усё ж істотна адрозніваецца ад класічнай «заходняй мадэлі». Да таго ж па іншых параметрах (узрост першага шлюбу і да т. п.) адрозненні яшчэ больш значныя і трывалыя. Таму ў пошуках тлумачэння нельга выключаць ролю паводзінных стэрэатыпаў, якія толькі па-рознаму выяўляліся ў розных сітуацыях, але пры вонкавай пластычнасці былі вельмі ўстойлівыя і жорсткія ў сваёй аснове.

Відавочна, сам М.Мітэраўер адчуваў недастатковасць сваёй аргументацыі. Менавіта таму ён ініцыяваў правядзенне ў Вене ў лістападзе 2000 г. міжнароднага семінара па праблемах сямейнай структуры, з удзелам асноўных спецыялістаў, якія працуюць па абодва бакі ад «лініі Хайнала». Непасрэдным арганізатарам гэтага семінара выступіў Інстытут усходнееўрапейскай гісторыі Венскага універсітэта (Institut für Osteuropäishe Geschichte der Univerität Wien), на чале з прафесарам Андрэасам Капелерам (Andreas Kappeler). Да ўдзелу былі запрошаны, апрача М.Мітэраўера і яго калег з Венскага універсітэта, амаль ўсе вядучыя даследчыкі структуры ўсходнееўрапейскай сям’і: Карл Казер з універсітэта Граца (Аўстрыя), Сцівен Хок і Андрэйс Плаканс з універсітэта штата Аёва (ЗША), Дэніел Кайзер з Грынел коледжа ў штаце Аёва, Крысціна Варабек з універсітэта штата Ілінойс (нядаўна яна таксама стала супрацоўніцай універсітэта Аёвы), вядомы нямецкі даследчык Ральф Мелвіл (Ralph Melville, Інстытут еўрапейскай гісторыі ў Майнцы), Эліна Варыс (Elina Waris) з універсітэта Хельсінкі (Фінляндыя), Нада Башкоўска (Nada Boškovska) з Цурыха (Швейцарыя). Усход прадстаўлялі Барыс Міронаў з Інстытута расійскай гісторыі РАН (Санкт-Пецярбург), Ірына Троіцкая з МДУ, Юрый Мізіс з Тамбоўскага універсітэта і аўтар гэтых радкоў. Апрача таго, Юзеф Эмер (Josef Ehmer) з універсітэта Зальцбурга (Германія) і ўкраінскі даследчык Мікола Крыкун падалі свае матэрыялы, але непасрэдна ў семінары не ўдзельнічалі.

Гэтым разам арганізатары вырашылі цалкам выключыць з поля зроку балканскую сям’ю, засяродзіўшыся на супастаўленіі Захаду і тэрыторыі Еўрапейскай Расіі. Афіцыйна семінар называўся «Сямейныя формы ў расійскай і ўкраінскай гісторыі ў параўнальнай перспектыве» («Family Forms in Russian and Ukrainian History in Comparative Perspective»). Заўважым, што з назвы выпала Беларусь. Гэта тлумачыцца не толькі параўнальна познім прыцягненнем да ўдзелу беларускага прадстаўніка (як ветліва патлумачылі арганізатары), але, на жаль, і не вельмі прыкметным пакуль унёскам беларускіх даследчыкаў у гістарыяграфію пытання. З гэтай прычыны тэрыторыя Беларусі застаецца ўсё яшчэ «белай плямай» для нашых заходніх калег. Фактычна, аднак, семінар быў прысвечаны сямейным формам у расійскай і беларускай гісторыі, бо заяўлены прадстаўнік Украіны на ім адсутнічаў, а прадстаўнік Беларусі пастараўся быць максімальна актыўным.

Трэба адзначыць, што падрыхтаваны Міколам Крыкуном матэрыял аказаўся вельмі цікавым. Даследчык апрацаваў малавядомую крыніцу — перапіс насельніцтва ў 28 уніяцкіх прыходах Жытомірскага павета Кіеўскага ваяводства за 1791 г.[62] Матэрыялы перапісу ахопліваюць 2903 двары ў 6 мястэчках і 72 сельскіх паселішчах павета. Дэталёва прааналізаваўшы іх сямейную структуру па методыцы, адпаведнай методыцы кембрыджскай групы, М.Крыкун паказаў, у прыватнасці, што 55,5% з іх складаліся з простай сям’і, а 35,3% былі шматсямейнымі. Гэтыя лічбы сведчаць, што і на Ўкраіне ў XVIII ст. доля шматсямейных гаспадарак была ніжэйшай, чым у расійскіх маёнтках XIX ст.

Ю.Мізіс таксама ўпершыню падаў некаторыя вынікі мікрадаследавання чатырох сёл Тамбоўскай губерні за перыяд з 1816 да 1858 г., з далучэннем на гэты раз дадзеных не толькі метрычных кніг, але і рэвізскіх сказак. Доля шматсямейных двароў складала ад 53,3 да 73,6%, доля простых сем’яў — ад 28,8 да 13,2%, г. зн. у гэтым выпадку структура сям’і адпавядала класічнай «усходняй» мадэлі, раней акрэсленай у публікацыях П.Запа і С.Хока.

У матэрыяле, падрыхтаваным Крысцінай Варабек, асаблівую цікавасць выклікала адзначаная ёю розніца ў сістэмах спадчыннасці паміж Расіяй і Ўкраінай у паслярэформавы перыяд. Расійскія сяляне пераважна дзялілі гаспадарку пасля смерці бацькі (post-mortem fission), а ўкраінскія — пры яго жыцці (pre-mortem fission), прычым адзін сын (звычайна малодшы) атрымліваў большы ўчастак і павінен быў утрымліваць бацьку на старасці. Паводле нашых несістэматызаваных назіранняў, беларуская мадэль паводзінаў у гэтым сэнсе адпавядала ўкраінскай.

Важным вынікам семінара стала практычна адзінадуш ная згода яго ўдзельнікаў у тым, што пры супастаўленні еўрапейскіх дэмаграфічных мадэляў трэба казаць не пра вузкую дэмаркацыйную лінію, а пра дастаткова шырокую пераходную зону, якая ахоплівала, як мінімум, Фінляндыю, Балтыю, Беларусь і правабярэжную Ўкраіну. Думаецца, толькі адсутнасць на семінары польскіх, славацкіх і румынскіх спецыялістаў не дазволіла ўключыць і гэтыя краіны ў пераходную зону. Здаецца, такая ж пераходная зона апяразвала Заходнюю Еўропу і з поўдня, у Міжземнамор’і. Больш дэталёвая картаграфія дэмаграфічных варыяцый у іх гістарычнай дынаміцы патрабуе, зразумела, далейшых даследаванняў паводле параўнальных методык.

Асноўную ўвагу ўдзельнікі семінара аддалі абмеркаванню ідэй, выказаных М.Мітэраўерам наконт фактараў фармавання дзвюх розных дэмаграфічных мадэляў. У матэрыялах, папярэдне разасланых удзельнікам па электроннай пошце, ён паўтарыў і крыху пашырыў кола ключавых фактараў, акрэсленае ім на канферэнцыі ў Пальме. Як адну з магчымых ён гатовы разглядаць гіпотэзу, што абедзве мадэлі ў мінулым мелі агульны базіс, а потым разышліся ў розныя бакі пад уздзеяннем эканамічных і, магчыма, іншых фактараў. Але яго па-ранейшаму значна больш прыцягвае ідэя паэтапнага зжывання старажытнай патрыярхальнай традыцыі, у якім Захад на некалькі стагоддзяў апярэджваў Усход. У якасці аргументаў ён прыводзіць розніцу ў тэрміналогіі роднасці (на ўсходзе значна пазней захоўваецца адрозненне сваякоў у залежнасці ад полу суб’екта: цесць — свёкар, шурын — дзевер, нявестка — залоўка і да т. п.), у сістэмах спадчыны на нерухомасць (тут ён трымаецца схемы К.Казера), а таксама ў розных формах арганізацыі сумеснай працы. У гэтым аспекце ён дапускае вызначальную ролю гаспадарча-эканамічных фактараў: падсечнае земляробства патрабуе сумеснай працы некалькіх мужчын і, адпаведна, вялікай непадзеленай сям’і, у той час як трохпольнае земляробства з выкарыстаннем колавага плуга (звычайнага на Захадзе ўжо з позняга Сярэднявечча) можа грунтавацца на сумеснай працы мужа і жонкі, г. зн. — на нуклеарнай сям’і.

У працэсе абмеркавання «патрыярхальнай» гіпотэзы высветлілася дастаткова стрыманае стаўленне да яе ўдзельнікаў семінара. Ніхто не абвяргаў наяўнасць такога фактару, але не ў якасці вырашальнага. Многімі адзначалася роля эканамічных умоваў. Аўтар гэтых радкоў звярнуў увагу на ідэю расійскага эканаміста Аляксандра Чаянава, які ў 1920-я г. разглядаў прапорцыю едакоў і работнікаў у сям’і як адзін з найважнейшых фактараў яе эканамічнага стану. Гэтая прапорцыя змяняецца ў ходзе жыццёвага цыклу сям’і, па меры нараджэння дзяцей і дасягнення імі працаздольнага ўзросту[63]. На прыкладзе рэканструяваных жыццёвых цыклаў канкрэтных дворагаспадарак аўтар гэтых радкоў пераканаўся, што нуклеарная сям’я непазбежна праходзіць перыяд, калі суадносіны едакоў і работнікаў асабліва неспрыяльныя. Наяўнасць у складзе гаспадаркі некалькіх рознаўзроставых шлюбных пар дазваляе згладжваць гэтую сітуацыю, і такім чынам шматсямейны двор аказваецца эканамічна мэтазгодным .

Карыстаючыся прынцыпам, які ўжыў К.Казер у дачыненні да задругі, можна сказаць, што і «заходняя», і «ўсходняя» мадэлі паводзінаў арыентаваліся на нуклеарную сям’ю як на ідэальны стан рэчаў, але на ўсходзе ў жыццёвым цыкле канкрэтнай сям’і дасягненне гэтага ідэалу звычайна адкладвалася па эканамічных меркаваннях. У залежнасці ад сітуацыі працягласць гэтай адтэрміноўкі магла моцна вагацца. Напэўна, гэтым тлумачацца вялікія варыяцыі ў прапорцыі аднасямейных і шматсямейных двароў, а таксама сярэдняга памеру дворагаспадарак (mean household size). Калі ў Англіі, напрыклад, гэты паказчык з канца XVI да пачатку ХХ ст. вагаўся ў вузкіх межах (ад 4 да 6 чалавек на двор, у сярэднім — 4,75)[64], то ў Расіі і Беларусі размах ваганняў быў вялізны. У маёнтку Выхіна Маскоўскай губерні сярэдні памер дворагаспадаркі мяняўся з 9 чал. у 1816 г. да 12 у 1834 г. і да 7 у 1850 г.[65], у маёнтках Корань і Красны Бор Мінскай губерні ён складаў 6,3 чал. у 1740 г., 6,9 — у 1795 г., 7,4 — у 1834 г., 8,8 — у 1841 г., 7,4 — у 1897 г. (у тым ліку ў старых вёсках на надзельных землях — 6,4 чал., а ў хутарах на купчых землях — амаль 13), у 1917 г. — 6,2 на надзельных землях і 7,3 — на купчых[66].

Ужываючы псіхалагічны крытэр, можна сказать, што на Захадзе дыяпазон прымальнасці для сумеснага пражывання некалькіх шлюбных пар быў значна вузейшы, а ўстаноўка на эканамічную самастойнасць шлюбной пары — куды мацнейшая. Пры гэтым жыццяздольнасць маласямейнай дворагаспадаркі дасягалася за кошт альтэрнатыўнага рашэння: прыцягнення наёмных работнікаў. Адпаведна, адной з ключавых умоваў захавання «ўсходняй мадэлі» трэба прызнаць адсутнасць рынка найманай працоўнай сілы. Цалкам верагодна, што нежаданне расійскіх сялян аддаваць падрослых дзяцей у батракі таксама ў значнай ступені вызначалася культурнымі і паводзіннымі стэрэатыпамі, але ці варта адносіць іх за кошт патрыярхальнай традыцыі? Гэтае пытанне патрабуе далейшага вывучэння. Магчыма, вырашальны ўнёсак здольны зрабіць псіхагістарычны падыход да праблемы[67], але гэта — тэма асобнай размовы.

Такім чынам, шматгадовыя параўнальныя даследаванні сямейнай структуры выходзяць на праблему суадносінаў эканамічных і культурных фактараў, што вызначаюць эфектыўнасць грамадскага ладу. Урэшце ўсё зводзіцца да пытання: што дазволіла Заходняй Еўропе дасягнуць такога высокага ўзроўню жыцця і што перашкодзіла (а часам перашкаджае і сёння) Усходняй Еўропе браць з яе прыклад? Ёсць адчуванне, што гістарычная дэмаграфія здольная ўнесці істотны ўклад у высвятленне гэтага пытання.


[1] Hajnal, J. European marriage patterns in perspective. In: D.V. Glass and D.E.C. Everslay (eds). Population in History. Chicago, 1965. P. 101—143.
[2] Хаджнал Дж. Европейский тип брачности в перспективе // Брачность, рождаемость, семья за три века. Сб. статей / Под ред. А.Г. Вишневского и И.С. Кона. Москва, 1979. С. 14—70.
[3] P.Laselett and R.Wall (eds.). Household and Family in Past Time: Comparative Studies in the Size and Structure of the Domestic Group over the Last Three Centuries in England, France, Serbia, Japan, and Colonial North America, with Further Materials from Western Europe. Cambridge, 1972.
[4] Laslett, P. Introduction: The history of the family. In: P.Laselett and R.Wall (eds.). Household and Family in Past Time… Cambridge, 1972. P. 1—89.
[5] Hammel, E.A., and Laslett, P. Comparing household structures over time and between cultures. In: Comparative Studies in Society and History, 16 (1974). P. 73—109.
[6] Ласлетт П. Семья и домохозяйство: исторический подход // Брачность, рождаемость, семья за три века. Москва, 1979. С. 132—157. Пераклад зроблены з французскамоўнай публікацыі: Laslett, P. La famille et le ménage: approches historiques. Annales: Économies. Sociétes. Civilisations. No. 4—5 (July — October 1972).
[7] R. Wall (ed.), in collaboration with J Robin and P.Laslett. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983.
[8] Hajnal, J. Two kinds of pre-industrial household formation systems. In: R. Wall (ed.), in collaboration with J Robin and P.Laslett. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983 P. 65—104.
[9] Laslett, P. Family and household as work group and kin group: areas of traditional Europe compared. In: R. Wall (ed.), in collaboration with J. Robin and P.Laslett. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983. P. 513—563. Асабліва гл. табл. 17.5 на с. 526—527.
[10] Czap, P. The perennial multiple family household, Mishino, Russia, 1782—1858. In: Journal of Family History, 7 (1982). P. 5—26; Czap, P. «A large family: the peasants’ greatest wealth»: serf households in Mishino, Russia, 1815—1858. In: R. Wall (ed.), in collaboration with J. Robin and P. Laslett. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983. P. 105—151.
[11] Czap, P. «A large family: the peasants’ greatest wealth»: serf households in Mishino, Russia, 1815—1858. In: R. Wall (ed.), in collaboration with J. Robin and P. Laslett. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983. P. 128—129, 147.
[12] Зводкі дадзеных пра структуру двара ў розных выбарках па Заходняй Еўропе гл., напр.: Laslett, P. Introduction: The history of the family. In: P.Laselett and R.Wall (eds.). Household and Family in Past Time … Cambridge, 1972. P. 85; Blayo, Y. Size and structure of households in a northern French village between 1836 and 1861. Ibid. P. 258; Flandrin, J.-L. Families in Former Times. Cambridge, 1976. P. 68, 71, 90; Wall, R. Real property, marriage and children: the evidence from pre-industrial communities. In: R.M. Smith (ed.). Land, Kinship and Life-cycle. Cambridge, 1984. P. 460; Reay, B. Microhistories: Demography, Society and Culture in Rural England, 1800—1930. Cambridge, 1996. P. 159; Wall, R. Zum Wandel der Familienstrukturen im Europa der Neuzeit. In: Historische Familienforschhung. Ergebnisse und Kontroversen. Michael Mitterauer zum 60. Geburtstag. Heransgegen von J. Ehmer, T.K. Hareven und R. Wall. Frankfurt / New York, 1997. P. 276—277, 280.
[13] Bohac, R. D.: «Family, Property, and Socioeconomic Mobility: Russian Peasants on Manuilovskoe Estate, 1810—1861» (Ph.D. diss., University of Michigan, 1982).
[14] Mitterauer, M. and Kagan, A. Russian and central European family structures: a comparative view. In: Journal of Family History, 7 (1982). P. 103—131.
[15] Ibid. P. 103.
[16] Sieder, R. and Mitterauer, M. The reconstruction of the family life course: theoretical problems and empirical results. In: R. Wall (ed.), in collaboration with J Robin and P.Laslett. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983. P. 309—345
[17] Wall, R. Introduction. In: R. Wall (ed.), in collaboration with J. Robin and P.Laslett. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983. P. 1—63.
[18] Ibid. P. 2.
[19] Hoch, S. Serfdom and social control in Russia: Petrovskoe, a village in Tambov. Chicago, 1986. Расійскі пераклад: Хок С.Л. Крепостное право и социальный контроль в России: Петровское, село Тамбовской губернии. Москва, 1993.
[20] Kaiser, D. H. Urban household composition in early modern Russia. In: Journal of Interdisciplinary History, 23 (1992). P. 39—71; Kaiser D. H. The seasonality of family life in Early Modern Russia. In: Forschungen zur osteuropäischen Geschichte, 46 (1992). P. 21—50. Кайзер Д. Н. Возраст при браке и разница в возрасте супругов в городах России в начале XVIII в. // Сословия и государственная власть в России. XV — середина XIX вв. В 2-х ч. Ч. 2. Москва, 1994. С. 225—237.
[21] Worobec, C. D. Peasant Russia: Family and Community in the Post-Emansipation Period. Princeton, 1991.
[22] Гл. напр.: Бакланова Е. Н. Крестьянский двор и община на русском Севере: конец XVII— начало XVIII в. Москва, 1976; Горская Н. А. Монастырские крестьяне Центральной России в XVII в. Москва, 1977. С. 226—228; Биленко М.В. О мордовской семье XVII века // Советская этнография. 1979. № 1. С. 92—104; Миненко Н. А. Русская крестьянская семья в Западной Сибири (XVIII — первая половина ХIХ в.). Новосибирск, 1979; Власова И. В. Структура и численность семей русских крестьян Сибири в XVII— первой половине ХIХ в. // Советская этнография. 1980. № 3. С. 37—50; Швейковская Е. Н. Крестьянская семья и община как категории социальной структуры феодальной России (конец XV—XVII вв.) // Социально-демографические процессы в российской деревне (XVI— начало ХХ в). Материалы ХХ сессии Всесоюзного симпозиума по изучению проблем аграрной истории. Вып. 1. Таллин, 1986. С. 5—14; Гришкина М. В. Типология удмуртской крестьянской семьи конца XVII— первой половины ХIХ в. // Тамсама. С. 146—153; Кох О. В. Крестьянская семья // Аграрная история Северо-Запада России XVII века (население, землевладение, землепользование) / Под. ред. А. Л. Шапиро. Ленинград, 1989. С. 56—58; Дашкевич Л. А. Семья государственных крестьян на Урале (по материалам подворных описей Поташинской волости 1805 г.) // Государственные крестьяне Урала в эпоху феодализма. Екатеринбург, 1992. С. 109—121; Голикова С.В., Нечаева М. Ю. Домохозяйства населения Златоустовского округа на рубеже XVII—XIX вв. (по материалам подворных описей) // Металлургические заводы и крестьянство: проблемы социальной организации промышленности России и Швеции в раннеиндуст риальный период. Екатеринбург, 1992. С. 150—156.
[23] Александров В. А. Типология русской крестьянской семьи в эпоху феодализма // История СССР. 1981. № 3. С. 78—96; Александров В. А. Обычное право крепостной деревни России. XVIII— начало ХIХ в. Москва, 1984. С. 58—61.
[24] Ефремова Л. С. Латышская крестьянская семья в Латгале, 1860—1939. Рига, 1982; Стродс Х. Социальная структура латышского крестьянства в Курляндии (1734—1813 гг.) // История СССР. 1984. С. 2. С. 142—150.
[25] Кахк Ю., Уйбу Х. О социальной структуре и мобильности эстонского крестьянства в первой половине ХIХ века. Таллин, 1980 (асабліва гл.: С. 50—55); Палли Х.Э. Естественное движение сельского населения Эстонии (1650—1799). В 3-х ч. Таллин, 1980 (асабліва гл.: Ч. 1. С. 114); Palli, H. Estonian households in the seventeenth and eighteenth centuries. In: R. Wall (ed.), in collaboration with J Robin and P.Laslett. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983. P. 213—215; Палли Х. Население крестьянского домохозяйства (дворохозяйства) в Эстонии в XVII—XVIII веках // Социально-демографические процессы в российской деревне (XVI— начало ХХ в). Материалы ХХ сессии Всесоюзного симпозиума по изучению проблем аграрной истории. Вып. 1. Таллин, 1986. С. 48—56.
[26] Капыскі З., Капыскі Б. Беларуская вёска і яе насельніцтва ў канцы XVI — першай палове XVII ст. Вопыт дэмаграфічнай характарыстыкі // Беларускі гістарычны часопіс. 1993. № 2. С. 42—45. Пазней гэтыя дадзеныя былі прыведзены зноў, прычым ужо з выкарыстаннем тэрміналогіі П.Лэслета, у выданні: Гісторыя сялянства Беларусі са старажытных часоў да 1996 г.: У 3-х т. Т. 1. Мінск, 1997. С. 103.
[27] Todorova, M. Balkan Family Structure and the European Pattern: Demographic Developments in Ottoman Bulgaria. Washington, 1993.
[28] Гл., напр.: Hammel, E. A. The `Balkan’ peasant: a view from Serbia. In: Ph. K. Bock (ed.). Peasants in the Modern World. New Mexico, 1969. P. 81—82; Hammel, E. A. The zadruga as process. In: P.Laselett and R.Wall (eds.). Household and Family in Past Time … Cambridge, 1972. P. 335—373; Hammel, E. A. Some medieval evidences on the Serbian zadruga: a preliminary analysis of the chrysobulls of Deиani. In: R. F. Byrnes (ed.). Communal Families in the Balkans: the Zadruga. Essays by Philip E. Mosely and Essays in His Honor. South Bend and London, 1976; Hammel, E. A. Household structure in 14th century Macedonia. In: Journal of Family History, 5 (1980). P. 242—273.
[29] Kaser, K. The origins of Balkan patriarchy. In: Modern Greek Studies Yearbook, 8 (1992). P. 1—39: Kaser, K. The Balkan joint family household: seeking its origins. In: Continuity and Change, 9 (1994). P. 45—68.
[30] Čapo Žmegač, J. New evidence and old theories: multiple family households in northern Croatia. In: Continuity and Change, 11 (1996). P. 375—398.
[31] Mitterauer, M. Medieval roots of European family development. In: J. Michálek (ed.). Stredoeurópske kontexty ĺudovej kultúry na Slovensku. Bratislava, 1995. P. 92—105. Ідэі гэтага даклада былі таксама адлюстраваны ў публікацыі: Mitterauer, M. Family context: The Balkans in European comparison. In: Journal of Family History, 21 (1996). P. 387—406.
[32] Kanishchev, V., Protasov, S. A project of integral history on local level. Preliminary results of data collection and computer analysis. In: Data Modelling, Modelling History. Abstracts of XI International Conference of the Association for History and Computing. Moskow, 1996. Р. 91—92
[33] Kooij, P. (ed.). Where the twain meet. Dutch and Russian regional development in a comparative perspective. 1800—1917. Groningen, 1998. Назва з’яўляецца парафразам знакамітага верша Рэд’ярда Кіплінга «Oh, East is East, and West is West, and never the twain shall meet», у даслоўным перакладзе: «О, Усход ёсць Усход, а Захад ёсць Захад, і гэтыя двое ніколі не сыдуцца» (Kipling, R. The Ballad of East and West).
[34] Hoch, S.L, Kashchenko, S., Mizis Yu. Project in Russian population history, 1700—1917: Preliminery results. In: Data Modelling, Modelling History. Abstracts of XI International Conference of the Association for History and Computing. Moskow, 1996. Р. 89—91. Гл. таксама вельмі кароткую інфармацыю пра праект у прадмове С.Хока да выдання: Анри Л., Блюм А. Методика анализа в исторической демографии. Москва, 1997. С. 8—9.
[35] Hock, S. L. Famine, disease, and mortality patterns in the parish of Borshevka, Russia, 1830—1912. In: Population Studies, 52 (1998). P. 357—368. Рускі варыянт гэтага ж артыкула: Хок С. Л. Голод, болезни и структуры смертности в приходе Борщевка, Россия, 1830—1912 // Социально-демогра фическая история России XIX — XX вв. Современные методы исследования. Материалы научной конференции (апрель 1998 г.). Тамбов, 1999. С. 3—29. Гл. таксама палеміку С. Кашчанкі з некаторымі высновамі гэтага артыкула: Кащенко С.Г. К вопросу о смертности в Тамбовской губернии в XIX — начале ХХ в. (Некоторые соображения по поводу доклада профессора Стивена Л. Хока) // Тамсама. С. 30—40.
[36] Канищев В.В., Кончаков Р.Б., Мизис Ю.А. Соотношение когортного и сплошного анализа демографического поведения российского крестьянства XIX — начала ХХ в. (по материалам прихода с. Малые Пупки Тамбовской губернии) // Социально-демографическая история России XIX—XX вв. Современные методы исследования. Материалы научной конференции (апрель 1998 г.). Тамбов, 1999. С. 60—71.
[37] Кащенко С.Г. Некоторые новые тенденции в исследованиях по исторической демографии России // Новые информационные ресурсы и технологии в исторических исследованиях и образовании. Сб. тезисов докладов и сообщений Всероссийской конференции. Москва, 2000. С. 153—154; Менухова П.А. Опыт применения когортного анализа при изучении демографических процессов в Олонецкой губернии (1810—1918 г.) // Тамсама. С. 162—163; Смирнова С.С. К вопросу о влиянии эпидемий на смертность в карельской деревне во второй половине XIX в. // Тамсама. С. 169—170; Маркова М.А. Некоторые наблюдения за полнотой фиксации младенческой смертности в метрических книгах Олонецкой губернии // Компьютер и историческая демография. Сб. научн. трудов. Барнаул, 2000. С. 165—172.
[38] Дьячков В.Л. Труд, хлеб, любовь и космос, или о факторах формирования крестьянской семьи во второй половине XIX— начале ХХ в. // Социально-демографическая история России XIX—XX в. Современные методы исследования. Материалы научной конференции (апрель 1998 г.). Тамбов, 1999. С. 72—82.
[39] Avdeev, A., Blum, A, Troitskaia, I. La nuptialite en Russie avant le reforme de 1861 (une etude sur 3 villages de la region de Moscou). The paper presented for the European Population Conference. The Hague, 30 August — 3 September 1999; Blum, A., Troitskaya I., and Avdeev, A. Family, marriage and social control in Russia — Three villages in Moscow region. In: M. Neven and Catherine Carpon (eds.). Family Structures, Demography and Population. A Comparison of Societies in Asia and Europe. Liйge, 2000. P. 88—92.
[40] Вельмі кароткае англамоўнае рэзюме работы апублікавана: Nosevich, V. A Belarusian rural micropopulation: Demographic and social processes. In: Research Support Scheme Network Chronikle, 8 (2000). P. 19—20.
[41] Носевич В.Л. Демографические показатели белорусского крестьянства во второй половине XVIII— первой половине XIX в. // Компьютер и историческая демография. Сб. научн. трудов. Барнаул, 2000. С. 173—198. Гл. таксама: Носевич В.Л. Белорусская микропопуляция в XVIII—XIX в. // Новые информационные ресурсы и технологии в исторических исследованиях и образовании. Сб. тезисов докладов и сообщений Всероссий ской конференции. Москва, 2000. С. 155—156.
[42] Миронов Б. Н. Социальная история России периода империи (XVIII— начало ХХ в.): Генезис личности, демократической семьи и правового государства. В 2-х т. С.-Петербург, 1999 (асабліва гл.: Т. 1. С. 225, 226). Англамоўны варыянт гэтай кнігі выдадзены ў ЗША: Mironov, B. with Eklof, B. The social History of Imperial Russia, 1700—1917. In 2 vol. Boulder, 2000.
[43] Kaser, K. Familie und Verwandtschaft auf dem Balkan. Vienna, 1995; Kaser, K. Macht und Erbe. Männerherrschaft, Besitz und Familie im цstlichen Europa (1500—1900). Wien—Köln—Weimar, 2000.
[44] Plakans, A. Interaction between the household and the kin group in the Eastern European past: posing the problem. In: Journal of Family History, 12 (1987). P. 163—175; Wetherell, C., Plakans, A., and Wellman, B. Social networks, kinship, and community in Eastern Europe. In: Journal of Interdisciplinary History, 24 (1994). P. 639—63; Wetherell, C., and Plakans, A. Borders, ethnicity, and demographic patterns in the Russian Baltic provinces in the late nineteenth century. In: Continuity and Change, 14 (1999). P. 33—56.
[45] Kolle, H. The Russian Post-Emancipation Household. Two Villages in the Moscow Area. Master thesis in history, University of Bergen. Bergen 1995. Дысертацыя даступная на сайце Бергенскага універсітэта: www.uib.no/hi/herdis/.
[46] Апісанні праекта «Еўразія» можна знайсці ў Інтэрнет на сайтах яго ўдзельнікаў: eap.nichibun.ac.jp/index.html, www.indiana.edu/~pirt/eap-index.html, www.ec.lu.se/~ethbe/eapp/, www.sscnet.ucla.edu/soc/faculty/campbell/.
[47] Lee, J., Wang Feng, and Ochiai, E. Domestic group organization and demographic behavior in Eurasia, 1750—1900: A reassessment of metageography. Гэты даклад размешчаны ў Інтэрнет на сайце, прысвечаным матэрыялам канферэнцыі: www.essex.ac.uk/history/palma/Papers/Paper-Lee.doc
[48] Гэты праект носіць назву «Інтэграваная серыя мікрададзеных для грамадскага выкарыстання» («Integrated Public Use Microdata Series», IPUMS). Инфармацыя пра яго размешчана на сайце www.ipums.umn.edu. Апрача ўжо ўведзеных 13 перапісаў ЗША за перыяд з 1850 да 1990 г., у базу дадзеных на першай фазе праекта ўводзяцца выбаркі (не менш 100 тыс. выпадкаў у кожнай) з перапісаў Аўстраліі, Бразіліі, Вялікай Брытаніі, Італіі, Кітая, Мексікі, Нарвегіі, Філіпін, Францыі. На другой стадыі мяркуецца ўвесці дадзеныя па Венгрыі, Гане, Інданэзіі, Чылі, на трэцяй — па Аргенціне, Егіпце, Замбіі, Зімбабве, Індыі, Іспаніі, Кеніі, Коста-Рыка, ПАР, Турцыі, Эквадоры (гэты спіс пакуль не канчатковы).
[49] Sirén K. The consept of the eastern family. Тэкст даклада даступны ў Інтэрнет: www.essex.ac.uk/history/palma/Papers/Paper-Siren.doc
[50] Sirén K. Suuresta suvusta pieneen. Itäsuomalainen perhe 1700-luvulla. Helsinki, 1999.
[51] Mitterauer, M. European kinship systems and household structures — medieval roots. Тэкст даклада даступны ў Інтэрнет: www.essex.ac.uk/history/palma/Papers/Paper-Mitterauer.doc
[52] Kaiser, D. H. Urban household composition in early modern Russia. In: Journal of Interdisciplinary History, 23 (1992). P. 65.
[53] Бакланова Е. Н. Крестьянский двор и община на русском Севере: конец XVII — начало XVIII в. Москва, 1976. С. 37—38. Дадзеныя ахопліваюць 1000 двароў у 1678 г. і 428 двароў — в 1717 г.
[54] Кох О. В. Крестьянская семья // Аграрная история Северо-Запада России XVII века (население, землевладение, землепользование) / Под ред. А. Л. Шапиро. Ленинград, 1989. С. 56—58. Дадзеныя ахопліваюць 4242 двары ў 1620-я г., 7401 двор у 1646 г. і 10436 двароў у 1678 г.
[55] Капыскі З., Капыскі Б. Беларуская вёска і яе насельніцтва ў канцы XVI — першай палове XVII ст. Вопыт дэмаграфічнай характарыстыкі // Беларускі гістарычны часопіс. 1993. № 2. С. 43.
[56] У выбарцы за 1781 г. з 522 двароў шматсямейныя складалі 17,8%. Гл.: Schmidtbauer, P. The changing household: Austrian household structure from the seventeenth to the early twentieth century. In: R. Wall (ed.), in collaboration with J Robin and P.Laslett. Family Forms in Historic Europe. Cambridge, 1983. P. 364.
[57] У выбарках на поўдні Францыі з 1644 да 1793 г. доля простых сем’яў вагалася ад 47,4 да 56%, доля шматсямейных двароў — ад 9,4 да 22,5%. На востраве Корсіка ў 1769—71 г. доля простых сем’яў складала ад 67,4 да 74,7%, доля шматсямейных двароў — ад 13,5 да 18,5%. Гл.: Flandrin, J.-L. Families in Former Times. Cambridge, 1976. P. 72—73.
[58] У Навары ў 1786 г. суадносіны простых і шматсямейных двароў складалі 62,9 і 22,1%, у выбарцы 1765 г. з Краіны Баскаў — 63,4 і 27,7%, а ў іншай выбарцы за 1857 г. — нават 54,5 і 32,6%, у выбарках з Каталоніі з 1720 па 1857 г. прапорцыя простых двароў вагалася ад 43,1 да 58,7%, шматсямей ных — ад 13,3 да 24,1%. Гл.: Reher, D. S. Perspectives on the Family in Spain Past and Present. Oxford, 1997. P. 25, 26.
[59] Падлічана для 69 двароў па дадзеных інвентара Кораньскага прыхода за 1740 г., які захоўваецца ў Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы: Ф. 694. Воп. 1. Адз. зах. 4481.
[60] Падлічана для 167 сялянских двароў і 7 сем’яў дваровых людзей па дадзеных рэвізскіх сказак маёнткаў Корань і Красны Бор за 1834 г.: Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 333. Воп. 9. Адз. зах. 544. Арк. 782—832. Адз. зах. 1163. Арк. 272—7.
[61] Миронов Б. Н. Социальная история России периода империи (XVIII—начало ХХ в.)… Т. 1. С. 225, 226.
[62] Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Украіны ў Кіеве. Ф. 8. Воп. 1. Адз. зах. 15. Арк. 147—904адв.
[63] Чаянов А. В. Бюджет крестьянского хозяйства // Очерки по экономике трудового сельского хозяйства. Москва, 1924. С. 76—93. Нядаўняе перавыданне гэтай працы гл.: Чаянов А.В. Крестьянское хозяйство. Избранные труды. Москва, 1989. С. 90—109.
[64] Laslett, P. Mean household size in England since the sixteen century. In: P.Laselett and R.Wall (eds.). Household and Family in Past Time… Cambridge, 1972. P. 91—102.
[65] Blum, A., Troitskaya I., and Avdeev, A. Family, marriage and social control in Russia — Three villages in Moscow region. In: M. Neven and Catherine Carpon (eds.). Family Structures, Demography and Population. A Comparison of Societies in Asia and Europe. Liége, 2000. P. 88—92.
[66] Падлічана аўтарам па дадзеных інвентара Кораньскага прыхода за 1740 г. (Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы. Ф. 694. воп. 1. Адз. зах. 4481, у выбарцы 69 двароў); сумарных вынікаў рэвізскіх сказак маёнткаў Корань і Красны Бор за 1795 г. (Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1350. Воп. 312. Адз. зах. 89. Арк. Л. 582—582 адв., у выбарцы 146 двароў); аўтарскіх падлікаў паводле рэвізскіх сказак за 1834 г. (Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 333. Воп. 9. Адз. зах. 544. Арк. 782—832. Адз. зах. 1163. Арк. 272—7, у выбарцы 152 двары); інвентара маёнтка Красны Бор за 1841 г. (Тамсама. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 305, у выбарцы 151 двор); сумарных вынікаў перапісу насельніцтва 1897 г. па паселішчах (Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў. Ф. 1290. Воп. 11. Адз. зах. 1299. Арк. 605—35, 761, 762, у выбарцы 395 двароў) і сельскагаспадарчага перапісу 1917 г. (Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 325. Воп. 2. Адз. зах. 604. Арк. 3—5, 8, 11, 23, 25, 30, 31, 35, 40, 80-3, 92, 95, 98, 99, 101, 102, у выбарцы 512 двароў).
[67] У якасці перспектыўных прымяненняў такага падыходу можна прыгадаць некаторыя работы Лойда дэ Моза: DeMause, L. Foundations of Psychohistory. New York, 1982. P. 1—83, 117—123 et al.; DeMause, L. The gentle revolution: childhood origins of Soviet and East democratic movements. In: Journal of Psycohistory, 17 (1990). На рускай мове гл.: Демоз Л. Психоистория. Ростов-на-Дону, 2000. С. 14—110, 153—163, 437—449 і інш.

Наверх

Андрэй Партноў. Саветызацыя гістарычнай навукі ў Украіне і Беларусі

20 снежня, 2000 |

Саветызацыя гістарычнай навукі ў Украіне і Беларусі
(некаторыя канцэптуальныя меркаванні)

Пра складанасць разгляданай тэмы найлепш сведчыць сукупнасць прац, ужо напісаных з гэтай нагоды. Гэтым працам часта бракуе даследчага такту, смеласці. Да таго ж, гістарычная навука агулам засвоіла канцэпцыю савецкага таталітарызму, паводле якога грамадства было не больш чым пасіўным аб’ектам усёмагутнай дзяржавы[1]. Следства такой устаноўкі — звядзенне праблемы да разгляду палітычных рэпрэсій або неапраўдана спрошчанага сцвярджэння пра ненавуковы характар усіх гістарычных прац, што з’явіліся ва Ўкраіне з другой паловы 1940-х да канца 1980 г.[2] Гэткія тэзісы грунтуюцца на разуменні саветызацыі як працэсу, што завяршыўся ў 1930—40 г., пасля чаго быццам існавала уніфікаваная пакораная гістарыяграфія. Насамрэч гэтак званая савецкая гістарыяграфія не была аднастайнаю[3], побач з прапагандысцкімі выходзілі адмысловыя навуковыя працы, часта створаныя ва ўмовах балючага кампрамісу з сістэмаю.

Канцэпцыя гэтага артыкула грунтуецца на прапанаваным С.Eкельчыкам разуменні дзяржаўнай палітыкі СССР як дыялогу з грамадствам, з рэпрэсаваным, прыгнечаным, але не знішчаным апазіцыйным дыскурсам[4], які пры кожнай нагодзе выяўляў сябе — у смелых выступах асобных вучоных, свядомым падыходзе іншых да археаграфіі і медыявістыкі, намаганні сказаць бадай «напаўпраўду» ў падцэнзурных публікацыях. Мяркую, што саветызацыя навукі працягвалася да апошніх дзён савецкай улады (а з-за інерцыі і пазней), але не была дастаткова паспяховаю, татальнаю, хоць і мела велізарны ўплыў на вучоных.

Адсюль вынікаюць дзве тэзы. Па-першае, падаецца дарэчным адрозненне падсавецкіх і савецкіх гісторыкаў, зыходзячы з іх стаўлення да панавальнай сістэмы. Гэткае адрозненне мае, перш за ўсё, навукова-пазнавальны, а не выкрывальніцкі характар, хоць не сакрэт, што тып гісторыка-партый ца, які жадаў партыйнага кіраўніцтва, адчуваў сябе без яго ніякавата, усё-такі быў створаны[5]. Па-другое, увагі даследчыкаў заслугоўваюць такія праблемы, як стыль мыслення гісторыкаў, формы суіснавання вучоных і рэжыму, спосабы адаптацыі да яго патрабаванняў, аналіз стылістыкі іх прац з увагаю да словаўжытку, метафар і стэрэатыпаў, стварэнне «новамовы» савецкай навукі і намаганні вучоных змагацца з стандартызацыяй стылю і г.д.

Гэты тэкст змяшчае толькі папярэднія меркаванні, вынік вывучэння аўтарам гістарыяграфічных працэсаў у Савецкай Украіне з далучэннем для параўнальнага аналізу беларускага матэрыялу. Гіпатэтычнасць і правакацыйнасць асобных сцвярджэнняў свядома разлічаны на крытыку.

***

Некалькі словаў пра зробленае папярэднімі даследчыкамі ў вывучэнні пытання. Першыя публікацыі пра саветызацыю ўкраінскай гістарыяграфіі выходзяць з-пад пяра гісторыкаў -эмігрантаў, якія перажылі гэтыя працэсы, а пад час другой сусветнай вайны выехалі на Захад[6]. Увогуле, яны характары завалі 1920-я г. як час акадэмічнай свабоды, вольнага развіцця навуковай думкі, канец якому быў пакладзены ў 1930-я — час жорсткіх фізічных рэпрэсій. Пры гэтым у часы хрушчоўскай «адлігі» былі пашыраны спадзяванні на аздараўленне падсавецкай навукі, якія згаслі пад час новых уціскаў пары «застою»[7]. Сярод беларускіх гісторыкаў-эмігрантаў гэтае пытанне вывучаў Павал Урбан, які ў працы «Смена тенденций в советской историографии» падаў узважаны аналіз зменаў партыйнай лініі адносна навукі, абгрунтоўваючы тэзіс, што «лібералізацыя заўжды праводзілася па ўказках зверху»[8] . Яму ж належыць беларускамоўная публікацыя з той самай тэмы, што адрозніваецца вострым публіцыстычным стылем[9].

Вартыя ўвагі англамоўныя кніжкі, што датычацца пераважна расійскай гістарычнай навукі і маюць характар дакладнай хронікі[10], сінтэтычных[11], аналітычных[12] даследаванняў, ды публікацыі польскіх гісторыкаў[13]. Украінскія вучоныя з дыяспары ўважліва сачылі за працамі сваіх падсавецкіх калег. Апрача чыста інфармацыйных[14] з’яўляліся крытычна-аглядныя[15] працы, нават існавала спецыяльнае выданне «Recenzja», дзе рэцэнзаваліся выключна працы, выдадзеныя ў Савецкай Украіне.

Што ж да ўкраінскай і беларускай «мацерыковых» гістарыяграфій, то першыя публікацыі з крытычнай рэвізіяй спадчыны савецкай навукі пачалі з’яўляцца на пачатку 1990-х[16]. З гэтай тэмы паступова было знята табу маўчання, але канцэптуальных яе распрацовак з’явілася няшмат (да таго ж, яны пераважна выходзяць з-пад пяра заходніх даследчыкаў — Райнэра Лінднэра[17], Рыгора Грабовіча[18] і інш.). Увогуле ж, тэрміналагічная нявызначанасць, несвядомыя і свядомыя маніпуляцыі фактамі, страх пісаць шчыра і прынцыпова і надалей характарызуюць гістарычныя публікацыі з разгляданай тэмы.

1. Што такое савецкая гістарыяграфія?

1917 год быў сакральнаю датаю для савецкай навукі: гісторыя жорстка падзялілася на «да- і паслярэвалюцыйную». Таму і паняцце «савецкая гістарыяграфія» ахоплівае ўсе гістарычныя працы, што надрукаваны з 1917 да 1991 г. (нягледзячы на тое, што ў першыя паслярэвалюцыйныя дзесяцігоддзі выходзіла шмат даследаванняў, якія былі напісаныя яшчэ да рэвалюцыі — у прыватнасці, працы А.Яфіменкі, А.Праснякова і інш.).

Абгрунтаваным падаецца метадалагічны крытэр, але не трэба спяшацца з акрэсленнем савецкіх гістарычных прац як «марксісцкіх». Ю.Афанасьеў слушна падкрэслівае, што савецкая гістарычнaя навука была навукова-палітычным феноменам, арганічнаю часткаю таталітарнай сістэмы і, адначасова, інструментам дзяржаўнай палітыкі[19]. Яе сацыяльная функцыя палягала ў выхаванні «савецкага чалавека» — будаўніка камунізму, у адпаведнасці з якім гісторыкі павінны былі як выкрываць «фальсіфікацыі» мінулага, так і ўсхваляць дасягненні сацыялізму.

Тэарэтычнаю падставаю савецкай гістарыяграфіі быў так званы марксізм-ленінізм — адно з прачытанняў марксізму, найважнейшыя тэзісы якога: разуменне гістарычнага працэсу як заканамернага і няўхільнага набліжэння камунізму; просталінейнае ўяўленне пра стадыйны (фармацыйны) характар грамадска-гістарычнай эвалюцыі; класавая барацьба як рухальная сіла гістарычнага працэсу; жорсткая залежнасць свядомасці ад сацыяльных фактараў (адсюль магчымасць падзяляць усе філасофскія ідэі, літаратурныя і навуковыя творы на «прагрэсіўныя» і «рэакцыйныя»)[20].

Але для савецкай гістарыяграфіі вызначальнымі былі не гэтыя ідэалагічныя ўстаноўкі, а партыйныя дырэктывы. Ключом да высвятлення прыроды апошніх можа служыць тэзіс А.Івіна пра разуменне бальшавікамі мінулага як абгрунтавання і апраўдання сучаснасці, у адпаведнасці з чым са зменаю партыйнай лініі змянялася і мінулае[21]. Так, «Вялікая савецкая энцыклапедыя», выдадзеная ў 1936 г., адзначала, што Б.Хмяльніцкі ў казацкай рэвалюцыі, якую ён узначальваў, «адыграў ролю здрадніка і лютага ворага паўсталых казацка-сялянскіх мас», бо «спрыяў замацаванню каланіяльнага панавання Расіі над Украінаю»[22], а менш чым праз 10 гадоў гетман ужо выступае «самаадданым барацьбітом за ўз’яднанне». Пры гэтым спроба Міхайлы Брайчэўскага раскрытыкаваць канцэпцыю «ўз’яднання» з чыста марксісцкіх пазіцый[23] была кваліфікавана як дысідэнцтва, а сам вучоны пацярпеў за сваю смеласць.

Савецкая «навука» не спынілася і перад выкрыўленнем гістарычных фактаў. Сцвярджалася, што Петрыка — лідэра антыгетманскага паўстання — забіў агент І.Мазепы (насамрэч Петрык перажыў старога гетмана і памёр сваёй смерцю), што Ўкраінская Акадэмія навук была заснавана бальшавікамі (насамрэч — Паўлам Скарападскім пад час існавання незалежнай Украінскай Дзяржавы), шляхціч Іван Богун-Федаровіч быў пераўтвораны ў сялянскага сына і г.д. У гісторыі Беларусі расійскую экспансію 1654—1667 г. трактавалі як «вызвален не» гэтых земляў, а сацыяльную гісторыю беларусаў звялі да гісторыі сялянства.

У эвалюцыі савецкага «марксізму-ленінізму» можна вылучыць некалькі этапаў:

1920—1930-я г. — час суіснавання «марксісцкай» і «буржуазнай» навукі, калі марксізм яшчэ не быў дагматызаваны і выклікаў шчырую зацікаўленасць вучоных, якія займаліся сацыяльна-эканамічнай гісторыяй[24];

1930—1940-я г. — паступовая дагматызацыя марксізму -ленінізму (звязаная з зацвярджэннем сталінскага таталітар нага рэжыму), арганічна злучаная з расійскім нацыяналізмам у трактаванні мінулага. «Патрыятызацыя» гісторыі была прыродным адлюстраваннем змены партыйнай лініі — калі арыентацыі на сусветную рэвалюцыю адпавядала «інтэрнацыяна лістычная» ўстаноўка на паказ Расійскай імперыі як турмы народаў, то канцэпцыя сацыялізму ў асобна ўзятай і максімальна цэнтралізаванай краіне выклікала карэнныя змены ў бок праслаўлення расійскага мінулага[25] (якія ўсталяваліся пад час і пасля завяршэння другой сусветнай вайны).

1950—1980-я г. — панаванне дагматызаванага марксізму і, адначасова, напаўпрыхаваныя праявы акадэмічнай апазіцыі да яго, выкарыстанне тэзаў класікаў ці для выключна вонкавага аздаблення працы, ці для пацвярджэння ўласных смелых гіпотэз[26]. Тут трэба зазначыць, што межы акадэмічнай свабоды расійскіх гісторыкаў і вучоных нацыянальных рэспублік істотна адрозніваліся не на карысць апошніх. А асобныя дысцыпліны — усходазнаўства, візантыстыка, гістарычна-культуралагічныя даследаванні — былі манапалізаваныя сталічнымі навукоўцамі.

2. Рысы савецкай гістарычнай прадукцыі

1) Цытатна-ілюстрацыйны спосаб выкладання матэрыялу, «гістарыяграфічны прапагандызм» (выраз Н.Якавенкі), заняпад крыніцазнаўчай культуры даследаванняў. Варта прывесці прыклады кампрамісаў, на якія даводзілася ісці, выдаючы нават салідныя зборнікі дакументаў — І.Крып’якевіч ды І.Буціч, рыхтуючы да друку «Документи Богдана Хмельниць кого» (1961), мусілі ўключыць лісты гетмана да турэцкага султана і крымскага хана ў раздзел «Сумнеўныя дакументы»[27], са зборніка «Першодрукар Іван Федоров та його послідовники на Україні» (1975) былі выкраслены 5 актаў з Луцкіх гарадскіх кніг, якія выяўлялі Фёдарава як кіраўніка збройных сутычак паміж варожымі групамі сялянаў, што быццам кампраметава ла першадрукара[28], ва ўсіх дакументах зборніка «Класова боротьба селянства Східної Галичини» (1974) слова «жыд» было заменена на «карчмар»[29].

2) Ваяўнічая тэрміналогія, запазычаная з пісанняў бальшавіцкіх лідэраў. У сумнавядомым лісце да рэдакцыі «Пралетарскай праўды» «О некоторых вопросах истории большевизма» (1931) І.Сталін адзначыў: «Разве не ясно, что Слуцкий просто клевещет на Ленина, на большевиков», бо «никто не смеет отрицать» ісціннасць словаў правадыра. Выраз «разве не ясно» паўтораны ў артыкуле Сталіна яшчэ 4 разы, а аб’ект крытыкі — даследаванні Слуцкага — ахарактарызаваны ім як «галиматья», «жульническое крючкотворство», «троцкистский хлам»[30]. Сталінскі стыль старанна капіяваўся і ўважаўся ўзорам навуковасці, між тым не Сталін яго вынайшаў. Без заглыблення ў гістарычныя экскурсы (працы расійскіх «рэвалюцыянераў-дэмакратаў» ХIХ ст.) адзначу, што Ленін у артыкуле «О значении воинствующего материализма» (1922) ахарактарызаваў вядомых вучоных Р.Віпера і П.Сарокіна як «идейных рабов буржуазии», «современных крепостников, прикрывающихся, конечно, мантией учености»[31]. У 1921 г. лідэр бальшавікоў з нагоды кнігі С.Маслова «Крестьянское хозяйство» выказаўся так: «насквозь буржуазная пакостная книжонка»[32].

3) Росквіт калектыўных даследаванняў, паступовая уніфікацыя навуковага стылю, калі адрозніць аднаго аўтара ад іншага стала амаль немагчыма, а паняцце «творчасці» неяк не пасавала навуковай працы (можа, таму і адрознівалі «навуковую» і «творчую» інтэлігенцыю). Акрамя гэтага, у рэспубліках праводзілася палітыка максімальнага набліжэння нацыянальных моваў да расійскай. У прыватнасці, украінская і беларуская мовы, пазбаўленыя шматлікіх «нацыяналістычных» словаў, збяднелі лексічна і фразеалагічна, былі арыентаваны не на прадукаван не новых, а на трансляцыю ўжо гатовых думак[33]

4) Стварэнне навуковых аўтарытэтаў («вядучых спецыялістаў»), якія фактычна манапалізавалі распрацоўку пэўнай тэмы (для адпаведных перыядаў гісторыі такімі аўтарытэтамі былі Б.Грэкаў, М.Ціхаміраў, Л.Чэрапнін, Н.Дружынін, М.Нечкіна, А.Сідараў, Б.Рыбакоў). Як адзначае Н.Ілерыцкая, «гісторыкам заставалася толькі падзяліцца паводле праблемна-хра налагічнага прынцыпу і згуртавацца вакол найбольш уплывовых фігур…, якія цалкам кантралявалі распрацоўку той або іншай тэмы»[34].

5) Знішчэнне рэцэнзійнага жанру, культуры навуковай дыскусіі.

Хачу яшчэ раз падкрэсліць, што вызначальнаю рысаю савецкай гістарыяграфіі была дзяржаўна-палітычныя дэтэрмінаванасць яе развіцця (адсюль — і планавасць даследаванняў, і таталітарны інстытут ВАКа, і безліч табуяваных тэмаў, імёнаў, дакументаў).

Такім чынам, насаджэнне гістарыяграфічнай практыцы комплексу пералічаных адзнак і ёсць працэс саветызацыі гістарычный навукі. Працэс, што меў на мэце знішчэнне творчасці, самастойнага мыслення. А супрацьдзеянне саветызацыі было заўжды праяваю індывідуальнасці даследчыка, якая супрацьстаяла сістэме, што самаўпэўнена прамаўляла ад імені «мы».

3. Украінскі і беларускі варыянты саветызацыі

Як украінская, так і беларуская гістарыяграфія ў 1920-х г. мелі акадэмічную свабоду і выразны нацыянальны характар, што заахвочвалася палітыкаю «карэнізацыі». Але тая свабода была часовай, бо ўзмацненне савецкай улады суправаджалася ўзмацненнем увагі да гістарычнай навукі. Спачатку — да найноўшай пары, гісторыі рэвалюцыі і бальшавіцкай партыі[35]. У далейшым — прыйшоў час мэтанакіраванага знішчэння нацыянальнай інтэлігенцыі, пачатага працэсамі над «Суполкаю вызвалення Ўкраіны» і «Саюзам вызвалення Беларусі» (1930)[36] і падсумаванага стварэннем падкантрольных партыі Інстытута гісторыі Ўкраіны (1936) і Інстытута гісторыі Беларусі (1936).

Нават у часы, калі ўласная думка і асабістая годнасць маглі каштаваць чалавеку жыцця, паводзіны вучоных у таталітарным грамадстве былі рознымі. Можна вызначыць некалькі формаў:

1) пазіцыя нейтралітэту — адмова ад актыўнай публікацыі сваіх даследаванняў або адыход да ідэалагічна нейтральнай тэматыкі (што ўласціва асобным вучоным старэйшага пакалення, якія здабылі акадэмічнае прызнанне яшчэ ў перадрэвалюцыйны час). Прыклады — Мітрафан Доўнар-Запольскі, Зміцер Яварніцкі;

2) метадалагічная калабарацыя — шчыры або вымушаны (а дзесьці нават штучны) пераход на марксісцкія пазіцыі. Сярод украінскай старой прафесуры першым публічна заявіў аб прыняцці марксісцкага метаду Зміцер Багалій (1920 г.)[37]. У Беларусі — У.Пічэта, хоць яго калабарацыя была наступствам арышту і пераезду ў Маскву;

3) адэпты марксізму-ленінізму, барацьбіты з акадэмічнай традыцыяй, якія самі сталі ахвярамі рэжыму (М.Яворскі, В.Шчарбакоў);

4) захаванне магчымасці навуковай працы (а часта і жыцця) шляхам выезду за межы Ўкраіны і Беларусі. Найчасцей з-за такіх умоваў даводзілася адмаўляцца ад улюбёнай тэматыкі, але не заўсёды. Працуючы з 1948 г. у Маскве, Мікалай Улашчык напісаў працы па крыніцазнаўстве беларускай гісторыі, выхад якіх у Мінску быў немагчымы. Таксама ў Маскве працаваў вучань М.Грушэўскага Аляксей Барановіч, які ў 1959 г. выдаў грунтоўнае даследаванне сацыяльна-эканаміч ных перадумоваў Хмяльніччыны;

5) даследаванне ўкраінскай тэматыкі на Ўкраіне, але цаною шматлікіх рэверансаў у бок панавальнай ідэалогіі. Прыклад — Кастусь Гуслісты, Іван Гуржы.

Асобна трэба ўзгадаць Міхайлу Грушэўскага і Вацлава Ластоўскага — лідэраў нацыянальнай гістарыяграфіі, якія абодва вярнуліся з эміграцыі на Бацькаўшчыну пад час «карэнізацыі». Ужо была звернута ўвага на канцэптуальную аналогію «Ўкраіны-Русі» Грушэўскага і «Беларусі-Крывіі» Ластоўскага — гістарычных схемаў, што даводзілі самабытнасць, самастойнасць украінскага і беларускага гістарычных працэсаў, даўняй традыцыі нацыянальнай дзяржаўнасці[38]. Паказальна, што пад час рэвалюцыі 1917—1920 г. самі гэтыя гісторыкі ўзначалілі, адпаведна, Украінскую і Беларускую Народныя Рэспублікі.

Патрабуючы Ластоўскага і Грушэўскага для часовай легітымізацыі сваёй улады як «нацыянальнай», бальшавіцкая партыя ў далейшым знішчыла абодвух. В.Ластоўскі ў 1930 г. быў пазбаўлены акадэмічных званняў, высланы ў Саратаў, дзе яго расстралялі ў 1938 г. М.Грушэўскі не страціў тытулаў і званняў, але пасля цкаванняў і арышту памёр на лячэнні ў Кіславодску пры не да канца высветленых абставінах.

1930-я г. — час рэпрэсій, інтэнсіўнага адзяржаўлення навукі, якая выявіла сябе ў абмежаванні вучоных не толькі ідэямі і зместам прац, а і формаю твора, стылем[39]. Забароненымі становяцца асобныя тэрміны. Яшчэ ў першыя паслярэвалюцый ныя гады нормаю стала вызначэнне ВКЛ як «літоўска-беларус кай дзяржавы», а напрыканцы 1920-х гэты тэрмін бясследна знікае[40], беларуская гісторыя атаясамліваецца з гісторыяй «прыгнечаных класаў». Аглядаючы «гістарычны фронт Беларусі» ў 1930 г., М.Югаў адзначае адсутнасць на ім марксісцкіх артыкулаў[41]. Леў Акіншэвіч, этнічны беларус, што працаваў ва Ўкраінскай Акадэміі навук[42], на пачатку 1930-х вымушаны быў напісаць шэраг пагромніцкіх артыкулаў. У прыватнасці, ён выкрываў «палітычныя нацыянал-фашысцкія тэндэнцыі, што выяўляюцца ў замазванні класавай барацьбы ў гістарычным працэсе Беларусі»[43]. Агульныя крытыка прац М.Доўнара-Запольс кага, М.Любаўскага, А.Ясінскага стала «добрым тонам» у публікацыях 1930-х г.[44] Вучоных папракалі акадэмізмам, дакументалізмам, адсутнасцю прапаганды ў іх творах і палітычнай «неактуальнасцю» тэматыкі, г.зн. адзнакі якаснай навуковай працы. Што праўда, у далейшым ацэнкі сталі ўзважанымі — у 1942 г. У.Пічэта характарыз аваў М.Любаўскага як «виднейшего историка ВКЛ», М.Доўнара-Запольскага як «крупного историка»[45], хоць і крытыкаваў асобныя іх сцвярджэнні.

Руйнаванне навуковых і этычных пачаткаў рэцэнзійнага жанру ішло двума шляхамі — стварэннем навуковых аўтарытэтаў, працы якіх аналізу не падлягалі, і пошуку «ворагаў», у крытыцы якіх былі недарэчныя якая-небудзь тактоўнасць і гістарыяграфічная культура.

Непажаданы аўтар абвяшчаўся «пятлюраўскім недабіткам», «нахабным ворагам», «клерыкалам, фашыстам і гетманцам»[46], або «дробным буржуа», што «пераносіць на мінулае сваю палітычную праграму жаданага ў будучым ладу»[47].

У 1930-я г. гістарычныя крытыка ператвараецца ў сродак рэпрэсіўнай палітыкі, пераймае стыль і спосаб аргументацыі партыйных лідэраў. Але аб’ектам крытыкі ўсё яшчэ заставаліся «буржуазныя» або «фашысцкія» ўхілы ў высвятленні сацыяльна -эканамічнай гісторыі. Тады як праявы нацыяналізму (перш за ўсё расійскага) далей уважаліся «антымарксісцкімі». Крытыкуючы С.Бахрушына за шавінізм у яго працы пра заваяванне Сібіры, С.Піянткоўскі патэтычна заўважае: «подменить историю народов СССР историeю Великороссии также не удастся, как не удастся заменить диктатуру пролетариата диктатурой буржуазии»[48]. Гэта быў 1930 г. Неўзабаве «замену» правесці ўдалося.

На працягу 1934-1954 г. была створана антымарксісцкая па сутнасці схема тлумачэння мінулага нерасійскіх народаў СССР. Падаю яе ключавыя тэзісы паводле абагульняльнага даследавання С.Вялічанкі[49]:

1) русацэнтрызм, ідэя апякунства Расіі над палітычным і культурным развіццём нерасійскіх народаў;

2) разгляд гісторыі нерасійскіх народаў праз прызму прыгнечання працоўных мас, пастаяным саюзнікам якіх выступаюць расійскі пралетарыят і сялянства;

3) ацэнка палітычных лідэраў паводле іх сімпатый ці антыпатый да Расіі;

4) паказ анексіі Расіяй нерасійскіх земляў як «прагрэсі ўнай» з’явы (з ужыткам дыяметральна супрацьлеглых крытэраў да гісторыі самой Расіі).

Такім чынам, імператывам развіцця нерасійскіх народаў была абвешчана прага да «ўз’яднання» з Масквою, ідэалы ж уласнай дзяржаўнасці сталі «рэакцыйнымі» і «буржуазнымі».

Але нягледзячы на ўвесь комплекс задзейнічаных сістэмаю механізмаў навука не стала аднастайнаю. Найменшае паслабленне ціску (напрыклад, пад час «адлігі») прыводзіла да з’яўлення таленавітых, высокапрафесійных даследаванняў. Крыніцазнаўчыя працы Івана Буціча, Яраслава Дашкевіча, Яраслава Ісаевіча, Міколы Кавальскага, Алены Компан, Алега Купчынскага, Фёдара Шаўчэнкі і іншых, напісаныя звычайна пазітывісцкім метадам, з’яўляюцца гонарам украінскай падсавецкай гістарыяграфіі. Для Беларусі такая постаць — Мікалай Улашчык. Але (і гэта трэба сумленна прызнаць) большасць навукоўцаў і Ўкраіны, і Беларусі засвоілі этыку і стыль савецкай гістарыяграфіі. Яе рудымент працягвае існаваць у прыхаванай і адкрытай, свядомай і падсвядомай, агрэсіўнай і ліберальнай выявах у сучаснай гістарыяграфіі[50]. Напэўна, яны ёсць і ў гэтым артыкуле.

Замест стройных высноваў хачу на завяршэнне падкрэсліць важнасць папярэдняй дасавецкай традыцыі. Нягледзячы на выразнае тыпалагічнае падабенства палітыкі саветызацыі ва Ўкраіне і Беларусі, умоваю яе параўнальна большай паспяховасці ў Беларусі быў недахоп дасавецкай нацыянальнай акадэмічнай традыцыі, якая, хоць і квола, але існавала ва Ўкраіне.


[1] Гл. крытыку гэтай канцэпцыі ў: Yekelchyk S. How The «Iron Minister» Kaganovich Failed to Discipline Ukrainian Historians: a Stalinist Ideological Campaign Reconsidered // Nationalities Papers. Vol. 27. 1999. № 4. Р. 579—604.
[2] Потульницький В. Основні етапи розвитку української історичної думки в європейському контексті /1800—1991 // Схід-Захід. Вип. 2. Харків, 1999. С.42
[3] Гэтая думка выказана ў некаторых сучасных украінскіх публікацыях: Ісаєвіч Я. Наші три відродження — не лише здобутки, але й втрати // Сучасність. 1998. № 12. С. 136; Ковальський М. Деякі теоретичні питання української історіографії // Джерелознавчі та історіографічні проблеми історії України. Дніпропетровськ, 1995. С. 10—11.
[4] Yekelchyk S. How The «Iron Minister» … Р. 598.
[5] Гл.: Афанасьев Ю.Н. Феномен советской историографии // Советская историография. Серия «Россия. ХХ век». Кн. 2. Москва, 1996. С. 24—25.
[6] Крупницький Б. Українська історична наука під совєтами (1920—1950). Мюнхен, 1957; Полонська-Василенко Н. Історична наука в Україні за совєтської доби та доля істориків // Записки Наукового Товариства ім. Шевченка. Т.С ХХIII. Париж-Чікаго, 1962. С. 7—111; Оглоблин О. Думки про сучасну українську совєтську історіографію. Нью-Йорк, 1963.
<[7] Калі ў 1963 г. А. Аглоблін настойваў на тым, што ўкраінская навука на эміграцыі «мусіць быць дадаткам і працягам … навуковай дзейнасці ва Ўкраіне», то ў 1978 г. ён сцвярджаў, што «ўкраінская гістарычная навука на Бацькаўшчыне перастала існаваць»: Оглоблін О. Завдання української історіографії на еміграції / Український Історик. 1978. № 4. С. 59—63.
[8] Урбан П.К. Смена тенденций в советской историографии. Мюнхен, 1959. С.29.
[9] Урбан П. Сучасныя палітычныя тэндэнцыі ў савецкай гістарычнай навуцы // Беларускі Зборнік. Кн. 7. Мюнхэн, 1957. С. 40—63.
[10] Shteppa K.F. Russian Historians and the Soviet State. New Brunswik, 1962.
Таленавіты гісторык К.Штэпа ў 1920—30-я г. працаваў ва Ўкраіне, быў знаным медыявістам, прафесарам Кіеўскага універсітэта і адначасова з 1927 г. — таемным супрацоўнікам HKУС. У час акупацыі Кіева немцамі працаваў ва ўкраінскіх установах і адначасова супрацоўнічаў з СД. На эміграцыі напісаў названую кнігу бясспрэчнай навуковай вартасці, праўда, прамаўчаўшы пра гістарыяграфічны працэс ва Ўкраіне.
[11] Mazour Anatole G. Modern Russian historiography. Princeton-Toronto, 1958.
А.Мазур — гісторык-эмігрант, які ў свой час скончыў Кіеўскую гімназію, браў удзел у першай сусветнай ды грамадзянскай войнах. Прыцягваюць увагу яго антышавіністычныя погляды і ўзважанае стаўленне да ўкраінскай гістарыяграфіі, у прыватнасці, да прац М.Грушэўскага.
[12] Tillett Lowell The Great Friendship: Soviet Historians and the Non-Russian Nationalities. Chapel Hill, 1969.
[13] Lengauer W. Kierunki rozwoju radzieckiej historiografii starożytności w latach 1917—1956 // Przegląd Historyczny. T. LXXXI. 1990. Zes. 1/2. S. 1—25; Grabski A.F. Stalinowski model historiografii // Dzieje Najnowsze. 1992. № 3. S. 23-45.
[14] Korduba M. Littérature Historique Sovetique-Ukrainienne. Compte-rendu 1917—1931. München, 1972 (перадрукоўка выдання 1938 г.)
[15] Сярод шэрагу такіх артыкулаў з навуковага погляду адрозніваецца праца:
Pelenski J. Soviet Ukrainian Historiography after World War II // Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. Band 12. 1964. Hebt 3. Н.375-418.
[16] Ва Ўкраіне такім першым смелым выступам стаў артыкул Сяргея Белаконя «Чи маємо ми історичну науку?» //(Літературна Україна. 1991. 3, 10 січня.
[17] Лінднэр Р. Беларускія гісторыкі пад Сталіным // Беларускі Гістарычны Агляд. Т. 5. Сш. 2. Менск, 1998. С. 365-395.
[18] Грабович Г. Совєтизація української гуманістики. 1. Історія та насильство // Критика. 1997. №1. С. 18-22; 2. Ідеологія та культурний стиль // Тамсама. 1997. № 2. С. 12—14.
[19] Афанасьев Ю.Н. Феномен советской историографии… С.10, 19, 37.
[20] Гл.: Зашкільняк Л. Методологія історії від давнини до сучасності. Львів, 1999. С. 152—162; Kołakowski Leszek Główne nurty marksizmu. Londyn, 1988; Topolski J. Marksizm i historia. Warszawa, 1977; Marcuse H. Soviet Marxism: A Critical Analysis. New York, 1958 і інш.
[21] Ивин А.А. Введение в философию истории. Москва, 1997. С. 189.
[22] Цыт. з: Гриневич В. Як гетьман-«зрадник» став героєм, або Дещо про совітські маніпулювання історією // Пам’ятки України. 1991. № 5. С. 4.
[23] М.Брайчэўскі ў працы «Приєднання чи возз’днання?» (1966) пісаў, што канцэпцыя «ўз’яднання» выводзіць расійскі народ за межы тых заканамернасцяў, якія складаюць змест гістарычнага матэрыялізму, паколькі ўсе гістарычныя з’явы разглядаюцца не з пункту погляду іх класавай сутнасці, а з пазіцый у дачыненні да Расіі. Цыт. з: Брайчевський М. Вибрані твори. Київ, 1999. С. 493, 498.
[24] Гл. напр.: 3лотников М.Ф. К вопросу об изучении истории рабочего класса и промышленности / Критика «Русской фабрики» М.И.Туган-Барановского // Каторга и ссылка. 1935. № 1. С. 37-65; Бречкевич М.В. Доба західньо-европейського феодалізму в новітніх працях радянських істориків // Записки Дніпропетровського Ін-ту Haр. Освіти. 1927. T. I. С. 281—296.
[25] Szporluk R. History and Russian Nationalism // Szporluk R. Russia, Ukraine, and the Breakup of the Soviet Union. Stanford, 2000. Р.164.
[26] Пра «мастацтва выкарыстання класікаў марксізму» ў падсавецкіх умовax гл.: Шмидт С.О. Путь историка: Избр. труды по источниковедению и историографии. Москва, 1997. С. 8-9.
[27] Дашкевич Я. Іван Крип’якевич — історик України // Крип’якевич І. Історія України. Львів, 1992. С.14.
[28] Ковальський М. Джерелознавчі аспекти історії культури України ХVI-ХVIII ст. у працях Ярослава Ісаєвича // Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність. Вып. 5. Львів, 1998. С. 324.
[29] Вусная інфармацыя Алега Купчынскага.
[30]Сталин И.В. Вопросы ленинизма. Москва, 1953. С. 384-395.
[31] Ленин В.И. Сочинения. Т. 33. Москва, 1950. С. 205-208.
[32] Владимир Ильич Ленин. Биография. Москва, 1981. С. 589.
[33] Забужко О. Мова і влада // Забужко О. Хроніки від Фортінбраса. Київ, 1999. С. 116.
[34] Иллерицкая Н.В. Становление советской историографической традиции: наука, не обретшая лица // Советская историография… С. 170—171.
[35] У 1925 г. ЦК КП(б)У крытыкавала тагачасную гісторыю ўкраінскай партыйнай арганізаціі як «трацкізм» і даручыла Н.Папову напісаць іншую. Гл. Velychenko S. Shaping identity in Eastern Europe and Russia: Soviet-Russian and Polish Accounts of Ukrainian History 1914-1991. New York, 1993. Р. 90.
[36] Дакл. гл.: Полонська-Василенко Н. Українська Академія Наук: Нарис історії. Київ, 1993.; Касьянов Г. Українська інтелігенція 1920—30-x pp.: соціальний портрет та історична доля. Київ-Едмонтон, 1992; Кандыбовіч С. Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі. Мінск, 2000.
[37] Кравченко В.В. Д.И.Багалей: научная и общественно-политическая деятельность. Харьков, 1990. С. 115.
[38] Лабынцев Ю. Польская культура в концепции истории духовной жизни белорусского народа Вацлава Ластовского // Україна: культурна спадщина … С. 367-368.
[39] Оглоблин О. Академічна свобода й Історична наука в СССР // Український Історик. 1997. № 1/4. С. 174.
[40] Пра гэта сведчыць параўнанне двух бібліяграфічных паказальнікаў: Беларускі перыядычны друк. 1917—1927. Менск. 1929 і Летапіс часопісных артыкулаў. 1928—1933. Мінск, 1992.
[41] Югов М. Положение и задачи исторического фронта в Белоруссии // Историк-марксист. 1930. № 17. С. 41. Сам Югаў у далейшым стаў аб’ектам пагромнай крытыкі: Немец Т., Гурэвіч Ц. Кантрабанда неразброіўшагася трацкіста // Бальшавік Беларусі. 1931. № 12. С. 52—59; 1932. № 1/2. С. 60—71.
[42] Гл.: Партноў А. Леў Акіншэвіч — гісторык украінскі і беларускі // Беларускі Гістарычны Агляд. Т. 6. Сш. 1—2. Менск, 1999. С. 248—255.
[43] Окіншевич Л. [Рэц. на] Беларуская Академія Навук. Працы клясы гісторыі. Т. III. Менск, 1929 // Україна. 1932. № 1—2. С. 177—182.
[44] Б.Л. Супраць буржуазнай метадалогіі ў вывучэнні гісторыі Беларусі // Сав. краіна. 1931. № 2. С. 54—57.; Скардзіс В., Бобрык З. Гісторыя Беларусі ў святле поглядаў Любаўскага // Сав. краіна. 1931. № 6. С. 28—4З; Ротман. Афіцыйны гісторык нацдэмаў (Доўнар-Запольскі) // Сав. краіна. 1931. № 7. С. 10—18.
[45] Пичета В. История Белорусии в советской историографии // 25 лет исторической науки в СССР. Москва—Ленинград, 1942. С. 184.
[46] Кравченко I. Фашистські концепції Грушевського і його школи в українській історіографії // Записки Історично-Археографічного Інституту. T.I. Кіїв, 1934. С. 29. Такім эпітэтам І. Краўчанка ўзнагародзіў заходнеўкраінскага гісторыка Івана Крып’якевіча, які пасля акупацыі Савецкім Саюзам Заходняй Украіны стаў акадэмікам АН УРСР.
[47] Окіншевич Л. Шлях до фашизму / Історично-юридичні праці М.ª.Слабченка // Україна. 1932. № З. С. 38. Акіншэвіч злучыў тэзіс Слабчанкi пра «братэрскую» арганізацыю сечавога казацтва з «фашысцкімі канцэпцыямі пра братэрства ў класава-салідарнай нацыянальнай дзяржаве» (С. 35).
[48] Пионтковский С. Великодержавные тенденции в историографии России // Историк-марксист. 1930. № 17. С. 26.
[49] Величенко С. Перебудова та минуле неросійських народів // Український Історичний Журнал. 1992. № 4. С. 93.
[50] Дакл. гл.: Савченко С. Сучасна українська історіографія: спроба характеристики // Сучасність. 1999. № 11. С. 127—131; Lindner R. Besieged Past: National and Court Historians in Lukashenka’s Belarus // Nationalities Papers. Vol. 27. 1999. № 4. P. 631—647; Сагановіч Г. Вяртанне ў «Северо-Западный край»? // Беларускі Гістарычны Агляд. Т. 5. Сш. 2. Менск, 1998. С. 457—488.

Наверх

Энцыклапедыя Сярэднявечча (Ірэна Ганецкая)

19 снежня, 2000 |


*Encyclopedia of the Middle Ages. Vol. 1—2. Andrй Vauchez, Barrie Dobson, Michael Lapidge (eds.). Vol. 1. I—XVIII, 1—809; Vol. 2. 810—1624. Cambridge, 2000.

У 2000 г. пабачыла свет выданне «Энцыклапедыі Сярэднявечча» ў 2 тамах пад рэдакцыяй Андрэ Вашэ разам з Бэры Добсанам і Майклам Лэпіджам. Спатрэбілася 10 гадоў на рэалізацыю гэтага грандыёзнага праекта, у якім бралі ўдзел 600 вучоных з больш чым 30 краінаў, 30 экспертаў, тры выдавецтвы. Першым было выданне на французскай мове (1997), потым «Энцыклапедыя» выйшла па–італьянску (1998–99) і, нарэшце, па–ангельску (2000). Усе тры выданні не з’яўляюцца абсалютна ідэнтычнымі, а адрозніваюцца паміж сабой найперш таму, што кожнае з іх арыентуецца на свайго чытача. Так, італьянскае выйшла ў трох тамах і шырэйшае параўнальна з французскім (якое ў прадмове рэцэнзаванага выдання ахарактарызавана як «франкацэнтрысцкае»), у ангельскім дададзена яшчэ 50 артыкулаў, якія тычацца пераважна Англіі, і значна пашырана бібліяграфія (рэдактары імкнуліся, каб кожны артыкул меў бібліяграфію, праўда, цалкам ажыццявіць задуму ўсё ж не ўдалося). Пераклад на ангельскую мову зрабіў Эдрыан Ўолфорд.

«Энцыклапедыя Сярэднявечча» ўключае 3200 артыкулаў, размешчаных у алфавітным парадку, каля 600 чорна–белых і 30 каляровых ілюстрацыяў. Мэтай выдання, як сказана ў прадмове, было даць даследчыкам кампактную, надзейную інфармацыю па–за межамі іх непасрэдных навуковых інтарэсаў.

Паводле словаў Андрэ Вашэ, выданню паспрыялі два асноўныя фактары: 1) хуткае развіццё медыявістыкі за апошняе паўстагоддзе па ўсім свеце, што пацвярджае праект International Medieval Bibliography, які засведчыў сапраўдны бібліяграфічны выбух; 2) хуткі рост суправаджаўся ўзнаўленнем і дасканаленнем метадаў і падыходаў, якія ўплываюць на любую галіну даследавання Сярэднявечча: ад гісторыі да мастацтвазнаўства і археалогіі, філасофіі і музыказнаўства. Надышоў час абагуліць і паказаць багаты плён на гэтай ніве. У выніку з’явіліся два манументальныя выданні: Lexicon des Mittelalters у 9 тамах (1977—99) і Dictionary of the Middle Ages у 12 тамах (1982—89). Абодва яны атрымаліся вялікімі па аб’ёме і дарагімі, таму маладаступнымі для індывідуальных даследчыкаў (звычайна карыстацца імі можна толькі ў бібліятэцы).

За апошнія 50 гадоў Сярэднявечча ва ўсім сваім багацці было фактычна адкрыта нанова і наблізілася да нашай рэальнасці. Рэдактары, не ідэалізуючы тысячагадовы перыяд (ад 500 да 1500 г.), упэўнены ў тым, што стэрэатып успрымання Сярэднявечча як «цёмнай» эпохі не павінны перашкаджаць бачыць яго веліч і недаацэньваць яго значнасць. Яны паспрабавалі падаць у «Энцыклапедыі» ўвесь спектр сярэднявечнай Еўропы, адвёўшы, паводле іх словаў, Захаду столькі ж месца, колькі і Ўсходу, а таксама паказаць, што Сярэднявечча адыграла істотную ролю шмат у якіх сферах: землеўпарадкаванні, тэхналогіі сельскай гаспадаркі, развіцці палітычных інстытутаў і нават у навуцы. Абвясціўшы намер адвесці Захаду столькі ж месца, колькі і Ўсходу, стваральнікі «Энцыклапедыі» шмат зрабілі для таго, каб увасобіць яго. Тым не менш, гэтае памкненне супярэчыць зарыентаванасці выдання на свайго, г.зн. заходняга, чытача. Да таго ж паняцце «Ўсход» ўбірае ў сябе Цэнтральную і Ўсходнюю Еўропу, Візантыйскую імперыю, а таксама мусульманскі і іудзейскі свет, таму, натуральна, глыбіня і дакладнасць асвятлення праблем моцна адрозніваюцца ад паказу заходнееўрапейскай гісторыі.

Геаграфічныя рамкі выдання, як ужо можна здагадацца, вельмі шырокія. Паколькі стваралася «Энцыклапедыя» для аўдыторыі, якая цікавіцца найперш сваёй гісторыяй, і мела быць надрукаванай на французскай, італьянскай і ангельскай мовах, то галоўным ядром яе зместу было сярэднявечнае хрысціянства — г.зн. ад Ісландыі і Канады да Эфіопіі і Цэнтральнай Азіі. Іншыя рэгіёны, народы і рэлігіі закранаюцца толькі ў звязку з заходнім хрысціянствам. Храналагічна праект абдымае VII—XV ст., хоць у кантэксце разгляду некаторых праблем, зразумела, выходзіць за межы акрэсленага перыяду.

Рэдактары мелі намер зрабіць кампактную «Энцыклапедыю», а тэматычны абшар проста неабсяжны, таму крытэры адбору матэрыялу мусілі быць даволі жорсткімі. Самі выдаўцы хацелі дапамагчы еўрапейцам трэцяга тысячагоддзя суаднесці сябе з спадчынай, якая і цяпер яшчэ вызначае іх лад жыцця і некаторыя аспекты якой усё яшчэ зачароўваюць іх, але значэнне якой яны не могуць усвядоміць, таму «асноўнае месца … аддалі філасофіі, тэалогіі, духоўнасці, літургіі і іканаграфіі». Гэта дазваляе апынуцца ў свядомасці таго часу, не пакідаючы без увагі таксама эканамічныя і сацыяльныя рэаліі, але заўсёды імкнучыся паставіць іх у рэлігійную, інтэлектуальную ці маральную перспектыву. Вось гэты намер рэдактарам удалося рэалізаваць поўнасцю.

Цяпер спынімся на фактарах, што, несумненна, паўплывалі на адбор і аб’ём падрыхтаваных артыкулаў, але пра якія нічога не сказана ў прадмове. Па–першае, гэта наяўнасць, аб’ём, якасць і даступнасць літаратуры па той ці іншай праблеме або краіне. Пад даступнасцю маецца на ўвазе даступнасць для заходняга чытача, г.зн. наяўнасць выданняў у заходніх бібліятэках (як мінімум) і на заходнееўрапейскіх мовах. Відавочна, не апошняе значэнне мелі і асабістыя сувязі з даследчыкамі–спецыялістамі. Скажам, намаганнямі ўкраінскага гісторыка Яраслава Ісаевіча, які сфармаваўся як даследчык на Захадзе, выдатна паказана Ўкраіна. Толькі асабістымі кантактамі можна патлумачыць тое, што, на мой погляд, неадэкватна вялікае месца адведзена Арменіі. Гэтай краіне прысвечаны артыкулы «Арменія (гісторыя, гісторыкі, культурныя цэнтры)», які займае 4,5 старонкі плюс «Армянская літаратура» на паўстаронкі, бібліяграфія ўключае 43 пазіцыі на ангельскай і французскай мовах. Да ўсяго яшчэ шэраг маленькіх артыкулаў па асобных гарадах і персаналіях. Для параўнання прывядзём аб’ёмы публікацый па іншых краінах: Ірландыі адведзена 1 старонка, Галандыі — 0,75 с., Польшчы — 1,5 с., Багеміі — 1,75 с. Цяжка паверыць, што Арменія значыла для сярэднявечнай Еўропы столькі ж, колькі ўсе гэтыя краіны разам узятыя. Проста Ніна Гарсаян (аўтар асноўных матэрыялаў па Арменіі) працуе ў Калумбійскім універсітэце. Беларусь, на жаль, нічым падобным пахваліцца не можа.

Тэматычныя рамкі энцыклапедыі, па словах рэдактараў, вельмі шырокія: археалогія, мастацтва, архітэктура, эканоміка, адукацыя, геаграфія, гісторыя, мовы, літаратура, філасофія, рэлігія, тэалогія, права, навука і палітыка. І гэта сапраўды так. Тут ёсць артыкулы, прысвечаныя глабальным праблемам, такім як «Улада», «Чалавек», «Зло», «Дабро», «Мова», «Праца», «Хрысціянства», «Супярэчнасці паміж мусульманамі і хрысціянамі (Усход, Захад)» і інш., а таксама зусім канкрэтным рэчам («Капліца», «Кніга», «Ежа», «Фібула» і г.д.). Сукупнасць матэрыялу знаёміць з практычна ўсімі аспектамі жыцця сярэднявечнага грамадства. Коратка ахарактарызуем асноўныя з іх.

Абагульняльныя паняцці, якія тычацца сацыяльна–палітычнай арганізацыі грамадства, разгледжаны выключна ў кантэксце медыявістыкі. Напрыклад, у артыкуле «Дзяржава» раскрываецца генэзіс і сутнасць сярэднявечнай дзяржавы, яе адрозненні ад рымскай і дзяржавы Новага часу. У артыкуле «Манархія» чытаем, што менавіта такая сістэма ўлады лічылася адзіна магчымай у перыяд Сярэднявечча, а адметная рыса манархіяў таго часу — іх павольная, паступовая трансфармацыя; тут жа адзначаны асаблівасці формаў і эвалюцыі манархіяў у розных заходніх краінах. Такія шырокія паняцці, як «Грамадскі лад», «Дзяржава», «Грамадскія класы» (дарэчы, найважнейшай асаблівасцю сацыяльнага падзелу ў эпоху Сярэднявечча названа вялікая роля традыцыі) дапоўненыя больш канкрэтнымі артыкуламі, дзе ўтрымліваецца інфармацыя пра формы ўлады, яе кампаненты і дзяржаўныя інстытуты (напрыклад, «Войска», «Кавалерыя», «Рыцарства», «Прадстаўнічы сход», «Васалітэт», «Раздробленасць», «Царква і дзяржава», «Набілітэт», «Селянін», «Карпарацыя» і г.д.). Матэрыял, як правіла, пададзены ў дзвюх частках: па Заходняй Еўропе і па Візантыйскай імперыі.

Паводле тых самых прынцыпаў выкладзена інфармацыя пра эканамічнае жыццё грамадства. Сельская гаспадарка, якой прысвечаны спецыяльны матэрыял, трактуецца як асноўны занятак большасці сярэднявечнага насельніцтва. Прагрэс сельскагаспадарчай тэхнікі меў месца, але ўсё ж асноўным фактарам развіцця было пашырэнне плошчаў культываванай зямлі. Характарызуецца арганізацыя працы, структура сельскай гаспадаркі. Шэраг грунтоўных артыкулаў прысвечаны тыповым для Сярэднявечча формам землеўладання і землекарыстання і звязанага з імі статуса асобы ў сістэме грамадскіх адносінаў: «Памесце, манар», «Бан, баналітэт», «Рэнта» і інш.

Вялікая ўвага аддадзена гандлю. Вылучаны і апісаны тры перыяды ў развіцці сярэднявечнага гандлю (да XI ст. адбывалася звужэнне гандлю; XI—XIII ст. — пашырэнне; 1350 — пачатак XVI ст. пазначаны крызісам), указаны фактары, якія стрымлівалі яго развіццё або спрыялі яму, вызначана скіраванасць гандлёвых сувязяў, асветлена арганізацыя гандлю. Тэму працягваюць артыкулы «Грошы», «Манетнае абарачэнне (Захад, Візантыя)», «Шляхі», «Кірмаш», «Рынак», etc.

Артыкул «Тэхналогія» грунтуецца цалкам на новых даследаваннях, якія здолелі змяніць устойлівы стэрэатып у ацэнцы Сярэднявечча як перыяду «канфармізму і адмаўлення навацыяў». Тэхніка ў той перыяд хоць і не лічылася катэгорыяй інтэлектуальнай, тым не менш займала важнае месца ў жыцці грамадства і асабліва ў глыбокай трансфармацыі заходняй эканомікі ў XI ст. Усе трактаты ў гэтай галіне мелі выгляд інструкцый. Перакладаліся рымскія тэксты, у іх устаўлялася новая інфармацыя. Толькі з XII ст. на развіццё тэхнікі пачалі звяртаць увагу тэолагі, рабіліся першыя спробы ўлучаць некаторыя рамёствы ва універсальную класіфікацыю ведаў. У артыкуле пералічаны крыніцы па вывучэнні сярэднявечнай тэхналогіі, указаны прычыны і механізмы тэхнічнага прагрэсу.

Праблематыка інтэлектуальнай гісторыі пададзена даволі шырока. Артыкул «Навука» складаецца з дзвюх частак: тэалогія і гісторыя.Тут прааналізаваны розныя значэнні паняцця ў розных кантэкстах, разгледжана эвалюцыя навукі ў дадзены перыяд, закранута праблема кантынуітэту ў развіцці навукі Сярэднявечча і Новага часу, названы асноўныя навуковыя цэнтры. Практычна кожнай з дысцыплін прысвечаны асобны матэрыял: «Філасофія», «Тэалогія», «Матэматыка», «Медыцына», etc., дзе даюцца нарысы развіцця іх у Заходняй Еўропе, Візантыі, а іншым разам і ў мусульманскім свеце. Асобна часам прааналізаваны базавыя навуковыя паняцці («Час», «Эклезіялогія», «Эсхаталогія» і інш.). Непасрэдна з навукай звязаны і такія артыкулы, як «Калегіюм», «Універсітэт», «Кніга», «Каляндар», «Энцыклапедыі, сярэднявечныя», «Бібліятэкі», etc.

Вялікая ўвага аддадзена развіццю гістарычнай навукі ў краінах Захаду і Ўсходу. У артыкуле «Гісторыя, гістарыяграфія» (678—680) даведваемся пра тое, што разумелі пад гісторыяй інтэлектуалы таго часу, якое месца мела гэтая дысцыпліна ў сістэме навуковых ведаў, як закладваліся асновы яе метадалогіі, хто займаўся гісторыяй, што прывяло да з’яўлення гістарыяграфіі. Прасочваецца развіццё гістарыяграфіі за перыяд Сярэднявечча. Тэма працягваецца ў шэрагу артыкулаў: «Гістарычная антрапалогія», «Сярэднявечная археалогія», «Геральдыка», «Дэмаграфія» і г.д., дзе акрэслены аб’ект даследавання, ахарактарызаваны крыніцы і метады даследавання, а таксама асноўныя вынікі кожнай з гэтых галінаў гістарычнай навукі. Несумненна, гісторыкі зацікавяцца інфармацыяй, якая тычыцца крыніцазнаўчай базы медыявістыкі і якую можна знайсці ў артыкулах «Палеаграфія», «Агіяграфія», «Славянскія рукапісы», «Акты біскупаў», «Візантыйскія рукапісы», «Хронікі, храністы», «Яўрэйскія рукапісы», «Лацінскія рукапісы», «Сагі» і інш.

Рэлігія і царква, як і заяўлена ў прадмове, займаюць найбольшае месца, што выглядае натуральна ў кантэксце сярэднявечнай гісторыі. У гэтай галіне таксама асветлены праблемы і пытанні самага рознага маштабу: «Паганства», «Хрысціянства», «Біблія», «Стварэнне», «Святы дух», «Эўхарыстыя», «Марыя», «Апакаліпсіс», «Алтар», «Крыж», «Абраз», «Дыяцэзія», «Праваслаўе», паказаны розныя рэлігійныя плыні, дзейнасць манаскіх ордэнаў, выбітных асобаў і шмат іншага. Фундаментальныя паняцці, дагматы і сімвалы хрысціянства разгледжаны ў некалькіх аспектах: духоўнасць, тэалогія, іканаграфія. Артыкулы гэтага тэматычнага блока добра праілюстраваны.

Чытач любых прыхільнасцяў з несумненнай цікавасцю пазнаёміцца з вялікай колькасцю артыкулаў, прысвечаных ментальнасці, штодзённасці, традыцыям, усяму таму, што і ўтварала тканіну духоўнага і матэрыяльнага жыцця сярэднявечнага чалавека. У гэтай галіне за апошнія дзесяцігоддзі напрацавана нямала матэрыялу, што знайшло сваё адлюстраванне на старонках рэцэнзаванага выдання. Для таго, каб паказаць тэматычную разнастайнасць публікацый, проста пералічым назвы некаторых з іх: «Жанчыны (тэалогія; гісторыя, Захад; гісторыя, Візантыя)», «Сям’я», «Шлюб (тэалогія, практыка на Захадзе, практыка ў Візантыі)», «Зло», «Дабро», «Вера», «Свабода», «Справядлівасць», «Гонар», «Надзея», «Мана», «Праца», «Асабовыя імёны», «Сэксуальнасць», «Пахаванне», «Смерць», «Самазабойства», «Карнавал», «Танец», «Дом», «Кухня», «Ежа», «Мэбля», «Шпіталь», «Кераміка», «Тканіны», «Адзенне», «Фібула», «Лес», etc.

Шмат месца аддадзена таксама мовам, літаратуры, архітэктуры, усім відам і стылям мастацтва эпохі Сярэднявечча. Натуральна, большасць ілюстрацыяў прысвечана менавіта мастацтву.

Энцыклапедыя шырока знаёміць чытача з этнічнай і палітычнай гісторыяй асобных краін і народаў, якія насялялі шырокія абшары сярэднявечнай Еўропы і Азіі, а таксама паўночнай Афрыкі. Трэба адзначыць, што ўсходне– і асабліва цэнтральнаеўрапейскія рэгіёны прадстаўлены не горш, чым заходнія (разам з франкамі, готамі, англа–саксамі, вікінгамі–варагамі знайшлося месца албанцам, балгарам, хазарам, славянам і інш.). Мяркуйце самі: найбольш дэталёва выкладзена гісторыя Англіі (3,7 с.), што натуральна, далей прывядзём аб’ёмы артыкулаў пра краіны з розных рэгіёнаў: Францыя (0,5 с.), Нямеччына, каралеўства (1,5 с.), Ірландыя (1 с.), Венгрыя (2 с.), Грэцыя (каля 0,5 с.), Сербія (0,75 с.), Балгарыя (0,5 с.), Малдова (0,75 с.), Грузія (крыху больш за 1 с.), Фінляндыя (1,8 с.), Эстонія (1 с.), Егіпет (1,3 с.), Эфіопія (1 с.), Іран (0,5 с.), Ірак (0,5 с.), Індыя (каля 0,5 с.). Звесткі пра шэраг этнічных плямёнаў уключаны ў артыкулы пра сучасныя краіны (Славакія, Эстонія, Латвія, Ірландыя і г.д.). Знайшлося месца і краінам, што існавалі толькі ў Сярэднявеччы, напрыклад, Ламбардыя, Багемія, Далмацыя, Галіччына, Валынь, Паўночна–Ўсходняя Русь, etc. Няма нейкай жорсткай структуры ў будове артыкулаў па краінах. Як правіла, пададзена інфармацыя пра геаграфічнае становішча, этнічны склад насельніцтва, палітычную гісторыю і культуру. Часта асаблівая ўвага (нават перавага) аддавалася працэсу хрысціянізацыі. Шырыня і змястоўнасць выбранага матэрыялу залежала ад наяўнасці літаратуры па праблеме і ад самога аўтара.

Гісторыя сярэднявечнага горада паказана ў розных вымярэннях: і як супольнасць, і як пэўным чынам арганізаваная прастора для жыцця, што знайшло адлюстраванне найперш у двух агульных артыкулах пра горад «Town» і «Civitas, city», акрэслена розніца паміж гэтымі тэрмінамі, якія на беларускую мову перакладаюцца адным словам — «горад». Тут чытач знойдзе грунтоўны нарыс па гісторыі заходняй урбаністыкі. Абодва артыкулы падмацаваны бібліяграфіяй, у якую ўключаны выданні апошніх 20 гадоў на заходнееўрапейскіх мовах.

Шмат якім сярэднявечным гарадам (практычна ўсім з Заходняй Еўропы і найважнейшым з іншых рэгіёнаў) прысвечаны асобныя артыкулы.

З усходнеславянскіх гарадоў на старонкі выдання трапілі Кіеў (0,5 с.), Белавозера (0,4 с.), Масква (0,4 с.), Ноўгарад (0,35 с.), Уладзімір (0,35 с.), Чарнігаў (0,2 с.), Наваградак (0,2 с.), Полацк (0,2 с.), Пскоў (0,1 с.). Публікацыі розныя як па аб’ёме (ад 3 старонак, прысвечаных Ерусаліму, па 2,5 старонкі, адведзеныя Парыжу і Рыму, да 0,1 старонкі пра Будапешт, Пскоў і інш.), так і па структуры і глыбіні асвятлення. Што тычыцца зместу, то прывядзём найбольш тыповыя апісанні.

Паўнацэнная і шматбаковая гісторыя менавіта горада дадзена, як правіла, у даволі вялікіх артыкулах (не менш за паўстаронкі). Тут асветлены праблемы генэзісу, фактары росту і развіцця, пытанні горадабудаўніцтва, рэлігійнага, інтэлектуальнага і мастацкага жыцця, пералічаны асноўныя помнікі архітэктуры (Парыж, Рым, Лондан, Гданьск, Кіеў). У асобных выпадках прасочана дынаміка змянення насельніцтва (Рым, Кіеў). Часам падрабязна выкладзена праблема сацыяльнай арганізацыі супольнасці і гарадскога самакіравання (Лондан, Гданьск). У артыкулах, прысвечаных сталіцам, акцэнт зроблены на палітычную гісторыю, прычым не толькі самога горада, але і дзяржаўнага ўтварэння, цэнтрам якога ён быў (Ноўгарад, Пскоў, Масква, Уладзімір, Чарнігаў). Рэлігійны аспект дамінуе там, дзе размова ідзе пра рэзідэнцыі царкоўных ерархаў ці вядомыя месцы паломніцтва (Рым, Гнезна, Белавозера). У шэрагу артыкулаў дэталёва разгледжаны пытанні культурнага жыцця: гісторыя буйных універсітэтаў (Парыж, Вена), архітэктуры і мастацтва (самы яскравы прыклад — Охрыд).

Вядома, у выданне ўвайшло мноства персаналій (манархі, рэлігійныя дзеячы, мастакі, паэты, першаадкрывальнікі), сярод якіх нямала і славянскіх імёнаў, а таксама канкрэтных гістарычных падзей палітычнага, царкоўнага, культурнага жыцця.

У «Энцыклапедыю» ўключана 13 карт, з іх сем каляровыя, астатнія — чорна–белыя. Каляровыя карты размешчаны на форзацах і маюць дастаткова вялікі фармат. Яны добра аформлены, дакладна адлюстроўваюць змест выдання ў цэлым: Італія (гарады і манастыры); Візантыйская імперыя (тут жа знаходзім Полацк і Наваградак, а таксама дзяржавы — Літва, Расія, Кіеў, Украіна, Падолле, Галіччына, Малдавія, Польшча і інш.); Нямеччына (гарады і манастыры); Англія і Францыя (гарады і манастыры); Мяжа паміж хрысціянскай і мусульманскай Іспаніяй; Свет па–за Еўропай, дзе нанесены межы мусульманскага свету і асноўныя гандлёвыя шляхі; Візантыйскія і Лацінскія арцыбіскупствы ў 1000 г.

Чорна–белыя карты прывязаны да пэўных артыкулаў і прысвечаны прыватным праблемам: Бургундская дзяржава ў XIV і XV ст.; Візантыйская імперыя пры дынастыі Комнінаў у XII ст.; Рымскі свет і заваёвы варвараў, IV—VIII ст.; Італія ў XI ст.; Заходнія славяне паміж 800 і 950; Іберыйскі паўвостраў у XI ст. Карты гэтыя ёсць, але карыстацца імі немагчыма: фармату яны невялікага, выявы і надпісы нярэзкія, расплывістыя, знакі і словы, змешчаныя ў легендзе, разабраць зусім немагчыма, а карта «Заходнія славяне…» настолькі сляпая, што нават знаёмыя назвы плямёнаў, пададзеныя адносна вялікімі літарамі, нечытэльныя.

Матэрыял асноўнага зместу выдання падмацаваны шэрагам дадаткаў. Найперш гэта табліцы з імёнамі і датамі кіравання манархаў, падзеленыя на некалькі частак (мусульманскі ўсход, Усходняя і Цэнтральная Еўропа, Захад), патрыярхаў канстанцінопальскіх, папаў рымскіх. Пры знаёмстве з спісамі ўсходнеславянскіх князёў пад загалоўкам «Рурыкавічы, дынастыя Русі» бачым, што тут пералічаны ад Рурыка і Алега кіеўскія князі, потым Уладзіміра–Суздальскія і Маскоўскія. З Наўгародскіх уключаны толькі Аляксандр Неўскі. Ніводнага полацкага князя, ні дынастыі Рагвалодавічаў ці Ізяславічаў тут няма, не знайшлося месца і Вольгавічам, хоць усе яны згадваюцца на старонках «Энцыклапедыі».

Прыкладзены спіс аўтараў (з пералічэннем артыкулаў і ўказаннем месц працы большасці з іх), прадметны паказальнік і спіс ілюстрацыяў, што робіць зручным карыстанне «Энцыклапедыяй».

* * *

У гэтай частцы рэцэнзіі прааналізуем, як паказана Беларусь у «Энцыклапедыі Сярэднявечча». Можна чакаць, што самыя раннія звесткі сустрэнуцца ў «этнічных» публікацыях. Найперш у артыкуле «Славяне», які напісаны польскім гісторыкам А.Гейштарам (1361—1363), бо беларускае Палессе самым непасрэдным чынам звязана з разгледжанай тут праблемай паходжання славянаў. Адной з трох магчымых славянскіх прарадзімаў называецца тэрыторыя «на захад ад Дняпра» (чытач мусіць сам высветліць, што гэта паўднёвая частка Беларусі і паўночная частка Ўкраіны). Прызнана, што менавіта гэтая гіпотэза пацвярджаецца археалогіяй. Слова «Беларусь» згадваецца толькі ў сувязі з развіццём з старажытнарускай мовы трох славянскіх моваў: рускай, украінскай і беларускай.

Можа, сустрэнем што–небудзь у артыкуле «Балты» (143—144), бо яны засялялі і тэрыторыю сучаснай Беларусі ў акрэслены перыяд? Назваўшы балтаў «адным з самых старажытных індаеўрапейскіх народаў», аўтар (Сімон Абрагам–Цісэ, універсітэт Ліля) далей апавядае пра хрысціянізацыю паморцаў, прусаў, літоўцаў, летаў. Паміж радкоў, прысвечаных Вітаўту, сустракаем прывід (але не больш) Полацкага княства: «Карыстаючыся супярэчнасцямі паміж каталікамі і праваслаўнымі, вялікі князь Вітаўт (Witovdt) аднавіў аўтаномію Літвы». Безнадзейным рэхам адгукаецца пытанне, адкуль сярод зацятых язычнікаў, якімі паказаны ўсе балты, у Літве ўзяліся праваслаўныя (да таго ж яны здолелі прымусіць лічыцца з сабой вярхоўную ўладу). Забягаючы, можа, крыху наперад, усё ж працягнем размову пра хрысціянізацыю суседніх з Беларуссю балцкіх плямёнаў. На старонцы 854 у матэрыяле, прысвечаным Літве, яго аўтар Рубікаўскас крыху адсоўвае заслону: «У XIV ст. ВКЛ павялічылася за кошт тэрыторыяў, населеных пераважна праваслаўнымі славянамі». У артыкуле пра Латвію (831) сказана, што ў цэнтральнай і ўсходняй частцы краіны распаўсюдзілася праваслаўе з адпаведнымі цэрквамі, пахавальным абрадам, рэчамі культу, згаданы Герсіка і Кукенойс, але ні слова не сказана, адкуль там тое праваслаўе ўзялося. Самае цікавае ў гэтай сітуацыі тое, што і ў артыкуле пра Полацк мы не ўбачым ні намёка пра гэта.

Нарэшце знаходзім артыкул «Беларусь» (162—164). Займае ён паўтары старонкі, што зусім нямала. Для параўнання скажам, што публікацыя па Польшчы займае таксама паўтары старонкі, па Ўкраіне — 1,25 с., па Літве — 1 с., па Латвіі — 0,5 с. Аўтар матэрыялу, польскі гісторык Юліуш Бардах, годна прадставіў Беларусь не толькі колькасна, але і якасна. Рэцэнзаванае выданне не стане шырокадаступным для беларускага чытача, таму ёсць сэнс коратка перадаць змест гэтага артыкула, бо ён паказвае, як бачаць (і ўбачаць са старонак гэтай «Энцыклапедыі») нас збоку.

Арэал фармавання дзяржавы акрэслены як тэрыторыя паміж сярэднім цячэннем Дзвіны, верхнім Дняпром, Бярэзінай Дняпроўскай і Прыпяццю. Славяне, што з’явіліся тут у VII—VIII ст., паглынуўшы мясцовае балцкае насельніцтва, сфармавалі тры вялікія племі. Праўда, дрыгавічоў аўтар чамусьці змясціў на поўначы (магчыма, памылка перакладчыка). Гэты падзел і стаў асновай для дзяржаватворчых працэсаў. У цэнтры крывіцкай тэрыторыі ў IX ст. узнікла Полацкае княства. Полацк быў адным з цэнтраў усходніх славян (тады іх пачалі называць Руссю). У X—XI ст. на абшарах Усходняй Еўропы існавалі тры імперыі, якія супернічалі паміж сабой — Кіеўская, Полацкая і Наўгародская — і на чале якіх стаялі князі варажскага паходжання. Згаданы ў артыкуле эпізод захопу Ўладзімірам Полацка і ўзяцця ў жонкі тутэйшай князёўны (імёны Рагвалода і Рагнеды не названыя). Пазней Уладзімір пасадзіў у Полацку сына ад гэтага шлюбу, Ізяслава, які паклаў пачатак мясцовай дынастыі Ізяславічаў. Далей аўтар коратка інфармуе пра Пінскае і Тураўскае княствы, пра ўсталяванне біскупстваў у гэтых землях. Дадзена агульная характарыстыка Полацка як цэнтра хрысціянізацыі паўночна–заходняй Русі, цэнтра культуры, паводле сведчанняў «Жыцця святой Ефрасінні», сказана пра яе саму, названы асноўныя помнікі архітэктуры. Пералічаны іншыя старажытныя гарады: Брэст (Brest), Ваўкавыск (Volkovysk), Віцебск (Vitebsk), Орша (Orcha), Мінск (Minsk), Слуцк (Slutsk), Гродна (Grodno), Наваградак (Novogrodek).

Аўтар спыняецца на праблеме ўтварэння ВКЛ. Пад націскам мечаносцаў літоўцы, якія знаходзіліся на стадыі фармавання дзяржавы, ажыццяўлялі экспансію на ўсход. Перад пагрозай з боку рыцарскіх ордэнаў на поўначы і татарамі на ўсходзе полацкія князі шукалі саюзу з літоўскімі правадырамі. Літоўскія князі, якія селі на беларускія землі, самі славянізавался, што выявілася ў прыняцці імі хрышчэння па ўсходнім абрадзе. Славянскі Наваградак быў абраны імі сталіцай. У кантэксце гэтага тлумачэння можна зразумець, з якой нагоды і адкуль у Літве з’явілася праваслаўнае насельніцтва, але ж трэба яшчэ здагадацца, дзе шукаць гэты адказ на пытанне, што ўзнікае пры знаёмстве з артыкулам «Літва», у якім няма ніводнай зачэпкі для пошуку. Знаёмячы чытача з этнічным складам насельніцтва ВКЛ, Ю.Бардах сцвярджае, што большасцю жыхароў (на XIV ст. — 85%) былі рутэны, г.зн., як патлумачана, продкі беларусаў і ўкраінцаў. У Сярэднявеччы з’явілася дыферэнцыяцыя паміж рутэнамі і велікарусамі. Апошнія зрабілі сваім цэнтрам Маскву.

Далей Ю.Бардах дае нарыс унутрыпалітычнай сітуацыі ў ВКЛ (цэнтральнай праблемай тут былі супярэчнасці паміж каталікамі і праваслаўнымі), коратка спыняецца на гісторыі развіцця беларускіх гарадоў (увядзенне магдэбургскага права, этнічны і канфесійны склад насельніцтва).

Вялікая ўвага ў артыкуле аддадзена характарыстыцы і развіццю беларускай мовы. Культурнае дамінаванне рутэнаў у ВКЛ прывяло да прыняцця беларускай мовы ў якасці афіцыйнай. Старабеларуская мова — сінтэз старажытнай царкоўнаславянскай і мясцовага дыялекту. Адной з найважнейшых крыніц па вывучэнні старабеларускай мовы названыя статуты ВКЛ.

У заключным абзацы аўтар матэрыялу характарызуе два падыходы да вырашэння праблемы паходжання беларусаў: сутнасць першага, сфармуляванага Я.Карскім і падтрыманага Ў.Пічэтам, у тым, што кантынуітэт беларускай моўна–культурнай ідэнтычнасці выводзіцца з этнічна–культурнай асновы крывічоў і дрыгавічоў; іншыя бачаць вытокі беларускай мовы і нацыянальнай тоеснасці ў дыферэнцыяцыі старажытнарускага нацыянальнага пачуцця ў XV—XVI ст. (погляд у польскай і ангельскай літаратуры выкладзены Г.Пашкевічам, у беларускай — М.Піліпенкам). Ю.Бардах выказвае сваю прынцыповую пазіцыю ў дадзенай праблеме, падкрэсліваючы пераемнасць этнакультурнай тоеснасці і формаў палітычнага жыцця паміж Беларуссю і Полацкім княствам (duchy of Polotsk). Падводзячы вынікі, даследчык характарызуе ВКЛ па яго сутнасці як літоўска–беларускую дзяржаву. Адрознай рысай беларускай (украінскай) нацыянальнай прыналежнасці да канца XVI ст. была праваслаўная вера, а потым часткова грэка–каталіцкая. Інкарпарацыя паўднёва–рутэнскіх земляў у Польшчу ў 1569 г. паскорыла раздзяленне беларускага і ўкраінскага народаў.

Трэба адзначыць, што артыкул Ю.Бардаха — адзін з самых лепшых нарысаў, прысвечаных асобнай краіне. Нягледзячы на непазбежны схематызм, сярэднявечная Беларусь і яе народ паказаны аб’ёмна ў этнічна–культурным, рэлігійным, палітычным, моўна–культурным аспектах. Тут, фактычна, выкладзена стройная канцэпцыя гісторыі Беларусі эпохі Сярэднявечча.

Крыху здзіўляе падбор літаратуры ў бібліяграфіі да артыкула: не зразумелыя прынцыпы, паводле якіх працы ўключаліся ў спіс. Прывядзем яе цалкам, пакінуўшы без каментароў: H.Paszkiewicz, «The Three Russian Nations», The Making of the Russian Nation, London, 1963; В.В.Седов, Славяне верхнего Поднепровья и Подвинья, Москва, 1970; Е. Рыдзевская, Древняя русь и Скандинавия IX—XIV вв., Москва, 1978; М.Ермаловіч, Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды, Мінск, 1990; Імя тваё Белая Русь, Г.Сагановіч (рэд.), Мінск, 1991; М.Ф.Пилипенко, Возникновение Беларуси. Новая концепция, Мінск, 1991; А.К.Краўцэвіч, Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага, Мінск, 1998.

Артыкул «Украіна» (1477—1478) Я.Ісаевіча ў цэлым сугучны па сваім змесце з нарысам пра Беларусь. Пасля акрэслення геаграфічнага становішча і апісання этнічнай карты Ўкраіны паказаны асноўныя моманты яе гісторыі: з’яўленне славян, афармленне племянных саюзаў славян, усталяванне Рурыкавічаў і Кіеўская дзяржава, палітычная раздробленасць, мангольскае заваяванне, Галіцкае і Валынскае княствы. Праблема ўтварэння ВКЛ не закранутая, аўтар абмежаваўся канстатацыяй, што цэнтральныя і заходнія землі Ўкраіны ў другой палове XIV ст. падпарадкаваліся ВКЛ. Пазіцыя аўтара ў ацэнцы гэтага працэсу адлюстравалася ў выразе «ўваходжанне ў ВКЛ». Не абышоў даследчык увагай моўнае пытанне ў Вялікім Княстве, назваўшы афіцыйную мову рутэнскай (the Ruthenian literrary language), якая засноўвалася на ўкраінскім і беларускім дыялектах. Закранута праблема гарадоў. У канцы аўтар робіць выснову: «Увогуле культура сярэднявечнай Украіны была сімбіёзам нацыянальнай версіі пост–візантыйскай традыцыі і культурных плыняў Захаду».

Нарыс «Літва» (854—855, 1 с.) напісаў П.Рубікаўскас. Пачатак ВКЛ ён трактуе наступным чынам: «Каб лепей супрацьстаяць знешняй пагрозе, літоўскія правадыры ў першыя дзесяцігоддзі XIII ст. стварылі нацыянальную дзяржаву на чале з Міндоўгам (Duke Mindaugas). У XIV ст. ВКЛ павялічылася за кошт тэрыторыяў, населеных пераважна праваслаўнымі славянамі, якія імкнуліся пазбегнуць татарскага панавання». Далей сказана, што размова пойдзе толькі пра этнічную Літву, населеную літоўцамі. Падрабязна апісваецца працэс хрысціянізацыі літоўскіх плямёнаў, усталяванне і развіццё Віленскай дыяцэзіі. Тут жа даведваемся, што Крэва — гэта замак у Літве. Пытанні культуры і мовы асветлены досыць аб’ектыўна: раней за XV ст. няма пісьмовых тэкстаў, слядоў існавання школ, для перапіскі і афіцыйных дакументаў вялікія князі і набілітэт звярталіся да пісцоў–рутэнаў (і перанялі іх мову)… Літва была няздольная самастойна рыхтаваць святароў, таму яны прыязджалі з Польшчы. Згадана выданне статутаў, адзначана, што першая кніга на літоўскай мове надрукавана ў 1547 г. Нягледзячы на позняе з’яўленне пісьменнасці, літоўцы захавалі багатую фальклорную традыцыю. Асабіста мяне зацікавіў наступны выраз у апошнім абзацы: «у XII—XIII ст. мастацтва знаходзілася пад славяна–візантыйскім уплывам». Застаецца незразумелым, што маецца на ўвазе пад мастацтвам Літвы XII—XIII ст.: якія галіны мастацтва развіваліся ў язычніцкай Літве ў той час, ды і ўвогуле аповед у публікацыі пачынаецца з XIII ст. У наступныя перыяды формы мастацтва вызначаў каталіцызм. У бібліяграфію пасля артыкула ўключана літаратура, якая тычыцца хрысціянізацыі і афармлення царкоўнай улады.

Грунтоўны нарыс па сярэднявечнай гісторыі Польшчы Е.Клачоўскага (1159—1160; 1,5 с.) уяўляе пэўную цікавасць і з пункту гледжання беларускай гісторыі — дачыненні паміж дзвюма дзяржавамі былі дастаткова шчыльныя. Унія паміж Польшчай і ВКЛ, падпісаная ў 1385 г., ацэньваецца вельмі станоўча, «нягледзячы на велізарную розніцу ў пачатку паміж каралеўствам Польшча і Літоўска–Рутэнскім Вялікім Княствам, язычніцкім і праваслаўным (адпавядае цяперашнім Літве, Беларусі, Украіне). Улічваліся інтарэсы абедзвюх частак… Прыняцце каталіцкага хрышчэння аддзяляла літоўскіх баяраў ад праваслаўных рускіх баяраў і папярэджвала рызыку рутэнізацыі. У сапраўднасці Вялікае Княства Літоўскае захоўвала высокую ступень незалежнасці да Люблінскай уніі 1569…».

Беларускія сярэднявечныя гарады прадстаўлены двума гарадамі–сталіцамі: Полацкам і Наваградкам, якім адведзена па 20 радкоў (гэта крыху менш, чым Бамбэргу, Дуброўніку і Багдаду, але больш, чым Эссэну, Марбургу і Будапешту).

Артыкул Г.Штыхава (Sztychau H.W.) па Полацку (с. 1162) займае 19 радкоў, дапоўнены невялікай бібліяграфіяй. Каб даць найбольш поўнае ўяўленне пра яго змест, прывядзём даслоўны пераклад. «Полацк [назва пададзена ў расійскай форме — Polotsk. — І.Г.] (Polotiesk, Polat’sk, у скандынаўскіх сагах Paltesjuborg) быў цэнтрам Полацкага княства (X—XIV ст.), the territory of Polotsk (XIII—XV ст.) [тут, верагодна, мелася на ўвазе Полацкая зямля, але перакладчык не мог зразумець гэтага, бо ў далейшым тэксце дадзенае паняцце не фігуруе і не тлумачыцца ніяк. — І.Г.] і, нарэшце, Полацкага ваяводства ў ВКЛ (XVI—XVIII ст.). Цяпер знаходзіцца ў Рэспубліцы Беларусь. [Хочацца спытаць, а дзе ж горад знаходзіўся раней: у Расіі, у Літве ці Польшчы? — І.Г.]. Выгоднае размяшчэнне Полацка на гандлёвым шляху з Скандынавіі ў Візантыю спрыяла развіццю горада, які ўпершыню згадваецца ў 862 г. Хрысціянізацыя пачалася ў 992 г. Біскупія ўсталяваная ў канцы XI або ў пачатку XII ст. Маючы ад 8 да 12 тыс. жыхароў, горад быў мастацкім, эканамічным і духоўным [а палітычным — не? — І.Г.] цэнтрам, здольным спаборнічаць з Кіевам. У XIII ст. Полацкае княства было далучана да Літвы. У складзе ВКЛ яно працягвала выконваць важныя функцыі ў XV ст. Полацкае княства існавала да 1387 г., калі па загадах Ягайлы, Скіргайлы гвалтам вывезлі князя полацкага, старэйшага брата Ягайлы Андрэя, які быў праваслаўным і выступіў супраць саюза з Польшчай і каталіцызацыі Літвы. Але апазіцыя была нядоўгай, і горад на стагоддзі заставаўся часткай ВКЛ.»

Быццам і сказана нямала, і аспрэчваць няма чаго, але ўсё ж артыкул пакідае неадназначнае ўражанне. Калі згадаць змест артыкулаў, прысвечаных цэнтрам княстваў (напрыклад, Чарнігаў, Ноўгарад), там спецыяльная ўвага звяртаецца на акрэсленне межаў дзяржавы, структуру палітычнай улады і сістэмы кіравання. Нічога падобнага ў нарысе Г.Штыхава не бачым. У выніку статус Полацка апынуўся зніжаным і зведзеным да звычайнага ўсходнеславянскага горада, хай сабе нават і здольнага «спаборнічаць з Кіевам» у галіне эканомікі і мастацтва. Гэтакі артыкул быў бы амаль дастатковым у выпадку, калі б Полацкаму княству прысвяцілі асобны нарыс, у дадзенай жа сітуацыі варта было б пераняць прыклад Я.Ісаевіча («Чарнігаў» і «Львоў»), які вельмі ўдала спалучае звесткі пра горад з інфармацыяй пра княства і яго гістарычны лёс. Неабходна было больш увагі аддаць палітычнай гісторыі і ладу Полацкага княства з яго ўласнай старажытнай дынастыяй, згадаць Герсіку і Кукенойс (тады б ясна ўспрымалася інфармацыя пра гэтыя гарады ў артыкуле «Латвія»), таксама сувязі з Ганзой, супрацьстаянне націску рыцарскіх ордэнаў і ролю палачанаў у бітве пад Грунвальдам. Ды і ў дачыненні да самога горада абавязкова трэба было сказаць пра першага вядомага з пісьмовых крыніцаў князя Рагвалода, пра Рагнеду, пра Ўсяслава Ізяславіча, пра Сафійскі сабор і асноўныя манастыры, пра Ефрасінню (пра яе няма асобнага артыкула) і пра крыж Лазара Богшы як нацыянальную рэліквію, пра ўласную архітэктурную школу, назваць асноўныя помнікі дойлідства, варта было ўключыць інфармацыю пра тапаграфічную структуру горада, этнічны і канфесійны склад насельніцтва. Зразумела, што рэдактары не заказвалі Г.Штыхаву артыкул спецыяльна для гэтай энцыклапедыі, а перадрукавалі яго з нейкага выдання, што выйшла на Захадзе, тым не менш трэба заўсёды ўсведамляць, наколькі годна (але без эмацыйных перабольшванняў) кожны асобны тэкст будзе паказваць нашу гісторыю, асабліва ў замежных выданнях.

Артыкул «Наваградак» (1033) займае столькі ж месца, колькі і «Полацк». Вельмі неахайна абышліся ў выданні з тапонімам: тытульная назва пададзена як «Novogrodek» — транслітарацыя невядома з якой мовы, а там, дзе, пэўна, быў намер даць беларускую форму, атрымалася «Novahnudah», нарэшце ўказана, што па–польску «Nowogródek». З тэксту даведваемся, што гэта горад на захадзе Беларусі, які ў Сярэднявеччы быў значным цэнтрам Кіеўскай Русі, а з канца XIII ст. — ВКЛ. Замкавая гара названа па–ангельску «Castle Mountain» і прадублявана па–польску (Gуra Zamkowa). Вельмі коратка выкладзена летапісная гісторыя і ахарактарызавана тапаграфічная структура горада. Сказана, што ў Наваградку знаходзілася рэзідэнцыя мітрапаліта. Аўтар матэрыялу — Е.Клачоўскі. У бібліяграфічным спісе толькі дзве агульныя працы: «Праваслаўная царква і Польская Рэч Паспаліта» Хадыньскага (1934) і «Слоўнік славянскіх старажытнасцяў» (1967).

Непасрэдна з Беларуссю звязаны яшчэ два артыкулы. Першы з іх прысвечаны Кірылу Тураўскаму (402) і напісаны А.Попэ. Выдатны рэлігійны дзеяч ахарактарызаваны толькі як рускі манах, біскуп тураўскі, надзелены выключным літаратурным талентам. З доўгага спісу прац восем несумненна ягоных. Сказана, што Кірыла Тураўскі звязаны быў з Андрэем Багалюбскім, змагаўся з біскупам Суздальскім Фёдарам. У бібліяграфіі адна праца пра яго па–французску, пераклад на ангельскую яго ўласных твораў. Абсалютна нічога ў тэксце не ўказвае на прыналежнасць Кірылы Тураўскага да беларускай гісторыі. Толькі вельмі дапытлівы чытач, спрабуючы высветліць, дзе ж знаходзіцца Тураў, магчыма, натрапіць на артыкул Ю.Бардаха «Беларусь» і, магчыма, упіша асобу святога разам з Ефрасінняй Полацкай у кантэкст нашай сярэднявечнай культуры.

Кароткі нарыс апавядае пра другога знанага інтэлектуала з беларускіх земляў — Францішка Скарыну («Skaryna, Francysk», с. 1359—1360). У трынаццаць радкоў тэксту В.Чамярыцкі здолеў змясціць усе асноўныя біяграфічныя звесткі пра вялікага асветніка і першадрукара, даць ацэнку яго навуковай і выдавецкай дзейнасці і акрэсліць ролю ў развіцці беларускай мовы і культуры. Інфармацыя падмацавана вычарпальным спісам літаратуры на беларускай і ангельскай мовах.

Застаецца толькі прагледзець тыя артыкулы, дзе можна чакаць сустрэць хоць бы згадку пра Беларусь. У публікацыях «Русь Кіеўская», «Русь Паўночна–Ўсходняя», «Уладзімір Вялікі» назвы Полацка не сустрэнеш. Вядома ж, калі імя Ўсяслава не названа нават ў публікацыі пра Полацк, то не будзе яго таксама і ў іншых месцах «Энцыклапедыі». Тэўтонскаму ордэну (1421—1422) супрацьстаялі выключна палякі з літоўцамі, яны і толькі яны ўдзельнічалі і ў Грунвальдскай бітве (643), а значыць ім і належыць слава перамогі над рыцарамі.

У аповедзе пра Яраслава Мудрага (711) сказана, што ён сын Рагнеды (Rogneda), хоць пра яе паходжанне ні слова. У.Водоф («Аляксандр Неўскі», с. 37), паказваючы наўгародскага князя як палкаводца, паведамляе: усё ж «ён не змог перашкодзіць пераходу княства свайго цесця Полацка (the principality of his father–in–law Polock from passing under…) пад уладу Літвы». У такім ангельскім выкладзе «Polock» можна прыняць і за імя цесця, і за назву княства, хоць, верагодна, мелася на ўвазе другое.

У артыкуле Ежы Клачоўскага «Ягелоны» (753) чытаем: Гедымін (асобнай публікацыі ні пра яго, ні пра дынастыю Гедымінавічаў няма), «стваральнік літоўскай дзяржавы, распаўсюдзіў сваю ўладу на рутэнскія (Ruthenian) землі (Беларусь, Украіна), асабліва праз шлюбы сваіх дзяцей». Гэткая інтэрпрэтацыя фармавання тэрыторыі ВКЛ сугучная з пазіцыяй Ю.Бардаха, выкладзенай у артыкуле «Беларусь».

У матэрыяле «Ўладыслаў Ягела» (813) Л.Вайцэхоўскага (апроч ангельскай дадзена таксама польская і літоўская формы імя) роля Ягайлы ў гісторыі ВКЛ ацэнена наступным чынам: ён імкнуўся аслабіць Тэўтонскі ордэн, «нейтралізаваць нарастальную моц Масквы і ўтрымаць Русь у складзе Літвы». Пра якую Русь ідзе размова, не ўдакладняецца. Згадваюцца тут Крэўская унія 1385 г., а таксама Соф’я Гальшанская.

Праблему перадачы ўласных назваў і імёнаў разгледзім асобна. Першымі назвамі, пад якімі фігуруюць землі Беларусі ў выданні, з’яўляюцца Русь (Rus’), а ў некаторых артыкулах («Ядвіга», «Ягелоны», «Польшча», «Украіна») — Рутэнія, рутэнскі (Ruthenia, Ruthenian). Між іншага, у артыкуле пра Славакію і славакаў, дзе гаворыцца пра адметнасць гэтага народа, напісана, што крыніцы адрознівалі славакаў ад «суседніх славянскіх нацыяў: чэхаў, палякаў, рутэнаў». Полацкае княства згадваецца ўсяго некалькі разоў пад двума імёнамі: duchy of Polotsk («Беларусь», «Полацк») і the principality of Polоck («Аляксандр Неўскі»). Паняцце Полацкая зямля, як можна здагадацца, прысутнічае толькі ў артыкуле Г.Штыхава пра Полацк, але яно не ўведзена належным чынам, а таму перакладзена няўдала (territory of Polotsk). Чытачу, незнаёмаму з беларускай гістарыяграфіяй, зразумець, што тут маецца на ўвазе, проста немагчыма. Непрыемна было ўбачыць, што назва «Вялікае Княства Літоўскае» пададзена паўсюль, апроч артыкула Я.Ісаевіча «Украіна», як «grand duchy of Lithuania». Першыя два словы напісаны менавіта з малой літары, з чаго вынікае, што назва дзяржавы — проста Літва, і недасведчаны чытач непазбежна будзе атаясамліваць яе з сучаснай дзяржавай Літва.

Звернем увагу і на тую акалічнасць, што ці не ўсе ўласныя імёны і назвы транслітараваныя з рускай, польскай, часам літоўскай формаў: Polotsk, Nowogródek, Rogneda, Mindaugas, Jogaila, Witold—Vytautas, Algirdas, напрыклад. Па–беларуску пададзены хіба толькі ў матэрыяле Ю.Бардаха Міндоўг і Гедымін («Mendog, Gedymin) ды прозвішча Ф.Скарыны (Skaryna) у артыкуле В.Чамярыцкага.

Увогуле, Беларусь і яе сярэднявечная гісторыя паказаны лепш і ў большым аб’ёме, чым, напрыклад, Літва ці Латвія, і чым таго можна было чакаць. Адсутнасць асобнага нарыса пра ВКЛ кампенсуецца тым, што ў артыкулах пра Беларусь, Украіну, Літву і часткова Польшчу гісторыя Вялікага Княства ў прынцыпе выкладзена, прычым кожны бок мог сказаць «сваю праўду». А вось тое, што ў шэрагу «Русь Кіеўская», «Русь Паўночна–Ўсходняя», «Валынь», «Галіччына» няма артыкула «Полацкае княства» (ды яшчэ б і «Тураўскае княства») — проста недаравальна. Звяртае на сябе ўвагу і такая акалічнасць: з усіх сярэднявечных беларускіх гарадоў асабліва ўшанаваны фактычна сталічныя гарады — Полацк і Наваградак. Да гэтага кароткага спісу лагічна было б далучыць хоць бы Тураў, але ж яго гісторыя яшчэ не апублікавана. Адсутнасць у «Энцыклапедыі» спецыяльнага артыкула па другой сталіцы ВКЛ Вільні патлумачыць цяжка.

Канешне, было б вельмі цікава прааналізаваць асвятленне ў рэцэнзаваным выданні рознымі аўтарамі ў розных артыкулах асобных праблем гісторыі Беларусі перыяду Сярэднявечча (пытанне пра адзіную старажытнарускую народнасць, фармаванне беларускага этнасу і мовы, культурнае і царкоўнае жыццё, архітэктура і мастацтва, гарады і палітычная гісторыя, у прыватнасці праблема ўтварэння ВКЛ і г.д.), звярнуўшы ўвагу на літаратуру, якой карыстаўся аўтар, супаставіўшы пазіцыі з паходжаннем і ўзростам даследчыкаў. Гэта яскрава паказала б прабелы, над якімі беларускім гісторыкам трэба працаваць неадкладна.

У цэлым стан асвятлення старажытнай беларускай гісторыі ў «Энцыклапедыі Сярэднявечча» сведчыць: нельга казаць, што нас не ведаюць або замоўчваюць у свеце, але ўсё ж гаворыцца менш, чым хацелася б, і не зусім тое, што хацелася б нам. З гэтага вынікаюць і задачы беларускай гістарыяграфіі: ствараць якасны, даступны замежнаму карыстальніку і інтэграваны ў сучасны еўрапейскі кантэкст прадукт, у чым, несумненна, паказваюць прыклад гісторыкі Ўкраіны, сярэднявечча якой на старонках рэцэнзаванага выдання паказана значна больш паслядоўна і дэталёва.

І апошняе. Аналіз бібліяграфіі, прыведзенай у артыкулах «Энцыклапедыі», высвечвае надзвычай актуальную для беларускай гістарыяграфіі праблему — адкрыць сябе свету. Можна колькі заўгодна скардзіцца, што нас не заўважаюць, ігнаруюць, на нас не спасылаюцца, толькі карысці ад гэтага аніякай. Зададзім пытанне: «Чаму?» Што, беларускіх гісторыкаў не любяць і замоўчваюць наўмысна? Ды, улічваючы сказанае вышэй, наўрад ці. Бачым, што гісторыкі з суседніх краінаў часам з большай павагай ставяцца да беларускай гісторыі, чым іншыя свае. А прычыну трэба шукаць у сабе. Практычна ўсё, што выйшла і выходзіць па гісторыі Беларусі, друкавалася і друкуецца па–беларуску, па–руску, па–польску, г.зн. на мовах, маладаступных у Еўропе, асабліва Заходняй. Мізэрная колькасць публікацый па–ангельску, па–французску, па–нямецку (а менавіта такія выданні пераважна прыводзяцца ў спісах літаратуры) робіць нас закрытымі для свету. Што мы маем на ангельскай мове? Кароткія і нярэдка малапісьменныя рэзюмэ артыкулаў і адзінкавых манаграфій? Могуць яны змяніць сітуацыю? Напэўна, у вельмі невялікай ступені могуць, кардынальна ж — не. На жаль, гэтую праблему ігнаруюць тыя, хто маюць абавязак і адпаведныя рэсурсы для яе вырашэння. Усё, што робіцца ў дадзеным кірунку сёння, пераважна застаецца толькі прыватнай ініцыятывай. Нават у першым томе «Гісторыі Беларусі ў шасці тамах», які выйшаў нядаўна, няма ніякага рэзюмэ. Дзеля прапаганды сваёй гісторыі ў свеце проста неабходна было б перакласці найважнейшыя працы нашых гісторыкаў на заходнееўрапейскія мовы; стварыць спецыяльныя тэрміналагічныя слоўнікі; даваць разгорнутыя, прафесійна перакладзеныя рэзюмэ з адзінай узгодненай тэрміналогіяй; у ідэале, выпускаць перыёдык па–ангельску. Можа, калі–небудзь тыя, хто ўзначальвае гістарычную навуку ў Беларусі, усвядомяць важнасць акрэсленай праблемы. Яе вырашэнне, вядома ж, патрабуе немалых рэсурсаў, і не толькі фінансавых, але без гэтага разлічваць на жаданы эфект прысутнасці ў еўрапейскай гісторыі цяжка.

Спадзяюся, гэтая рэцэнзія абудзіць інтарэс у беларускіх даследчыкаў і аматараў гісторыі да ангельскага выдання «Энцыклапедыі Сярэднявечча» і гэтыя два важкія тамы будуць цікавымі і каштоўнымі для іх, бо тут можна знайсці самую разнастайную інфармацыю пра сярэднявечнае грамадства, а таксама пра асноўныя крыніцы і літаратуру для далейшай навуковай працы.

Менск

Ірэна Ганецкая

Наверх

Праблемы выдання Літоўскай метрыкі і першая беларуская публікацыя (Ганна Харашкевіч)

18 снежня, 2000 |


* Метрыка Вялікага Княства Літоўскага. Архіў Канцылярыі вялікага Князя Літоўскага. Кніга 28 (1522—1552). Кніга запісаў 28 (Копія канца ХVI ст.). Падрыхтаваў В.Мянжынскі. Менск, 2000.

Выданне Літоўскай метрыкі было адным з самых значных пачынанняў айчынных гісторыкаў-медыявістаў савецкай эпохі. Літоўскай метрыка, як бы яе ні вызначаць (побач з яе характарыстыкай як дзяржаўнага архіва Вялікага Княства Літоўскага існуе іншая — як калекцыя дакументаў, галоўную частку якой складалі матэрыялы канцылярыі княства[1] ), з’яўляецца унікальным зборам матэрыялаў, што маюць дачыненне да Ўсходняй і Цэнтральнай Еўропы. Яна змяшчае кнігі копій, створаныя ў канцы ХVI ст.

Складаны шлях гэтага архіва ў канцы ХVI ст. завяршыўся ў Расійскай імперыі — спачатку ў Санкт-Пецярбурзе, а потым у Маскве. Менавіта тут у пачатку ХХ ст. яго матэрыялы дзякуючы намаганням Археаграфічнай камісіі сталі паслядоўна ўводзіцца ў навуковы зварот. Былі апублікаваныя найбольш старажытныя кнігі запісаў, адна з кніг перапісаў. Аднак першая сусветнай вайна, Лютаўская рэвалюцыя і, самае галоўнае, Кастрычніцкі пераварот паклалі канец выданню Літоўскай метрыкі. Толькі ў 1928 г. Дз.І.Даўгяла ў Менску здолеў выдаць 16-ю кнігу запісаў. Барацьба з беларускім «нацыяналізмам» прывяла да знікнення і беларускіх археографаў. Новая хваля цікавасці да Літоўскай метрыкі звязана з імем маскоўскага гісторыка М.Г.Беражкова. Аднак нягледзячы на выданне ў 1946 г. яго даследавання ранніх кніг запісаў[2], самі яны, таксама як і іншыя серыі кніг, не публікаваліся. На фоне выдання актавага матэрыялу, які паходзіў з Паўночна-Заход няй Русі, гэтая хіба рабілася ўсё больш і больш заўважнай. Асобныя дакументы з Літоўскай метрыкі прыцягваліся для даследавання розных рэгіёнаў былой Расійскай імперыі. Аднак ідэя аднаўлення серыі Літоўскай метрыкі пачатку ХХ ст. не карысталася ні разуменнем, ні тым больш падтрымкай з боку савецка-расійскіх гісторыкаў. Дастаткова сказаць, што агляд папярэдніх публікацый ЛМ (з прапановамі аднавіць выданне) не мог быць апублікаваны ў СССР, ён быў надрукава ны ў Польшчы[3].

Яшчэ ў сярэдзiне 70-х г. маскоўскія гісторыкі (таксама як і літоўскія) пачалі спрабаваць прадоўжыць дзейнасць імператарскай Археаграфічнай камісіі ў гэтай сферы. Пачаліся перамовы з польскімі калегамі, спачатку прыватныя, а з 1978 г. — афіцыйныя. У лютым 1979 г. была дасягнута прэлімінарная дамоўленасць пра сумесную дзейнасць для выдання матэрыялаў ЛМ. 17 снежня 1980 г. у Варшаве В.Т.Пашута ад імя Акадэміі навук СССР заключыў дагавор з Польскай Акадэміяй навук пра сумесную публікацыю дакументаў архіва Вялікага Княства Літоўскага. У гэтае мерапрыемства павінны былі быць уцягнуты гісторыкі Польшчы і шмат якіх рэспублік СССР — Расійскай, Літоўскай, Украінскай, Беларускай. За першае дзесяцігоддзе пасля заключэння дагавора ў Польшчы было выдадзена два тамы метрыкі[4]. Пазней ініцыятыва перайшла да літоўскіх калег. Яны арганізавалі адну з дзвюх канферэнцый, прысвечаных метрыцы, першая адбылася ў Маскве[5]. А пасля атрымання незалежнасці менавіта Літва стала галоўным цэнтрам выдання кніг метрыкі[6] і вывучэння яе гісторыі, якое праводзілася ў 70-я — пачатку 90-х г. пераважна Э.Д.Банёнісам. Некалькі кніг было падрыхтавана ва Ўкраіне і адна кніга — у Маскве. Аднак ва Ўкраіне ў 1999 г. была выдадзена толькі адна кніга, але не Літоўскай, а Рускай (Валынскай) метрыкі**, а ў Маскве да гэтага часу не выйшла ніводнай кнігі. У 2000 г. з’явілася першая беларуская публікацыя Літоўскай Метрыкі.

Каб зразумець, чаму гэтае мерапрыемства не здзейснілася ў Расіі і ў некаторых рэспубліках былога СССР, трэба спыніцца на некаторых асаблівасцях яго гісторыі. У савецкай гуманітарнай навуцы, што развівалася пад жорсткім кантролем Ідэалагічнага аддзела ЦК КПСС, ініцыятывы, якія пагражалі безумоўнаму дыктату партыйнага цэнтра і павышалі самастойнасць асобных рэгіёнаў (рэспубліка, горад, вобласць, райцэнтр, мястэчка, вёска ці калгас), не знаходзілі падтрымкі. У кожнай з іх можна было пры жаданні пабачыць праявы нацыяналізму, сепаратызму ці чаго-небудзь падобнага.

На чале выдання ЛМ стаў В.Т.Пашута, чалавек, цалкам адданы партыі і народу, які неаднаразова даказаў гэта на справе, да таго часу ўжо член-карэспандэнт Акадэміі навук СССР. Аднак час, абраны для заключэння савецка-польскага пагаднення, мала садзейнічаў поспеху пачынання. Страх перад польскай «Салідарнасцю» быў, відаць, рухальным фактарам у дачыненні да аднаго з апошніх археаграфічных пачынанняў В.Т.Пашуты — выдання матэрыялаў Літоўскай метрыкі. Заключэнне польска-савецкай дамовы пад час росквіту руху «Салідарнасці» ў Польшчы, мабыць, выклікала пэўную насцярожанасць у Інстытуце гісторыі СССР. Ва ўсялякім разе ў гадавой справаздачы інстытута за 1981 г. з’явілася вартае ўвагі сціслае паведамленне, у якім не было ні слова пра заключэнне савецка-польскага выдавецкага пагаднення: «З навукоўцамі Інстытута гісторыі ПАН праведзена арганізацыйная праца (так!) па падрыхтоўцы 2 тамоў дакументаў архіва ВКЛ ХIV—ХVIII стст. — «Літоўскай метрыкі». Ад ІГ СССР у распрацоў цы занятыя супрацоўнікі сектара гісторыі СССР перыяду феадалізму і гісторыі найстаражытнейшых дзяржаваў на тэрыторыі нашай краіны»[7]. У сувязі з ініцыятывай В.Т.Пашуты ІГ СССР быў вымушаны тэрмінова ўсталяваць кантакты з Інстытутам гісторыі Літоўскай ССР і правесці кансультацыі «наконт плана навуковых даследаванняў ІГ Літ. ССР на ХI пяцігодку і далейшага ўмацавання сувязяў з Інстытутам гісторыі СССР»[8].

У гадавой справаздачы ІГ СССР за 1982 г. першая фармулёўка 1981 г. паўторана амаль літаральна («З навукоўцамі … Літоўскай метрыкі»), але з дадаткам: «У сувязі з гэтым ІГ СССР наведала група навукоўцаў гісторыкаў ПНР на чале з праф. Р. Керсноўскім». Ад ІГ СССР сярод удзельнікаў выдання названыя і супрацоўнікі сектара крыніцазнаўства гісторыі СССР дакастрычніцкага перыяду. Нарэшце пазначана: «У 1982 г. савецкім бокам былі распрацаваны асноўныя правілы выдання кірылічных тэкстаў ЛМ»[9]. Некаторае змякчэнне ідэалагіч ных прынцыпаў можна заўважыць у гадавой справаздачы за 1983 г.: «Плённыя навуковыя кантакты падтрымліваюцца з навукова-даследчымі цэнтрамі Беларусі, Літвы, Украіны і ДАУ СССР у сувязі з падрыхтоўкай публікацый ЛМ. Навукова-каардынацыйную працу па гэтым аб’екце вядуць д.г.н. Г.Л.Харашкевіч і к.г.н. М.Я.Бычкова»[10].

У кастрычніку таго ж года ў Маскве пад кіраўніцтвам Б.А.Рыбакова адбылося чарговае пасяджэнне савецка-польскай камісіі, з дакладамі выступілі Л.М.Пушкароў, Н.В.Сініцына, М.Я.Бычкова. Пасяджэнне сведчыла пра некаторыя змены ў дачыненні да польскіх калег. Нарэшце, у 1984 і 1985 г. у гадавых справаздачах чытаем: «У красавіку 1984 г. у Варшаве адбылося чарговае пасяджэнне членаў рэдакцыйнай калегіі, якая рыхтуецца да выдання Літоўскай метрыкі. З савецкага боку ў пасяджэнні ўдзельнічалі Ў.І.Мялешка, М.А.Ючас, М.І.Аўтакратава, М.Я.Бычкова, Н.Ф.Бугай»[11]. Навукоўцы Інстытута гісторыі ПАН скончылі падрыхтоўку 1-га тома дакументаў, том перададзены ў выдавецтва. Пад час пасяджэння быў абмеркаваны таксама змест 2-га тома «Метрыкі». У ІГ СССР таксама была завершана падрыхтоўка да выдання першага тома «ЛМ»[12]. Нарэшце 29 траўня 1984 г. Бюро Аддзялення гісторыі Прэзідыума АН СССР заслухала пытанне пра стан падрыхтоўкі да друку ЛМ. У гадавой справаздачы ІГ СССР за 1984 г. чытаем: «Сумесна з ДАУ СССР і ЦДАСА, а таксама інстытутамі гісторыі АН Літ. ССР, Белар. і Ўкр. ССР працягваецца паспяховая падрыхтоўка шматтомавага выдання ЛМ», у складзе рэдкалегіі якой з савецкага боку значацца А.А.Праабражэнскі, С.М.Каштанаў, Г.Л.Харашкевіч, М.Я.Бычкова і інш.[13] Аб’ект станавіўся прэстыжным, пра гэта можа сведчыць заўвага нам. дырэктара інстытута А.М.Сахарава, выказаная на абмеркаванні справаздачы В.І.Буганава пра дзейнасць сектара крыніцазнаўства 17 красавіка 1985 г.: «… сектар не змог скаардынаваць крыніцазнаўчую працу ў межах інстытута (супрацоўнікі сектара змаглі б прыняць удзел у выданні Літоўскай метрыкі, Лістоў і папер Пятра Вялікага»)[14].

У сярэдзіне 80-х г., здаецца, быў зняты мараторый на ўзгадванне сучасных польскіх даследчыкаў і на кантакты з імі. Паралельна з выданнем з мэтай вывучэння лацінскіх сярэднявечных крыніц і ЛМ у Польшчы ў тым годзе працавала Н.І. Шчавялёва[15]. Больш за тое, у Маскве, праўда, не ў акадэмічным выдавецтве «Наука», а ў пазаведамасным «Прогрессе» ў 1985 г. выйшаў пераклад кнігі Г.К.Лаўмяньскага[16] з уступным артыкулам В.Т.Пашуты. Здавалася б, атмасфера паляпшаецца, узніклі надзеі, што і выданне Літоўскай метрыкі зварухнулася. І вось пераможная рэляцыя 1985 г.: «Завершана навуковая праца па 1-м томе дзяржаўнага архіва ВКЛ (Літоўскай метрыцы)». 27 чэрвеня 1985 г. рукапіс тома актаў 1496—1506 г. зацверджаны да друку. «У ПАН для працы над томам і вызначэння зместу 2-га тома, а таксама для працы ў архівах па тэме двухбаковага супрацоўніцтва выязджала М.Я. Бычкова. Выданне ў СССР першага тома і праца над другім, — паведамляе справаздача 1985 г., — запланаваны на ХII пяцігодку. У працы над гэтай тэмай удзельнічаюць таксама Н.І.Шчавялёва і І.П.Старасціна»[17]. Частка звестак справаздачы цалкам дакладная. Сапраўды, у адпаведнасці з дамовай, якая была заключана ў 1980 г., ІГ СССР павінен быў падрыхтаваць два тамы. Першы з іх (6-я кніга запісаў), складзены М.Я.Бычковай з удзелам Н.І.Шчавялёвай і І.П.Старасцінай, 18 чэрвеня 1985 г. быў абмеркаваны ў Аддзеле феадалізму. Яго ўхваліў прызнаны аўтарытэт па гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, гісторык беларускай археаграфіі і выдавец беларуска-літоўскіх летапісаў М.М.Улашчык. Ён адзначыў высокі ўзровень археаграфічнай апрацоўкі, дакладнасць загалоўкаў. Пры абмеркаванні былі ўнесены толькі прапановы па некаторай уніфікацыі загалоўкаў і набліжэнні іх фармулёвак да дыпламатычнай практыкі ВКЛ, а таксама складанні геаграфічнага і асабовага паказальнікаў у Беларусі[18]. Працу па каментараванні матэрыялаў тома вяла І.П.Старасціна. Яна рыхтавала і другі том — 9-ю кнігу запісаў, адзіны з тамоў Літоўскай метрыкі, які захаваўся ў арыгінале, а не ў копіі канца ХVI ст.[19].

Аднак падзеі канца 80-х — пачатку 90-х г. адсунулі ЛМ нашмат далей. Час брэжнеўскага «застою» не стварыў умоваў для ажыццяўлення такога фундаментальнага пачынання. Смерць у 1983 г. В.Т.Пашуты, спецыяліста па гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, пазбавіла пачынанне ўплывовага кіраўніка і «лабіста» гэтага выдання. Акрамя таго, фінансавыя магчымасці Інстытута на гэты час таксама скараціліся. Такім чынам ІГ СССР не паспеў выдаць ніводнага тома ЛМ. Тое самае тычыцца і Інстытута расійскай гісторыі РАН, правапераемніка Інстытута гісторыі СССР (перайменаванне адбылося ў 1992 г.). Правал выдання ЛМ у Маскве — натуральны вынік цэлага шэрагу сацыяльна-палітычных, ідэалагічных і нават выпадковых прычын.

Выданне ЛМ практычна перайшло да польскіх і літоўскіх гісторыкаў, да якіх толькі ў 1999 г. далучыліся, нарэшце, і ўкраінскія, а ў 2000 г. — беларускія. Матэрыялы Вялікага Княства Літоўскага, у склад якога ўваходзілі не толькі ўкраінскія, беларускія і літоўскія землі, але таксама і рускія, і малдаўскія, — цудоўная крыніца для параўнальна-гістарычнага вывучэння краін Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы і міжнародных адносін дзяржаваў гэтага рэгіёна. Іх выдаюць цяпер толькі за межамі Расіі. Зразумела, што афармленне новых тамоў ЛМ вельмі адрозніваецца нават у межах Літвы, так што запланаванай серыі па вонкавым выглядзе, ды і па прынцыпах выдання не атрымоўваецца. Кожная краіна абірае тыя тамы кніг (перш за ўсё кніг запісаў), у якіх найбольш істотны матэрыял менавіта пра мінулае адпаведнай радзімы.

Цяпер пра згаданы раней першы том публікацыі ЛМ у Менску. Тыя самыя прычыны правалу выдання ЛМ дзейнічалі і ў Беларусі. Але да маскоўскага комплексу тут далучаліся некаторыя спецыфічныя асаблівасці развіцця гістарычнай навукі ў Беларусі. За гады савецкай улады былі страчаны традыцыі археаграфічнай працы, як страчаны і прадстаўнікі гэтай сферы гістарычных ведаў. Разгром нацыянальнай гістарычнай школы ў канцы 20 — пачатку 30-х г. прывёў да заняпаду крыніцазнаўства і публікатарскую дзейнасць. За выключэннем «Беларускага архіва» 1527 г., ужо згаданага выдання Дз.Даўгялы 1928 г. і некаторых іншых цяжка нават прыгадаць спецыяльныя археаграфічныя зборнікі[20]. Беларуская навука не мела кадраў, каб здолець заняцца выданнем гэтага помніка. Толькі В.С.Мянжынскі, які ў 1987 г. скончыў аспірантуру пры ІГ СССР, узяўся за падрыхтоўку аднаго тома кнігі запісаў. Гэтая праца была цалкам скончана да пачатку 90-х г., але на той момант вычарпаліся фінансавыя магчымасці АН Беларусі. Том выйшаў толькі дзякуючы прыватнаму выдавецтву «Athenaeum» у серыі «Commentarii historia et culturae» ў якасці першага тома калекцыі «Помнікі».

Для выдання была абрана 28-я кніга запісаў ЛМ, што змяшчае 161 дакумент за 1522—1552 г., на самай справе пераважна 1541 (66 дакументаў), 1542 (46) і 1551 (38) — 1552 (8) г. На думку В.С.Мянжынскага, у кнізе-копіі перапісаны дакументы дзвюх кніг, якія выразна падзяляюцца па храналагіч най прыкмеце. Большасць матэрыялаў тычыцца Беларусі (70), Літвы (50), Украіны (24), цалкам ВКЛ (10), па некалькі дакументаў — Польшчы, Расіі, Малдавіі, прычым гэтыя апошнія, пераважна дыпламатычныя дакументы, прысвечаны агульным знешнепалітычным пытанням, зносінам з татарамі, Масквой, Малдавіяй, абароне межаў і г.д. Пераважная маса дакументаў, што паходзяць з Літвы, складзена ў Вільні, 8 — у Кракаве, 2 — у Пётркуве, па адным — у Берасці, Радуні, Маскве.

Выданне ўключае ўводзіны на 3 мовах (беларускай, расійскай і англійскай), навукова-даведачны апарат паказаны спісам скарачэнняў, трыма паказальнікамі (імянным, геаграфічным і прадметным), слоўнікам, які змяшчае пераклад толькі на беларускую мову, і 4 табліцамі. У лік апошніх уваходзяць: 1. Храналагічны спіс дакументаў; 2. Суадносіны новых і старых шыфраў рукапісу; 3. Фармат і змест надпісаў ярлыкоў адваротнага боку кнігі; 4. Пералік публікацый дакументаў. Змешчаны таксама спіс ілюстрацый. Прыемна адзначыць наяўнасць спіса папярэдніх публікацый асобных дакументаў, якога, як правіла, няма ў іншых выданнях ЛМ.

Ва ўводзінах даецца характарыстыка пісцоў, праўда, даволі сціслая[21]. Загалоўкі выдаўца ў тэксце адсутнічаюць, яны знаходзяцца толькі ў раздзеле «Змест» на англійскай, літоўскай, расійскай і, нарэшце, беларускай мовах. Занадта кароткія, калі яны ёсць увогуле, абгрунтаванні датаванняў. Часам хацелася б большай дакладнасці. Так, напрыклад, 11 сакавіка субота трэцяга тыдня посту, зразумела, Вялікага, 13 сакавіка, панядзелак чацвёртага тыдня посту і 21 сакавіка, аўторак перад Дабравешчан нем чамусьці не ўнесены ў дату дакумента (84, 85, 86), ды і год уяўляецца недакладным — лепш аддаць перавагу 1542, чым 1541[22]. Гэтыя тры дакументы паводле спосабу вызначэння часу іх напісання вельмі адрозніваюцца ад асноўнай масы, і падобныя звесткі істотныя не толькі для датавання дакументаў, але і для вызначэння сацыяльнай і рэлігійнай прыналежнасці пісцоў арыгінальнай кнігі. У дадзеным выпадку можна меркаваць, што № 84—86 належалі руцэ іншага, чым уся першая кніга, пісара, хутчэй за ўсё не проста праваслаўнага, але і царкоўнага.

Публікацыя тэксту прынесла складальнікам і выдаўцам некаторыя цяжкасці, бо ці львоўская друкарня «Гердан», ці ўласна выдавецтва не мела тэхнічных магчымасцяў для друкавання і дастатковага набору шрыфтоў для перадачы старажытных тэкстаў, напісаных з дапамогаю літар, якія ўжо не выкарыстоўваюцца. У сувязі з гэтым была ўжыта сістэма ўмоўных знакаў: украінскае зваротнае º пазначана як е з кропкай, юс — я таксама з кропкай. У астатнім выдавец прытрымлі ваўся правілаў, што прыняты для перадачы старажытных тэкстаў: цітлы раскрыты, вынасныя пазначаны курсівам ў радку ў круглых дужках — з улікам асаблівасцяў старабеларскай, стараўкраінскай («руской мовы») ці мовы справаводства літоўскай канцылярыі[23]. Паерок (вынасная літара и) перададзена курсіўным й. У гэтым і ёсць адрозненні ад украінскага выдання кнігі за 1652—1673 г. Рускай (Валынскай) метрыкі, дзе цітлы не раскрываюцца, скарачэнні не разгортваюцца[24].

Выданне 28-й кнігі адрозніваецца незвычайнай дбайнасцю падрыхтоўкі. Да памылак у тэкстах, указаных у спісе абдрукаў цяжка нават дадаць так званыя «зрокавыя» (два выключэнні: на с. 75 у радку 10 знізу трэба чытаць Иванович; на с.95 у радку 14 зверху — Ивана; абодва разы з вялікай літары). Між іншым, ёсць і спрэчнае прачытанне: не высветлена, напрыклад, як трэба пісаць «наймя». Верагодна, магчыма і асобнае напісанне прыназоўніка з назоўнікам, нягледзячы на тое, што апошні пачынаецца з вынасной літары. Выклікае сумненне прачытанне «копей» у радку 24 с. 126, сэнсава тут просіцца «купли».

Вельмі падрабязныя і поўныя паказальнікі (сярод іх прадметны паказальнік, слоўнік і аўтарскі спіс загалоўкаў належыць У.Свяжынскаму). Недахопам слоўніка неўжываных сёння словаў з’яўляецца пераклад іх толькі на беларускую мову: у выніку для асобаў, якія не ведаюць беларускай мовы, адна загадка заменена на іншую. Шкада, што акрамя рэестра справаў «Книги данин, потверженья и инших розных справ поточных», якімі і пачынаецца кніга (с.36—47), няма спісу саманазваў дакументаў, які, як правіла, суправаджае публікацыю рускіх актаў[25]. Праўда, у гэтым выпадку зрабіць такі спіс даволі цяжка, бо загалоўкі асобных дакументаў належаць перапісчыкам кніг канца ХVI ст., якія не асабліва абцяжарвалі сябе пошукамі дакладнага эквівалента зместу, бо ў саміх дакументах саманазва ёсць далёка не заўсёды, і пераважна ўжывалі тэрміны «лист», «потверженье» (папярэдняга прывілея ці суда — 35), «привилей». Часам да назоўніка «лист» яны дадавалі азначэнне ліст «даный», «писаный», «кглейтовный», пасля чаго ішло найменне адрасата і апісальная, але сціслая характарыстыка зместу дакумента. «Лист, писаный до всх панов рад Великого князьства литовского» пра мерапрыемствы, ужытыя вярхоўнай уладай у сувязі з забаронай пераходу хрысціян Кароны Польскай у іудаізм (34), можна было б з упэўненасцю назваць «азнаямляльным», бо дыспазіцыя адкрываецца дзейнікам «ознаймуем». Аднак такога азначэння ў загалоўку няма. У загалоўкі канца ХVI ст. не выносіліся нават саманазвы актаў, што былі ў самім тэксце акта — «лист дозволеный» (46), у дыспазіцыі якога мы сустракаем той самы дзеяслоў «ознаймуем», «позовный, продажный, купчий, веновный, меновный» і г.д. Часам яны мадыфікаваліся ў адпаведнасці з больш позняй традыцыяй. Так, «лист судовый» ад 20 ліпеня 1540 г. у загалоўку названы «вырокам» (25). Той самы тэрмін капіістам канца ХVI ст. ужыты ў адносінах да дакумента 9 жніўня 1540 г., адрасаванага баярыну Троцкага павета з загадам выконваць рашэнне суда ў дачыненні да яго доўгу згодна з «судовым лістом» троцкага намесніка (67). Такім чынам, юрыдычныя недакладнасці пісараў канца ХVI ст. перашкаджаюць правільнай дэфініцыі актаў.

У кнізе ёсць адкрытыя лісты на шляхецтва ў Кароне Польскай з вельмі разгорнутым першапачатковым пратаколам — багаслоўем і публікацыяй (47), на вызваленне ад пасады ў Літоўскім княстве (41), пацвярджэнне куплі маёнтка полацкаму ваяводу (76).

Аднак не заўсёды можна нават вызначыць, уяўляў той ці іншы дакумент адкрыты ці закрыты ліст. Фармальнай прыкметай першага, г.зн. адкрытага, дакумента павінен быў служыць такі элемент пратакола, як публікацыя («Чиним знаменито»), які ў кнігах копій часта адсутнічаў нават там, дзе несумненна павінен быў быць. Асаблівую разнавіднасць «адкрытых» лістоў уяўляюць лісты на свабодны праезд і бяспошлінны ці льготны гандаль турэцкаму купцу Андрэю Грэку — 2, 3, 64, 74, (13.Х, 15. Х, 30. ХI і 13.Х. 1541). Тры з іх, як і ліст на бязмытны гандаль кафінскага купца Серкіза Хачыма (33), адрасаваны «князем и паном, воеводам и старостам, державъцам, земяном, бояром и дворяном нашим, войтом, бурмистром и рядцам, и мытником … везде по отчызне нашой…», адзін мае канкрэтнага адрасата — кіеўскага ваяводу (3).

Склад дакументаў кнігі вельмі разнастайны. Пры тым, што большасць дакументаў выйшла з вялікакняскай канцылярыі, гэтае багацце дакументаў рознага кшталту проста здзіўляе. Высокая інфармацыйнасць апублікаваных актаў дае матэрыял для меркавання пра своеасаблівасць шляхоў развіцця не толькі асобных рэгіёнаў Вялікага Княства Літоўскага і Кароны Польскай, але і для параўнання іх з суседнімі краінамі, перш за ўсё княствам усяе Русі (што рэцэнзента цікавіць у першую чаргу).

Адміністрацыйнае кіраўніцтва ажыццяўлялася з дапамогай лістоў, накіраваных то зямянам браслаўскім і Веніцы пра прызначэнне стараст (9, 9.1), то лістоў пра прызначэнне на ваяводства віленскае, кіеўскае, полацкае, наўгародскае, віцебскае, Бірштаны, дарсунішскае, на староства жамойцкае (95-102, 109-111), то прывілеяў і пацвярджэнняў на розныя іншыя адміністрацыйныя пасады і ўрады: пацвярджэнне на трыманне замка (7), на вайтоўства (39), на староства (134), на ляснічае дарсунішскае (142), на гараднічае (148), цівунства і гараднічае (31). Апошнія суправаджаліся часам лістом «на увезанье» (49), што знаходзіць дакладную аналогію ў актах княства ўсяе Русі і Расійскага царства, ці лістом — «поведаньем пдскарбьему на увезанье» (40). Падабенства да «послушных грамот» паўночнага ўсходу Русі выяўляе каралеўскае «поведанье» пра прызначэнне новага драгічанскага старасты з заклікам да жыхароў быць «во всем послушними»; адно «поведанье» было адрасавана «подкоморому, и суд(ь)и, и подсудку дорогицко му, и писару земъскому, и всим земяном, шляхте повету дорогицкого, и теж войтом, и всим людем, которыи прислухают к тому замъку дворцом дорогицким», а другое — войту, бурмістрам і радцам «места Дорогицкого» (94—94.1).

Некаторых такіх адміністрацыйных пасад на тэрыторыі Паўночна-Ўсходняй Русі не было. Гэта тычыцца і пасады «лесничего». Мабыць, больш ранняе з’яўленне такога ўрада тлумачыцца параўнальна развітай эксплуатацыяй і экспартам на захад лясных багаццяў (леса, лясных тавараў, попелу) у Вялікім Княстве Літоўскім. У арганізацыю вытворчасці і ў продаж ванчосаў, клёпак і попелу былі вельмі рана ўцягнуты і віленскі бурмістр, і нямецкі купец з Коўна (Каўнаса), якія атрымалі адпаведны прывілей (83, 92).

Дзейнасць мясцовых уладаў рэгулявалася граматамі, што змяшчалі некаторыя нарматыўныя дакументы. Так, браслаўскі стараста Богуш Карэцкі, які быў вядомы сваімі і сваіх слуг злоўжываннямі, атрымаў судовы «устав децким» (149). Фінансавыя абавязкі свіслацкага старасты ў дачыненні да дзяржаўнага скарбу (казны) Кузьмы Іванавіча Жэслаўскага рэгламентаваліся адкрытым лістом Жыгімонта I (89).

Сацыяльная палітыка афармлялася прывілеямі і «наданьями» (згодна з «листом даным») на землі — двары, маёнткі, людзей (1, 13, 17, 42, 57, 72 (адкрыты ліст), 91, 135, 138, 140, 143), аналагамі рускіх даравальных і дадзеных грамат. Пра некаторую шчыльнасць асвоеных земляў сведчыць перавага не «наданняў», а пацвярджэнняў як папярэдніх уладанняў (68, 70, 75), так і купляў (16, 18, 139), былі і дазваленні мены (46, параўн. 56), дазвол на продаж ці куплю зямлі (29, 30). Прывілеі выдаваліся і на права гандлю і арганізацыю карчмы, напрыклад, аднаму з прадстаўнікоў знатнага полацкага роду Зяновічаў (146) ці Астафію Корсаку на права гандлю ў Забор’і (137). Сярод аб’ектаў пажалавання звяртае на сябе ўвагу іх аднастайнасць (землі, двары, людзі). Вельмі рэдка сярод іх узнікаюць вытворчыя аб’екты, толькі Марцін Палецкі атрымаў прывілей на «гуту скляную» (155). Магчыма, перыядычна і выбарачна праводзілася праверка ўладальніцкіх правоў і дакументаў («твердостей»), як гэта адбылося ў Маркаўскім павеце ў 1541 г. у сувязі з падазрэннем «о забраньи земль, людей и пущи» князем Слуцкім, жонкамі віленскага ваяводы і пана троцкага, некаторымі іншымі (84).

Шмат дакументаў звязана са спробамі баяр захаваць свой сацыяльны статус, а не быць зведзенымі да ўзроўню путных слуг. Так, пенянскім і аршанскіх баярам захавалі іх землі (73, 131), пры сваіх абавязках засталіся ваўкавыскія баяры, на якіх пад час вопісу былі накладзены не належныя ім абавязкі плаціць асадныя грошы і выконваць натуральныя службы. Пра рашэнне Жыгімонта I Старога паведамілі і віцебскаму ваяводу, і баярам (87, 88). Асаблівы статус троцкіх татараў быў замацаваны 16 жніўня 1541 г. (69).

У сувязі з сацыяльнай палітыкай вельмі цікавыя ўставы. Адзін з іх дадзены мяшчанам і Свіслацкай воласці, ён рэгламентаваў памеры даніны і ўсіх астатніх падаткаў урадніку (66), другі — цэны і парадак гандлю аўсом, сенам і дровамі ў межах сталіцы Вялікага Княства. Апошні дакумент («постанове нье») быў уключаны ў «извещение» падскарбія Івана Гарнастая, а прыняты па просьбе віленскіх мяшчан і паноў панамі радаю і каралём (58). Згодна з гэтым «постановеньем» сяляне павінны былі жорстка трымаць сезонныя кошты, якія падымаліся толькі ў перыяд восеньскага і вясновага бездарожжа, а жыхары гарадоў не мелі права перакупліваць гэтыя тавары ў сялян на бліжэйшых да горада шляхах.

Падобныя дакументы 28-й кнігі запісаў ставяць пад сумненне традыцыйны погляд на характар унутранай палітыкі каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх у межах Вялікага Княства. Дзяржаўная ўлада, хоць і ішла на просьбы насельніцтва, тым не менш праводзіла дастаткова актыўную ўласную палітыку па падтрыманні сацыяльнага міру і ўсталявана га парадку ў межах краіны. Уласна ж сацыяльныя групы на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага і Кароны Польскай больш часта, чым на ўсходзе Еўропы, выступалі ў якасці суб’ектаў, на якіх былі звернуты тыя ці іншыя граматы вярхоўнай улады. Сярод такіх суб’ектаў варта згадаць мяшчан Луцка, якія з таго часу мелі права свабодна і бязмытна гандляваць у межах Валынскай зямлі і праводзіць у сябе тры кірмашы штогод (154), Менска, якія атрымалі магдэбургскае права ці, дакладней, яго пацвярджэнне ў 1552 г. (144), мяшчан Ноўгарада Северскага, якія здолелі атрымаць для сябе замену грашовага плацяжу павіннасцю пастаўляць падводы для каралеўскіх ганцоў, маскоўскіх і татарскіх паслоў (112), а таксама жыхароў Браслава і Веніцы, якім паведамілі пра пацвярджэнне каралеўскага прызначэння старастам гэтых гарадоў князя Сямёна Глебавіча Пронскага, нягледзячы на скаргі на яго, «выступы и противности» жыхароў і «записны лист», які даў ім у хвіліну слабадушнасці стараста (65).

Фінансавая палітыка караля і літоўскага князя адлюстравана ў лістах пра прымусовы збор серабшчыны (4, 26), згодна з усталяваным парадкам (141) у 1551 г. — на 3 гады для абароны ад татар (152), мыта ў Мсціславе (133). Шматлікія выняткі з ліку падаткаплацельшчыкаў афармляліся лістамі на вызваленне (двара Ушпольскага, 11), віленскага бурмістра — ад абавязку даваць жыллё — ад «стоянья» (147), мостніка ковенскага ад выплаты мыта ў гандлі соллю ў Гданьску (90) і інш. Затое «жиды», прадмет няспыннага клопату вярхоўнай улады, абкладаліся вельмі высокімі падаткамі: пінскія жыды павінны былі выплаціць 1000 злотых (156). Часам фінансавая палітыка абумоўлівалася дыпламатычнымі зносінамі, якія прыводзілі да некалькі нечаканых наступстваў. Так, у 1522 г. пасля праезду царскага вялікага пасольства з 1000 чалавек аршанскія мяшчане на 10 гадоў былі вызвалены ад выплаты мыта (130).

Дыпламатычнай гісторыі Вялікага Княства Літоўскага прысвечана цэлая серыя разнастайных дакументаў. Яны тычацца праезду і ўмоў знаходжання замежных паслоў (гэта, у прыватнасці, «приказ» на стацыю і падводы крымскім паслам (48), «опасная» грамата вялікакняскім маскоўскім паслам у Вялікае Княства Літоўскае, выдадзеная ў Маскве (38), «глейт» паслам Малдаўскага ваяводы 2 верасня 1551 г. (136), даверчы ліст вялікім паслам ў Маскву (78), Яну Юр’евічу Глябовічу і Мікалаю Цяхноўскаму — паслам у Маскву (82), «наказ» паслу ў Крым Анікею Гарнастаю (50), «приказ» паслам у Маскву, накіраваны аршанскаму дзяржаўцу, а таксама ў Мціслаў, Крычаў, Магілёў, Чачэрск, Прапойск, Рэчыцу, Гомель, што дазваляе прасачыць шлях пасольства (59, 59.1), адказ малдаўскім паслам 21 снежня 1551 г. (153), Пятру Валошскаму (71), прысяжны ліст крымскага пасла Агаліча (44), старасту берасцейс каму пра абмен палоннымі Андрэя Валфрамеевіча, што знаходзіўся ў палоне 25 гадоў, на жыхара Мязецка Івана Чаглокава (45). Такім чынам, у той ці іншай ступені асветлены ўсе этапы дыпламатычных перамоваў — ад падрыхтоўкі да іх і да заключнай фазы — афармлення дасягнутага пагаднення і яго рэалізацыі. Часам вялікакняскія дакументы ўзнікалі ў выніку або для ліквідацыі гандлёвых канфліктаў, якія адбыліся, напрыклад, у Логвіна Берасцянікава з прадстаўніком адной са знакамітых маскоўска-наўгародскіх гандлёвых сямей — Рыгорам Старковым (79), ці турэцкага купца і жыхароў Веніцы (85), дакладней, слугі С.С. Давойны Івана Шчарбіны, што абакраў Андрэя Грэка (86).

Абароны Літоўскага Княства і Кароны Польскай тычацца шматлікія распараджэнні-загады пра накіраванне працоўнай сілы на будаўніцтва кіеўскага замка (14), пра дастаўку харчу ва ўскраінныя замкі (36), асабліва шмат іх у 1552 г. (абарона Чаркасаў і Канева, куды накіроўваліся ротмістр з атрадам, драбы, конныя і пешыя воіны, будаваўся замак і г.д. 113—116, 118).

Рэлігійнай, а часткова і нацыянальнай палітыкі вялікага князя літоўскага тычацца акты, дадзеныя прадстаўнікам праваслаўнай царквы, у першую чаргу мітрапаліту галіцкаму, кіеўскаму і ўсяе Русі Макарыю пра кіраванне віленскай царквой (23, 24), Кіева-Пячорскаму манастыру на права захавання абшчыны, выбару архімандрыта, вызваленне ад стацый і падвод (5, 150), свабоднага праезду ў северскія гарады Старадуб і Ноўгарад-Северскі для збору даніны (12, 19, 20), надання двара праваслаўнаму святару (60), жыдам — хрысціян не абразаць і ў Турцыю не ездзіць (63), пробашчу кракаўскаму на касцёл у Лукініках і заснаванне корчмаў (61), фундуш на касцёл св. Ганны ў месце Шаўдоўскім (77), архімандрыту мінскага Ўваскрасенскага манастыра на архімандрытыю ў Пячорскім манастыры (108), таму самаму мінскаму Ўваскрасенскаму манастыру на землі і млын (145), віленскаму святару Іосіфу на ўладзімірскую і луцкую епіскапію (150), ерусалімскім манахам на свабодны праезд у Маскву (132). Бадай, прыведзены спіс актаў, што тычыцца насельніцтва Літоўскага Княства і Кароны Польскай, сведчыць пра амаль поўную адсутнасць рэлігійнай нецярплівасці, калі не лічыць жыдоў.

Узровень культуры палітычнай эліты яскрава дэманструе працэдура зацвярджэння дамовы з Валахіяй, выкладзеная ў адказе паслам ваяводы Малдаўскай зямлі Стэфана ад 21 снежня 1551 г. «Панове рада литовские вси, которые по латине умели… — чытаем у «отказе», — присягу чинили при короле его милости, а которые по латине не вмели, тым руским языком тая ж рота была выложона и там же присегали» (153. С. 201). Відавочна, што непісьменных сярод паноў рады не было.

Як ні дзіўна, знаёмства чалавека пачатку трэцяга тысячагоддзя з дакументамі першай паловы і сярэдзіны ХVI, здавалася б, такога далёкага ад нашага часу стагоддзя, наводзіць на роздум пра сучасны стан асобных сацыяльных груп, прававое іх становішча і ўвогуле пра ролю права — грамадзянс кага і крымінальнага — у развіцці не толькі сярэднявечнага, але і постіндустрыяльнага грамадства. А часам прыводзіць і да несуцяшальных высноваў пра тое, што апошняе па шэрагу пазіцый саступае свайму далёкаму папярэдніку.

Кароткі агляд перадгісторыі першага ўсходнееўрапейс кага выдання Літоўскай метрыкі і такая ж кароткая яго характарыстыка, як і павярхоўны агляд зместу 28-й кнігі запісаў Літоўскай метрыкі сведчыць і пра шмат што іншае: пра несумненны і вельмі сур’ёзны зрух у археаграфічнай працы беларускіх калег, з аднаго боку, і пра іх удалы выбар кнігі для публікацыі — з другога. Матэрыялы гэтай кнігі маюць вельмі важнае, часам нават кардынальнае значэнне для разумення працэсаў сацыяльна-эканамічнага, палітычнага і культурнага развіцця не толькі Літоўскага Княства і Кароны Польскай, але і ўсёй Усходняй і, магчыма, нават Цэнтральнай Еўропы. Можна спадзявацца, што ўвядзенне ў навуковы зварот кніг метрыкі створыць базу для сапраўды навуковага, а не павярхоўна-эскізнага вывучэння заканамернасцяў эвалюцыі вялікага рэгіёна Еўропы.

Хацелася б толькі выказаць пажаданне, каб наступныя кнігі Літоўскай метрыкі не чакалі так доўга свайго выдання, а даследчыкі, многім з якіх яны недаступныя з-за незалежных ад іх волі ўмоваў, не знемагалі б дзесяцігоддзямі ад няздзейсненага знаёмства з найкаштоўнейшымі матэрыяламі.

Масква

Ганна Харашкевіч

** Руська (Волинська) метрика. Книга за 1652—1673 рр. Підготував П.Кулаковський / Памятники истории Восточной Европы. Источники XV—XVII вв. Ред. серии И.Граля. Т.5. Острог—Варшава—Москва, 1999.


[1] Першы пункт погляду традыцыйны для савецкай гістарыяграфіі. Ён бярэ пачатак з даследaвання С.Л. Пташыцкага (Пташицкий С.Л. Описание книг и актов Литовской метрики. С.-Петербург, 1887. С. 3). Другі ў нашыя дні абгрунтавала П. Кенэдзі Грымстэд (Kennedy Grimsted P. With the coll. of I. Sulkowska-Kurasiowa & The «Lithuanian Metrica» in Moskow and Warsaw: Reconstructing the Archives of Grand Duchy of Lithuania. Cambridge, Mass., 1984. P. 4—9). У беларускім выданні 2000 г. Літоўская метрыка названа архівам канцылярыі вялікага князя літоўскага.
[2] Бережков Н.Г. Литовская метрика как исторический источник. Ч. 1. О первоначальном составе книг Литовской метрики по 1522 г. Москва, Ленинград, 1946. Высновы Беражкова М.Г. удакладнены Э.Д. Банёнісам у цэлай серыі артыкулаў.
[3] Хорошкевич А.Л. К истории издания и изучения Литовской метрики // Acta baltico-slavica. T. VIII. 1973.
[4] Гэта былі кнігі сігілят 1709—1719 г. і рэестры падымнага Вялікага Княства Літоўскага. Віленскае ваяводства 1690 г.
[5] Литовская метрика: исследования 1988 г. Vilnius, 1992; Исследования по истории Литовской метрики. Сборник научных трудов. Москва, 1989. [Вып.] I—II. Бібліяграфію за 1983—1989 г. гл.: Тамсама. Вып. II. С. 375—380.
[6] Інстытутам гісторыі Літвы выдадзены 1, 3, 5, 8, 10, 11, 25, 51 кнігі запісаў, 530, 564 кнігі публічных спраў, Вільнюскім універсітэтам — 4, 6, 8 кнігі судовых спраў. Гл. падрабязней: Новости Литовской метрики. 1996—1999. № 1—3.
[7] Годовой отчет Института истории СССР за 1981 год (далей — ГО). Москва, 1981. С. 81.
[8] ГО. 1981. С. 56.
[9] ГО. 1982. С. 71.
[10] ГО. 1983. С. 58.
[11] Бугай Н.Ф., Бычкова М.Е. О сотрудничестве историков СССР и Польши // Вопросы истории. 1984. № 8. С. 151—152.
[12] ГО. 1984. С. 71.
[13] ГО. 1984. С. 62.
[14] ОРФ ИРИ РАН. Материалы канцелярии. Протоколы заседаний дирекции. № 6. 17. IV. 1985. С. 68.
[15] ГО. 1984. С.74.
[16] Ловмяньский Х.К. Русь и норманы. Москва, 1985.
[17] ГО. 1985. С. 48, 84—85, 105; ОРФ ИРИ РАН. Отдел истории феодализма. Протоколы заседаний дирекции. К протоколу № 12. 24. Х. 1985. С. 145. Отв. ред. В.Л. Янин. Состaвитель М.Е. Бычкова.
[18] ОРФ ИРИ РАН. Отдел истории феодализма. Протоколы заседаний Ученого совета. № 14 от 18 июня 1985 г. С. 42.
[19] ОРФ ИРИ РАН. Планкарты 1986 г. Планкарта И.П. Старостиной.
[20] Трагічная гісторыя беларускай гістарычнай навукі стала прадметам спецыяльнага даследавання М.М. Улашчыка, які на ўласным прыкладзе адчуў усю зменліваць лёсу даследчыка беларускага мінулага, што меў няшчасце жыць і ствараць у савецкі час (Улащик Н.Н. Очерки по историографии и источниковедению истории Белоруссии феодального периода. Москва, 1973).
[21] Мяркуем, што складальнікі дарма скупіліся. Была б пажаданая больш разгорнутая характарыстыка накшталт той, што даў П. Кулакоўскі да заключнага тома «Рускай» (Валынскай) метрыкі за 1652—1673 г., якая была выдадзена на год раней у 1999 г. у серыі «Помнікі гісторыі Ўсходняй Еўропы».
[22] У 1542 г. супадаюць дні тыдня і лічбы, што ўказаны ў актах (Каменцева Е.И. Русская хронология. Москва, 1960. Таблица 1. С. 46).
[23] Не закранаем спрэчнага пытання пра мову метрыкі, для якой існуе маса не зусім дакладных азначэнняў.
[24] Руська (Волинска) метрика. Книга за 1652—1673 рр. Підг. до друку П. Кулаковський // Пам’яткі історі¿ східно¿ Европи. V. Острог, Варшава, Москва, 1999.
[25] Ён ёсць, напрыклад, у «Актах социально-экономической истории Северо-Восточной Руси ХIV — начала ХVI в.» (Т. 1—3. Москва, 1952—1964). Аднак новыя выданні таксама бываюць пазбаўлены такога спіса (гл. падрабязней: Хорошкевич А.Л. Акты, акты и еще раз акты… Новые миры средневековой Руси, эдиционная техника и научная традиция // Отечественная история, 2000. № 5. С. 127—138).

Наверх

Будапешцкія канферэнцыі пра мовы ў ВКЛ (Ігар Клiмаў)

17 снежня, 2000 |


* Studia Russica, 1999. Vol. 17. 445 с. Studia Russica, 2000. Vol. 18. 495 с.

У 1998 г. кафедра ўсходнеславянскай і балтыйскай філалогіі (да 1994 г. — кафедра рускай мовы) Будапешцкага універсітэта правяла канферэнцыю з тэматыкай «Мовы ў ВКЛ». Яе поспех натхніў кафедру на правядзенне ў 2000 г. другой канферэнцыі з той самай тэматыкай. Канферэнцыям папярэднічала выданне тэзісаў, а крыху пазней даклады ўдзельнікаў былі апублікаваныя ў перыёдыку кафедры Studia Russica, Vol. 17, 18. (Дарэчы, гэты перыёдык падае паштовыя і электронныя адрасы аўтараў для кантактаў.) Арганізатар гэтых мерапрыемстваў — д–р Андраш Золтан, вядомы, сярод іншага, і сваімі даследаваннямі старабеларускага перакладу «Аповесці пра Атылу».

Славістычная праблематыка невыпадковая для гуманітарнай навукі Венгрыі. Краіна з трох бакоў атулена славянскімі землямі, і гісторыя венграў (якія ў сваім шляху на Дунай у Панонію ішлі паўз славян) апошняе тысячагоддзе была звязана са славянскай. У венгерскай мове прысутнічае шмат славянізмаў — паводле падлікаў вучоных колькасць каранёў, запазычаных са славянскіх моў, амаль аднолькавая з колькасцю спрадвечнай фіна–угорскай лексікі.

Увага да полілінгвізму ВКЛ з боку філолагаў зразумелая. Менавіта ВКЛ на працягу чатырох стагоддзяў было арэнай інтэнсіўных культурных і моўных кантактаў, сляды якіх захаваліся дагэтуль, а вынікі адчувальныя да нашых дзён. Мова адлюстроўвае гісторыю народа, таму тэматыка будапешцкіх канферэнцый мае цікавасць не толькі для філолагаў, але і для гісторыкаў.

Не ўсе даклады на канферэнцых былі прысвечаны ВКЛ. Шмат у якіх працах разглядаўся сучасны стан моваў рэгіёну (перш за ўсё памежныя ўзаемадзеянні, а таксама арэальныя агульнасці). Шмат было прац па анамастыцы, асабліва польскіх навукоўцаў, у якіх гэтыя даследаванні традыцыйна добра развітыя. У большасці прац гістарычнай тэматыкі разглядаліся стасункі паміж ВКЛ (і шырэй, у больш позні час — Рэччу Паспалітай) і Масковіяй, пераважна ў галіне вестэрнізацыі апошняй. Такая праблематыка адлюстроўвае перавагу русістаў у сучаснай славістыцы і тыповая для Еўропы, якая пакуль ведае ўсходнеславянскія народы і іх культуры пераважна на прыкладзе расійцаў.

Броджы Беркаф у сваім артыкуле «О языковой ситуации в Великом Княжестве Литовском и в России (конец XVI — начало XVIII века» (т. 17, с. 11—21) крытыкуе і рэвізуе некаторыя палажэнні вядомага расійскага мовазнаўцы Б. Успенскага, які азначыў моўную сітуацыю ў Беларусі і Ўкраіне як дзвюхмоўе (руська–царкоўнаславянскае). На яе думку, такое азначэнне не адпавядае моўнай рэальнасці Рэчы Паспалітай, якая характарызавалася дыферэнцаванасцю і разнастайнасцю. Моўная сітуацыя ў Рэчы Паспалітай была непараўнальна іншая, чым у Масковіі. У Рэчы Паспалітай функцыянавалі розныя мовы (літаратурныя і размоўныя), якія мелі неаднолькавы ўжытак (але нярэдка і паралельны) у розных сферах (канфесійная, побытавая і г. д.) і ў розных сацыяльных пластах (шляхта, мяшчанства, сялянства, казацтва, вучоныя і рэлігійныя карпарацыі і г. д.) ці этнічных супольнасцях. Такая сітуацыя адлюстроўвала суіснаванне розных сацыяльных, культурных і этнічных групаў, якія часта знаходзіліся паміж сабой у палеміцы і канфліктах, што спрыяла ўжыванню ў грамадстве розных моваў.

Такой стракатасці не было ў Масковіі, дзе адсутнічалі (дакладней, не маглі заявіць у літаратуры і пісьменстве пра сваё існаванне) рэзка дыферэнцаваныя сацыяльныя, культурныя ці этнічныя групы. Нават запазычанне некаторых формаў заходняй адукацыі (вывучэнне іншых моваў у вучэльнях) не змяніла становішча, бо адукацыйныя праграмы дзейнічалі ў Масковіі ў іншым сацыяльным асяроддзі, чым у Рэчы Паспалітай. Хоць у Славяна–грэка–лацінскай акадэміі выкладаліся сакральныя мовы, аднак апроч заняткаў не існавала ўмоваў для іх ўжывання ні на практыцы, ні ў літаратуры. На Масковіі, у адрозненне ад Захаду, шматмоўе было недарэчнае і немажлівае; там нават іншаземцы, як адзначае Броджы Беркаф, мусілі вучыцца расійскай мове.

У якасці прыкладу Броджы Беркаф характарызуе шматмоўе выдатных царкоўных эмігрантаў з Беларусі і Ўкраіны ў Масковіі: Сімяона Полацкага (аналіз літаратурных вартасцяў яго вершаў можна знайсці ў артыкуле Валерыя Ляпахіна «Некоторые особенности поэтического языка Симеона Полоцкого», т. 18, с. 125—133), Змітра Растоўскага (Туптала), Стафана Яварскага. Яна падкрэслівае поліфанію іх моўнай культуры, якая склалася ва ўмовах Рэчы Паспалітай у рэчышчы барочнай традыцыі. Аднак у Масковіі ім не было дзе (можа за выключэннем прыватных зносінаў) скарыстаць сваю моўную эрудыцыю — яны пісалі амаль скрозь па–царкоўнаславянску, прычым у маскоўскай рэдакцыі.

Спецыялістам даўно вядомы факт існавання ва ўсходніх славян дзвюх рэдакцый царкоўнаславянскай мовы, што склаліся ў выніку ізаляванага функцыянавання гэтай мовы ў розных краінах: ВКЛ / Рэчы Паспалітай і Масковіі. У падмурку гэтых адрозненняў (пераважна фанетыка–арфаграфічных) ляжала неаднолькавае ўспрыманне паўднёваславянскіх нормаў: беларуска–ўкраінская рэдакцыя была больш чуйнай і дакладнай у іх перадачы. З моўнымі асаблівасцямі гэтай рэдакцыі, якая арганічна спалучала таксама некаторыя беларускія і ўкраінскія рысы (замацаваныя нават царкоўнаславянскай граматыкай М. Сматрыцкага), можна пазнаёміцца на прыкладзе царкоўнаславянскага рукапісу XV ст. у артыкуле польскай даследчыцы Дароты Жылко «Kodeks Przemyski jako XV–wieczna cerkiewnosłowiańska ruska redakcja adaptacji białorusko–ukraińskiej Słów Izaaka Syryjczyka (biskupa Niniwy)» (т. 17, с. 154—167).

Заходняя культура, у тым ліку беларуска–ўкраінская, адзінаверная і блізкая паводле мовы, сустракала ў 1–й палове XVII ст. непрыхільную апазіцыю ў Масковіі, чаму прысвечана паведамленне Іштвана Ферэнца «Отражение идейной полемики (старомосковских) традиционалистов и (латинствующих) новаторов в письменности XVII века» (т. 17, с. 22—31). Паведамленне носіць, праўда, рэфератыўны характар і змяшчае даўно вядомы матэрыял з прац ледзь не XIX ст. выразнай прамаскоўскай і праваслаўнай тэндэнцыйнасці. Той самай вартасці і іншае яго паведамленне «Литовские князья и теория „Москва — третий Рим“» (т. 18, с. 59—64), у якім распавядаецца пра нараджэнне гэтай вядомай канцэпцыі пад пяром кіеўскага мітрапаліта Спірыдона–Савы, які ў Масковіі трапіў у вязніцу. Значна больш цікавую і новую інфармацыю пра стаўленне ў Масковіі да Беларусі і Ўкраіны падае даклад Таццяны Апарынай «Звучание слова „Русия“ при переводах с „простой мовы“ в Московском государстве первой половины XVII века» (т. 18, с. 192—198). Аўтарка аналізуе ўжыванне ўсходнеславянскіх харонімаў у тытулах і назвах інстытуцый ВКЛ і Масковіі.

Ізаляцыя Масковіі ад Захаду не перапыняла, аднак, заходняга ўплыву, які ішоў праз пасярэдніцтва суседніх беларусаў і ўкраінцаў. Ганна Болек у сваім дакладзе «К истокам „двоестрочного согласия“ — первые русские опыты переводных рифмованных виршей» (т. 18, с.24—30) абвяргае тэзіс некаторых расійскіх вучоных пра самабытнае зараджэнне паэзіі ў Масковіі і ўказвае на ролю ў гэтым працэсе беларуска–ўкраінскіх паэтычных твораў XVI—XVII ст., што яшчэ ў Смутны час спрычыніліся да паўстання першых рыфмаваных вершаў у Масковіі (вершы князя І.А.Хварасцініна). Выспяванне культурных навацый у маскоўскай кніжнасці пачатку XVII ст. пад беларуска–ўкраінскім уплывам аналізуе Алена Кузьмінава ў сваім паведамленні «Рецепция грамматики Лаврентия Зизания в Московской Руси» (т.18, с. 115—118).

З сярэдзіны XVII ст., за часам цара Аляксея Міхайлавіча, афіцыйнае стаўленне да беларуска–ўкраінскай кніжнасці мяняецца. І яна сама (у сваім царкоўнаславянскім варыянце), і яе носьбіты не толькі пачалі прымацца ў Масковіі, але нават служыць там узорам, што не замарудзіла адбіцца на лінгвістычнай і тэксталагічнай рэдактуры маскоўскіх выданняў. Аспекты такой рэдактуры разглядае ў сваім артыкуле маскоўская даследчыца Наталля Запольская («Книжная справа XVII века: проблема культурно–языкового реплицирования», т. 18, с. 305—314). Менавіта дзякуючы гэтай рэдактуры беларускі і ўкраінскі ўплыў на літаратурную мову Масковіі становіцца адметным у галіне лексікі, граматыкі, фразеалогіі. Ролю эмігрантаў з Беларусі і Ўкраіны ў навацыйных працэсах культурнага і рэлігійнага жыцця Масковіі, а таксама стаўленне да эмігрантаў закранае Сяргей Філіпаў у дакладзе «Раскол в русской церкви и юго–западнорусская учёность» (т. 18, с. 65—70). На яго думку, роля знешніх (у т. л. беларуска–ўкраінскіх) уплываў у адмаўленні Масковіі ад культурнай ізаляцыі перабольшана.

Аднак нават і ў часы адмовы ад культурнага адасаблення ў канцы XVII — пачатку XVIII ст. мова царкоўнаславянскіх тэкстаў з Беларусі і Ўкраіны пры перавыданні ў Масковіі падлягала самаму пільнаму выпраўленню на ўзор маскоўскай рэдакцыі. Пасля пераходу Кіеўскай мітраполіі ў 1686 г. у юрысдыкцыю Маскоўскага патрыярхата ва Ўкраіне з канца XVII ст. усталявалася цэнзура для царкоўных выданняў. Такая цэнзура мела на мэце не толькі вытрымліванне ідэалагічнай беззаганнасці, але і культурную уніфікацыю Маскоўскай дзяржавы, што шпарка ператваралася ў імперыю, дзе не магло быць рэзкай дыферэнцыяцыі, як адзначала Броджы Беркаф. Асаблівасці гэтага працэсу разгледжаны ў паведамленні Лаёша Соке «Цензура и украинский извод церковнославянского языка в XVIII в.» (т. 18, с. 262—264). У ім адзначаецца, што некаторыя дробныя рысы беларуска–ўкраінскай рэдакцыі захаваліся (да Елізавецінскіх часоў) у складзе маскоўскай.

На дакладах, у якіх закранаецца ўласна беларуская тэматыка, варта спыніцца больш падрабязна.

Некалькі падыходаў для вырашэння даўняга пытання наконт паходжання казацтва робіць венгерская даследчыца Беата Варга. У дзвюх сваіх працах «Литовско–украинское содружество и казачество в XV веке» (т. 17, с. 135—140) і «Сопоставление положения татар и украинских казаков на службе польско–литовского государства» (т. 18, с. 281—287) яна зыходзіць з вядомай канцэпцыі неславянскага (цюрска–татарскага) паходжання казакоў (пра што сведчыць этымалогія слова казак і яго значэнні ў ранніх помніках). Узніклае на ўзор татарскіх казакоў, украінскае казацтва напачатку было не станам ці слоем, а толькі заняткам, у якім мог удзельнічаць любы спрытны і мужны чалавек: удзел у казацкай ватазе мог быць спынены ці яна сама магла распасціся. Арганізацыя ўкраінскіх казакоў пачалася на мяжы XV—XVI ст., калі ўрад ВКЛ пачаў выкарыстоўваць іх дзеля аховы паўднёвых межаў ад наездаў татар. Так узнікла гарадское аселае казацтва, якое ў сярэдзіне XVI ст. (у выніку вайсковых і эканамічных паходаў, а таксама канфліктаў з уладамі) дало пачатак нізавому і запарожскаму казацтву, не падначаленаму дзяржаўнай уладзе, якое папаўнялася ўцекачамі з паўночных аселых земляў. Але з ірэгулярнага войска ў магутны стан, які паставіў пад кантроль вялізныя абшары Ўкраіны, казацтва ператварылася з шэрагу прычын: эканамічна–сацыяльных і культурных (кантакты з культурай качэўнікаў і захаванне грамадовых традыцый ва Ўкраіне), а таксама дзякуючы палітыцы ўрада ВКЛ, які ў XVI—XVII ст. ператварыў казацкі занятак у дзяржаўную службу.

Італьянскі даследчык П’етра Дзіні ў сваім дакладзе «Polyglossia and linguistic variations in the Grand Duchy of Lithuania according to Miechovita (XVI cent.)» (т. 18, с. 49—54) звяртае ўвагу на моўную сітуацыю і функцыянаванне моваў у ВКЛ паводле трактата «Пра дзве Сарматыі» Мацвея з Мехава (Кракаў, 1517; Базель, 1582). Між іншым, тагачасны польскі гісторык, гаворачы пра «руськую» мову (lingua Ruthenica), адзначаў, што на ёй размаўляюць таксама ў Ноўгарадзе, Пскове, Полацку, Смаленску і іх ваколіцах, не кажучы ўжо пра Кіеў (с. 52).

Вядомы маскоўскі даследчык Юры Лабынцаў у сваім паведамленні «Литовская кирилловская письменность XIII—XV вв. в контексте кирилло–мефодиевской традиции Великого Княжества Литовского» (т. 17, с. 49—53) намагаецца рэканструяваць кірылічныя здабыткі этнічных літоўцаў XIII—XVI ст., ахрышчаных у праваслаўе. Яго доказы грунтуюцца (апрача той падставы, што кірылічнае пісьменства ў праваслаўных літоўцаў мела быць) на ўскосных дадзеных, а прыцягнуты ім матэрыял сціплы і даўно вядомы. Напрыклад, звесткі аб праваслаўных сімпатыях этнічных літоўцаў і іх няпрыязі да каталіцтва ўзяты толькі з працы мітрапаліта Макарыя, афіцыйнага гісторыка рускай праваслаўнай царквы ХIХ ст. Кірылічнае Лаўрышаўскае евангелле (пач. XIV ст.) Лабынцаў лічыць узорам літоўскай кірылічнай традыцыі, хоць сам прызнаецца, што вылучыць гэтую традыцыю «не так і проста» (с. 52).

Маскоўская даследчыца Ларыса Шчавінская ў сваім паведамленні «Языковой феномен человека польско–восточнославяно–литовского пограничья XVII в.: Вильнюсский воевода Януш Радзивилл — читатель кириллических рукописей» (т. 17, с. 129—132) разглядае постаць князя Януша Радзівіла (1612—55), пратэстанта, што выступаў абаронцам іншаверства ў Рэчы Паспалітай (у т. л. і праваслаўных) і фундаваў друк на літоўскай мове. У 1654 г. у бібліятэцы Супрасльскага манастыра (які месціўся на яго землях) князь узяў на чытанне дзве кнігі: Kroniką y Jarmoloy. На падставе распіскі даследчыца мяркуе, што гэтай кронікай мог быць знакаміты Радзівілаўскі летапіс (трапіў пазней у Кёнігсберг менавіта ад Януша Радзівіла), і выводзіць, што найвышэйшыя асобы ВКЛ, «непасрэдна не звязаныя… з праваслаўнай культурай, працягвалі нядрэнна ведаць царкоўнаславянскую і гэтак званую руськую [у аўтаркі — «рускую»] мовы, цікавіліся кніжнасцю і літаратурай кірылічнай традыцыі» (с. 131). Такая выснова абсалютна заканамерная для расійскіх вучоных, якія ўсю сярэднявечную літаратуру (як і мову) беларусаў і ўкраінцаў гатовы выводзіць з царкоўнаславянскай, а ўсю іх культуру — з праваслаўя. Што ж да кронікі, згаданай у распісцы, то малаверагодна, што яна была славутым летапісам. Лацінская правінэнцыя на маргінэсе летапісу, зробленая Станіславам Зіноўевічам (дарэчы, паводле імя — не праваслаўнага), указвае хутчэй на тое, што летапіс быў паднесены князю з прыватнай маёмасці, а не з манастырскай. Князь мог узяць у манастыры зусім іншы летапіс (напрыклад, дзеля параўнання з дараваным яму летапісам). У вядомым пераліку кніг бібліятэкі Супрасльскага манастыра з 1645 г. фігуруе кройніка руська 1, якая паўтараецца і ў пераліку 1668 г. — хутчэй за ўсё, гэта тая самая кроніка.

Уладзімір Мякішаў («„Русская мова“ Литовского Статута 1588 года и виленских актовых книг конца XVI века», т. 17, с. 58—64) аналізуе моўную норму Літоўскага Статута 1588 г. (і яго перавыданні 1591 і 1600 г.) і параўноўвае з моўнай нормай актавых кніг віленскіх гродскіх і земскіх судоў таго ж часу. Аднак матэрыял для гэтага падаецца нерэпрэзентатыўны, у выніку чаго даследчык прыходзіць да трывіяльнай ацэнкі, што дыяпазон варыянтаў у актавай кнізе значна шырэйшы за кодэкс Статута (што натуральна для рукапіснай кнігі параўнальна з друкаванай). Таму пастаўленае ім пытанне — ці ўплывалі нормы Статута як галоўнага кодэкса законаў на пазнейшую актавую пісьменнасць? — застаецца, строга кажучы, без адказу. Друкаваны Статут не мог зменшыць ступень хістанняў у рукапісных тэкстах. Найбольш цікавы матэрыял артыкула тычыцца суадносінаў нормы Літоўскага Статута ў выданні 1588 г. і яго перавыдання 1600 г. Параўнанне арфаграфічных рысаў абодвух выданняў прывяло даследчыка да высновы, што моўная сістэма Статута паступова ўкраінізуецца (с. 61—63). У гэтых высновах ён абапіраецца на крытэрыі, вызначаныя шэрагам мовазнаўцаў: І. Агіенкам, У. Анічэнкам, А. Булыкам.

У іншым дакладзе («„Мовы“ Великого Княжества Литовского в единстве своих противоположностей», т. 18, с. 165—172) Мякішаў спрабуе рэанімаваць канцэпцыю, выказаную яшчэ ў 1971 г. украінскім мовазнаўцам П. Плюшчом пра існаванне ў ВКЛ дзвюх літаратурных моваў: простай і руськай (аўтар у абодвух дакладах піша русская). Нараджэнне руськай мовы Мякішаў звязвае з канцылярскай практыкай ВКЛ XIV ст., а простай — з канфесійнымі перакладамі на хвалі ідэй Рэфармацыі 1540–х г. (с. 165—166, 169). Простая мова, на яго думку, узнікла на грунце руськай і «склала адзіную мову тагачаснай інтэлігенцыі ўсходніх земляў» Рэчы Паспалітай (с. 170). У структуры руськай пераважаюць беларускія рысы і паланізмы, а ў структуры простай — рысы ўкраінскія і царкоўнаславянізмы (с. 169–170). Вылучаючы дзве розныя мовы, Мякішаў, аднак, падкрэслівае, што ён вядзе гаворку пра адну моўную сістэму (с. 170). Як гэта магчыма, што «ўзаемазвязаныя, але дастаткова самастойныя моўныя арганізмы» (с. 165) утвараюць «непадзельнае адзінства» (с. 170) — вядома толькі аўтару.

Уяўленні пра гісторыю ўзнікнення і развіцця літаратурна–пісьмовай мовы ВКЛ у сп. Мякішава фантастычныя і, сфармаваныя працамі Жыцецкага (1889) і Мартэля (1938), мякка кажучы, не зусім сучасныя. Чаго варты такі пасаж (цытуецца на мове арыгіналу), як: «в XVIII веке она [г. зн. мова] постепенно выгасает, чтобы незаметно умереть естественной смертью от отсутствия чувства меры, иноязычной всеядности и стилистической безвкусицы» (с. 167). У духу прац ХIХ ст. Мякішаў разглядае мову як нейкі арганізм ці канструкт і мяркуе, што менавіта «мэтавыя арыентацыі» (імкненне «падцягнуць» гутарковую мову ці «спрасціць» царкоўнаславянскую) выклікалі да жыцця абедзве вызначаныя ім мовы (с. 169).

Каб давесці існаванне дзвюх моў, даследчык звяртаецца да аналізу лінгвонімаў, хоць доказам такі аналіз служыць не можа, бо лінгвонімы ў Сярэднявеччы часта блыталіся і не мелі стабільнага сэнсавага напаўнення. Аднак нават тагачаснае мовавыкарыстанне не пацвярджае прапанаванага ім падзелу літаратурнай мовы ВКЛ на простую і рускую. Не без збянтэжанасці Мякішаў канстатуе, што назва мова руськая ў тыя часы аднолькава прыкладалася як да канцылярскай мовы, так і да літаратурнай (с. 168). Але ў гэтым ён бачыць загану адукаваных людзей таго часу, якія не дадумаліся да яго, мякішаўскай, ідэі, і тым самым нарадзілі «карані цяперашняга тэрміналагічнага разнабою». І зусім дзіўна чуць, што назва руськая мова з’явілася з вялікім спазненнем, толькі ў 1560–я г., а да таго «тубыльцы» ВКЛ абыходзіліся без спецыяльнага наймення канцылярскай мовы (с. 167). Актавая мова ВКЛ здавён называлася паводле назвы народа, г. зн. руськай.

Аўтар таксама вымушаны канстатаваць, што ўжыванне тэрміна простая мова ў тыя часы было зусім не ў мякішаўскім рэчышчы. Значэнне гэтага тэрміна яму так і засталося няўцямным, і таму ён характарызуе яго як сэнсава і функцыянальна недыферэнцаваны (с. 168) і функцыянальна неканвертаваны (с. 169). На самай справе, тэрмін меў тады дастатковую дыферэнцаванасць і канвертаванасць. Гэта быў сацыялінгвістычны тэрмін, які паказваў статус мовы ў грамадстве, яе прэстыжнасць. Назва простая мова — гэта старабеларускі пераклад лацінскага тэрміна lingua rustica ‘вясковая мова’ (у пераносным сэнсе — ‘прафанная мова’), процілеглы яму тэрмін — lingua sacra ‘сакральная мова’ (у пераносным сэнсе — ‘мова для пасвечаных’). Таму нездарма тэрмін простая мова заўжды супрацьпастаўляўся царкоўнаславянскай мове і (на здзіўленне Мякішава) не стасаваўся да актавага канцылярскага пісьменства, а выступаў у спалучэнні са стратыграфічнай тэрміналогіяй: мова (для) простых людзей.

Прапанаваная Мякішавым дыстрыбуцыя тэрмінаў — суб’ектыўная спекуляцыя, якая не знаходзіць адпаведнасці ў тагачасным ўжытку і рэальна не апісвае аніякай розніцы моўных сістэм. Яна пабудавана на павярхоўным знаёмстве аўтара з літаратурнай мовай беларусаў і ўкраінцаў. На жаль, большасць дакладаў і паведамленняў, дзе разглядаюцца пытанні беларуска–ўкраінскай гісторыі, хібяць на гэткую ж павярхоўнасць. Яны напісаны пераважна русістамі, якія часам неглыбока знаёмыя з гісторыяй і мовай беларускага ды ўкраінскага народаў і часта пераносяць на іх тыя мадэлі і ўяўленні, што склаліся пры вывучэнні гісторыі і мовы расійскага народа.

Шэраг прац прысвечаны адносна нядаўняй моўнай і этнічнай гісторыі былых народаў ВКЛ. Як заўжды, цікавыя думкамі і трапнымі ацэнкамі працы Рышарда Радзіка, даследчыка з Любліна, які падрыхтаваў два даклады: «Języki Białorusi w XIX—XX wieku (białoruski, polski, rosyjski) — ewolucja ich funcji i zmienność relacji» (т. 17, с. 93—101) і «Język a tożsamość narodowa w Europie Środkowo–Wschodniej w XIX—XX w.» (т. 18, с. 231—238). Ролі калькавання ў развіцці моваў гэтых народаў ў ХIХ–ХХ ст. прысвечаны шэраг дакладаў, гл.: Аранкі Лацхазі «Развитие литовской философской терминологии» (т. 17, с. 187—193), «Роль калькирования в развитии словарного состава литовского литературного языка во второй половине XIX в.» (т. 18, с. 119—124), Зузаны Радулі «Kalki niemieckie w języku polskim i ich odpowiedniki w języku rosyjskim, ukraińskim i białoruskim» (т. 17, с. 88—92), Сяргея Запрудскага «Да гісторыі некаторых вандроўных запазычанняў–калек у беларускай мове» (т. 18, с. 315—320).

У цэлым, будапешцкія канферэнцыі характарызуе высокі навуковы ўзровень і шырокая прадстаўнічасць (чаго часта нестае беларускім мерапрыемствам такога кшталту). Застаецца толькі шкадаваць, што ў Беларусі канферэнцыі з такой тэматыкай і на такім узроўні пакуль што немагчымыя. Выбар тэмы ВКЛ менавіта венгерскімі славістамі на першы погляд нечаканы. Большасць кафедраў славістыкі ў неславянскіх краінах зацыклілася на Кіеўскай Русі / Масковіі / Расіі і зусім не бачыць Беларусі і Ўкраіны. Але, як паказваюць будапешцкія канферэнцыі, без уліку беларускага і ўкраінскага «фактару» вытлумачыць шмат якія працэсы нават у той самай расійскай дзяржаве немагчыма, не кажучы ўжо пра тое, што ігнараванне беларускай і ўкраінскай тэматыкі сур’ёзна збядняе замежную славістыку. Таму тэма, заяўленая венгерскімі славістамі, мае значныя перспектывы, а яе распрацоўка абяцае адкрыццё новых даляглядаў. Застаецца спадзявацца, што такія канферэнцыі будуць працягнуты ў Венгрыі далей, а беларусазнаўчыя доследы ў гэтай краіне набудуць з іх дапамогай моцныя імпульсы.

Менск

Ігар Клiмаў

Наверх

Галоўная » Архіў катэгорыі '2000 Т.7 Сш. 2'