БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

Ад рэдактараў

Артыкулы
Віктар Цемушаў. “Вайна пад час міру”. Першая памежная вайна ВКЛ з Масквою (1486–1494). C. 5-48.
Андрэй Янушкевіч. Нявыкарыстаныя шанцы рэваншу: ВКЛ у канцы Інфлянцкай вайны 1558 – 1570 г. C. 49-66.
Пётр Кролль. Тактыка барацьбы войска Рэчы Паспалітай з казакамі ў 1591 – 1638 г. С. 67-99.
Генадзь Сагановіч. ВКЛ і вайсковыя канфедэрацыі 1612 – 1614 г. С. 100-123.
Анджэй Г. Пшэпюрка. Дзеянні войскаў ВKЛ пад Смаленскам у 1614 г. С. 124-148.
Анджэй Рахуба. Мабілізацыйны высілак ВКЛ пад час вайны 1654 — 1667 г. С. 149-174.
Кшыштаф Касажэцкі. Стаўленне шляхты ВКЛ да шведскага і маскоўскага панавання ў 1655 – 1656 г. С. 175-209.
Міраслаў Нагельскі. Вайсковая дзейнасць Аляксандра Гілярыя Палубінскага ў 1648-1676 г. С.210-256.
Конрад Бабятыньскі. Кар’ера і вайсковая дзейнасць гетмана ВКЛ Міхала Казіміра Паца. С. 257-304.
Дзмітры Віцько. Спробы рэспубліканцаў дамагчыся ўлады над войскам ВКЛ у 1697 – 1698 г. С. 305-328.
Андрэй Мацук. Войска як інструмент усталявання ўлады Аўгуста ІІІ у ВКЛ у 1733 – 1735 г. С. 329-364.
Яўген Анішчанка. Ваеннае забеспячэнне Расіяй другога падзелу Рэчы Паспалітай. С. 365-374.

Новая літаратура: агляды і рэцэнзіі
Карев, Дмитрий В. Белорусская и украинская историография конца ХVIII – начала 20-х гг. ХХ в. (Алесь Даніловіч) С. 375-386.
Litauen und Ruthenien. Studien zu einer transkulturellen Kommunikationsregion (15.-18. Jahrhundert) (Уладзімір Канановіч) С. 387-396.
Wojny północne w XVI-XVIII wieku. Toruń 2007 (Генадзь Прыбытка) С. 396-400.
Янушкевіч, Андрэй. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкай вайна 1558 – 1570 г. (Аляксандр Філюшкін) С. 400-407.
Kotljarchuk, Andrej. In the Shadows of Poland and Russia (Міхал Дуда) С. 407-411.
Kotljarchuk, Andrej. In the Shadows of Poland and Russia.(Конрад Бабятыньскі) С. 411-421.
Kalamajska-Saeed, Maria. Genealоgia przez obrazy. Barokowa ikonografia rodu Sapiehów na tle staropolskich galerii portretowych (Альбіна Семянчук) С. 422-429.
Никандров, Нил. Иван Солоневич: народный монархист. Москва, 2007; Sołoniewicz, Iwan. Rosja w łagrze. Warszawa, 2007 (Андрэй Ціхаміраў) С. 429-436.
Harvard Ukrainian Studies.V. XXVI (2002-2003): Ukrainian Church History (Валянціна Яноўская, Марына Сакалова) С. 437-439.

Выданні, атрыманыя рэдакцыяй. С. 440-441.

Набыць на knihi.by.

(PDF)

15-ы том БГА прысвечаны ваеннай гісторыі Вялікага Княства Літоўскага ў шырокіх часавых межах — ад першых войнаўз Маскоўскай дзяржавай да падзелаў Рэчы Паспалітай. Тэматычны і храналагічны выбар невыпадковы. На працягу ХVІ-ХVІІІ ст. землям сучаснай Беларусі належала надзвычай важная роля ў ваенным супрацьстаянні Рэчы Паспалітай і Маскоўскай дзяржавы. З самага пачатку заходняй экспансіі Маскоўскай дзяржавы беларускі абшар ваенных дзеянняў набываў што разу большае значэнне для ўсяго Вялікага Княства Літоўскага, а ад моманту заключэння Люблінскай уніі — і для Рэчы Паспалітай у цэлым. Тут вырашаліся лёсы барацьбы не толькі за лакальнае дамінаванне, але і за гегемонію ў Цэнтральна-Ўсходняй Еўропе наогул. І хоць большасць войнаў названага перыяду былі для ВКЛ абарончыя, а калі і ініцыяваліся ім, то з мэтай здабычы страчаных раней земляў (інтэрвенцыйная вайна Жыгімонта ІІІ сыходзіла не з урадавых колаў ВКЛ), найбольшую чалавечую і гаспадарчую даніну гэтая барацьба збірала з абшараў, на якіх вялася, і найчасцей — з Беларусі.

Уплывы тых войнаў на дзяржаву і грамадства яшчэ неабходна усебакова вывучаць, аднак пра іх характар і маштабы ўжо можна меркаваць на падставе шэрагу даследаванняў, якія выявілі разбурэнне гаспадаркі і значныя скарачэнні колькасці жыхароў як у зонах ваенных дзеянняў, так і па-за імі. Устаноўлена, напрыклад, што найбольшыя дэмаграфічныя страты (да 2/3 усяго складу і больш) панеслі ўсходнія і паўночныя паветы ВКЛ у выніку вайны Маскоўскага царства з Рэччу Паспалітай у 1654-1667 г. У Літве толькі на 1790 г. узнавілася тая колькасць насельніцтва, якая існавала да сярэдзіны ХVІІ ст. Апрача дэмаграфічнага рэгрэсу войны прыводзілі да зменаў структуры насельніцтва — як у нацыянальным (прыкладам, на Смаленшчыне пасля вайны 1632-1634 г. і пасля 1654 г.), так і ў сацыяльным плане (непапраўныя страты беларускага мяшчанства ў выніку згаданай вайны 1654-1667 г. ды інш.).

Гістарычны досвед памежжа, дзе нішто не гарантавала бяспекі, прымусіў насельніцтва засвоіць свае стратэгіі выжывання. Хоць некаторыя гарады Беларусі пад час непрыяцельскіх нападаў прадэманстравалі ўзорную вернасць сваёй дзяржаве, мясцовая шляхта і мяшчане ў крытычнай сітуацыі часта маглі пераходзіць на бок мацнейшага, дэманструючы лаяльнасць новаму суверэну.

Прэзентаваныя ў томе артыкулы ахопліваюць самае шырокае кола пытанняў — ад вызначэння храналагічных рамак вайны, геаграфічнай лакалізацыі тэатра баявых дзеянняў ды асвятлення канкрэтных войнаў і пытанняў тактыкі барацьбы з пэўным праціўнікам да праблемы мабілізацыйных магчымасцяў і рэалізаваных высілкаў, кар’еры і вайсковай чыннасці асобных выбітных камандзіраў, а таксама такіх не зусім мілітарных аспектаў, як дэструкцыйная дзейнасць жаўнерскіх саюзаў ва ўласным краі, роля войска ў барацьбе партый эліты за ўладу, і да т. п.

Гэты спецыяльны том БГА і паводле складу аўтараў (колькасны парытэт), і паводле спрычыненасці да выдання стаў беларуска-польскім. Чытачы не атрымалі б яго без падтрымкі Гістарычнага Інстытута Варшаўскага Універсітэта, кіраўніцтву якога выказваем шчырую ўдзячнасць.

Міраслаў Нагельскі Генадзь Сагановіч

Сярод памежных войнаў канца XV — першай трэці XVI ст. паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Маскоўскай дзяржавай найбольш нераспрацаванай застаецца першая. Між тым, менавіта пад час той вайны вылучаліся прэтэнзіі маскоўскага ўладара на „рускія” землі ВКЛ і вызначалася далейшая стратэгія паводзінаў Масквы ў адносінах да суседніх дзяржаваў.

Бадай не існуе іншай вайны, у дачыненні да храналагічных рамак якой было б столькі няпэўнасці і розных думак. Пачатак вайны або губляецца недзе ў 80-х г. XV ст., або цвёрда замацоўваецца за 1492 г., хоць апошнюю дату лёгка абвергнуць адной толькі спасылкай на паход 11 маскоўскіх ваяводаў на Варатынск у 1489 г. І канец вайны не ва ўсіх даследчыкаў звязваецца з заключэннем міру (5 лютага 1494 г.). Некаторыя з іх лічаць, што яна закончылася ўжо ў 1493 г.[1].

Ваенныя дзеянні першай памежнай вайны паміж ВКЛ і Вялікім Княствам Маскоўскім упершыню выявілі мяжу дзвюх дзяржаваў, якая, напэўна, непарушна існавала з 1403-1408 г., але пра яе амаль не засталося сведчанняўу крыніцах. Вылучэнне невядомай, здаецца, устойлівай мяжы можа даць уяўленне аб тым, дзе ўтварылася першая лінія абароны ВКЛ супраць усходняга суседа. Якраз назіранні за тым, дзе адбываліся памежныя сутычкі першай вайны, дазваляюць дакладна вызначыць тэрыторыі, прызначаныя для стрымання праціўніка. Трэба зазначыць, што і ў наступнай вайне сфармаваная лінія абароны на некаторых напрамках заставалася па-ранейшаму актуальнай.

На жаль, большасць даследчыкаў наогул не праяўляла інтарэсу да гістарычна-геаграфічных акалічнасцяў першай памежнай вайны. Крыніцы даюць дастаткова інфармацыі, але дагэтуль амаль не было спробаў на яе аснове зрабіць высновы аб хадзе ваенных дзеянняў, іх накіраванасці, падлічыць тэрытарыяльныя страты і пазначыць праблемныя рэгіёны, слабыя месцы, вакол якіх і разгарэўся наступны канфлікт. Прыкладам, можна адзначыць лёс уладанняў князёў Крошынскіх. Воласці Крошынскіх у поўным складзе былі пералічаны ўжо на першых старонках пасольскіх кніг, яны звычайна называліся ў адпаведных мясцінах даследаванняў, але іх месца нават не спрабавалі ўстанавіць. Толькі М. Любаўскі заўважыў, што яны ляжалі побач з мажайскімі землямі[2], і Я. Натансон-Лескі сцвярджаў амаль тое ж[3]. Тым часам, Крошынскія першымі адчулі на сабе вайну: пазбаўленыя сваіх уладанняў, яны паспелі атрымаць новыя, таксама на памежжы, але хутка страцілі і іх. Як высвятляецца, уладанні Крошынскіх прасоўваліся далёка ў бок маскоўскіх зямель і, пэўна, менавіта ім адводзілася значная роля ў арганізацыі абароны ВКЛ на ўсходнім напрамку. Дзеля гэтага і былі пераведзены князі Крошынскія аж з-пад Новагародка ў самы ўсходні кут дзяржавы.

Уяўленні пра мясцовасць і канфігурацыі літоўска-маскоўскай мяжы дазваляюць зразумець тактычныя і нават стратэгічныя намеры літоўскіх і маскоўскіх уладаў. Напрыклад, наданне літоўскаму перабежчыку князю Ф.І. Бельскаму ўладанняў на мяжы з Таропецкім паветам ВКЛ было выклікана свядомым імкненнем маскоўскага ўрада арганізаваць няспынны ціск і турбаванне тэрыторыі суседа. Такія ж самыя задачы выконвалі новы ўладар Цверы вялікі князь Іван Малады, уладальнік Ржэвы — князь Барыс Волацкі, Мажайска — князь Андрэй Вугліцкі. Велікакняскі дзяк Васіль Далматаў, медынскі намеснік Васіль Давыдавіч таксама клапаціліся аб інтарэсах уладара на літоўскім памежжы. Між іншым, палітыка стварэння нязносных умоваў жыцця на памежжы стала своеасаблівай формай вядзення вайны з боку Масквы.

Каб канчаткова аслабіць пазіцыі літоўскай улады, маскоўскі бок наносіў кропкавыя ўдары па цэнтрах намесніцтваў ВКЛ і асяродках мясцовай княскай улады — гарадах Любуцк, Мцэнск, Сярпейск, Варатынск, Вязьма і інш. Гэтыя гарады знаходзіліся ў атачэнні ўладанняў князёў — васалаў ВКЛ, і ў выніку вернасць апошніх у сітуацыі няспыннага чакання рэпрэсій зза мяжы станавілася вельмі хісткай. Тэрор і запужванне насельніцтва, спыненне гандлю, рабаўнічыя наезды, аслабленне асяродкаў літоўскай улады для прыцягнення да сябе мясцовых князёў, прамыя захопы і каланізацыя земляў ВКЛ сталі неад’емнымі кампанентамі той вайны. Можна пабачыць, што ў разнастайнасці прыёмаў вядзення вайны месца для непасрэдных баявых дзеянняў маскоўскіх войскаў заставалася не так і шмат. Такім чынам, калі мы будзем шукаць „чыстую” вайну, гэта значыць, рух войскаў і бітвы, дык яе можам наогул не знайсці. Трэба заўважыць таксама, што шэраг мерапрыемстваў, мэтай якіх было жаданне скарыстаць як мага менш сілаў у барацьбе з ВКЛ і паклапаціцца аб непрыкметнасці гэтай вайны, былі выкліканы натуральнай прычынай — імкненнем Івана ІІІ дасягнуць поспехаў у сітуацыі, калі ён быў заняты іншымі міжнароднымі і ўнутранымі клопатамі. Паход на Казань, крымскія справы, канфлікты з рэшткамі Вялікай Арды, пакарэнне Вяткі, праблемы са сваімі ўдзельнымі князямі — усё гэта не дазваляла адначасова весці адкрытую сур’ёзную вайну і з ВКЛ.

Аб часе, калі пачалася вайна, існуюць розныя меркаванні. Амаль не розняцца ў поглядах на часавыя рамкі першай памежнай вайны польскія гісторыкі. Даследчык усходняй мяжы ВКЛ Я. Натансон-Лескі падзяляў літоўска-маскоўскія адносіны канца XV ст. на два канфлікты: памежную вайну пад час міру („Wojna kresowa podczas pokoju”) 1486-1492 г. і першую маскоўскую вайну 1492-1493 г. Апошняя скончылася ў лютым 1494 г., калі быўзаключаны мір[4]. Памежная вайна пры гэтым характарызавалася шэрагам наездаў на граніцы, якія спалучаліся са здрадамі мясцовых князёў і далучэннем ix удзелаў да Масквы, а першая маскоўская вайна — рухам трох вялікіх арміяў на тэрыторыю Літвы і здабычай гарадоў у Паоччы, на Вяземшчыне і Смаленшчыне[5].

Л. Калянкоўскі ў працы па гісторыі ВКЛ піша пра маскоўскі націск на ўсходнія літоўскія рубяжы ў 1486-1492 г., сэнс якога быў у імкненні да тэрытарыяльнай здабычы[6]. Па словах гісторыка, яшчэ ў 1485 г. праз сваіх паслоў Літва заяўляла аб маскоўскіх грабяжах і разбоях на ўскраінах ВКЛ[7]. Таксама ўзгадваецца разарэнне Мцэнска з боку Разані, якое адбылося ў пачатку траўня 1486 г. Потым даецца падрабязны разбор канфліктаў на памежжы да 1492 г., якія перарываюцца смерцю Казіміра Ягайлавіча, а потым працягваюцца маскоўскімі атакамі на гарады ВКЛ пры Аляксандру Казіміравічу і спыняюцца з заключэннем міру 5 (7) лютага 1494 г.[8]. Польскі даследчык не карыстаецца тэрмінам „вайна”, але, па сутнасці, час баявых дзеянняў працягвае з 1486 да 1494 г.

У іншай працы Л. Калянкоўскі сцвярджаў, што націск Івана ІІІ на ўсходнія літоўскія землі фактычна пачаўся пасля далучэння да яго імперыі Ноўгарада, але няспынныя войны працягваліся з 1487 г. З пачатку 1492 г. вялікі князь маскоўскі выступаў ужо з дамаганнямі шарагу гарадоў і воласцяў[9].

3 даследавання С. М. Кучыньскага, прысвечанага чарнігаўска-северскім землям пад уладай ВКЛ, канкрэтныя даты маскоўскалітоўскага супрацьстаяння канца XV ст. вызначыць цяжка.Вялікія маскоўскія наезды наВярхоўскія княствы пачаліся з 1484 г., але адбываліся яны ўжо ў 1470-1474 г.[10]. Гісторык лічыць, што не варта называць першым годам літоўска-маскоўскай вайны 1492 год. Ён быў толькі часам узмацнення ваеннай кампаніі і пачаткам канца 20-гадовай памежнай вайны, якая вялася з абодвух бакоў без фармальнага аб’яўлення[11]. Яшчэ да пазначанага года ў памежных справах выкарыстоўваліся рэгулярныя палкі, і „яўнай вайной” выглядаюць падзеі пад мурамі Варатынска 1489 г., калі туды рушылі 11 маскоўскіх ваяводаў[12]. Узмацненне вайны ў 1492 г. не суправаджалася яе абвяшчэннем, наогул не існуе звестак аб фармальным пачатку канфрантацыі. Па словах Кучыньскага, „абодва ўрады не называлі сваім імем тое, што адбывалася фактычна”[13]. У выніку ён прапануе або прызнаць вайну дваццацігадовай — паміж 1473-1493 г. — „вайной сярод міру”, або лічыць літаральна, што яе не было, а першая маскоўская вайна адбылася ў 1500-1503 г.[14].

Г. Лаўмяньскі следам за іншымі гісторыкамі вылучае перыяд памежнай вайны пад час міру („wojna kresowa podczas pokoju”) як 1486-1492 г. Гэтая вайна складалася з пагранічных сутычак, звязаных з дзеяннямі маскоўскіх аддзелаў і справамі памежных князёў[15]. Пасля дыверсійных сутычак, якія так і не перайшлі да вялікай канфрантацыі, пачалася першая маскоўская вайна, якая скончылася „вечным” мірам[16].

I нарэшце Г. Блашчык лічыць, што ў пачатку панавання Аляксандра Казіміравіча стаяла праблема заканчэння вайны з Масквой, што і здарылася ў 1494 г.[17]. Першая маскоўская вайна адбылася паміж 1492-1494 г., але ёй папярэднічалі падзеі, якія А. Зімін называе „дзіўнай вайной”, а Л. Калянкоўскі — „памежнай вайной”. Паходжанне той вайны гісторык прапануе шукаць у ад’ездах да Масквы вярхоўскіх князёў. Апошнія таксама адыгралі ключавую ролю ва ўсім канфлікце[18].

Такім чынам, можна пабачыць, што большасць польскіх гісторыкаў пашырае час маскоўска-літоўскага супрацьстаяння на 1486-1494 г. Вельмі істотным уяўляецца падзел вайны на два этапы, для якіх рубяжом з’яўляецца 1492 год — год смерці караля Казіміра і час пералому ў гісторыі ВКЛ. Але С. М. Кучыньскі падаў пераканаўчую крытыку такога падыходу, якая прымушае звязаць усе падзеі пэўнага часу ў адну вайну.

Прадстаўнік літоўскай гістарыяграфіі Э. Гудавічус згадвае пагранічныя сутычкі, або інцыдэнты з 1486 г.[19]. Непрыкрытае разарэнне і пакарэнне залежных зямель, якое пачалося ў 1486 г., набыло ў наступным годзе характар няспыннай вайны, якая ў апісанні падзей 1490-1491 г. называецца „малой” пагранічнай вайною[20]. Паспяховай для ВКЛ была толькі абарона на мцэнска-любуцкім рубяжы, але пад час вайны 1492-1494 г. крэпасці Мцэнск і Любуцк былі страчаны[21]. Па словах гісторыка, у пачатку

1493    г. Літве была афіцыйна аб’яўлена вайна, і ВКЛ зноўстраціла шэраг гарадоў і валасцей. Сярод апошніх пералічаны Алексін, Цешылаў, Рослаў, Таруса, Абаленск[22], якія або ніколі ВКЛ не належалі, або не былі страчаны натой час (калі маецца на ўвазе літоўскі, а не разанскі Рослаў,а менавіта апошні на маскоўскім баку згаданы ў тэксце дагавора 1494 г.). Таксама сярод вернутых ВКЛ гарадоў немагло быць Лучына і Бранска[23] — яны не былі захоплены.Э. Гудавічус не бачыць вялікага маштабу вайны 1492-1494 г. Па яго словах, горш за тэрытарыяльныя стратыбылі маральныя наступствы, а заключаны дагавор недаваў аніякіх гарантый, толькі фіксаваў пачатак рускага ўварвання[24].

Расійскай гістарыяграфіі не ўдалося выпрацаваць больш-менш адзінага погляду на час, калі адбывалася першая маскоўска-літоўская памежная вайна. Г.Ф. Карпаў, які выдаў  галоўную крыніцу па адносінах Масквы і Вільні ў другой палове XV ст. — пасольскія кнігі, задоўга да гэтага стварыў самастойнае даследаванне пра барацьбу Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ[25]. Аўтар аднёс пачатак варожых дзеянняў Масквы супраць Літвы да 1473 г., калі Сямён Беклемішаў хадзіў да Любуцка з раццю вялікага князя[26]. Але, па словах даследчыка, адносіны паміж дзяржавамі не спыняліся, Казімір вайны не пачынаў, і толькі пасля далучэння да Масквы Цверы і ўзяцця Казані (гэта значыць пасля 1485-1487 г.) наступленне Масквы сапраўды пачалося[27]. Разам з тым, урад ВКЛ чамусьці не лічыў, што ён вядзе вайну з Масквою. У выніку наступленне Масквы было спынена яго шлюбнай палітыкай. Такім чынам, Г.Ф. Карпаў змяшчаў вайну паміж 1487 і 1494 г.

М. К. Любаўскі разглядаў літоўска-маскоўскія адносіны да 1492 г. у кантэксце аддзялення ад Літвы вярхоўскіх князëў (з Верхнеокскай украйны). Дапамога мясцовых князёў была карыснай у барацьбе з татарамі, і Масква не толькі заахвочвала іх да пераходу на сваю службу[28], але і аказвала пэўны ціск[29]. І толькі ў жніўні 1492 г. „натянутые отношения между Москвой и Литвой в конце концов разрешились открытою войной между ними”[30].

К. В. Базілевіч асобны раздзел кнігі пра знешнюю палітыку Масквы ў другой палове XV ст. прысвяціў пагранічнай вайне з ВКЛ. Яна датавана 1487-1494 г., але ў тэксце аўтар сцвярджае, што ваенныя дзеянні набылі сур’ёзны характар ужо з канца 1486 г.[31].

На фоне міжнародных адносінаў ва Ўсходняй Еўропе разглядаў тую ж вайну І. Грэкаў, які са спасылкай на Л. Калянкоўскага заўважыў, што вайна, якая не была афіцыйна аб’яўлена, вялася з 1487 да 1494 г.[32].

А. А. Зімін у працы, прысвечанай гісторыі Расіі мяжы XV-XVI ст., наогул адмовіўся ад вызначэння дакладнай даты вайны[33], і гэтая пазіцыя ўяўляецца даволі слушнай. Вайна, якая цягнулася да заключэння дагавора ў 1494 г., была ахарактарызавана гісторыкам як „дзіўная”[34], але што з’явілася прычынай такой назвы — ён не тлумачыў.

У грунтоўнай манаграфіі М. М. Крома асаблівая ўвага аддаецца даследаванню ролі памежных князёўу барацьбе ВКЛ з Маскоўскай дзяржавай, а таксама высвятленню пазіцыі заходнерускіх гарадоў у гэтым супрацьстаянні. У 80-90-я г. XV ст., па меркаванні Крома, працягваўся руска-літоўскі канфлікт, аднак адкрытая вайна пачалася менавіта ў 1492 г. і скончылася з падпісаннем „вечнага” міру 5 лютага 1494 г.[35].

У кнізе М. С. Барысава, прысвечанай дзейнасці Івана ІІІ, аўтар апісвае развязаную Масквой вайну, якая пачалася ў 1487, а скончылася ў 1494 г.[36]. Вайна вялася за памежныя раёны з неакрэсленым або падвойным палітычным статусам.

Ю. Г. Аляксееў у аналагічнай працы пісаў пра пачатак вайны ў 1486 г. Пры гэтым ён прыводзіць вытрымку (без спасылкі) з крымскіх пасол ьскіх кніг за той час (людзі вялікага князя маскоўскага „безпрестанно емлют королеву землю”)[37], якая, на ягоную думку, сведчыла аб бесперапыннай памежнай вайне, што ўжо вялася тады паміж Руссю і Літвой[38]. Пазней, праўда, аўтар змяніў сваю пазіцыю і першай кампаніяй наступу Расіі ў заходнім напрамку з мэтай вяртання рускіх зямель называў вайну 1492-93 г.[39]. Агульнымі рысамі вайны было ажыццяўленне шэрагу аперацый ва ўсіх накірунках на невялікую адлегласць і добрая каардынацыя дзеянняў цэнтральным камандаваннем, так што з невялікімі стратамі быў дасягнуты значны стратэгічны і палітычны вынік[40].

Сярод апошніх прац, што датычаць падзей першай памежнай вайны, нельга не заўважыць артыкул У. Волкава „Хітрая вайна”, дзе аўтар не пагаджаецца з А. Зіміным, які ахарактарызаваў яе „дзіўнай”[41]. Гісторык згадвае паход 11 маскоўскіх ваяводаў на Варатынск у 1489 г., але чамусьці далей сцвярджае, што да смерці Казіміра IV усё абмежавалася лакальнымі пагранічнымі сутыкненнямі і ўзаемнымі папрокамі[42]. На яго думку, узброены канфлікт не меў аніякіх „дзівацтваў”, як лічыў А. Зімін, а адбываўся паводле старанна прадуманага плана. Маскоўскія ваяводы выпраўляліся ў бой толькі тады, калі трэба было абараніць таго князя, які пажадаў перайсці на маскоўскі бок[43]. Безумоўна, варта пагадзіцца з існаваннем нейкага плана ці прадуманай тактыкі з маскоўскага боку ў імкненні захапіць памежныя землі ВКЛ. Але заўважым, па-першае, што А. Зімін выкарыстаў тэрмін „дзіўная” да вайны, якая развівалася з 80-х г. XV ст., а па-другое, сапраўды „дзіўна” выглядае тэзіс У. Волкава пра абарону памежных князёў. У адной са спасылак да свайго артыкула аўтар зачапіў яшчэ М. Крома і М. Барысава, якія падтрымалі погляд А.А. Зіміна і лічылі, нібыта вайна ішла амаль без прыцягнення Іванам III уласнай ваеннай сілы і пачалася яшчэ ў 1487 г.[44]. Па словах Волкава, усе крыніцы чамусьці пераканаўча сведчаць аб пачатку вайны ў жніўні 1492 г.[45].

У беларускай гістарыяграфіі таксама не існуе адзінага погляду на храналогію разгляданай вайны. Дагэтуль адсутнічае асобная праца акадэмічнага ўзроўню, у якой разглядаўся б не толькі маскоўска-літоўскі канфлікт канца XV ст., але і наогул адносіны Масквы і Вільні ў XV-XVI ст. З нешматлікіх артыкулаў, навукова-папулярнай, навучальнай і даведачнай літаратуры складваецца ўражанне, што ў айчыннай гістарычнай навуцы пануе ўяўленне пра пачатак вайны пасля смерці Казіміра Ягайлавіча і яе завяршэнне „вечным” мірам 1494 г.[46].

З усіх поглядаў можна вылучыць дваасноўныя падыходы: у першым перавага аддаецца вялікамаштабным баявым дзеянням у пачатку праўлення Аляксандра Казіміравіча (1492-1494), у другім — другой палове 80-х г. XV ст. —1494 г. Пры гэтым трэба заўважыць, што паміж прыхільнікамі абодвух падыходаў вялікіх супярэчнасцяў няма. Амаль ніхто не адмаўляўвядзення баявых дзеянняўда 1492 г., але хтосьці лічыў іх толькі падрыхтоўкай да адкрытай вайны, хтосьці — дробнымі памежнымі сутычкамі або справамі мясцовых князёў, да таго ж скрытымі па характары, што дыктавалася імкненнем абодвух бакоў не ўвязвацца ў вялікую вайну.

Галоўныя прычыны пачатку вайны ў 1492 г. бачаць у адсутнасці маштабных баявых дзеянняў з выкарыстаннем велікакняскіх войскаў раней гэтага часу, а таксама ў тым, што са смерцю караля і вялікага князя Казіміра нібыта спынілася дзеянне папярэдняга дагавора і гэтым скарысталася Масква.

I сапраўды, ці магчыма дробныя памежныя сутычкі, якія маглі пастаянна адбывацца на памежжы, пераводзіць у ранг вайны? Калі не, то трэба звязваць пачатак вайны з выкарыстаннем у ваенных дзеяннях велікакняскіх войскаў. Так сцвярджалі тыя даследчыкі, што адносілі пачатак вайны да 1492 г. Але не трэба забывацца, што ўжо ў 1489 г. 11 маскоўскіх ваяводаў на чале з князем Васілём Іванавічам Касым Патрыкеевым прыйшлі пад Варатынск, горад спалілі, a жыхароў вывелі ў палон[47]. Таксама і ў 1487 г. на памежжы з маскоўскага боку дзейнічалі не толькі слугі мясцовых удзельных князёў, але і прадстаўнікі велікакняскай адміністрацыі. Прыклад таму—захоп вотчын князёўКрошынскіх і кіраванне імі велікакняскім дзякам Васілём Далматавым[48].

Калі час заканчэння вайны не можа выклікаць сумненняў — 5 лютага 1494 г., дзень заключэння мірнага дагавора („вечное докончанье”)[49], дык яе пачатак цвёрда вызначыць цяжка. Гэтая вайна так і не была аб’яўлена[50], а пад час яе вядзення не абрываліся дыпламатычныя кантакты, пры гэтым абодва бакі абвінавачвалі адзін аднаго, адмаўлялі свае ваенныя дзеянні і імкнуліся перавесці віну на суседа. Сітуацыя ўскладняецца тым, што галоўная крыніца, якая дае абсалютную большасць дадзеных аб літоўска-маскоўскіх адносінах XV ст. (пасольскія кнігі), захавалася толькі ад 1487 г., хоць вядома, што, напрыклад, у 1484 г. у Маскве знаходзіўся пасол ад караля Казіміра Ян Забярэжскі[51].

Згодна з першымі старонкамі маскоўска-літоўскіх пасольскіх кніг, у 1487 г. (а, магчыма, ужо і ў 1486) на мяжы не было спакою. Але, можа, памежныя сутычкі (гэта значыць, вайна з такім характарам вядзення) пачаліся яшчэ раней? Так, у інструкцыі маскоўскаму паслу ў Крым прадпісвалася на пытанне аб мэтах прыезду згаданага Яна Забярэжскага ў Маскву адказваць, што кароль выпраўляў пасла „о порубежных делех”[52]. Да таго ж маскоўскі вялікі князь неаднаразова даваў зразумець, што кароль польскі і вялікі князь літоўскі ягоны вораг, з якім павінен ваяваць і крымскі хан[53]. Такім чынам, калі вайна і не ішла ў першай палове 80-х г. XV ст., дык падрыхтоўка да яе актыўна вялася, і ўжо ўзнікалі нейкія невядомыя канфлікты на памежжы.

Крымскія пасольскія кнігі вяліся з 1474 г., і з іх можна даведацца калі не аб падзеях, якія рэальна адбываліся паміж Масквой і Вільняй, дык, хутчэй, аб намерах і пажаданнях маскоўскага боку, напрыклад: зацвердзіць мірныя адносіны з заходнім суседам, ці наадварот — падбіць крымскага хана на вайну з ім. Дык, вось, перыяды імкнення да міру і жадання вайны з маскоўскага боку ў крымскіх пасольскіх кнігах адбіліся вельмі дакладна. У 1474-1480 г. Іван ІІІ паслядоўна называў Казіміра сваім ворагам, з якім павінен змагацца і крымскі хан. У перыяд 1481-1482 г. адносіны паміж Масквой і Вільняй змякчыліся, адчувалася імкненне Івана ІІІ адвярнуць хана ад жадання ісці на ВКЛ[54], урэшце, сустракаліся наўпроставыя сведчанні пра спробы ўсталявання мірных адносінаў Масквы і Вільні, хоць яны і былі няўдалымі[55]. Нават пасля ахалоджвання літоўска-маскоўскіх адносінаў[56] Іван ІІІ не планаваў варожых дзеянняў супраць ВКЛ, бо быў заняты Казанню[57]. З траўня 1482 г. маскоўскі вялікі князь зноў падбіваў Менглі-Гірэя ісці на ВКЛ, хоць у хана і быў заключаны дагавор з каралём Казімірам[58]. У той час і пазней сам маскоўскі ўладар варожых дзеянняў супраць ВКЛ не пачынаў[59]. Новы этап абвастрэння адносінаў назіраўся менавіта з пачатку 1486 г. З гэтага часу засведчаны не толькі заявы аб ваенных дзеяннях і падбухторванне хана да набегаў на тэрыторыю ВКЛ, але і непасрэдны маскоўскі наступ.

У сакавіку 1486 г. маскоўскаму паслу баярыну Сямёну Барысавічу, які выпраўляўся ў Крым, упершыню прадпісвалася адказваць на магчымыя пытанні хана Менглі-Гірэя наступным чынам: „Послы меж их [Іванам ІІІ і Казімірам] ездят о мелких делех о порубежных; а гладости никоторые и миру осподарю нашему великому князю с королем нет”[60]. А пасля, каб падштурхнуць хана да актыўных дзеянняў супраць ВКЛ, адкрыта заяўлялася: „А осподаря нашего великого князя люди безпрестанно емлют королеву землю”[61]. Характэрна, што маскоўскі пасол павінен быўадгаворваць хана ісці „в Путивлю, или на Северу”, а накіроўваць яго на Падолле або кіеўскія месты[62]. Пэўна, Севершчына ўжо ўяўлялася тэрыторыяй, якая хутка стане маскоўскім уладаннем, таму яе не трэба было кранаць.

Такім чынам, неабходна прызнаць, што ўжо ў пачатку 1486 г. паміж двума бакамі вяліся баявыя дзеянні. Вайна Масквы і ВКЛ пачалася. У верасні таго ж года ў адказе хана Менглі-Гірэя яна атрымала сваю назву — „літоўская”[63]. Засталіся і іншыя канкрэтныя звесткі пра вайну, як ужо пачатую.

У пачатку чэрвеня 1486 г.[64] праз пасла Зеньку Казімір Ягайлавіч перадаваў Івану III скаргу мцэнскага і любуцкага намесніка князя Дзмітрыя Пуцяціча пра тое, што „съ твоее (маскоўскага вялікага князя. — В. Ц.) земълі люди нашимъ людем вкраинным мецняномъ и любучаномъ многие шкоды починили в татбах и въ розбоехъ, и в рабунакох тыми разы недавно”[65]. Таксама з ведама, а хутчэй за ўсё, на загад Івана III вясной 1486 г. адбыўся напад на землі ВКЛ з боку княства Разанскага. Так, у пачатку траўня (напярэдадні Міколавага дня) людзі Івана Васілевіча прыйшлі пад Мцэнск, „место выжъгли, села повоевали и многие шкоды починили и люди головами в полонъ повели”[66]. Заўважым, што гэта адбывалася не з памежнымі князямі і за іх вотчыны, а непасрэдна з дзяржаўным намеснікам ВКЛ і на велікакняскіх уладаннях. А гэта сведчыць пра такі ўзровень канфрантацыі, які ўжо нельга прадставіць дробнымі памежнымі сутычкамі або „разборкамі” мясцовых князёў. Аднак, трэба думаць, абодва напады ажыццяўляліся з разлікам менавіта на рэакцыю вярхоўскіх князёў — васалаў Казіміра, каб аслабіць пазіцыі літоўскай улады ў рэгіёне з карысцю для Масквы.

Восенню 1487 г. у Маскве з’явілася пасольства ад вялікага князя літоўскага Казіміра на чале з князем Цімафеем Уладзіміравічам Масальскім. 6 кастрычніка Масальскі выступіў перад маскоўскім бокам з прамовай[67], змест і нават тэрміналогія якой сведчылі пра трактаванне падзей на памежжы як пачатак вайны. Сярод шматлікіх скаргаў на дзеянні з боку маскоўскіх удзельных князёў, намеснікаў і нават велікакняскага дзяка сустракаем пералік падзей, якія адбыліся яшчэ ў 1486 г. Высвятляецца, што „тому год минул”, як на памежныя землі ВКЛ абрушыўся вал нападаў[68]. Да характарыстыкі апошніх трэба вярнуцца пазней, а цяпер варта звярнуць увагу на тое, што падзеі датуюцца 1486 г. Менавіта з яго пачынаецца няспынны ціск на памежжа ВКЛ. У той час на паўночнай літоўска-маскоўскай (раней — літоўска-наўгародскай) мяжы было яшчэ ціха, а каля былога Цвярскога княства, Мажайска, Мяд ыні, у Верхнім Паоччы мірнае жыццё было парушана. Праўда, нельга думаць, што ўся мяжа Масквы з ВКЛ стала суцэльнай лініяй фронту. Можна звярнуць увагу на памежныя рэгіёны, якія наогул не былі закрануты спусташэннем — гэта большая частка заходняй ржэўскай і некаторыя адрэзкі вяземска-мажайскай межаў. Але прычынай таго была іх прыродная адасобленасць. Балоты і лясы „паклапаціліся” пра абарону пэўных рэгіёнаў. Верагодна там маскоўскія ўладанні (асвоеныя, ці ў нейкім сэнсе карысныя землі) не сутыкаліся з межамі ВКЛ, таму і не было канфліктаў.

Прыведзеныя факты, здаецца, пераканаўча сведчаць пра час пачатку маскоўска-літоўскай вайны. З 1486 г. ажыццяўляўся цэлы шэраг мерапрыемстваў сіламі ўдзельных маскоўскіх князёў, велікакняскіх служылых людзей і слуг залежнага ад Масквы вялікага князя разанскага. Назіранне за развіццём падзей ужо першага года вайны паказвае прадуманую накіраванасць, добрую спланаванасць і выразную скаардынаванасць дзеянняў маскоўскіх сілаў. Гаворка ідзе толькі пра адзін суб’ект канфлікту, бо ініцыятыва вядзення вайны была адразу на баку Масквы.

Удалую характарыстыку хады ўсёй вайны выказалі ў 1493 г. прадстаўнікі паноў-рады ў Маскве перад князем Іванам Юр’евічам Патрыкеевым. Па іх словах, маскоўскі вялікі князь парушыў старыну, „написал себе имя свое высоко”, а навіна ў выніку праявілася ў тым, што „нашому господару великіе ся шкоды подеяли зъ вашого гасподара земли, войну на миру пустилъ, городы его милости и волости пожжены, а иныи побраны, и люди многіи со многими статки ихъ въ полонъ поведены”[69]. Тут у сціслым выглядзе можна пабачыць і прэтэнзіі Івана III на валоданне ўсімі землямі Русі, і рэалізацыю гэтых намераў — праз разарэнне і спусташэнне тэрыторыі ВКЛ, яе захоп і вывад палону.

Баявыя дзеянні Маскоўскай дзяржавы пад час першай памежнай вайны можна структураваць наступным чынам.

1. Мерапрыемствы, якія сыходзілі ад велікакняскай адміністрацыі. Яны не былі асабліва характэрнымі для першых гадоў вайны, хоць у асобых формах ажыццяўляліся і тады. Сярод іх можна вылучыць наступныя дзеянні:

1.1. Паходы моцных груповак велікакняскіх войскаў з мэтай захопу ці аслаблення цэнтраў улады ВКЛ у памежных рэгіёнах (Варатынск, Любуцк, Мцэнск, Мязецк і г. д.). На іх звярталі асаблівую ўвагу даследчыкі, чаму і звязвалі пачатак вайны з 1492 г. Аднак, паўторым, мерапрыемства такога ж плана было здзейснена ў 1489 г. Па мэтах яны ўмоўна дзеляцца на паходы для „заахвочвання” (1.1.1) (г. зн. пагром асяродкаў улады ВКЛ або цэнтраў, уладары якіх не схіляліся да падданства Маскве) і захопніцкія (1.1.2) (г. зн. накіраваныя на далучэнне тэрыторый да Масквы);

1.2.Захады прадстаўнікоў велікакняскайулады па заняцціі асваенні пэўных тэрыторый. Іх не заўважалі даследчыкі,хоць, здаецца, маштаб экспансіі з маскоўскага боку быўдаволі значным, яна напраўлялася і кіравалася з цэнтра, і мэтай яе быў не толькі захоп (1.2.1), але і каланізацыя (1.2.2)тэрыторый людзьмі з унутраных маскоўскіх абласцей. Такімчынам дасягалася ўстойлівае прырашчэнне тэрыторыі дзяржавы, хоць, трэба прызнаць, такі шлях даваў сціплыя вынікі.Для яго ажыццяўлення патрабаваўся працяглы тэрмін. Зразумела, больш прывабнымі былі іншыя сродкі вядзення вайны. Дарэчы, менавіта такі шлях экспансіі знаходзіў абгрунтаванне ў пасольскіх спрэчках, калі пэўная колькасць воласцяў памежжа аб’яўлялася прыналежнай да якога-небудзь цэнтра Маскоўскай дзяржавы. Захопленыя і асвоеныя воласці паслявайны заставаліся, як правіла, у складзе ўездаў, якія прыняліix пад час вайны. Яшчэ трэба дадаць, што такія ж захады напамежжы рабілі маскоўскія ўдзельныя князі;

1.3.Рабаўнічыя напады велікакняскіх служылых людзей змэтамі стварэння нязносныхумоваўжыцця на памежжы, парушэння абарончых здольнасцяў рэгіёна і з разлікам на далейшую рэакцыю мясцовага насельніцтва, а перш за ўсё —памежных князёў, якія, каб пазбегнуць ціску і, безумоўна,з пэўнай выгадай для сябе падштурхоўваліся да пераходуна маскоўскую службу. За мяжу выводзіліся людзі, жывёла,вывозілася маёмасць, перарываўся гандаль, пераразалісякамунікацыі, у выніку мясцовасць спусташалася, даводзіласяда таго стану, што не магла супраціўляцца маскоўскаму наступу;

1.4. Канцэнтрацыя войскаў недалёка ад мяжы ВКЛ у стратэгічна важных пунктах (Вялікія Лукі, Ноўгарад, Таржок, Цвер, Мажайск, Серпухаў, Таруса, „Бераг”). Непасрэдна ў баявых дзеяннях гэтыя фармаванні маглі не ўдзельнічаць, але яны выконвалі значныя функцыі — прыкрывалі межы ў месцах магчымага наступу праціўніка і ў пэўнай ступені гарантавалі ўтрыманне захопленых тэрыторый;

2. Дзеянні маскоўскіх удзельных князёў і вялікага князя разанскага, якія трымалі ўладанні на памежжы і адтульздзяйснялі рэйды і асобныя напады на землі ВКЛ (Іван Іванавіч Малады з Цверы; Барыс Васілевіч Волацкі з Ржэвы, Андрэй Васілевіч Вугліцкі з Мажайска, Іван Васілевіч зПераяслава-Разанскага). Маштабы аперацый гэтых князёў з-за абмежаванасці рэсурсаў былі не вельмі вялікія. Спосабы вядзення вайны адпавядалі тым, што здзяйсняліпрадстаўнікі велікакняскай адміністрацыі. Умоўна іх можнападзяліць на:

2.1. Асобныя напады на памежныя воласці, якія іншыраз пераўтвараліся ў даволі працяглыя рэйды ў глыбінютэрыторыі ВКЛ. Тым самым аказваўся ціск, у дадзеным выпадку, на вяземскіх землеўладальнікаў з мэтамі аслаблення іх абароназдольнасці і падштурхоўвання да пераходу намаскоўскую службу;

2.2. Дзеянні па заняцці (2.2.1) і асваенні (2.2.2) пэўных тэрыторый. Ажыццяўляліся ў напрамку Таропецкага паветаВКЛ і на Вяземшчыне. Спробаў каланізацыі не заўважана,хоць, магчыма, у пэўнай ступені існавала і яна;

2.3.1. Перашкоды гандлю (2.3.2), дробныя дыверсіі іншага плана (напрыклад, засекі на дарогах). Безумоўна, і гэтыя мерапрыемствы служылі мэце знясільвання і падрыхтоўцы далучэння да Масквы памежных зямель ВКЛ;

3. Дзейнасць князёў, якія служылі ВКЛ і знаходзілісяў рознай ступені залежнасці ад яго, але яшчэ да вайны або пад час яе перайшлі на маскоўскую службу (Фёдар Іванавіч Бельскі, вярхоўскія князі). У сваіх учынкахвярхоўскія князі пераследавалі і асабістыя мэты, хоць утой ці іншай ступені ўсе іх дзеянні былі справакаваны Масквою. Дзейнасці вярхоўскіх князёў у гістарыяграфіі аддавалася асаблівая ўвага, але часта яна разглядалася па-за ваенным кантэкстам. Сапраўды, знешне падзеі ў асяроддзівярхоўскіх князёў уяўляліся і нават асэнсавана паказваліся ўнутранымі іх справамі. Але насамрэч тое, што адбывалася ў рэгіёне Верхняй Акі, было ініцыявана Масквой, з’яўлялася часткай і асаблівай формай вядзення вайны. У выніку палітыка Івана ІІІ у дачыненні да Вярхоўскіх княстваў ВКЛ дасягнула найвялікшых поспехаў. Тым не менш, праблема прыналежнасці згаданага рэгіёна ў першай памежнай вайне была вырашана толькі часткова. Незавершанасць справаў у вярхоўі Акі стала адной з прычын пачатку наступнай вайны. Заблытаныя падзеі на верхняокскай літоўска-маскоўскай мяжы цяжка якім-небудзь чынам стуктураваць, але ўмоўна можна вылучыць наступныя накірункі вядзення вайны:

3.1. Напады вярхоўскіх князёў і асобна князя Ф.І. Бельскага на ўладанні сваякоў і іншыя памежныя землі ВКЛ з мэтайпрымусіць да здрады тых князёў, што заставаліся вернымівялікаму князю літоўскаму, і аслабіць, падарваць лінію абароны ВКЛ;

3.2. Пераходы вярхоўскіх князёў на маскоўскую службу, якія суправаджаліся пагромам і спусташэннем тэрыторый, што заставаліся ў складзе ВКЛ і, перш за ўсё, захопамуладанняў іншых князёў. Рэальнасцю таго часу сталася тое,што даведзеныя да неабходнасці пераходу на маскоўскуюслужбу вярхоўскія князі імкнуліся дасягнуць асабістай выгады шляхам заняцця ўладанняў суседзяў. Такі інтарэспадаграваўся абяцанкамі маскоўскага ўрада захаваць усе захопы ў карыстанні князя, які здрадзіў ВКЛ.

Вось так абагульнена бачацца формы вядзення той вайны. Тут у чарговы раз трэба зазначыць сувязь, запланаванасць і мэтазгоднасць мерапрыемстваў, якія ажыццяўляліся на розных узроўнях маскоўскай улады. Па меркаванні К. Базілевіча, у маскоўскіх нападах на памежныя землі ВКЛ, нягледзячы на іх хаатычны характар, „отсутствовал элемент случайности или личной инициативы отдельных московских вотчинников”[70]. Як заўважаў А. Зімін, на паўднёвым захадзе краіны Іван ІІІ сам кіраваў ваеннымі дзеяннямі[71]. Што ж магло супрацьпаставіць Вялікае Княства Літоўскае такой моцнай арганізацыі і падрыхтаванасці да вядзення вайны?

Безумоўна, для большай бяспекі на ўсходняй мяжы была створана свая сістэма абароны. Яна пачала складвацца яшчэ з пачатку XV ст., з таго часу, калі сфармавалася літоўска-маскоўская мяжа[72]. На чале шэрагу перыферыйных княстваў і ўладанняў быў пастаўлены смаленскі намеснік, які, акрамя іншага, выконваў і функцыі ваеннага кіраўніка, камандзіра апалчэння. Па словах М. Любаўскага, Смаленскі павет з маскоўскага боку быў аточаны „поясом княжеств и владений, отдававшихся в судебно-административном отношении наместникам, причем все эти княжества и владения в Смоленске имели свое военно-политическое средоточение”[73]. Аднак далёка не ўсе памежныя княствы і ўладанні падпарадкоўваліся дзяржаўным намеснікам. Намеснікі былі толькі ў Мцэнску і Любуцку, Сярпейску, Бранску і Таропцы. Іншыя гарады заставаліся цэнтрамі ўдзельных уладанняў, якія знаходзіліся ў рознай ступені залежнасці ад велікакняскай улады.

3 усяго відаць, што вялікі князь літоўскі меў магчымасць умешвацца ў зямельныя справы ў памежных княствах. Вядома, што ў Вяземскім княстве хлепеньскай воласцю Рагачоў валодаў пан Іван (Ян) Хадкевіч, а ў непасрэднай блізкасці ад маскоўскай мяжы ўсталяваліся князі Крошынскія і Глінскія[74]. Разбаўленне асяроддзя мясцовых князёў выхадцамі з іншых абласцей ВКЛ у пэўнай ступені гарантавала інтэграцыю перыферыі з цэнтрам.

Можна лічыць, што сістэма абароны Вяземскага княства даказала сваю ўстойлівасць[75]. Метадычны ціск на вяземскае памежжа не прывёў да чаканага выніку. Пераважная большасць вяземскіх землеўладальнікаў засталася адданай вялікаму князю літоўскаму. У канцы 1492 г. на бок Масквы перайшоў толькі князь Андрэй Юр’евіч Вяземскі, вотчынай якога было адзінае сяло з вёскамі на Дняпры, праўда, у самой Вязьме ён валодаў дварамі, збіраў пошліны, меў казну і людзей[76]. Усе ўладанні князя Андрэя дасталіся князю Міхаілу Дзмітрыевічу Вяземскаму[77].

А вось падобныя мерапрыемствы, праведзеныя ў асяроддзі так званых вярхоўскіх князёў[78], не мелі поспеху. Стрымліваць свавольныя памкненні мясцовых землеўладальнікаў павінен быў шэраг дзяржаўных намесніцтваў, і сярод іх найперш мцэнскае і любуцкае. Пасля шматлікіх паходаў, аблог і спусташэння наваколляў пад час першай вайны гарады Мцэнск і Любуцк выстаялі і засталіся ў складзе ВКЛ[79]. Любуцк пры гэтым апынуўся ў атачэнні маскоўскіх ўладанняў і атрымаў, такім чынам, статус эксклава. Мцэнск таксама стаў выглядаць фарпостам, высунутым далёка на правы бок Акі, пры тым што ўсё правабярэжжа ракі (за выняткам Любуцка) было ўжо маскоўскім.

Аднак хісткі асяродак вярхоўскіх князёў не вытрымаў. Шэраг прывілеяў, якія захоўваліся або з’яўляліся ў памежных князёў, пакідаў магчымасць адмовіцца ад службы вялікаму князю літоўскаму (паслаць вялікаму князю літоўскаму „отказ” або „целование королю с себя сложить”) і перайсці на маскоўскі бок разам са сваімі вотчыннымі ўладаннямі[80]. Гэтая акалічнасць у спалучэнні з маскоўскім ціскам і канфліктам у асяроддзі саміх вярхоўскіх князёў аблягчала далучэнне вярхоўяў Акі да Масквы.

Тым не менш, пашырэнне маскоўскай улады на вярхоўі Акі не было простай справай і ў многім залежала ад пазіцыі мясцовых князёў[81]. Нават ваенны захоп не гарантаваў далучэння пэўнай тэрыторыі да Масквы. Так, маскоўскія паходы 1492-1493 г. закранулі такія гарады, як Любуцк, Мцэнск, Мязецк, Сярпейск, Масальск, Апакаў. Большасць з іх, за выключэннем Мязецка і Сярпейска, была спалена. Аднак ні адзін з масальскіх князёў не перайшоў на службу да вялікага князя маскоўскага, а тры спаленыя гарады (Любуцк, Мцэнск, Апакаў) належалі не ўдзельным князям, а кіраваліся велікакняскімі намеснікамі ці прыватнымі ўладальнікамі. І далучэння іх да Масквы ў 1494 г. не адбылося. У Апакаве была занята толькі частка тэрыторыі яго воласці, якая заходзіла на левы бераг р. Угры[82].

Як бачым, тыя тэрыторыі, у якіх маскоўская ўлада не мела дастаткова цвёрдай апоры, заставаліся за ВКЛ. З іншага боку, пераход на маскоўскую службу таго ці іншага памежнага князя не гарантаваў распаўсюджвання новай улады на ўсе яго ўладанні. Варатынскія князі, якія валодалі велізарным масівам зямель уздоўж цячэння р. Угры, пасля пераходу на маскоўскі бок практычна ўсё страцілі, нягледзячы на тое, што гэтыя землі былі іх вотчыннымі ўладаннямі. Наогул жа ў абароне межаў дзяржавы на князёў Варатынскіх урад ВКЛ, верагодна, рабіў пэўную стаўку, якая не апраўдалася[83].

Калі акінуць позіркам усю лінію літоўска-маскоўскай мяжы, ахопленай той вайной, дык можна ўпэўніцца, што тэрыторыі пад велікакняскім кіраўніцтвам у поўным складзе захаваліся за ВКЛ. Пад маскоўскім уціскам ВКЛ страціла частку ўладанняў вярхоўскіх князёў, але галоўнае захавала — мцэнска-любуцкае намесніцтва і лінію абароны ўздоўж р. Угры[84]. Вяземскія князі трымаліся, але не здолелі нічога супрацьпаставіць зімоваму 1492/93 г. наступу моцнага маскоўскага войска (5 палкоў на чале з ваяводам Данілам Васілевічам Шчэнем)[85]. Вяземскае княства было поўнасцю далучана да Масквы і паступова стала цэнтрам памеснага землеўладання[86].

Тут можна заўважыць, што тэндэнцыя пераўтварэння Вяземскага княства ў край памеснага землеўладання відавочна адлюстроўвае паслядоўную палітыку маскоўскай улады. Не-бяспека страты памежнага рэгіёна, у якім, да таго ж, заставаліся на сваіх месцах тамтэйшыя землеўладальнікі, магла захоўвацца даволі доўга. Як прыклад, Гомейская зямля ў 1537 г. была вернута ВКЛ таму, што пасля маскоўскага захопу ў 1500 г. з яе не была выведзена мясцовая шляхта. Насаджэнне памеснага землеўладання з адначасовай ліквідацыяй мясцовага вотчыннага яскрава сведчыць аб памкненні трывала замацавацца ў толькі што далучаным рэгіёне. Палітычна ненадзейныя вяземскія землеўладальнікі (шмат з іх былі гвалтоўна прыведзены да прысягі), безумоўна, не маглі служыць падмуркам маскоўскай велікакняскай улады.

Сістэме абароны ўсходняй мяжы ВКЛ, аснову якой складаў шэраг перыферыйных княстваў і намесніцтваў, супрацьстаяла падобная сістэма ўдзельных княстваў Маскоўскай дзяржавы. Яўна наўмысным выглядае выдзяленне літоўскаму ўцекачу князю Фёдару Іванавічу Бельскаму вотчыны ў наўгародскіх землях на мяжы з Таропецкім паветам ВКЛ. Менавіта адсюль ладзіліся набегі людзей князя Бельскага на таропецкія воласці ў 1489 і 1490 г. Непасрэдна супраць Вяземскага княства былі накіраваны дзеянні вялікага князя Івана Іванавіча Маладога з Цвярскога ўдзела і ўдзельнага князя Андрэя Васілевіча Вугліцкага з Мажайска. Побач з мяжой размяшчаўся таксама масіў зямель Волацкага ўдзела князя Барыса Васілевіча (Волак Ламскі, Ржэва, Руза, Вышгарад, Шопкава Слабада). З Ржэўскага ўезда аказваўся ціск на Таропецкі павет.

У 1486 г. у Маскве адбылося пераафармленне дагавораў з тымі ўдзельнымі князямі, што захаваліся — Андрэем Васілевічам Вялікім Вугліцкім і Барысам Васілевічам Волацкім, а Міхаіл Андрэевіч Вярэйскі і Белазёрскі пад маскоўскую дыктоўку напісаў духоўную[87]. У адрозненне ад вялікага князя літоўскага, які імкнуўся замацаваць добранадзейнасць удзельных князёў шляхам пацвярджэння іх правоў і ільгот ды раздачай новых уладанняў, у Маскве працягваўся наступ на ўдзельныя правы сваякоў вялікага князя, рэгламентаваліся і кантраляваліся ўсе іх дзеянні, замацоўвалася іх сувязь і падпарадкаванне велікакняскай уладзе. Удзельныя князі ў Маскоўскай дзяржаве былі асуджаныя. Князь Андрэй Вугліцкі памёр у зняволенні ў 1493 г. пасля арышту „за измену”[88]. Старэйшы сын князя Міхаіла Андрэевіча Васіль у 1483 г. збег ад гневу Івана ІІІ у ВКЛ[89], a вярэйска-белазёрскі князь вымушаны быў у сваім тастаменце пакінуць усе свае ўладанні вялікаму князю[90].

Сістэма абароны маскоўскай мяжы мела актыўны характар і наогул была арыентавана хутчэй не на стрыманне варожых дзеянняў, а на разгортванне свайго наступлення. У гэтай сувязі ўзнікаюць пытанні: якія баявыя дзеянні з боку ВКЛ былі супрацьпастаўлены маскоўскай навале і ці здзяйсняліся спробы „прамацаць” абарону маскоўскай мяжы?

Нягледзячы на мізэрнасць войскаў, якія маглі быць скарыстаны на напрамках маскоўскіх удараў, і амаль поўнае занядбанне ўсходняга напрамку знешняй палітыкі Казімірам Ягайлавічам, рэакцыя з боку ВКЛ была выразнай. Перш за ўсё ўлады ВКЛ спрабавалі задзейнічаць дыпламатычны шлях залагоджвання канфлікту. Але з пэўнага часу адпрацаваны механізм вырашэння памежных праблем перастаў працаваць. Тое, што раней магло знайсці паразуменне на мясцовым узроўні, цяпер перадавалася ў верхнія інстанцыі, станавілася справай пасольстваў, але натыкалася на глухія муры маскоўскай палітыкі. У адказ на скаргі аб парушэннях мяжы, захопах і рабунках з Масквы ішлі адпаведныя пратэсты аб літоўскіх дзеяннях, але ў пасольскіх кнігах лёгка заўважыць няпэўнасць, нават нейкую абстрактнасць маскоўскіх скаргаў у адрозненне ад канкрэтных, падрабязных пералікаў і дакументальных сведчанняў, якія ішлі з боку ВКЛ. Здаецца, той момант, калі Масква пакінула па-за ўвагай неабходнасць дыпламатычнага вырашэння канфлікту, інакш кажучы, ступіла на шлях вайны, дакладна адбіўся ў словах баярына Сямёна Барысавіча, які прамаўляў іх хану Менглі-Гірэю ў сакавіку 1486 г.: „А осподаря нашего великого князя люди безпрестанно емлют королеву землю”[91]. Вось гэты рубеж, які аддзяліўчас, калі Масква магла пайсці на кантакт, ад яе цвёрдага намеру пачаць канфрантацыю.

Спробы дыпламатычнага вырашэння канфлікту не перапыняліся цягам усёй вайны, якая, як вядома, фармальна нібыта і не вялася. Але сітуацыя патрабавала дзеянняў іншага плана. У змаганні на памежжы літоўскі бок ужываў спосабы пасіўнай і актыўнай абароны. Структура баявых дзеянняў ВКЛ не такая складаная, як маскоўская, але і яе можна класіфікаваць па некалькіх катэгорыях.

1. Вялікі паход аб’яднаных войскаў усходняй часткі ВКЛ(адзіны) са Смаленска да вярхоўяў р. Акі з мэтай вызваленнястрачаных там гарадоў (1492 г.). Паход быў паспяховым, алеў адказ Іван ІІІ прыслаў моцнае войска, якое зліквідавала дасягнуты вынік;

2. Дзеянні дробных фармаванняўмцэнска-любуцкага,бранскага і таропецкага намеснікаў, задачамі якіх былі дыверсіі намаскоўскай мяжы з Полем (2.1) і напады на маскоўскія землі(2.2) у адказ на спусташэнні маскоўцаў. Напэўна, знішчэннемаскоўскіх старожаў, якія сачылі за небяспекай з Поля,рабілася з мэтай аслаблення маскоўскай мяжы. Што тычыццарабаўнічых па характары нападаў на калужскія, алексінскіяі іншыя землі (калі яны на самай справе адбыліся, бо заявымаскоўскага боку пра іх выклікаюць сумненні), дык можнарастлумачыць іх помстай за адпаведныя дзеянні з-за мяжы,але нельга адмаўляць і магчымасці злачынных дзеянняў збоку прадстаўнікоў улады ВКЛ;

3. Напады на маскоўскае памежжа з боку вяземскіх івярхоўскіх князёў, намеснікаў памежных зямель ВКЛ, іншых землеўладальнікаў. Сведчанні аб гэтых дзеяннях змяшчаюцца выключна ў прамовах, якія сыходзілі ад маскоўскіх паслоў і баяр, і маюць часта няпэўны характар, без канкрэтызацыі часу, месца і наступстваў гэтых нападаў. Здаецца, што памежныя сутычкі перарасталі ва ўзаемную помсту, у якой ужо немагчыма вызначыць, хто вінаваты;

4. Барацьба між сабою вярхоўскіх князёў, частка якіх служыла ВКЛ, а частка — Маскве. Сюды ж трэба адносіць тыядзеянні, што ажыццяўлялі менавіта князі, якія трымалісялітоўскага боку;

5. Арганізацыя  пераследу маскоўскіх  войскаў, якіявярталіся на сваю тэрыторыю з палонам і здабычай. Гэтыядзеянні суправаджаліся баямі, якіх не так шмат было на працягу ўсёй вайны. Адзін з такіх баёў (за Варатынскам у 1489 г.) даў перамогу войску ВКЛ.

Як бачым, маштаб ваеннай актыўнасці ВКЛ быў параўнальна невялікім. Ініцыятыва і безумоўнае дамінаванне ў вайне належала Маскоўскай дзяржаве. З улікам гэтай акалічнасці вызначаецца наступная структура разгортвання баявых дзеянняў на памежжы.

Баявыя дзеянні на літоўска-маскоўскай мяжы можна ўмоўна падзяліць на тры асноўных напрамкі: А) паўночна-заходні (тычыўся Таропецкага павета), Б) заходні (супраць Вяземскага княства) і В) паўднёва-заходні (у бок Акі і Угры)[92]. Найбольш актыўна вайна вялася на другім і трэцім напрамках. Першы знаходзіўся ўбаку і быў адрэзаны ад асноўнага тэатра ваенных дзеянняў слабаасвоенымі абшарамі, якія складалі ўмоўную мяжу паміж Бельскім княствам ВКЛ і Ржэўскай зямлёй (у складзе ўдзела маскоўскага князя Барыса Васілевіча Волацкага).

Сярод памежных наўгародскіх зямель былі такія, што яшчэ з XIV ст. сплачвалі даніну (чорную куну) ВКЛ — гэта так званае Чарнакунства[93]. Выплата чорнай куны з шэрагу наўгародскіх валасцей гарантавала бяспеку паўднёвай мяжы Ноўгарада Вялікага. Непасрэдна да Чарнакунства адносіліся Холмскі пагост і воласці Марэва, Малвяціцы, Сцерж, Кунска, Бярозавец, Лапасціцы, Буйцы і Жабна. Ад уласна Чарнакунства аддзяляліся Вялікія Лукі і Ржэва, якія спрадвечна былі наўгародскімі ўладаннямі. Акрамя чорнай куны з іх сплачваліся ў ВКЛ іншыя падаткі (з Ржэўскай зямлі „кароўшчына” („ялоўшчына”) і цівунская пошліна). Велікалуцкая і Ржэўская землі набліжаліся да статуса сумеснага наўгародска-літоўскага ўладання[94]. Вядома, што ў Ржэўскай зямлі збіраў чорную куну і чыніў суд літоўскі намеснік, наўгародскім былі землеўладанне і некаторыя даходы. Пасля далучэння Ноўгарада да Вялікага Княства Маскоўскага (1478 г.) некаторы час ВКЛ прад’яўляла прэтэнзіі на чорную куну, ад чаго не адмаўляўся спачатку і Іван III, які, аднак, выплаты спыніў[95].

Трэба думаць, што наданне князю Ф. І. Бельскаму воласцяў з ліку чарнакунскіх і размяшчэнне ў Вялікіх Луках моцнага кантынгенту маскоўскіх войскаў рабілася і дзеля таго, каб замацаваць гэтыя тэрыторыі за Масквой. У выніку яшчэ адным дасягненнем вайны для маскоўскага боку стала поўнае далучэнне значнай тэрыторыі, бо пасля заключэння „вечнага” міру 1494 г. улады ВКЛ не дамагаліся Чарнакунства.

Такім чынам, на паўночна-заходнім напрамку баявых дзеянняў, нягледзячы на тое, што ён быў перыферыйным, таксама вырашаліся вельмі важныя тактычныя задачы — замацаванне за Масквой літоўска-наўгародскіх сумесных уладанняў і ціск на Таропецкі павет ВКЛ, які, між іншым, меў цесныя сувязі з Чарнакунствам[96].

Такім жа ўдалым для Масквы быў заходні напрамак. На працягу некалькіх гадоў Вяземшчына спазнавала спусташальныя напады з-за мяжы і паступовыя захопы сваіх воласцяў, у выніку апынулася ў такім стане, што не здолела ў момант патрэбы даць адпор маскоўскаму войску. Менавіта для заходняга напрамку баявых дзеянняў характэрна вылучэнне двух перыядаў вайны: 1486-1492 г. — падрыхтоўчы перыяд „утоенай” вайны, 1492-1493 г. — рашучыя дзеянні па рэалізацыі вынікаў першага перыяду.

У паўднёва-заходнім напрамку маскоўская палітыка была вельмі прадуманай. Асцярожнымі дзеяннямі можна было дасягнуць больш значных поспехаў, чым адкрытым ваенным ціскам. І сапраўды, Масква выкарыстоўвала пэўныя рычагі ў адносінах з мясцовымі князямі, кропкавыя ўдары па пунктах супраціву і ў выніку малымі сродкамі зрабіла шмат. Але трэба заўважыць, што пасля пэўных поспехаў развіццё наступу ў рэгіёне Верхняй Акі і далей было свядома спынена. Працяг вайны мог, па меркаванні Ю. Аляксеева, прывесці да канфлікту з усімі краінамі дынастыі Ягайлавічаў, што, безумоўна, не магло не насцярожыць Івана ІІІ[97]. Такім чынам, трэці напрамак баявых дзеянняў не быў да канца рэалізаваны. Пытанне прыналежнасці рэшткаў Вярхоўскіх княстваў, а таксама Северскай зямлі вырашалася ўнаступнай вайне —1500-1503 г.

Традыцыйны падзел хады вайны на трэцім напрамку на два перыяды не вытрымлівае крытыкі, таму што не толькі з 1492 г., але ўжо ў 1489 г. быў здзейснены вялікі паход велікакняскіх маскоўскіх войскаў на найбольш значныя цэнтры ўлады ВКЛ у рэгіёне — Любуцк і Мцэнск.

Тым не менш, следам за іншымі даследчыкамі ў хадзе вайны можна вылучыць два перыяды. Даўно заўважана, што ваенныя дзеянні да 1492 г. і пасля яго адрозніваюцца па змесце вельмі адчувальна. Перыяд 1486-1492 г. запоўнены дробнымі нападамі маскоўскіх служылых людзей на памежныя землі ВКЛ, рэйдамі маскоўскіх удзельных князёў у глыбіню памежжа, захопамі блізкіх да мяжы воласцяў. Ваенныя дзеянні 1492-1493 г. з маскоўскага боку за малым выняткам кіраваліся на галоўныя цэнтры ўлады ВКЛ у памежжы і ў пэўным сэнсе завяршалі тое, што было распачата ў першыя гады вайны. Да таго ж часу адносяцца больш-менш актыўныя дзеянні і з літоўскага боку. Таму цалкам справядліва вылучыць у хадзе вайны два перыяды: першы — 1486-1492, другі — 1492-1494 г. Менавіта для першага перыяду больш пасуюць азначэнні „хітрая” ці „дзіўная” вайна. Як маскоўскія, так і літоўскія цэнтральныя ўлады ў гэты час лічылі за лепшае не выкарыстоўваць велікакняскія войскі, а задавальняцца сіламі намеснікаў, служылых і ўдзельных князёў, якія знаходзіліся ўздоўж мяжы. Вынікам і наступствам першага перыяду вайны быў падрыў абароны ўсходняй мяжы ВКЛ[98]. У другі перыяд на першы план выйшлі дзеянні вялікіх маскоўскіх кантынгентаў, якія ажыццяўлялі буйныя аперацыі: здабываліся гарады, замацоўваліся княскія ўладанні. Гэтыя падзеі, у адрозненне ад першага перыяду, адбіліся ў разрадных кнігах, якія фіксавалі дзеянні маскоўскага ўрада па прызначэнні, размяшчэнні і выпраўленні служылых людзей.

Акрамя разрадных кніг як спецыфічнай крыніцы[99], найвялікшую колькасць інфармацыі аб першай памежнай вайне даюць пасольскія кнігі[100]. Дадатковыя сведчанні афіцыйна-тэндэнцыйнага характару можна знайсці ў маскоўскім летапісанні[101], а некаторыя падзеі адбіліся і ў беларуска-літоўскіх летапісах ды хроніках[102]. Дадзеныя асобных актаў метрыкі ВКЛ запаўняюць пустэчы пры вывучэнні гістарычна-геаграфічных акалічнасцяў вайны.

Цяпер, абапіраючыся на распрацаваную схему (структура баявых дзеянняў, напрамкі іх рэалізацыі, перыядызацыя), прапануем разгорнуты звод падзей перыяду першай памежнай вайны. Іх нумарацыя адпавядае структуры, якая прыведзена вышэй, літарамі пазначаны напрамкі ваеннай актыўнасці.

I перыяд вайны (1486-1492)

1.3. В. Вясна 1486 г. „Тацьба”, разбой і рабаванне любуцкіх і мцэнскіх людзей — гэта значыць спалучэнне тайнага і адкрытага гвалтоўнага рабаўніцтва тэрыторыі мцэнска-любуцкага намесніцтва[103]. Мэта — удар па цэнтры ўлады ВКЛ у Верхняокскім рэгіёне.

2.1. В. Пачатак траўня 1486 г. Напад людзей вялікага князя разанскага Івана Васілевіча на Мцэнск. Горад (верагодна, без замка) спалены, навакольныя сёлы спустошаны, выведзены палон[104]. Мэта — тая ж самая.

2.1. Б. Да восені 1486 г. Спусташэнне людзьмі князя Андрэя Васілевіча хлепеньскіх воласцяў (сярод якіх, магчыма, — Рагачоў, Фамінская, Беразуй, Ждат) і сёлаў, крадзеж коней (150), іншай жывёлы (сярод іх 150 кароў) і маёмасці (на 60 рыжскіх рублёў)[105].

2.1. Б. Да восені 1486 г. Спусташэнне служылымі людзьмі князя Андрэя Васілевіча (баярскімі дзецьмі) воласцяў вяземскага князя Міхаіла Дзмітрыевіча (Магілен, Нягодын, Міцэнкі), паленне сёлаў, рабунак царквы, вывад коней (70), іншай жывёлы (сярод іх 150 кароў) і маёмасці (на 60 рыжскіх рублёў)[106].

2.1. Б. Да восені 1486 г. Спусташэнне служылымі людзьмі князя Андрэя Васілевіча воласці вяземскага князя Міхаіла Дзмітрыевіча Арэхаўны, выпальванне сёлаў, захоп коней (8), кароў (40) і маёмасці (на 12 рыжскіх рублёў)[107].

2.1. Б.Восень 1486г. Спусташэнне служылымі людзьмі князя Андрэя Васілевіча Дуброўскага двара і Дуброўскай воласці, якія належалі вяземскаму князю МіхаілуДзмітрыевічу, захоп валаснога намесніка пад выкуп, рабаванне хаты намесніка, выкраданне коней (300) і маёмасці (на 40 рыжскіх руб.)[108].

1.2.1. (2.2.1.?) Б. 1486-1487 г. Заняцце воласцяў князёў Крошынскіх — Цешынавічы (Цешынава), Сукромна (Сукрома), Альховец, Надслаў, Лела, Ад’ездзец (Ад’езд)[109] людзьмі вялікага князя, і далейшае кіраванне імі праз прадстаўніка маскоўскай велікакняскай адміністрацыі дзяка Васіля Далматава[110]. У воласцях Альховец, Лела і Ад’езд Васіль Далматаў пасадзіў больш за 200 сямей, у воласцях Цешынаве і Сукроме — больш за 300[111].

2.1.2. Б. Да сярэдзіны восені 1487 г. З’яўленне ў хлепеньскай воласці Ждат дворскага цівуна князя Андрэя Васілевіча (цівун кіраваў былой воласцю князёў Крошынскіх — Цішынавічамі), спусташэнне воласці, спаленне сёлаў, захоп коней, кароў ды іншай жывёлы, маёмасці[112]. Магчыма, адпраўленне ў воласць Ждат менавіта цівуна сведчыць аб падрыхтоўцы яе тэрыторыі для арганізацыі слабод і далучэння да ўладанняў князя Андрэя Васілевіча.

2.1. Б. Да сярэдзіны восені 1487г. Спусташэнне служылымілюдзьмі князя Андрэя Васілевіча воласцяў вяземскага князяМіхаіла Дзмітрыевіча (Магілен, Нягодын, Міцэнкі)[113].

2.2. Б. Да сярэдзіны восені 1487 г. Заняцце воласціАрэхаўна і арганізацыя ў ёй слабады прадстаўнікамі князяАндрэя Васілевіча[114]. Напэўна, тады ж былі заняты воласціМагілен і Міцэнкі (Міцонкі), у якіх, адпаведна з пасольскай скаргай 1490 г., былі пасаджаны намеснікі названага князя[115].

2.3.2. Б. Да сярэдзіны восені 1487 г. Абрабаванне слуг вяземскага князя Міхаіла Дзмітрыевіча, якія везлі даніну з воласці Нягодын (12 рыжскіх рублёў, 8 коней з вазамі, маёмасці на 10 рыжскіх руб.). Ажыццявілі яго людзі князя Андрэя Васілевіча[116].

2.3.2. Б. Да сярэдзіны восені 1487 г. Знішчэнне тымі ж людзьмі пасольскай дарогі і стварэнне новай, на воласць Дуброву (Дуброўскую) і двор Дуброўскі[117].

2.3.1. Б. Да сярэдзіны восені 1487 г.Павелічэннегандлёвых пошлінаў (мыта) князем Міхаілам Вяземскім[118]. Слугі князя Андрэя Васілевіча поўнасцю кантралявалі шляхі зносінаў Вяземскага княства і чынілі перашкоды гандлю. У той жа час з боку ўладаў ВКЛ таксама былі падняты гандлёвыя пошліны і, акрамя таго, чыніліся злоўжыванні ў адносінах да маскоўскіх купцоў, што праязджалі праз іх тэрыторыю[119]. Па пасольскіх кнігах складваецца ўражанне, быццам супраць маскоўскіх купцоў была аб’яўлена сапраўдная гандлёвая вайна.

4. В. ВКЛ. Лета 1487 г. Прыход людзей князёў Мязецкіх на вотчыну князёў Адоеўскіх, якія служылі Маскве (напэўна, на Адоеў і наваколле)[120], рабаванне, вывад палону (жанчыны і дзеці)[121]. Акольнічы вялікага князя Пятра Міхайлавіча Пляшчэева сцвярджаў, быццам першымі напалі на вотчыны маскоўскіх служылых князёў людзі князёў Мязецкіх (служылі ВКЛ). Нібыта ў адказ, з мэтай адбіць палон, была здзейснена акцыя маскоўскага боку.

3.1. В. Жнівень 1487 г. Напад людзей князёў Івана, Васіля і Пятра Сямёнавічаў Адоеўскіх і Івана Міхайлавіча Перамышльскага (Варатынскага), якія служылі Маскве, на Мязецк, узяцце палону і захоп маёмасці. Мясцовыя Мязецкія князі дагналі рабаўнікоў і 13 жніўня 1487 г.[122] адбыўся бой, у выніку якога Мязецкія пацярпелі паразу[123]. Гэта першае сур’ёзнае ваеннае сутыкненне той вайны. Нягледзячы на паразу, Мязецкія ўзялі палон і парабавалі[124].

1.2.1. і 1.3. Б. Да сярэдзіны восені 1487 г. Прыход людзей маскоўскага вялікага князя на вотчыны князёў Глінскіх („заселі” дзве воласці — Шчацельша і Судзілаў[125]), абрабаванне царквы (на 10 коп грошаў), спальванне двароў, вывад палону (4 жанчыны), выкраданне жывёлы (коней 100, кароў 150, авечак 200) і маёмасці больш чым на 100 коп грошаў.

1.3.? В. Да сярэдзіны восені 1487 г. Прыход маскоўскіх людзей на вотчыну смаленскага намесніка князя Цімафея Уладзіміравіча Масальскага Недаходаў[126]. У гэтым накірунку тады дзейнічалі людзі князя І. М. Перамышльскага (Варатынскага) (25 чал.), якія ўзялі коней і маёмасці на 50 рублёў[127].

1.3. В. Да сярэдзіны восені 1487 г. Напад „тацяў” (70 чал.) з боку медынскага намесніка Васіля Давыдавіча Пёстрага на вотчыну князя Ц. У. Масальскага Недаходаў, захоп коней (13) і маёмасці на 15 маскоўскіх руб.[128].

3.  Б. ВКЛ. Да канца 1487 г. Па сцвярджэнні маскоўскагаўдзельнага князя Андрэя Васілевіча, ягоным людзям і „инымнашим украинным людем” з боку князёў украінных і іншыхлюдзей чыніліся разбоі, наезды і рабункі, шмат людзейпабіта і зведзена ў палон, захоплена маёмасць, знішчана, абрабавана і зведзена ў палон шмат старожаў. Вядомыя такіяскаргі не толькі ад князя Андрэя, але і ад іншых маскоўскіх„украіннікаў”[129].

4.  В. ВКЛ. Да канца 1487 г. Згодна са скаргай князя ІванаВасілевіча Бялёўскага (магчыма, служыў Маскве з канца1487 г.)[130], з боку князёў Дзмітрыя і Сямёна Фёдаравічаў Варатынскіх (служылі ВКЛ) чыніліся рабункі і захопы ў палон ягоных людзей, з разлікам на наступны продаж апошніх[131].

2.1.  Б. Восень 1487 г. Прыход „вайною” служылых людзей князя Івана Іванавіча Маладога з боку Цверы падХлепень (належаў князю Міхаілу Вяземскаму), рабаваннегорада, захоп палону, спусташэнне воласцяў Джаць (Ждат)і Панізоўе — „выбрали и выжгли”, спусташэнне воласці Труфанаў (вяземскага князя Барыса Дзмітрыевіча) — „звоевали и огнем выжгли”, спусташэнне воласцяў Негамірі Сачоўкі князя Васіля Бываліцкага („звоевали и выграбили”)[132]. Адносна хлепеньскай зямлі (поўнач Вяземскага княства) існавала абгрунтаваная прэтэнзія маскоўскага боку, якая абапіралася на літоўска-маскоўскі дагавор 1449 г. У ім сказана: „А Федора Блудова, а Алексанъдрова Борысова сына Хлепенъского, и кн(я)зя Романова Фоминског(о),и их братьи и братаничов отчыны, земли и воды все мое,великого князя Васильево [Васіля Цёмнага. — В. Ц.]“[133]. Цэнтры воласцяў Негамір і Сачоўкі знаходзіліся па розных баках р. Вазуза, на поўдзень ад Хлепеня. На ўсход адix размяшчаліся воласці князёў Крошынскіх, якія на тойчас былі ўжо маскоўскімі. Магчыма, тут абагульнены дзвепадзеі — прыход дзецей баярскіх князя Андрэя Васілевічапад Хлепень і спусташенне хлепеньскіх воласцяў людзьмікнязя Івана Маладога. Яны згадваюцца ў чэрвені 1490 г.у пасольскіх скаргах літоўскага боку[134]. У скаргах 1492 г.адзначаецца, што людзі вялікага князя воласць Негамір „заселі”. Пры гэтым быў здзейснены напад і на Бываліцукнязя Васіля Бывалецкага[135].

2.2.    В. ВКЛ. Канец сакавіка — пачатак красавіка 1488 г.Паход людзей з Любуцка ўздоўж Серпухоўскай дарогі да р.Лапасны (левы прыток Акі), перамога над людзьмі вялікагакнязя Федкі Ардынца („неделю в четвертую поста”), крадзеж грошай, коней і іншай маёмасці на 25 руб.[136] Гэта даволі значны паход па здабычу ў глыбіню маскоўскай тэрыторыі, аж за Серпухаў да р. Лапасні. Напэўна, напад рабіўся з ведама апошняга. Гэтае і іншыя наступныя дзеянні з тэрыторыі мцэнска-любуцкага намесніцтва сведчаць аб даволі моцных ваенных рэсурсах велікакняскай улады ВКЛ у рэгіёне Верхняй Акі.

1.3. В.Да канца 1488г. Прыход маскоўскіх палкоў (!) з Калугі на гарады Верхняга Паочча (Любуцк і Мцэнск?), забойствы людзей, палон, захоп маёмасці[137]. Праўдападобна, гэты напад быў накіраваны супраць асяродкаў велікакняскай улады ў рэгіёне і не кранаў уладанняў мясцовых князёў.

3.1. А. Да канца 1488 г. „Наезды”, рабункі, гвалт і іншыя шкоды жыхарам Таропца з боку князя Фёдара Іванавіча Бельскага[138], які сядзеў паўночней, у Марэве, і метадычна ціснуў на памежныя землі ВКЛ. Тарапчане называюцца „даннікамі” Казіміра, але Масква мела абгрунтаваныя прэтэнзіі на Таропец, бо ён меў цесную сувязь з Чарнакунствам і Ноўгарадам[139].

2.1. Б. Да канца 1488 г. Рэйд людзей князя Андрэя Васілевіча да Дзмітрава (на Угры), забойствы, узяцце ў палон, захоп маёмасці[140]. Горад Дзмітраў належаў да Смаленскай зямлі і з’яўляўся значным фарпостам у сістэме абароны ўсходняй мяжы ВКЛ. Магчыма, пра тыя ж самыя падзеі вядзецца гаворка ў пасольскіх кнігах у 1489 г., калі было парабавана 50 вёсак, узята 42 кані і маёмасці на 70 рыжскіх рублёў[141]. Забягаючы наперад, трэба сказаць, што горад Дзмітраў пасля 1494 г. застаўся ў складзе ВКЛ і нават не страціў сваіх зарэчных зямель.

2.1. Б. Да канца 1488 г. Прыход людзей князя Андрэя Васіл евіча на воласць князёў Глінскіх Тур’е, спальванне вёсак, забойствы і захоп палону (150 чал.), рабунак маёмасці (на 500 рублёў)[142]. Пасля прыходзілі „розбоем” людзі з воласцяў Сасновец і Холм (недалёка ад вярхоўяў Протвы, насупраць воласці Тур’е), якія спустошылі 32 вёскі і нарабавалі на 100 рублёў[143].

1.3. В. Да канца 1488 г. Прыход людзей з Лазыніча (?), захоп Меска, Бышкевічаў, Лычына (князёў Варатынскіх) і Недаходава (князя Ц. У. Масальскага)[144].

2.2. В. ВКЛ. Канец 1488 г. „Наезд” з Любуцка на калужскія воласці, забойствы, рабункі. „Воеводка любутской” князя І. Ю. Трубяцкога трапіў у палон[145].

3. В. ВКЛ. Восень 1488 г. Напад значнага войска князёў Дз. Ф. і С. Ф. Варатынскіх „з знамями и с трубами войною” на медынскія воласці, якія былі абрабаваны і спалены, шмат людзей забілі, а іншых узялі ў палон[146]. Верагодна, гэтая акцыя была здзейснена ў адказ на папярэдні прыход маскоўскіх людзей з Лазыніча.

2.2. А. ВКЛ. Да канца 1488 г. Спусташэнне наўгародскіх воласцяў (напэўна, Вяліла, Марэва і інш.) з боку таропецкага намесніка князя Сямёна Сакалінскага, забойства слуг князя Ф. І. Бельскага, вывад палону. І гэта рабілася ў адказ на папярэднія дзеянні з маскоўскага боку.

1.1.1. В. Вясна 1489 г. Паход маскоўскага войска на чале з князем Васілём Іванавічам Касым (Крывым) Патрыкеевым (усяго 11 ваяводаў) на Варатынск, супраць князёў Дзмітрыя і Сямёна Фёдаравічаў Варатынскіх. Аблога і спальванне горада, захоп у палон баяр і баярынь і іншых людзей (усяго 7 000)[147]. Пры вяртанні маскоўскага войска „ізгонам” яго нагналі ваяводы ВКЛ „со многою силою”, разбілі і вярнулі палон[148]. Гэта адна з самых значных падзей першай памежнай вайны. Непасрэдным вынікам паходу быў ад’езд на маскоўскую службу князя Дз.Ф. Варатынскага[149].

3.1. А. Зіма — вясна 1489 г. Пусташэнне таропецкіх воласцяў людзьмі князя Ф. І. Бельскага: у Казарынскай воласці спалена 50 двароў, выведзены палон, абрабаваны 150 двароў; на Столпне спалена 50 двароў, выведзены ў палон 22 чал.; на Варацігорцах і Панізоўі спалена 30 двароў, выведзены ў палон 10 чал.; у Селку (Селцы) спалена 11 двароў, выведзены ў палон 20 чал., забрана 35 коней, папалена двароў у Унцове — 10, на Наволцы — 10, у Мірылаве — 10, у Цяпалаве — 20, у Палессі яшчэ і павешана 6 чалавек, паўсюль рабавалася маёмасць. Скарб ВКЛ не атрымаў даходаў з таропецкіх воласцяў за 11 гадоў (разам — 8562 руб. грошай)[150].

3.1. А. Сярэдзіна вясны („перед семою суботою за неделю”)[151] 1489(?) г. Людзі князя Ф. І. Бельскага, „наехавши войском, волость звоевали”, спалена 500 двароў, узята ў палон 500 чал., шмат пабіта, паранена і павешана[152].

3.1. А. 29 чэрвеня (?) (На святого Пятра Запусты)[153] 1489(?) г. Баяры князя Ф. І. Бельскага ваявалі таропецкія воласці, 30 двароў спалілі, 50 чал. узялі ў палон[154].

2.2.1. А. Да лета 1489 г. Намеснік воласці Уселукі (Ржэўскай зямлі) Васіль Давыдавіч захапіў частку таропецкай воласці Дубны[155].

1.3. В. Пачатак 1489 г. („в Филиппов пост, перед Рождеством Христовым”). Калужане тройчы прыходзілі ваяваць любуцкія воласці. Захоп у палон Васкі Пратассева — намесніка князя І. Ю. Трубяцкога ў Любуцку[156].

3. В. ВКЛ. Вясна 1489 г. Прыход „не тайно, явно войною” людзей князёў Дз. Ф. і С. Ф. Варатынскіх на маскоўскія воласці за Акой, іх рабаванне, захоп у палон жанчын і дзяцей[157].

3.2. В. Снежань 1489 г.[158] Пераход на маскоўскі бок князяДз. Ф. Варатынскага разам са сваёю вотчынаю, „дольніцай”і скарбам брата Сямёна; прымушэнне баяр і слуг брата Сямёна да прысягі і службы на сваё імя. Захоп і ўсталяванненамеснікаў у гарадах Серанск і Бышкавічы ды воласцях Лычына і Недаходаў, утрыманне горада Казельск[159]. АдноснаКазельска Іван ІІІ у адказе літоўскаму паслу пану СтаніславуПетрашковічу сцвярждаў, што той з усімі местамі па даканчальнай грамаце Васіля ІІ з Казімірам адыходзіў да Масквы[160]. Аднак у дагаворы 1449 г. такі запіс адсутнічае.

1.2. В. Да канца красавіка 1490 г. Прыход маскоўскіх людзей на чале з Хацетоўскім пад горад Апакаў (належаў Сапегавым дзецям), рабунак горада, вывад палону[161]. Напад на Апакаў (на правым беразе р. Угры), як і на Дзмітраў, сведчыць пра імкненні аслабіць абарону ўсходняй мяжы ВКЛ.

2.1. В. ВКЛ. Вясна 1490 г. Рабунак і знішчэнне людзьмі з Мцэнска маскоўскіх старожаў на р. Шаць і на р. Данец[162] з мэтай аслаблення маскоўскай мяжы з Полем. Па словах Ю. Аляксеева, напады мцэнскіх людзей пагражалі ўсёй сістэме старажавой службы ў Полі[163].

3. В. ВКЛ. 1490(?) г. Астапак Варанцоў „мечнянин” з іншымі парабаваў вёску Ермакова Лапаціна на Мсціслаўлі на 100 руб.[164]. Маецца наўвазе „уезд Мсціслоўль”, які ад тарускіх князёў у сярэдзіне XIV ст. адышоў да Масквы, потым (каля 1381) стаў разанскім, а прыкладна з 1461-62 г. — зноў маскоўскім. Знаходзіўся на поўнач ад Тулы.

1.2.1., 1.3. А. Да канца кастрычніка 1491 г. Намеснік Холма Андрэй Колычаў наслаў людзей на таропецкі пагост Балагой, якія захапілі палон, адных патапілі ў возеры, іншых прывялі да прысягі. Потым быў яшчэ напад самога Колычава з людзьмі, забойства таропецкага намесніка і іншых людзей, вывад палону, спусташэнне воласці. У выніку значныя часткі Таропецкай і Казарынскай воласцяў далучылі да Чарнакунства[165]. Казарынская воласць, у якой згадваюцца сёлы віцебскіх баяр, выразна аддзяляецца ад астатняй Таропецкай воласці, з чаго робіцца выснова аб яе прыналежнасці да Віцебска[166].

1.3. В. Да канца кастрычніка 1491 г. Прыход вайной на „дзяржаву” Мцэнскую людзей Васкі Голахвастава, вывад палону (100 чал.) і рабунак[167].

2.1. В. ВКЛ. Лета 1491 г. „Наезд” людзей з Мцэнска, Бранска і іншых „мест украйных” на маскоўскія старожы ў Полі, калі было нарабавана „на многое рублев”[168].

3. Б. ВКЛ.Восень 1491 г. Людзі АлёшкіХоткевіча (Хадкевіча) напалі на цвярскія землі Лествіцына, дзе абрабавалі 20 вёсак, вывелі ў палон 15 чал., нарабаваўшы маёмасці на 150 руб., і Грыдзіну слабодку Залацілава, у якой абрабавана і спалена 15 вёсак, у палон узята 10 чал., учынены забойствы і набрана маёмасці на 100 руб.[169].

2.1. В. ВКЛ. Лета 1491 г. „Мечняне” (жыхары Мцэнска) парабавалі старожы „алексінцаў” (з горада Алексіна на Ацэ) на 50 руб.[170].

2.1. В. ВКЛ.Лета 1491 г. „Мечняне” парабавалі старожы на Шаці на 50 руб.[171].

3.1. В. Да пачатку вясны 1492 г. Пад час ад’езду князя Фёдара Іванавіча Адоеўскага (служыўВКЛ) яго стрыечныя браты Іван, Васіль і Пётр Сямёнавічы (служылі Маскве) захапілі маці князя Фёдара, „заселі” вотчыну і ўдзел апошняга (палову Адоева і воласці) з яго баярамі і ўраднікамі, выкралі скарб[172].

3.1. В. Да пачатку вясны 1492 г. Напад людзей князя Дз. Ф. Варатынскага разам з калужанамі і перамышлянамі на бранскія землі, рабунак чатырох воласцяў, захоп коней (70) і маёмасці на 200 коп грошаў)[173]. Князь Варатынскі пры гэтым ужо выконваў загады свайго новага гаспадара — турбаваў памежныя землі ВКЛ у раёне Бранска, які пасля 1486 г. быў цэнтрам намесніцтва[174].

3.2. В. Пачатак 1492 г. У адсутнасць князя Андрэя Васілевіча Бялёўскага (служыў ВКЛ) ягоны брат Іван захапіў ix трэцяга брата Васіля, прымусіўшы яго гвалтам прыняць прысягу на імя Івана ІІІ, і заняў вотчыну князя Андрэя, а баяр, слуг і чорных людзей прывёў да прысягі на свае імя[175].

1.1.1. В. 1491-1492 г. Паход 5 маскоўскіх палкоў на чале з князем Данілам Дзмітрыевічам Холмскім, Якавам Захар’ічам, князем Уладзімірам Андрэевічам Мікулінскім „в Северу ко князьям”[176]. Пра баявыя дзеянні пад час гэтага паходу нічога невядома. Магчыма, шэраг пазначаных вышэй падзей, якія адбываліся ў рэгіёне Верхняй Акі, быў звязаны менавіта з прыходам „в Северу ко князьям” моцнага кантынгентумаскоўскіх велікакняскіх войскаў.

3.А. ВКЛ. Вясна 1492 г. ТаропецкінамеснікЗенказлюдзьмі прыйшоў вайною на Холмскі пагост, нарабаваўся (на 1000 рыжскіх руб.) і спаліў двор намесніка Андрэя Колычава, спустошыў і воласць, спаліўшы 60 вёсак, шмат людзей пабіў, а 30 чалавек з жонкамі і дзецьмі ўзяўу палон (агульнай шкоды ўчыніў на 700 рыжскіх руб.)[177]. Відаць, гэты напад быў помстай за адпаведнае дзеянне з боку холмскага намесніка.

3. А. ВКЛ. Пачатак 1492 г. Напад літоўскіх людзей на Хранскі стан — Лугскую воласць Вялікіх Лукаў, рабунак вёсак (на 200 рыжскіх руб.), захоп у палон 16 чал., павешана пры гэтым было 8 чал.[178].

2.2. В. ВКЛ. Пачатак 1492 г. Прадстаўнік любуцкага намесніка Барыса Сямёнавіча Аляксандрава напаў на ўладанні баярскага сына Чалішчава ў Алексіне, узяў у палон 4 чал., учыніўшы шкоды на 15 руб.[179].

2.1.  В. ВКЛ. Лета 1492 г. Рабунак і знішчэнне людзьмі зМцэнска і Любуцка маскоўскіх старожаў[180].

2.2.  В. ВКЛ. Лета 1492 г. Людзі з Мцэнска і Любуцка папалілі і парабавалі воласці і сёлы маскоўскай украйны,набралі маёмасці і палону[181].

II перыяд вайны (1492-1494)

1.1.1. В. Жнівень 1492 г. Паход маскоўскага войска на чале з князем Фёдарам Васілевічам Целяпнём-Абаленскім „со многими людми войною безвестно”, захоп і спаленне гарадоў Любуцк і Мцэнск, паланенне намесніка Барыса Сямёнавіча Аляксандрава, баяр мцэнскіх і любуцкіх з жонкамі і дзецьмі ды іншых людзей (1500 чал.), рабунак маёмасці[182]. Гэта была адна з апошніх акцый па знішчэнні сістэмы абароны ВКЛ у рэгіёне Верхняй Акі. Непасрэдным вынікам паходу з’явіўся пераход на маскоўскую службу шэрагу князёў, якія трымаліся амаль да канца: Сямёна Фёдаравіча Варатынскага, Андрэя і Васіля Васілевічаў Бялёўскіх, Міхайлы Раманавіча Мязецкага[183].

3.1. В. [Жнівень] 1492 г. Прыход князёў І. М. Варатынскага і братоў Адоеўскіх на Масальск (належаў вялікаму князю літоўскаму), у выніку горад спалены, князі Масальскія зжонкамі, дзецьмі і многімі людзьмі выведзены ў палон, учынена вялікая шкода і рабунак[184].

3.2. В. Лістапад — снежань 1492 г.[185] Князь Сямён Фёдаравіч Варатынскі пры пераходзе на маскоўскі бок захапіў гарады Сярпейск і Мязецк[186].

1. В. ВКЛ. Пачатак 1493 г. Паход войска ВКЛ на чале са смаленскім намеснікам Юрыем Глебавічам і князем Сямёнам Іванавічам Мажайскім пры ўдзеле князёў Друцкіх са Смаленска ў рэгіён Верхняй Акі, захоп гарадоў Сярпейска і Мязецка, спусташэнне воласцяў, забойствы і паланенне людзей, захоп скарбу князя Міхаіла Раманавіча Мязецкага[187].

1.1.2. В. Люты 1493 г. Паход маскоўскага войска на чале з князямі Фёдарам Васілевічам Разанскім, Міхаілам Іванавічам Колышкам, Аляксандрам Васілевічам Абаленскім, ваяводам вялікага князя разанскага Івана Васілевіча Інкай Ізмайлавым і інш., разам з Варатынскімі, Адоеўскімі і Бялёўскімі князямі і князем М. Р. Мязецкім, захоп гарадоў Мязецк, Сярпейск, Масальск, Гарадзечна, Апакаў, выпальванне ўмацаванняў, паланенне „літвы”, смалян і гарадской знаці (530 чал.)[188]. Гэтым лакальны поспех войска ВКЛ быў зведзены да нуля. Здаецца, акрамя яго гарнізонаў там ужо ніхто не супрацьстаяў маскоўскаму наступу[189].

1.4. А-В. Зіма 1493 г. Канцэнтрацыя маскоўскага войска „против Литвы”: у Ноўгарадзе (Якаў Захар’іч), у Пскове (кн. Васіль Фёдаравіч Шуйскі), у Вялікіх Луках (кн. Даніла Аляксандравіч Пенка), у Мажайску (кн. Васіль Іванавіч Касы Патрыкееў, Сямён Іванавіч Варанцоў), у Цверы (кн. Даніла Васілевіч)[190].

1.2.1. Б. Восень 1492 г. Людзі Івана ІІІ прыйшлі вайною і „заселі” горад Хлепень ды воласць Рагачоў, узялі ў палон намеснікаў і іншых людзей, нарабавалі маёмасці[191]. Пазней Хлепень быў аб’яўлены маскоўскім адпаведна з старымі дагаворамі, а Рагачоў нібыта належаў да Цвярской зямлі[192].

Б. ВКЛ. Канец 1492 г. У адказ на пераход князя Андрэя Юр’евіча Вяземскага на маскоўскую службу Міхаіл Вяземскі захапіў вотчыну (сяло на Дняпры), двары, пошліны і казну ўцекача[193]. Гэта адзіны выпадак пераходу хоць кагосьці ca шматлікіх вяземскіх князёў на маскоўскі бок. Уладанні здрайцы былі вельмі маленькімі, да таго ж яму не ўдалося захаваць і іх.

1.1.2. Б. Зіма 1492-1493 г. Паход маскоўскага войска на чале з князем Данілам Васілевічам Шчэнем на Вязьму, захоп яе, узяцце ў палон вяземскіх князёў, прывядзенне да прысягі як князёў і паноў, так і іншых жыхароў[194]. Вяземскія князі хутка вярнуліся на свае месцы, але пасля некалькіх гадоў усіх іх адправілі ва ўнутраныя раёны Маскоўскай дзяржавы. Вяземшчына стала краем маскоўскага памеснага землеўладання[195]. У беларуска-літоўскім летапісанні адсутнічаюць звесткі пра вяртанне на свае вотчыны вяземскіх князёў, затое гаворыцца пра гібель у зняволенні вяземскага князя Міхаіла Дзмітрыевіча[196].

1.4. А-В. Лета 1493 г. Канцэнтрацыя маскоўскіх войскаў на Беразе (кн. Юрый Іванавіч, Барыс Васілевіч), у Серпухаве (кн. Васіль Іванавіч, Барыс Міхайлавіч Турэня), у Тарусе (кн. Іван Лыка) і ў Мажайску (кн. Андрэй Фёдаравіч).

Вось так праходзяць перад намі падзеі той малавядомай вайны, вайны пад час міру. Звесткі не пра ўсе падзеі адлюстраваны ў пасольскіх кнігах. Нешта дапоўнена матэрыяламі разрадных кніг, узята з летапісаў, але, безумоўна, засталіся і недахопы. Тым не менш, сабранай інфармацыі хапае, каб даследчыкі маглі зрабіць высновы аб характары вайны, яе агульнай хадзе, наступствах і г.д.

Не варта спыняцца на ўмовах „вечнага” міру 1494 г. і спрэчках вакол іх — гэта тэма асобнага даследавання. Але трэба заўважыць: нягледзячы на тыя ваенныя поспехі, што дасягнула Вялікае Княства Маскоўскае — амаль поўнае знішчэнне сістэмы абароны ВКЛ і папярэджванне любых дзеянняў з боку літоўскіх уладаў — агульныя вынікі вайны для Масквы былі вельмі сціплымі. Вярталіся захопленыя гарады, аднаўлялася мяжа. Прычынай таму была адсутнасць апоры і сімпатый да маскоўскай улады ў многіх месцах (М. Кром), ды і асцярожнасць, дальні разлік Івана ІІІ адыгралі не апошнюю ролю (Ю. Аляксееў).

---

[1] Алексеев Ю. Г. Походы русских войск при Иване ІІІ: Некоторые вопросы стратегического руководства // Труды кафедры истории России с древнейших времен до ХХ века. СПб., 2006. С. 44; Ён жа. Походы русских войск при Иване ІІІ. СПб., 2007. С. 317.
[2] Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого литовского статута. Москва, 1892. С. 284.
[3] Тatanson-Leski J. Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej. Cz. 1: Granica Moskiewska w epoce Jagiellońskiej. Lwów; Warszawa, 1922. S. 73.
[4] Natanson-Leski J. Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej. S. 68, 76, 78.
[5] Тамсама. С. 68, 76.
[6] Kolankowski L. Dzieje Wielkiego księstwa Litewskiego za Jagiellonów. T. I. 1377-1499. Warszawa, 1930. S. 389.
[7] Тамсама. S. 389. У сучасным выданні той дакумент з Літоўскай Метрыкі, на які спасылаецца Л. Калянкоўскі, датуецца 1486 г. (Lietuvos Metrika. Kn. 4 (1479- 1491) / Parengė L. Anužutė. V., 1994. № 128. P. 138).
[8] Kolankowski L. Dzieje Wielkiego księstwa Litewskiego za Jagiellonów. S. 390-412.
[9] Kolankowski L. Polska Jagiellonów. Dzieje polityczne. Lwów, 1936. S. 145.
[10] Kuczyński S. M. Ziemie czernihowsko-siewierskie pod rządami Litwy // Prace Ukraińskiego institutu naukowego. T. 33. Warszawa, 1936. S. 279.
[11] Тамсама. S. 289.
[12] Тамсама.
[13] Тамсама. S. 290.
[14] Тамсама. S. 291.
[15] Łowmiański H. Polityka Jagiellonów. T. I. (1385-1492). Poznań, 1999. С. 402-403.
[16] Łowmiański H. Polityka Jagiellonów. Т. П. (1492-1572). С. 400-407.
[17] Błaszczyk G. Litwa na przeіomie średniowiecza i nowożytności (1492-1569). Poznań, 2002. S. 13.
[18] Тамсама. S. 22.
[19] Гудавичюс Э. История Литвы с древнейших времен до 1569 года. Москва, 2005. С. 344.
[20] Тамсама. С. 347.
[21] Тамсама. С. 348,489.
[22] Тамсама. С. 490.
[23] Тамсама. С. 493.
[24] Тамсама. С. 494.
[25] Карпов Г.Ф. История борьбы Московского государства с Польско-Литовским. 1462-1508. Ч. 1-2. Москва, 1867.
[26] Тамсама. С. 2.
[27] Тамсама. С. 3.
[28] Любавский М. К. Образование основной государственной территории велико русской народности. Ч. 1. Заселение и объединение центра. Ленинград, 1929. С. 123.
[29] Любавский М.К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно. СПб., 2004. С. 208.
[30] Любавский М.К. Образование основной государственной территории. С. 123.
[31] Базилевич К.В. Внешняя политика Русского централизованного государства. Вторая половина XV в. Москва, 1952. С. 283.
[32] Греков И.Б. Очерки по истории международных отношений Восточной Евро пы XIV-XV вв. Москва, 1963. С. 201.
[33] Зимин А. А. Россия на рубеже XV-XVI столетий. С. 93.
[34] Тамсама.
[35] Кром М. М. Меж Русью и Литвой. Западнорусские земли в системе русско-литовских отношений конца XV — первой трети XVI в. Москва, 1995. С. 80, 90-91,171.
[36] Борисов Н. С. Иван III. Москва, 2000. С. 471.
[37] Памятники дипломатических сношений России с азиатскими народами. Т. 1 // Сборник Императорского Русского Исторического общества (Далей: СИРИО). Т. 41. СПб., 1884. №13. С. 48.
[38] Алексеев Ю. Г. Государь всея Руси. Новосибирск, 1991. С. 179.
[39] Алексеев Ю.Г. Походы русских войск при Иване ІІІ: Некоторые вопросы стратегического руководства. С. 44. У выданні назва „Літоўская вайна” памылкова надрукавана як „Лівонская”.
[40] Тамсама.
[41] Волков В. Хитрая война. Московско-литовское противостояние 1492-1494 г. // Родина. № 11. 2003. С. 60. Карту для гэтага артыкула зрабіў В. Цемушаў. Гл.: Темушев В.Н. Пограничная война Великого княжества Московского с великим княжеством Литовским. 1487-1494 г. // Родина. № 11. 2003. С. 58-59. Карта.
[42] Тамсама. С. 60-61.
[43] Тамсама. С. 62.
[44] Тамсама. С. 63.
[45] Тамсама.
[46] Пічэта У. І. Гісторыя Беларусі. Мінск, 2005.С.130; Сагановіч Г. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1492-94 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. Т. 2. Мінск, 1994. С. 185-186; Канановіч У. І. Усходняя палітыка Казіміра ў апошняй чвэрці XV ст. // Усебеларуская канферэнцыя гісторыкаў: Тэзісы дакладаў. Ч. 2. Мінск, 1993. С. 112-115; Ён жа. Змаганне за спадчыну Рурыкавічаў (Палітычныя дачыненні Вялікага Княства Літоўскага і Маскоўскай дзяржавы ў XV-XVI ст.) // Беларуская мінуўшчына. 1997. № 5. С. 2-7; Салей С. Усходні напрамак знешняй палітыкі Вялiкага княства Лiтоўскага ў 1385-1569 г. // Шлях у навуку. Мінск, 1997. С. 142-145; Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст. Мінск, 2001. С. 108; Снапкоўскі У. Гісторыя знешняй палітыкі Беларусі: Вучэб. дапам. для студэнтаў фак. міжнар. адносін: У 2 ч.Ч. 1. Ад пачаткаў дзяржаўнасці да канца XVIII ст. Мінск, 2003. С. 124 (Тэкст, які тычыцца вайны, амаль даслоўна перапісаны з энцыклапедычнага артыкула Г. Сагановіча); Шэйфер В. Узаемаадносіны Вялікага княства Літоўскага і маскоўскай дзяржавы ў канцы XV — першай трэці XVI ст. у ацэнцы пачынальнікаў найноўшай беларускай гістарыяграфіі // Веснік ГрДУ. № 2 (20). 2003. С. 3-6; Сагановіч Г. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1492-94 // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т. 1. Мінск, 2005. С. 370; Доўнар А. Войны ВКЛ з Маскоўскай дзяржавай у канцы XV — першай трэці XVI ст. // Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 2: Беларусь у перыяд Вялікага княства Літоўскага. Мінск, 2008. С. 411.
[47] Памятники дипломатических сношений Московского государства с Польско- Литовским. Т. I // СИРИО. Т. 35. СПб., 1882. № 8. С. 35; Полное собрание русских летописей (далей: ПСРЛ). Т. 6. Вып. 2. (Софийская вторая летопись). Москва, 2001. Стб. 325.
[48] СИРИО. Т. 35. № 1. С. 1, 3.
[49] Духовные и договорные грамоты великих и удельных князей XIV-XVI вв. Москва; Ленинград, 1950. (далей: ДДГ). № 83. С. 329-332; LM. Kn. 5. № 78.2. С. 134-136.
[50] Греков И. Б. Цыт. праца. С. 201; Зимин А. Россия на рубеже XV-XVI ст. С. 93.
[51] СИРИО. Т. 41. № 11. С. 43.
[52] Тамсама.
[53] Тамсама. С. 3, 5,10,11,12, 20, 46, 48, 55,60.
[54] СИРИО. Т. 41. № 6. С. 27.
[55] У пачатку 1482 г. „король ко мне [Іван ІІІ. — В.Ц.] присылал послов своих о любви и о докончаніе, и яз к нему своих послов послал” (СИРИО. Т. 41. № 7. С. 29).
[56] „Он [кароль] нынеча с моим осподарем любви и докончанія не хочет” (СИРИО. Т. 41. № 7. С. 30).
[57] СИРИО. Т. 41. № 7. С. 30.
[58] СИРИО. Т. 41. № 8. С. 32-34.
[59] У сакавіку 1484 г. Іван ІІІ праз пасла баярына В.І. Наздраватага запэўніў крымскага хана, што „а каково будет мне с королем дело, и аз тобя без вести не держу” (СИРИО. Т. 41. № 10. С. 38). Зразумела, „дела” гэтага, г. зн. вайны, яшчэ не было.
[60] СИРИО. Т. 41. № 13. С. 48.
[61] Тамсама. № 13. С. 48.
[62] Тамсама. № 13. С. 50.
[63] Тамсама. № 13. С. 51.
[64] Дакумент мае дату індыкт 4, чэрвень 3, што выпадае менавіта на 1486 г.
[65] Lietuvos Metrika. Kn. 4 (1479-1491) / Parengė L. Anužutė. V., 1994. № 128. С. 139.
[66] Тамсама.№129.С.139.
[67] Адказ на прамову літоўскіх паслоў быў дадзены ўжо на наступны дзень — 7 кастрычніка.
[68] СИРИО. Т. 35. № 1. С. 2.
[69] Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. I.1340-1506. СПб., 1846. (Далей: АЗР). № 110. С. 129. Той жа тэкст гл.: СИРИО. Т. 35. № 22. С. 105.
[70] Базилевич К. Цыт. праца. С. 283-284.
[71] Зимин А. Россия на рубеже XV-XVI столетий. С. 96.
[72] Аб фармаванні літоўска-маскоўскай мяжы гл.: Цемушаў В.М. Літоўска-маскоўская граніца ў другой палове XV — пачатку XVI ст. // Ягелоны: дынастыя, эпоха, спадчына: матэрыялы міжнар. навук.-практ. канф. (Гальшаны— Навагрудак, 8-10 верас. 2006 г.). Мінск, 2007. С. 325-340.
[73] Любавский М.К. Областное деление. С. 286-287.
[74] СИРИО. Т. 35. № 18. С. 73; № 1. С. 1-3; № 2. С. 6.
[75] Пра Вяземскае княства ў сістэме абароны ВКЛ гл.: Цемушаў В.М. Перыферый ныя княствы ў сістэме абароны ВКЛ (Вяземскае княства ў 15 ст.). // Канструкцыя і дэканструкцыя Вялікага княства Літоўскага: матэрыялы міжнар. навук. канф., Гродна, 23-25 крас. 2004 г. Мінск, 2007. С. 95-102.
[76] Lietuvos Metrica. Kn.5: (1427-1506). С. 67, СИРИО. Т. 35. № 19. С. 81.
[77] АЗР. Т.I. № 109. С. 127.
[78] Пра выкарыстанне тэрмінаў „Вярхоўскія княствы” і „вярхоўскія князі” гл.: Темушев В.Н. Представления о территории и границах Верхнеокских княжеств в работах исследователей // Верхнее Подонье: Природа. Археология. История. Вып. 2: Сб. статей в 2 т. Т. 2. История. Тула, 2007. С. 257-277.
[79] ДДГ. №. 83. С. 330.
[80] Першы выпадак, калі князь, што перайшоў на службу да іншага правіцеля, не забіраў з сабою сваю вотчыну — уцёкі ў Маскву князя Фёдара Іванавіча Бельскага.
[81] Кром М. Меж Русью и Литвой. С. 91-92.
[82] У грамаце 1494 г. гаворыцца, што за ВКЛ застаўся Апакаў па Угры (ДДГ. № 83. С. 330). Значыць, можна зрабіць выснову, што ў горада была тэрыторыя і за Угрой, якая цяпер адыходзіла да Масквы.
[83] Пра ролю князёў Варатынскіх у абароне ўсходняй мяжы ВКЛ гл.: Темушев В.Н. Река Угра — вековой страж московско-литовской границы // Новая локальная история. Вып. 2. Новая локальная история: пограничные реки и культура берегов: Материалы второй Международной Интернет-конференции. Ставрополь, 20 мая 2004 г. Ставрополь, 2004. С. 305-318.
[84] Темушев В. Река Угра — вековой страж московско-литовской границы. С. 313.
[85] ПСРЛ. Т. 11 (Летописный сборник, именуемый Патриаршею или Никоновскою летописью). Москва, 2000. С. 235; ПСРЛ. Т. 35 (Летописи белорусско-литовские). Москва, 1980. С. 122.
[86] Кобрин В. Б. Власть и собственность в средневековой России. Москва, 1985. С. 123-124.
[87] ДДГ. № 80-82. С. 301-329.
[88] Зимин А. А. Удельные князья и их дворы во второй половине XV и первой поло вине XVI в. // История и генеалогия. С. Б. Веселовский и проблемы историко-генеалогических исследований. Москва, 1977. С. 164.
[89] ПСРЛ. Т. 28. (Летописный свод 1497 г. Летописный свод 1518 г. (Уваровская ле топись)). Москва — Ленинград, 1963. С. 151.
[90] ДДГ. № 80. С. 302.
[91] СИРИО. Т. 41. № 13. С. 48.
[92] Вылучыў гэтыя напрамкі Ю. Аляксееў, але для першых двух ён пазначыў не рэгіёны, на якія наступалі, а месцы, адкуль вялося наступленне (Алексеев Ю.Походы русских войск при Иване III. С. 333).
[93] Янин В. Л. Новгород и Литва: пограничные ситуации XIII-XV веков. Москва,1998. С. 11-12, 85, 140, 177 і інш.; Фролов А. А. Статус земель южного пограничья Новгородской земли в XVI — начале XVIII века // Очерки феодальнойРоссии. Вып. 9. Москва, 2005. С. 106-120.
[94] Нельга блытаць Ржэву Пустую — наўгародскую і Ржэву Валадзімераву — на той час ужо маскоўскую.
[95] СИРИО. Т. 35. № 4. С. 15; № 8. С. 34; № 8. С. 38; № 12. С. 48; № 14. С. 54; № 24.С. 115.
[96] Фролов А. Статус земель южного пограничья Новгородской земли. С. 115.
[97] Алексеев Ю. Походы русских войск при Иване III. С. 333.
[98] Базилевич К. Цыт. праца. С. 290.
[99] Разрядная книга 1475-1598 г. Москва, 1966; Разрядная книга 1475-1605 г. Т. 1.Ч. 1. Москва, 1977.
[100] Памятники дипломатических сношений Московского государства с Польско-Литовским. Т. I // Сборник Императорского Русского Исторического общества.Т. 35. СПб., 1882.
[101] ПСРЛ. Т. 6. Вып. 2. (Софийская вторая летопись). Москва, 2001; Т. 8 (Летопись по Воскресенскому списку). Москва, 2001; Т. 12 (Летописный сборник, именуемый Патриаршею или Никоновскою летописью). Москва, 2000.
[102] ПСРЛ. Т. 32 (Хроника Литовская и Жмойтская и Хроника Быховца). Москва, 1975; Т. 35 (Летописи белорусско-литовские). Москва, 1980.
[103] Lietuvos Metrika. Kn. 4 (1479-1491) / Parengė L. Anuźutу. Vilnius, 1994. № 128. С. 139.
[104] Тамсама. № 129. С. 139.
[105] СИРИО. Т. 35. № 1. С. 2.
[106] Тамсама. С. 2.
[107] Тамсама. № 1. С. 2.
[108] Тамсама. № 1. С. 2; № 12. С. 49.
[109] Пра месца і лёс гэтых валасцей гл.: Темушев В. К вопросу о московско-литовской границе XV в. (Владения князей Крошинских) // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. № 3 (21). Сентябрь 2005. С. 102-103; Ён жа. Крайнія ўсходнія межызямель Вялікага княства Літоўскага ў XV ст. (Уладанні князёў Крошынскіх) //Працы гістарычнага факультэта БДУ: навук. зб. Вып. 3. Мінск, 2008. С. 60-64.
[110] СИРИО. Т. 35. № 1. С. 1, 3; № 18. С. 74.
[111] Тамсама. № 18. С. 74.
[112] Тамсама. №1.С. 2.
[113] СИРИО. Т. 35. №1. С. 2.
[114] Тамсама. №1.С. 2.
[115] Тамсама. № 12. С. 49, № 18. С. 74.
[116] Тамсама. №1.С. 2.
[117] Тамсама.№1. С. 2.
[118] Тамсама. № 1. С. 3.
[119] Тамсама. № 2. С. 8-12; № 7. С. 22-33; № 8. С. 36, 38; № 11. С. 41-46; № 16. С. 62-63; № 16. С. 64-65.
[120] Палова Адоева і пэўныя тэрыторыі вакол яго па-ранейшаму належалі князям, якія служылі Маскве з 60-х — пачатку 70-х г. XV ст. (Кром М. Меж Русью иЛитвой. С. 71-72).
[121] СИРИО. Т. 35. № 1. С. 4.
[122] Адпаведна крыніцы, падзея здарылася ў панядзелак напярэдадні Успення Прачыстай Багародзіцы, г. зн. да 15 жніўня. Гэты дзень у 1487 г. выпадаў на сераду (падлічана паводле формул Д. Перавошчыкава і Я.Ф. Карскага. Гл.: Черепнин Л. В. Русская хронология. Москва, 1944. С. 44-47). Такім чынам, панядзелак быў 13 жніўня.
[123] Тамсама. № 1. С. 3; № 2. С. 7-8; № 4. С. 16.
[124] СИРИО. Т. 35. № 1. С. 5; № 2. С. 7-8; № 4. С. 16-17.
[125] СИРИО. Т. 35. №1. С. 4.
[126] СИРИО. Т. 35. №1. С. 3.
[127] Тамсама.№8.С. 36.
[128] Тамсама. № 1. С. 4; № 8. С. 36. У другім выпадку шкода пазначана ў суме 190 рублёў.
[129] СИРИО. Т. 35. №2. С. 7.
[130] Кром М. Меж Русью и Литвой. С. 77.
[131] СИРИО. Т. 35. № 2. С. 8.
[132] Тамсама. № 4. С. 16; № 12. С. 49; № 14. С. 54.
[133] ДДГ.№ 53. С. 161-162.
[134] СИРИО. Т. 35. № 12. С. 49.
[135] Тамсама. № 18. С. 74.
[136] СИРИО. Т. 35. №4. С. 17.
[137] Тамсама. № 6. С. 19-20.
[138] Тамсама.№6.С.20.
[139] Зимин А. Россия на рубеже XV-XVI столетий. С. 95.
[140] СИРИО. Т. 35. №6. С. 20.
[141] СИРИО. Т. 35. №8. С. 37.
[142] Тамсама. № 6. С. 20; № 8. С. 37.
[143] Тамсама.№8.С.37.
[144] Тамсама. №6. С. 20.
[145] Тамсама. № 6. С. 21; № 12. С. 49.
[146] Тамсама. № 6. С. 21; № 8. С. 39.
[147] Тамсама. № 8. С. 35; ПСРЛ. Т. 6. Вып. 2. Стб. 325.
[148] ПСРЛ. Т. 6. Вып. 2. Стб. 325.
[149] СИРИО. Т. 35. № 9. С. 40; № 12. С. 47.
[150] Тамсама. № 8. С. 35. Зразумела, што даніна не выплачвалася з 1478 г. — часу далучэння Ноўгарада да Масквы. Таму пагром Таропецкага павета трэба адносіць менавіта да 1489 г.
[151] Напэўна, маецца на ўвазе 7-тыднёвы пост перад Вялікаднем і так званая „святая субота”, за тыдзень за якой адбывалася ўзгаданая падзея.
[152] СИРИО. Т. 35. № 8. С. 35-36.
[153] Магчыма, маюцца на ўвазе так званыя Пятроўкі, Пятроў дзень — 29 чэрвеня, які звязаны з пастом (запусты — загавенне). Калі абапірацца на гэтую дату,дык узнікаюць сумненні наконт года дзвюх падзей, што прайшлі адна за адной. Ліст Казіміра быў адпраўлены 30 траўня 1489 г. Хутчэй за ўсё, пасол князь Ц. У. Масальскі не дадаваў да сваіх прамоваў у Маскве нешта іншае, чаго небыло ў лісце караля і вялікага князя.
[154] СИРИО. Т. 35. №8. С. 36.
[155] Тамсама. №8. С. 36.
[156] СИРИО. Т. 35. №8. С. 36.
[157] СИРИО. Т. 35. №8. С. 39.
[158] Кром М. Меж Русью и Литвой. С. 77-78.
[159] СИРИО. Т. 35. № 12. С. 47-48; № 14. С. 54. Казельск перад тым (12.03.1488 г.) быўдадзены князю Дзмітрыю ў трыманне (Kolankowski L. Dzieje Wielkiego księstwa Litewskiego za Jagiellonow. S. 392; Кром М. Меж Русью и Литвой. С. 79).
[160] СИРИО. Т. 35. № 12. С. 51.
[161] Тамсама. № 12. С. 49.
[162] СИРИО. Т. 35. № 12. С. 50; № 16. С. 66.
[163] Алексеев Ю. Походы русских войск при Иване III. С. 321.
[164] СИРИО. Т. 35. № 16. С. 66.
[165] СИРИО. Т. 35. № 14. С. 55.
[166] Янин В. Новгород и Литва. С. 193.
[167] СИРИО. Т. 35. № 14. С. 55.
[168] Тамсама.№16. С.63.
[169] Тамсама.№16.С.63,66.
[170] Тамсама.№16.С.66.
[171] Тамсама.№16.С.66.
[172] Тамсама.№15.С. 57.
[173] Тамсама.№15.С. 58, 59.
[174] Кром М. Меж Русью и Литвой. С. 62.
[175] СИРИО. Т. 35. № 15. С. 58,60.
[176] Разрядная книга 1475-1598 г. С. 21-22; Разрядная книга 1475-1605 г. Т. 1. Ч. 1.С. 31.
[177] СИРИО. Т. 35. № 16. С. 63,68.
[178] Тамсама. № 16. С. 64, 67.
[179] Тамсама. № 16. С. 66-67.
[180] Тамсама.№18.С.76.
[181] Тамсама.С.76-77.
[182] ПСРЛ. Т. XXVIII. С. 157; Разрядная книга 1475-1598 г. С. 32; СИРИО. Т. 35. № 18. С. 73; № 56. С. 267.
[183] СИРИО. Т. 35. № 18. С. 81.
[184] Тамсама.№18.С.73,77.
[185] Тамсама.С.85.
[186] ПСРЛ. Т. 12. С. 234; Т. 28. С. 322.
[187] СИРИО. Т. 35. № 22. С. 107; ПСРЛ. Т. XXVIII. С. 322-323; Разрядная книга 1475-1598 г. С. 22.
[188] СИРИО. Т. 35. № 22. С. 104,106; ПСРЛ. Т. 28. С. 322-323; Разрядная книга 1475-1598 г. С. 22-23.
[189] Кром М. Меж Русью и Литвой. С. 174.
[190] Разрядная книга 1475-1598 г. С. 23.
[191] СИРИО. Т. 35. № 18. С. 73.
[192] Тамсама. № 18. С. 77.
[193] Тамсама. № 19. С. 81; № 22. С. 107.
[194] Тамсама. № 22. С. 104,106; ПСРЛ. Т. XII. С. 235; ПСРЛ. Т. 28. С. 323.
[195] Кобрин В. Власть и собственность в средневековой России. С. 123-125.
[196] ПСРЛ. Т. 35. С. 122.

Наверх

Напрыканцы 60-х г. XVI ст. Вялікае Княства Літоўскае апынулася ў незайздросным становішчы. З аднаго боку, Інфлянцкая вайна выцягвала ўсе наяўныя сродкі і прыводзіла ВКЛ да комплекснага палітычнага і эканамічнага крызісу, з другога — Польшча, карыстаючыся крызісным становішчам, ціснула на патрэбу хутчэйшага заключэння міждзяржаўнай уніі. У папулярнай літаратуры і ў некаторых працах масцітых гісторыкаў нават вымалевалася просценькая схема, паводле якой перад ВКЛ стаяў выбар: або быць у саюзе з Польшчай, або быць паглынутай Масквой у выніку Інфлянцкай вайны. У якасці суверэннай дзяржавы, самастойнага і актыўнага суб’екта міжнародных адносінаў Княстваўжо не разглядалася… Гэтыя навязаныя, як правіла, нашымі суседзямі погляды саслужылі не найлепшую службу для зразумення сапраўднай сутнасці складаных палітычных працэсаў.

Сітуацыя, аднак, не была цалкам трагічнай. У гэты час у Княства з’явіўся цікавы шанец выправіць становішча і калі не перамагчы маскоўскага непрыяцеля, то прынамсі пераняць у яго ініцыятыву і паспрабаваць вярнуць страчаныя ў першай палове 60-х г. XVI ст. землі ў паўночна-ўсходняй Беларусі. Пераломным момантам стаў нечаканы захоп літоўскім найманым войскам на чале з польным гетманам Раманам Сангушкам Ульскага замка 27 жніўня 1568 г. Упершыню літоўскім жаўнерам пашчасціла авалодаць важным стратэгічным пунктам праціўніка. Калі зважаць на пасіўны, можна нават сказаць, млявы характар ваенных дзеянняў у другой палове 60-х г. XVI ст., гэта быў неверагодны поспех[1].

Узяцце Улы было вельмі важным сігналам, які мог пры належных дзеяннях перамяніць акцэнты палітычнага працэсу і перакінуць увагу з уніі з Польшчай на ваенныя справы. Адразу напрошваецца аналогія з Ульскай бітвай 1564 г., калі Мікалай Радзівіл Чорны згарнуў перамовы аб уніі на каронным сойме, абвясціўшы пра неабходнасць пільна заняцца ваеннымі справамі[2].

Міжнародная сітуацыя таксама спрыяла ВКЛ. У Швецыі памянялася ўлада ў выніку дэтранізацыі караля Эрыка і ўзыходжання на трон фінляндскага герцага Юхана, які быў жанаты на малодшай сястры Жыгімонта Аўгуста Катарыне. Гэта дазваляла спадзявацца на ператварэнне скандынаўскай дзяржавы з непрыяцеля ў трывалага саюзніка. З Асманскай імперыяй былі наладжаны прадуктыўныя кантакты, якія дазвалялі спадзявацца на заключэнне міру, які б абавязваў і Крымскае ханства да спынення рабаўнічых набегаў на паўднёвыя землі ВКЛ.

Здавалася, карта ідзе ў рукі ліцвінаў, і ў працяг поспеху пад Улай трэба падрыхтаваць наступленне на маскоўскія пазіцыі. Але ўзяцце Улы, наадварот, не зрабіла вялікага ўражання на кіраўніцтва ВКЛ і, як вынік — ніякіх значных дзеянняў па актывізацыі вайны не было праведзена. Чаму так сталася? Чаму ў варунках пагрозы страты суверэнітэту на карысць Польшчы кіраўнічная эліта ВКЛ не зрабіла адэкватных крокаў для ўмацавання становішча дзяржавы ў Інфлянцкай вайне, менавіта якая цягнула яе да нявыгаднай уніі з заходнім суседам? Увогуле, якая атмасфера панавала ў асяроддзі радных паноў, наколькі адэкватна яны ўспрымалі палітычную рэчаіснасць і бачылі перспектывы выхаду з крызіснай сітуацыі?

У ВКЛ, безумоўна, існавала групоўка, якую ў фармальным сэнсе можна назваць „ваеннай партыяй”. Гэта перадусім тыя людзі, што па сваіх службовых абавязках былі непасрэдна звязаны з ваеннай сферай. Да яе, без сумневу, трэба прылічыць трох гетманаў. Інфлянцкі гетман і адміністратар (з 1566 г.) Ян Хадкевіч наладзіў сістэму абароны ў Інфлянтах і вызначыўся ініцыяваннем выправы пад Улу ў лютым — сакавіку 1568 г. Польны гетман Раман Сангушка, як толькі апынуўся на Полаччыне, імкнуўся ажыццяўляць актыўныя наступальныя аперацыі. Нарэшце, найвышэйшы гетман Рыгор Хадкевіч таксама выступаў за канцэнтрацыю ўвагі на ваенных справах, аднак з вышыні сваёй пасады больш рэалістычна ацэньваў сітуацыю з забеспячэннем войска неабходнымі фінансава-матэрыяльнымі сродкамі. Безумоўна, да сяброў „ваеннай” партыі трэба прылічыць такіх актыўных ротмістраў, як Юры Тышкевіч, Філон Кміта, Юры Зяновіч і іншых, г. зн. тых, хто рабіў кар’еру перадусім на вайсковай службе.

Варта прыгледзецца бліжэй да пазіцыі Р. Сангушкі. Ён быў адзіным сябрам гаспадарскай Рады (апрача Я. Хадкевіча), які непасрэдным чынам судакранаўся з вайной, стала знаходзячыся ў зоне баявых дзеянняў і ведаючы тым самым становішча на фронце з унутранага боку. Ён, у адрозненне ад іншых радных паноў, не быў песімістам адносна магчымасцяў ВКЛ узяць рэванш у Інфлянцкай вайне, пастаянна прапаноўваючы актывізаваць ваенныя дзеянні наступальнага характару. Вельмі цікава, што пасля ўзяцця Улы ён прапаноўваў, здавалася б, цалкам авантурную ідэю — ісці на Полацк, дзе, па яго звестках, не было на гэты час вялікага варожага гарнізону. Для гэтага Р. Сангушку было патрэбна баяздольнае і забяспечанае неабходным рыштункам войска. У палітычным плане ён з’яўляўся прыхільнікам цвёрдай улады, неабходнай перадусім для вырашэння пільных арганізацыйных праблем, звязаных з абаронай краіны, і прапаноўваў забыцца на некаторы час на „шляхецкія вольнасці” дзеля перамогі ў вайне з Маскоўскай дзяржавай[3]. Яшчэ адзін факт, які датычыць разгляданага часу — у кастрычніку 1568 г. польны гетман прапаноўваў Жыгімонту Аўгусту выправіць ганца ў Маскву для аднаўлення дыпламатычных кантактаў, аднак не дзеля замірэння з непрыяцелем, а для атрымання часу, неабходнага, каб належным чынам падрыхтавацца да вырашальнага ўдару па маскоўцах[4]. Як бачым, пазіцыю Р. Сангушкі адрознівае нацэленасць на пераможную вайну і канцэнтрацыю ўвагі на арганізацыі ваенных мерапрыемстваў.

На падобнай пазіцыі стаяў найвышэйшы гетман Р. Хадкевіч. Ён у сувязі з узяццем Улы спадзяваўся на хуткае вяртанне Жыгімонта Аўгуста ў Літву і ў выніку — на зварот да ваенных справаў (“сам через себе таковых значных и статечных послуг их залецать…”)[5]. Аднак гэта былі дарэмныя спадзяванні для таго часу. Яны толькі выразней паказваюць, наколькі не валодалі палітычнай сітуацыяй асобныя прадстаўнікі Рады. Гетман слепа верыў, што вайна мае (або павінна мець) для гаспадара першаснае значэнне, асабліва пры відавочных поспехах літоўскай зброі. Ужо праз дзесяць дзён (19 верасня 1568 г.) пасля выказвання падобных меркаванняў Р. Хадкевіч мусіў з горыччу канстатаваць, што гаспадар не спяшаецца пераходзіць да актыўных дзеянняў на ваенным фронце, губляючы такі важны для авалодання ініцыятывай і пералому сітуацыі час: „Wiemy jaka prędka u niego w rzeczach wojennych odprawa, jako rychło pisarze jego piszą, jako się go panowie boją i onego słuchają, a nie tylko panowie na prośbę, ale właśni jego urzędnicy, starostowie i dzierżawcy imion jego nic więc uczynić nie chcą, owa jakie oremus, takie benedicite“[6]. У лістападзе 1568 г. ён выказаў ідэю заблакаваць блізкі да Улы замак Туроўля і найбольш паўднёвы ўмацаваны пункт маскоўцаў Сушу[7]. Аднак, на нашу думку, гэта быў свайго роду водкуп ад гетманскага патрабаванняў актывізацыі ваенных дзеянняў. У планы гаспадара не ўваходзіла ўцягванне ў новы абарот вайны і адмова ад рашэння пастаўленых унутрыпалітычных задач, галоўнай з якіх была канчатковая рэалізацыі уніі паміж Каронай і Княствам.

Канцэпцыя актыўных дзеянняў на ваенным фронце не атрымала падтрымкі з боку гаспадара, які, праўду кажучы, не любіў ваяваць і разглядаў ваенны ціск хутчэй як сродак дыпламатычнай гульні, чым самадастатковую зброю пры вырашэнні спрэчных пытанняў знешняй палітыкі. Не знаходзячы магчымасцяў для вядзення паспяховай вайны, ён бачыў выйсце з крызіснай сітуацыі, да якога прывяла Інфлянцкая вайна, у заключэнні уніі з Польшчай і павелічэнні з дапамогай заходняга суседа рэсурснай базы для ўдзелу ў вайне.

Лідэр гаспадарскай Рады М. Радзівіл Руды, выступаючы супраць унійнай палітыкі гаспадара, тым не менш, займаў пасіўную пазіцыю па пытанні ўдзелу ў вайне, бачачы ў ёй крыніцу ўсіх праблем Княства. Для яго выхад з вайны быў свайго роду абсалютнай панацэяй. Прыкладам, на прапанову гаспадара засекчы дарогі ў блізкія да Улы маскоўскія замкі М. Радзівіл Руды адказаў больш чым адмовай: „Што тэж твоя м(и)л(о)сть писал до нас у другомъ листе своемъ о запасечене дорогъ з Полоцка до Суши и до Туровли замковъ неприятелскихъ, якобы за божою помочъю козаками або яким фортелем могло ся што доброго справити, а неприятеля согнати с тых замков, о чом твоя м(и)л(о)сть не радишъ, абы мелъ быти неприятел дражненъ под тымъ часомъ посланя ку нему гонца нашого”[8]. Як бачым, нават пры спрыяльных абставінах на ваенным фронце ён выступаў за замірэнне з маскоўскім непрыяцелем.

Гаспадар абыякава паставіўся да прапанаванага Р. Сангушкам наступлення на Полацк, перакладваючы яго рэалізацыю на плечы абодвух гетманаў[9]. Яго задавальняла трывалае ўмацаванне на выгодным фарпосце, тым больш што пасля захопу Улы папярэднія дамоўленасці з маскоўскім кіраўніцтвам аб узнаўленні перамоваў аб міры маглі перастаць дзейнічаць[10]. Вядома, што ідэю ўмацавання ўУле падтрымаў таксама такі ўплывовы палітык, як Астафій Валовіч, які знаходзіўся ў гэты час пры гаспадару ў Варшаве. Ён меркаваў, што паспяховая рэалізацыя гэтага мерапрыемства залежыць ад прысутнасці палявога гетмана на месцы, адзначаючы, што кіроўная эліта павінна падыйсці да гэтай задач скансалідавана: „Пане Боже, дай, абы мы вси однакими очима на то (замацаванне ў Уле і адбудаванне там замка. — А.Я.) смотрели а (и) нелитовали кинути ся до поратованья таковое потребы” [11].

Такім чынам, Жыгімонт Аўгуст не адкінуў ідэю замірэння нават пры спрыяльных ваенных абставінах. Яе выкананню была падначалена дыпламатычная місія ўлана Букрабы ў лістападзе 1568 г., які выправіўся ў Маскву за глейтавымі лістамі для вялікіх паслоў з ВКЛ.

Цікава, што грамата для Букрабы, занесеная ў пасольскую кнігу Метрыкі ВКЛ, пазначана 30 ліпеня 1568 г.[12]. Гэта азначае, што яна была напісана адразу пасля вяртання Юрыя Быкоўскага з маскоўскага палону. Гэта адбылося якраз у ліпені 1568 г. Сам Букраба ў вуснай размове з маскоўскімі дыпламатамі паведамляў, што грамату да Івана Жахлівага па распараджэнні Жыгімонта Аўгуста яму выдалі радныя паны ў мястэчку Гародна, што на Падляшшы. Пра яго місію ведалі толькі чатыры чалавекі з кіраўнічнай эліты — М. Радзівіл Руды, Р. Хадкевіч, Я. Хадкевіч і А. Валовіч. Гэта было выклікана жаданнем захаваць яе ў таямніцы ад палякаў. Маскоўцы атрымалі наступнае тлумачэнне: польскі бок узамен за ваенную дапамогу спадзяецца атрымаць доступ да літоўскіх урадаў і землеўладанняў, на што ліцвіны прынцыпова не хочуць пагадзіцца. Таму замірэнне з Масквой не ляжала ў інтарэсе палякаў[13].

Улан Букраба, аднак, перасёк мяжу з Маскоўскай дзяржавай толькі 26 кастрычніка 1568 г.[14]. Чым быў выкліканы такі працяглы перапынак?

Магчыма, у Літве вырашылі пачакаць рэакцыі на ўзяцце Улы. Гэтая версія, у прынцыпе, добра ўпісваецца ў храналагічныя рамкі падзей[15]. З іншага боку, цалкам верагодна, што Букрабу магла спыніць эпідэмія чумы, якая разгулялася на Полаччыне восенню 1568 г. Як бы там ні было, літоўскі ганец урэшце выправіўся далей на ўсход.

Увесь ход знаходжання Букрабы ў межах Маскоўскай дзяржавы павінен быў паказваць мірныя намеры ліцвінаў. У рапартах маскоўскіх чыноўнікаў, запісаных у пасольскую кнігу, паведамляецца пра ўпрошванне ліцвінамі гаспадара заключыць мір[16]. Мяркуем, што гэта быў стары тактычны ход — паказаць мірныя намеры ліцвінаў у супрацьвагу агрэсіўным польскім, каб тым самым павялічыць шанцы на ўдалы зыход дыпламатычнай місіі.

На гэта былі накіраваны і словы ганца пра адсутнасць на межах літоўскага войска. Букраба ў прыватнай размове з маскоўскім прыставам Афанасіем Біцягоўскім паведаміў, што найвышэйшы гетман Р. Хадкевіч стаіць у Менску са сваім дваром[17], да польнага гетмана Р. Сангушкі, які знаходзіўся ў Бельмаках паблізу Чашнікаў, было накіравана дзве тысячы найманых жаўнераў. Акрамя таго, у Уле, дзе адбывалася аднаўленне замка, стаялі рота Станіслава Тарноўскага і перадыслакаваная з Віцебска казацкая рота Сямёна Бірулі[18].

Такая ацэнка арганізацыі абароны была блізкай да сапраўднага стану рэчаў. Таму на першы погляд перадача маскоўцам інфармацыі пра кепскае вайсковае забеспячэнне мае дзіўнаваты характар. Хто ж паведамляе непрыяцелю пра ўласную непадрыхтаванасць да абароны і адпору варожага нападзення? Аднак гэта мела сваю логіку ў тым, каб паказаць адсутнасць намераў ваяваць. Заўважым, праўда, што нават паведамленне пра дзве тысячы наймітаў прыводзіла маскоўцаў у спалох і прымушала іх думаць аб агрэсіўных планах ліцвінаў[19].

Самым інтрыгоўным момантам паслання Букрабы стала вітанне Івана IVяк„великого князя всеаРуси”[20]. Наздзіўленыя запыты маскоўскіх дыпламатаў літоўскі ганец адказаў, што „ему приказали царское имя говорити от короля радные паны” (вылучана намі. — А.Я.), якія выпраўлялі яго ў Маскву. На нашу думку, гэта было галоўнай хітрасцю Жыгімонта Аўгуста, дзякуючы якой ён быўупэўнены ўзаспакаенні на ваенным фронце. Царскі тытул не быў запісаны ў гаспадарскай грамаце, зразумела, каб не пакінуць маскоўцам прэцэдэнту для далейшага ціску ў дыпламатычных зносінах. Верагодна, гэтым можна вытлумачыць адсутнасць тэксту граматы ў маскоўскай пасольскай кнізе. Для яе ўпісання былі пакінуты два чыстыя аркушы, якія так і засталіся пустымі[21].

Гэтая акалічнасць, аднак, не перашкодзіла ўдаламу заканчэнню місіі Букрабы. У грамаце, якую Іван IV накіраваў Жыгімонту Аўгусту ў ад каз, была дадзена згода на спыненне ваенных дзеянняў і — што немалаважна — адмову ад будаўніцтва новых замкаў на акупаванай тэрыторыі ВКЛ: «Мы за твоим брата нашего писанием рать свою воротили и по всем своим пограничным городом бояром своим и наместником и воеводам и всем воинским людем в твою землю брата нашего войною входити и городов и мест заседати и новых городов ставити не велел, докуды послы твои брата нашего у нас будуть и меж нас дело доброе постановят»[22]. Цікава, што пад час місіі не было сказана ніводнага слова пра падзеі пад Улай. Ніхто не хацеў псаваць адносіны ў складаных унутрыпалітычных абставінах.

Букраба выканаў галоўную мэту сваёй місіі — ён атрымаў глейтавыя лісты для вялікіх паслоў з ВКЛ. Ужо 18 лістапада 1568 г. літоўскі ганец выехаў з Масквы, а 2 снежня перасёк мяжу паміж Маскоўскай дзяржавай і ВКЛ[23].

Гісторыя з тытулам яскрава паказвае, што для Жыгімонта Аўгуста іменаванне Івана Жахлівага рускім царом у нефармальнай форме не мела абсалютна прынцыповага значэння. Пры неабходнасці гэтая прыманка магла быць кінута маскоўскім палітыкам дзеля дасягнення пэўнай палітычнай мэты. У канцы 1568 г. такой мэтай было спыненне ваенных дзеянняў. Стабілізацыя на ваенным фронце была патрэбна гаспадару для рэалізацыі супольнага польска-літоўскага сойму, на якім прадугледжвалася заключэнне міждзяржаўнай уніі.

Адсюль выходзіла і нежаданне ісці на эскалацыю канфлікту нават пры спрыяльных абставінах на фронце. Як ужо згадвалася, Жыгімонт Аўгуст на звестку пра ўзяцце Улы адрэагаваў у цэлым стрымана, прапанаваўшы толькі замацавацца на выгодным плацдарме[24].

Аднак нават такая задача (адбудаванне Улы) была не па сілах для ліцвінаў. У кіраўніцтва адсутнічалі магчымасці і сродкі для хуткага ўзнаўлення спаленага пад час штурму замка. Найвышэйшы гетман не знаходзіў належнай падтрымкі ў справе павышэння абароназдольнасці памежных замкаў. Жыгімонт Аўгуст выступаў „за”, аднак словы не падмацоўваў рэальнымі матэрыяльнымі сродкамі[25]. Р. Хадкевіч скардзіўся наігнараваннетакойважнайсправызбокуземлеўладальнікаў Полаччыны і Віцебшчыны: „Ponieważ za częstem pisaniem, prośbami W[aszej] M[iłości] tamci wszyscy panowie, których tam pobliżu są imiona, nie tylko nie dbają, aleś ani rozumieją, ani chcą tam do roboty zamku tamesznego (Улы. — А.Я.) ludzi posłać”[26]. Гэта было паказчыкам стану справаў — прысутнічала выразнае нежаданне аддаваць ўласныя рэсурсы на карысць дзяржавы, дбаючы толькі аб прыватных інтарэсах.

Сімптаматычна, што гэтая „хвароба” распаўсюдзілася і ў прыфрантавой зоне — там, дзе вайна непасрэдна ўплывала на жыццё мясцовага насельніцтва і прыбыткі землеўладальнікаў. Умацаванне абароны павінна было быць ix карэнным інтарэсам. Аднак, як бачым, перамагала думка, што ўсе выдаткі ідуць намарна. Падобнае ўсведамленне асабліва пашырылася пасля няўдалага збору вялікага паспалітага рушання пад Маладэчнам у 1567 г.

Паступова адбудова Улы распачалася. Земскі падскарбі М. Нарушэвіч атрымаў распараджэнне накіраваць на будаўніцтва ўсіх рабочых, якія з лета 1568 г. займаліся будоўляй новых замкавых умацаванняў у Чашніках, Вараночы і інш.[27]. Для Р. Хадкевіча забеспячэнне Улы ўсім неабходным стала на некаторы час галоўнай задачай: „Около потребъ вшеляких до забудованья замку на оном же копцу Ульскомъ, спешного и прудкого поратованья яко людми, жолнери, посохи для роботы, живности, пенезей потребуючи, около того сезде уставичне без перестаня в ден и в ночи не всипаючи пильность и старане працовитое чиню…”[28]. Ён перадаваў у заставу не толькі свае маёнткі, але і маёнткі сына, каб знайсці грошы для аплаты службы найманых жаўнераў і рабочых на замкавых будоўлях. Вядома, што найвышэйшы гетман адаслаў 300 чалавек з Быхава і Магілёва на работы ў верасні 1568 г.[29].

13 кастрычніка 1568 г. Р. Хадкевіч з задавальненнем канстатаваў, што „Ула добре се будуеть и вжо початок ее добрый ест”, наракаючы адначасова на недахоп рабочых людзей і правіянту[30]. Земскі скарб рабіў усё магчымае, наймаючы людзей для працы у небяспечным рэгіёне. Сюды, у прыватнасці, былі выпраўлены падданыя з барысаўскіх, магілёўскіх, бабруйскіх, любашанскіх воласцяў[31].

Пасля ўзяцця Улы нічым не палепшылася фармаванне найманага войска, якое традыцыйна вялося з паважнымі цяжкасцямі. Аднак цяпер узніклі новыя праблемы, якія былі звязаны перадусім з паводзінамі ротмістраў і жаўнераў. Яны не ўпісваліся ў аніякія рамкі!

Прыкладна ў канцы верасня — пачатку кастрычніка 1568 г. да Р. Сангушкі былі накіраваны новыя ротныя фармаванні. Аднак яны так і не дайшлі да месца свайго прызначэння. 13 кастрычніка 1568 г. Р. Хадкевіч на запыты польнага гетмана адказваў, што папросту не ведае, куды падзеліся роты[32]. А 7 снежня 1568 г. земскі падскарбі М. Нарушэвіч паведамляў, што шмат хто з ротмістраў пасля атрымання „заслужоного” (заробку за службу) нават праз шэсць-восем тыдняў або не выехаў з Вільні, або невядома з якіх прычын выправіўся на Падляшша[33]. Такім чынам, карціна арганізацыі войска ВКЛ напрыканцы 1568 г. выглядала вельмі непрывабнай.

У такой сітуацыі інфармацыя аршанскага старасты Ф. Кміты, пададзеная 3 лістапада 1568 г., пра намеры маскоўцаўажыццявіць шырокамаштабную выправу супраць Віцебска вельмі занепакоіла радных паноў. У змястоўным паведамленні выбітнага разведчыка можна вылучыць чатыры асноўныя моманты:

1) шпегі і інфарматары прынеслі не падлеглыя сумненнюзвесткі пра збор на 6 снежня 1568 г. у Вялікіх Луках значнагамаскоўскага войска для нападу на Віцебск[34];

2) галоўная прычына ваеннай актывізацыі — стабілізацыя ўнутрыпалітычнага становішча ў Маскоўскайдзяржаве[35];

3)     насельніцтва на памежжы Масковіі хоча міру іўсведамляе далейшую эскалацыю ваеннага канфлікту[36];

4)     маскоўскія ўлады асцерагаюцца нападу літоўскаганайманага войска на Смаленск, перадусім з-за звестак правярбоўку новых найманых ротаў[37].

Рыгор Хадкевіч адразу пасля атрымання ліста Ф. Кміты адпісаў да старшых радных паноў М. Радзівіла Рудога і В. Пратасевіча. Ён быў сур’ёзна занепакоены, што з-за адсутнасці фінансавых сродкаў з серабшчыны 1568 г. няма магчымасцяў сфармаваць новыя роты: _„Жолнеровъ <…> за тот податок теперешнии невеле <…>, а на болшии почот того податку звлаща теперешнеи первшое раты не вынесло и опошнего податку на болшии почот не вынесет, толко на тых же служебных”[38]. Канстатуючы малую колькасць войска для адпору праціўніка, ён праводзіў прамую аналогію з сітуацыяй у 1563 г., калі быў страчаны Полацк: „Людеи пенежныхъ мало, воиска земъского въ готовости не будет. <…> А так всеми ся видитъ, м(и)л(ос)тивые панове, чого боже не даи, абыхмо тоее зимы Витебска не страдали (страцілі. — А.Я.), <…> кгдыж братя н(а)ши обыватели здешнег(о) панъства яко сут(ь) поспешни до таковыхъ потреб, в(а)ша м(и) л(ос)т(ь) м(и)л(ос)тивыи п(а)не воевода виленъскии, рачиш тог(о) быт зведомъ, для чого и Полоцкъ в руки неприятелские пришол”[39].

У яшчэ адным лісце Р. Хадкевіча да М. Радзівіла Рудога, які, як можна зразумець, прызначаўся асабіста канцлеру і не павінен быць перасланы гаспадару, указвалася на сур’ёзную непадрыхтаванасць Віцебска да аблогі. Ён наракаў, што праблемы абароны памежных замкаў не сустрэлі адэкватнага разумення на мінулым Гарадзенскім сойме, і здымаў з сябе адказнасцьзамагчымы абаротпадзей: _„АВитебскъ,м(и)л(ос) т(и)выи пане, яко естъ ωпатроны, праве страх и въспоменут может. <…> якомъ и на соиме недавно минуломъ не толко его кролевъскеи м(и)л(ос)ти ω томъ мовилом а на писме подалы, але и вашеи м(и)л(ос)ти паномърадамъ вси потребы замковъукраинныхъ подавалъ. Але все то пошло на сторону, кгдыж стараня ωпатренъя ни в чомъ не сталося”[40].

Усведамляючы такую трывожную сітуацыю, Р. Хадкевіч прапаноўваў склікаць паспалітае рушанне з ліку тых шляхцічаў, якія не паедуць на сойм, пры гэтым не чакаючы гаспадарскіх „ваенных лістоў”, па прамым сваім распараджэнні: „Обывателемъ здешнего панства которые соиму не належат росказат имъ в готовости быт <…> естъ-ли того потреба вкажет а од мене писане в поветы доидет, тым же часом не ждучи другого писанъя од его кролевъские м(и)л(ос)ти, заразом до мене яко на кгвалт днем и ночю поспешилися”[41]. Гэта была цікавая прапанова ўзяць на сябе ініцыятывы ў надзвычайных абставінах, якая, зрэшты, не атрымала адэкватнага ўспрыняцця.

Наракаючы на разладжанасць дзеянняў кіраўніцтва ВКЛ, гетман трапна адзначыў галоўную праблему палітычнага крызісу ў дзяржаве: вядзенне вайны на два фронты — у Інфлянтах і ўсходнім памежжы ВКЛ і ўдзел у частых соймах, у тым ліку ў перадунійным з палякамі. Княства было занадта слабое, не мела рэсурсаў, каб эфектыўна займацца адразу трыма палітычнымі задачамі: вайной з Масковіяй, абаронай Інфлянтаў і уніяй з Польшчай. Толькі канцэнтрацыя сілаў на адным напрамку магла прывесці да паспяховай рэалізацыі адпаведнай задачы.

М. Радзівіл Руды пераадрасаваў лісты Кміты і Хадкевіча Жыгімонту Аўгусту. Адказ гаспадара прымусіў сябе доўга чакаць і быў дадзены толькі 6 снежня 1568 г. З яго можна зразумець, што канцлер і віленскі ваявода не ўнёс нейкіх новых прапаноў па вырашэнні праблем абароны, заклікаючы толькі звярнуць пільную ўвагу на стан справаў на ўсходнім фронце. Радзівіл непакоіўся за браслаўска-друйскі напрамак, які адкрываў дарогу на Вільню. Гаспадарскі пісар Мацей Савіцкі, які быў даверанай асобай літоўскага канцлера, інтэрпрэтаваў яго паводзіны так, быццам бы той адмыслова не паведамляў гаспадару пра сур’ёзнае становішча на фронце, каб не сарваць планаванае скліканне супольнага сойму[42].

Сам гаспадар асабліва не ўстрывожыўся паведамленнямі аб небяспецы маскоўскага ўдару. Жыгімонт Аўгуст загадаў Хадкевічу ўзмацніць пільнасць, больш спадзеючыся на боскую дапамогу. На яго думку, для трымання абароны на першы час павінна хапіць тых вайскоўцаў, якія знаходзяцца пры польным гетмане і ў замках ["chocia trocha ludzi naszych w onym kraju jest"). На дапамогу ён прапанаваў накіраваць князя Андрэя Курбскага, якому, маўляў, з'яўляцца на сойм не было вялікай патрэбы. Гаспадар выказаўся супраць склікання паспалітага рушання, лічачы, што падобная непаслядоўнасць у дзеяннях улады выкліча негатыўную рэакцыю ў грамадстве: „Urosła by trwoga między ludźmi w Państwie tamesznym około niepośpieszenia do Woginia na zjazd”[43]. З’езд у Воіню павінен быў знайсці рашэнні для ўсіх праблем — у тым ліку і праблемы арганізацыі абароны ў зоне баявых дзеянняў[44].

Чым была выклікана такая спакойная пазіцыя гаспадара? Спадзяваннямі на ўдалы зыход місіі Букрабы? Нежаданнем мяняць планы і заключыць урэшце унію? А можа, Жыгімонт Аўгуст трактаваў паведамленні з мяжы як своеасаблівую дэзінфармацыю, выкліканую імкненнем пэўнага кола радных паноў перапыніць працэс заключэння уніі? Дакладнага адказу на гэтыя пытанні даць нельга. Усе версіі могуць быць верагоднымі.

Увогуле, схема дзеянняў паводле Жыгімонта Аўгуста выглядала проста: спачатку сойм, потым — вайна. Калі ў Любліне ўрэшце на пачатку 1569 г. распачаўся супольны польска-літоўскі сойм, нішто не магло адарваць яго ад унійных спраў. У гэты час на фронце адбылася вельмі цікавая падзея, якая, здавалася, зноў дае Княству цікавы шанец звярнуцца да ваенных справаў. 11 студзеня 1569 г. літоўскі атрад на чале з Аляксандрам Палубінскім нечакана для ўсіх захапіў добра ўмацаваны маскоўскі замак Ізборск, які знаходзіўся на мяжы Пскоўскай зямлі з Інфлянтамі. Упершыню за ўсё XVI ст. ліцвіны захапілі ўмацаваны пункт на маскоўскай тэрыторыі.

Аднак кіраўнічая эліта ВКЛ, ужо занятая соймавымі справамі ў Любліне, нібы не заўважыла такога прыкметнага здарэння. Р. Хадкевіч занепакоіўся, што захоп Ізборска толькі раззлуе маскоўцаў і прывядзе іх да агрэсіўных дзеянняў у адказ: „Кггдыж тот неприятел <…> таковых речей николи терпети не звыкъ <…>; якобы за сплошенствомъ нашимъ тот неприятель, будучи тымъ подбуронъ, в чомъ умыслу своего злого не довел, а шкоды и упаду Речи нашой Посполитой не принес постерегать”[45]. Гэтага ж, маючы на ўвазе, у прыватнасці, пагрозу для Віцебска, баяўся і А. Валовіч[46].

Р. Сангушка, бачачы незацікаўленасць цэнтра абарончымі справамі, ужо ў канцы 1568 г. хацеў з’ехаць з войска, каб не прапусціць важныя падзеі на супольным сойме, якія датычыліся падначаленага яму Брацлаўскага ваяводства і непасрэдна яго маёнткаў на Ўкраіне. Гаспадару і А. Валовічу давялося ўпрошваць Р. Сангушку застацца ў раёне ваеннага фронту. Жыгімонт Аўгуст нават паабяцаў урэшце выдаць брацлаўскаму ваяводу доўгачаканы прывілей на польнае гетманства[47]. Да той пары Р. Сангушка толькі выконваў абавязкі на гэтым урадзе. Пасля ізборскіх падзей для кіраўнічай эліты заставанне Р. Сангушкі на фронце з’яўлялася, па сутнасці, адзінай гарантыяй бяспекі ў зоне баявых дзеянняў. Аднак, нягледзячы на ўсе гэтыя акалічнасці, Р. Сангушка ў сакавіку 1569 г. ад’ехаў з паўночна-ўсходняй Беларусі, перакладаючы абарону на плечы мясцовых шляхецкіх лідэраў, такіх, як Б. Корсак і Ю. Зяновіч.

У паводзінах Р. Сангушкі, як у люстэрку, адбілася развіццё сітуацыі на ваенным фронце. Прыехаўшы ў зону баявых дзеянняў з вялікім імпэтам, дасягнуўшы тут значных поспехаў, ён паступова расчароўваўся ў выніках сваіх дзеянняў, бачачы, што падтрымка з боку цэнтра з цягам часу толькі памяншаецца аж да поўнага ігнаравання стану спраў на фронце.

Інфлянцкая вайна так і не сканцэнтравала ўвагу кіраўніцтва дзяржавы, скатваючыся на другасны план перад перспектывай уніі з Польшчай і пашырэннем шляхецкіх вольнасцяў. Навідавоку палітычная слепата кіраўнічай эліты ВКЛ, а менавіта няслушны выбар алгарытму палітычнага дзеяння, калі Вайна і Унія ўвязваліся як прычына і наступства. Адсутнічала разуменне (можа, толькі апрача Яна Хадкевіча), што адкласці унію дапаможа толькі выйграная вайна, ці хаця б эфектная перамога. Вядома, з іншага боку, катастрафічна бракавала фінансава-матэрыяльных сродкаў для вядзення вайны, усведамлялася неабходнасць з-за гэтага прыцягнення знешняй дапамогі. Аднак пры жаданні нават такую неспрыяльную сітуацыю можна было б пераламаць. Што перашкаджала заможнаму магнацтву праявіць ініцыятыву і ўхваліць збор вайсковых почтаў з уласных маёнткаў? У 1565 г. такі прыклад падаўЯ. Хадкевіч, выставіўшы 1200 коннікаў за ўласны кошт[48]. Яго ніхто, па вялікім рахунку, не падхапіў. Увесь час вайны мы бачым, што прыватны інтарэс пераважаў над публічным. Адсюль — надзея пры абароне Полаччыны і Віцебшчыны толькі на мясцовых землеўладальнікаў (у галоўных магнатаў тут не было маёнткаў), адсюль — выхад магнатаў у паспалітае рушанне 1567 г. аднымі з апошніх, толькі пасля выезду ў войска самога гаспадара, адсюль — паталагічнае імкненне Рады да замірэння, не зважаючы на інтарэсы суверэнітэту дзяржавы. Ён, дарэчы, таксама трактаваўся праз прызму тых жа прыватных інтарэсаўусяго толькі як самы эфектыўны метад захавання сваіх палітычных і эканамічных уплываў.

Сістэма кіравання ВКЛ была наладжана так, што без прысутнасці гаспадара яна пераставала працаваць як след. Пасля таго як Жыгімонт Аўгуст ад’ехаў на сталае пражыванне ў Карону, кіраўнічая эліта ВКЛ увесь час была абцяжарана вяртаннем „бацькі-апекуна” замест пошуку альтэрнатывы ў выглядзе аўтаномнага вядзення палітыкі. Мы бачым адсутнасць лідэра сярод літоўскай палітычнай эліты. Пасля смерці М. Радзвіла Чорнагаў 1565 г. ніхто не здолеў заняць яго месца і паспрабаваць весці адрозную ад гаспадарскай палітычную лінію. Гэты комплекс сіроцтва яшчэ больш аслабляў дзяржаву і перакідваўся на іншыя слаі грамадства.

Добра заўважны маўклівы сабатаж нешматлікіх самастойных адміністрацыйных ініцыятыў Рады — на шляхту яе распараджэнні не рабілі вялікага ўражання. Узяць хаця б для прыкладуяе заклікі выходзіць у войска ў лютым 1563 г., калі стала вядома аб шырокамаштабным наступленні маскоўцаў на Полацк[49]. Магнаты нават абяцалі шляхцічам заплаціць грошы як наймітам! Аднак ініцыятыва радных паноў была цалкам праігнаравана.

Усплывае яшчэ адна важная праблема, якая патрабуе далейшага дэталёвага вывучэння — залішняя збюракратызаванасць і зарэгламентаванасць рэляцый паміж дзяржаўнымі органамі ўлады і шляхецкім грамадствам, якое без гаспадарскіх распараджэнняў і соймавых пастаноў не хацела рабіць захады дзеля выратавання Айчыны ад знешняй небяспекі.

Узяцце Улы ў жніўні 1568 г. не змяніла палітыкі кіраўніцтва ВКЛ у Інфлянцкай вайне. У тым, што не адбылося пералому сітуацыі, вінаваты перадусім суб’ектыўныя фактары: нежаданне Жыгімонта Аўгуста звяртацца да праблемы вайны і пасіўнасць кіроўнай эліты, якая не здолела праявіць патрэбную ініцыятыву. Атрыманы Р. Сангушкам шанец быў страчаны. Хто ведае, магчыма, актывізацыя дзеянняў на ваенным фронце прывяла б да таго, што блізкая унія з Польшчай мела б іншы фармат, чым яна займела ўлетку 1569 г. у Любліне…

---

[1] Важнасць гэтай падзеі была адзначана А. Валовічам, які паведамляў Сангушку,што ўзяццем Ульскага замка „доброго Речи Посполитой зьеднал, так иж и ве Влошех вже, малюючи Улу, кролеви его милости посылают”: Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie / Wyd. B. Gorczak i Z. Luba-Radzimiński T.VII. Lwów, 1910. S. 306 (далей — AS).
[2] Źródłopiżma do dziejów unii / Wyd. T. Działyński. T. II. Poznań, 1856. S. 351-352.
[3] AS. T. VII. S. 293.
[4] Ibidem. S. 197.
[5] Ibidem. S. 288.
[6] Ibidem. S. 294.
[7] Ускосна гэта пацвярджаецца ў лісце Жыгімонта Аўгуста да М. Радзівіла Рудога ад 2 снежня 1568 г.: Listy króla Zygmunta Augusta do Radziwiłłów / Oprac., wstęp i koment. I. Kaniewska. Kraków, 1999. S. 556 (далей — Listy).
[8] Ibidem. S. 556.
[9] „Ино розумеем, иж пан Виленский (Рыгор Хадкевіч. — А.Я.) вже ест в Менску, порозумевайсе, твоя милость, и способяй в люди от его милости. А што ку послузе нашой и потребъ Речи Посполитой з милости ку нам, пану своему, окажеш, тым болшую вдячность в ласце нашой познаеш” (AS. T. VII. S. 297).
[10] Такі падыход відаць ужо ў віншавальным лісце ад 5 верасня 1568 г.: Ibidem. S. 285-286. Гл. таксама: Ibidem. S. 297.
[11] Ibidem. S. 287.
[12] Книга посольская Метрики Великого княжества Литовского / Ред. М. А. Оболенский, И. Н. Данилович. Т. I. Москва, 1843. С. 272-274.
[13] Сборник императорского Русского исторического общества. Т. 71: Памятники дипломатических сношений Московского государства с Польско-Литовским. 1562-1571 гг. С.-Петербург, 1892. С. 578-579 (далей — РИО).
[14] Archiwum Główne Aktów Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dz. V.Sygn. 2045. K. 4.
[15] Па звестках літоўскай разведкі, маскоўцы сапраўды рыхтавалі аперацыю павяртанні Улы, якой перашкодзіла эпідэмія чумы. Замест гэтага пад Віцебскнакіраваўся атрад маскоўскіх вайскоўцаў, які пасля бясплённага трохтыднёвагастаяння пад горадам вярнуўся на сваю тэрыторыю. Падрабязней: Янушкевіч А.Вялікае княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558-1570 гг. Мінск, 2007. С. 109.
[16] „Упросили Литва у короля, чтоб послал посланца к государю к московскому отом, чтоб велел послом итти к себе о миру” (РИО. Т. 71. С. 573).
[17] Пацверджанне гэтаму: AS. T. VII. S. 292-295.
[18] РИО. Т. 71. С. 573, асабліва 575.
[19] Гл. ліст Ф. Кміты да Р. Хадкевіча ад 3 лістапада 1568 г.: Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku. Rkps 1536. K. 385-386 (далей — BKórn).
[20] РИО.Т. 71. С. 578.
[21] Гл.: Тамсама. С. 579.
[22] Тамсама. С. 581.
[23] Тамсама. С. 580, 582.
[24] AS. T. VII. S. 285-286.
[25] Рыгора Хадкевіча асабліва выводзіла з сябе тое, што Жыгімонта Аўгуста больш турбавала будаўніцтва Тыкоцінскага замка ў Падляшшы для сваіх дворскіх патрэбаў. Гл.: Ibidem. S. 293.
[26] Ibidem. S. 293-294.
[27] Ibidem. S. 287. Надзвычай паказальная фраза з ліста Р. Хадкевіча: „мел был дво рянин его кролевское милости послан быть з листы господарьскими, выгоняючи подданых ку работе замку на Уле” (Ibidem. S. 290).
[28] Ibidem. S. 288-289.
[29] Ibidem. S. 295.
[30] Ibidem. S. 299.
[31] Ibidem. S. 290.
[32] Ibidem. S. 298.
[33] Ibidem. S. 308-309.
[34] „Певне а непохибне отовсель и отовсего его панства дороги зготованы до Витебска и люд увесь зъ ближних его панствъ збираеться к Лукам. <…> До Ордъ, до Казани, Азторохани, до Нагаи до всих послал и до Черемисы луговое <…>Всим тым воискам казал на день Светого Николы становитися в Луках Великих. <…> З ыншое ж стороны от шпекгов певных ведомость маю и не однокротно прибегаючи дають ведать, же деи люд великии збираеть, дороги полесом и по болотамъ увезде выправлены и выготовлены, а нигде инде толькодо Витебска” (BKórn. Rkps 1536. K. 385-386).
[35] „Причину до воины даючи, иж деи княз великии (Іван IV. — А.Я.) зъ землею ся своею умирыл, опричнину зламал, з детьми своими и с князми паны и со всими бояры и всими землями своими впокоил, з митрополитами и владыками угодившися и прощавшися на неприятеля деи своего поднести саблю блгословенство взял” (BKórn. Rkps 1536. K. 386).
[36] „Воина деи певне будет, естли деи што тепер через того гонца (Улана Букрабу. — А Я.) не постановити, о што деи вси люди к богу руки подносячи просять абы покои был, а панъства ся гдрьские вмирыли. <…> Посланцы мои выведалися иж деи тому посланцу гдрьскому вси люди вельми рады и просять бога омир и о покой” (BKórn. Rkps 1536. K. 386).
[37] „Есть же деи люд в Дорогобужю, о котором и первеи слышат(ь) было, з воеводою Морозовым. Тот деи люд стерегут Смоленска, бо деи в них тая ведомостьне одменяеться, што отсель з Орши маеть впасти люд великии под Смоленскои к Дорогобужю, и то деи ведають, иж тут на люди служебные езные и козаки п(е)н(е)зи дають. Для того деи коло Смоленска увезде и дороги засечено”(BKórn. Rkps 1536. K. 385-386).
[38] BKórn. Rkps 1536. K. 229-230.
[39] BKórn. Rkps 1536. K. 230.
[40] Archiwum Główne Aktów Dawnych w Warszawie. Archiwum Radziwiłłów. Dz. V.Sygn. 2045. K. 4.
[41] BKórn. Rkps 1536. K. 230.
[42] Listy. S. 559.
[43] Ibidem. S. 558.
[44] Ibidem. S. 551, 558.
[45] AS. T. VII. S. 316.
[46] Ibidem. S. 314.
[47] Ibidem. S. 306.
[48] Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной России, издаваемый при управлении Виленского учебного округа. Т. 1. Вильна, 1870. С. 138-140.
[49] Lietuvos Metrika. Kn. 564: (1553-1567) / Parengė A. Baliulis. Vilnius, 1996. P. 139-140.

Наверх

У 1590-1648 г. войскі Рэчы Паспалітай былі вымушаны некалькі разоў сутыкнуцца з мяцежнымі казакамі. Гэта былі паўстанні Крыштафа Касінскага (1591-1593), Севярына Налівайкі (1595-1596), Марка Жмайлы ў 1625 г., Тараса Федаровіча ў 1630 г., Паўлюка (Павел Міхновіч Бут) у 1637 г., a таксама Яцака Астраніна i Дзімітра Гуні ў 1638 г. Ход і тактыка той барацьбы істотна адрозніваецца ад дзеянняў больш позняга перыяду. На гэта паўплываў новы фактар, які нівеляваў перавагу польскай конніцы над казацкай пяхотай, што існавала да таго часу. Гэта было з’яўленне ў казацкім войску татарскіх лятучых атрадаў (чамбулаў). Тыя атрады выконвалі такую самую ролю, як казацкія і лёгкія харугвы ў каронным войску: разведка, партызанскія баі, прыкрыццё галоўных сілаў, пераслед разбітага праціўніка. Цяпер казацка-татарскія войскі мелі тыя самыя, што і іхні праціўнік, армія Рэчы Паспалітай, два дасканалыя віды войска — конніцу і пяхоту, якія цудоўна дапаўнялі адна адну. Такая сітуацыя склалася ў 1648 г. Раней паўстанцы, пачынаючы барацьбу з Рэччу Паспалітай, вымушаны былі змагацца з яе арміяй без падтрымкі выдатнай татарскай конніцы. Гэтыя змаганні звычайна заканчваліся паразай казакоў, але толькі некаторыя з іх былі сапраўдным паражэннем казацкіх атрадаў. Як жа іх перамагала каронная армія, што пасля вельмі цяжкага, але пераможнага досведу 30-х г. XVII ст. атрымала цяжкую паразу ў 1648 г.? Як працякалі польска-казацкія змаганні ў 1591-1638 г., якую тактыку выкарыстоўвала на палях бітвы каралеўская армія, каб перамагчы праціўніка, што ўмеў абараняцца?

Перш чым перайсці да падрабязнага абмеркавання тактыкі, якую ўбарацьбе з казакамі выкарыстоўвалі каронныя войскі, разгледзім ход асобных паўстанняў. Як было ўжо сказана, першае з іх выбухнула ў 1591 г., a яго непасрэднай прычынай стала спрэчка паміж шляхцічам Крыштафам Касінскім і князямі Аляксандрам Вішнявецкім i Янушам Астрожскім за маёнтак Ракітная. Касінскі, абараняючы свае правы, узначаліў казацкі атрад, да якога далучыліся казакі і сяляне, і пачаў нападаць на землі Астрожскіх на Валыні. Урэшце, занепакоеная нарастальным „свавольствам”, валынская, кіеўская і брацлаўская шляхта, разам з мясцовымі магнатамі, вырашыла палажыць гэтаму канец. Асноўная сутычка адбылася 2 лютага 1593 г. пад Пёнткам, недалёка ад Цуднова. Казацкія сілы налічвалі каля 5 тыс. чалавек, праціўнікі выставілі супраць іх войска ў такой самай колькасці. Гэтыя атрады складаліся з паспалітага рушання, слуг князёў Астрожскіх, а таксама набраных згаданымі князямі наёмнікаў з Польшчы і Венгрыі. Касінскі, убачыўшы войска праціўніка, спешна пакінуў горад баявым строем. Незразумела: ці ён хацеў адступіць, ці атакаваць праціўніка. Але атрады Астрожскіх заступілі яму дарогу і, такім чынам, бітва мусіла адбыцца. Спачатку казакі атрымалі пэўную перавагу над праціўнікам, перамагаючы атаку паспалітага рушання і прыносячы яму значныя страты, асабліва ў конях. Гэта выклікала паніку ў шэрагах шляхты, і яна пачала пакідаць поле бою. Тады ў атаку рушыў Януш Астрожскі. Ягоны адборны атрад конніцы, які налічваў некалькі соцень коней, здолеў разарваць шэрагі праціўніка i ўварвацца ўсярэдзіну. Сярод казакоў пачалася паніка, i яны ўжо не думалі абараняцца. Бязладнае адступленне хутка ператварылася ў забойства тых, што не здолелі ўцячы. Праз некалькі дзён Касінскі і казакі падпісалі капітуляцыю на ганаровых умовах. Аднак выявілася, што няўдалы казацкі гетман не збіраецца прытрымлівацца ўмоваў капітуляцыі. У траўні ён вырушыў на чале 2000 казакоў на Чаркасы, каб адпомсціць тамтэйшаму старасту, князю Аляксандру Вішнявецкаму. Але Вішнявецкі папярэдзіў атаку i на подступах да горада нанёс моцны ўдар казакам. Сярод загінулых апынуўся таксама Касінскі[1].

Чарговыя бойкі выбухнулі ўсяго толькі праз два гады пасля апісаных падзей. Паўстанне ўзначаліў Севярын (Сымон) Налівайка. Першыя сутычкі на Падоллі i Валыні прынеслі поспех паўстанцам. Праз некаторы час паўстанцы раздзяліліся натры згуртаванні: Налівайкі, Рыгора Лабады i Мацвея Савулы. Паўстанне ахапіла велізарныя абшары Рэчы Паспалітай (Валынь, Украіну, Беларусь), што варта звязваць не толькі з вайсковым талентам кіраўнікоў паўстання казакоў, але таксама з прытокам у іхнія шэрагі сялян, незадаволеных феадальным уціскам, які працягваў пашырацца, але, перш за ўсё, фактам удзелу каронных сілаў у малдаўскіх падзеях. Толькі напачатку 1596 г. да міратворчай акцыі далучыліся дзяржаўныя войскі. Знаходзячыся на чале толькі 10 ротаў конніцы, палявы гетман каронны Станіслаў Жулкеўскі хутка выцесніў з Валыні Налівайку, перамагаючы ў некалькіх сутычках яго раскіданыя атрады. Але трэба прызнаць, што казацкі важак у гэтай фазе змагання стараўся пазбягаць сутычак з прафесійным каронным войскам. Да больш сур’ёзных бітваў дайшло ў красавіку пад Белай Царквой, дзе паўстанцы імкнуліся разбіць згуртаванне князя Кірыка Ружынскага[2], якое налічвала 500 чалавек, і пазней пад Вострым Каменем, калі, адступаючы з-пад Белай Царквы, сам Жулкеўскі атакаваў табар злучаных сілаў Налівайкі i Савулы. Бітва закончылася паражэннем каронных сілаў, якія, нягледзячы на зацятыя і крывавыя атакі, былі не ў стане разарваць баявых шыхтоў праціўніка. Казакі адступілі за Дняпро пад Пераяслаў. Пасля прыходу падмацаванняў, каронных і ВКЛ, а таксама прыватных войскаў Жулкеўскі вырушыў супраць паўстанцаў. У траўні сілы Кароны і ВКЛ акружылі атрады Налівайкі і Лабады ва ўрочышчы Салоніца, недалёка ад Лубнаў, i пасля двухтыднёвай блакады вымусілі іх капітуляваць. Капітуляцыя была падпісана 7 чэрвеня. У той час, як паўстанцы пакідалі лагер, дайшло да разні, ад якой уратавалася зусім няшмат казакоў[3].

Чарговае паўстанне, пад кіраўніцтвам Марка Жмайлы, выбухнула ў 1625 г. Казакоў заспела знянацку хуткасць дзеянняў каронных войскаў, таму яны засяродзіліся на абароне. Гетман Станіслаў Канецпольскі распачаў кампанію ў палове верасня. Жмайла яшчэ не быў падрыхтаваны да дзеянняў, асабліва таму, што менавіта ў гэты перыяд рыхтаваўся да паходу… супраць Турцыі. Каронныя войскі 15 верасня пакінулі абоз пад Студзяніцай (паміж Чорным Шляхам і Кучманскім) і пад канец месяца спыніліся ў Белай Царкве. Спачатку ішлі перамовы (польскі бок не хацеў дапускаць нападаў казакоў на турэцкія сёлы і ўмешвання іх у справы Крыма). Гэтыя перамовы паўстанцы з Украіны зацягвалі, каб даць час сваім асноўным сілам падцягнуцца з Сечы. 11 кастрычніка нечакана пад Каневам з’явіўся Канецпольскі. Там, пасля чарговага раунда абмену пасольствамі і лістамі, казакі адступілі пад Крылаў, у напрамку войскаў Жмайлы. Услед за праціўнікам, які адступаў, каронны гетман выслаў групу харугваў пад камандай Яна Аджывол ьскага з мэтай затрымаць казакоў. Пад Мошнай адбылася сутычка, але палякам не ўдалося зламаць казацкую абарону. Неўзабаве атрады паўстанцаў напаткалі пры вусці Цыбульніка Жмайлу. Злучаныя сілы казакоўутварылі на адлегласці мілі ад Крылава добра ўмацаваны абоз. 25 кастрычніка Канецпольскі атакаваў гэты абоз. Казацкая конніца хутка была выціснута з перадполля, але штурм умацаваных пазіцый не ўдаўся. Ноччу Жмайла, пасля таго як уляглася паніка, што распаўсюдзілася пасля чуткі пра рыхтаваны назаўтра чарговы штурм, нікім не заўважаны, згарнуў абоз i вырушыў далей на поўдзень, у бок Курукаўскага возера. Манеўр адыходу быў праведзены па-майстэрску, і толькі пад раніцу Канецпольскі зарыентаваўся, што перад ім няма праціўніка. Тады ён кінуў у пагоню авангард пад камандай Стэфана Хмялецкага. Але той наткнуўся на пакінутыя на дзвюх пераправах моцныя казацкія згуртаванні, якія з поспехам спынілі марш. Каб адолець пераправы, Хмялецкі мусіў чакаць пяхоты. І толькі пасля шматгадзіннай пагоні і дзвюх сутычак на пераправах, пасля поўдня 26 кастрычніка, польскія войскі дагналі над возерам казацкі абоз, які ўжо паспеў размясціцца і як належыць падрыхтавацца да абароны. Канецпольскі, не разведаўшы мясцовасці, кінуў усе сілы ў атаку. Конніца патрапіла ў балота i на заліўныя сенажаці, сярод якіх быў размешчаны абоз, да гэтага дадаўся казацкі агонь. Гетман, зразумеўшы, што такім чынам не здолее захапіць табар, распачаў яго асаду. Але потым ён не адмовіўся ад перамоваў, якія ўрэшце закончыліся падпісаннем 5 лістапада замірэння, названага курукоўскім[4].

Праз пяць гадоў кароннаму гетману давялося зноў ваяваць з тым самым праціўнікам. У 1630 г. выбухнула паўстанне пад кіраўніцтвам Тараса Федаровіча. У канцы сакавіка мяцежныя казакі вырушылі з Сечы на Ўкраіну. 4 красавіка яны атакавалі размешчаныя ў Корсуні харугвы конніцы, якія пасля ўцёкаў рэестравых былі асуджаны на паражэнне. Тым больш што набок паўстанцаў сталі корсунскія мяшчане. У выніку кварцяныя адступілі на поўнач. Гэтая перамога павялічыла тэрыторыю паўстання. Але польскі бок зноў зрэагаваў імгненна.Ужо 17 красавіка каронны гетман пакінуў Бар. Тым часам харугвы, што адступалі з-пад Корсуні, злучыліся найперш з Самуэлем Лашчам, які ішоў у авангардзе асноўных сілаў, а пазней, пад Васількавам, з кашталянам камянецкім Станіславам Патоцкім. Яны спрабавалі стрымаць марш войска Тараса,але без поспеху. Аднак Федаровіч, занепакоены ўсё большай прысутнасцю праціўніка ў ваколіцах Кіева, прыняў рашэнне перайсці на Задняпроўе, разлічваючы на дапамогу тамтэйшага насельніцтва і адгарадзіўшыся Дняпром ад каронныхвойскаў. Пад час пераправы цераз раку казакі панеслі значныя страты праз дзеянні жаўнераў Патоцкага, якія імкнуліся перашкодзіць ім дасягнуць процілеглага берагу. У пачатку траўня на Задняпроўі з’явілася каронная армія. 14 траўня яна злучылася са згуртаваннем Станіслава Патоцкага і атакавала Тараса, які ў гэты час стаяў пад Пераяславам. Штурм, праведзены 17 траўня, закончыўся частковым поспехам. Спачатку кварцяным удалося выціснуць казакоў з занятых імі палявых умацаванняў і змусіць адступіць у горад. Аднак атака на валы горада закончылася паражэннем. Страты, падобна, былі вельмі значныя. У выніку такога абароту справы Канецпольскі, спрабуючы шчасця, два разы пачынаў асаду горада: адразу 24 траўня i потым 1 чэрвеня. Адначасова яму трэба было клапаціцца пра забеспячэнне сваіх камунікацыйных ліній і таксама пра тое, каб не дапусціць падмогі асаджаным. Некалькі разоў ён высылаў Лашча з даручэннем ачысціць тылы. Пад час адной з такіх акцый, калі нават сам каронны гетман вырушыў на дапамогу стражніку, казакі зрабілі вылазку, якая ледзь не скончылася захопам польскага абозу. Іншы экскурс казакоў завяршыўся захопам аднаго з шанцаў, што атачалі горад, i выцясненнем гэтак званай залатой роты, якая яго абараняла. Урэшце абодва бакі, стомленыя доўгай аблогай, перайшлі да перамоваў, якія скончыліся падпісаннем 8 чэрвеня чарговай польска-казацкай мірнай дамовы[5].

У 1637 г. выбухнула наступнае паўстанне. 16 снежня адбылася бітва пад Кумейкамі, якая завяршылася захопам казацкага абозу каронным войскам. Пад час гэтай кампаніі польскае кіраўніцтва па-майстэрску выкарыстала найважнейшы козыр конніцы — яе мабільнасць — i навяло праціўніка на думку пра ўступленне ў ваенныя дзеянні галоўных сілаў. Aтака закончылася перамогай, хоць камандзір казакоў Павел Бут, больш вядомы як Паўлюк, своечасова зарыентаваўся ў складанасці сітуацыі i стараўся абмінуць праціўніка, a па сутнасці — абысці яго правае крыло, напэўна, дзеля таго, каб ударыць з тылу або паспрабаваць прабіцца далей на поўнач[6].

Аднак перамога пад Кумейкамі не стала канцом процістаяння. Новыя сутыкненні пачаліся ў 1638 г., калі паўстанне перайшло на Задняпроўе. Спачатку польскім сілам, якімі камандаваў Станіслаў Патоцкі, удалося 5 — 11 траўня акружыць паўстанчыя войскі Яцака Астраніна пад Голтвай. Але казакі, выкарыстаўшы раздробленасць польскіх сілаў, разарвалі кальцо акружэння, у выніку чаго Патоцкі змушаны быў адступіць, каб выбавіць непрыяцеля з умацаванняў. Да наступнай сутычкі дайшло 16 траўня пад Лубнамі. Астраніна, які не чакаў нападу, атакавалі каронныя атрады і атрады рэестравых, і толькі дзякуючы жалезнай дысцыпліне і вайсковым здольнасцям сваіх падначаленых ён здолеў стрымаць атакі палякаў і адступіць пад покрывам ночы праз Лахвіцу ў Лукомль, а потым да ракі Слепарод. Пры адступленні яму яшчэ дапамагло тое, што Патоцкі быў заняты барацьбой з казацкім згуртаваннем, якое рухалася з усходу, каб сустрэцца з Астраніным. А крыху пазней, праз некалькі дзён, ён быў яшчэ вымушаны засяродзіць увагу на казацкіх атрадах, што перамяшчаліся ў тылах каронных войскаў. Іх выслаў камандзір паўстанцаў, каб перашкодзіць Патоцкаму ў сувязях з Кіевам і ў забеспячэнні каронных сілаў. 10 чэрвеня польскія сілы зноў знянацку напалі на Астраніна. Але яму зноў удалося без стратаў выйсці з цяжкага становішча, адступіўшы пад Жолнін. 13 чэрвеня яго дагналі дзве харугвы конніцы і напалі на яшчэ не ўмацаваны абоз. Харугвы, якімі камандавалі Патоцкі і Ярэма Вішнявецкі, смелай атакай (яе падтрымала нямецкая пяхота і драгуны) разарвалі строй вазоў i ўварваліся ў сярэдзіну казацкага лагера. Астранін уцёк, але Дзімітр Гуня і іншыя камандзіры авалодалі сітуацыяй, здолелі суняць паніку і злучыць разарваны ланцуг вазоў. Апынуўшыся ў пастцы, польскія жаўнеры тры разы ўзнаўлялі атаку, перш чым выбраліся па-за межы абозу. 21 чэрвеня паўстанцы, даведаўшыся пра прыход з-пад Кумеек пераможцы, кароннага палявога гетмана Мікалая Патоцкага, пакінулі пазіцыю пад Жолнінам і перабазаваліся ў больш зручнае для абароны месца — урочышча Старац. Аблога палявога абозу, які там быў арганізаваны, працягвалася ад 23 чэрвеня да 7 жніўня і скончылася капітуляцыяй паўстанцаў[7].

Завяршаючы агульны агляд бітваў, звернем увагу на тое, якія сілы накіроўвала Рэч Паспалітая на падаўленне казацкіх паўстанняў. За выняткам выпадку з бунтам Касінскага, гэта было кварцянае войска, якое звычайна складалася з некалькіх тысяч чалавек. Войска звычайна падтрымлівалі таксама моцныя магнацкія надворныя фармаванні. Гэтыя сілы складаліся пераважна з конніцы, пры невялікай падтрымцы пяхоты і драгунаў. Паўстанне Налівайкі падаўлялі атрады, якімі кіраваў каронны палявы гетман Станіслаў Жулкеўскі. У канчатковай фазе барацьбы яны налічвалі каля 5000 чалавек[8]. У 1625 г. палякі мелі 12 000 асабовага складу войска, у тым ліку 1500 пяхоты і каля 30 гармат. Праз пяць гадоў пад камандай Канецпольскага было ўжо каля 6000 жаўнераў, у тым ліку 1000 пяхоты i драгунаў і 2000 рэестравых казакоў. У 1637 г. Мікалай Патоцкі пад Кумейкамі камандаваў войскам у складзе блізу 4000 чалавек, з якіх было прыблізна 1000 драгунаў і пяхоты. Годам пазней, на пачатку барацьбы, камандуючы на Задняпроўі, ваяводзіч браслаўскі і палкоўнік Станіслаў Патоцкі камандаваў сіламі, якія складаліся з блізу 2600 кварцяных (у тым ліку 750 чалавек драгунаўі 160 пяхоты) i 4500 рэестравых казакоў. Пазней лічба вырасла амаль да 5200 чалавек кварцяных войскаў, у тым ліку 1500 драгунаў і пяхоты і 3000 рэестравых. На пачатку чэрвеня далучылася яшчэ 3150 надворных жаўнераў, якіх прывёў Ярэма Вішнявецкі, у тым ліку блізу 600 чалавек пяхоты i 15 гарматаў. 22 чэрвеня прыбылі чарговыя прыватныя атрады колькасцю больш чым тысяча і некалькі соцень жаўнераў, а на пачатку ліпеня падышлі яшчэ 2500 чалавек (1000 пяхоты і драгунаў і некалькі харугваў конніцы). Усяго ў палове ліпеня пад Старцам магло сабрацца 11 — 12 тысяч польскіх сілаў[9], якія падтрымлівалі прыблізна 4000 рэестравых казакоў.

Нашмат цяжэй даследаваць колькасць сілаў паўстанцаў. Касінскі перад бітвай пад Пёнткам меў блізу 5000 казакоў і сялян, але не ўсе яны знаходзіліся ўягоным абозе ўдзень сутычкі з сіламі Астрожскіх і шляхтай. У1596 г. казацкія войскі былі падзелены на тры атрады: Севярына Налівайкі, Рыгора Лабады і Савулы. Іхняе аб’яднанне адбылося толькі пад канец барацьбы, калі трэба было адбіваць наступ Жулкеўскага. Гэтыя аб’яднаныя сілы налічвалі тады 6 — 8 тысяч жаўнераў і шмат цывільных[10]. Колькасць казакоў значна павялічылася ў першай палове XVII ст., гэтаму спрыялі паходы на Маскву ў першых двух дзесяцігоддзях і рост насельніцтва Ўкраіны (у 1618 г. пад Масквой стаяла ўжо 20 000 казакоў, a ў хоцімскім паходзе ўдзельнічала ажно 40 000). У 1625 г. на паўстанцаў пад камандаваннем Марка Жмайлы знянацку напаў гетман Канецпольскі, у выніку чаго яны мелі даволі вялікія цяжкасці з аб’яднаннем сваіх сілаў, тым больш што на мабілізацыю сялян, якія да гэтай пары значна папаўнялі шэрагі паўстанцаў, не было часу. Падаецца, што колькасць казацкіх сілаў нязначна перавышала 10 000 чалавек. Асноўнай сілай паўстання 1630 г. былі, верагодна, сяляне. Характэрна, што паўстанцы пачалі супраціўляцца толькі на Задняпроўі, пасля таго як пакінулі Правабярэжжа. Тым часам менавіта на Правабярэжжы былі галоўныя казацкія асяродкі. На Задняпроўі знаходзіліся толькі 2 казацкія палкі (пераяслаўскі і міргарадскі) з сямі. Галоўныя сілы паўстанцаў сканцэнтраваліся ў Пераяславе. Нічога невядома пра іншыя буйныя асяродкі гэтагаруху. Можа, наватусе сілы паўстанцаў складалі менш чым 10 000, хоць колькасць іх магла быць і большая. Напрыклад, паводле меркавання маскоўскіх аўтараў, у Пераяславе сабралася блізу 37 000 казакоў. У1637 г. галоўным тэатрам вайсковых дзеянняў было Правабярэжжа, і адначасова паўстанцы мабілізавалі Задняпроўе. У паўстанні ўдзельнічалі мяшчане і сяляне. Магчыма, што колькасць паўстанцаў дасягала нават 15 — 18 тыс. У 1638 г. паўстанне на Правабярэжжы развівалася яшчэ слаба, не так, як на Левабярэжжы, дзе ўжо знаходзілася нават пара даволі моцных асяродкаў, утвораных з апорай пераважна на мяшчан і сялян. Аднак больш-менш інтэнсіўны ахоп абодвух берагоў Дняпра дазваляе меркаваць, што сілы паўстанчага руху маглі дасягаць нават 15 000 чалавек, і не выключана, што і больш. Гэтая максімальная колькасць датычыць часу, калі ўсе групы выступалі адначасова (травень — палова чэрвеня)[11]. Пасля паразаў першай паловы чэрвеня колькасць зменшылася, напэўна, да 10 000 чалавек, а можа, засталося нават і менш.

Суадносіны сілаў казакоў і палякаў трапна ілюструе ўжо класічнае выказванне Вільгельма Бэплана, але, безумоўна, тут ёсць перабольшванне: 200 коннікаў польскай кавалерыі ў бітве ў адкрытым полі здольныя пабіць 2000 конных казакоў, але пад прыкрыццём абозу 100 казакоў не баіцца 1000 палякаў[12].

Казацкая армія мела выдатную пяхоту, якая магла акапацца хутка і ўмела, дзякуючы гэтаму сіла яе супраціву ўзрастала настолькі, што казацкі абоз рабіўся практычна непрыступным для палякаў, якія мелі ў сваім распараджэнні толькі нешматлікую пяхоту. Таксама казакі па-майстэрску праводзілі дэмарш пад аховай абозу і бітвы ў абозным шыку. У пэўнай, аднак даволі абмежаванай, ступені табар быў таксамачыннікам руху, ён даваў магчымасць перасоўвацца пяхоце ў прысутнасці непрыяцеля, які меў у сваім распараджэнні моцную кавалерыю. Але ўсё ж казацкі абоз не ствараў для палякаў перашкоды, асабліва цяжкай для пераадолення. У казацкіх атрадах не было выразнага падзелу на конніцу і пяхоту. Казакі ваявалі пешшу ці конна, у залежнасці ад праціўніка. Можна было б сказаць, што казацкае войска было фармацыяй тыпу драгунаў. Аднак у бітвах з каронным войскам яны не адважваліся супрацьстаяць яму ў ад крытым полі, і калі ўжо ім даводзілася біцца конна, то ў сутычках з польскіміхаругваміяны не маглі разлічваць на поспех. Войскі Рэчы Паспалітай мелі ў сваім распараджэнні гусараў — пераломную кавалерыю, а таксама казацкія харугвы, здольныя самастойна ваяваць з казацкім абозам і пераследаваць ворага. Мелі яны таксама не вельмі шматлікую пяхоту, але затое значна лепш узброеную (мушкеты), а таксама артылерыю, больш моцную, чым казацкая. Узаемадзеянне гэтых розных войскаў спрыяла поспеху ў бітвах з казакамі.

Пад час бітваў на Салоніцы замкнутыя ў асаджаным абозе казакі выкарысталі сваю конніцу, каб накіраваць каронныя харугвы на засады. Так адбылося, між іншым, у сутычцы 28 траўня, калі з абозу выскачылі некалькі соцень казакоў, якія пайшлі ў атаку на роты пад камандай Ежы Струся. Іх хутка адцяснілі, і яны мусілі са стратамі вярнуцца ў абоз, а на іх спіны насядала каронная конніца[13]. Пасля чарговага паўстання казакі спрабавалі ставіць адпор у адкрытым полі перад абозам, куды можна было схавацца ў выпадку паражэння. Аднак апрача выкарыстання казакамі заблогаў і тэрыторыі, непрыдатнай для конніцы (яры), польскія пяхота і кавалерыя, якія дзейнічалі зладжана, здолелі адцясніць праціўніка ў табар[14].

Польская конніца, падтрыманая агнём пяхоты і артылерыі, часам магла даволі паспяхова атакаваць умацаваныя абозы праціўніка. Класічны прыклад такога бою — бітва пад Кумейкамі (16 снежня 1637 г.), калі гетману Мікалаю Патоцкаму ўдалося разбіць абоз, наносячы праціўніку сур’ёзныя страты і знішчаючы пярэднюю частку лагера, бо задняя здолела зноў самкнуцца і адступіць[15]. Аднак гэта, у прынцыпе, адзіны (апроч бітвы пад Пёнткам у 1593 г.) у тыя гады выпадак даволі значнай перамогі, хаця таксама не поўнай. Іншы прыклад пераможнай атакі на ўмацаваныя атрады паўстанцаў меў месца ў 1630 г. Паводле ананімнай справаздачы пра бітвы на Задняпроўі, Канецпольскі праз некалькі дзён пасля прыбыцця пад Пераяслаў з поспехам атакаваў два ўмацаваныя казакамі акопы. Казакі пасля кароткага супраціву адступілі ў горад[16]. Падобным чынам атакі, праведзеныя пазней на 8 гадоў, скончыліся толькі частковым поспехам. 16 траўня 1638 г. пад Лубнамі польскім харугвам удалося пранікнуць у табар, але казакі выцеснілі палякаў, не дапусціўшы разрыву абозу. Харугвы Патоцкага акружылі лагер і некалькі разоў ударылі па ім, пры падтрымцы агню гармат, пяхоты і рэестравых. Але тактыка, паспяховая пад Кумейкамі, на гэты раз аказалася неэфектыўнай. Хоць пару разоў удалося разарваць лінію вазоў, але на гэтым поспех скончыўся. Таксама пад Жолнінам (13 чэрвеня) маланкавая атака конніцы, праведзеная Ярэмам Вішнявецкім і Патоцкім, прывяла да разрыву лініі вазоў, i такім чынам атакуючыя праніклі ў лагер паўстанцаў. Гэта адбылося дзякуючы раптоўнасці і нечаканасці атакі, бо казакі яшчэ не паспелі добра акапацца. Частка паўстанцаў кінулася наўцёкі, але астатнім удалося закрыць лагер і адрэзаць шлях да адступлення. Толькі пасля трох атак, якімі кіраваў сам князь, польскай конніцы ўдалося вырвацца з пасткі[17].

Напрошваецца, аднак, пытанне: як удавалася конніцы пераадолець абаронную лінію, што складалася з некалькіх шэрагаў вазоў, якія або рухаліся (Пёнтэк, Кумейкі, Лубны), або стаялі (Жолнін)? Не захавалася падрабязных справаздач, дзе б апісвалася тактыка, выкарыстаная польскай кавалерыяй, ёсць толькі апісанне бітваў пад Кумейкамі і Лубнамі, а таксама аналагічныя сітуацыі, што датычаць бітваў каронных войскаў у ходзе адступлення з-пад Цэцоры (1620), паражэння на Жоўтых Водах і пад Корсунню (1648). Гэта дае пэўныя звесткі пра ўмацаванні абозаў, іх абарону і захоп.

Казакі для фармавання ўмацаванага абозу ўжывалі лёгкія і падарожныя вазы і каляскі, а таксама сялянскія параконныя вазы з драбінамі ці бартамі з лазовай пляцёнкі. Можа, выкарыстоўваліся нават больш цяжкія купецкія вазы, на якіх перавозіліся тавары, але іх, напэўна, было няшмат. Паколькі лёгкія вазы нескладана перакуліць, перасунуць або знішчыць агнём артылерыі, іх папярэдне абцяжарвалі пяском або зямлёй. Гэтыя вазы ставілі ў некалькі шэрагаў, a колькасць шэрагаў залежала ад велічыні арміі, колькасці павозак і магла даходзіць нават да дванаццаці. У працэсе перасоўвання вазы станавіліся адзін за адным так блізка, што коні амаль дакраналіся лбамі да папярэдніх вазоў. Часта пры набліжэнні непрыяцеля (і ўжо, напэўна, на прывалах) вазы счэплівалі ланцугамі, каб іх было цяжка разарваць. Адлегласці, гэтак званыя вуліцы, паміж шэрагамі павінны былі быць даволі шырокія, нават да 20 м, бо там размяшчаліся абаронцы лагера (некалькі тысяч чалавек), якія пад час адбівання атакі не маглі знаходзіцца перад лініяй вазоў. Акрамя таго, часта перад пагрозай бою колькасць шэрагаў вазоў здвойвалі. Такое здвойванне заключалася ў тым, што шэраг вазоў расчэплівалі напалову, дзелячы яго такім чынам на два, і адна з гэтых дзвюх частак уязджала ў прастору паміж шэрагамі вазоў. Павелічэнне адлегласцяў паміж асобнымі шэрагамі несла пэўную небяспеку, бо ў момант, калі праціўніку ўдавалася разарваць шэраг вазоў, ягоная конніца ўрывалася ў гэтыя „вуліцы” і, рухаючыся ўздоўж іх, нішчыла ўсё на сваім шляху. Падобны выпадак адбыўся пад Корсунню ў 1648 г., калі „Татары праз нашы трупы табарнымі вуліцаміўварвалісяўлагер, секлi, білі i рэшту табару разграміўшы, кінуліся рабаваць”[18].

Перамяшчэнне ў лагерным шыку патрабавала дакладных сінхронных дзеянняў, жалезнай дысцыпліны і спраўнасці. Казакі не толькі ўмелі такім чынам перамяшчацца, адбіваючы атаку ворага, але таксамаў выпад ку неабходнасці маглі замкнуць разарваны табар, так манеўруючы вазамі, каб яны зноў утварылі адно цэлае. Разрыў лагернага ланцуга і ўварванне ў сярэдзіну варожага атрада зусім не азначала, што лагер ужо здабыты, і гэта магло закончыцца толькі „адрывам” часткі вазоў. Астатнія, счэпленыя нанова, зноў уяўлялі крэпасць, якую цяжка ўзяць. У гэтым пераканаўся ў 1638 г. Станіслаў Патоцкі пад Лубнамі, а Ярэма Вішнявецкі пад Жолнінам. Вялікага ўмення патрабавала таксама само манеўраванне табарам, які налічваў сотні або нават тысячы павозак пад час перманентнай пагрозы з боку праціўніка.

Насуперак уяўленням такі лагер быў даволі мабільны. Дастаткова прыгадаць, як пад час адступлення з-пад Цэцоры польскі абоз пераадольваў у сярэднім каля 27 км у дзень. Трэба яшчэ дадаць, што марш гэты адбываўся ўначы, ва ўмовах баявых сутычак з татарамі. Варта бліжэй разгледзець уладкаванне гэтага лагера, бо ён мала чым адрозніваўся ад тых, якія ўладкоўвалі казакі. Шэрагаў было шэсць, кожны па 100 вазоў, счэпленых ланцугамі. Каб абараніць коней — галоўную цяглавую сілу, па вонкавым баку рухалася пяхота. Лагер меў таксама пярэдняе, задняе і бакавое забеспячэнне. На чале вялі спутаных разам коней, забраных у варожай конніцы. Яны павінны бы лі засланяць уражлівую на напад непрыяцеля пярэднюю частку табару і ўяўляць сабой свайго роду ўдарны таран. За коньмі рухаліся шэрагі вазоў. На пярэдніх вазах звычайна размяшчалі 5 невялікіх гармат і некалькі гакаўніц. Побач маршыравала 200 жаўнераў польскай пяхоты i 100 нямецкай. Па абодвух знешніх баках табару ішлі пастроеныя ўтры шэрагі спешаныя харугвы з набітай зброяй. Тыл табару абараняўся пры дапамозе пяці невялікіх гармат i 500 жаўнераў пяхоты. Раненыя і хворыя, а таксама запасы правізіі і пораху размяшчаліся ўсярэдзіне табару. Каб у выпадку варожага ўдару можна было хутка замкнуць праёмы спераду і ззаду паміж шэрагамі вазоў, вонкавыя шэрагі былі звычайна даўжэйшыя, чым унутраныя. Гэта былі найбольш слабыя месцы ўсяго шыку. У выпадку разрыву абароны ў гэтым месцы праціўнік мог не толькі лёгка пранікнуць усярэдзіну табару, але і ўехаць у апісаныя лагерныя „вуліцы”. А гэта азначала разрыў шыку і паразу казакоў.

Умовай спраўнага перасоўвання ў лагерным шыку быў выбар адпаведнай дарогі. Трэба было пазбягаць цяснін, значных лясных масіваў, водных перашкодаў, глыбокіх яроў. Значныя цяжкасці чакалі лагер пры пераправах цераз рэкі.

Казакі былі майстрамі ў выкарыстанні лагернага строю. Юзаф Нарановіч-Нароньскі пісаў у сярэдзіне XVII ст.: „А казакі ўкраінныя i бітвы табарам у полі даваць звыклі, мужна са сваім табарам пры агнявой стральбе праз войска прабівацца і яго разрываць”[19]. Такі лагер быў рухомай „крэпасцю”, абапіраючыся на якую казакі маглі бараніцца або наступаць. Пра абаронныя якасці казацкага табару сведчаць прыклады практычна з усіх паўстанняў разгляданага перыяду. У 1625 г. шмат разоў прадпрымаліся атакі на казацкія табары. Але нават адрыўчасткі вазоў не спыняў пасоўвання лагера ў вызначаным напрамку. Перамогай не скончыліся ані атакі пяхоты, ані спробы ўзяць такі лагер пад час пераправы цераз раку. Тады адбылася толькі яго некаторая дэзарганізацыя, бо польскія харугвы разарвалі частку табару, але казакі „так, як раней, каляскі звязалі і моцна ўвесь свой лагер баранілі”[20].

Кароннаму войску цяжка было ўзяць табар, калі ён знаходзіўся на маршы. Можна ўявіць, як складана было здабыць яго пры размяшчэнні ў месцы, зручным для абароны. Фартыфікацыі, узведзеныя ў такіх выпадках казакамі, выклікалі здзіўленне і захапленне не аднаго прафесіянала. Абароназдольнасці табару спрыялі таксама адпаведныя ўмовы, бо казакі звычайна ставілі яго або на тэрыторыі, пакрытай лесам, або сярод балот і заліўных лугоў, або недалёка ад рэк. Пры нечаканым нападзе і акружэнні пад час маршу стараліся як мага лепш выкарыстаць прыдатныя для абароны тэрытарыяльныя ўмовы і розныя заслоны.

Як можна было здабыць такую крэпасць? Польскі бок, добра ўяўляючы цяжкасць гэтай задачы, стараўся перш за ўсё захапіць праціўніка знянацку і змусіць яго затрымацца ў месцы, нязручным для працяглай абароны. Каб дамагчыся больш павольнага руху табару або затрымаць яго, трэба было знішчыць коней, якія цягнулі вазы. Гэта прыводзіла да разрыву шыку або шэрагу, які павінен быў затармазіць, каб не ўтварыўся перапынак паміж нерухомым возам і тымі, якія рухаліся перад ім. Трэба было таксама выпрагчы забітых коней і замяніць іх новымі. Пад Кумейкамі ўласна штурм на вазы выглядаў наступным чынам. Адборныя харугвы конніцы ўдарылі ў бок табару, бліжэй да пераду, які і быў мэтай атакі. Першая атака кавалерыі нават не дасягнула лініі вазоў, а калі конніца адступіла, на полі бою засталіся драгуны, якія пачалі абстрэл праціўніка, не даючы яму ачомацца і падрыхтавацца да наступнай атакі конніцы, якая адбылася вельмі хутка „у палову, або менш малітвы да Найсвяцейшай Дзевы”. Такую аперацыю паўтарылі тры разы, перш чым бок табару ўдалося разарваць у трэцяй частцы ягонай даўжыні.

Вядома, конная атака на вазы не была падобная на класічную атаку конніцы ў імклівым руху. Перад кавалерыстамі стаяла задача праз лінію вазоў уварвацца ўсярэдзіну лагера. Яны не маглі пераскочыць цераз шэрагі вазоў (гэта было фізічна магчымым, але не тады, калі вазы баранілі ўзброеныя агнястрэльнай і халоднай зброяй казакі), таму перш за ўсё вялася перастрэлка з пэўнай адлегласці (некалькіх метраў) і рабіліся спробы перакуліць або разламаць вазы. Верагодна, што конніца, як сцвярджае М. Гавэнда, абстрэлівала праціўніка з блізкай адлегласці, паражаючы яго з бандалетаў, пісталетаў і лукаў. Пазней жаўнеры падступалі да вазоў і стараліся іх захапіць з дапамогай халоднай зброі. Магчыма, што таксама выкарыстоўвалі ў такіх выпадках дрэўкавую зброю. Пра гэта ўспамінае Веспасіян Кахоўскі: „Ужо нашы войскі, змучаныя i стрэламі прарэджаныя, адпачываць пачалі, але ім на дапамогу іншыя гусарскія харугвы прыбылі <…>, за імі панцырныя харугвы многія і драгуны конныя населі на табар маскоўскі. Найперш коп’ямі тых, што бараніліся, білі, змяшаўшы каторых, адагналі ад вазоў”[21].

Потым, захапіўшы вазы, перакульвалі іх або адцягвалі ўбок, вызваляючы праход ўсярэдзіну табару. У праём праходзілі іншыя харугвы. Праёмы імкнуліся зрабіць у некалькіх месцах. Такую атаку можна было здзейсніць конна або спешыўшы конніцу. Менавіта так яна была праведзена пад Лубнамі ў 1638 г. Тады „усе гусарскія <…> спешыліся і так наступілі блізка на табар тых здрайцаў, што ледзь ўручную не секліся”[22]. Пасля разрыву першай лініі вазоў частка конніцы пачынала атаку наступнай лініі, а астатнія накіроўваліся ўправа і ўлева, урываючыся ў „вуліцы” паміж радамі. У такой сітуацыі казакі вымушаны былі пакінуць вазы першага шэрагу. Аднак жа ў момант, калі харугвы конніцы апыналіся паміж шэрагамі, яны гублялі свае перавагі — імпэт і дынаміку. У хаатычнай бойцы абодва бакі неслі найбольшыя страты, асабліва даставалася тым, што атакавалі, бо яны цярпелі націск з усіх бакоў. Казацкая пяхота, што змагалася за жыццё, у адчаі была вельмі грознай.

Лёс лагера таксама залежаў ад ходу бітвы на іншых участках. Калі конніца ўрывалася ўсярэдзіну лагера, лёс яго практычна быў вырашаны — лагер знішчаўся. Але калі казакам удавалася адбіць атаку, табар зноў замыкаўся, утвараючы палявую крэпасць. Аднак жа частка вазоў, раней захопленых палякамі, заставалася па-за лагерам. Адбывалася гэтак званае ўрыванне. Часта атакавалі таксама лоб табару як найменш абаронены.

Наколькі цяжка было разбіць табарны шык казакоў, сведчыць тое, што кароннае войска рабіла гэта вельмі рэдка. Таксама аблога абозу паўстанцаў звычайна канчалася дамовай аб замірэнні, а не захопам яго з дапамогай атакі[23].

Але калі кварцяным звычайна не ўдавалася разбіць галоўны лагер, то часта пры нападах на меншыя абозы або атрады, якія складаліся з менш дасведчаных людзей, яны мелі поспех. У ходзе асады Пераяслава ў 1630 г. Самуэль Лашч разбіў атрад Каробкі, які налічваў паўтары тысячы чалавек. Такі самы вынік мела сутычка з Дэцкам, што адбылася на некалькі дзён пазней. Яго 7-тысячны атрад перамог сам гетман Станіслаў Канецпольскі. Зноў жа, на восем гадоў пазней, у ходзе паўстання Астраніна, пасля бітвы пад Лубнамі 17-18 траўня адбылася сутычка з атрадам Івана Пуціўльца Муркі, у якім было каля 2600 чалавек, і нейкага Рэпкі. Казакі схаваліся ва ўмацаваным табары, але на другі дзень баёў ён быў узяты кварцянымі[24].

Калі ў гэтых некалькіх выпадках атакі на табары пад час маршу скончыліся поспехам, то ўжо ў 1625-1638 г. не было ніводнага выпадку захопу ўмацаванага казацкага абозу. Нядобразычліва настроены да казакоў ксёндз Шыман Акольскі, назіральнік ваенных дзеянняўу 1637-1638 г., так апісаў умацаванні, збудаваныя запарожцамі пад Старцам: _„Дзівіўся там не адзін інжынер з працы і ўмення тоўстага мужыка, гледзячы на грунтоўныя валы, шанцы, батарэі, заслоны; бо хоць бы кароннае войска хуткасцю сваіх коней i адданасцю сэрцаў змагло пераадолець іхнія ямы, перакопы, дзіркі, а грудзьмі зламала іхнія дубовыя палі i частаколы, прывалкі і валы мужна перайшло, яшчэ большых сілаў і новую адвагу трэба было мець, апанаваўшы іхнія валы, на тое, каб іх усярэдзіне дастаць”[25]. Абоз паўстанцаў знаходзіўся над Дняпром, які засланяў яго з захаду. З поўдня i ўсходу доступ да ўмацаванняў быў перакрыты паласой балотаў і ракой Сулай. З паўночнага боку казакі збудавалі дзве лініі ўмацаванняў. Першая з іх бегла ўздоўж балоцістай, не вельмі шырокай ракі Старац. Яна складалася з землянога вала, умацаванага дубовымі каламі, і бастыёнаў. Другая лінія была яшчэ больш магутная. Умацаванні знаходзіліся таксама ўсярэдзіне абозу[26].

Тут палякам асабліва даваўся ў знакі хранічны недахоп пяхоты: „Пяхоты амаль зусім няма, а яе нам трэба як найбольш”, „а без пяхоты тут вайна ня можа скончыцца” — пісалі з-пад Жолніна ў 1638 г. Штурмы палякаў на казацкія фартыфікацыі амаль ніколі не канчаліся поспехам. Так было пад час асады Пераяслава ў 1630 г. і два разы пад Старцам на восем гадоў пазней. У 1625 г. Канецпольскі 29 i 31 кастрычніка не давёў да канца пачатыя штурмы, спыніўшы іх, як толькі зразумеў іх безнадзейнасць. Падаецца, што гэтыя дзве атакі на казацкія ўмацаванні Марка Жмайлы не мелі поспеху таму, што не былі належным чынам падрыхтаваныя. Асабліва гаворка ідзе пра другую атаку, праведзеную пасля маршу і пагоні за казацкім табарам, што адступаўу напрамку Курукоўскага возера[27].

Палякі аддавалі перавагу іншай тактыцы барацьбы з добра ўмацаванымі абозамі праціўніка, a менавіта іх блакадзе. Фартыфікацыя непрыяцеля акружалася шанцамі, як гэта было на Салоніцы ў 1596 г., пад Пераяславам ў 1630 г., а таксама пад Голтвай, Жолнінам i Старцам у 1638 г. З улікам невялікай колькасці пяхоты можна меркаваць, што яна была задзейнічана для асады толькі некалькіх шанцаў або рэдутаў. Прагалы паміж імі закрывалі з дапамогай конных атрадаў. На Салоніцы польскія войскі размясціліся ў двух абозах па абодва бакі ўмацаванага лагера. У адным спыніўся гетман Стэфан Жулкеўскі, у другім жа — атрады, падпарадкаваныя Ежы Струсю. З трэцяга боку была выстаўлена стража, а з чацвёртага цягнуліся забалочаныя берагі Сулы, якія перашкаджалі пераправе вялікай колькасці людзей. Апрача таго, баючыся, што асаджаныя будуць імкнуцца незаўважна пакінуць пастку, частка войска несла стражу, а астатнія трымалі коней асядланымі. Усе дзеянні абмяжоўваліся тым, каб не дапусціць перадачы ежы і фуражу для асаджаных[28]. У 1630 г. войскі Канецпольскага ўзвялі некалькі шанцаў вакол горада, у якіх спынілася пяхота і частка конніцы. Галоўныя сілы гетман размясціў у раней здабытым казацкім абозе, які знаходзіўся недалёка ад горада. У шанцы паміж горадам і Дняпром спынілася рота конніцы, якая складалася з багатай шляхты, гэтак званая залатая рота. Менавіта яна стала мэтай адной з вылазак абаронцаў горада. Захвачаная знянацку, рота не магла супраціўляцца і была цалкам знішчаная. Гэта паказвае рэальныя ўмовы, у якіх вымушаны быў дзейнічаць гетман. Дзеля блакады сілаў Тараса Федаровіча ён мусіў ужываць, падобна як і ягоны папярэднік па пасадзе, конніцы[29].

Пад Голтвай i Жолнінам палякам не ўдалося змусіць праціўніка да капітуляцыі. У першым выпадку аблога добра ўмацаваных казацкіх пазіцый працягвалася ад 5 да 11 траўня. Астраніну ўдалося скарыстаць падзел сілаў рэгімэнтара Станіслава Патоцкага і атсутнасць сувязі паміж рэестравымі, якія дзвюма кампаніямі драгунаў і харугвай Гіяцынта Мялецкага пільнавалі процілеглы бераг Псёлу. Смелай атакай Астранін разбіў нікім не падтрыманых рэестравых і драгунаў, тым самым разрываючы блакаду горада, якая была для яго ўжо амаль пасткай. Пад Жолнінам казакі былі асаджаныя паміж 13 і 22 чэрвеня, a вырваліся з акружэння па мосце, збудаваным таемна ад палякаў, які Станіслаў Патоцкі не кантраляваў, і пераправіліся на бераг Сулы. Увогуле, кампанія 1638 г. паказала, як цяжка заблакаваць войскі паўстанцаў. Астранін некалькі разоў здолеў уцячы ад асады польскіх харугваў, што не было асабліва цяжкім, таму што польскія камандзіры кепска клапаціліся пра ахову праціўніка[30].

Блакада ўмацаванага казацкага абозу давала асаджаным нямала магчымасцяў пачаць супрацьдзеянне палякам, якія часта былі больш слабыя колькасна. Жадаючы заблакаваць праціўніка, каронныя войскі мусілі да пэўнай ступені рассяродзіць свае сілы. Праўда, магчыма, што палякі большасць сілаў трымалі ў адводзе, значная частка арміі была вылучана для асады шанцаў, а таксама для патрулявання прасторы паміж імі. Гэта выконвалі звычайна невялікія конныя атрады. Казакі, знаходзячыся ўасадзе, маглі дзейнічаць, сабраўшы сілы дзеля вылазкі пад абаронай надзейнай лініі сваіх сталых умацаванняў. З аднаго боку, у выпадку няўдачы гэтыя фартыфікацыі забяспечвалі паўстанцам эфектыўную абарону.  З  другога  боку,  нешматлікасць  сілаў,  якімі распараджаліся каронныя гетманы, змушала іх канцэнтраваць усе сілы на галоўным тэатры баявых дзеянняў, агаляючы свае тылы, што асабліва відавочна пад час кампаніі 1630 г., калі войскі Канецпольскага былі практычна адрэзаны на Задняпроўі[31].

Як слушна заўважыў Веслаў Маеўскі, „блакада была станам вельмі нетрывалай раўнавагі, яна нагадвала пільнаванне неразарванага снарада, які ў кожную хвіліну мог выбухнуць і накрыць таго, хто яго вартуе”[32]. Пад час аблогі казацкага табару на Салоніцы яго абаронцы некалькі разоў атакавалі харугвы войска Кароны і ВКЛ, якія трымалі асаду, але гэтыя атакі закончыліся беспаспяхова. Зусім інакш выглядала сітуацыя пад час дзеянняўу 1630 г. Два значныя выпады прынеслі казакам заўважныя поспехі. Спачатку 25 траўня паўстанцы, скарыстаўшы адыход ад горада часткі каронных сілаў пад камандай самога Станіслава Канецпольскага насустрач казацкаму атраду нейкага Дэцка, арганізавалі смелую вылазку. Атака на шанцы закончылася поспехам, хаця «наша пяхота з шанцаў мужна баранілася, але ўсё ж мусілі нашы з шанцаў да акопу ўступіць. Там жа ў шанцах узялі казакі гармату адну разбуральную „Сокал”, палявую гарматку i хуткастрэльныя»[33]. Выцесненую з умацаванняў пяхоту падтрымалі дзве рэйтарскія харугвы, i тады ўдалося ўрэшце адсунуць напад. Тут на полі бітвы з’явіўся гетман, які вяртаўся пад Пераяслаў, але толькі пасля зацятага бою, які доўжыўся некалькі гадзін, казакі адступілі з польскага абозу[34]. Другім значным нападам казакоў была апісаная вышэй атака на шанец, які займала гэтак званая залатая рота. Таксама пад час блакады Нежына вясной 1631 г. каронныя войскі цярпелі паражэнне ад казацкіх нападаў[35]. У 1638 г. пад Голтвай Астранін па-майстэрску выкарыстаў раздзяленне ракой Псёл каронных войскаў Станіслава Патоцкага, што акружалі яго, і, выйшаўшы з горада, распачаў атаку размешчаных на другім беразе ракі рэестравых і драгунаў. Разбіўшы іх, адкрыў сабе шлях для адступлення. Атака была вельмі добра падрыхтавана. Сілы, якія знаходзіліся на процілеглым беразе ракі, злучаў з кароннымі войскамі мост, збудаваны побач з галоўным абозам. Астранін задзейнічаў у акцыі частку сваіх сілаў, падзеленых на дзве групы. Першая павінна была адрэзаць каронныя атрады ад моста і падмацаванняў, атакаваць іх і знішчыць, а другая, абышоўшы пазіцыі галоўных сілаў Патоцкага, мела задачу напасці на яго, каб адцягнуць увагу ад таго, што адбывалася на другім беразе. План цалкам удаўся. Рэестравых хутка ўдалося разбіць, i толькі драгуны, якія сцераглі шанец насупраць моста, пачалі рашуча супраціўляцца. Спробы Патоцкага прыйсці ім на дапамогу скончыліся нічым, бо паўстанцы збудавалі засекі на адзінай дарозе, якая вяла да моста. Тут варта напомніць, што казакам спрыялі тэрытарыяльныя ўмовы, бо Голтва ляжала сярод вялікіх лясоў. Лёс драгунаў вырашыўся канчаткова, калі яшчэ адзін атрад выканаў дыверсійны ўдар на польскі абоз, адцягваючы тым самым увагу Патоцкага. Палякі панеслі ў гэтай сутычцы сур’ёзныя страты. Былі дашчэнту знішчаны абедзве харугвы драгунаў. Атакуючыя таксама страцілі шмат людзей, колькасць якіх дасягала 1000 забітых і раненых. Аднак мэта была дасягнута: Астранін мог адступіць з Голтвы і атрымаў першую сур’ёзную перамогу, i гэта толькі праз месяц пасля вельмі значнай перамогі каронных войскаў пад Кумейкамі[36].

Гэта быў адзіны выпадак прарыву блакады сіламі паўстанцаў на працягу ўсяго польска-казацкага змагання. Пад Жолнінам ім удалося вырвацца з пасткі, пераправіўшыся на не заняты палякамі бераг Сулы, таксама як і таемна адысці з-пад Крылаваў 1625 г., але ўсе спробы прабіцца цераз польскую блакаду пад Старцам закончыліся няўдачай. Ужо ў першы дзень асады, 24 чэрвеня, была зроблена такая спроба. Пазней рабіліся намаганні ўцягнуць каронныя сілы пад казацкія ўмацаванні, каб потым з валоў нанесці ім значныя страты. З гэтай мэтай тагачасны камандуючы паўстанцамі Дзімітр Гуня вывеў частку сваёй пяхоты за ўмацаванні. Аднак гетман палявы каронны Мікалай Патоцкі, які тады кіраваў аблогай, не дазволіў уцягнуць сябе ў засаду. Не ўдалося таксама казакам правесці ў асаджаны абоз дапамогу пад камандай Філоненкі, апрача ўзаемадзеяння гэтай групы з асаджанымі. Аперацыя, якая магла змяніць лёс паўстання, была праведзена 6 i 7 чэрвеня, у ёй задзейнічалі ўсе сілы, што былі ў распараджэнні Гуні. Але яна скончылася стратай большай часткі людзей групы Філоненкі і ўсіх запасаў правіянту і фуражу, якія былі з імі, бо Патоцкі засяродзіўся перш за ўсё на падмацаваннях, якія падыходзілі па Дняпры, не атакуючы абозу паўстанцаў[37]. Пад Старцам польскія войскі не абмежаваліся толькі блакадай казацкіх умацаванняў (пра што была гаворка вышэй). „І амаль кожнага дня, без адпачынку, сутыкненні ваенныя і забойствы з абодвух бакоў бывалі. Рабілі гэта, каб свавольныя, адпачынку не маючы, порах свой нішчылі”[38]. Хоць гетман і не верыў у поспех запланаваных штурмаў і аддаваў больш увагі блакадзе казацкіх стаянак, аднак вырашыў усё ж зрабіць некалькі спробаў узяць умацаванні. Атака, праведзеная 14 ліпеня, закончылася няўдачай. Таксама закончыўся генеральны штурм, які загадала правесці камандаванне кароннымі войскамі 4 жніўня. Казакі, адбіваючы яго, выкарысталі пэўны прыём, які раней прыносіў ім поспех. „Скарысталі там свае здрадлівыя свавольныя штукі, бо выйшаўшы з акопу ў час наступу харугваў, яны паварочвалі свае самапалы да акопаў і па акопах стралялі, каб пры наступленні жаўнеры думалі, што гэта рэестравыя казакі, а каліўжо харугва мінула <…> з акопу па нашых [стралялі]“[39]. Пасля гэтых няўдач найлепшай тактыкай аказалася блакада, апрача таго, што казацкі абоз меў добрае воднае злучэнне Дняпром, паміж іншым, з Сечай. Досвед гэтых бітваў паказаў, што паўстанцы былі здольныя пабіць польскія сілы, але ніколі не маглі разбіць іх канчаткова. Казацкі агонь і наступ іх пяхоты наносіў паразу палякам, але праціўніку не хапала конніцы, каб яе ўдарамі змяніць паразу праціўніка ў пагром. Таксама палякі амаль не выкарыстоўвалі класічнай пагоні, бо яна была неэфектыўнай у дачыненні да паўстанцаў, якія зачыніліся ў табары, але іх кавалерыя даволі хутка даганяла казакоў пры адступленні, не давала ім спакою, затрымлівала іхні марш, каб урэшце акружыць. Гэтая немагчымасць для праціўніка адступіць пасля паражэння павінна была на яго ўздзейнічаць негатыўна, зніжаючы баявы дух. Невысокая якасць казацкай конніцы дапамагала польскім сілам, нават калі яны складаліся выключна з кавалерыі, дзейнічаць супраць яшчэ не пераможаных паўстанцаў. Гэта дазваляла палякам адчуваць сябе даволі бяспечна, паколькі нават у выпадку няўдачы ім звычайна не пагражаў контрнаступ, які мог бы замяніць паражэнне на поўны разгром[40].

Можна назіраць, як групы польскай конніцы, звычайна з некалькіх харугваў, што падтрымліваліся драгунамі, дзейнічалі самастойна, як перадавая стража, як групы нечаканага нападу або пераследу, спрабуючы адабраць у праціўніка ініцыятыву і стварыць лепшыя ўмовы для дзеяння сваіх галоўных сілаў. У 1596 г. Станіслаў Жулкеўскі ў пачатковы перыяд баёў меў у сваім распараджэнні толькі 10 ротаў, з якімі паспяхова ваяваў з Налівайкам. А пазней выправіў князя Кірыка Ружынскага з 500 коннікамі для назірання за дзеяннямі непрыяцеля і паражэння невялікіх груп паўстанцаў[41].

Пад час баёў у 1630 г. Канецпольскі вылучаў самастойныя згуртаванні конніцы, перад якімі ставілася задача разбіваць невялікія групы паўстанцаў і не дапускаць іх да злучэння з сіламі Тараса Федаровіча ў Пераяславе. Яны таксама мелі заданне вызваляць камунікацыйныя лініі каронных войскаў. Гэтае заданне выконвала група Самуэля Лашча. У ходзе кампаніі 1637 г. мы маем дачыненні з дзеяннямі, якія забяспечвалі марш кварцянага войска з-пад Корсуні да Сахноўкі. Перадавая стража пад камандай таго ж Самуэля Лашча выканала тады зваротны манеўр у напрамку Драбаўкі, якая ляжала на правым беразе Росі. Адтуль казацкая група нейкага Харосцеля, што знаходзілася там і налічвала 1500 чалавек, магла пагражаць польскім камунікацыйным лініям, а атакуючы і нішчачы пераправы на Росі, магла таксама ўскладняць манеўраванне галоўных сілаў гетмана Мікалая Патоцкага. Праціўнік, аднак, не дазволіў заспець сябе знянацку і аказаў рашучы супраціў. Але ўрэшце, напалоханы з’яўленнем польскіх харугваў, адступіў у напрамку на Мошны[42]. У траўні 1638 г. Станіслаў Патоцкі выправіў ротмістра Гераніма Хшанстоўскага з 1000 рэестравых казакоў на заданне: здабыць кантроль над пераправамі на Дняпры, а таксама разбіць свавольныя казацкія групы, якія дзейнічалі ў раёне ракі, знішчаючы там камунікацыйныя лініі каронных войскаў[43].

Вылучаныя групы конніцы атрымлівалі заданне стрымліваць марш праціўніка або акружыць яго. Пад канец кампаніі ў 1596 г. Жулкеўскі, хочучы перашкодзіць табару непрыяцеля адступіць у стэп, вылучыў са сваіх сілаў групоўку конніцы пад камандай Ежы Струся, якая абышла паўстанцаў, размешчаных у Лубнах, і ў адпаведны момант з’явілася ў іх за спінай. Стараста браслаўскі змог настолькі запаволіць марш табару, што на месца паспела падцягнуцца ўся армія Кароны і ВКЛ і казакі былі вымушаныя затрымацца[44]. У1625 г. гетман Станіслаў Канецпольскі выслаў супраць казакоў, якія адступалі, 10 харугваў пад кіраўніцтвам Яна Аджывольскага, які 13 кастрычніка дагнаў іх пад Мошнай і напаў на табар праціўніка. Аднак гэта былі не галоўныя сілы Марка Жмайлы, а толькі трохтысячны атрад. Але апроч гэтага Аджывольскі не здолеў яму перашкодзіць адступіць, нягледзячы на свой пэўны поспех (адарванне часткі табару)[45]. Падобны характар мелі таксама дзеянні групы Стэфана Хмялецкага раніцою 31 кастрычніка. Гетман даверыў яму заданне тармазіць марш праціўніка, „каб дагнаўшы іх [казакоў] інфеставаў і забаўляў іх, пакуль бы сам [Канецпольскі] з войскам не падышоў^”, і зноў гэтыя дзеянні мелі толькі частковы поспех, бо харугвы конніцы вымушаны былі два разы сутыкацца з атрадамі паўстанцаў, якія Жмайла пакінуў на пераправах з мэтай запаволіць марш каронных сілаў. Не ўдалося, такім чынам, Хмялецкаму затрымаць табар, тым больш што ён мусіў чакаць прыходу нямецкай пяхоты, каб перамагчы казакоў, якія абаранялі пераправу[46]. Пасля бітвы пад Кумейкамі (16 снежня 1637 г.) гетман палявы Мікалай Патоцкі выслаў у пераслед за праціўнікам толькі што прыбылы полк конніцы Станіслава Патоцкага, які акружыў Паўлюка ў Баравіцы[47]. Пасля сутыкнення пад Лубнамі ў 1638 г. (17 траўня) дзве харугвы польскай конніцы пад камандай Пятра Камароўскага, паручніка палявога гетмана, перш за ўсё выявілі атрад Пуціўльца і Муркі, які налічваў 2500 чалавек, a потым звязалі яго бітвай да таго часу, пакуль не падышлі галоўныя сілы. Гэта дазволіла Станіславу Патоцкаму сабраць астатнюю конніцу разам з гарматамі і акружыць праціўніка ў нязручным для абароны месцы[48]. Калі гэта адбывалася, Астраніна пры адступленні даганялі харугвы Е. Гіжыцкага, М. Паўлоўскага і А. Казаноўскага, іх падтрымлівалі некалькі соцень рэестравых. Заданнем гэтых харугваў было звязаць Астраніна бітвай і затрымаць яго адступленне. Гіжыцкі даволі хутка выкрыў праціўніка і значна ўскладніў яму адыход, спрыяючы гэтым перамозе польскіх войскаў над атрадамі Муркі і Пуціўльца. Падобная сітуацыя паўтарылася ў чэрвені. Станіслаў Патоцкі выслаў некалькі харугваў конніцы пад камандай Марка Гдэшыньскага і Гіяцынта Мялецкага з заданнем затрымаць марш Астраніна, які адыходзіў з-пад Слепароду, і таксама заняць мост на Суле. За гэтае другое заданне польскія атрады ледзь не заплацілі поўным паражэннем, але падтрыманыя згаданымі харугвамі Гіжыцкага, Паўлоўскага і Казаноўскага, а таксама драгунамі, усё ж змаглі захапіць ужо падпалены казакамі мост[49].

Роля самастойных груп кавалерыі абмяжоўвалася не толькі падобнымі дзеяннямі. Дзеля стратэгічных мэтаў яны выкарыстоўвалі таксама прывабліванне праціўніка з дапамогай адыходу высунутай уперад стражы, што наводзіла казакоў на галоўныя польскія сілы. Так менавіта адбылося ў дзень бітвы пад Кумейкамі, калі Лашч, адыходзячы, цягнуўза сабой табар Паўлюка, які ішоўза ім проста на падрыхтаваную да бою армію гетмана Мікалая Патоцкага[50]. Падобным чынам дзейнічала таксама група Пятра Камароўскага, наводзячы Пуціўльца на войска рэгімэнтара Станіслава Патоцкага.

У ходзе дзеянняў супраць паўстанцаў вельмі важным быў маланкавы захоп пераправаў. Гэта рабілася, каб праціўнік не паспеў знішчыць мастоў і грэбляў, што магло дазволіць яму ўхіліцца ад бою або пераследу. У1596 г. у ходзе дзеянняў пад Лубнамі згуртаванне конніцы Ежы Струся павінна было, між іншым, перарэзаць мост на Суле і не выпускаць з горада сілаў Налівайкі. Пад час ваенных дзеянняў мост захапілі харугвы конніцы, якія ішлі ў перадавой стражы[51]. У снежні 1637 г. Самуэль Лашч разбіўу Нятрэбцы згуртаванне некалькіх соцень казакоў і ўстанавіў кантроль над вельмі важнай са стратэгічнага пункту погляду пераправай на Росі пад Сахноўкай[52]. Пад час кампаніі наступнага года Станіслаў Патоцкі пасля бітвы пад Лубнамі (17 траўня) загадаў харугвам Гіжыцкага, Паўлоўскага і Казаноўскага (іх падтрымлівалі некалькі соцень рэестравых), якія даганялі казакоў пры адступленні, узяць мост пад Міргарадам. Аперацыя не мела выніку ў сувязі з прыходам на месца бою Пуціўльца і Муркі[53]. Гэтая сітуацыя паўтарылася 12 чэрвеня. Патоцкі, зноў даганяючы Астраніна, выправіў Гдэшыньскага з некалькімі харугвамі для захопу моста на Суле. Казакі ix пабілі, але група Гіжыцкага, падтрыманая драгунамі, адкінула паўстанцаў, захапіла ўжо падпалены імі мост і патушыла пажар[54].

Хуткасць і манеўранасць харугваў конніцы прыводзіла да таго, што заспетыя знянацку невялікія казацкія групы станавіліся здабычай польскіх конных атрадаў. Часам таму, што казакі не паспявалі атабарыцца, а іншы раз таму, што маленькія лагеры з невялікай сілай агню не з’яўляліся моцнымі праціўнікамі. У лютым 1596 г. колькасна слабейшыя харугвы, якімі камандаваў Жулкеўскі, хутка далі раду атрадам, вылучаным з галоўных сілаў Налівайкі, а ў красавіку роты Ружынскага і Яна Караля Хадкевіча разбілі пад Каневам полк запарожцаў Крыштафа Крэмпскага, які пільнаваў пераправу[55]. У 1630 г. Самуэль Лашч падобным чынам перамог атрад нейкага Каробкі, a пазней — Дэцка (хоць гэты раз на дапамогу Дэцку прыйшоў сам гетман). На сем гадоў пазней Самуэль Лашч ударыў па групе Скідана ў Мошнах. Сустрэўшы супраціў, адразу пайшоў у атаку на галоўныя сілы Кізіма, якія перапраўляліся цераз Дняпро, і разбіў іх[56]. У наступным годзе, 11 чэрвеня, Геранім Хшанстоўскі, які нёс варту на пераправах цераз Дняпро, выслаў 250 рэестравых пад камандай Захарыя Ягатынскага i Міхала Залеўскага супраць групы „гультайства” на 4000 чалавек Нестара Бардачэнкі і нейкага Саломы, якая накіроўвалася на Кіеў. Рэестравыя, падтрыманыя татарскай і валоскай харугвамі Самуэля Лашча (400 коннікаў), хутка разабраліся з праціўнікам, спусціўшы яго ў Днепр. 22 чэрвеня гетман Мікалай Патоцкі знянацку заспеў пад Старцам казацкія атрады, якія яшчэ не паспелі ўвайсці ў лагер, і разбіў іх. Таксама, яшчэ раней, былі лёгка ліквідаваныя асобныя групы казакоў сіламі Станіслава Патоцкага „кучкі, якія цягнуліся да Астраніна “[57].

Значна цяжэй даводзілася кароннай конніцы ў сутычках з галоўнымі казацкімі сіламі, якія перасоўваліся ў лагерным шыку. Такія сутычкі рэдка былі паспяховымі для палякаў, часам толькі часткова. Пад Вострым Каменем 4 красавіка 1596 г. Жулкеўскаму, які ў сваім распараджэнні меў каля трох тысяч чалавек, галоўным чынам конніцы, апрача таго, што табар паўстанцаў быў акружаны і шмат разоў атакаваны з усіх бакоў, не ўдалося яго ані разарваць, ані нават затрымаць. 31 кастрычніка 1625 г. недалёка ад Курукава кавалерыя Стэфана Хмялецкага пару разоў знянацку нападала на казацкі табар пад час руху і разрывала яго. Аднак жа паўстанцы, нанова замкнуўшы табар і пакінуўшы на волю лёсу адарваную яго частку, зладжана і хутка адыходзілі[58]. Нашмат больш драматычны ход мела бітва пад Лубнамі, што адбылася 16 траўня 1638 г. Польскія сілы, якімі камандаваў Станіслаў Патоцкі (каля 6000 жаўнераў i рэестравых), нечакана напалі на ўчастку, які выбралі самі, на лагер Астраніна. Першая атака закончылася адарваннем і захопам двухсот вазоў. Казакам, аднак, удалося наладзіць парадак, і чарговыя атакі конніцы, спешаных драгунаў і рэестравых гаслі пад агнём абаронцаў. На гэты раз быў паўтораны тактычны ход, які з поспехам выкарысталі на некалькі месяцаў раней пад Кумейкамі — складаная атака харугваў конніцы, пасля незакончанай атакі якіх у бітву ўступала артылерыя і спешаныя атрады Патоцкага. Аднак, апрача самаахвярнасці каронных войскаў і ўдалага разрыву пару разоў табарнага шыку, разбіць праціўніка не ўдалося. Ноч спыніла бітву, а да раніцы паўстанцы адышлі[59].

Рухавасць польскай конніцы i яе перавага ў сутычках у адкрытым полі прывялі да таго, што казакі мелі значныя клопаты з канцэнтрацыяй сваіх раскіданых сілаў. У 1637 г. Лашч, пабіваючы на пераправе цераз Дняпро перадавыя атрады Кізіма, таксама не дазволіў гэтай групе злучыцца з Паўлюком[60]. У траўні 1638 г. падмога, якая пад камандай Пуціўльца і Муркі спяшалася да Астраніна, была знішчана палякамі. Той самы лёс напаткаў групы Сякеравога, Скідана, a ўжніўні — і Філоненкі[61]. Зразумела, што здараліся выпадкі, калі такія напады на падмогу не ўдаваліся. У 1637 г. Скідан адбіў атакі Лашча і злучыўся з Паўлюком[62]. Не атрымаўся ў чэрвені 1638 г. напад Хшанстоўскага на групу казакоў, якая плыла Дняпром. Гэта былі рэшткі атрада Нестара Бардачэнкі, што адступалі з-пад Кіева[63].

Магчымасці самастойнай групы конніцы значна ўзрасталі тады, калі яна мела падтрымку рухомага „люду агністага” — драгунаў. Цікавым прыкладам дзеянняў такога камбінаванага атрада, калі былі выкарыстаны перавагі двух відаў войскаў — аператыўнасць конніцы i сіла агню ўзброенай мушкетамі пяхоты, была бітва, якая адбылася 31 кастрычніка 1625 г. пад Курукавам. Харугвы конніцы тады падтрымала нямецкая пяхота. Казакі спрабавалі затрымаць марш польскіх войскаў, паставіўшы на шляху, па якім яны рухаліся, групы да 2000 чалавек кожная на моцных пазіцыях, галоўным чынам на пераправах. Агонь казакоў быў вельмі значны для харугваў конніцы, якія спрабавалі ўхапіць перад абозу, таму выкарысталі лепш узброеную за праціўніка нямецкую пяхоту. Мушкетны агонь змусіў паўстанцаў пакінуць свае выгодныя пазіцыі, а на адкрытай прасторы па іх ударыла конніца, закончыўшы справу. Яна гнала рассеянага праціўніка аж да наступнай перашкоды, потым затрымалася, чакаючы сваёй пяхоты, і ўсё паўтарылася[64].

Аднак казакі былі жорсткім праціўнікам і апрача выкарыстання неспрыяльных ўмоваў для ўласных актыўных дзеянняў (як у аператыўным, так і ў тактычным сэнсе) усё ж спрабавалі перахапіць ініцыятыву, і гэта ім часта ўдавалася. У1596 г. яны рашуча пазбягалі сутычак з сіламі Жулкеўскага, стараючыся адыходзіць у стэпы. У 1625 г., дзейнічаючы імгненна, іх заспеў знянацку гетман Канецпольскі. Казакі не былі падрыхтаванымі да бою, таму хутка здаліся. Аднак зусім па-іншаму пачыналіся новыя паўстанні. Тры чарговыя пачаліся з наступлення казакоў. У1630 г. Тарасу Федаровічу ў сутычцы пад Корсунню ўдалося прымусіць некалькі харугваў да адступлення. Але ягоны марш на Кіеў не змог запаволіць хуткасць рэакцыі польскага боку, хаця ў дадзеным выпадку найбольш істотнае значэнне мела прысутнасць ва Ўкраіне значных каронных сілаў, накіраваных сюды на адпачынак пасля закончанай вайны ў Прусіі. Паўстанне 1637 г. пачалося чарговым наступам супраць палякаў. Тое самае адбылося годам пазней. Казакі, бачачы значную перавагу войскаў Рэчы Паспалітай, стараліся пазбягаць сутычак у адкрытым полі. Затое яны выкарыстоўвалі лагерны строй, сваю найбольш эфектыўную тактыку супраць непрыяцеля, які меў добрую кавалерыю. Пад час абароны лагера яны не былі пасіўнымі, але пастаянна рабілі вылазкі, некалькі з якіх (паміж іншым, пад Пераяславам у 1630 г. i пад Голтвай у 1638 г.) прывялі да значных паразаў польскіх войскаў. У другім выпадку паражэнне было такім, што Станіслаў Патоцкі, зняверыўшыся ў поспеху блакады, пастанавіў адцягнуць свае атрады ў глыбіню Задняпроўя і гэтым справакаваць выхад праціўніка з яго добра ўмацаваных пазіцый[65].

Істотна спрыяла поспеху паўстанняў тое, што гэта была сапраўдная народная вайна. Баявыя дзеянні пачыналі казакі, але да іх хутка далучаліся мяшчане і сяляне, асабліва насельнікі слабод. „Казакам штодзень войска па тысячы ці дзве прыбывае, а да нас ніхто” пісаў з-пад Жолніна (чэрвень 1638 г.) афіцэр Вішнявецкага. Калі Астранін стаяў у раёне верхняй Сулы, прыток мясцовых мужыкоў прынёс яму павелічэнне арміі ў тры разы[66]. У той час, калі палякі вялі асаду галоўных сілаў паўстанцаў, збіраліся новыя групы і спяшаліся на дапамогу асаджаным (1638), дзейнічалі таксама лініі сувязі (1630,1638).

Выдатны прыклад такой вайны засведчыла другая палова траўня 1638 г. У Лукомлі спыніўся Астранін на чале галоўных казацкіх сілаў, яго атрады пераразалі лініі сувязі кварцяных войскаў, якія знаходзіліся ў ваколіцы Лубнаў і злучалі горад з Пераяславам і пераправамі цераз Дняпро. Іншыя групы паўстанцаў знішчалі гэтыя пераправы, ліквідуючы шлях з Пераяслава, дзе стаяў Хшанстоўскі з вернымі Рэчы Паспалітай рэестравымі, на Правабярэжжа, адкуль мог падысці гетман Мікалай Патоцкі. На заходнім беразе Дняпра таксама было спакойна. На поўдні збіраў сілы Скідан, а на поўначы пад Кіевам — Салома. Хапалася за зброю Гуманшчына. Даходзілі звесткі пра паўстанне на паўночным Задняпроўі. Хуткасць дзеянняў мабільных польскіх груп прывяла ўрэшце да разгрому паўстання або знішчэння большасці значных атрадаў паўстанцаў[67]. Аднак гэта было трывожным папярэджаннем для каронных войскаў на будучыню. Нельга было прадбачыць, ці заўсёды можна будзе перамагчы гэтыя сілы раней, чым яны пойдуць на густа заселеныя раёны Ўкраіны, бо тады польскія атрады будуць вымушаны змагацца з паўстаннем, якое агорне ўсё Прыдняпроўе.

У 1596-1638 г. бітвы вяліся ва ўмовах асаблівага тупіка, хісткай раўнавагі, цяжка было некаму з бакоў дабіцца рашучай перавагі. Апрача колькаснай перавагі на полі бою каралеўскіх войскаў толькі кампанія 1596 г. і блакада Старца ў 1638 г. прывялі да поўнай перамогі польскага боку, a ў другім выпадку да замірэння на ўмовах уладаў Рэчы Паспалітай. Адбылося гэта, аднак, пасля цяжкай і крывавай кампаніі, пад час якой польская перамога праз пэўны час зусім не здавалася асабліва надзейнай. У 1625 i 1630 г. ваенныя дзеянні закончыліся, з польскага пункту гледжання, кампрамісамі ў выглядзе дамоваў з непераможанымі казакамі. Гэтымі кампрамісамі скончыліся цяжкія баі з умацаваным у лагерах праціўнікам. Але ва ўмовах такога тупіка палякам усё ж удавалася пад час кампаній 1596-1638 г. акружаць паўстанчую армію, адразаючы яе ад рэзерву, якім было насельніцтва Прыдняпроўя.

Аднак у выніку пераможныя кампаніі дадавалі польскаму боку пэўнасці ў сваіх сілах. Дзякуючы мабільнай і вопытнай конніцы ўдавалася перамагаць у сутычках з казакамі, нават калі даводзілася змагацца з лагерам. Конныя харугвы хутка выяўлялі праціўніка, затрымлівалі ягоны марш, акружалі і змушалі да капітуляцыі галоўным чынам з дапамогай блакады. З досведу гэтых дзеянняў вынікала відавочная для абодвух бакоў ісціна, што калі паўстанцы з Запарожжа перасунуцца на „воласці” — гэта стане для палякаў вельмі небяспечным, бо будзе пагражаць павелічэннем сілаў паўстанцаў у шмат разоў дзякуючы прытоку дабравольцаў. Полымя паўстання, аднойчы запаленае, раз за разам аднаўлялася, вынікам чаго былі, прынамсі, працяглыя і зацятыя кампаніі.

Пераклад Бярнарды Івановай

---

[1] Пра паўстанне гл.: W.A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984, s. 88-93; С. Леп’явко, Козацькі війни кінця XVI ст. в Україні, Чернігів 1996, s. 45-82; С.Р. Лях, Повстання 1591-1593, w: Українське козацтво. Мала енциклопедія [далей УK], Київ — Запоріжжя 2002, s. 385-387.
[2] Гэтая бітва мела даволі цікавы ход. Налівайка вырашыў абавязкова выбавіць Ружынскага з горада і захапіць горад у той час, калі князь будзе заняты барацьбой з табарам Савулы, які шыхтаваўся на подступах. Бітва адбылася ўвечары. Ружынскі не дазволіў паўстанцам напасці знянацку, ён вывеў супраць іх дзве свае харугвы і ўдарыў па табары. Здабыўшы яго, распачаў пагоню за разбітым, на яго меркаванне, непрыяцелем. У гэты час Налівайка з асобным атрадам затаіўся перад адной з брамаў горада. Мяшчане адчынілі яму браму, і ён заняў горад. Склалася наступная сітуацыя: Ружынскі трымаў у сваіх руках абоз, а казакі Налівайкі — горад. Аднак князь вярнуўся і здолеў прабіцца да замка, які абараняла венгерская пяхота. На досвітку камандзір казакоў, даведаўшыся пра марш Жулкеўскага, скамандаваў адступленне, не атакуючы абароненага замкавым мурам Ружынскага.
[3] Пра паўстанне Налівайкі гл.: W.A. Serczyk, s. 124-136; С. Леп’явко, s. 131-224; С.Р. Лях, Повстання 1594-1596, w: УK, s. 387-389.
[4] W.A. Serczyk, s. 256-264; M. Грушевский, Історія Украіни-Руси, Киïв 1995, t. 7, s.543-561; L. Podhorodecki, Stanisław Koniecpolski ok. 1592-1646, Warszawa 1978, s.135-144; С.Р. Лях, Повстання 1625, w: УK, s. 389-391.
[5] Termina sprawy wojennej, która się toczyła na Ukrainie z Kozaki zaporoskimi od 24 marca A. 1630, AGAD, AR II, nr 1025; M. Грушевский, t. 8, s. 98–119; L. Podhorodecki, s. 255-268; В.О. Щербак, Народні рухи на України напередодні визвольнoї війни 1648-1654 рр, Киïв 1989, s 28-41; W. Tomkiewicz, Powstanie kozackie w r. 1630, Warszawa 1930.
[6] W. Tomkiewicz, Bitwa pod Kumejkami (16 XII 1637), „Przegląd Historyczno-Wojskowy” t. IX, 1936/1937, s. 239-261; M. Gawęda, Powstanie kozackie 1637, Zabrze 2007.
[7] M. Грушевский, т. 8, s. 291-311; W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki (1612-1651), Warszawa 1933, s. 21-35; A. Borowiak, Powstanie kozackie 1638 r., w: Staropolska sztuka wojenna. Prace ofiarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu, pod red. M. Тagielskiego, Warszawa 2002, s. 57-84.
[8] J. Wimmer, Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII w., „Studia i materiały do historii Wojskowości”, t.14,1968, cz. 1, s. 15-16. У пачатковай фазе змагання Жулкеўскі меў 10 ротаў кварцяных, але калі ён распачаў аперацыю на Задняпроўі, яго сілы складаліся з 3220 гусараў (30 ротаў), 1338 казакоў (12 ротаў), 800 пяхоты (4 роты). Гэтыя сілы падтрымлівалі 1100 жаўнераў ВКЛ пад камандай Багдана Агінскага. Гл. S. Żółkiewski do J. Zamoyskiego, Ostropole 9 III 1596, w: Listy Stanisława Żółkiewskiego1584-1620, wyd. T. Lubomirski, Kraków 1868, s. 69-70; [J. Bielski], Joachima Bielskiego dalszy ciąg Kroniki polskiej zawierającej dzieje od 1587 do 1598 r., wyd. F. M. Sobieszczański, Warszawa 1851 [далей Bielski] s. 277.
[9] J. Wimmer, Wojsko i skarb, s. 42,57, 66-67; W. Majewski, Walki z Kozakami w l. 1591-1653, w: Działania militarne w Polsce południowo-wschodniej, red. W. Wrуblewski,Warszawa 2000, s. 111-117; A. Borowiak, s. 60, 70, 78.
[10] С. Жулкеўскі да Жыгімонта III, абоз пад Сапогам 21 V 1596, w: Pisma Stanisława Żółkiewskiego, wyd. A. Bielowski, Lwów 1861, s. 151. Гетман паведамляў, што казацкія войскі налічваюць 6000 чалавек, але толькі 2000 з іх здольныя дабою. R. Heidenstein (Dzieje Polski, t. I, Petersburg 1857, s. 377) паведамляе пра 8000 казакоў.
[11] W. Majewski, Walki, s. 104,111-112,114-117; M. Грушевский, t. 7, s. 543-545; t. 8,s. 291-310.
[12] Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, przekł. Z. Stasiewska i S. Meller, pod red. Z. Wójcika, Warszawa 1972, s. 110.
[13] Bielski, s. 278.
[14] Diariusz ekspedycji ukrainnej z Kozakami zaporoskiemi w roku 1625 [далей: Diariusz 1625] w: Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze wydanych oraz listamioryginalnemi królów i znakomitych ludzi w kraiu naszym, wyd. J. U. Niemcewicz, t. 6,Lwów 1833, s. 150-152.
[15] W. Tomkiewicz, Bitwa, s. 252-256,260-261; M. Gawęda, s. 115-191.
[16] Termina sprawy wojennej, AGAD, AR II, nr 102 5, s. 1.
[17] A. Borowiak, s. 66,72-73. Адной з прычын паразы пад Жолнінам былі паводзіны жаўнераў, якія пасля разрыву табару палічылі перамогу канчатковай і кінуліся рабаваць. Сам князь таксама, замест таго каб закончыць справу, кінуўся ў пагоню за казакамі, што адступалі ў балоты. Гэта дало магчымасць Гуню прытушыць паніку ў сваіх атрадах і арганізаваць контрудар.
[18] Аповед аднаго недабітка-мушкецёра з-пад рэгімэнту пана Генрыка Дэнгоффa аберштэра аб погроме паноў гетманаў пад Корсушю, у: Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem i mieczem” (1648-1651), oprac. M. Nagielski, Warszawa 1999, s. 122.
[19] Józef Naronowicz-Naroński, Budownictwo wojenne, pod red. Tadeusza Nowaka, Warszawa 1957, s. 178.
[20] T. Żurkowski, Żywot Tomasza Zamojskiego kanclerza wielkiego koronnego, wyd. Aleksander Batowski. Lwów 1860, s. 99.
[21] W. Kochowski, Historia panowania Jana Kazimierza, Poznań 1859, cyt. za M. Gawęda,s. 157.
[22] A. Borowiak, s. 68.
[23] Апісанне казацкага лагера зроблена на падставе: M. Gawęda, s. 55-68; І.С. Стороженко, Богдан Хмельницкий і воєнне мистецтво у Визвольній війні укранського народу середини XVII століття, Дніпропетровськ 1996, s. 61-69;R. Majewski, Cecora rok 1620, Warszawa 1970, s. 202-213.
[24] AR II, nr 1025, s. 2; A. Borowiak, s. 67-68.
[25] Sz. Okolski, Kontynuacya dyaryusza wojennego, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1858,s. 141.
[26] A. Borowiak, s. 77.
[27] Diariusz 1625, s.150-152,155-156; W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki, s. 31.
[28] J. Bielski, s. 276-279. Больш падрабязна на тэму асады табару на Саланіцы гл.: С. Леп’явко, s. 209-214.
[29] AR II, nr 1025, s. 2; Львівський літопис [Была выкарыстана версія гэтага летапісу ў Інтэрнэце па адрасе http://litopys.org.ua/index.html].
[30] A. Borowiak, passim.
[31] ARII,nr1025.
[32] W. Majewski, Taktyka w walkach polsko-kozackich 1625-1638, „Rocznik Przemyski.Historia Wojskowości”, t. XL, 2004, s. 8.
[33] AR II, nr 1025, s. 2.
[34] Ibidem; M. Грушевский, t. VIII, s.112-113, В.О. Щербак, s. 37.
[35] Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы в трех томах, Москва 1954, т. I, s. 100, 102, 107-108, 110, 114; M. Грушевский, т. 8, s.128.
[36] Sz. Okolski, Kontynuacya, s. 99-141. A. Borowiak, s. 64-65.
[37] Sz. Okolski, Kontynuacya, s.168-173; W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki, s. 34; A.Borowiak, 79-81.
[38] Sz. Okolski, Kontynuacya, s. 148.
[39] Ibidem, s. 166.
[40] W. Majewski, Taktyka w walkach, s. 9-10
[41] R. Hejdenstein, Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, t.I, wyd. W.Spasowicz, tłum. M. Gliszczyński, Petersburg 1857, s. 366; С. Леп’явко, s. 202.
[42] W. Tomkiewicz, Bitwa, s. 246; M. Gawęda, s. 121-124
[43] Sz. Okolski, Kontynuacya, s.126-127; W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki, s. 25; A.Borowiak, s. 69.
[44] С. Леп’явко, s. 208.
[45] Diariusz 1625, s.146.
[46] S. Żurkowski, s. 99. У „Diariuszu 1625″ (s. 152-153) не хапае інфармацыі на тэму гэтага пераследу Хмялецкага. Затое ёсць упамінанне пра перадавую стражу, што складалася з палка конніцы падкаморыя падольскага Станіслава Патоцкага, якую ў апошняй фазе падтрымлівалі харугвы Януша Тышкевіча.
[47] Sz. Okolski, Kontynuacya, s. 64-65; M. Gawęda, s 192.
[48] Ibidem, s. 113-115; A. Borowiak, s. 67-68.
[49] A. Borowiak, s. 67, 72.
[50] W. Tomkiewicz, Bitwa, s. 248-249; M. Gawęda, 133-134.
[51] J. Bielski, s. 276; R. Hejdenstein, s. 375.
[52] W. Tomkiewicz, Bitwa, s. 246; M. Gawęda, s. 122.
[53] Sz. Okolski, Kontynuacya, s.111,113; A. Borowiak, s. 67.
[54] W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki, s. 28; A. Borowiak, s. 72.
[55] J. Besala, Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1988, s. 109-110, С. Леп’явко, s. 197-198і 202.
[56] W. Tomkiewicz, Bitwa, s. 247-248.
[57] A. Borowiak, 71-72, 75-76.
[58] S. Żurkowski, s. 99.
[59] A. Borowiak, s. 66.
[60] W. Tomkiewicz, Bitwa, s. 248.
[61] W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki, s. 27-28, 30, 34-35.
[62] W. Tomkiewicz, Bitwa, s. 247-248.
[63] A. Borowiak, s. 76.
[64] Diariusz 1625, s. 152-155.
[65] Sz. Okolski, Kontynuacya, s. 99-102,105; A. Borowiak, s. 64-65.
[66] W. Tomkiewicz, Jeremi Wiśniowiecki, s. 26-27, 31.
[67] Ibidem, s. 25; M. Грушевский, т. 8, s. 297-299.

Наверх

3 вайсковымі канфедэрацыямі, утворанымі ў фармаваннях Рэчы Паспалітай пад час інтэрвенцыйнай вайны супраць Маскоўскай дзяржавы, звязаны адзін з найбольш драматычных перыядаў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага і ўсёй дзяржавы „абодвух народаў” у XVII ст. Як справядліва адзначалася ў літаратуры прадмета, па сваіх маштабах яны станавілі зусім новы этап гісторыі канфедэрацый[1], а па адмоўных наступствах далёка перасягнулі ўсё, бачнае раней сучаснікамі.

У заканадаўстве Рэчы Паспалітай спачатку не было ніякіх нормаў, якія б вызначалі стаўленне да жаўнерскіх саюзаў. Утвараныя з прычыны неатрымання заслужанай платы, яны вынікалі з невыканання дзяржавай умовы найму, раз за разам выяўляючы недахоп скарбна-фінансавай сістэмы шляхецкай рэспублікі. Справядлівае жаданне жаўнераў дамагчыся таго, што ім па праву належала, надавала іх саюзам як бы відавочную легальнасць. Аднак пасля свежых прыкладаў канфедэравання войска пад час Інфлянцкай вайны[2], каб утрымліваць жаўнераў у належнай дысцыпліне напярэдадні інтэрвенцыі ў Расію, вальны сойм 1609 г. прыняў канстытуцыю „Porządek około zachowania żołnierza”, а таксама асобна „Artykuły wojenne hetmańskie”. Ужо ў названай канстытуцыі, паміж іншага, ясна гаварылася: „Каб ніякіх бунтаў і канфедэрацый, уязджання ва ўладанні нашыя, духоўныя і свецкія, тыя жаўнеры пад пагрозай cмяротнай кары, выгнання і канфіскацыі маёмасці (sub poena capitis, infamiae et confiscationis bonorum) не чынілі”[3]. Гетманскія артыкулы прадугледжвалі жорсткае пакаранне менавіта за канфедэраванне жаўнераў. Іх трэці параграф папярэджваў: „Калі б хто без гетманскага дазволу і ведама якія зборы да кола ці на лежах, ці ў час пераходу або ў абозе чыніў, бунты і сесіі ці кансіліі як і сходкі, а тым больш якія-небудзь канфедэрацыі, павінен быць на смерць без літасці караны, і куды б ні паехаў, сілаю фактаў мае быць банітам…”[4].

Прынятыя ў якасці соймавай пастановы (а з шэрагу гетманскіх артыкулаў толькі гэтыя ўвайшлі ў канстытуцыю і былі добра вядомыя прынамсі ў ВКЛ[5]), артыкулы 1609 г. набылі статус акта найвышэйшай юрыдычнай моцы, якую ніхто не мог ставіць пад сумненне[6]. Здавалася б, паколькі канфедэрацыі сталі нелегальнымі[7], то з праўнага гледзішча парадак у войску быў забяспечаны. Аднак рэчаіснасць пайшла іншым шляхам…

Вайна з Маскоўскай дзяржавай, пачатая каралём без ухвалення сойму (а значыць і без падрыхтаваных фінансаў) і зацягнутая, запатрабавала ад Рэчы Паспалітай празмерных высілкаў. Вялізнае войска, што ваявала на маскоўскай зямлі, сутыкнулася з нарастальнай праблемай аплаты і забеспячэння правіянтам. З іншага боку, досвед удзелу ў Дзімітрыядзе шматлікіх ротаў, якія перайшлі потым на службу да караля, моцна паўплываў на дысцыпліну і дух войска. Яшчэ К. Тышкоўскі калісь не без рацыі падкрэсліў, што менавіта тушынскія роты Сапегі і Ражынскага ўнеслі зярно сваволі ў армію Рэчы Паспалітай[8], ды прыёў асабліва яскравы прыклад іх авантурызму і нешанавання аўтарытэтаў: польскі ротмістр Мікалай Мархоцкі, які паваяваў пад штандарам Самазванца, на нарадзе ў Гасеўскага прапаноўваў пасадзіць царом „каго-небудзь з пярвейшых баяраў з умоваю, што ён аплаціць… службу”[9].

У кожным разе зусім хутка пасля трыумфу пад Клушынам, узяцця Смаленска і ўезду харугваў Жулкеўскага ў Маскву, з прычыны недахопу жыўнасці, дарагавізны і даўгоў у выплаце жаўнерскага заробку пераможнае войска Рэчы Паспалітай, заблакаванае ў сталіцы паўстанцамі, пачало бунтавацца. Сітуацыя яшчэ больш ускладнілася, калі гетман Ян Караль Хадкевіч, вернуты з Інфлянтаў, з’явіўся ў кастрычніку 1611 г. пад Масквой без дастатковых сілаў[10] і не прывёз жаўнерам грошай. Вось тады, па сведчанні ўдзельніка падзей, многія „сэрца страцілі” і пачалі думаць пра канфедэрацыю[11]. У канцы таго ж года ўжо адкрыта бунтаваліся роты ў палку Збароўскага, што стаялі ў Маскве.

Згадаем, што згодна з цытаванымі „Артыкуламі”, упісанымі ў канстытуцыю вальнага сойму 1609 г., збор генеральнага кола ў войску мог адбыцца толькі і выключна з дазволу і ведама гетмана, a ўсім парушальнікам гэтага правіла пагражала пакаранне як ініцыятарам бунту[12]. Тым не менш, насуперак згаданаму пункту „Артыкулаў” і нягледзячы на заклікі гетмана Хадкевіча „ад незаконных з’ездаў і абрадаў адмовіцца”, дайшло да ўтварэня канфедэрацыі.

Ужо 4 студзеня 1612 г. у лісце вялікаму гетману ВКЛ паведамлялася, што „цяпер вялікі неспакой у войску настаў, кажуць, што хочуць сваіх заслугаў дамагацца і да Польшчы ісці, а не ў Маскве закрывацца”[13]. Жаўнерам сапраўды даводзілася цярпець у Крамлі незвычайную нястачу і голад[14]. Частка войскаў, якімі камандаваў Аляксандр Гасеўскі, сканфедэравалася ўжо 14 студзеня і абрала маршалкам паручніка Юзафа Цекліньскага (Ciekliński), а яшчэ праз два тыдні, 27 студзеня 1612 г., быў урачыста абвешчаны акт канфедэрацыі з яе матывацый[15]. У жаўнерскі саюз увайшлі 43 харугвы — увесь гарнізон Масквы[16]. У „Акце Канфедэрацыі Сталічнага Войска” названы іх склад: „Мы, рыцарства палкоў пана Збароўскага і пана Струся, i пана гетмана кароннага, i пана Веера, i пана Казаноўскага, i пана Гасеўскага…”[17]. Жаўнеры адразу накіравалі паслоў да караля з паведамленнем пра ўтварэнне канфедэрацыі і абяцалі заставацца на сваіх месцах да 14 сакавіка[18]. Старанні Хадкевіча адгаварыць жаўнераў ад выхаду з Масквы, як і спробы затрымаць іх абяцаннем хуткай выплаты грошай[19], не прынеслі эфекту. Войска было „глухім на ўсялякія аргументы і прагным да самаволі”[20]. У Маскве заставаліся маладысцыплінаваныя фармаванні Струся і частка сапежынцаў з мазырскім старастам Будзілам на чале. Хоць, як вышэй акцэнтавалася, утварэнне канфедэрацый лічылася актам бясспрэчна незаконным, сталічны саюз жаўнераў пастараўся надаць сваім дзеянням фармальную адпаведнасць праву. Перад вяртаннем у Рэч Паспалітую канфедэраты разаслалі паслоў з інструкцыямі да гнезненскага арцыбіскупа, да сенатараў, да Трыбунала Кароннага і ВКЛ, a ў гродскіх судах склалі ўрачыстую пратэстацыю, у якой адказнасць за свой выхад з Масквы ўскладвалі на караля і станы Рэчы Паспалітай, а для сябе, маўляў, бачылі ў гэтым aдзіны спосаб усталявання справядлівасці і атрымання заслужанага[21].

Фармальна канфедэраты ніякай палітычнай праграмы не ставілі і не мелі іншай мэты, апроч атрымання належнай ім аплаты[22]. Больш за тое,іх лідэры былі перакананыя, што сваёй прынцыповай пазіцыяй паслужаць „супольнаму дабру”[23] сёй Рэчы Паспалітай. Наступствы дзеяння канфедэратаў, аднак, аказаліся цалкам процілеглыя падобным завярэнням.

У сярэдзіне траўня 1612 г., пасля марных спробаў караля затрымаць жаўнераў на тэатры ваенных дзеянняў[24], вялізнае войска канфедэратаў[25] увайшло ў межы Вялікага Княства. Хоць, выходзячы з Масквы, сталічны саюз жаўнераў прыняў свае вайсковыя артыкулы[26], што рэгулявалі праблемы забеспячэння войска правіянтам і фуражом, а таксама іх адносінаў да цывільнага насельніцтва (нават за самае дробнае парушэнне прынятых прынцыпаў вінаватых абяцалі „разнесці на шаблях”), на справе, як гэта часта бывала, ніякія правілы самаарганізацыі не маглі ўстрымаць жаўнераў ад звычайных рабункаў і разбою. Цэлая армія „сталічных” на чале з маршалкам Цекліньскім прамаршавала праз Беларусь і ўсталявалася на Ўкраіне, каля Львова. Гісторыю гэтай першай канфедэрацыі апісаў у сваіх мемуарах яе ўдзельнік таварыш гусарскай харугвы Самуэль Маскевіч[27].

Аднак следам за „сталічнымі” з Масквы ў свае землі прыйшло і другое сканфедэраванае войска — т. зв. „сапежынскае”. Гэта былі яшчэ тыя жаўнеры, што ваявалі з гетманам Хадкевічам, а пасля славутага трыумфу пад Кірхгольмам сканфедэраваліся і пайшлі да Берасця і Горадні, і якіх потым наняў на службу да ІІ Самазванца ўсвяцкі стараста Ян Пётр Сапега. Пасля смерці правадыра (15.Х.1611), „па радзе і прыкладу сутаварышаў”, а таксама ў выніку нязгоды і канфліктавання камандзіраў[28], харугвы сапежынцаў (названыя па прозвішчы правадыра) таксама ўзнялі канфедэрацыю. На чале з Янам Залеўскім (якога пасля яго смерці змяніў Вацлаў Пабедзінскі) саюз сапежынскага войска ў колькасці 4700 коней на пачатку лета 1612 г. вярнуўся ў ВКЛ ды ўсталяваўся каля Берасця. Маршалак сапежынцаў папрасіў у Крыштафа II Радзівіла дазволу на размяшчэнне сваіх ротаў у яго ўладаннях, абяцаючы пільнаваць, „каб аніякіх крыўдаў і эксцэсаў падданыя… не пацярпелі”[29].

Жыгімонт ІІІ не мог не разумець, чым можа абярнуцца канфедэраванне армій пад час вайны, аднак не спяшаўся даваць Маскве каралевіча Ўладыслава, як і з дапамой знясіленаму там войску марудзіў. Не змогшы затрымаць тысячы канфедэратаў у непрыяцельскай зямлі, наказваў рыцарству, каб „пад строгім караннем… шкодаў і ўціску падданым нашым і шляхецкім не чынілі”, і патрабаваў ад татарскіх камандзіраў, каб тыя раз’ехаліся і „бунтаў больш таму рыцарству чыніць не дапамагалі”[30]. Ужо 2 чэрвеня 1612 г. згадваў у лісце да Льва Сапегі паслоў сапежынскага саюзу i ганіў іх, цвердзячы, што „…як іх першы найм не меў ані добрага падмурку, ані інтэнцыі, так і цяперашняя ўпартасць… толькі наганы заслугоўвае, [і] якою каб да далейшых шкодаў Рэчы Паспалітай не прывялi”[31]. Пераехаўшы ў Вільню, „каб зблізку мы тым грунтоўней маглі іх небяспечныя выхадкі стрымліваць”, Жыгімонт III непасрэдна сутыкнуўся тут з цвёрдасцю канфедэратаў і шмат часу змарнаваў у ваганнях. У лісце да канцлера ВКЛ пісаў, што ад „канфедэратаў маскоўскіх абодвух палкоў, як Сапежынскага, так і Збароўскага <…> бачым не толькі вялікую перашкоду справам маскоўскім, але шкоды, замяшанні ўнутраныя і ўціскі нашых падданых…”[32]. Тым не менш, пакідаючы край у руках канфедэратаў, у канцы жніўня 1612 г. (з вялікім спазненнем!) кароль з Вільні вырушыў у паход на Маскву, спадзеючыся паспець і з дапамогай, і з каралевічам. „…Не ведаю, па што і з кім хоча туды ехаць, бо нашыя ўсе выйшлі з Масквы”, — яшчэ ў чэрвені скептычна выказаўся наконт гэтага паходу Леў Сапега[33].

Сапраўды, ужо па дарозе пачаліся праблемы, звязаныя са станам войска. І ў Оршы, і асабліва ў Смаленску кароль сам „даткліва зазнаў жаўнерскай дзёрзкасці”[34]. Хоць Жыгімонт III асабіста прамаўляў да жаўнераў і стараўся супакоіць іх, разгневаныя ваяўнікі амаль 2 тыдні вялі з ім нялёгкія перамовы, патрабуючы грошай[35]. Паход, працягваць які ў той сітуацыі каралю не раілі, урэшце скончыўся правалам. 6 лістапада залога Крамля капітулявала, і Жыгімонту давялося вяртацца ні з чым, дбаючы цяпер пра тое, як бы не страціць усіх здабыткаў на ўсходзе.

Тым часам вялікія цяжкасці з аплатай ды правіянтам перажывала і залога ў Смаленску, якой камандаваў Якуб Патоцкі. Яшчэ ў лютым 1612 г. у лістах пра сітуацыю з канфедэрацыяй „сталічных” гетмана Хадкевіча інфармавалі, што „i паміж смаленскімі Яго Мосць можа не вельмі давяраць”[36]. Іх гатоўнасць да бунту адчуў, як вышэй адзначана, і кароль. На самым пачатку 1613 г. менская шляхта са страхам папярэджвала, што „жаўнеры смаленскія ды іншыя служэбныя, сканфедэраваўшыся, да нас ісці хочуць”, тады як „Айчына нашая моцна ўціснутая” ўжо і ад папярэдне створаных канфедэрацый[37]. Сапраўды, пасля смерці смаленскага старасты Я. Патоцкага яго жаўнеры ўтварылі канфедэрацыю на чале са Збігневам Сільніцкім[38] і, чакаючы платы, перайшлі набліжэйшыя воласці. Урэшце ў траўні 1613г. іх канфедэрацыя вырушыла з-пад Смаленска ў свой край, пакінуўшы ў фартэцыі маленечкі гарнізон. Вялізнае[39] галоднае войска, што пагражала паходам на Вільню, часова было размешчана ва ўладаннях Радзівілаў. Перад тым, як Сільніцкі павёў іх да Быдгошчы, харугвы смаленскіх канфедэратаў таксама „доўга па Літве валачыўшыся, вялікія шкоды людзям… пачынілі, не хочучы быць лепшымі за іншых…”[40].

Так больш чым 10-тысячная армія вопытных жаўнераў, на якую разлічваў кароль, у цяжкі момант вайны, калі Масква перахапіла ініцыятыву, аказалася па-за тэатрам баявых дзеянняў і асела на карку свайго народа. Добра арганізаваныя, яны заключылі паміж сабой саюз з мэтай салідарных дзеянняў ды падзелу тэрыторыяў на пастоі і паборы. Прыкладам, паводле дагавора, падпісанага паміж „сталічнымі” і „сапежынцамі” 17 лістапада 1612 г. у Кросне, апошнія акрамя Берасцейшчыны атрымалі Падляшскае і частку Мазавецкага ваяводства (да Віслы), a пазней таксама і некаторыя іншыя каронныя землі[41].

Канфедэраты стараліся ўтрымліваць дысцыпліну ў адпаведнасці з іх унутраным кодэксам, ці артыкуламі. З крыніц вядома, што прынамсі саюзы сталічных і сапежынцаў мелі такія артыкулы[42], якімі рэгуляваліся і іх адносіны да насельніцтва. Паводле артыкулаў канфедэрацыі Цекліньскага, прыкладам, за выбіранне стацыі без дазволу жаўнерам пагражала выключэнне з войска, а за гвалты і наезды шараговых збіраліся караць смерцю[43]. Але ці так было ў рэальнасці?

Пра тое, што давялося перажыць цывільнаму насельніцтву, калі „тры арміі звязаных саюзам канфедэратаў наехалі на айчыну”, з жалем апавядаецца ў многіх запісах сучаснікаў. Тыповае стаўленне жаўнераў да мясцовых сялян яшчэ за два гады да з’яўлення маскоўскіх канфедэратаў вобразна абмаляваў Леў Сапега: „Выйдзе мужык з волікам араць, a жаўнер вала, з плуга выпрагшы, забярэ; вывезе мужычок сеяць авёс, ячмень ці пшаніцу, a жаўнер насенне з воза забірае… амаль усю Літву ў нішто абярнулі”[44]. Бясспрэчна, перад усім цярпелі зусім безабаронныя сяляне, на каторых жаўнеры наклалі „вельмі высокія даніны, якія — як абвясцілі — да таго часу будуць забіраць, пакуль ім не выплацяць належнага жолду. …На цэлы край разносіліся енкі бедакоў, сялян і мяшчан, якіх жаўнер жорстка прымушаў аддаваць кантынгент жыўнасці і грошай. Яго заядласць у рабаванні сяляне адчулі на сваёй скуры, асабліва калі жаўнеры ўсё ўжо забралі…”[45]. Ад войска, што зазнала смак гвалту, цярпелі і мяшчане, д ы нават і шляхце добра даставалася[46]. У падобным духуапісана стацыяванне канфедэратаў у помніку гісторыка рэфармацыйнага лагера Анджэя Любянецкага. У войску, пісаў ён, „было шмат такіх, што апрача почтаў нічога болей не мелі на свеце, і тады такія ехалі да сталічных і смаленскіх канфедэратаў ды пры іх жывіліся, людзям бедным шкодзячы… Па ўласным упадабанні на староствы і гарады пэўныя і вялікія даніны ўскладвалі ды выцягвалі… Абозы тыя, што ў такіх вялікіх грамадах так доўга на адных месцах ляжалі, настолькі вялікія шкоды бліжэйшым абывацелям пачынілі, што некаторым і вёскі цэлыя пазносілі”[47].

Так, чакаючы аплаты „крывавых заслугаў”, у рэчаіснасці збунтаванае войска займалася незаконнай рэквізіцыяй, лупіла як каралеўскія, так і духоўныя ды шляхецкія ўладанні, адбіраючы ў людзей грошы і яду. Спадарожнічалі гэтаму жорсткі гвалт і рабункі, часам — страшныя знішчэнні, выпальванне вёсак, мястэчак і нават гарадоў. Вядома, што за 2 гады канфедэраты спалілі Берасце, Наваградак, Слонім ішэраг меншых гарадкоў[48].

У сенаце шукалі спосабы ўтаймавання зла, аднак фінансы на выплату жаўнерам мог даць толькі сойм, на скліканне якога можна было спадзявацца толькі пасля вяртання караля

3 маскоўскага паходу. Пераканаўшыся, што для супакаенняканфедэратаў і ўтрымання заваяванага трэба ўхваліцьвялікія падаткі, Жыгімонт ІІІ склікаў на 19 лютага 1613г. да Варшавы вальны сойм. У прапановах на сойм аплатавойску залеглых сум была прадстаўлена як неабходнасць.Пад ціскам жаўнерскіх рэквізіцый усе павятовыя соймікі ВКЛ прасілі аб хуткай „заплаце сканфедэраваным жаўнерам” i іх роспуску. Так, Менскае ваяводства намаўляла паслам, каб „канфедэраты былі адразу ж, перад усімі справамі укантэнтаваныя”, а свавольнікаў за парушэнні пакараць, каб будучая сваволя гэта ўлічвала[49]. Пасланцам Троцкага ваяводства даручалася старацца, „як і тых паноў канфедэратаў за платай з айчыны знесці”, i „канстытуцыяй вызначыць знос далейшых канфедэрацый, бо маючыў айчыне ўнутраны неспакой вельмі шкодны, цяжка старонняму непрыяцелю адпор даваць”[50]. Вількамірскі павет таксама прасіў, „каб і тая шкодная язва ўнутры айчыны, гэта значыць сканфедэраваны жаўнер, быў знесены, і каб можна было паспяхова дамагчыся далейшай бяспекі Рэчы Паспалітай”[51]. Падобныя патрабаванні ўтрымлівалі і іншыя інструкцыі соймікаў ВКЛ, адзначаючы, што канфедэраты„па-за канстытуцыяй і правам”.

Вальны сойм, займаючыся найперш справай ліквідацыі канфедэратаў, зацягнуўся ажно на тры месяцы (да21 траўня). Прымаючы пастанову пра аплату маскоўскім жаўнерам, станы выказалі спадзяванне, што тыя „справядліва з маткай сваёй Рэччу Паспалітай абыдуцца” і не будуць „нічога выцягваць супраць слушнасці”. Была ўхвалена „асэкурацыя” канфедэратам з гарантыяй нявіннасці, калі рыцарства „грошы свае заслужаныя возьме і з купаў ды грамадаў сваіх спакойна разыдзецца, не робячы шкодаў, крыўдаў і гвалтаў”[52]. Супраць купаў свавольных людзей, якія спусташалі каралеўскія, духоўныя і свецкія ўладанні, актуалізавалі канстытуцыю 1609 г.[53]. Пасля вострых спрэчак станам удалося ўхваліць немалыя падаткі: па 3 ланавыя і шосавыя паборы з невыбраным папярэдняга года, кварту і даніну з духоўных уладанняў, а таксама жыдоўскае пагалоўнае (разам 1 948 078 з. з Кароны і 700 000 з. — з ВКЛ)[54]. Аднак усе яны былі адразу прызначаныя на пакрыццё доўгу сканфедэраванаму войску. Паслы ад ВКЛ, якім залежала на абароне, патрабавалі ўмацавання памежных замкаў, перадусім Полацка, які асабліва баяліся страціць, але марна. Гэта тады ім прагучаў славуты адказ падканцлера Фелікса Крыцкага: „Няхай лепш загіне адзін павет, чым усе мелі б загінуць”[55].

Такім чынам, сойм ухваліў падаткі толькі на выплату даўгоў канфедэратам, прыняўшы пры гэтым рашэнне сканчаць вайну з Масквой трактатамі. Неўзабаве пасля яго закрыцця ў сваім вядомым лісце да караля гетман Хадкевіч з сумам наракаў, што ад соймавых ухвалаў у справе абароны няма ніякага толку, і тлумачыў, што непрыяцель, не пабачыўшы моцнага войска, „трактатамі яшчэ больш раз’ятрыцца, чым на супакаенне пойдзе”[56].

Хутка пасля вызначэння дакладных кампутаў (ставак) аказалася, што сабраныя падаткі не пакрываюць і сумы, патрэбнай для аплаты жаўнерам. Прэтэнзіі канфедэратаў узрасталі, паколькі яны складвалі фальшывыя спісы камбатантаў, пад канфедэратаў „падшывалася” мноства тых, хто не браў удзелу ў маскоўскай кампаніі, і да т. п.[57]. Урэшце камісарам удалося разлічыцца толькі з жаўнерскім саюзам сапежынцаў, выплаціўшы ім амаль мільён злотых. Атрымаўшы належнае, іх канфедэрацыя ліквідавалася: ужо 1 лістапада 1613 г. берасцейскі саюз паведаміў „сталічным” пра свой роспуск, а Цекліньскі адказаў, што яго канфедэрацыя застанецца далей чакаць, пакуль сойм пакладзе канец „клопатам войска, прыгнёту і разбурэнню беднага народа”[58]. А са сталічнымі салідарнымі заставаліся і смаленскія канфедэраты Сільніцкага.

Ды вось жа, як хутка выявілася, і фармальна распушчаная канфедэрацыя сапежынцаў не зусім знікла. Плоцкі біскуп Шышкоўскі перасцерагаў, што берасцейскія канфедэраты — хоць ім ужо заплацілі — злучаюцца з казакамі і ўключаюцца ў аддзелы „сталічных” для вымагання далейшых сумаў[59]. Пазней, на надзвычайным сойме, паслы ад ВКЛ таксама скардзіліся, што частка берасцейскага войска, нягледзячы на атрыманне поўнай платы, не раз’ехалася, а далей выбірала стацыі ад віленскіх мяшчанаў, замест таго, каб выгнаць запарожскіх казакоў, якія ўехалі і пустошылі край[60].

Вялікае Княства, якому давялося браць на сябе абарону Смаленска і трымаць атакі непрыяцеля, апынулася ў проста такі роспачным становішчы. Пасля адыходу неаплачанага войска ўсходнія межы былі практычна адкрытыя. А маскоўскі ўрад пасля абрання царом Міхаіла Раманава ўсё актыўней спрабаваў вярнуць страчанае. Праз сваіх пасланцоў царскія ваяводы стараліся сабраць паболей інфармацыі з Рэчы Паспалітай, і не толькі датычнай размяшчэння войска: ix цікавіла „о чом у них соймъ был, и что корол и паны-рада на сойме уложили…”[61]. Весткі пра забурэнні, выкліканыя канфедэратамі, толькі пераконвалі ў слабасці праціўніка і дадавалі адвагі маскоўскім ратнікам. Прыкладам, Іван Непаставаў ужо ў студзені 1613 г., вярнуўшыся з Оршы, данёс ваяводам, што гетман Хадкевіч вяртаецца з сойму „не со многими людми”, ды што яго войску „гроши неплочены”[62]. І сапраўды, Хадкевіч мусіў абараняць усходнія межы дзяржавы з нешматлікімі харугвамі сваёй інфлянцкай дывізіі, якія ў дадатак даводзілася разгрупаваць ад Сажа да Дзвіны, тады як тысячы бывалых жаўнераў чакалі жолду і пустошылі воласці краю. Не маючы патрэбных сілаў, гетман толькі нейкім дзівам утрымліваў пазіцыі. Сам ужо вясною 1613 г. прызнаваў, што „…там, дзе бліжэй да межаў падыдзе непрыяцельскі пажар, i я ніякім спосабам ратаваць не змагу, і тыя месцы тым хутчэй згінуць”[63]. Без сродкаў, аднак, і яго войска доўга не магло дзейнічаць ды ў верасні, адмовіўшыся ваяваць, запатрабавала разліку. Чакаючы грошай, змрочна прадказваў, што следам зa папярэднімі канфедэрацыямі „тое ж учыніць інфлянцкі жаўнер, калі на св. Марціна рэшта платы не прыйдзе…”[64].

Праблема заспакаення збунтаванага войска пры адсутнасці сродкаў для сталічных і смаленскіх канфедэратаў была настолькі вострай, a небяспека з боку Масквы (як, зрэшты, і пагроза вайны на паўднёвым усходзе) такая сур’ёзная, што кароль прыняў рашэнне склікаць на 3 снежня 1613 г. надзвычайны (экстраардынарны) сойм. Перад ім справай вызначэння новых грашовых збораў у ВКЛ занялася віленская канвакацыя (з’езд), прызначаная — у разуменні шляхты — „для знішчэння канфедэратаў”[65]. Засядаючы з 4 па 9 лістапада 1613 г., яе ўдзельнікі ўхвалілі, сярод іншага, падаткі на жаўнера (4 паборы па злотым з валокі), якія меркавалася ўключыць у сумы, што прыме будучы сойм, а таксама паспалітае рушанне супраць казакоў[66].

У сваім пасланні на перадсоймавыя павятовыя соймікі, прызначаныя на 14 кастрычніка, Жыгімонт III заклікаў шляхту да ахвярнасці i ўхвалення новых падаткаў, падкрэсліваючы, што да паразы прычыніліся аўтары жаўнерскага бунту і вываду войска з Масквы, а не ініцыятары вайны. Пасольскія інструкцыі ад соймікаў ВКЛ перапаўнялі скаргі на гвалты жаўнераў і абурэнне іх завышанымі прэтэнзіямі. Наваградскі соймік назваў канфедэратаў „адно пагардай да закону і соймавага аўтарытэту ды псаваннем даўных хвалебных звычаяў гэтай Рэчы Паспалітай”[67]. Віленскае ваяводства прасіла, каб „жаўнер сканфедэраваны быў з нашых каркаў знесены”, пасля чаго сойм мусіў прадугледзець, „каб у будучым ніколі такая канфедэрацыя не ўзнаўлялася і не падымалася”[68]. Што да вайны, дык шляхта ўхілялася ад новых падаткаў, жадаючы, „каб абарона Рэчы Паспалітай… не з пабораў толькі…, але з якой іншай меры была намоўлена.[69].

Першы ў гісторыі Рэчы Паспалітай надзвычайны сойм, скліканы „для адной толькі найвялікшай патрэбы — звал ьнення Рэчы Паспалітай ад жаўнерскага цяжару”, на якім выступілі і прадстаўнікі саміх канфедэратаў, апраўдваючыся і дамагаючыся разліку[70], зноў паставіўся да збунтаванага войска цалкам лагодна. Хоць гетман С. Жулкеўскі папярэджваў пра шкоднасць такога трактавання бунтаўнікоўі раіўразбіць ix сілаю[71], у соймавых пастановах канфедэратаў не называлі злачынцамі, а толькі перасцерагалі, што калі яны і пасля атрымання аплаты не раз’едуцца, то будуць караныя. Як „непрыяцелі айчыны” трактаваліся толькі казакі і „свольныя людзі”, разбіваць якіх даручалася гетманам і старастам[72].

Пасля спрэчак і пратэстаў сойму ўдалося ўхваліць вялізныя падаткі — ажно 6 ланавых пабораў з усімі дадатковымі, на якія, праўда, не ўсе ваяводствы далі згоду. ВКЛ пагадзілася на выплату 4 падаткаў. Грошы трэба было сабраць да 23 лютага, а за ўхіленне ці спазненне з выдачай падатку пагражала кара. Трымаючы на сабе цяжар абароны Інфлянтаўі абароны ад Масквы, яно мусіла са свайго скарбу заплаціць 200 тыс. зл. інфлянцкаму войску.

Прыняўшы ўхвалу аб „заплаце жаўнерам”, сойм вызначыў адпаведных камісараў, час і месцы для разліку з канфедэратамі (сталічным — Львоў, смаленцам — Быдгашч, a інфлянцкім Хадкевіча — Вільню)[73], а таксама выдаў „асэкурацыю жаўнерам”, якая фактычна давала амністыю злачынцам, абяцаючы, што „ўсе канстытуцыі, прынятыя супраць жаўнерскіх канфедэрацый, супраць гэтага жаўнерства не будуць мець ніякае вагі”[74].

Каб стрымліваць сваволю і не павялічваць колькасць жаўнераў, што вандравалі па краіне, надзвычайны сойм 1613 г. ухваліў канстытуцыю „O żołnierze powiatowym WXL”, якая прадугледжвала прывязку войска непасрэдна да павета і ваяводства ды абранне павятовых ротмістраў[75] (гэта, па сутнасці, было пашырэннем на ВКЛ канстытуцыі, ухваленай на папярэднім сойме для Кароны). Аднак павятовы жаўнер не надаваўся да абароны атакаваных з усходу межаў.

Як было падкрэслена соймавай пастановай, новаўхваленыя вялізныя падаткі прызначаліся на аплату канфедэратам (“усё гэта ні на што іншае, а толькі на аплату жаўнерам сталічным, смаленскім і інфлянцкім можа быць выкарыстана”[76]) і мусілі быць сабраныя пад пагрозай санкцыяў. Шэраг соймікаў ВКЛ апратэставаў такое рашэнне надзвычайнага сойму — аршанскі, віленскі, вількамірскі, менскі, наваградскі і інш. Абураючыся лішнім (шостым) паборам, адны патрабавалі такога размеркавання падаткаў, каб заставаліся сродкі і на абарону ад Масквы[77], другія пратэставалі і супраць іншых рашэнняў сойму, у прыватнасці — прадугледжанай кары за няўплату, „народу вольнаму нязноснай”[78].

У Варшаве відавочна недаацанілі небяспеку страты Смаленска. Між тым, у лістах А. Пукеля з Быхава апісвалася проста драматычная сітуацыя на ўсходніх межах. „Масква падыходзіць шторазу бліжэй… шмат людзей у палон забірае… і да Быхава ледзь не кожны дзень адтуль моцныя [аддзелы] прысылаюць”. Гэты ж аўтар у пачатку студзеня перадаваў сумныя весткі гетману Хадкевічу — што маскоўскія ратнікі спалілі Улу, Бешанковічы, пасеклі людзей у Полацку і пад Гомелем, ды што з Оршы шляхта на Літву ўцякае[79]. Пра Смаленск часам гаварылася як пра ўжо страчаную цвярдыню: „Смаленск таксама сумняваюся, каб датуль наш заставаўся, бо там пастаянна было 2 тысячы”[80]. 3 сабраных звестак вынікала, што зімой чакалася новая атака з усходу і ўварванне моцных аддзелаў цара Міхаіла Фёдаравіча. І сапраўды, у лютым 1614 г. наступальныя дзеянні царскіх ваяводаў на ўсходзе і поўначы Беларусі яшчэ больш актывізаваліся[81].

Вось тады ў настроях мясцовага рыцарства запанавала сапраўдная роспач. Як паведамляў згаданы А. Пукель, „шляхта наракае, што мы, маўляў, і грошы аддалі, і маёнткі нашыя спустошаныя, не маем да каго галавы прыхіліць”. Увесь драматызм становішча адлюстраваў вядомы ліст аршанскага сойміка, падпісаны апрача шляхты і шэрагам сенатараў ВКЛ[82]. Сабраўшыся на свой з’езд для пошукаў паратунку, аршанцы звярнуліся з вострымі закідамі ў бок караля і кароннай шляхты, сцвярджаючы, што пад панаваннем Жыгімонта ІІІ дзяржава руйнуецца. „Мы ж падданыя Пана, а Пан нас ведаць не хоча. Брацця, якія нас павагай прысягнутай любові ратаваць мусілі б, пагібелі нашай выглядаюць, а мы і ад жалю, і ад знішчэння нашага… рукі апусцілі, заняпаду працівіцца не хочам”[83]. Наракалі на „…няміласць паноў каронных, якія <…> нас сабе не за братоў, але за нейкіх даннікаў маюць”. Не чакаючы ўжо дапамогі (“ніякай ужо надзеі няма… каб мы ад Пана ці ад брацці паратунку маглі спадзявацца”), аўтары паслання, сярод якіх быў і гетман Хадкевіч, патрабавалі як найхутчэй сабраць з’езд шляхты ВКЛ і абараніць усходнія межы дзяржавы.

У той роспачнай для краю сітуацыі неаплачаныя інфлянцкія роты Хадкевіча абвясцілі пра сваю канфедэрацыю. Чакаючы заробку, яны доўгі час стаялі ў Магілёўскай эканоміі, а 4 лютага 1614 г., абураныя закідамі караля, выслалі сваіх паслоў да падскарбія з патрабаваннем тэрміновай аплаты доўгу і хутка ўтварылі свой саюз, ініцыятыва якога належала Пшэвускаму (Przewуski), паручніку харугвы Aльбрэхта Радзівіла. Усе роты апрача адной гетманскай пайшлі на Менск[84]. У інструкцыі паслам аршанскага кола яны пералічаныя: гэта рота Дамбровы, Альбрэхта Радзівіла, смал енскага ваяводы Глябовіча, Плятэмберка, наваградскага кашталяна Самуэля Валовіча, парнаўскага старасты Кішкі, Фабіяна і Паўла Руцкіх, Kорсака, Збароўскага і Тупальскага[85]. У сакавіку 1614 г. кароль пераслаў гетману запозненыя спачуванні ў сувязі з выхадам інфлянцкага войска, якому ўжо паслалі грошы[86].

Вялізным высілкам сабраныя падаткі былі выкарыстаныя па прызначэнні. Соймавыя камісіі для перагавораў з канфедэратамі пасля працяглага таргавання вызначылі дамаганні жаўнераў і давялі справу да поўнага разліку. Пасля выплаты належнага Цекліньскі спаліў акт канфедэрацыі сталічных 16 красавіка 1614 г., у красавіку ж удалося залагодзіць інфлянцкіх канфедэратаў, a ў траўні ліквідаваўся і саюз смалян у Быдгошчы. Агулам скарб ВКЛ выдаткаваў на аплату даўгам маскоўскім ды інфлянцкім канфедэратам каля 1 222 000 зл. (Каронай на супакаенне жаўнерскіх саюзаў было выдаткавана каля 4195 000 зл.)[87]. Пасля двух гадоў, цягам якіх неаплачанае рыцарства беспакарана пустошыла і рабавала краіну, сабраўшы нябачныя раней падаткі, Рэч Паспалітая выплаціла канфедэратам усё, чаго яны дамагаліся. Аднак здань збунтаванага жаўнера яшчэ доўга не пакідала край у спакоі.

Акрамя таго, што адразу ж з’явілася пагроза новай канфедэрацыі (восенню 1614 г. смаленская залога пераслала папярэджанне, што збіраецца доўга не заставацца на замку, „але прыкладам іншых, сканфедэраваўшыся, дамагацца свайго заслужанага”[88]), не так проста аказалася зліквідаваць ранейшых канфедэратаў. Сабраць грошы і выплаціць належнае было лягчэй, чым управіць у рамкі законнасці і дысцыпліны свавольны дух канфедэратаў, прызвычаеных да лёгкага здабывання грошай.

На нахабнасць канфедэратаў наракалі ад пачатку перагавораў з імі, і асабліва разлікаў. Напрыклад, наваградскі паборца Рыгор Валадковіч паведамляў, што „тры роты пана Паўла Руцкага, узяўшы і адлічыўшы спаўна суму грошай, сабе належную, утаілі адзінаццаць сотняў семдзесят злотых польскіх”[89]. А пасля афіцыйнай ліквідацыі канфедэрацый з рэштак дэмаралізаваных жаўнераў утварыліся банды рабаўнікоў. Пра маштаб неспакою ў дзяржаве сведчаць скаргі шляхты і частыя універсалы, што патрабавалі разыходзіцца, як і даручэнні старастам разганяць свавольных жаўнераў. Праблему абвастрала тое, што ў дадатак да канфедэратаў край запаланілі казакі — „другая балячка на жывым дзяржаўным арганізме”, як іх называў К. Тышкоўскі[90]. Запарожцы, сабраныя ў колькасці 12-14 тыс. для ўдзелу ў паходзе на Маскву ў 1612 г., пасля няўдачы тых планаў вярталіся і „ўдзіраліся” ўглыбіню краю, спрабавалі спустошыць Магілёў і пагражалі нават Менску. Па сведчанні сучасніка, іх загоны „выйшлі на Белую Русь, і там, з паўгода жывучы, вялікія спусташэнні ўчынілі, a потым ў княствы Слуцкае і Нясвіжскае ўвайшлі і там па сваіх упадабаннях разыходзіліся… Слуцк спалілі, бурмістра і некалькі райцаў, што іх адразу ў горад не пусцілі, пасеклі, a потым да пана Сапегі ў Чарнобыль уехалі і да грунту злупілі…”[91]. Увосень 1613 г. некаторыя казацкія фармаванні (між іншым,Хвастаўца і Налівайкі[92]) заставаліся вартаваць межы каляМсціслава, аднак потым, пад уплывам агульнага замяшання, справакаванага канфедэратамі, пайшлі рабаваць углыбБеларусі, так што гетман Хадкевіч разбіваў іх ажно наНаваградчыне і пад Пінскам[93]. Невыпадкова надзвычайнысойм прымаў канстытуцыю „Пра казакоў і свавольных людей”[94], якая абавязвала гетмана ганіць іх і карацьсмерцю. На „знясенне казацкага цяжару” 3000 злотых выплацілі Хадкевічу магілёўскія мяшчане[95]. Аднак цягам усяго 1614 г. беларускі край надалей рабавалі прагныя да нажывы казацкія загоны (скаргі на іх пасылала, між іншым,шляхта Мазырскага і Пінскага паветаў)[96], да якіх далучалісяі жаўнеры распушчаных канфедэрацый.

Аказалася, што пасля фармальнага роспуску ўсіх канфедэрацый з розных ваяводстваў і паветаў пачасціліся скаргі на „людзей свавольных, што ў канфедэрацыі паміж імі ўтворанай”. Маўляў, “бяруць што хочуць… ні на што не зважаючы”[97]. Віленскі з’езд (канвакацыя) у першы ж дзень працы (1.10.1614) прыняў ухвалу наконт жаўнераў, якія „ўзяўшы аплату ад нас з вялікім абцяжараннем нас, мусілі раз’ехацца з грамадаў, [aле] потым некаторыя, засмакаваўшы сваволю, раздзяліўшыся на палкі і ўзняўшы харугвы, без прыпаведных лістоў Караля Яго Мосці і без ведама Рэчы Паспалітай ды гетманскай” увайшлі ў ВКЛ, дзе „ад немалога часу гарады, мястэчкі Яго Каралеўскай Мосці, маёнткі духоўныя і свецкія спосабам амаль непрыяцельскім пустошаць і да згубы прыводзяць, чынячы розныя крыўды і збыткі”[98].

Паўтарыўшы ў пасланні да свавольнікаў патрабаванне раз’ехацца з незаконных грамадаў, рада ВКЛ мусіла выкарыстаць супраць іх гетмана Яна Караля Хадкевіча, даручыўшы яму, каб „з улады свайго гетманскага ўрада і згодна з універсаламі Яго Каралеўскай Міласці”, не баючыся адказнасці, „усіх свавольных людзей зносіў такім спосабам, які час і патрэба Яго Мосці дазволіць”, і „каго б з тых свавольнікаў ні забіта, i хто б ні забіў, з-за гэтага Яго Мосць гетман і тыя, праз каго б пан гетман тое чыніў, ніякіх клопатаў ні ад каго мець не будуць і не маюць”[99]. Словам, гетману развязвалі рукі, каб толькі ён пазбавіў край ад бандаў.

Але і ў наступным 1615 г. мала што змянілася, адусюль па-ранейшаму прыходзілі скаргі на спусташэнні, чыненыя свавольнымі жаўнерамі[100]. „Калі коштам Рэчы Паспалітай і цяжкасцямі бедных падданых жаўнеры для таго маюць утрымлівацца, каб нічога не рабіць, але стацыямі займацца і падданых уціскаць, тады не ведаю, каб на свеце магла калі знайсціся такая тыранія, як у нас”[101], — наракаў Радзівіл на былых інфлянцкіх жаўнераў Хадкевіча. „Утаймаванне ўнутранай сваволі” шляхта без ваганняў адносіла да найпільнейшых патрэбаў краю[102]. У інструкцыях паслам на вальны сойм многія паветы ВКЛ скардзіліся, што з ужо аплачаных канфедэратаў „паўсталі, не маючы лістоў прыпаведных, грамады і адтуль, з межаў каронных праз Айчыну нашу hostilites з харугвамі распушчанымі пераходзілі…_”, так што „плач убогіх людзей мужчынскага і жаночага полу неба прабіваў”[103]. Паслам даручалі старацца, каб на такіх быў прыняты востры закон і строгая кара. У інструкцыі Вількамірскага павета адзначалася, што „аднак і цяпер, — пасля столькіх гвалтоўных кантрыбуцый, пасля такіх частых і нечуваных падаткаў, чаго толькі не нацярпеліся да гэтага часу ад свавольнай купы Карвацкага”[104]. Меўся на ўвазе той Ян Карвацкі, банда якога, складзеная з казакоў і былых канфедэратаў, у 1614 г. здзірала стацыі з насельніцтва Беларусі[105], а потым далася ўзнакі пад Гомелем ды на Валыні, і толькі ў сярэдзіне траўня 1615 г. накіраваныя супраць бандытаў сілы кароннага гетмана Жулкеўскага разнеслі яе пры пераправе цераз Буг[106]. А прычыну асаблівай жывучасці бандыцкіх шаек шляхта не без падстаў бачыла ў ранейшай беспакаранасці свавольнікаў: маўляў, калі канфедэратам маскоўскага найму нічога не сталася — „што ж за дзіва іншым, якія з іх смеласць бяруць”[107].

На чарговым з’ездзе ў Вільні, сабраным для ўхвалення падаткаў на войска, паны-рада 5 чэрвеня 1615 г. зноў даручылі гетманам змагацца з бандамі рабаўнікоў, якія запаланілі край: „зноў з розных месцаў людзі лёзныя і свавольныя да купы збірацца пачынаюць. Таму жадаем і просім Іх Мосцяў Паноўгетманаў, каб натакіхлюдзей з павіннасці свайго ўраду пільнае вока мець і, папярэджваючы пачаткі, зносіць іх…”[108].

Cапраўды, сярод згаданых бандаў было нямала ранейшых канфедэратаў. Яскравы прыклад — Габрыэль Тупальскі, адзін з ротмістраў інфлянцкага войска аршанскага кола. На бязлітасныя разбоі яго банды даходзіла мноства скаргаў, і гетман Хадкевіч выдаў універсал аб ліквідацыі Тупальскага „як здрадніка Рэчы Паспалітай”. Хутка пасля гэтага ротмістр Яраш Сянкевіч з Менска даносіў гетману, што 6 кастрычніка 1616 г. разам з сіламі падчашага „ў мястэчку Ігумені тых людзей свавольных, якія вялікія шкоды пачыніўшы назад ужо вярталіся <…> разграміў, паклаўшы трупаў больш за трыста на пляцы, а самога Тупальскага спаймаў”, як і каля 40 іншых палонных[109]. Завадатару інкрымінавалася, што ён „бязлітасна, па-тыранску сто трыццаць чалавек на смерць замардаваў, потым горад Копыль і купцоў там палупіў, уладаннi шляхецкія, наязджаючы, пустошыў, нейкія даніны грашовыя нечуваныя насуперак звычаяў і слушнасці жаўнерскай выцягваў, i шмат іншых эксцэсаў, супраць прыстойнасці <…> чыніў^”. З дэкрэта Я. К. Хадкевіча, выдадзенага праз паўтара месяца, вынікала, што Тупальскі „як Turbator і depredator Рэчы Паспалітай і непаслухмяны жаўнер за ўчыненыя эксцэсы” быў пакараны смерцю праз меч, a ягоных сотнікаў, „што пры ім былі, як прыводцаў той злосці” гетман засудзіў„на смерць на палі”[110].

Нягледзячы на самыя жорсткія захады, край не хутка ўдалося ачысціць ад жаўнерскіх бандаў. Суровага пакарання „свавольных жаўнераў”, знясення „прамерзлых канфедэрацый” патрабавалі паветы Вялікага Княства ў сваіх інструкцыях і на соймы бліжэйшых наступных гадоў[111], — да самага канца вайны з Маскоўскай дзяржавай.

Даследчыкі справядліва адзначалі, што вайсковыя канфедэрацыі ніколі раней не дасягалі такіх маштабаў, як у 1612-1614 г., і ніколі раней край не перажываў такіх гвалтаў ад свайго жаўнера. Гісторыя не пакінула нам наўпростых крыніц пра тое, што давялося перажыць тады простаму люду. Але і шляхта ўспрыняла тыя гады як найцяжэйшыя часы, і была ахоплена амаль апакаліпсічнымі настроямі. Ці не адтуль пачаліся „так нешчаслівыя часы пры такім вялікім неспакоі і ўбостве”[112]. Як падкрэслена ў помніку сведкі эпохі, цытаванага Анджэя Любянецкага, гэта ў часы гарцавання канфедэратаў пан Бог так пакараў Рэч Паспалітую, што „вялікае шчасце Кароны Польскай і Вялікага Княства Літоўскага <…> амаль раптоўна ў няшчасце абярнулася за два згаданыя гады…”[113]. Іншы тагачасны гісторык назваў канфедэрацыі 1612-1614 г. „найгоршым бунтам” у гісторыі Рэчы Паспалітай, тым „ганебным саюзам жаўнераў”, які даваў найгоршы прыклад для нашчадкаў, бо „ад таго часу нахабныя бунты і падобныя канфедэрацыі часта паўтараліся”[114].

Сапраўды, самаволя жаўнераў, заняпад дысцыпліны ў войску яшчэ дзесяцігоддзямі заставаліся бічом Рэчы Паспалітай. А ў свядомасці шляхецкага народа праз перажытае ўзрос недавер да цэнтральнай улады, якая не змагла своечасова даць рады канфедэратам[115], і ўзнікла нежаданне прымаць пастуляваныя ёю рэформы. Між тым, частыя канстытуцыі супраць вайсковых канфедэрацый (1609, 1623, 1629, 1662) акурат сведчылі найперш пра тое, што без адпаведнага рэфармавання скарбна-фінансавай сістэмы ўсе прававыя захады дзяржавы не могуць быць эфектыўным шляхам вырашэння гэтай балючай праблемы.

---

[1] Ciara M. Konfederacje wojskowe w Polsce w latach 1590-1610 // Studia i Materiałydo Historii Wojskowości. T. XXXI. 1988. S. 61-62.
[2] Ibidem. S. 69-80.
[3] Volumina Legum (далей — VL). T. II. Petersburg, 1859. S. 463.
[4] Ibidem. S. 478. Гл. таксама: Kutrzeba S. Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII w. T. 1. Kraków, 1937. S. 177.
[5] Kukiel M. Zagadka „Artykułów wojennych” 1609 roku a wojskowe prawo karne Wielkiego Księstwa Litewskiego // Ateneum Wileńskie. R. IX. Wilno, 1934. S. 202, 208.
[6] Błaszczyk G. Artykuły wojskowe i ich rola dla ustroju polskich sił zbrojnych i prawa wojskowego (do koсca XVII w.) // Czasopismo Prawno-Historyczne. T. 31 (1979). Z. 2. S. 91.
[7] Гарадзенская канфедэрацыя 1609-1610 г. утварылася са згоды гетмана, таму лічылася легальнай. Гл.: Filipczak-Kocur A. Konfederacja grodzieńska wojska litewskiego w latach 1609-1610 // Pamiętnik Biblioteki Kуrnickiej. Z. 118. Poznań, 1981. S. 175-198.
[8] Tyszkowski K. Wojna o Smoleńsk 1613-1615. Lwów, 1932. S. 52.
[9] Мархоцкий Н. История Московской войны. Подгот. Е. Куксиной. Москва, 2000.С. 86.
[10] 15.10.1611 гетман пісаў жонцы, што без пяхоты пад Масквой нічога не чыніў непрыяцелю, а толькі жыўнасць адбіраў. Гл.: Korrespondencje Jana Karola Chodkiewicza. Opracował i wydał Wі. Chomętowski. Warszawa, 1875. S. 89.
[11] Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (Wiek XVII). Oprac. A.Sajkowski. Red. Wі. Czapliński. Wrocław, 1961. S. 170.
[12] VL. T. II. S. 478; Urwanowicz J. Wojskowe „sejmiki”. Koła w wojsku Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. Białystok 1996. S. 34.
[13] Ян Бялінскі да Я. К. Хадкевіча, Растоў, 4.01.1612, Lietuvos Mokslų Akademijos Bibliotekos (далей — LMAB), F. 139, nr. 556.
[14] Пра тое, што даводзілася есці сабак, катоў, пацукоў і нават чалавечыну, канфедэраты пісалі каралю ўжо 28.01.1612, гл.: Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси (далей — ACД). T. 4.Вильна, 1867. №83.
[15] АСД. T. 3. Вильна, 1867. № 78. А Miхалек называе дату 6 студзеня, гл.: A. Michalek, Konfederacja wojska stołecznego pod regimentem JMć Cieklińskiego Józefa // Teki Historyczne Polskiego Towarzystwa Historycznego w Wielkiej Brytanii. T. XVI. Londyn, 1969-1971. S. 169.
[16] АСД. T. 3. № 81. С 314-316.
[17] ACД. T. 3. № 78. C. 309.
[18] Ліст сканфедэраванага войска да караля, у якім патрабуе жолду і адмаўляецца ад службы, AGAD, AR, Dz. II. nr.581; ACД. T. 3. № 82. С. 316, № 83. C. 317-319.
[19] ACД. T. 3. № 85. С. 320-321.
[20] Kobierzycki S. Historia Władysława , królewicza polskiego i szwedzkiego. Wyd. J.Byliński i W. Koczorowski. Wrocław, 2005. S. 198.
[21] Пратэстацыя В. Шчукі і А. Віхроўскага да гродскага ўрада, 3.03.1612, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów (далей — AGAD, AR),Dz. II, nr. 571; АСД. T. 3. №83. С 317-319; Byliński J. Dwa sejmy z roku 1613. S. 34.
[22] Упершыню патрабаванні палітычнага характару выставілі ў 1622 г. Жаўнеры львоўскай канфедэрацыі. Гл.: Pietrzak J. Konfederacja lwowska w 1622 r. //Kwartalnik Historyczny. R. LXXX. 1973. S. 845-871.
[23] Пакідаючы межы Маскоўскага царства, маршалак Цекліньскі напісаў 18.05.1612, што яны „тое ўсё для супольнага дабра чынілі”. Гл.: АСД. T. 3. № 94.C. 330.
[24] АСД. T. 3. № 95-96. C. 331-334.
[25] Як падае Я. Быліньскі, летам 1612 г. на Падоллі іх было 6 тыс. Гл.: Byliński J. Dwa sejmy z r. 1613. S. 21.
[26] Артыкулы сканфедэраванага войска, прынятыя пры вяртанні з Масквы, AGAD.AR. Dz.II, nr. 582; АСД. Т. 3. № 79-80. С. 312-314; Błaszczyk G. Artykuły wojskowe i ich rola dla ustroju polskich sił zbrojnych… S. 95.
[27] Pamiętnikі Samuela i Bogusława Kszysztofa Maskiewiczów. S. 174-196.
[28] Kobierzycki S. Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego. S. 199-200.
[29] Я. Залеўскі да К. Радзівіла, Mенск, 13.06.1612, AGAD, AR, Dz. II, nr. 573.
[30] Жыгімонт III да Льва Сапегі, Варшава. 8.05.1612, Архив С.-Петербургского Института истории РАН (далей — АИИ РАН СПб.). Колл.114, оп.IIIa, № 26.
[31] Жыгімонт ІІІ да Льва Сапегі, Варшава, 2.06.1612, АИИ РАН СПб. Колл.114.Оп. Ша. № 12.
[32] Жыгімонт ІІІ да Льва Сапегі, Варшава, 13.06.1612, АИИ РАН СПб. Колл.114.Оп. IIIa. №14.
[33] Л. Сапега да Я. Радзівіла, Ражана, 20.06.1612, у: Archiwum domu Radziwiłłów.Wyd. A. Sokołowski / Scriptores Rerum Polonicarum. T. VIII. Kraków, 1885. S. 254.
[34] Kobierzycki S. Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego. S. 203.
[35] Polak W. O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach 1607-1612. Toruń, 1995. S. 310, 314.
[36] K. Глухоўскі да Я. К. Хадкевіча, 23.02.1612, LMAB, F.139-1136.
[37] Інструкцыя Менскага ваяводства на вальны сойм 1613 г., AGAD, AR, Dz. II, nr. 583.
[38] Byliński J. Silnicki Zbigniew // Polski Słownik Biograficzny. T. XXXVII. Warszawa —Kraków, 1996-1997. S. 500-501.
[39] Паводле Я. Быліньскага, яно налічвала 4 тыс. Гл.: Byliński J. Dwa sejmy z r. 1613.S. 153.
[40] Lubieniecki A. Poloneutychia. Red. L. Szczucki. Oprac. A.Linda, M. Maciejewska, J.Tazbir, Z.Zawadzki. Łódź, 1982. S. 99.
[41] АСД. T. 5. № 23. С 133 і далей; № 33. C. 145-146.
[42] AGAD, AR, Dz. II, nr. 582; АСД. Т. 3. № 80. С. 313-314.
[43] АСД. Т. 3. № 80. С. 314.
[44] Л. Сапега да Я. Радзівіла з-пад Смаленска, 7.08.1610. Archiwum domu Radziwiłłów.Wyd. A. Sokołowski / Scriptores Rerum Polonicarum. T. VIII. Kraków, 1885. S. 249.
[45] Kobierzycki S. Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego. S. 206-207.
[46] Kobierzycki S. Op. cit. S. 207; Zbigniew Ossoliński. Pamiętnik. Oprac. J. Długosz. Warszawa 1983. S. 53, 58.
[47] Lubieniecki A. Poloneutychia. S. 99.
[48] Byliński J. Dwa sejmy z roku 1613. S. 152. Пар.: Lubieniecki A. Poloneutychia.S. 101.
[49] Інструкцыя Менскага ваяводства, 8.01.1613, AGAD, AR, Dz. II, nr. 583.
[50] Інструкцыя Троцкага павета, 19.02.1613, AGAD, AR, Dz. II, nr.589.
[51] Інструкцыя Вількамірскага павета, 1613, AGAD, AR, Dz. II, nr.588.
[52] VL. T. IІI. Petersburg, 1859. S. 81-82.
[53] Ibidem. S. 83.
[54] Byliński J. Dwa sejmy z roku 1613. S. 85 і далей.
[55] Цыт. па: Byliński J. Dwa sejmy z roku 1613. S. 76.
[56] Я. К. Хадкевіч да Жыгімонта ІІІ, Цімкавічы, 22.05.1613 // Korrespondencje Jana Karola Chodkiewicza. S. 174-175.
[57] Пра гэта пісаў С. Маскевіч: Pamiętnikі Samuela i Bogusława Kszysztofa Maskiewiczów. S. 195. Гл. таксама: Byliński J. Dwa sejmy z roku 1613. S. 238.
[58] АСД. T. 5. № 69. C. 196-197, № 68. С. 195.
[59] Tyszkowski K. Wojna o Smoleńsk. S. 63.
[60] Byliński J. Dwa sejmy z roku 1613. S. 213.
[61] Сборник Императорского Русского Исторического общества (далей — СИРИО).Т. 142 / Памятники дипломатических сношений Московского государства с Польско-Литовским государством. Т. V (1609-1615). Под ред. С. А. Белокурова. Москва, 1913. С. 435,438.
[62] Тамсама. С. 429.
[63] Tyszkowski K. Aleksander Lisowski i jego zagony na Moskwę // Przegląd Historyczno-Wojskowy. T.V (1932). Z.1. S. 11.
[64] Я. К. Хадкевіч да Л. Сапегі, Быхаў, 20.IX.1613. Цыт. па: Tyszkowski K. Wojna o Smoleńsk. S. 54, przyp.1.
[65] Rachuba A. Wielkie Księstwo Litewskie wsystemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763. Warszawa, 2002. S. 259.
[66] Ibidem. S. 260.
[67] Інструкцыя Наваградскага павета, AGAD, AR, Dz. II, nr.597.
[68] Інструкцыя Віленскага ваяводства, AGAD, AR, Dz. II, nr.593.
[69] Ibidem.
[70] Сталічныя даручылі паслам сурова крытыкаваць і вінаваціць караля, цалкам адмаўляючы сваю адказнасць за змену сітуацыі на ўсходнім фронце: самі яны, маўляў, нічога лішняга не патрабавалі, а галоўнай прычынай усіх няўдачаў лічылі „парушэнне запрысяжанай дамовы” з боку ўладаў. Гл.: Інструкцыя сталічных на сойм у Варшаву, 25.11.1613, AGAD, AR, Dz. II, nr.594; АСД. T. 5.№ 73. С 203-208; Byliński J. Dwa sejmy z roku 1613. S. 204-205.
[71] Kobierzycki S. Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego. S.208-209. На сойме 1615 г. многія пашкадавалі, што так мякка абыходзіся з канфедэратамі, і патрабвалі іх жорсткага пакарання. Гл.: Ochmann S. Sejmy z lat1615-1616. S. 81 і наст.
[72] VL. T. ІІІ. S. 122.
[73] Ibidem. S. 117-119.
[74] Ibidem. S. 120.
[75] Ibidem. S. 122; Wisner H. Wojsko litewskie 1 połowy XVII w. Cz.1. // Studia i Materiały do Historii Wojskowości. T.XIX (1975). Cz. 1. S. 109.
[76] VL.T. III.S. 118.
[77] Пратэстуючы супраць завялікіх падаткаў, Наваградскае ваяводства патрабавала, каб пасля прызначанай аплаты жаўнерам „рэштай каб замкі ўмацаваліся”["...ostatkiem aby się zamki… opatrzowały"] (гл.: Пратэстацыя Наваградскага ваяводства, AGAD, AR, Dz.II, nr.599; Інструкцыя Наваградскага ваяводства,29.01.1614, AGAD, AR, Dz.II, nr.601).
[78] Пратэстацыя Віленскага ваяводства і павета, AGAD, AR, Dz.II, nr.602; Пратэстацыя Вількамірскага павета, AGAD, AR, Dz.II, nr.604.
[79] А Пукель да Я. К. Хадкевіча, Быхаў, 5.01.1614, LMAB, F.139-3661-9.
[80] Taмсама.
[81] Акты Московского государства. Т. 1. Под ред. Н. А. Попова. С.-Петурбург, 1890.№ 99 і наст.; Книга сеунчей 1613-1619 гг. Подгот. А. Л. Станиславский, С. П. Мордовина // Памятники истории Восточной Европы. Источники XV-XVII вв. T. I.Под ред. Б. Н. Флори. Москва — Варшава, 1995. С. 25 і наст.
[82] Ліст аршанскага з’езда ад 27.02.1614, AGAD, AR, Dz. II, nr.607.
[83] Тамсама: „Poddaniśmy Pana, a Pan nas wiedzieć nie chce. Bracia, coby nas respektempoprzysiężonej miłości ratować mieli, to zguby naszej wyglądają, a my j za żalem і zazniszczeniem naszym … ręce opuścili, upadkowi zabiegać nie chcemy”.
[84] Tyszkowski A. Wojna o Smoleńsk. S. 130.
[85] Ibidem, przyp.2.
[86] Maciszewski J. Polska a Moskwa 1603-1618. Warszawa, 1968. S. 243 і наст.; Urwanowicz J. Wojskowe „sejmiki”. S. 92.
[87] Filipczak-Kocur A. Skarb koronny za Zygmunta III Wazy. Opole, 1985. S. 112-113; idem, Skarb litewski za pierwszych dwu Wazów 1587-1648. Wrocław, 1994. S. 69;Urwanowiczn J. Wojskowe „sejmiki”. S. 93.
[88] Пастанова галоўнага з’езда ў Вільнi, 11.10.1614, AGAD, AR, Dz II, nr.614: канфедэраты збіраюцца „nie dłuzej jedno Addiom Occimam presentis na zamku trwac. Ale przykіadem drugich skonfederowawszy sie zasluzonego sweo dochodzic maią”.
[89] Пастанова галоўнага з’езда ў Вільні, 11.10.1614, AGAD, AR, ^z. II, nr.614
[90] Tyszkowski K. Wojna o Smoleńsk. S. 65.
[91] Lubieniecki A. Poloneutychia. S. 100.
[92] Majewski W. Naliwajko Andrzej // Polski słownik biograficzny. T. XXII. Z. 94.Ossolineum, 1977. S. 488-489.
[93] Tyszkowski K. Kozaczyzna w wojnach moskiewskich Zygmunta III (1605-1618) // Przegląd Historyczno-Wojskowy. T. VIII (1935). S. 48.
[94] Гл. спас. № 72.
[95] Беларускі архіў. Т. 1. Менск, 1927. С. 95-96.
[96] Ochmann S. Sejmy z lat 1615-1616. Wrocław, 1970. S. 14-15.
[97] М. Бержэньскі да К. Радзівіла, Кейданы, 13.07.1614, AGAD, AR, Dz. V, nr. 637.
[98] Ухвала паноў-рад ВКЛ, 1.10.1614, AGAD, AR, Dz. II, nr.613. Гл. таксама пастанову ад 11.10.1614, AGAD, AR, Dz. II, nr.614.
[99] Тамсама.
[100] М. Дольскі да К. Радзівіла, 9.04.1615, AGAD, AR, Dz. V, nr. 3131.
[101] М. К. Радзівіл да паноў-рад, Нясвіж, 29.І.1615, Scriptores Rerum Polonicarum. T. VIII. S. 56.
[102] Інструкцыя рэляцыйнага сойміка ў Слоніме паслам на віленскую канвакацыю 1615 г., 23.04.1615, BCz. Rkps 109. S. 137.
[103] Iнструкцыя Віленскага павета на сойм 1615 r., Российская национальная библиотека, Собрание автографов Дубровского (далей — РНБ АД), 150-6.
[104] Інструкцыя Вількамірскага павета паслам на сойм 1615 r., РНБ AД, 133-43.
[105] Пастанова галоўнага з’езда ў Вільні, 11.10.1614, AGAD, AR, Dz. II, nr.614.
[106] Сам Карвацкі пазней быў спайманы ў Львове, дзе яго з іншымі атаманамі і пакаралі смерцю. Гл.: Zbigniew Ossoliński. Pamiętnik. S. 64; Prochaska A. Hetman Stanisław Żółkiewski. Warszawa, 1927. S. 140-141; A. Michalek, Konfederacjawojska stoіecznego… S. 203.
[107] Інструкцыя Вількамірскага павета паслам на сойм 1615 r., РНБ AД, 133-43.
[108] Ухвала паноў-рад ВКЛ, 5.06.1615, AGAD, AR, Dz. II, nr.632.
[109] Я. Сянкевіч да Я. К. Хадкевіча, Meнск, 10.10.1616, LMAB, F.139-4155.
[110] Дэкрэт Я. К. Хадкевіча, Слуцк, 24.11.1616, AGAD, AR, Dz. II, nr.658.
[111] Інструкцыя Менскага ваяводства на соймы 1615 (AGAD, AR, Dz.II, nr. 619) і 1618 г. НГАБ, Ф. 694, воп.4, спр. 934); Інструкцыя Віленскага павета на сойм1618 г., AGAD, AR, Dz. II, nr. 693; Maciszewski J. Polska a Moskwa 1603-1618.S. 289; Ochmann S. Sejmy z lat 1615-1616. S. 147,149.
[112] А Масальска да Я. С. Сапегі, 30.06.1629. LMAB, f. 139, nr.2543.
[113] Lubieniecki A. Poloneutychia. S. 101,105.
[114] Kobierzycki S. Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego. S. 204.
[115] Ochmann S. Sejmy z lat 1615-1616. S. 13.

Наверх

Няўдалы паход караля Жыгімонта III Вазы і каралевіча Ўладзіслава на Маскву ў 1612 г., а таксама капітуляцыя польскага гарнізона Крамля перад аддзеламі другога расійскага апалчэння (6-7.XI) перакрэслілі ўсе шанцы пасадзіць каралевіча Ўладзіслава на царскі трон. Праўда, сярод маскоўскай эліты ўсё яшчэ знаходзілася мноства прыхільнікаў гэтай кандыдатуры, а жыхары некаторых гарадоў у паўночна-заходняй частцы Маскоўскай дзяржавы працягвалі прызнаваць яго ўладу, але пазіцыі каралевіча ў распачатым суперніцтве за шапку Манамаха ўвесь час слабелі. Яшчэ ў пачатку 1613 г. з кола кіраўнікоў другога апалчэння і ўдзельнікаў скліканага князямі Дзмітрыем Трубяцкім і Дзмітрыем Пажарскім Земскага сабору пасылаліся сігналы аб магчымасці выбрання Ўладзіслава на царскі трон, але гэта было больш падобна на спробу нейтралізацыі Рэчы Паспалітай пад час планаваных выбараў манарха. Урэшце 3 сакавіка (21 лютага па старым стылі) 1613 г. Земскі сабор выбраў царом Міхаіла Раманава, што канчаткова пахавала магчымасць пасадзіць каралевіча на маскоўскі трон. Перад Рэччу Паспалітай паўстала праблема памыснага заканчэння вайны, якое прадугледжвала б захаванне ранейшых тэрытарыяльных набыткаў, у першую чаргу Смаленшчыны і Севершчыны. Але гэта было не так проста з прычыны пустой скарбніцы і неабходнасці грашовых выплат жаўнерам, ужо пераважна сканфедэраваным[1].

Гэтая справа стала прадметам разгляду на пасяджэннях звычайнага сойму 1613 г. (19.II — 2.IV), дзе было прынятае рашэнне закончыць вайну падпісаннем мірных дамоваў. У выпадку, калі б яны не далі чаканых вынікаў, кароль мог склікаць паспалітае рушанне. Затое яму было рашуча забаронена набіраць войска без згоды сойму. На практыцы гэта азначала перадачу ініцыятывы ў рукі праціўніка і пераход да абароны тэрыторый, здабытых на працягу ранейшых дзеянняў. На падставе прынятай гэтым соймам канстытуцыі „Ordynacja województwa smoleńskiego”, згодна з гістарычнай традыцыяй, Смаленшчына была далучана да Вялікага Княства Літоўскага. Такое рашэнне стала вялікім поспехам паслоў ад ВКЛ, якія хадайнічалі наконт гэтага яшчэ ў 1611 г. Аднак прыняцце рашэння азначала, што цяжар фінансавання абароны гэтых зямель будзе ляжаць на скарбе ВКЛ. Адначасова сойм абмежаваў фінансавыя сродкі, абапіраючыся на якія Вялікае Княства магло б гэтую задачу ажыццявіць. Зацверджаныя на ім падаткі павінны былі пайсці на пакрыццё даўгоў дзяржавы войску, што асабліва падкрэслівалася ў адносінах да спадзяваных паступленняў у скарб ВКЛ. Бо ў падатковым універсале адзначалася, што падскарбі літоўскі можа іх выкарыстаць выключна„на выплаты сканфедэраваным сталічным жаўнерам палка пана Збароўскага і палка нябожчыка пана Яна Сапегі; таксама смаленскім і інфлянцкім, якія цяпер у Маскве пад камандаваннем вяльможнага гетмана Вялікага Княства Літоўскага служылі”. Затое абарона пагранічных замкаў у ВКЛ і Інфлянтах павінна была фінансавацца „з рэшты мінулых падаткаў, з свечнага падатку і нядаўна падвышаных мытных пошлін Вялікага Княства, зацверджаных на мінулым сойме”[2].

У атачэнні караля хутка зразумелі, што зацверджаных падаткаў не хопіць нават на аплату канфедэратаў, і ў сувязі з гэтым няма магчымасці атрымання нейкіх дадатковых прыбыткаў, якія можна было б накіраваць на мэты абароны. Кароль, абвінавачваны ў тым, што давёў дзяржаву да фінансавага крызісу, усё ж не мог дазволіць сабе праігнараваць пастановы сойму. Ён паведаміў гетману ВКЛ Яну Каралю Хадкевічу, якому раней даверыў абарону Смаленска і іншых здабытых замкаў, што можа перадаць яму толькі тыя сродкі, якія вызначыў сойм. З іх павінна была аплачвацца рота пяхоты Аляксандра Каменьскага (200 пайкоў), вызначаная для абароны Смаленска, а таксама гарнізоны пагранічных замкаў, якім пачалі высылаць прыпаведныя лісты. З каралеўскай канцылярыі таксама накіравалі лісты смаленскім і інфлянцкім жаўнерам, якіх такім чынам намерваліся стрымаць ад пакідання пазіцый. Адначасова кароль рашуча забараніў наймаць рэгімэнты нямецкай пяхоты Дэнгофа і Урземберга, якія ён загадаў гетману распусціць яшчэ ў сакавіку[3].

Хадкевіч атрымаў рашэнні сойму і караля з велізарным абурэннем, успрымаючы іх у якасці асабістай знявагі, бо гетман разлічваў, што сойм гарантуе сродкі на працяг вайны. У сувязі з гэтым ён нават планаваў, што пасля папярэдняга разліку і найму на новую службу ротаў сваёй ранейшай інфлянцкай дывізіі і рэгімэнтаў нямецкай пяхоты Дэнгофа і Урземберга зноў вырушыць на чале іх пад Маскву[4]. У неаднаразова цытаваным у літаратуры, якая датычыцца гэтай тэмы, лісце да караля ад 22 траўня ён раскрытыкаваў дарадцаў караля і ўсю шляхту за недальнабачнасць: „Без войска <…> мірнымі дамовамі спакушаць непрыяцеля — гэта тое самае, што галоднаму прасіць хлеба ў таго, хто мае ў сваім распараджэнні поўны склад харчовых запасаў. Божачкі, якая карысць ад сойму? Што можна гаварыць пра абарону межаў? Пра якія ўмовы заключэння міру можа ісці гаворка?”[5].

Рэакцыя гетмана будзе цалкам зразумелай, калі мы возьмем пад увагу тагачасны стан абароны Вялікага Княства, асабліва Смаленшчыны. Пасля эвакуацыі ў снежні 1612 г. Мажайскаі Барысава самай усходняй крэпасцю Рэчы Паспалітай стала Вязьма, у якой пакінулі палкоўніка Паўла Руцкага з яго дзвюма казацкімі ротамі (200 чалавек), а таксама з ротай нямецкай пяхоты Пятра Лермонта (48 чалавек). Праўда, Руцкі атрымаў права наймаць для яе абароны 1000 чалавек, якіх меркавалася аплачваць за кошт даходаў з Севершчыны, але ілюзорнасць выплат прывяла да таго, што колькасць новых наёмнікаў была вельмі малая[6]. Хадкевіч добра разумеў значэнне крэпасці, якая блакавала галоўную дарогу ад Смаленска да Масквы, таму імкнуўся ўзмацніць яе гарнізон. Калі ў сакавіку Руцкі хацеў пакінуць Вязьму, гетман дазволіў яму прыняць у шэрагі наёмнікаў мясцовых жыхароў, а таксама загадаў, каб туды накіраваліся дзве роты з Дарагабужа: пяцігорская Станіслава Багушэўскага (100 коннікаў) і казацкая Войцеха Бараноўскага[7]. Аднак невядома, ці быў выкананы гэты загад. Паводле звестак, якія здабыў маскоўскі ганец Дзяніс Аладзін, у чэрвені 1613 г. у Вязьме маглі знаходзіцца толькі 3 гусарскія роты [?] і адна казацкая (агулам 190 чалавек), 60 гайдукоў, а таксама 200 кавалерыстаў з палка атамана Андрэя Налівайкі, сама ж крэпасць, як відаць, была поўнасцю пазбаўлена артылерыі[8]. Да таго ж Дарагабуж меў невялікі гарнізон, які відавочна быў яшчэ дадаткова аслаблены адпраўкай згаданых кавалерыйскіх ротаў[9].

На гэтым фоне значна лепш выглядала Белая, пра стан якой паклапаціўся яе здабывальнік, рэферэндар ВКЛ Аляксандр Гасеўскі. Пасля яго ад’езду камандаваць гарнізонам застаўся казацкі ротмістр Мацей Яйкоўскі, а ў яго склад уваходзіла, паміж іншым, каманда нямецкай пяхоты Георга Лермонта[10]. З поўначы Белую, а таксама Вяліж і Усвяты захінаў згаданы Гасеўскі, які ў снежні наняў за ўласны кошт гусараў, казакоў, пяхоту, а таксама палкі запарожскіх казакоў МіхалаХвастоўцаіБаршыпольца.Началеіхёнразбіўнекалькі невялікіх маскоўскіх атрадаў, а потым спрабаваў з ходу неспадзявана захапіць Асташкаў. У сакавіку ён распачаў асаду Тарапца, якая доўжылася безвынікова месяц. Пасля заключэння перамір’я з жыхарамі гэтага горада Гасеўскі вярнуўся ў Белую, якую неўзабаве ўсё ж пакінуў. Частка нанятых ім казакоў разам з Хвастоўцам засталася на мяжы. Астатнія на чале з Баршыпольцам і Сідоркам перайшлі на службу да шведаў і ўдзельнічалі ў баях пад Ціхвінам[11].

Асаблівы клопат у гетмана выклікаў стан фартыфікацыі і гарнізона Смаленска, які пасля амаль стогадовага перапынку зноўстаўключавой крэпасцю ўсістэме абароны ВКЛ. Спачатку яго абарона была абавязкам аддзелаў, якія раней захапілі горад. У студзені, пасля смерці іх камандзіра, брацлаўскага ваяводы Якуба Патоцкага, большасць жаўнераў так званага смаленскага войска ўтварыла канфедэрацыю пад камандаваннем Збігнева Сільніцкага і пакінула крэпасць, займаючы, дарэчы, Дарагабужскую воласць. Аднак сваёй прысутнасцю на далёкім перадполлі Смаленска яны ўскосна ўзмацнялі яго абарону[12]. Сітуацыя пагоршылася на пачатку траўня, калі канфедэраты вырашылі не чакаць выплат грашовага ўтрымання на месцы і вырушылі ўглыб Вялікага Княства. У замку застаўся зусім невялічкі гарнізон, які складаўся з 50 жаўнераў нямецкай і 100 жаўнераў польскай пяхоты. Хадкевіч здолеў яго затрымаць, пераслаўшы ў Смаленск 6000 злотых з падаткаў з Аршанскага павета[13]. Кіраваў смаленскім гарнізонам тады Ежы Шчуцкі, які атрымаў функцыю смаленскага капітана пасля смерці Патоцкага. Ён меўся яе выконваць да часу прыбыцця смаленскага ваяводы Мікалая Глябовіча, аднак той рашуча адмовіўся прыбыць у фартэцыю да ўкамплектавання яе моцным гарнізонам, правіянтам і боезапасамі. У гэтай сітуацыі, нягледзячы на перасцярогі з боку караля, Шчуцкі застаўся на сваёй пасадзе і кіраваў абаронай Смаленска да канца 1615 г.[14]. Яго падначаленыя з самага пачатку былі вымушаны вырашаць сур’ёзныя харчовыя праблемы. Ваколіцы Смаленска былі спустошаны ўходзе ваенных дзеянняў 1609-1612 г. Гэта ставіла гарнізон Смаленска ў поўную залежнасць ад знешняй дапамогі.

Непасрэдны тыл Смаленска складалі Дуброўна і Орша, якія выконвалі галоўную ролю ў падтрыманні камунікацыйных сувязяў з яго абаронцамі і ў больш позніх ваенных дзеяннях, накіраваных яму на дапамогу. Астатнія ўчасткі мяжы павінны былі сцерагчы гарнізоны замкаў, якія ўтваралі абарончую сістэму ранейшых рубяжоў Вялікага Княства Літоўскага. Найбольш важнымі сярод іх былі: Полацк, Езярышча, Усвяты, Вяліж, Сураж, Віцебск, Копысь, Магілёў, Быхаў і Гомель. Згодна з воляй сойму на пачатку чэрвеня падрыхтавалі прыпаведныя лісты для вайсковых адзінак, якія павінны былі размясціцца ў гэтых гарадах[15]. Полацк дадаткова баранілі Завалочча, дзе знаходзіліся вайсковыя аддзелы палкоўніка Аляксандра Лісоўскага, а таксама Невель, ваяводам якога быў Рыгор Валуеў, што захоўваў вернасць выбранаму цару Ўладзіславу[16].

Апрача гарнізонаў у распараджэнні гетмана заставалася яшчэ ранейшая інфлянцкая дывізія, адзіная, што не далучылася да канфедэрацыі. Пасля прыёму новых ротаў наймітаў у 1612 г. і далучэння часткі войскаў Сапегі, праўдападобна, у яе склад уваходзілі 17 ротаў з агульнай колькасцю каля 2000 коннікаў[17], у тым ліку 6 гусарскіх ротаў (каля 700 коннікаў)[18], 2 рэйтарскія (132 коннікі)[19], 2 пяцігорскія (350 коннікаў)[20], 4 казацкія (360 коннікаў)[21] і 3 роты, наконт якіх няма звестак пра ўзбраенне і колькасны склад[22]. Яе жаўнеры пагадзіліся застацца на пазіцыях і пачакаць выплаты запазычанасці па грашовым утрыманні да Святога Яна (21 чэрвеня), атрымоўваючы ўзамен права выбару месца пасялення на дараваных каралеўскіх землях. Згодна з воляй караля гэта так званае інфлянцкае войска было расцягнутае ўздоўж ранейшых межаў Вялікага Княства Літоўскага, утвараючы своеасаблівы кардон, які павінен быў абараняць унутраную частку краіны ад нападаў маскоўскіх вайсковых атрадаў[23]. Аднак раскідванне дывізіі па прасторы ад Полацка да Гомеля зрабіла немагчымым яе эфектыўнае выкарыстанне.

У першай палове 1613 г. ад непасрэднай пагрозы з боку маскоўскіх вайсковых аддзелаў межы Вялікага Княства абаранялі таксама запарожскія казакі, якія пасля адыходу каралеўскай арміі засталіся на тэрыторыі Маскоўскай дзяржавы, спусташаючы яе заходнія і паўночныя рэгіёны. Акрамя ўжо згаданых палкоў Хвастоўца, Баршыпольца і Сідоркі там дзейнічалі таксама аддзелы палкоўнікаў Нагібы, Пясецкага, Яцка і Андрэя Налівайкаў. Гэты апошні спачатку быў над Верхняй Волгай, але пазней, як і Якаў, быў выцеснены на поўдзень. Атрады казакоў пад яго камандаваннем здабылі Сярпейск, Мяшчэўск, Казельск, Болхаў, Ліхвін і падыходзілі пад Мажайск і Калугу[24].

Паводле маскоўскіхкрыніц, якраз іх дзеянні сталі прычынай таго, што нягледзячы на ўдзел значных сілаўу барацьбе са шведамі на поўначы і казакамі Івана Заруцкага на поўдні маскоўскія войскі распачалі наступленне ў напрамку Смаленска. Пасля нарады з удзельнікамі Земскага сабору цар загадаў выслаць пад Калугу моцную армію. Камандаванне ёю даверылі двум стольнікам — князю Дзмітрыю М. Чаркаскаму і Міхаілу М. Бутурліну. Перад імі стаяла задача не толькі абараняць Калугу і Мажайск, але і вызваліць гарады, што знаходзіліся пад кантролем войскаў Рэчы Паспалітай. Паход пад Калугу арміі блізу 10 000 чалавек прымусіў казакоў адступіць з ваколіц Сярпейска і Мяшчэўска ў Вязьму, якая зрабілася наступнай мэтай маскоўскага наступлення. Пасля атрымання звестак аб падыходзе маскоўскіх войскаў гарнізон пад камандаваннем Руцкага да 17 ліпеня пакінуў горад без супраціўлення і адступіў у Дарагабуж, а потым — пад Смаленск. Чаркаскі і Бутурлін занялі Вязьму і пакінулі ў ёй на пасадзе ваяводы Дзмітрыя Ф. Скуратава, а таксама выслалі Мікіту П. Ліхарова ў Дарагабуж, пакінуты яго гарнізонам. Самі ж накіраваліся пад Белую, якую асадзілі пад канец жніўня, адначасова высылаючы шэраг раз’ездаў пад Смаленск[25].

Адрозна ад гарнізонаў Вязьмы і Дарагабужа падначаленыя Яйкоўскага аказвалі моцнае супраціўленне войскам Чаркаскага і Бутурліна. Спачатку адбылася бітва з імі на перадполлі горада, а потым яны адбілі тры моцныя штурмы. Але ў пачатку верасня з прычыны голаду і адсутнасці надзеі на дапамогу жыхары Белай і жаўнеры Георга Лермонта перайшлі на бок маскоўцаў і здалі горад Чаркаскаму. Яйкоўскі і астатнія абаронцы патрапілі ў палон[26].

У той час, калі аддзелы Чаркаскага і Траякурава займалі Вязьму і Дарагабуж, на поўдні таксама дамагалася поспехаў армія Данілы Далгарукага. Падначаленыя гэтаму ваяводу войскі паступова выцяснялі запарожскіх казакоў з Севершчыны, а пад канец ліпеня занялі пакінуты імі Пуціўль[27]. Раней, яшчэ да 21 ліпеня, ваяводам з Себежа і Апочкі ўдалося ўчасе паходу Лісоўскага пад Пскоў захапіць пакінутае ім Завалочча. Гэтую паразу часткова кампенсавала заключэнне палкоўнікам 30 жніўня лакальнага перамір’я з пскоўскімі ваяводамі. Значна больш грозным было пазнейшае прызнанне ўлады цара Міхаіла Валуевым і жыхарамі Невеля[28].

На працягу няпоўных трох месяцаў маскоўскія войскі вярнулі сабе большасць страчанай тэрыторыі і падрыхтавалі зыходныя пазіцыі для атакі на Смаленск. Перад разгортваннем наступных дзеянняў неабходна было атрымаць падмогу. Яе прывёў з Масквы князь Іван Ф. Траякураў, які павінен быў замяніць параненага ў баях пад Белай Бутурліна. У кастрычніку маскоўская армія, якая налічвала каля 12 000 чалавек, падышла пад Смаленск і спынілася на адлегласці 2 км ад горада[29].

Маскоўскае наступленне, калі не ўлічваць абароны Белай, не напаткала арганізаванага адпору з боку войскаў Вялікага Княства Літоўскага. Хаця пасля атрымання паведамлення пра страту Вязьмы 17 ліпеня Хадкевіч выклікаў роты інфлянцкай дывізіі ў Оршу, аднак да планаванай ім канцэнтрацыі тады, напэўна, не дайшло, бо 7 верасня ён выдаў універсал падобнага зместу. Аднак не выключана, што яму нарэшце ўсё ж удалося сабраць там як мінімум гусарскія роты Глябовіча, Кішкі і сваю, а таксама рэйтарскія роты Корфа і Плятэмберга[30]. Але сабраныя ў Оршы жаўнеры адмовіліся выйсці на поле бою, пакуль ім не выплацяць затрыманыя грошы і не выканаюць новы набор. Адзінае, на што Хадкевічу ўдалося іх угаварыць, гэта заставацца на ранейшых пазіцыях да 11 лістапада. Таксама не далі вынікаў заклікі гетмана да шляхты прыгранічных паветаў прыняць удзел у абароне межаў у шэрагах народнага апалчэння[31]. У гэтай сітуацыі трэба прызнаць вялікім поспехам гетмана ўмацаванне гарнізона Смаленска. Хадкевіч затрымаў там частку ротаў, якія адступілі з Вязьмы і Дарагабужа, і прыслаў некалькі іншых. Напэўна, павялічыў колькасны склад падраздзяленняў пяхоты, верагодна, наймаючы ў яе запарожскіх казакоў. Магчыма, што ён выкарыстаў у гэтых мэтах прысланыя яму прыпаведныя лісты, пра якія ўжо згадвалася. Аднак з іншых крыніц вядома, што Шчуцкі прынамсі адну роту пяхоты, а менавіта роту Яна Запорскага, наняў без прыпаведнага ліста. У выніку дзеянняў гетмана і смаленскага капітана перад пачаткам аблогі гарнізон Смаленска, найбольш верагодна, складаўся з гусарскай роты Глябовіча, пяцігорскай роты Багушэўскага, казацкіх ротаў Бараноўскага і Шчаснага Вышля, пяці ротаў пяхоты (Яна Крэніцкага, Пятра Лермонта, Яна Запорскага, Стэфана Мутыкальскага, Максіма Воўка) і харугвы татараў Вялікага Княства Яхны Кілімовіча[32].

Гэтым часам Чаркаскі і Траякураў распачалі рэгулярную блакаду крэпасці. Пабудавалі два галоўныя астрогі: адзін каля царквы Святога Духа, а другі — на Пячэрскай Гары. З боку ж даўняй мяжы з ВКЛ, на адлегласці блізу 30 км ад яе, пабудавалі некалькі меншых астрогаў, якія павінны былі адрэзаць Смаленск ад тылоў і перакрыць шлях магчымай дапамозе[33]. Адначасова ваяводы пачалі высылаць мноства раз’ездаў. Паміж іншым, маскоўскія ваяводы здабылі Мікулінцы, Любавічы і Кадынь, а таксама спустошаныя ваколіцы Мсціслава, дзе былі разбітыя абедзве роты Руцкага і рота Веляглоўскага. На поўначы яны штурмавалі Езярышча, а таксама Вяліж. Таксама з’явіліся пад Суражам[34].

У сувязі з пагрозай для Смаленска і ўсяго пагранічча ў канцы верасня кароль пасля нарады з сенатарамі пагадзіўся з просьбай Хадкевіча і дазволіў яму наняць інфлянцкіх жаўнераў на адну чвэрць. У высланых гетману на пачатку лістапада прыпаведных лістах памеры гэтага набору ён абмежаваў да 15 ротаў па 100 коннікаў у кожнай. Аднак грашовае ўтрыманне, згодна з канстытуцыяй апошняга сойму, павінна было паменшыцца да 15 злотых[35]. Жыгімонт ІІІ таксама выслаў у пагранічныя паветы універсалы, якія заклікалі тамтэйшую шляхту прыняць удзел у абароне Вялікага Княства пад камандаваннем гетмана[36]. Яшчэ да атрымання згаданых лістоў Хадкевіч паведаміў войску аб рашэнні караля і выклікаў прадстаўнікоў асобных харугваў на 28 кастрычніка ў Магілёў. Тыя, хто быў на нарадзе (пры адсутнасці дэпутатаў ад некаторых ротаў) вырашылі сканцэнтраваць войскі пад Оршай, дзе павінна была адбыцца выплата запазычанасці па грашовым утрыманні і новы набор. Гетман ужо нават планаваў выслаць гэтыя харугвы пад камандаваннем Тамаша Дамбровы ў Смаленск. Аднак яго ініцыятыва разбілася аб адсутнасць грошай[37]. Нягледзячы на прысланыя каралём 160 000 злотых жаўнеры рашуча адмовіліся паступаць на службу да выплаты ім рэшты доўгу, а на гэта ў скарбніцы ВКЛ не было грошай. Гетману толькі ўдалося ўгаварыць жаўнераў, каб яны пачакалі выплат да 2 лютага. Але нягледзячы на гэта ён лічыў, што накіраваныя ім на адпачынак у Магілёў, Оршу, Віцебск і Полацк роты інфлянцкага войска разам з палкамі Налівайкі, якія абаранялі Мсціслаў і Крычаў, забяспечваюць даволі добрую абарону ранейшых межаў[38].

Аднак неўзабаве гетман быў вымушаны аслабіць абарону. Жаўнеры, якія адмовіліся ўдзельнічаць у барацьбе з Масквой, прыдаліся для выкарыстання ў барацьбе з унутраным ворагам. Ім аказаліся запарожскія казакі, якія ў лістападзе ўварваліся на тэрыторыю ВКЛ. Хадкевіч выправіўся супраць іх начале дзевяці ротаў (1000 коннікаў). Ён разбіў пад Наваградкам полк Станіслава Стажыньскага і пачаў высылаць раз’езды пад Пінск, дзе знаходзіліся палкі Тапехі, Пуціўльца, Мятлы і Яцка, што раней удзельнічалі ў баях за Пуціўль. Адначасова ён склікаў паспалітае рушанне з навакольных паветаў на 17 снежня. Неўзабаве берасцейская, ваўкавыская і слонімская шляхта атрымала перамогу, разбіўшы ў Бярозе полк Якава Браслаўца. Потым апалчэнцы разам з жаўнерамі змаглі змусіць казакоў адступіць у Мазыр, а пасля — далей на Ніз[39].

Аднак на выплаты грашовага ўтрымання жаўнерам інфлянцкага войска, а таксама на іх новы найм усё яшчэ былі патрэбныя новыя падаткі. Большасць паступленняў ад падаткаў, зацверджаных папярэднім соймам, накіроўваліся на выплаты берасцейскім канфедэратам. Разлік з імі скончылі 31 кастрычніка, а 12 лістапада яны ўрачыста спалілі акт канфедэрацыі. Новыя паступленні ў скарбніцу ВКЛ павінна была запэўніць скліканая каралём па просьбе сенатараў і шляхты Вялікага Княства віленская канвакацыя (4-9.XI.1613). Яна зацвердзіла на выплаты доўгу жаўнерам чатыры лановыя падаткі разам з шосавым, а таксама падвойнае пагалоўнае жыдоўскае і татарскае. На скліканым каралём яшчэ перад канвакацыяй, гэта значыць 19 кастрычніка, надзвычайным сойме (3-24.XII.1613) падатковы прэс Вялікага Княства Літоўскага павялічылі на два палеткавыя, дзве кварты і мыта. Адначасова на ім абавязалі скарб Вялікага Княства Літоўскага, каб апрача „інфлянцкіх” выплат ён пераслаў 280 000 злотых у Львоў, дзе меліся адбыцца разлікі са сталічнымі канфедэратамі[40].

Рэалізацыя пастановаў канвакацыі і сойму ажыццяўлялася няспешна, а падаткі паступалі ў памерах, меншых за тыя, на якія спадзяваліся. Часткова гэта было абумоўлена значнымі знішчэннямі, учыненымі жаўнерамі і казакамі, так што многіх пацярпелых падаткаплацельшчыкаў звальнялі ад выплаты падаткаў. У дадатак Полацкае, Віцебскае, Мсціслаўскае ваяводствы, а таксама Аршанскі, Мазырскі, Рэчыцкі і Пінскі паветы затрымалі падаткі на мэты сваёй абароны, а большасць ваяводстваў і паветаў запратэставала супраць шостага палеткавага падатку. На некаторых сойміках нават падвяргалі сумненню легальнасць самога сойму і яго пастановаў. У акцыі, якой кіравала апазіцыя, удзел ьнічаўі сам Хадкевіч, які лічыў, што запісы канстытуцыі „Пра павятовага жаўнера Вялікага Княства Літоўскага”, якія абмяжоўвалі ўплыў гетмана на намінацыю ротмістраў, парушаюць прэрагатывы яго пасады[41].

Кароль у гэты час, разлічваючы на значныя паступленні падаткаў, яшчэ да заканчэння сойму выслаў прыпаведныя лісты на 1000 гусараў, 1000 — казацкай кавалерыі і 1000 — пяхоты. Раз’юшаны паставай інфлянцкіх жаўнераў, ён патрабаваў, каб гетман, калі яны будуць працягваць адмаўляцца ад новага запісу ў наём, прыняў на службу іншых. У выпадку цяжкасцяў з наборам пяхоты прапанаваў уключыць у яе шэрагі казакоў Налівайкі. Затое толькі пасля моцнага супраціўлення згадзіўся з просьбай Хадкевіча выдаць казакам Хвастоўца і Налівайкі са скарбніцы Вялікага Княства сукно і па чырвоным залатым на шаблю[42].

Праблема была ў тым, што зноў жа ўслед за лістамі не прыйшлі грошы. Гетман звярнуўся па іх да падскарбія, аднак той адмовіўся прыслаць грошы на новы набор наёмнікаў, спасылаючыся на пастанову сойму. Яна дазваляла яму выкарыстоўваць на абарону толькі тую рэшту, якая заставалася б пасля разліку з жаўнерамі. Таму грошы з падаткаў былі замарожаны да моманту прызначанай на 23 лютага выплаты[43]. У гэты ж час на пачатку лютага, у адсутнасць Хадкевіча, які збіраўся ў Крэтынгу на пахаванне сына, інфлянцкія жаўнеры адмовіліся яму падпарадкоўвацца і ўтварылі ў Оршы канфедэрацыю на чале з Крыштафам Пшэворскім, паручнікам гусарскай роты А. В. Радзівіла. Потым яны пакінулі пагранічныя пазіцыі і накіраваліся ў Менск. Хадкевічу ўдалося толькі затрымаць жаўнераў з яго ўласнай гусарскай роты (200 коннікаў) і некалькі дзесяткаўз астатніх ротаў. Пасля атрымання ад гетмана асэкурацыі, якая гарантавала ім выплату затрыманых грошай да канца лютага, яны згадзіліся нанова наняцца на службу. У сувязі з гэтым Хадкевіч прасіў прызначаных для выплат інфлянцкаму войску камісараў прыслаць яму 20 000 злотых на разлікі з імі[44]. Ён таксама заключыў дамову з казакамі Хвастоўца і Налівайкі, на падставе якой яны павінны былі атрымаць 10 000 злотых і сукно на суму 20 000 злотых. Наяўныя грошы для гэтай мэты ён здабыў, перахапіўшы падаткі з пагранічных паветаў, галоўным чынам — з Рэчыцкага, а сукно ўзяў у купцоў у крэдыт[45]. Адначасова за грошы, якія паходзілі з падаткаў з Аршанскага павета, ён пачаў наймаць новыя роты, хаця б частка якіх de facto з’яўлялася войскам павятовым[46]. Аднак мабілізацыйныя магчымасці былі абмежаваныя як колькаснымі, так і якаснымі крытэрамі. Утварэнне канфедэрацыі выключыла з найму мноства вопытных жаўнераў. У гэтай сітуацыі Хадкевіч быў вымушаны звярнуцца да паслуг былых берасцейскіх канфедэратаў. Да гэтага ж частка новых наёмных ротаў павінна была ўвайсці ў склад гарнізонаў Полацка, Усвятаў, Вяліжа, Езярышча, Віцебска, Браслава ды Іказні, што значна скарачала колькасць палявога войска[47].

У гэты перыяд не спынялася актыўнасць маскоўскіх войскаў. На пачатку 1614 г. яны спустошылі ваколіцы Крычава, Шклова і Копысі, а таксама захапілі і спалілі Гомель. Два разы рабілі спробу захапіць Дуброўну[48]. Гэтыя поспехі заахвочвалі цара да высылання супраць Рэчы Паспалітай чарговых вайсковых аддзелаў. Несумненна, што істотна ўмацавала арміі Чаркаскага і Траякурава прыбыццё пад Смаленск 15 сакавіка Міхаіла Пушкіна. Раней яму цар даручыў сабраць дваран і баярскіх дзяцей, якія не з’явіліся ў паход на Смаленск або дэзерціравалі. У сваю чаргу 16 лютага цар загадаў князю Аляксею М. Львову і Парфірыю Сякірынаву на чале 290 дваран і баярскіх дзяцей, а таксама 6576 татараў, чувашоў і мардвінаў выправіцца з Казанскага краю ў Бранск. Адтуль пасля злучэння з памеснай конніцай з Бранска, Рыльска, Курска і Арзамаса (302 чалавекі) яны павінны былі атакаваць Крычаў[49].

Працяг разлікаў з інфлянцкім войскам, якія канчаткова завяршылі ў другой палове сакавіка, стаў прычынай таго, што Хадкевіч апрача згаданых 20 000 злотых не атрымаў болей ад падскарбія аніякіх грошай. Зрэшты, гетман лічыў, што аддзелаў, нанятых Аршанскім паветам, будзе поўнасцю дастаткова, каб прабіцца ў Смаленск. Аднак праблему стварала адсутнасць правіянту і грошай для гарнізона крэпасці, а таксама пяхоты, якая магла б замяніць тагачасных абаронцаў[50]. У гэты час пагаршалася палажэнне гарнізона Смаленска, які імкліва памяншаўся з-за голаду, хвароб і дэзерцірства[51]. Нягледзячы на дрэнны стан падрыхтоўкі гэта прымусіла Хадкевіча распачаць ваенныя дзеянні, як толькі закончыўся перыядвеснавогаразводдзя. На пераломе сакавіка і красавіка пачалася канцэнтрацыя наёмных ротаў, казацкіх аддзелаў і дабравольцаў з Оршы[52]. Гетман, які нарэшце сабраўся на доўга адкладанае пахаванне сына, часовае камандаванне імі даверыў аршанскаму старасту Аляксандру Сапегу. Сапега, акрамя праўдападобнага ўдзелу ў баях пад Смаленскам у 1609-1611 г., не меў значнага ваеннага вопыту, а ўпершыню стаў ротмістрам у 1614 г.[53]. Пытанне аб перадачы яму камандавання вырашыла, напэўна, тое, што ён у гэты час быў адзіным гусарскім ротмістрам, які знаходзіўся разам са сваёй харугвай. Акрамя таго, яго козырам было добрае веданне пагранічча. Але адсутнасць гетмана зацягнулася, і да канца 1614 г. ён на адлегласці кіраваў пачынаннямі свайго нефармальнага намесніка і падпарадкаваных яму аддзелаў.

Атрымаўшы вестку аб падрыхтоўцы войскаўдля дапамогі гарнізону Смаленска, супраць іх 6 красавіка выправіўся з-пад Смаленска князь Траякураў на чале 10 соцень дваран і баярскіх дзяцей, 12 казацкіх, а таксама цемнікоўскіх, касімаўскіх і кадомскіх станіц. Траякураў затрымаўся на адлегласці блізу 15 км ад ранейшай мяжы і чакаў праціўніка. У гэты час падначаленыя яму аддзелы збудавалі там новую лінію ўмацаванняў, якая складалася з чатырох невялікіх астрогаў, размешчаных на адлегласці 4-5 км адзін ад аднаго, куды перамясцілі каманды з папярэдніх фартыфікацый. Пасля выканання гэтай задачы 22 красавіка Траякураў вярнуўся пад Смаленск, пакінуўшы для абароны астрогаў дзве сотні памеснай конніцы і татараў. Але каманды двух астрогаў былі неўзабаве ўзмоцнены трыма станіцамі казакоў і серпухаўскіх татараў[54]. Адсутнасць Траякурава і звязанае з гэтым аслабленне маскоўскіх аддзелаў спрабавалі выкарыстаць абаронцы Смаленска, якія 12 красавіка зноў атакавалі астрог на Пячэрскай Гары, але казакі Языкова, што яго абаранялі, адбілі іх атаку і нанеслі цяжкія страты[55]. Пад уражаннем данясенняў з-пад Смаленска цар у грамаце ад 21 красавіка загадаў Чаркаскаму і Траякураву любымі спосабамі прадухіляць прарыў войскаў ВКЛ у Смаленск. Львову і Сякірынаву, якія яшчэ не перайшлі мяжу Вялікага Княства Літоўскага, наказаў, каб яны неадкладна гэта зрабілі[56].

Тым часам аддзелы Сапегі нарэшце вырушылі на дапамогу Смаленску. Склад гэтай моцна імправізаванай групы можна паспрабаваць аднавіць з матэрыялаў допытаў ротмістра Станіслава Багушэўскага і харужага гетманскай роты Адама Кучыны, якія патрапілі ў маскоўскі палон[57]. На іх падставе можна сцвярджаць, што, найбольш праўдападобна, у паходзе да малых астрогаў удзельнічалі гусарскія роты Яна Караля Хадкевіча (230-235 коннікаў), Ераніма Хадкевіча (100 коннікаў), Аляксандра Сапегі (100 коннікаў), пяцігорская рота Сакалоўскага (200 коннікаў), казацкая рота гетмана (100 коннікаў), французскія рэйтары (30-40 коннікаў), роты пяхоты гетмана і Ераніма Хадкевіча (200 чалавек і дзве пушкі), 100-150 магілёўскіх выбранецкіх пехацінцаў, полк Аляксандра Лісоўскага (500-600 коннікаў)[58], а таксама каля 600 казакоў з палка Налівайкі[59]. Палонныя сцвярджалі, што Сапега чакаў прыбыцця паспалітага рушання з Мсціслаўскага ваяводства на 1000 чалавек і 2-3 пушкі, Януша Кішкі з 200 гусарамі, 200 пяцігорцамі і 100 пехацінцамі, а таксама ротаў Л. Сапегі (100 гусараў, 100 пяцігорцаў, 100 казакоў і 100 пехацінцаў). Крыху іншы склад быў адзначаны ў лісце гетмана да Аляксандра Сапегі ад 18 траўня[60]. Сярод аддзелаў, якія меў у гэты час у сваім распараджэнні аршанскі стараста, гетман назваў казацкую роту Акаловіча і татарскую Багдана, прычым гэты другі цаніўся на адным узроўні з казакамі. Не выключана, што адну з названых ротаў трэба атаясамліваць з казацкай ротай Хадкевіча, пра якую не згадваецца ў гэтым лісце. Таксама гетман нічога не піша пра роты канцлера, а сярод чаканых падмацаванняў пералічвае гусарскія роты Кішкі, Глябовіча (100 коннікаў),ЯнаТакарскага (100 коннікаў) і другую роту Г. Валовіча (100 коннікаў). У святле гэтых дадзеных трэба прыняць, што пад канец красавіка Сапега меў толькі каля 2000 чалавек конніцы, 400 пяхоты і 2 пушкі.

Найбольш праўдападобна, што план аперацыі быў у агульных рысах прапанаваны гетманам, прычым несумненна, што значную ролю адыграў яго асабісты вопыт баёў пад Масквой у 1611-1612 г.[61]. Згодна з планам, Сапега збіраўся паспрабаваць захапіць маскоўскія малыя астрогі, а ў выпадку няўдачы — абмінуць іх і рухацца проста пад Смаленск. Там ён меўся пераправіць частку войска на другі бераг Дняпра і ачысціць яго берагі ад аддзелаў праціўніка. У сваім пазнейшым лісце Хадкевіч абазначыў у якасці месца пераправы Катынь і даручаў Сапегу разбіць там умацаваны лагер і пабудаваць мост. Такім чынам стараста павінен быў пракласці дарогу для транспартавання харчоў. Іх сабралі ў Магілёўскай эканоміі і перавезлі на сямі караблях у Оршу, адкуль іх павінны былі правесці 300 жаўнераў і сялян уверх па Дняпры да Смаленска[62]. Адпаведна складаны план патрабаваў каардынацыі дзеянняў абедзвюх груп войска — воднай і сухапутнай.

Але Сапега не рашыўся пайсці з Оршы па так званай пасольскай дарозе проста пад Смаленск і падначаленыя яму аддзелы накіраваў у Горкі. Праўдападобна, што ён хацеў заспець праціўніка знянацку і таму меў намер ударыць па крайнім малым астрогу пад Кадынню. Не выключана, што ён лічыў яго слабей укамплектаваным, чым тыя, якія знаходзіліся ў цэнтры маскоўскіх пазіцый. На яго планах таксама мог адбіцца той факт, што такое рашэнне палегчыла б яму злучэнне з паспалітым рушаннем Мсціслаўскага ваяводства і казакамі, што знаходзіліся пад Мсціславам. У пачатку траўня полк Лісоўскага, які рухаўся ў пярэдняй стражы, падышоў да Кадынскага астрога і спыніўся за 4 вярсты ад яго. Неўзабаве да яго далучыўся Сапега з астатнімі сіламі. Апоўначы 8 траўня аддзелы ВКЛ распачалі няўдалы штурм астрога. Пасля гэтай паразы ўзмоцненыя паспалітым рушаннем сілы Сапегі, найбольш верагодна, абмяжоўваліся выключна яго блакадай. У дзень напярэдадні штурму Сапега выслаў ротмістраў Вышля і Мутыкальскага ў Оршу, каб яны на чале ўжо згаданых 300 гайдукоў і сялян пачалі праводку па Дняпры харчовых прыпасаўу Смаленск. Тым часам пад астрог прыбыла маскоўская падмога, якую Траякураў прывёў з-пад Смаленска. Перад ім стаяла задача зрабіць немагчымым для праціўніка працяг маршу на Смаленск, а пры спрыяльных умовах паспрабаваць яго разбіць. Гэта ставіла пад сумненне магчымасць рэалізацыі складзенага гетманам плана.

У гэты час Сапега марна чакаў новых наёмных ротаў і паспалітага рушання з іншых паветаў, а колькасць падпарадкаваных яму аддзелаў няспынна памяншалася. Ад службы адмовіліся амаль усе казакі. Таксама пакінула лагер мсціслаўскае паспалітае рушанне, услед за ім накіраваліся маскоўскія атрады. Праўдападобна, што гэтыя абставіны змусілі Сапегу саступіць, хаця аддзелы старасты не былі разбітыя, як пра гэта гаварылася ў паведамленнях, прывезеных у Маскву ганцом ад Траякурава[63]. Аднак пад канец траўня ў некаторых аддзелах скончылася першая чвэрць, жаўнеры, якія не атрымлівалі грошай, не хацелі служыць далей. Сярод іншых раз’ехаліся гусарская рота аршанскага старасты і пешая Ераніма Хадкевіча. Адначасова не змяншалася пагроза з боку маскоўскіх войскаў. 27 траўня каманда Васілеўскага астрога атакавала ваколіцы Дуброўны, таксама збіраліся рыхтавацца да нападу на гэты горад і галоўныя сілы Траякурава, сканцэнтраваныя ў Мікулінскім астрозе. Згодна з царскім загадам аддзелы Львова і Сякірынава спусташалі ваколіцы Мсціслава і Крычава, здабываючы і палячы апошні. Пагроза была настолькі сур’ёзнай, што супраць ix мусіў выступіць полк Лісоўскага. Гэта таксама змяншала сілы Сапегі[64].

На жаль, дакладна невядомы ход далейшых дзеянняў. Вядома толькі, што 11 ліпеня Сапега і Лісоўскі з той часткай войска, якая засталася на службе, а таксама з падаспелай падмогай нарэшце дасягнулі Смаленска, даставіўшы туды харчовыя прыпасы. Згодна з маскоўскімі крыніцамі, яны выкарысталі нагоду, калі маскоўскія каманды пакінулі займаныя малыя астрогі, да чаго павінен быў іх прымусіць голад[65]. Аддзелы Сапегі разбілі лагер пад Смаленскам, але праз некалькі тыдняў, разам з заканчэннем чвэрці, большасць жаўнераў вырушыла назад у Оршу. Са старастам засталіся толькі гусарскія роты Глябовіча, Такарскага і Ераніма Хадкевіча, якія распачалі службу пазней. Аднак пад націскам маскоўскіх аддзелаў яны былі схільныя пакінуць свае пазіцыі. У той самы час Сапега здолеў угаварыць жаўнераў гэтых ротаў, каб яны разам з Лісоўскім і Такарскім занялі сцены Смаленска. Узамен яны разам з кавалерыяй, што дагэтуль знаходзілася ў Смаленску, атрымалі ад яго асэкурацыю, якая гарантавала ім выплату грашовага ўтрымання за наступную чвэрць у памеры 30 злотых[66]. Дапамога на кароткі час палепшыла становішча абаронцаў Смаленска, якія з-за малой колькасці дастаўленага правіянту неўзабаве зноў мусілі змагацца з голадам. У высланым 31 жніўня лісце Крыштафу Радзівілу яны сцвярджалі, што наяўныя запасы не дазволяць ім вытрываць даўжэй, чым шэсць тыдняў[67]. Нельга было таксама скідваць з рахунку той факт, што яны і ў далейшым мусілі лічыцца з усё яшчэ грозным праціўнікам, які ў адрозненне ад іх мог разлічваць на хуткую дапамогу. Ужо 14 жніўня цар выдаў загад выправіцца пад Смаленск аддзелам В. Вешнякова, І. Сунбулава, Г. Гарыхвостава, Ф. Лявонцьева, Т. Баратынскага, якія разам павінны былі налічваць 2000 чалавек[68].

Затое ў скарбніцы Вялікага Княства зноў не хапіла грошай на ўтрыманне войскаў. Ужо ў ліпені падскарбі быў вымушаны фінансаваць наём пяхоты за кошт крэдыту[69]. Хадкевіч, які страціў надзею, безвынікова спрабаваў выкарыстаць у дзеяннях супраць Масквы натоўпы былых канфедэратаў, што пад камандаваннем Яна Карвацкага летам уварваліся на тэрыторыю ВКЛ. Згодна з яго планам яны павінны былі ў якасці дабравольцаў накіравацца пад Белую, каб там звязаць у баях значныя маскоўскія сілы і такім чынам палегчыць становішча Смаленска. У дадатак, згодна з гэтым праектам, краіна павінна была пазбавіцца ад так званых свавольных людзей і такім чынам абараніцца ад знішчэнняў, якія яны чынілі.

Пошукамі спосабаў абароны Вялікага Княства ад Масквы, казакоў і былых жаўнераў занялася віленская канвакацыя, якая адбывалася на працягу 1-11 кастрычніка. На ёй прынялі рашэнне аб выдачы затрыманага раней шостага палеткавага. Дзевяць паветаў нават пагадзіліся на сёмы, а астатнія падтрымалі іх таварыства. Да гэтага зацвердзілі яшчэ акцызныя падаткі на піва, мёды і тытунь, пагалоўны жыдоўскі і па 1 злотым з валокі замест выбранцаў. Атрыманыя ад гэтых падаткаў грошы падскарбі быў абавязаны выкарыстаць на набор новых наёмнікаў. У гэтых мэтах упаўнаважылі гетмана выдаваць уласныя прыпаведныя лісты. Адначасова вырашылі падвысіць грашовае ўтрыманне гусара з 18 да 25 злотых. Аднак у першую чаргу жаўнераў павінны былі выкарыстоўваць для барацьбы з так званымі свавольнымі людзьмі і толькі пазней накіроўваць супраць Масквы. Гарнізону Смаленска абяцалі прыслаць харчовыя прыпасы з Магілёўскай эканоміі, а за папярэднюю службу апрача звычайнага грашовага ўтрымання ім прызнавалі дадатковую, так званую дараваную чвэрць. Таксама прызналі выдадзеную аршанскім старастам асэкурацыю[71].

Хадкевіч абавязаўся перад гарнізонам Смаленска, а таксама перад Аляксандрам Сапегам, што на чале нанава нанятых ротаў прыбудзе туды разам з харчовымі прыпасамі і затрыманымі грашыма пад канец лістапада. Скарыстаўшыся з атрыманых ад канвакацыі паўнамоцтваў, гетман выдаў прыпаведныя лісты на 1000 гусараў, 300 рэйтараў і 2000 пехацінцаў[72]. Але разлікі гетмана зноў не спраўдзіліся з прычыны павольнай выплаты падаткаў шляхтай. Некаторыя ротмістры ўвогуле не атрымалі грошай на наём войска, а астатнія атрымалі іх са значным спазненнем. У гэтай сітуацыі гетман вырашыў, што раней, чым падыдуць усе роты, ён вышле Сапегу з харчовымі прыпасамі ў Смаленск. У распараджэнні аршанскага старасты ў той час знаходзілася некалькі ротаў са старога і новага найму, а таксама роты Глябовіча, Багушэўскага, Вышля і Бараноўскага. Апошнія пакінулі смаленскую крэпасць у кастрычніку, але іхнія жаўнеры заявілі, што яны гатовыя суправаджаць харчы ў Смаленск і далей удзельнічаць у яго абароне[73].

Аднак Сапега быў вымушаны на працягу некалькіх тыдняў чакаць харчоў у лагеры пад Катынню. Нарэшце 2 лістапада караблі з харчовымі прыпасамі дасягнулі Оршы, але мусілі там спыніцца, бо замерз Дняпро. Усе запасы трэба было перавозіць на падводах, што значна ўскладніла аперацыю[74]. Невядома, як справіліся з гэтымі цяжкасцямі. У любым выпадкуда 25 лістапада Сапега начале некалькіх сотняў кавалерыстаў і 1000 пехацінцаў накіраваўся пад Смаленск і на пачатку снежня даставіў харчовыя прыпасы ў крэпасць. Харчоў, згодна з разлікамі гетмана, павінна было хапіць да 2 лютага 1615 г. Таксама ён пакінуў там некалькі ротаў конніцы і пяхоты. Аднак у той самы час пакінулі крэпасць падначаленыя Лермонта, а рэшта пяхоты заявіла, што застанецца тут толькі да 6 студзеня[75]. Каб папярэдзіць катастрофу, подзвіг Сапегі паўтарыў Януш Кішка, але гэта былі ўсяго толькі паўмеры. Усе з надзеяй і трывогай чакалі скліканага на 12 лютага сойму, на якім павінны былі прыняць рашэнне аб далейшым ходзе вайны з Масквой[76].

Дзеянні войскаў Вялікага Княства Літоўскага ў 1614 г. мелі істотны ўплыў на далейшы ход вайны з Масквой. Двухразовы прарыў блакады Смаленска і дастаўка запасаў збераглі гэтую крэпасць, важную як са стратэгічнага пункту гледжання, так і дыпламатычнага, бо ў выніку маскоўскага наступлення ў 1613 г. былі страчаны амаль усе набыткі перыяду 1609-1612 г. Удалося захаваць толькі Смаленск, валоданне якім, поруч з дамовай, заключанай 24 жніўня 1610 г. Жалкеўскім з баярамі, было важным козырам у перамовах, што вяліся з маскоўскім бокам. Яны цягнуліся паралельна з апісанымі вышэй ваеннымі дзеяннямі, але не прынеслі аніякіх вынікаў[77]. Абедзве ваенныя экспедыцыі Сапегі былі надзвычай складанымі мерапрыемствамі з лагістычнага пункту гледжання, у значнай ступені залежнымі ад умоваў надвор’я. Патрабавалі канцэнтрацыі ў адным месцы і часе жаўнераў, а таксама транспарту з харчовымі прыпасамі, які яны павінны былі суправаджаць, а зрабіць гэта было зусім не лёгка, як паказалі падзеі 1614 г. Немалое значэнне мела таксама неабходнасць выканаць паход да неспрыяльных зменаў надвор’я. Зрэшты, Аляксандр Сапега стаў спецыялістам у правядзенні такіх аперацый і трэці раз прарваў блакаду Смаленска ў студзені 1617 г.[78].

Пераклад Яна Зеліньскага

---

[1] J. Byliński, Dwa sejmy z roku 1613, Wrocław 1984, s. 9-26; D. Czerska, Między „smutą” a kryzysem lat 40. XVII w. (Polityka wewnętrzna Rosji w okresie panowania pierwszego Romanowa), Kraków 1978, s. 13-20.
[2] Volumna legum (далей: VL), t. III, Petersburg 1859, s. 95-96,114; J. Byliński, цыт. праца, s. 114-129.
[3] Жыгімонт ІІІ да Я. К. Хадкевіча, Варшава 19IV1613, Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (далей: BPAN Kr.), rkps 359, k. 30-31 (арыг.); той жа да таго ж, Варшава 16III1613, BPAN Kr., rkps 358, nr 51, k. 100-100v.
[4] Я. К. Хадкевіч да П. Рускага, Быхаў 24III1613, Biblioteka Narodowa (далей: BN), Biblioteka Ordynacji Zamoyskich (далей: BOZ), rkps 960, s. 43-44.
[5] Я. К. Хадкевіч да Жыгімонта ІІІ, Цімкавічы 22 V1613, [w:] Korrespondencye Jana Karola Chodkiewicza, wyd. W. Chomętowski, Warszawa 1875, s. 173.
[6] Я. Задзік да В. Гембіцкага, Вязьма 26 XII 1613, Svenska Riksarkivet Stockholm (далей: SRS), Extranea IX Polen (далей: EIXP), nr 105; Respons JMP Hetmana WXL na puncta i dubitatie z strony regestrów i płace wojska iflantskiego [!], od JKM przez Pana Jarosza Piaseckiego pisarza polnego posłane, Archiwum Państwowe w Krakowie (APKr.), Archiwum Sanguszków (далей: A Sang.), rkps 67, s. 538 (арыг.); Война с Польшею в 1609-1611 годах. Исторические материалы, [у:] Материалы к истории Московскаго государства в XVI и XVII столетиях, вып. II, изд. Ф. Вержбовский, Варшава 1898, s. 65.
[7] Я. К. Хадкевіч да П. Рускага, Быхаў 14 IV 1613, BN, BOZ, rkps 960, s. 50-52; Рoссийский Государственный Архив Древних Актов (далей: РГАДА), ф. 389, Литовская метрика, оп. 1, кн. 97, k. 410v-412.
[8] Памятники дипломатических сношений Московского государства с польско-литовским государством, т. 5, 1609-1615 гг., изд. под ред. А. С. Белокурова, „Сборник Императорскаго Русскаго Историческаго Общества” (далей: СИРИО), т. 142, Москва 1913, s. 409.
[9] На думку Хадкевіча, Дарагабуж знаходзіўся ў горшай сітуацыі, чым Вязьма. Гл.: Я. К. Хадкевіч да Л. Сапегі, Быхаў 14 IV 1613, Biblioteka Czartoryskich (далей: BCzart.), rkps 3236, s. 284 (арыг.).
[10] РГАДА, ф. 389, Литовская метрика, оп. 1, кн. 99, k. 537v-539; R. I. Frost, Scottish soldiers, Poland — Lithuania and The Thirty Years’ War, [w:] Scotland and The ThirtyYears’ War 1613-1618, ed. by S. Murdoch, Leiden — Boston — Köln 2001, s. 201.
[11] A. Гасеўскі да К. Радзівіла, з абозу ў 3 мілях ад Тарапца 9 III 1613, Archiwum Główne Akt Dawnych (далей: AGAD), Archiwum Radziwiłłów (далей: AR), dz. V,nr 4560/I, s. 8-9; Бельский летописец, [у:] Полное собрание русских летописей(далей: ПСРЛ), т. 34, Москва 1978, s. 131; Документи Росiйских архiвiв з исторiї України, т. 1, Документи до исторії запорозького козацтва 1613-1620 рр., упорядники Л. Войтович, Л. Заборовский, Я. Iсаївич, Ф. Сисин, А. Турилов, Б. Флоря,Львїв 1998, nr 5, s. 64-65.
[12] Я. К. Хадкевіч да З. Сільніцкага, Быхаў 9 П 1613, BN, BOZ, rkps 960, s. 10; J. Byliński, Silnicki Zbigniew (1 poі. XVII w.), [w:] Polski Słownik Biograficzny (далей: PSB), t. XXXVII, Warszawa — Kraków 1996-1997, s. 500-502.
[13] Я. К. Хадкевіч да Л. Сапегі, Цімкавічы 22 V 1613, APKr., ASang., rkps 51, s. 105-106 (арыг.).
[14] Я. Валовіч да Л. Сапегі, Варшaвa 8 VI1613, Центральний Державний IсторичнийАрхiв України, м. Київ (далей: ЦДИАУК), ф. 48, оп. 1, д. 522, k. 1v; K. Tyszkowski, Wojna o Smoleńsk 1613-1615, Lwów 1932, s. 80-81.
[15] Я. Валовіч да Л. Сапегі, Варшaвa 8 VI 1613, ЦДИАУК, ф. 48, оп. 1, д. 522, k. 1v(арыг.). Вядома, што на той жа падставе меліся быць нанятыя дзве пешыя ротыпа 100 пайкоў для абароны Полацка і Усвятаў, а таксама казацкая (100 коней) іпешая для Вяліжа. Гл.: Я. К. Хадкевіч да Л. Сапегі, Быхаў 4 VIII 1613, BCzart., rpks3236, s. 291 (арыг.); Я. Валовіч да Л. Сапегі, Варшaвa 19 I1614, ЦДИАУК, ф. 48,оп. 1, д. 538, k. 1 (арыг.).
[16] K. Tyszkowski, Wojna o Smoleńsk 1613-1615, s. 58-62; H. Wisner, Lisowczycy, Warszawa 2004, s. 75, 77.
[17] Гл.: Война с Польшею в 1609-1611 годах, s. 66-67; Instrukcja pp. posłom p. Jasinskiemu i p. Kozickiemu z koła gromnicznego orszańskiego od wszytkiego rycerstwa do JMP podskarbiego WXL posłanym, Orsza 4 П 1614, BCzart., Teki Naruszewicza (далей: TN), rkps 108, nr 166, s. 683-685; Dekreta komisarskie z wojskiem względem płacenia zasług, Mińsk 10 Ш 1614, BCzart., TN, rkps 108, nr 178, s. 737-751; BR, rkps 75, k. 27-32.
[18] Яна Караля Хадкевіча — каля 200, Тамаша Дамбровы — 153, Альбрыхта Ўладзіслава Радзівіла — 112, Мікалая Глябовіча — 93, Самуэля Валовіча — 63,Януша Кішкі — 85.
[19] Вальтэра Плятэмберга — 71, Miкалая Корфа — 61.
[20] Aляксандра Збароўскага — 150, Фабіяна Руцкага — 200.
[21] Царэвіча — 100, Акаловіча — 100, Багдана — 100; Ф. Руцкага — 60.
[22] Дзве Тупальскага і адна Корсака.
[23] Я. К. Хадкевіч да мсціслаўскага старасты, Быхаў 26 II1613, BN, BOZ, rkps 960, s. 23; Жыгімонт ІІІ да Я. К. Хадкевіча, Варшава 30 V 1613, BPAN Kr., rkps 358,nr 55, k. 108-108v (арыг.).
[24] K. Tyszkowski, Kozaczyzna w wojnach moskiewskich Zygmunta III (1605-1618),„Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. VIII, 1935, s. 39-44; W. Majewski, Nalewajko Andrzej (zm. po r. 1613), PSB, t. ХХП, Wrocław 1977, s. 488–489.
[25] Разрядная книга 1613-1614 гг. (далей: РК 1613-1614), [у:] Разрядные книги 1598-1638 гг., сост. В. И. Буганов и Л. Ф. Кузьмина, ред. В. И. Буганов, Москва1974, s. 251-253; Дворцовые разряды, т. I, 1612-1628 г., С.-Петербург 1850 (далей: ДР), s. 101-103; Новый летопсец, [у:] ПСРЛ, т. 14, Москва 1965, s. 131.
[26] РК 1613-1614, s. 253; ДР, т. I, s. 103; Бельский летописец, s. 262; R. I. Frost, цыт. праца, s. 201; С. Пац да Л Сапегі, Варшава 22 X1613, ЦДИАУК, ф. 48, оп. 1, д. 531,к 1 (арыг.).
[27] Книга сеунчей 1613-1619 гг., подготовили к печати А. Л. Станиславский,С. П. Мордовина, [у:] Памятники истории Восточной Европы. Источники XV-XVII вв., т. I, под ред. Б. Н. Флори, Москва — Варшава 1995, s. 19.
[28] Г. Валуеў да А. Гасеўскага, [Невель] 11 VII 1613, СИРИО, т. 142, s. s. 421-422; Akt rozejmu, тамсама, s. 422-424; K. Tyszkowski, Wojna o Smoleńsk 1613-1615, s. 75,77.
[29] Паводле дадзеных Разраднага прыказа, у паходзе на Смаленск мелі браць удзел 2794 дваран і дзяцей баярскіх, Г. Лермонт i 40 яго падначаленых, 1414неафітаў і татараў, 5967 aтаманаў і казакоў, 1025 казакоў Траякурава і 1011 маскоўскіх стральцоў, aле шмат дваран і баярскіх дзяцей не з’явіліся для паходу. Гл.: РК 1613-1614, s. 253-256; пар. ДР, т. I, s. 104,124-126.
[30] Я. К. Хадкевіч да інфлянцкага рыцарства, Oрша 17 VII 1613, BN, BOZ, rkps 960, s. 69; універсал Я. К. Хадкевіча да ротаў войска інфлянцкага, Быхаў 7 IX 1613, тамсама, s. 81-82.
[31] Я. К. Хадкевіч да Л. Сапегі, Быхаў 24IX1613, BN, BOZ, rkps 960, s. 94-95; той жа да таго ж, Быхаў 4IX1613, BCzart., rkps 3236, nr 87, s. 305-307 (арыг.).
[32] Гл.: Respons od Króla JM dany posłom żołnierskim ze Smoleńska, APKr., ASang., rkps 67, s. 143-147; смаленская залога да К. Радзівіла, Смаленск 31 VIII 1614, AGAD, AR, dz. II, nr 611, s. 1-3 (арыг.); Instrukcyja urodzonym panom Andrzejowi Świejkowskiemu, Mikołajowi Worońcowi, strażnikowi smoleńskiemu, Adamowi Wiśniewskiemu, posłom naszym na konwokacyją WXL w roku 1614 przypadającą wyprawionym, BPAN Kr., rkps 365, k. 68-69v (арыг.); Tаварыства роты Мікалая Глябовіча да свайго ротмістра, Смаленск 23 IV 1614, BPAN Kr., rkps 342, s. 359-361 (арыг.); РГАДА, ф. 389, Литовская метрика, оп. 1, кн. 97, k. 312-313v; K. Tyszkowski, Wojna o Smoleńsk 1613-1615, s. 79.
[33] Акты Московскаго государства, изданные Императорскою академиею наук,под ред. Н. А. Попова, т. I, Разрядный приказ. Московский стол (1572-1634),С.-Петербург 1890 (далей: АМГ), nr 62, s. 99; nr 79, s. 118; nr 81, s. 121.
[34] Я. К. Хадкевіч да ўдзельнікаў віленскай канвакацыі, Mагілёў 30 X1613, BN, BOZ, rkps 960, s. 113-115.
[35] Жыгімонт III даЯ. К. Хадкевіча, Варшава IX1613, BPAN Kr., rkps 358, nr62, k. 117-117v; таму ж ад таго ж, Варшава 3 XI 1613, тамсама, nr 62, k. 121 (арыг.); той жа да таго ж, Варшава 8 XI1613, тамсама, nr 63, k. 123 (арыг.); пар.: Жыгімонт III да Л. Сапегі, Варшава 8 IX 1613, Biblioteka Raczyńskich (далей: BR), rkps 12,s. 8-9; той жа да таго ж, Варшава 21 XI 1613, тамсама, s. 5-6. Сойм ухваліў максімальныя стаўкі платы для жаўнераў кварцянага войска і павятовага нa 15 злотых для гусара і 12 для казака. Гл.: VL, t. III, s. 80.
[36] Жыгімонт III да Л. Сапегі, Варшава 7 XI1613, BPAN Kr., rkps 346, k. 44 (арыг.).
[37] Універсалы Хадкевіча да ротмістраў інфлянцкага войска, Mагілёў 17 X i 2 XI1613, BN, BOZ, s. 108-109,119-120; K. Tyszkowski, Wojna o Smoleńsk 1613-1615,s. 129.
[38] Жыгімонт ІІІ да Я. К. Хадкевіча, Варшава 14 XII 1613, BPAN Kr., rkps 358, nr 66, k. 129-130 (арыг.); Я. К. Хадкевіч да Л. Сапегі, Быхаў 24 XI 1613, BCzart., rkps3236, nr 89, s. 313-314 (арыг.).
[39] Жыгімонт ІІІ да Я. К. Хадкевіча, Варшава 28 XII 1613, BPAN Kr., rkps 358, nr 71,k. 139-140 (арыг.); Я. К. Хадкевіч да Л. Сапегі, Цімкавічы 13 XII 1613, BCzart., rkps3236, nr 90, s. 317 (арыг.); Я. К. Хадкевіч да шляхты розных паветаў, Цімкавічы 11 XII 1614, BN, BOZ, rksp 960, s. 132-133; той жа да Сапегі, Ляхавічы 31 XII 1614,BN, BOZ, rkps 960, s. 142-143; T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. II,Kraków 1912, s. 188.
[40] A.Filipczak-Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej 1587-1648.Projekty— ustawy — realizacja, Warszawa 2007, s. 289-291; Z. Ossoliński, Pamiętnik, opracował i wstępem poprzedził J. Długosz, Warszawa 1983, s. 58.
[41] Пратэстацыя шляхты Віленскага павета і ваяводства, Вільня 4 II 1614, AGAD, AD, dz. II, nr 598, s. 1-3; пратэстацыя Наваградскага ваяводства, Наваградак 21 11614, тамсама, nr 599, s. 1-2; J. Byliński, цыт. праца, s. 229-231.
[42] Жыгімонт ІІІ да Я. К. Хадкевіча, Варшава 14 XII 1613, BPAN Kr., rkps 358, nr 66,k. 129-130 (арыг.); Жыгімонт ІІІ да Я. К. Хадкевіча, Варшава 23 XII 1613, BPANKr., rkps 358, nr69, k. 135v (арыг.).
[43] Я. Валовіч да Я. К. Хадкевіча, Вільня 4 I1614, BCzart., TN, rkps 108, nr 157; BR, rkps 75, k. 12-14; por. VL, t. III, s. 129.
[44] Я. К. Хадкевіч да Валовіча, Шклоў 14 II 1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 169-172; BCzart., TN, rkps 108, nr 170, s. 703-707; ён жа да Л. Сапегі, Быхаў 16 II 1614, тамсама, s. 174-177; ён жа да камісараў, Быхаў 17 II1614, тамсама, s. 180-181.
[45] Я. К. Хадкевіч да рэчыцкага паборцы, Быхаў 11I1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 168; Do JMP podskarbiego litewskiego kwit, Магілёў 15 II1614, тамсама, s. 172-173.
[46] Прыкладам, гусарская рота A. Сапегі. Гл.: Я. К. Хадкевіч да А. Сапегі, Быхаў 9 II1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 167.
[47] АМГ, т. I, nr 63, s. 99; Я. Валовіч да Л. Сапегі, Варшава 19I1614, ЦДИАУК, ф. 48, оп.1, д. 538, k. 1 (арыг.); Я. Валовіч да Л. Сапегі, Вільня 17 НІ 1614, ЦДИАУК, ф. 48,оп. 1, д. 541, k. 2 (арыг.); K. Tyszkowski, Wojna o Smoleńsk 1613-1615, s. 131.
[48] Я. К. Хадкевіч да Я. Радзівіла, Быхаў 17 II1614, AGAD, AR, dz. V, nr 2047/II, s. 5(арыг.); Книга сеунчей 1613-1619 гг., s. 25-26.
[49] РК 1613-1614, s. 256-257,263-266; ДР, т. I, s. 123-128.
[50] Я. К. Хадкевіч да Л. Сапегі, Mагілёў 3 III 1614, APKr., ASang., rkps 51, nr 31, s.121-122; A. Filipczak-Kocur, цыт. праца, s. 293-294.
[51] Tаварыства роты Мікалая Глябовіча да свайго ротмістра, Смаленск 23 IV1614,BPAN Kr., rkps 342, s. 359-361 (арыг.).
[52] АМГ, т. I, nr 63, s. 99; nr 77, s. 113-115.
[53] M. Nagielski, Sapieha Aleksander Dadźbóg (Bohdan, Teodat) h. Lis (1585-1635), PSB,t. XXXIV, Wrocław 1992, s. 556-559.
[54] АМГ, т. I, nr 79, s. 118-119; nr 81, s. 120-121.
[55] Taмсама, nr 84, s. 126.
[56] АМГ, т. I, nr77, s. 113-115.
[57] АМГ, т. I, nr 83, s. 122-125.
[58] Найверагодней, гэта быў полк валанцёраў, жаўнеры якога прынамсі часткова рэкрутаваліся з казакоў. Хадкевіч сцвярджаў, што ў лютым у палку Хвастоўца магло налічвацца 500 лісоўчыкаў. Гл. ліст Я. К. Хадкевіча да Л. Сапегі, Быхаў 16 II 1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 174-177. Паводле А. Кучыны, у склад палка ўваходзілі казацкія роты Чалядкі (100), Чарнацкага (100), Быўкавецкага (100), пяцігорская рота Быўкавецкага (100), а таксама казакі Захара Зарудскага (180).
[59] Асалы — 300, Саломіны — 50; Сакульскага — 200 конных, „з Камізою” — 60-70 конных і пешых.
[60] Я. К. Хадкевіч да А. Сапегі, Крэтынга 18 V1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 225-227.
[61] Гл.: T. Bohun, Moskwa 1612, Warszawa 2005.
[62] АМГ, т. I, nr 83, s. 123-125; пар. Я. К. Хадкевіч да А. Сапегі, Крэтынга 18 V 1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 225-227.
[63] Koпія ліста сына П. Бурага, BCzart, TN, rkps 108, s. 631; Biblioteka Raczyńskich (далей: BR), rkps 75, k. 1; Книга сеунчей 1613-1619 гг., s. 26.
[64] П. Буры да NN, Дуброўна 1 VI1614, BCzart., TN, rkps 108, nr 194, s. 807-809; BR,rkps 75, k. 45-45v.
[65] Л. Сапега да Жыгімонта III, Вільня 11 VII 1614, BPAN Kr., rkps 354, k. 7v (koncept); Новый летописец, s. 134-135.
[66] Instrukcyja urodzonym panom Andrzejowi Świejkowskiemu, Mikołajowi Worońcowi, strażnikowi smoleńskiemu, Adamowi Wiśniewskiemu, posłom naszymna konwokacyją WXL w roku 1614 przypadającą wyprawionym, BPAN Kr., rkps365, k. 68-69v (арыг.); Я. К. Хадкевіч да Я. Валовіча, Быхаў 19 НІ 1614, BN, BOZ,rkps 960, s. 317.
[67] Смаленская залога да К. Радзівіла, Смаленск 31 VIII 1613, AGAD, AR, dz. II, nr 611,s. 1-3 (арыг.).
[68] РК1613-1614, s. 259-260; ДР, т. I, s. 141.
[69] Жыгімонт ІІІ да Я. К. Хадкевіча, Варшава 26 VII 1614, BPAN Kr., rkps 358, nr 88,k.177-177v(арыг.)
[70] Універсал Яну Карвацкаму, Kрэтынга 4 VIII 1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 240; Я. К. Хадкевіч да Я. Карвацкага, Kрэтынга 10 VIII 1614, тамсама, s. 241; ён жа да таго ж, Kрэтынга 17 VIII 1614, тамсама, s. 248-249.
[71] Ухвала віленскай канвакацыі, Вільня 11 X 1614, AGAD, AR, dz. II, nr 614, s. 1-20; асэкурацыя для гетмана, Вільня [11] X 1614, тамсама, nr 613, s. 1-3 (арыг.); A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763, Warszawa 2002, s. 260-261; A. Filipczak-Kocur, цыт. праца, s. 294.
[72] Я. К. Хадкевіч да „смалян”, Вільня 13 X 1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 266; Я. К. Хадкевіч да А. Сапегі, Ляхавічы 27 X1614, тамсама, s. 278-281.
[73] Я. К. Хадкевіч да харугвы М. Глябовіча і С. Багушэўскага, Ляхавічы 4 XI1614, BN,BOZ, rkps 960, s. 285; ён жа да Сапегі, Ляхавічы 6 IX 1614, тамсама, s. 285-287.З новананятых ротаў у акцыі дакладна ўдзельнічала гусарская рота Адама Пакірскага. Гл.: Я. К. Хадкевіч да полацкай шляхты, Быхаў 6 XII 1614, BN, BOZ,rkps 960, s. 302-303.
[74] Я. К. Хадкевіч да Л. Сапегі, Глуск 14 XI1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 296.
[75] Я.К. Хадкевіч да Я. Валовіча, Быхаў 19 XII 1614, BN, BOZ, rkps 960, s. 317-323.
[76] Я.К. Хадкевіч да Я. Кішкі, Быхаў 13II1615, BN Я.К. Хадкевіч да Я. Кішкі, Быхаў 13II1615, BN, BOZ, rkps 960, s. 367-368; K. Tyszkowski, Wojna o Smoleńsk 1613-1615, s. 145-146. Пра вытокі сойму 1615 г. гл.: S.Ochmann, Sejmy z lat 1615-1616, Wrocław 1970.
[77] Гл.: W. Polak, Misja gońca moskiewskiego Denisa Oładina w Rzeczpospolitej w 1613 roku, „Almanach Historyczny”, t. 2, 2000, s. 75-106; ён жа, Nieudana misja gońca cesarskiego Jakuba Henckla von Donnersmarck i gońca senatu Rzeczypospolitej Jana Hrydzicza do Moskwy w 1613/1614 r., „Czasy Nowożytne” (далей: CN), t. VIII (IX),2000, s.137-172; ён жа, Misja posłów moskiewskich Fiodora Żeliabuskiego i Semena Matczina w Polsce w 1615 r., CN, t. XVI, 2004, s. 11-55.
[78] А. Сапега да Я.К. Хадкевіча, Смаленск 23 I1617, BR, rkps 77, k. 237-237v (арыг.); А. Сапега да Я.К. Хадкевіча, Орша 29I1617, тамсама, k. 241-241v (арыг.)

Наверх

Выбух вайны з Масквой улетку 1654 г. (хоць ён і не быў нечаканым) заспеў Вялікае Княства Літоўскае не надта добра падрыхтаваным да адпору захопнікам. Перш за усё, не была гатова стрымаць імпэтны націск ворага Смаленская крэпасць,якая,якпаказаліранейшыя войны, з’яўлялася ключавым элементам абароны краіны і якую слушна называлі брамай Вялікага Княства Літоўскага¹. Не лепш выглядала справа з палявой арміяй, што налічвала (напэўна, пад час праведзенага 7 верасня 1653 г. генеральнага перапісу) 12 540 пайкоў i коней², або каля 11 200 жаўнераў, a на яе ўтрыманне патрабаваўся 1 604 983 злотых³. Гэтую армію складалі 3 харугвы гусараў (374 коннікі)⁴, 4 адзінкі рэйтараў (1020 пайкоў)⁵, 26 казацкіх харугваў (2274 коннікі)⁶, 9 татарскіх харугваў (960 коннікаў)⁷,11 адзінак драгунаў (2974 пайкоў)⁸, 9 адзінак нямецкай пяхоты (4088 пайкоў)⁹, 7 харугваў польскай (венгерскай) пяхоты (850 чалавек)¹⁰. Аднак, напэўна, гэта не ўсе вайсковыя адзінкі, якія былі ў той час на вайсковай службе, бо нейкая іх колькасць знаходзілася таксама ў гарнізонах дзяржаўных крэпасцяў або не была ўлічана пры перапісе¹¹. А паколькі войска было прафесійнае і некалькі гадоўудзельнічалаўбаях, то гэтая армія была не толькі сама па сабе значнай вайсковай сілай, але, перш за усё, добрай кадравай школай для нованабраных харугваў. Таму ў сваім пасланні першаму сойму 1654 г. кароль прапанаваў перш за ўсе захаваць без зменаў колькасць войска Вялікага Княства і прызначыць на яго ўтрыманне нявыплачаныя падаткі (рэтэнты), а таксама ўхваліць на гэтую патрэбу новыя падаткі¹². I ўсё ж гэта была невялікая армія, у значнай ступені змучаная бойкамі з казакамі і сялянскімі атрадамі на тэрыторыі Беларусі, а таксама пастаяннымі клопатамі аб атрыманні платы i забеспячэнні харчамі. Напэўна, гэтая армія не мела поўнага асабовага складу, асабліва ў замежных адзінках, камандзіры якіх былі зацікаўлены ў фал ьсіфікацыі дадзеных. Калі ацэньваць рэальна, армія ВКЛ магла складацца тады прыблізна з 9500 — 10 000 чалавек¹³ i не магла процістаяць магутнай маскоўскай навале, якая ўлетку 1654 г. распачала атаку Вялікага Княства адразу некалькімі арміямі, што разам складалі 60-80 тыс. жаўнераў.

Аднак на другім сойме 1654 г. ліцвіны пагадзіліся выставіць супраць Масквы разам 15 тыс. жаўнераў, але затое на іх утрыманне было вызначана ажно 22 падымных і абвешчана таксама паспалітае рушанне¹⁴. Павелічэнне арміі павінна было адбыцца праз фармаванне дадатковых баявых адзінак максімальнай колькасцю 5600 ставак салдацкай платы¹⁵, або каля 5000 чалавек. Гэта меліся быць 3 харугвы гусараў (440 коннікаў)¹⁶, 6 адзінак рэйтараў (920 пайкоў)¹⁷, 9 казацкіххаругваў (1180 коннікаў)¹⁸,4 татарскія харугвы (450 коннікаў)¹⁹, 10 адзінак драгунаў (1560 пайкоў)²⁰, 1 рэгімэнт нямецкай пяхоты (600 пайкоў)²¹ i 2 харугвы польскай пяхоты (300 чалавек)²². Але на самай справе адразу не ўдалося дасягнуць такой колькасці, бо са спісу войска, напэўна, складзенага пад час Менскай камісіі ў канцы 1654 г., вынікае, што ўся армія налічвала 15 227 салдацкіх ставак²³, або каля 13,5 тыс. жаўнераў, але гэтак званы новы набор меў толькі 2706 ставак (каля 2500 чалавек). Ён складаўся з 2 адзінак рэйтараў (684 пайкі)²⁴, 5 або 6 казацкіх харугваў (686-806 коннікаў)²⁵,

3 або 4 татарскіх харугваў (400-520 коннікаў)²⁶, 3 адзінакдрагунаў (616 пайкоў)²⁷ i адной харугвы польскай пяхоты(200 чалавек)²⁸. Акрамя таго, адбылася некаторая заменахаругваў i ўмацаванне дывізіі вялікага гетмана²⁹, a часткафармаванняў дадатковага набору недзе згубілася, хоць увогуле гэтыя фармаванні існавалі³⁰!

У канцы 1654 i на пачатку 1655 г. далучыліся ўрэшце да арміі спозненыя войскі дывізіі левага крыла. Гэта былі аж 4 харугвы гусараў (440 коннікаў)³¹, хоць іх колькасць далёка не дасягала запланаванай³². Адна з гэтых харугваў,выслужыўшы толькі чвэрць, згарнулася³³. Прыбылі таксама4 харугвы рэйтараў (396 пайкоў)³⁴, не менш чым 4 казацкіяхаругвы (510 коннікаў)³⁵, 4 татарскія харугвы (500-550 коннікаў)³⁶, 5 адзінак драгунаў (1600 пайкоў)³⁷, рэгімэнт нямецкай пяхоты (600 пайкоў)³⁸. У некаторых харугвах была праведзена дадатковая мабілізацыя, якая павялічыла іх колькасць³⁹, акрамя таго да арміі далучыліся, хоць невядома, на якой падставе (можа, былі дадаткова набраныя, або, хутчэй за ўсё, адкамандзіраваныя), прыватныя войскі Сапегаў, якія да гэтай пары заставаліся на кароннай службе, або як прыватнае войска падканцлера Казіміра Лявона Сапегі. Гэта была яго казацкая харугва, татарская харугва i 3 харугвы драгунаў, а таксама гусары віцебскага ваяводы Паўла Сапегі (120), і магчыма, казакі смаленскага ваяводзіча Міхала Лявона Абуховіча (120)⁴⁰. Тым не менш, пасля няўдалай зімовай кампаніі на пачатку 1655 r. армія ВКЛ была крайне змучаная, моцна вынішчаная, а асабовы склад асобных баявых адзінак, напэўна, быў далёкі ад вызначанага ў спісах. Аднак размах левага крыла павялічыўся ў выніку аперацыйных захадаў, хаця таксама трэба памятаць, што працэс умацавання ўзброеных сілаў працякаў адначасова з іх аслабленнем, не толькі ў выніку стратаў у баях і дэзерцірства, але таксама праз ліквідацыю часткі харугваў. Прычыны гэтага былі розныя (пераважна эканамічныя), a пашырэнне з’явы да канца не высветлена.

Армію падтрымлівалі (часам толькі тэарэтычна) атрады валанцёраў неакрэсленай колькасці⁴¹, і, урэшце, не былі ў складзе арміі, але, праўдападобна, дзейнічалі пры галоўнай арміі харугвы татарскіх дабравольцаў з Ханства. Пра тое, што ахвотных служыць у арміях Рэчы Паспалітай было шмат, успамінаў у дзённіках Станіслаў Друшкевіч⁴². Гэты факт пацвярджае таксама прысутнасць дабравольцаў з Ханства ў арміі Радзівіла⁴³.

Павінна была таксама стаць пад ружжо шляхта праз паспалітае рушанне, але напэўна амаль заўсёды яна ўрэшце прымала пастанову замяніць гэты цяжкі для сябе абавязак, выставіўшы мабілізацыйныя харугвы⁴⁴. Невядома, аднак, наколькі шмат гэтых харугваў было набрана і, такім чынам, колькі чалавек усяго было змабілізавана. Невядома таксама, ці выступілі павятовыя харугвы пад сваімі сцягамі, а калі так, то колькі, калі б не дзеля ўдзелу ў бітвах, то каб бараніць свае паветы да часу выстаўлення мабілізацыйных адзінак. У Віленскім павеце, напрыклад, былі выстаўлены аж чатыры такія харугвы, але колькасць людзей у іх невядомая. Акрамя таго, уласным коштам выставілі харугвы: казацкую — віленскі біскуп Юры Тышкевіч, a драгунскую⁴⁵ — віленскія езуіты. Жамойцкая шляхта вырашыла выставіць 200 гусараў i 300 казакоў⁴⁶, упіцкая шляхта — 150 казакоў⁴⁷. Напэўна, некаторыя сілы выставілі таксама жамойцкі біскуп і езуіты з гэтага княства, таксама магчыма, што і іншыя касцельныя арганізацыі, і нават розныя іншыя рэлігійныя суполкі. Вядома, напрыклад, што віленскія яўрэі выставілі харугву „з добрым рыштункам”, якая налічвала 130 чалавек. „Пра падобнае раней ніколі не было чуваць” — занатаваў здзіўлены Форбэк-Леттаў⁴⁸. Пра колькасны склад гэтых атрадаў мы можам меркаваць на падставе дадзеных, прыведзеных на 1655 г. Бо тады, не лічачы Віленскага павета, Браслава і Берасця, якія трымаліся дзякуючы паспалітаму рушанню, іншыя, яшчэ не занятыя варожымі войскамі землі Вялікага Княства (усяго 12), меліся выставіць 2705 коннікаў, ці ў сярэднім па дзве харугвы колькасцю па 110 коннікаў на адну адміністрацыйную адзінку. На самай справе Ашмяны і Жамойць выставілі аж па 500 коннікаў, a Наваградак 300⁴⁹. Але гэтага было няшмат, улічваючы, што жамойцкі перапіс у 1621 г. выявіў 1292 грамадзян, абавязаных да службы ў войску⁵⁰, a ў Наваградскім павеце ў 1651 г. у спіс абавязаных было ўключана 400 чалавек, а самі мясцовыя магнаты (пяць Радзівілаў i адзін Сапега) дзякуючы сваім матэрыяльным магчымасцям⁵¹ выставілі амаль 1200 коннікаў. Калі мы пагодзімся з Юзэфам Можам, што ў 1650 г. насельніцтва Вялікага Княства налічвала каля 4,5 млн чалавек⁵², то мабілізацыя максімальна 20 тыс. чалавек не была занадта вялікім высілкам, бо гэтая лічба складала каля 0,5% усяго насельніцтва. Тут я звяртаюся да фінансавых магчымасцяў дзяржавы, не толькі ў глабальным сэнсе (наяўнасці грошай у казне і ў грамадзян), але і ў тэхнічным (непаваротлівасці скарбовай адміністрацыі). Напэўна, магчымасці гэтыя былі невялікія, хоць выклікае здзіўленне факт, як даволі лёгка шляхта на сойміках пагаджалася выставіць павятовыя вайсковыя атрады за вялікія грошы, але не хацела даваць грошай на ўтрыманне дзяржаўнай арміі.

Параза войска Вялікага Княства Літоўскага пры сутыкненні з маскоўскай арміяй 8 жніўня 1655 г. пад Вільняй выклікала перш за ўсё яго падзел на дзве дывізіі, з якіх адна адступіла пад Вежболаў, дзе задэкларавала сваю вернасць каралю Яну Казіміру⁵³, a другая, пад камандай абодвух гетманаў, адступіла на Жамойць. Там пасля падпісання дамоваў са Швецыяй у Ясьвойнах i Кейданах дайшло да падпарадкавання Вялікага Княства ўладзе Карла Х Густава. Незадаволеныя гэтым харугвы нацыянальных фармаванняў, дадаткова падбухтораныя гетманам Гасеўскім, некалькімі часткамі ўцяклі з Жамойці на поўдзень, каб канчаткова злучыцца з вежбалоўскімі канфедэратамі, часткова перайсці на службу да брандэнбургскага электара, а часткова дайсці да Берасця, дзе каля Казіміра Лявона i Паўла Яна Сапегаў збіраліся натоўпы ўцекачоў з тэрыторый, занятых маскоўскімі войскамі, прыватныя атрады Сапегаў i рэшткі сілаў рэгулярнай арміі⁵⁴. Нейкая частка сілаў арміі ВКЛ (каралеўскі полк) яшчэ раней па загадзе Яна Казіміра далучылася да яго, каб, як і каронная армія, паддацца шведскай уладзе⁵⁵.

Працэс павольнага аднаўлення арміі Вялікага Княства пачаўся ў другой палове 1655 i першай палове 1656 г.⁵⁶. Галоўным яго арганізатарам быў Павел Ян Сапега, ваявода віцебскі i рэгімэнтар войска ВКЛ, a пасля ваявода віленскі i вялікі гетман, які пачаў рыхтавацца ў Берасці да барацьбы са Швецыяй і Масквой⁵⁷. Праўда, ён не стварыў новых харугваў гусараў, а толькі прыняў 3 са старога набору i павялічыў ix (разам яны склалі 600 коннікаў)⁵⁸, але да наяўных 22 казацкіх харугваў, частка з якіх змяніла ротмістраў, рэарганізавалася і ўмацавалася кадрамі, у выніку чаго ўтварылася 21 харугва колькасцю 3217 коннікаў⁵⁹, дадаў не менш чым 13 новых (1661 коннікаў)⁶⁰, прыняў 13 татарскіх харугваў (1560 коннікаў)⁶¹, дадаючы да іх, напэўна, не менш чым 3 новыя (360? коннікаў)⁶², пачаўтаксама ствараць свае ўлюбёныя фармацыі драгунаў. Пасля страты 3 харугваў (300 чалавек) пад Вярховічамі⁶³ ён сфармаваў 4 новыя адзінкі (720 пайкоў)⁶⁴, прыняў 2 харугвы драгунаў (220 пайкоў)⁶⁵ і 3 харугвы нямецкай пяхоты (380 чалавек?)⁶⁶, якія ў лютым 1656 г. уцяклі ад шведаў, а замест знішчанай пад тымі ж Вярховічамі харугвы польскай пяхоты⁶⁷ утварыў дзве новыя (240 чалавек)⁶⁸ і меў таксама ўжо прынятую ад Гасеўскага вельмі моцную харугву (200 чалавек)⁶⁹. Такім чынам, да паловы 1656 г. вялікі гетман Сапега меў пад сваім кіраўніцтвам армію, якая налічвала больш чым 9100 коней i пайкоў, або каля 8200 чалавек. Верагодна, што войска было крыху меншае, бо харугвы не мелі поўнага складу, але, магчыма, і крыху большае, бо некаторыя атрады знаходзіліся на ўтрыманні магнатаў як іхнія прыватныя (напрыклад, Міхала Казіміра Радзівіла⁷⁰, Казіміра Лявона Сапегі, a потым Паўла Яна Сапегі⁷¹ — у асноўным як каманды аховы замкаў), іншыя ж, як валанцёры, не ўвайшлі ў склад наёмнай арміі (галоўным чынам на Беларусі⁷² i Жамойці⁷³), a некаторыя баявыя адзінкі заставаліся на ўтрыманні паветаў: Лідскага⁷⁴, Вількамірскага⁷⁵, Жамойці⁷⁶ i іншых⁷⁷. Магчыма таксама, што Павел Сапега ўтварыў яшчэ нейкія іншыя атрады, пра якія не захавалася (ці дагэтуль не знойдзена) звестак, магчыма таксама, што яго вядомыя прыпаведныя лісты не ўсе былі на той час выкананы⁷⁸. Да пералічанага варта было б дадаць утвораныя ўжо ў траўні і чэрвені 1656 г. палявым гетманам Гасеўскім новыя атрады, далучаныя да ягонай уласнай дывізіі, да якой таксама потым былі далучаны некалькі харугваў з арміі Сапегі: гусарская i панцырная Гасеўскага, казацкая Станіслава Ліпніцкага, а таксама татарскія: Гасеўскага і Давіда і Мікалая Бараноўскіх. Вялікі падскрабі напачатку сфармаваў 2 казацкія харугвы (270 коннікаў)⁷⁹ i З баявыя адзінкі драгунаў (820 коннікаў)⁸⁰, што павялічыла рэгулярную армію Вялікага Княства Літоўскага да 10 248 коней i пайкоў, або да колькасці блізу 9000 жаўнераў. Калі ўлічыць, што гэтае новае войска было ўтворана на вельмі невялікай рэкрутацыйнай тэрыторыі, за невялікія грошы ў форме авансаў, то яно было не толькі вялікім абцяжарваннем для насельніцтва, але таксама вынікам вялізнага мабілізацыйнага высілку. Тым не менш створаныя сілы былі занадта слабымі, каб вызваліць краіну (ВКЛ) з-пад улады расійскага цара і шведскага караля.

Таму ў другой палове 1656 г. абодва гетманы Вялікага Княства правялі чарговы набор у дзве незалежныя пад уласным камандаваннем дывізіі, якія дзейнічалі зусім на іншай прасторы — так званую дывізію правага крыла (вялікага гетмана) на польска-літоўскім памежжы і дывізію левага крыла (палявога гетмана) — у Жамойці (таму гэтую дывізію часта называлі жамойцкай) і яе ваколіцах. Такім чынам, Сапега прынамсі часткова кампенсаваў сабе перадачу ў дывізіі Гасеўскага сваіх гусараў, арганізаваўшы стварэнне 100-коннай харугвы Марцыяна Агінскага⁸¹. Да гэтага ён дадаў 5 казацкіх харугваў (756 коннікаў)⁸², 2 татарскія (320 коннікаў)⁸³, 1 харугву драгунаў (120 коннікаў)⁸⁴, 1 харугву польскай пяхоты (150 чалавек)⁸⁵, што склала разам 14 460 коней i пайкоў, або 13 000 чалавек. Але некалькі атрадаў перайшло ў войска Гасеўскага, a некалькі далучылася да кароннага войска⁸⁶, і ў тым ліку да дывізіі так званага правага крыла, таму ў канцы 1656 г. у наяўнасці былі: 3 харугвы гусараў (469 коннікаў), 34 казацкія харугвы (4320 коннікаў), 12 татарскіх харугваў (1540 коннікаў), 7 адзінак драгунаў (1060 коннікаў), 3 харугвы нямецкай пяхоты (380 чалавек) і 4 харугвы польскай пяхоты (590 чалавек). Разам дывізія правага крыла налічвала 8359 коней i пайкоў, або блізу 7500 жаўнераў.

Куды большую мабілізацыю асабовага складу праводзіў Вінцэнт Гасеўскі. Дзве харугвы гусараў (400 коннікаў)⁸⁷, 14 казацкіх харугваў (1840 коннікаў)⁸⁸, 5 татарскіх (620 коннікаў)⁸⁹, 6 харугваў рэйтараў (694 коннікаў)⁹⁰, 18 баявых адзінак драгунаў (2945 коннікаў)⁹¹ утварылі дывізію левага крыла, якая налічвала толькі 6499 коней i пайкоў, або блізу 5800 чалавек. Разам гэта склала блізу 13 300 жаўнераў, не лічачы, хутчэй за ўсё, даволі значных атрадаў валанцёраў, некалькіх прыватных баявых адзінак, а таксама сілаў, прыцягнутых паветамі ў невядомай колькасці.

Як вынікае з праведзенага падліку, у арміі ВКЛ амаль не было чужаземнай пяхоты пры вельмі вялікай колькасці драгунаў — ідэальнага войска ў тагачасных войнах, якое вельмілюбіліабодва гетманы. Год 1657угэтым сэнсе прынёс толькі невялікія змены. Так, гетман Сапега ў першай палове 1657 г. выдаў прыпаведныя лісты толькі на дзве татарскія харугвы (200 коннікаў)⁹², але ажно на 7 баявых адзінак драгунаў (764 коннікаў)⁹³.І калі адна харугва (120 коннікаў) гэтым часам згарнулася⁹⁴, a таксама пасля капітуляцыі Берасця была страчана нядаўна сфармаваная харугва нямецкай пяхоты (174 пайкоў)⁹⁵, то затое функцыянавала харугва венгерскай пяхоты ротмістра Паўла Зэрэні⁹⁶, хутчэй за ўсё як надворная гетманская і на ягоным утрыманні. Такім чынам, дывізія правага крыла часова павялічылася да 11 380 коней і пайкоў, але потым у палове 1657 г. яна налічвала 9203 коней і пайкоў, або блізу 8300 чалавек.

Значна павялічылася ў гэты час і жамойцкая дывізія палявога гетмана. Хаця з яе складу згарнуліся аж 4 казацкія харугвы (460 коннікаў)⁹⁷, a набраныя былі толькі 2 новыя (240 коннікаў)⁹⁸ і адну згорнутую татарскую харугву замянілі іншай⁹9, але было набрана аж 7 баявых адзінак рэйтараў (655 коннікаў)¹⁰⁰, 5 адзінак драгунаў (1850 коннікаў)¹⁰¹, дзве харугвы нямецкай пяхоты (200 пайкоў)¹⁰²i 2 харугвы польскай пяхоты (200 чалавек)¹⁰³, што ў выніку павялічыла колькасны склад дывізіі да 9184 коней і пайкоў, або 8300 чалавек. Такім чынам абедзве дывізіі дасягнулі колькаснага складу ажно 18 387 коней і пайкоў (блізу 16 500 чалавек). Можна лічыць, што гэта была найбольшая армія ў тагачаснай гісторыі ВКЛ, а яе колькасць усё павялічвалася.

У другой палове 1657 г. гетман Сапега набыўдзве казацкія харугвы (270 коннікаў)¹⁰⁴, 9 баявых адзінак драгунаў (880 коннікаў)¹⁰⁵, але страціў ажно 7 (546 коннікаў)¹⁰⁶, такім чынам ягоныя сілы выраслі толькі да 9807 коней і пайкоў (блізу 8800 чалавек).

Гасеўскі таксама ўжо не павялічваў кавалерыі, бо ўтварыў толькі адну харугву (120 коннікаў)¹⁰⁷, але павялічыў армію аж на 7 харугваў рэйтараў (768 коннікаў)¹⁰⁸, з якіх неўзабаве чвэрць згарнулася (120коннікаў)¹⁰⁹. Але замест дзвюх згорнутых харугваў драгунаў (200 коннікаў)¹¹⁰ ён утварыў 3 новыя (340 коннікаў)¹¹¹, а таксама пачаў павялічваць урэшце колькасць нямецкай пяхоты, утвараючы 5 новых харугваў (500 чалавек)¹¹². У выніку пад яго камандаваннем у канцы 1657 г. знаходзілася ажно 10 592 коней і пайкоў, або блізу 9600 чалавек. Разам наёмная армія Вялікага Княства Літоўскага налічвала 20 399 коней і пайкоў (блізу 18 000 жаўнераў). Падтрымлівалі яе конныя групы валанцёраў, кожная з якіх складалася з некалькіх соцень коннікаў. Такія групы дзейнічалі пераважна на далёкіх тэрыторыях Беларусі. Акрамя таго, у канцы 1657 г. рэгулярнай арміі Вялікага Княства маглі дапамагаць баявыя адзінкі канюшага ВКЛ Багуслава Радзівіла, якія часова стаялі ў Слуцкай крэпасці, пасля таго як у выніку веляўска-быдгоскага трактату князь Багуслаў вярнуўся пад уладу караля Яна Казіміра. Гэтыя атрады налічвалі каля 1000 жаўнераў (драгуны і пяхота)¹¹³, але шанс выкарыстаць іх у полі быў невялікі, ва ўсякім разе моцна абмежаваны, хоць сам Радзівіл і быў зацікаўлены ў тым, каб перадаць кошт утрымання гарнізона дзяржаве.

Першая палова 1658 г. у дывізіі вялікага гетмана прынесла толькі чарговае ўзбуйненне корпусу драгунаў на 620 коннікаў¹¹⁴, і такім чынам агульная колькасць драгунаў павялічылася да 2290 коннікаў, а ўсе сілы ўвогуле — да 10 427 коней і пайкоў (блізу 9,4 тыс. чал.).

Больш значныя змены адбыліся ў дывізіі Гасеўскага, якая страціла 3 казацкія харугвы (390 коннікаў)¹¹⁵, 3 харугвы рэйтараў (368 коннікаў)¹¹⁶ i 2 харугвы драгунаў (200 коннікаў)¹¹⁷. Гэтай страты не магло рэкампенсаваць утварэнне дзвюх казацкіх харугваў (320 коннікаў)¹¹⁸, што прывяло да змяншэння колькасці жаўнераў левага крыла да 9954 коней і пайкоў (блізу 9000 жаўнераў). У гэты час абедзве дывізіі мелі прыблізна аднолькавую велічыню, a іх агульны колькасны склад быў на ўзроўні 20 тыс. коней і пайкоў, або 18 тыс. жаўнераў.

Другая палова 1658 г., калі аднавілася вайна з Масквой, прынесла даволі істотныя змены ў абедзвюх дывізіях. Так, гетман Сапега страціў дзве казацкія харугвы (228 коней)¹¹⁹, але страта была рэкампенсавана праз стварэнне адной вялікай (200 коннікаў)¹²⁰ харугвы. У чарговы раз гетман таксама значна ўмацаваў корпус драгунаў на 4 новыя адзінкі (1054 коннікаў)¹²¹, такім чынам яго дывізія дасягнула колькаснага складу 11 453 коней і пайкоў.

Левае крыло таксама нязначна ўмацавалася колькасна, хоць параза пад Вэркамі прынесла не толькі страту камандуючага, гетмана Гасеўскага, але і вялікай колькасці людзей. Пачала несці службу харугва гусараў новага камандуючага, Самуэля Камароўскага, абознага ВКЛ (120 коннікаў)¹²², дзве харугвы рэйтараў(194?) былі ператвораныў казацкія (220)¹²³, а згорнутую харугву рэйтараў (63?) i харугву драгунаў (135 коннікаў)¹²⁴ замяніла ўтварэнне дзвюх такіх самых харугваў  (320 коннікаў)¹²⁵ i пешага палка (600 чалавек)¹²⁶. Такім чынам, жамойцкая дывізія зноў павялічылася да колькасці 10 822 коней і пайкоў, a ўся армія дасягнула 22 275 коней і пайкоў, або блізу 20 000 жаўнераў. Але насамрэч гэтага войска было значна менш, бо існуе шмат сведчанняў пра недахоп у харугвах арміі ВКЛ значнай часткі іх спісавага складу. Гэта было выклікана, з аднаго боку, стратамі ў баях, якія вяліся з маскоўскім войскам, шведамі i казакамі, a з другога боку — нежаданнем несці вайсковую службу без аплаты. Усё часцей адбываліся замешкі ў арміі, узнікалі канфедэрацыі не толькі па палітычных матывах, гэта даводзіла, што жаўнеры ўсё больш неахвотна пагаджаюцца на службу ў войску без аплаты. Таму згортвалася даволі шмат харугваўі цяжка было знайсці новых людзей, ахвотных да службы ў арміі.

Гэтыя з’явы сталі добра відавочнымі ў 1659 г. У першай палове гэтага года ў дывізіі правага крыла згарнуліся наступныя харугвы: 1 гусарская (100 коннікаў)¹²⁷ i 4 казацкія (470 коннікаў)¹²⁸, а ў дывізіі правага крыла — 2 казацкія (240 коннікаў)¹²⁹ i 1 драгунаў (200 коннікаў)¹³⁰, што ў выніку паменшыла армію на 1010 коннікаў (да 21 265 коней і пайкоў, 10 883 i 10 382 адпаведна).

Спробы інтэнсіфікацыі вайсковых дзеянняў супраць шведаў у Курляндыі i расійцаў у Ўсходняй Беларусі, a таксама неабходнасць здабывання замкаў прымусіла абодвух камандуючых да рашучага ўмацавання пешых сілаў. У другой палове 1659 г. гетман Сапега вымушаны быў пагадзіцца з адыходам са службы аж 5 казацкіх харугваў (640 коннікаў)¹³¹, але на іх месца прыйшла адна казацкая харугва з жамойцкай дывізіі (200 коннікаў)¹³², 6харугваўдрагунаў (640 коннікаў)¹³³ і 3 адзінкі нямецкай пяхоты (410 пайкоў)¹³⁴, што ў выніку зноў павялічыла яго армію да 11 493 коней і пайкоў.

Дывізія левага крыла ў гэты час страціла, як было сказана, дзеля правага крыла адну казацкую харугву (200 коннікаў) і 3 харугвы драгунаў (320 коннікаў), што толькі часткова рэкампенсавала гэта стварэннем адной харугвы драгунаў (120 коннікаў)¹³⁵, бо дзве харугвы нямецкай пяхоты (200 пайкоў)¹³⁶ былі ўтвораны ў выніку рэфармавання драгунскіх харугваў. У выніку гэтая дывізія зменшылася да 9982 коней і пайкоў. Такім чынам, наёмная армія Вялікага Княства Літоўскага ў канцы 1659 г. складалася тэарэтычна з 21475 коней і пайкоў, або блізу 19 300 чалавек. На самай жа справе яна была прыкладна на 1/3 меншай, бо многія адзінкі моцна пацярпелі ў выніку баявых дзеянняў, шмат з якіх было прайграна, а таксама ў выніку клопатаў з аплатай і харчаваннем.

Паразы ў баях з арміяй Івана Хаванскага на мяжы 1659/60 г., вынікам якіх былі вялікія страты асабовага складу харугваў, цяжкая кампанія супраць шведаўу Курляндыі і, нарэшце, вайсковая канфедэрацыя ў Драгічыне вясной 1660 г., калі шмат харугваў пагражалі згарнуцца¹³⁷, не выклікалі, аднак, значных зменаў у колькасным складзе арміі ВКЛ. Найбольшая ліквідацыя харугваў адбылася ў траўні: згарнулася казацкая харугва гетмана (“блакітная”, 200 коннікаў) i татарская (100 коннікаў)¹³⁸. Тым часам яшчэ ў лютым да службы прыступілі дзве харугвы рэйтараў (першыя ў гэтай дывізіі!) (200 коннікаў)¹³⁹ і яшчэ адна харугва драгунаў (120 коннікаў)¹⁴⁰ i, напэўна, дзве харугвы нямецкай пяхоты (240?)¹⁴¹. У выніку гэтая група войскаў павялічылася ў лютым да 11 753 коней і пайкоў. Тэарэтычна такая (бо частка адзінак несла службу па абароне замкаў, а колькасць некаторых харугваў была далёкая ад устаўнай) армія вырушыла летам 1660 г. на вялікае наступленне супраць маскоўскіх сілаў у хаўрусе з кароннай дапамогай Стэфана Чарнецкага. Насамрэч корпус гетмана Сапегі не налічваў больш за 6000 чалавек¹⁴².

Тым часам у жамойцкай дывізіі дайшло толькі да пераходу рэйтараў Віцінгофа на правае крыло і замены статуса трох харугваў рэйтараў на казацкія харугвы з аднолькавай колькасцю¹⁴³. Таксама трэба памятаць, што летне-восеньская кампанія 1660 г. прынесла вельмі вялікі прырост нерэгулярных сілаў, а таксама павятовых, выстаўленых як паспалітае рушанне. Гэтыя сілы вялі баі з казакамі, не давалі спакою рэгулярным маскоўскім войскам і замкам, удзельнічалі ў іх блакадах і, нарэшце, неслі службу па ахове межаў паветаў i дапамагалі рэгулярнаму войску. Колькасць гэтых сілаў невядомая, але можна ўпэўнена казаць, што ў іхніх шэрагах было некалькі тысяч чалавек, прычым велічынёй i цяжкасцю для насельніцтва ВКЛ асабліва вялікімі былі арміі валанцёраў Аляксандра Русецкага, Караля Лісоўскага, Яна Буткевіча, Самуэля Аскеркі, Дыяніса Мурашкі. Верагодна, што 1660 год стаў мабілізацыйнай вяршыняй чалавечых рэзерваў у ВКЛ для барацьбы з ворагам, i цалкам праўдападобна, што ў гэты час на самай справе зброю ў рукі ўзялі (не толькі тэарэтычна) больш чым 20 000 чалавек.

Пасля заканчэння гэтай кампаніі былі зліквідаваны не толькі многія скліканыя толькі на перыяд 1-2 чвэрцяў самакіраваныя сілы і паспалітае рушанне, але таксама некалькі атрадаў рэгулярнай арміі. У дывізіі правага крыла былі згорнуты наступныя харугвы: адна казацкая (145 коннікаў)¹⁴⁴, дзве рэйтарскія (200 коннікаў)¹⁴⁵, адна татарская (100)¹⁴⁶. Але часткова гэтая страта была запоўнена стварэннем дзвюх адзінак нямецкай пяхоты (320 пайкоў)¹⁴⁷. У дывізіі левага крыла такіх з’яваў не назіралася, і яе колькасны склад не змяніўся. У выніку пад канец 1660 г. армія Вялікага Княства Літоўскага тэарэтычна налічвала 21 510 коней і пайкоў.

У 1661 г. адбыліся толькі невялікія змены колькасці жаўнераўу абедзвюх дывізіях, больш значныя — у другой палове года, што было звязана з утварэннем вялікай вайсковай канфедэрацыі. Такім чынам, у дывізію вялікага гетмана была прынятая на службу італьянская харугва (100 коннікаў)¹⁴⁸ i харугва нямецкай пяхоты (90 пайкоў)¹⁴⁹, aўлеткудзве адзінкі драгунаў (500 коннікаў)¹⁵⁰, але адна харугва драгунаў (120 коннікаў)¹⁵¹ згарнулася, што ў выніку прывяло да павелічэння колькасці асабовага складу дывізіі да 12198 коннікаўiпайкоў. Але нічога не змянілася пасля перайменавання рэгімэнта драгунаў вялікага гетмана ў нямецкую пяхоту, камандаванне якой прыняў Вільгельм фон Клодт (480).

Трэба таксама адзначыць невялікі прырост і жамойцкай дывізіі, у якой утварылася новая харугва драгунаў (100 коннікаў)¹⁵², а адна з харугваў рэйтараў зноў ператварылася ў казацкую¹⁵³. Такім чынам, армія ВКЛ у канцы лета 1661 г. тэарэтычна налічвала 22 180 коней i пайкоў.

Калі войска ўтварыла канфедэрацыю, у якую, аднак, увайшлі не ўсе баявыя адзінкі, то абодва яе праціўнікі пастанавілі ўзмацніць верныя ім сілы шляхам новых набораў. Такім чынам Сапега перавёў на рэгулярную службу адну з харугваў казацкіх валанцёраў (100 коннікаў)¹⁵⁴, тры харугвы драгунаў (320 коннікаў)¹⁵⁵ i польскую пяхоту (100 чалавек)¹⁵⁶, што зноў павялічыла колькасць гэтай часткі арміі тэарэтычна аж да 12 718 коней i пайкоў. Гэта была тэарэтычная колькасць, якую можна лічыць вяршыняй адносна колькаснага складу на праця гуўсяготэрмінудаследаванняў. Канцлер Пац прыняў рашэнне ўключыць у дзяржаўную армію ўласных драгунаў (100 коннікаў), у выніку чаго дывізія левага крыла дасягнула колькасці 10 820 коней і пайкоў, a ўся армія Вялікага Княства ў канцы 1661 г. тэарэтычна налічвала 22 800 коней і пайкоў¹⁵⁷. Гэта была рэкордная колькасць узброеных сілаў, якая ніколі — ні перад гэтым, ні пасля — не была дасягнута ў ВКЛ ажно да рэформаў вялікага сойму. Калі дапусціць, што ў гэты час у ВКЛ жыло блізу 2,5 млн. чалавек, то 20-тысячная армія складала амаль 1% жыхароў краіны, што сведчыць пра тэарэтычны рост арміі адносна стану 1654 г. на 100%. Зразумела, што войска ВКЛ набіралася не толькі на землях Вялікага Княства. І няма магчымасці прааналізаваць, якая менавіта частка была мабілізавана на тэрыторыі краіны. Верагодна, значная частка вайскоўцаў у замежных баявых адзінках і крыху менш у нацыянальных была набрана ў Курляндыі і Інфлянтах. Нашмат менш жаўнераў паходзіла з Прусіі, але тэрыторыямі набораў былі таксама каронныя землі (галоўным чынам Падляшша і Мазовія), у армію ішлі самыя розныя авантурнікі, прафесійныя вайскоўцы з усёй Еўропы, якія шукалі занятку, палонныя, дэзерціры, а таксама звольненыя са службы ў войску шведскія, маскоўскія, прускія і іншыя жаўнеры¹⁵⁸.

Напрыканцы 1661 г. пачаўся павольны працэс згортвання арміі Вялікага Княства, на што значна паўплывала ліквідацыя Братэрскага Саюзу ў 1663 г., спрэчкі паміж абодвума гетманамі, недахоп грошай для дадатковых наёмных атрадаў. У выніку пасля пэўных зменаў і пераўтварэнняў арміі, выкліканых канфедэрацыямі і разлікамі скарбовай камісіі ў 1662 г., восенню 1663 г. сілы, якія рыхтаваліся да паходу супраць Масквы, налічвалі 19 374 коней і пайкоў (з улікам Слуцкага гарнізона), пры гэтым кавалерыі было 8756 коннікаў, a драгунаў і пяхоты 10 618 пайкоў. Адпаведна правае крыло ўтрымлівала 10 203 (у 100 харугвах), a левае — 9171 (у 96 харугвах) коней і пайкоў. Цікавая таксама была структура гэтай арміі. У ёй было 7 гусарскіх харугваў (931), дзве пяцігорскія (299), 10 харугваўрэйтараў (818), 39 казацкіх (4872), 17 татарскіх (1833), 117 драгунаў і пяхоты (10 118) і 4 польскай (венгерскай) пяхоты (500)¹⁵⁹. Баявыя адзінкі драгунаў і пяхоты складалі амаль 55% усіх сілаў.

У няўдалай кампаніі супраць Масквы зімой 1663/64 г. армія Вялікага Княства Літоўскага панесла велізарныя страты ў людзях, конях i рыштунку¹⁶⁰. Былі таксама распушчаны некаторыя баявыя адзінкі, найчасцей гэта здаралася пасля гібелі камандзіраў, у тым ліку дзве казацкія харугвы¹⁶¹, адна татарская¹⁶², адна харугва драгунаў¹⁶³ i дзве харугвы польскай пяхоты¹⁶⁴. Ліквідацыя амаль паловы арміі адбылася пасля смерці вялікага гетмана Сапегі (30.XII.1665), калі палявы гетман Міхал Казімір Пац загадаў згарнуць харугвы Сапегі і ягоных найбліжэйшых паплечнікаў, скарыстаўшы як прычыну заканчэнне вайны з Масквой. У 1666 i на пачатку 1667 г. былі ліквідаваны абедзве харугвы гусараў правага крыла (каралеўская і гетманская), 25 казацкіх харугваў (у тым ліку 19 з правага крыла), 8 харугваў рэйтараў, 8 татарскіх харугваў (у тым ліку 6 з правага крыла), 64 харугвы драгунаў і нямецкай пяхоты ў 19 атрадах (у тым ліку 38 харугваў у 10 баявых адзінках з правага крыла). Гэта склала разам 7354 жаўнераў. На службе засталося 7238 жаўнераў¹⁶⁵, пераважна з левага крыла арміі, як больш адданага Пацам. У перыяд 1666-1667 г. не было створана ў прынцыпе ніякіх новых адзінак рэгулярнага войска, хоць частка з наяўных адзінак набыла новых камандзіраў ці была падзелена. Толькі дзеля паходу ў Кароне супраць бунту Любамірскага ўчэрвені 1666 г. гетман Міхал Казімір Пац сфармаваў новую харугву рэйтараў (79 коннікаў)¹⁶⁶.

У цэлым 1654-1667 г. былі часам велізарнага мабілізацыйнага высілку грамадства, што дало вынік не толькі ў выглядзе шматлікай арміі. Адбылося таксама спусташэнне грамадскай казны, з якім дзяржава не здолела справіцца праз шмат наступных гадоў. Але нават такі вялізны высілак не здолеў вырашыць зыход вайны з Масквой на карысць Вялікага Княства, бо армія Вялікага Княства не магла перамагчы праціўніка ў полі, вярнуць свае крэпасці. Найбольш кволым звяном усёй сістэмы была фінансавая слабасць дзяржавы, якая не магла забяспечыць армію сродкамі ўтрымання.

Пераклад Бярнарды Івановай

---

¹ Яшчэ ў сваім пасланні 1654 г. кароль дамагаўся, што трэба спешна ўзмацніць замак у Смаленску і аплаціць ягоны гарнізон — S. Ochmann-Staniszewska, Z.Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawodoktryna-praktyka, 1I, Wrocław 2000, s. 167.
² PAU/PANKr., rkps 1404,t.1, s. 156-159: Komput wojsk litewskich od Augusti 1653do 9 Februarii 1654. Назва, хутчэй за ўсё, паказвае стан арміі на 9II1654, з чым пагаджаецца таксама Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654-1655, Intereditions Zabrze 2004, s. 25, але мне нічога невядома пра праведзены тады перапіс. У канцы спісу пададзена, што лічба войска складае 12 653. Памылка ў падліках дапушчана на нямецкай пяхоце, якой было больш, чым паказана (замест 4088 дадзена 4201), або той, хто складаў спіс,памыліўся ў падліках.
³ Российская национальная библиотека в Санкт-Петербурге, (далей: РНБСПб.), Pol. F IV 133, k. 555-56v; Бібліятэка PAU/PAN у Кракаве (далей: PAU/PANKr.), rkps 1404/I, s. 154.
⁴ Януша Радзівіла, ваяводы віленскага і вялікага гетмана (169), Рыгора Мірскага,вялікага стражніка ВКЛ (83), Аляксандра Гілярыя Палубінскага, пісара палявогаВКЛ(122).
⁵ Януша Радзівіла (660), Юрыя Тэадора Тызенгаўза (120), Тэафіля Шварцгофа(120) і Эрнэста Яна Корфа (120).
⁶ Януша Радзівіла (150), Юрыя Караля Глябовіча (120), Багуслава Радзівіла, канюшага ВКЛ (120), Крыштафа Патоцкага, стольніка ВКЛ (100), Аляксандра Гілярыя Палубінскага (120), Яна Сасноўскага, кашталяна полацкага (100),Зыгмунта Адама Слушкі, надворнага харужага ВКЛ (100), Уладзіслава Юрыя Халецкага, старасты мазырскага (120), Юрыя Нямірыча, падкаморыя кіеўскага(100), Яна Быхаўца, стольніка троцкага (120), Лявона Яна Пагірскага (80), Пятра Уладзіслава Каменскага (120), Уладзіслава Нямірыча, старасты аўруцкага(64), Хрызастома Юндзіла (86), Нікадзіма Скіндэра (50), Самуэля Высоцкага(100), Яна Раманоўскага (100), Сымона Яна Паўшы (100), Станіслава Казіміра Бабраўніцкага (69), Стэфана Клімчыцкага (100), Яна Мяжынскага, маршалка вількамірскага (100), Рэміяна Юрыя Слушкі, ваяводзіча вендзенскага (26),Канстанціна Лявона Абадынскага (59), Юрыя Казіміра Дубровы (100), Лукаша Рассудоўскага (120), Мухавецкага (20).
⁷ Іслама Смольскага (150), Яхіі Мурзы Ахмецеевіча (100), Мікалая Малахоўскага(100), Мікалая Бараноўскага (100), Мустафы Улана Карыцкага (100), Рамана Сянкевіча (100), Абулевіча (60), Асана Лявушэвіча (120), Мустафы Бараноўскага(130).
⁸ Януша Радзівіла (200), Багуслава Радзівіла (700), Крыштафа Патоцкага (200),Аляксандра Гілярыя Палубінскага (120), Мацея Францкевіча Радзімінскага,палявога пісара ВКЛ (150), Эрнэста Яна Корфа (750), Эрдмана фон Гантцкоў,харужага дэрпцкага (400), Крыштафа Есьмана Сынкоўскага (120), Эрнэста фонОстэн-Закена (100), Эрнэста фон Нольдэ (100), Эзая Ячменскага (Герштэнцвейга) (134).
⁹ Януша Радзівіла (1050), Вінцэнта Гасеўскага (598), Юрыя Нямірыча (1000), Вільгельма Корфа, старасты арленскага (694), Самуэля Абрамовіча, старастыстарадубскага (176), Яна Оттэнгаўза (200), Гуга Мантгомеры (100), Тобія Попеля (150), Тэафіла Болдта (120).
¹⁰ Януша Радзівіла (капітан Самуэль Янушкевіч) (200), таго ж (капітан ЯнДмахоўскі) (100), Юрыя Караля Глябовіча (100), Багуслава Радзівіла (100), Марціна Блэндоўскага (100), Вацлава Шалеўскага (150), Войцеха Слаўкоўскага(100).
¹¹ Напрыклад, няма ў спісе харугвы драгунаў Рыгора Крыштафа Мажэйкі (100), якая гарнізонам стаяла ў Віцебску (Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией для разбора и издания древних актов [далей: АВАК], t. V, Вільня 1871, s. 174), або татарскай Аляксандра Пултара Юзафавіча, якая несла службу ад 1651 г.
¹² Ochmann-Staniszewska, Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej…, t.I, s. 167.
¹³ Bobiatyński (цыт. пр., s. 25) таксама лічыць, што літоўскія сілы былі меншыя,чым паказаныя ў спісе. У ліпені 1654 г. у абозе пад Оршай гетман меў 11211 коней і пайкоў (блізу 10 тыс. чал.) (PAU/PANKr., rkps 1404,11, s. 134-137). Іншы спіс, напэўна, складзены летам 1654 г., дае 11 750 коней і пайкоў (J. Wimmer,Wojsko i finanse Rzeczypospolitej w czasie wojny ze Szwecją 1655-1660, w: Wojnapolsko-szwedzka 1655-1660, pod red. J. Wimmer, Warszawa 1973, s. 52, przypis 55). Гэтыя спісы ў некаторых элементах значна адрозніваюцца: гусараў 374 i 330, рэйтараў у абодвух 1020, казакоў 2424 i 3120 (але разам з татарамі), татараў 960, драгунаў 2724 i 2260, нямецкай пяхоты 2909 i 4220, польскай і венгерскай пяхоты ў абодвух па 800.
¹⁴ Ochmann-Staniszewska, Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej…, t. I, s. 224; Volumina legum (далей: VL), t. IV, Petersburg 1859, f. 468, 472.
¹⁵ Пасля падліку прыведзеных у крыніцы дадзеных выяўляецца, аднак, штобыло толькі 5500 ставак (5450 у полі і 50 у Люцыне). Магчыма, памыліўся перапісчык пры вылучэнні пяхоты польскай ці татарскай (PAU/PANKr., rkps1404,t.1, s. 154-156).
¹⁶ Вінцэнта Гасеўскага, новага палявога гетмана (200), Юрыя Караля Глябовіча(120), Міхала Казіміра Радзівіла, крайчага ВКЛ (120).
¹⁷ Багуслава Радзівіла (200), Абрама Кройтца (240), Тэадора Бутлера (120),Крыштафа Гротуза (120), Вальтэра Корфа, старасты зыгвольскага (120), ЮрыяКлопмана (120).
¹⁸ Гасеўскага (200), Міхала Казіміра Радзівіла (150), Самуэля Камароўскага, абознага ВКЛ (120), Крыштафа Сцяткевіча (100), Крыштафа Шумскага (100), Канстанціна Паца (120), Казіміра Корсака, харужага полацкага (120), Юрыя Уладзіслава Юдыцкага, маршалка рэчыцкага (120), Яна Храпавіцкага, харужага смаленскага (100); акрамя таго дадаць харугву Глябовіча на 50 коннікаў.
¹⁹ Міхала Антонавіча Петрашэўскага, войскага мельніцкага (150 коннікаў гэтак званых дзікіх татараў, што прыбылі з Крымскага Ханства), Адама Бараноўскага(100), Асана Сахінчэвіча Гумацэвіча (100) i гетмана Гасеўскага (ротмістр Давід Рэйжэўскі) (100). Аднак, напэўна, было ўтворана 5 татарскіх харугваў, але пісар памылкова злучыў дзве ў адну, упісаўшы загадкавага ротмістра Дышлечновіча-Рэйсоўскага. Рэйсоўскі — гэта згаданы Рэйжэўскі, a Дышлечновіч — гэта нейкі загадкавы ротмістр, які выступае пад прозвішчамі Дышлямовіч, Дыніславовічі Дыплямовіч. Хутчэй за ўсё гэта Таўш Асановіч, які атрымаў прыпаведны ліст на 130 татараў 8 VII 1654 (Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, oprac. A.Rachuba, Warszawa 2001 (далей: MLKW131), nr 357.
²⁰ Гетмана Гасеўскага (200), Глябовіча (100), Багуслава Радзівіла (300),Палубінскага (80), Самуэля Камароўскага (200), Ільяша Лонцкага (120), Янафон Мантэўфэль-Сэы (120), Закена (120), Тамаша Дрэвінскага (120) і МацеяГасеўскага (200).
²¹ Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, генерала артылерыі ВКЛ.
²² Гетмана Гасеўскага (200) і Багуслава Слушкі (100).
²³ БібліятэкаЧартарыскіху Кракаве (далей: Czart.), rkps 121, nr 151: Komput wojskaz popisów na komissyi produkowanych zebrany (памылкова датаваны 1629 г.!)
²⁴ Людвіка Вэйхера, ваяводы мальбарскага (460) і Вінцэнта Гасеўскага (напэўна Кройтца i Гробэна) (224).
²⁵ Вінцэнта Гасеўскага (209), Крыштафа Сцяткевіча (100), Марцыяна Аляксандра Агінскага, харужага троцкага (157), Крыштафа Шумскага (100), Самуэля Камароўскага, абознага ВКЛ (120). Мне абсалютна невядома, ці харугва нейкага Тарноўскага (120) была казацкая ці татарская (у спісе гэтыя віды конніцы не раздзелены), пры тым, што гэты ротмістр зусім невядомы.
²⁶ Антановіча (150), Дыніславовіча [s=Асановіч?] (100), Чымбая (у спісе памылкова Яхіі, які быў толькі паручнікам у бацькі) Улана Малушыцкага (150) і верагодна вышэй названага Тарноўскага.
²⁷ Багуслава Радзівіла (232), Самуэля Камароўскага (204) і гетмана Гасеўскага(180).
²⁸ Гетмана Гасеўскага.
²⁹ Такім чынам прыбылі казацкія харугвы Самуэля Караткевіча (92) і Рыгора Казіміра Падбярэзкага (150), татарская Аляксандра Пултара Юзафовіча (94), a адышлі казацкія Рэмігіяна Слушкі, Мяжынскага і Дубровы.
³⁰ Рэйтарыя Багуслава Радзівіла (200), папісаная 1 X 1654 пад Смілавічамі(Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (далей: AGAD), Archiwum Radziwiłłów (dalej: AR) dz. VII, pudło 21, nr 228), драгонія Палубінскага (80), высланая восенню 1654 г. пад Гомель, таксама як нямецкая пяхота Мікалая Дамініка Гедройця (120) і польская пяхота Багуслава Слушкі, надворнага падскарбія ВКЛ (200) і Юрыя? Куноўскага (100) (Archiwum Państwowe wKrakowie, Zbiór Rusieckich nr 70, s. 129), ці татарская Левушэвіча (гл. вышэй).
³¹ Фармальна ад 9 XI1654 г. у дзяржаўную армію былі ўлучаны харугвы: гетмана Гасеўскага (200), Міхала Казіміра Радзівіла (120), а ад 9II1655 Глябовіча (120) і каралеўская (паручнік А.Г. Палубінскі — гл.: M. Нагельскі, Chorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Połubińskiego i króla Jana Kazimierza w latach 1648-1666,„Acta Baltico Slavica”, T. XV, 1983)
³² Гл.: Спіс папісанай 21 XI1654 харугвы Радзівіла (AGAD, AR, dz. VII, pudło 21, nr227).
³³ Міхала Радзівіла (Lietuvos valstybes istorijos archyvas w Wilnie [далей: LVIA], SA4106, k. 217).
³⁴ Дзве гетмана Гасеўскага (ад 9 XI 1654 Юрыя Клопмана (120), а ад 9 II 1655 Крыштафа Гротуза) і дзве Багуслава Радзівіла ад 9 XI1654 (158) (LVIA, SA 4106,k. 269-270).
³⁵ Напэўна, прыступілі да службы 9 XI 1654 г.: Міхала Караля Радзівіла, падчашыя ВКЛ (150) і Юрыя Уладзіслава Юдыцкага, маршалка рэчыцкага (120), а напэўна, ад 9II165 5 г. Казіміра Корсака, харужага полацкага (120) і КанстанцінаУладзіслава Паца (120). Можа, таксама ў дзяржаўную армію была ўключана ад 9II1655 г. харугва Вацлава Канстанціна Паклонскага, пасля таго як ён пакінуў маскоўскую службу.
³⁶ Ад 9 XI 1654 г.: гетмана Гасеўскага (ротмістр Рэйжэўскі) (150-200), Адама Бараноўскага (100), Асана Сахінцавіча Гумацэвіча (100); ад 9 V 1655 г. Ахмета Улана Карыцкага (150).
³⁷ Ад 9 XI1654 г.: Мацея Гасеўскага (1000), Палубінскага (100) і Міхала Казіміра Радзівіла (100), Багуслава Радзівіла (300), ад 9 V1655 г. Глябовіча (100).
³⁸ Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, напэўна, толькі ад пачатку 1655 г., але яго накіравалі ў Слуцк як гарнізон.
³⁹ Напрыклад, Глябовіча і Быхаўца.
⁴⁰ Czart., rkps 2749, nr 112; rkps 148, nr 191,192.
⁴¹ Рыгор Грушэцкі атрымаў прыпаведны ліст на 600 чалавек для абароны Смаленска летам 1654 г. (Biblioteka Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu [далей:Oss.], rkps 16321/III, s. 43); Міхал Катарскі атрымаў прыпаведны ліст 28 XII1654 (АВАК, t. XXXIV, Wilna 1909, s. 33); Караль Лісоўскі i Станіслаў Лазоўскі, „якія з некалькімі сотнямі дабравольцаў з боку Дзвіны Полацка Ашмянскі павет і Полацкага ваяводства рэліквіі баранілі” (Czart., rkps 147, nr 139; АВАК, t. XXXIV, s. 75; A.K. Мальцев, „Шиши” на Смоленщине и в Белоруссии в середине XVII в. // Новое о прошлом нашей страны. Памяти академика M.H. Тихомирова, Москва 1967, с. 278; Bobiatyński, цыт. пр., s. 186-193); Якім Патапаў атрымаў прыпаведны ліст ужо вясной 1654 г. (Мальцаў, цыт. пр., с. 279); Ян Падбіпента служыў ад восені 1654 г., можа, гэтая харугва была выстаўлена Полацкім ваяводствам (AGAD, Archiwum Tyzenhauzów (далей: Tyz.), C-22, s. 18); ксёндз Ігнацы Елец атрымаў прыпаведны ліст на 100 казакоў яшчэ 6 VI1651 г. (Ягелонская бібліятэка ў Кракаве, rkps 7513, k. 15v), але ніколі не ўваходзіў у рэгулярную армію, дзейнічаў як валанцёр яшчэ летам 1655 г. (Vilniaus universiteto bibliotekos rankraščių skyrius [далей: VUB], F. 4/A 68-69, nr 4960); Ян Баляслаў Багатыр Касажэўскі, скарбнік полацкі, ваяваў ужо ўвосень 1653 г. (AGAD, AR dz. V, nr 17992: list z 18IX1653); Ян Мянжынскі (Мяжэнскі?) атрымаў прыпаведны ліст 17 VIII 1654 г. (АВАК, t. XXXIV, s. 16); Мікалай Траян Пашкоўскі атрымаў прыпаведны ліст 2 I X 1654 г. і выставіў дзве харугвы (VUB, F. 7-ŻP 15 vel 15a/14468, nr 170; Российский государственный архив древних актов, Москва [далей: РГАДА], F. 389, nr 130, k. 407-v); Феліцыян Радакоўскі — у траўні 1655 г. спусташаў Пінскі павет, не меў прыпаведнага ліста (АВАК, t. XXXIV, s. 38); харугвы Мацея Міхала Станішэўскага i Шаўкялы ўзялі ўдзел у абароне Віцебска 1654 (АВАК, t. V, s. 174).
⁴² “У годзе 1654 моц вельмі добрых людзей чужаземных да мяне прыбівалася, з Крыму татары і чаркесы прыязджалі дзеля набору ў войска, так што заўсёды было больш, чым у прыпаведным лісце” S. Z. Druszkiewicz, Pamiętniki 1648-1697, oprac. M. Wagner, Siedlce 2004, с. 91.
⁴³ Януш Радзівіл выслаў 7 XI 1654 г. пад Мядзел, у адказ на звесткі пра марш маскоўскай аховы з Полацка, ротмістраў Ахмат-бея, Сялецкага і Улана на чале 7 татарскіх харугваў. Верагодна, два першыя — гэта камандзіры татарскіх валанцёраў (хоць Сялецкі можа таксама быць каронным ротмістрам), пры гэтым імя першага паказвае на паходжанне з Ханства (Czart., rkps 147, nr 139).
⁴⁴ Гл. M. Vorbek-Lettow, Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, oprac. E. Galos, F. Mincer, pod red. W. Czaplińskiego, Wrocław 1968, s. 184-195; AGAD, Tyz. B-35/125, k. 158: uchwała szlachty wiłkomierskiej; Biblioteka im. Zielińskich w Płocku, rkps 113: uchwała szlachty pińskiej; РГАДА, F. 1603, inwentarz 4, nr 3436, k. 114. На паспалітае рушанне прыбыла лідская шляхта — Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Мінску (далей НГАБ), F. 1730,nr 1, k. 428.
⁴⁵ Vorbek-Lettow, цыт. пр., s. 196-197.
⁴⁶ РГАДА, F. 1603, inwentarz 4, nr 3189, k. 25-26.
⁴⁷ AGAD, AR dz. XXIII, 1124.
⁴⁸ Vorbek-Lettow, цыт. пр., s. 184.
⁴⁹ Czart. 148, nr 191.
⁵⁰ AGAD, AR dz. VII, nr 85.
⁵¹ AGAD,ARdz.VI,nrII-50.
⁵² J. Morzy, Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie XVII wieku, Poznań 1965, s. 136.
⁵³ A. Rachuba, Konfederacja wojska litewskiego w Wierzbołowie w 1655 r., „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. IV, 1994, s. 13-31.
⁵⁴ H.Wisner, Janusz Radziwiłł 1612-1655, Warszawa 2000, s. 191-213; таксама, Rok 1655 na Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, XXVI, 1981 s. 83-102; Rachuba, Konfederacja wojska…, s. 21-29; таксама, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierz (IX1655 — II1656). Przyczynek dopostawy magnaterii w okresie „potopu”, „Acta Baltico-Slavica”, XI, 1977, s. 81-107.
⁵⁵ J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński (działalność wojskowa w l. 1650-1665), „Przegląd Wojskowo-Historyczny”, t.10,1938.
⁵⁶ Гэты тэкст заснаваны на фінансавых разліках арміі ВКЛ, якія праводзіліся ў1662, 1666 i 1671 г., захаваных у: LVIA, SA 3410, k. 309n; SA 4106, k. 1-296; PAU/PANKr., rkps 360, k. 566-57. Усе іншыя дадзеныя суправаджаюцца каментарамі аўтара.
⁵⁷ Rachuba, Paweł Jan Sapieha…; таксама, Sapieha Paweł Jan, Polski słownik biograficzny (далей: PSB), t. XXXV, 1993, s. 138-148.
⁵⁸ Каралеўская (паручнік A.Г. Палубінскі, пісар палявы ВКЛ) — 200 коней, памерлага Януша Радзівіла, якую пераняў сам Павел Ян Сапега, ваявода віцебскі, а потым віленскі i вялікі гетман (200), i Вінцэнта Гасеўскага, падскарбія і гетмана палявога (200). Няясная справа з харугвай Яна Каленцкага (105), бо ў двух паведамленнях ідзе гаворка пра тое, што яна прыступіла да службы: у адным 9 II1656 г. (LVIA: SA 3410, s. 309n; SA 4106, k. 101), а ўіншым 9II1657 г. пасля перапісу 18 I1657 г. (PAU/PANKr., rkps 360, k. 566-571). Год 1657 больш праўдападобны, але, напэўна, гэтая харугва была ўтворана нашмат раней, можа, спачатку яна была на ўтрыманні жамойцкай шляхты або дзейнічала як валанцёрская, бо ў лісце да ротмістра ад 7 VI1656 г. напісана: „маючы харугвы свае гусарскія i казацкія на ўласны кошт нанятыя ў розных экспедыцыях вайсковых” (РГАДА, F. 389 (Літоўская метрыка), № 132, с. 105-106).
⁵⁹ Паўла Яна Сапегі (па Янушу Радзівілу ад 9 II 1656 г.) (200), Самуэля Кміціца(200), Юрыя Караля Глябовіча, старасты жамойцкага (ад 9 II 1656 г. з дзвюх харугваў Крыштафа Патоцкага, стольніка ВКЛ) (150), Аляксандра Гілярыя Палубінскага, пісара палявога ВКЛ (120), Яна Сасноўскага, кашталяна полацкага (130), Станіслава Яна Ліпніцкага (200), Уладзіслава Юрыя Халецкага, старасты мазырскага, потым абознага ВКЛ (144), Жыгімонта Адама Слушкі, харужага надворнага ВКЛ (пасля Рыгора Падбярэзскага ад 9 XI1655 г.) (200),Жыгімонта Адама Слушкі (ад 9 XI1655 г. пасля Яна Быхаўца, стольніка троцкага) (175), Пятра Уладзіслава Каменскага, стольніка троцкага (120), Самуэля Караткевіча (100), Міхала Казіміра Радзівіла, крайчага ВКЛ (150), ЮрыяУладзіслава Юдыцкага, маршалка рэчыцкага (131), Крыштафа Сцяткевіча(157), Вінцэнта Гасеўскага (200, панцырная), Сымона Яна Паўшы (ад 9 XI 1655 г.Яна Барталамея Казаноўскага, старасты лукаўскага, ад 9 II1656 г. Рамана Антона Ельскага) (100), Самуэля Высоцкага (ад 9II1656 г. Караля Станіслава Лужэцкага) (120), Стэфана Клімчыцкага (100), Лукаша Руссадоўскага (120), Багуслава Юрыя Слушкі, надворнага падскарбія ВКЛ (150), Вацлава Канстанціна Паклонскага (100).
⁶⁰ Ад 9 XI1655 г.: Яна Казіміра Хадкевіча, кашталяна віленскага (128), Самуэля Астафія Лукомскага (100), Крыштафа Францішка Сапегі (200), Паўла Яна Сапегі (паручнік Барыкоўскі) (200), Аўсінскага (100); ад 9 II 1656 г.: Піліпа Казіміра Абуховіча, ваяводы смаленскага (123), Рыгора Багуслава Мёнчынскага (100), Мікалая Самуэля Шэмета (120), Самуэля Высоцкага (80), Яна Юрыя Завішы,старасты браслаўскага (120); ад 9 V1656 г.: Юрыя Караля Глябовіча (паручнік Юры Вяжэвіч) (120), Марцыяна Аляксандра Агінскага, харужыя троцкага(150), Мацея Гурцы Дзятловіча (120). На самай справе казацкіх харугваў былоў арміі Сапегі больш, але адсутнасць ведамасцяў фінансавых разлікаў не дазваляе дакладна сцвярджаць, што гэта былі баявыя адзінкі рэгулярнай арміі ці, можа, валанцёрскія атрады. Напрыклад, мне дакладна вядома, што ў палку смаленскага ваяводы Піліпа Абуховіча ў сакавіку 1656 г. знаходзілася харугва Нетавіцкага і дзве па нейкім Солтане (Oss., rkps 13621, s. 63). Што з імі сталася? Пад камандаванне Сапегі пад Конскай Воляй (травень 1656 г.?) перайшла валошская харугва Тубольца (VUB, F. 4/A-1179, nr 13168), пра якую потым не было ніякіх звестак.
⁶¹ Яхіі Мурзы Ахмецевіча (100 коннікаў), Асана Левушэвіча (120), Вінцэнта Гасеўскага (ротмістр Давід Рэйжэўскі) (200), Мікалая Бараноўскага (100), Адама Тугана Бараноўскага (ад 13 III 1656 г. Давіда Тугана Бараноўскага) (120), Чымбая Улана Малюшыцкага (150), Аляксандра Пултара Юзафовіча (100), Рамана Сянкевіча (100), Мустафы Бараноўскага (100), Ахмета Улана Карыцкага(150), Мікалая Малахоўскага (ад 20 V1656 г. Муршта Малахоўскага) (100), Мустафы Улана (100), Ахмета Ассановіча (120).
⁶² У сакавіку 1656 г. у палку ваяводы смаленскага Піліпа Казіміра Абуховіча знаходзіліся 3 татарскія харугвы пад камандай ротмістраў Міхала Кумановіча, Шварца Бараноўскага і Суліманавіча (Oss., rkps 13621, s. 63). Пасля пра дзве апошнія нічога не чуваць.
⁶³ Дзве харугвы Крыштафа Патоцкага і адна Яна Раманоўскага.
⁶⁴ Ад 1IX1655 г.: Паўла Яна Сапегі (400); ад 9 XI1655 г.: Мікалая Дамініка Гедройця (120); ад 9II1656 г.: Юрыя Караля Глябовіча (100); ад 9 V1656 г.: Марцыяна Аляксандра Агінскага (100).
⁶⁵ Абедзве Аляксандра Гілярыя Палубінскага.
⁶⁶ Госса (100), Готтэрада (100?), Войцеха Касакоўскага (180).
⁶⁷ Міхала Казіміра Радзівіла (120) (AGAD, AR dz. VII, t. 57, pudło 9; Czart., rkps 2736,s. 117).
⁶⁸ Стэфана Каманякі (120) і Златоўскага (120).
⁶⁹ Прыняў яе на сваё імя, даручаючы ротмістру Юстыняну Прушаноўскаму (LVIA,SA4106, k.295v-296v).
⁷⁰ Пяхота нямецкая (AGAD, AR, dz. VII, pudło 21, nr 226), пяхота польская Карыцкага (тамсама, pudło 9, nr 63).
⁷¹ Казацкая харугва К.Л. Сапегі (паручнік Здановіч), нямецкая пяхота Гелера(100), польская пяхота Даніэля Хлявінскага (100?), моцны гарнізон крэпасці ў Старым Быхаве ў складзе дзвюх-трох харугваў драгунаў (Вільгельма фон Клодта, Яна Кругера і Габрыэля Шумана) і чатырох? пешых харугваў (Акты,относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные Археографической Комиссией, t. XIV, С.-Петербург 1891, s. 729-730; MLKW 131, nr361; VUB, F. 4/A-1179, nr 13168; AGAD, AR dz. V, nr 13848 (list z 11 X 1655); гл. таксама K. Бабятыньскі, Стары і Новы Быхаўу час вайны Рэчы Паспалітай з Масквой (1654-1655), Беларускі Гістарычны Агляд, т. 10,2003, сш. 1-2 (18-19),с. 89-120).
⁷² Тут дзейнічалі сілы Самуэля Аскеркі, суддзі земскага мазырскага, які на іх чале здабыў замкі ў Міры і Нясвіжы (гл. T. Wasilewski, Oskierka Samuel, PSB, t. XXIV,1979, s. 363).
⁷³ Вясной 1656 г. у Жамойці выбухнула антышведскае паўстанне, якое абапіралася галоўным чынам на атрады мясцовых актывістаў, выстаўленыя шляхтай, паспалітае рушанне (гл. A. Šapoka, 1655 metu Kedainiu sutartis, arbašvedai Lietuvoje 1655-1656 metais, Vilnius 1990, s. 152-177; A. Tyla, Kėdainių unijosopozicija (1655-1656 m.), „Lietuvos TSR Mokslų Akademijos darbai”, A Serija, 1979, t.2 s. 67-84; тамсама, Sukilimas Lietuvoje prieš švedų okupacją 1656 m., „Lietuvos TSR Mokslų akademijos darbai”, A seria, 1976, t. 4 (57), s. 61-72; A. Codello, Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656-1660, „Przegląd Historyczny”, t. 57,1966, s.49-50; S. Augusiewicz, Działania militarne w Prusach Książкcych w latach 1656-1657, Olsztyn 1999, s. 44.
⁷⁴ AGAD, AR dz. XXIII, t. 40, plik 5, s. 167; НГАБ, F. 1767, nr 7, k. 411v;
⁷⁵ AGAD, Tyz. B-35/125, k. 167.
⁷⁶ AGAD, AR X 354, nr 242, s. 154.
⁷⁷ Вядома, напрыклад, што па распараджэнні ваяводы троцкага Мікалая Стэфана Паца былі створаныя 16 III 1656 г. з уцекачоў з Беларусі харугвы Яна [?] Гадачэўскага, Міхала Шалевіча, a сам ваявода таксама сабраў казацкую харугву (VUB, F. 7-3/5957, k. 199-v); нейкую харугву яшчэ восенню 1655 г. меў ваявода Наваградскі Пётр Казімір Вяжэвіч (LVIA, F. 1292, inw. 1, nr 24).
⁷⁸ Мне вядомы, напрыклад, прыпаведны ліст, выстаўлены 10 НІ 1656 г. Аляксандру Туру Баранкоўскаму на 150 чалавек чужаземнай пяхоты (LVIA, F. 391, inw.1, nr 1051, k. 11), але пра гэтую харугву нічога невядома, затое вядома, што той Тур ад 22 VIII 1657 г. быў капітанам пешай харугвы (94 чалавек) у рэгімэнце Міхала Казіміра Радзівіла (AGAD, AR dz. VII, nr 225, s. 53-75). Можа, таксама нейкія наборы рабіў для Сапегі маёр Аляксандр Гільхен, бо 28 III 1656 г. начале 100 рэйтараў i драгунаў напаў на Кеўліцу (Троцкае ваяводства) (VUB, F.7-5/5959,1I, k. 1617).
⁷⁹ Казіміра Даўмонта Сесіцкага (150) ад 9 V 1656 г., Канстанціна Адахоўскага(120) ад 1VI1656 г. (LVIA, SA 4106, k. 114v-116v, 278-v).
⁸⁰ Ад 9 V 1656 г.: Крыштафа Есьмана Сынкоўскага (600), Бальтазара фон Разэнштэйна (120), Яна Баптыста Фрэдзіяні (100) (LVIA, SA 4106, k. 157v-159,161-164v, 182v-183v).
⁸¹ Ад 9 XI1656 г. (LVIA, SA 4106, k. 217v-218).
⁸² Ад 9 VIII 1656 г.: Паўла Яна Сапегі, паручнік Юры Ўладзіслаў Касіла (150), Мікалая Нерашынскага, суддзі земскага рэчыцкага (108), Станіслава Казіміра Бабраўніцкага, суддзі земскага берасцейскага (148), Яна Захарыя Невяроўскага(150); ад 9 XI1656 г.: Аляксандра Юдыцкага, старасты ў Ясьвойнах (200) (LVIA,SA 4106, k. 9v-10v, 49v-50, 31-32v, 45-46,234v-235).
⁸³ Ад 9 VIII 1656 г.: Аляксандра Гілярыя Палубінскага (120) і Міхала Казіміра Радзівіла, падчашыя ВКЛ (200) (LVIA, SA 4106, k. 62, 63).
⁸⁴ Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, мальтанскага кавалера, генерала артылерыі ВКЛ (120 пайкоў) (LVIA, SA 4106, k. 70).
⁸⁵ Гетмана Сапегі пад камандай ротмістра Феліцыяна Багуслаўскага (LVIA, SA4106, k.198v-200).
⁸⁶ У кастрычніку 1656 г. гэта зрабіла харугва Куміновіча (Archiwum Państwowe w Lublinie, Księga grodzka relacyjna chełmska 20328: Uniwersał S. Lanckorońskiego z17X1656).
⁸⁷ Да ўласнай Гасеўскага, якая вярнулася пад ягонае камандаванне, адразу ж пасля вяртання з палону ў траўні 1656 г. была дададзена другая, уключаная ў склад арміі 9 VIII 1656 г., яе паручнікам стаў стараста ашмянскі Адам Мацей Саковіч (200 коннікаў) (LVIA, SA 4106, k. 97-99v; PAU/PANKr., rkps 360, s. 566).
⁸⁸ Апрача згаданых Гасеўскага, Ліпніцкага, Сесіцкага і Адахоўскага, далучыліся ад 9 VIII 1656 г.: Самуэля Аляксандра Камароўскага, абознага ВКЛ (113), Міхала Казіміра Паца, ваяводзіча троцкага (120), Рыгора Казіміра Падбярэзскага(120), Крыштафа Адахоўскага (120); ад 9 XI 1656 г.: Крыштафа Бухавецкага, маршалка гарадзенскага (120), Яна Мікалая Станкевіча, вялікага пісара ВКЛ(120), Казіміра Белазора, падстольніка упіцкага (120), Крыштафа Аляксандра Белазора (100), Мікалая Казіміра Копця (120), Юрыя Чаркоўскага (120) (LVIA,SA 4106, k. passim; PAU/PANKr., rkps 360, s. 566-571).
⁸⁹ Апрача згаданых Гасеўскага, Давіда і Мікалая Бараноўскіх, былі ўтвораны: 9VIII 1656 г. Казіміра Пшэўлоцкага, мечніка упіцкага (100), a 9 XI1656 г. Хазбея Кульбіцкага (100) (LVIA, SA 4106, k. passim; PAU/PANKr., rkps 360, s. 566-571).
⁹⁰ Ад 9 VIII 1656 г.: Вінцэнта Гасеўскага (120), Стэфана Невяроўскага (120), Крыштафа Есьмана Сынкоўскага (120); ад 9 XI1656 г.: Вінцэнта Гасеўскага (Ян Мынхгаузен) (120), Стэфана Невяроўскага (Яленскі) (94), Самуэля Абрамовіча,старасты старадубскага (120) (LVIA, SA 4106, k. passim; PAU/PANKr., rkps 360, s.566-571).
⁹¹ Акрамя пералічаных вышэй адзінак Есьмана, Фрэдзіяні i Разэнштэйна далучыліся ад 9 VIII 1656 г.: Стэфана Невяроўскага (240), Мацея Гасеўскага (200), Казіміра Даўмонта Сесіцкага (Роймер) (100), Вінцэнта Гасеўскага (Разэллі)(200), Адама Мацея Саковіча (150); ад 9 XI1656 г.: Стэфана Невяроўскага (Госі Раер) (200), Тэафіла Шварцгофа (100), Казіміра Сесіцкага (Дрэлінг) (200), Казіміра Хвалібога Жэромскага, стольніка віленскага (120), Крыштафа Эпэрыяша, падстольніка ковенскага (120), Мікалая фон Царэндэна (120), Самуэля Абрамовіча (135), Самуэля Аляксандра Камароўскага (120), Альшэўскага (120) (LVIA, SA 4106, k. passim; PAU/PANKr., rkps 360, s. 566-571).
⁹² Ад 9 V1657 г.: Салука (100) і Бяняўскага (100).
⁹³ Ад 9 II1657 г.: Самуэля Кміціца (150), Марцыяна Аляксандра Агінскага (100), дзве Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага (Габрыель Боргентрайх i Юры Будгрэф) (100 i 81), Казіміра Залескага (93) — ад 9 VIII 1657 г. Міхала Казіміра Радзівіла(82); ад 9 V1657 г.: Паўла Сапегі (Дэмут) (120) — потым Вільгельма фон Клодта (Клата), Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага (Ян? Кругер) (120).
⁹⁴ Гедройця 9 V1657 г.
⁹⁵ Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага (капітан Портус).
⁹⁶ VUB, F. 4/A-162, nr 11978.
⁹⁷ Яна Мікалая Станкевіча, Крыштафа Белазора, Мікалая Копця i Юрыя Чаркоўскага.
⁹⁸ Караля Юрыя Крашынскага (120) i Яна Каленцкага (120).
⁹⁹ Харугва Пшэўлоцкага згарнулася 9 II, а 9 V1657 г. далучылася да арміі харугва Адама Бараноўскага (99).
¹⁰⁰ Ад 9II165 7 г.: тры Вінцэнта Гасеўскага (Багуслаў Пшыпкоўскі, a потым Шульц, 100, Ян Рагуцкі 100, Гільбрандт Магнус фон Гротхус 100) і тры Стэфана Невяроўскага (Дортгесэн 63, Панфіла 100, Мікалай фон Шультэ (Шкультын)92); ад 9 V 1657 г. адна Оттана Бутлера (100, потым Дэцці ад 9 VIII 1657 г. —коннікаў 120). Паводле аднаго з паведамленняў (PAU/PANKr., rkps 360, s. 566-571), Панфіла заставаўся на службе ад 9 XI1656 г., a паводле іншых (LVIA, SA:3410 i 4106) Рагуцкі служыў ад 9 V1657 г. Шкультын пасля выслужэння адной чвэрці перайшоў ад 9 V1657 г. да рэгімэнта рэйтараў гетмана Гасеўскага.
¹⁰¹ Ад 9 II1657 г.: Мацея Гасеўскага (400), Рыгора Казіміра Падбярэзскага (150),Казіміра Даўмонта Сесіцкага (Юры фон Фіцінгоф) (100), Тэадора Раецкага (200); ад 9 V1657 г. Вінцэнта Гасеўскага (Эрнэст фон Нольдэ) (1000).
¹⁰² Ад 9 V1657 г. дзве харугвы Вінцэнта Гасеўскага (Ян Мэйфланд i Якуб Внароўскі)(200).
¹⁰³ Ад 9 II 1657 г.: Вінцэнта Гасеўскага (Канстанцін Мордас Быкоўскі) (100) i Гераніма Іваноўскага (100).
¹⁰⁴Ад 9 XI1657 г.: Самуэля Аскеркі (150) i Мікалая Скуйбяды Каленскага, падчашыя чарнігаўскага (120). los Ад 9 VIII 1657 г.: тры ўласныя гетмана (Пётр Каштэла, Адам Крашпарт i Вэлінг) (360) i Міхала Казіміра Радзівіла (447), да якога далучылася і харугва Жэльскага (82).
¹⁰⁶Увесь полк таго ж Радзівіла (546), які 31 X (9 XI) 1657 г. перайшоў у каронную армію.
¹⁰⁷ Ад 9 XI1657 г.: Паўла Пузыны.
¹⁰⁸ Ад 9 viii 1657 г.: тры Вінцэнта Гасеўскага (Генрыка фон Мынхгаузена 100, Фромгольта Шварцгофа 100, Вільгельма Шварцгофа 100); ад 9 XI 1657 г.: Генрыка (Андрэя ?) Сыракурта (Соракурта) (68), Яна фон Гогенастэнберга Вігандта (100), дзве Яна Казіміра (200).
¹⁰⁹ Генрыка фон Мынхгаузена.
¹¹⁰ Абедзве Стэфана Невяроўскага (Госа і Раера).
¹¹¹ Ад 9 VIII 1657 г.: Яна фон Гогенастэнберга Вігандта (100); ад 9 XI1657 г.: Адама Мацея Саковіча (120) i Вільгельма Тызенгаўза (120).
¹¹² Ад 9 VIII 1657 г.: дзве гетмана Гасеўскага (Ян Дэвідсон 100, Гільберт 100); ад 9XI1657 г.: таго ж (Жан дэ Мэрсье 100) i Гжэгаж Бэрсоцці (200).
¹¹³ VLIV 680.
¹¹⁴ Ад 9 V 1658 г. рэгімэнт Вільгельма Корфа, якога ў хуткім часе змяніў Эбергарт Фрыдэрык фон Альтэн Бокум.
¹¹⁵ 9 II 1658 г.: Казіміра Сесіцкага (150), Яна Каленцкага (120) i Паўла Пузыны(120).
¹¹⁶ 9II1658 г.: Канімера (200), Сыракурта (68) і Вігандта (100).
¹¹⁷ 9II1658 г.: абедзве Казіміра Сесіцкага.
¹¹⁸ Ад 9 II 1658 г. Багуслава Радзівіла (120), a ад 9 V 1658 г. самога гетмана Гасеўскага (паручнік Андрэй Храпавіцкі) (200).
¹¹⁹ 9 XI 1658 г.: Рамана Антона Ельскага (перайшоў у каронную армію) i Яна Казіміра Хадкевіча, кашталяна віленскага, згорнутая.
¹²⁰ 9 VIII 1658 г. Мікалая Ўладзіслава Пшэздзецкага.
¹²¹ Ад 9 VIII 1658 г. Крыштафа Францішка Сапегі, падстолія ВКЛ (100), а ад 9XI 1658 г.: Аляксандра Гілярыя Палубінскага, пісара палявога ВКЛ (200), Станіслава Масальскага, ваяводзіча берасцейскага (400) i Эгідзія Брэмера ван(дэ) Брытмар (354).
¹²² Ад 9 XI1658 г.
¹²³ 9 XI 1658 г. харугваў Стэфана Невяроўскага, які знаходзіўся ў маскоўскай няволі (ротмістры Панфіла i Яленскі?), як казацкія, былі перададзены Ільяшу Камароўскаму, харужаму вількамірскаму, брату рэгімэнтара Самуэля i Канімеру.
¹²⁴ 9 VIII 1658 г. Самуэля Андрэя Абрамовіча, старасты старадубскага.
¹²⁵ Ад 9 XI1658 г.: Станіслава Яна Ліпніцкага, старасты сейвенскага (200) i Віктара Канстанціна Млечкі, суддзі земскага жамойцкага (120). У наяўных разліковых фінансавых дакументах арміі ВКЛ дзве харугвы Ліпніцкага заўсёды выступаюць толькі ў правым крыле, але яны павінны былі ўтварыцца i заставацца дапачатку 1660 г. у левым крыле. Іх няма ў спісе, які выслаў у жніўні 1659 г. гетман Сапега ў Курляндыю, у дапаможны корпус (AGAD, AR dz. V, nr 11208; гэты спіс апублікаваў Янкоўскі, цыт. пр., s. 172), але ў студзені 1660 г. яны адарваліся ад жамойцкай дывізіі і далучыліся да правага крыла (A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660-1663, Warszawa1989, s. 50-51).
¹²⁶ Ад 9 XI1658 г. гетмана Гасеўскага (оберштэр лейтэнант Матэвуш Роймер).
¹²⁷ 9 V1659 г. Марцыяна Аляксандра Агінскага, падстолія ВКЛ.
¹²⁸ 9 II 1659 г.: Аўсінскага (100), Мянчынскага (100), Яна Невяроўскага (150) i Скуйбяды (120).
¹²⁹ 9II1659 г.: Бухавецкага (120) і Багуслава Радзівіла (120).
¹³⁰ Тобія Джэвецкага, утварылася 9II1659 г., згарнулася 9 траўня таго ж года.
1319 VIII 1659 г.: Караля Лужэцкага, старасты шмелтынскага (перайшоў у каронную армію), Клімчыцкага, Рассудоўскага i Паклонскага, a 9 XI1659 г. Пшаздзецкага.
¹³² Фармальна ад 9XI1659 г. была прызначана служба ў правым крыле для харугвы Станіслава Яна Ліпніцкага, аднак на самай справе яна далучылася да гэтага крыла толькі ў студзені 1660 г. (гл.: Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…, s. 50-51).
¹³³ Ад 9 VIII 1659 г.: Аляксандра Гільхена (120), ад 9 XI 1659 г.: Крыштафа Францішка Сапегі, стольніка ВКЛ (100), Глябовіча, старасты жамойцкага (120)і Эберхарда Фрыдэрыка фон Альтэн Бо кума (капітан Уладзіслаў Ассман) (100). Фармальна служба лічылася ад гэтага часу, хоць насамрэч перайшлі з левага крыла ў правае толькі ў студзені 1660 г. харугвам Мікалая Шэмета пасля Самуэля Камароўскага (120) i Станіслава Яна Ліпніцкага (200).
¹³⁴ Ад 9 VIII 1659 г.: Эгідзія Брэмера (170), Аляксандра Гільхена (120) i Рэдгарда Шумана (120).
¹³⁵ Ад 9 XI 1659 г. Міхала Казіміра Паца, абознага ВКЛ, новага рэгімэнтара жамойцкай дывізіі.
¹³⁶ Ад 9 VIII 1659 г. прыступіла да службы як пешая харугва Гжэгажа Барсоцці (100), якая ўтварылася з драгунаў Фрэдзіяні. Ад 9 XI1659 г. у арміі апынулася харугва лейбгвардыі гетмана Гасеўскага (оберштэр Гуга O’Келлі) (100), якая як драгунская, напэўна, існавала ад 1658 г. (як прыватная?), таму што ўжо 10II гэтага года Гасеўскі пісаў пра накіраванне O’Келлі (камендант кірхолмскі, палкоўнік ЯКМ) у Прусію па набор (AGAD, AR dz. V, nr 4567); 20 I 1659 г.упамінаюцца яго драгуны (VUB, F. 7- ŻP16 vel 19/14471, k. 16). Восенню 1659 г.ён быў адхілены Камароўскім ад камандавання рэгімэнтам, што выклікала негатыўную рэакцыю караля (AGAD, AR dz. V, nr 11208: list z 12 XI1659).
¹³⁷ L. Podhorodecki, Kampania polsko-szwedzka 1659 r. w Prusach i Kurlandii, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, IV, 1958; Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…,s. 55-81; K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Inforteditions 2005, s. 28-167.
¹³⁸ 9 V1660 г. Мустафу Улана Карыцкага.
¹³⁹Самога гетмана Сапегі (ротмістр Тэадор? фон Зас) (100) і Аляксандра фон Віцінгофа (Фіцінга) (100), якая перайшла з левага крыла ў студзені 1660 г.
¹⁴⁰ 9 II 1660 г. Аляксандра Нарушэвіча, падканцлера ВКЛ.
¹⁴¹ Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, кашталяна наваградскага (капітан Эрых Петэр Шток) (120) i напэўна, Яна Кругера, званая „фінскай”, што паказвае на яе шведскае паходжанне (AGAD, AR dz. V, nr 13868 — na odwrocie listu z 16 II1660).
¹⁴² Kossarzecki, Kampania …, s. 69.
¹⁴³ Ад 9 II1660 г.: з рэйтараў Крыштафа Есьмана Сынкоўскага паўстала казацкая харугва Рыгора Казіміра Падбярэзскага, старасты упіцкага (120), а з рэйтараў Самуэля Андрэя Абрамовіча ягоная казацкая харугва; ад 9 V 1660 г. Рэйтарыя Канімера ператварылася ў казацкую харугву Віктарына Канстанціна Млечкі,земскага жамойцскага суддзі.
¹⁴⁴ 9 XI1660 г. Уладзіслава Валовіча, ваяводы віцебскага.
¹⁴⁵ Заса, які загінуў у бітве пад Палонкай 28 VI1660 г. (VUB, F. 4/A-1179, nr 13168), і Віцінгофа.
¹⁴⁶ Ад 9 XI 1660 г. Мікалая Малахоўскага.
¹⁴⁷ Ад 9 XI1660 г.: Гуга O’Келлі (200) і Мэльхіёра Людвіга фон Дэмута (120).
¹⁴⁸ Ад 9 V1661 г. Дзмітра Чаркаса.
¹⁴⁹ Ад 9 II1661 г. Эгідзія Брэмера.
¹⁵⁰ Ад 9 VIII 1661 г.: Хрысціяна фон Калькштайна (400), а на самай справе самога гетмана Сапегі і Мікалая Ўладзіслава Юдыцкага, кашталяна наваградскага (капітан Кругер) (100).
¹⁵¹9 VIII 1661 г. Мікалая Шэмета.
¹⁵² 9II1661 г. канцлера ВКЛ Крыштафа Паца (капітан Гіссэн).
¹⁵³ Ад 9 V 1661 г. рэйтары Стэфана Невяроўскага (оберштэр лейтэнант Давід Ёрдан) ператварылася ў казацкую харугву Баніфата Тэафіля Паца.
¹⁵⁴ 9 XI1661 г. Андрэя Мурашкі.
¹⁵⁵ 9 XI1661 г.: Юрыя Караля Глябовіча, старасты жамойцкага (120), Аляксандра Гілярыя Палубінскага, пісара палявога (100) і Марцыяна Аляксандра Агінскага, стольніка ВКЛ (100).
¹⁵⁶ Ад 9 XI1661 г. у склад войска была ўключана венгерская (польская) харугва Анджэя Янкоўскага (раней яна, відаць, была прыватнай харугвай гетмана?), паколькі пра ротмістра згадваецца ўжо ў акце, складзеным пад час хваляванняў у вайсковым абозе над Начай і Дзвіной 14 IX 1661 г. (РГАДА, F. 389, nr 120, k. 642-645v).
¹⁵⁷Асабовы склад арміі прадстаўлены Стэфанам Мядэкшам, налічваў у правым крыле 11 200 салдацкіх ставак, а ў левым 8392, разам такім чынам 19 592 (S.F. Medeksza, Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654-1668, wyd. W. Seredyński, Scriptores rerum Polonicarum, t. III, Kraków 1875, s. 250n), але публікацыя не ахоплівае ўсіх адзінак і ўлічвае ў склад арміі валанцёраў. Паводле іншага спісу дывізія Сапегі налічвала 12 945 коней і пайкоў, а Гасеўскага 5692, разам 18 637 (PAU/PANKr., rkps 1404, t.1, s. 156-160). Паводле Пачобута, правае крыло мела 7020, а левае 7240 салдацкіх ставак, а разам 14 260 (J.W. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), oprac. A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 331-337).
¹⁵⁸ A. Rachuba, Siły zbrojne Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII wieku, „Przegląd Wschodni”, t. III, z. 3 (11), 1994, s. 379-410; таксама, Oficerowie cudzoziemskiego autoramentu w armii Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1648-1667, w: Od armii komputowej do narodowej (XVI — XX w.), pod red. Z. Karpusa i W. Rezmera, Toruń 1998, s. 57-71; таксама, Armia Wielkiego Księstwa Litewskiego jako czynnik unifikacji narodowej i kulturowej, „Przegląd Historyczny”, LXXXVIII, 1997, z. 2, s. 237-246; M. Nagielski, Chorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Połubińskiego i króla Jana Kazimierza w latach 1648-1666, „Acta Baltico Slavica”, T. XV, 1983.
¹⁵⁹LVIA,SA4111,k.1-119v.
¹⁶⁰ J. Maroń, Kampania zadnieprzaсska Jana Kazimierza 1663/1664, w: Od armii komputowej do armii narodowej (XVI-XX w.), pod red. W. Rezmera i Z. Karpusa,Toruń 1998, s. 73-88.
¹⁶¹ Яна Сасноўскага (10 VI 1664 г.?), Вінцэнта Гасеўскага (паручнік Андрэй Храпавіцкі) (10IX1664 г.?) i Мікалая Валяр’яна Цеханавецкага (10 XII 1664 г.?).
¹⁶² Міхала Казіміра Радзівіла, кашталяна віленскага (10 XII 1664 г.?).
¹⁶³ Мікалая фон Зарэндэна (Жардэна) (10 XII 1664 г.?).
¹⁶⁴Янкоўскага (10 XII 1663 г.) і гетмана Сапегі (Пасудзееўскі) (10 НІ 1664 г.?).
¹⁶⁵ PAU/PANKr., rkps 1404,t.1, s. 160-163.
¹⁶⁶ Ад 10 VI1666 г., ротмістр Андрэй Казімір Ольшэр (Холтшуэр?) (LVIA, SA 4111,k.13).

Наверх

Неспадзяванае аслабленне пазіцый Рэчы Паспалітай у 1648 г. i наступных гадах змаганняў з казацкім паўстаннем на Ўкраіне, а потым яе катастрафічнае паражэнне ў першыя месяцы вайны з Масквой у 1654 i на пачатку 1655 г. прывялі да поўнай змены раскладу сілаў у гэтай частцы Еўропы. На ўсё больш нарастальную моц Масквы нядобразычліва глядзелі не толькі татары, яна зрабілася рэальнай пагрозай для балтыйскіх інтарэсаў Швецыі. Яшчэ раней у Стакгольме разглядалі магчымасць удару па аслабленай Рэчы Паспалітай, і поспехі Масквы маглі толькі паскорыць прыняцце такога рашэння. Шведская інтэрвенцыя i яе імклівае разгортванне ў першыя дні вельмі кепска ўспрымаліся ў Маскве. Там добра разумелі варожае стаўленне шведаў, якія не мелі намеру дапусціць на балтыйскае ўзбярэжжа царскія войскі, што накіроўваліся туды з усходу. Цар жа не збіраўся адмаўляцца ад магчымасці абаперціся на гэтае ўзбярэжжа і планаваў такім чынам адкрыць нарэшце для Масквы балтыйскі шлях у Еўропу.

Сутыкненне на землях нізрынутай Рэчы Паспалітай дзвюх пераможных і агрэсіўных сілаў павінна было прывесці да наступных палітычных зменаўу становішчы супрацьлеглых бакоў. Гэтыя змены прывялі да выніку 3 лістапада 1656 г., калі быў заключаны саюз паміж Масквой і польска-вялікалітоўскай дзяржавай, скіраваны супраць Швецыі. Адна з мноства цяжкіхумоваў, што прынялі дыпламаты польскага караля, — згода на прызначэнне цара на польскі трон пад час найбліжэйшага сойму[1]. Гэта былі ўмовы, якія прадыктаваў пераможца пераможанай дзяржаве. Рэч Паспалітая мусіла тады на іх пагадзіцца, хоць было сумнеўным, ці захоча яна ix выканаць у выпадку паляпшэння яе палітычнага і ваеннага становішча. У Немежы дыпламаты польскага караля былі вымушаны пагадзіцца з жорсткімі маскоўскімі ўмовамі, а раней падобнае перажывала шляхта Вялікага Княства Літоўскага, чые землі былі заняты Масквой. Значная яе частка згаджалася раней ці пазней прыняць царскае падданства. Аднак тут можна паставіць пытанне пра памеры гэтай з’явы. Адрознымі былі матывы рашэнняў, а таксама тое, наколькі ўсур’ёз успрымалася сама прысяга ў шляхецкім асяроддзі. Гэтыя пытанні цягнулі за сабой наступныя — ці запэўніць складзеная прысяга захаванне гэтай „вернасці” шляхты ў выпадку якіх-небудзь зменаў у расстаноўцы сілаў?

Маскоўская інтэрвенцыя, а потым шведская агрэсія паставілі ў асабліва складанае становішча менавіта шляхту ВКЛ. Калі польская каронная шляхта мела выбар захаваць вернасць законнаму каралю Яну Казіміру або пакінуць яго і перайсці на бок Карла X Густава, то шляхта ВКЛ у 1655 г. апынулася перад значна больш складанай праблемай, бо на яе землях сутыкнуліся інтарэсы маскоўскага цара, караля Яна Казіміра і шведскага караля. У палітычнай сітуацыі, якая імкліва мянялася, не ўсе арыентаваліся дастаткова хутка, каб адразу ж перайсці на адпаведны бок. Але трэба задаць сабе пытанне, які працэнт шляхты ВКЛ жыва рэагаваў на зменлівыя палітычныя кансталяцыі бурлівых 1655 — 1656 г., а які заставаўся інертным сузіральнікам, тым, што, самае большае, падпарадкоўваўся плыні падзей. Калі яшчэ пасля паразаў 1654 г. існавала надзея на адпор Маскве і адбіццё страчаных земляў, то катастрофа ў наступным годзе пахавалаяе дашчэнту. Восенню 1655 г. перад пагрозай захопу амаль усяго Вялікага Княства Літоўскага маскоўскімі войскамі, амаль усёй Кароны казакамі і расіянамі з аднаго боку, а з другога боку — шведамі, а таксама ўцёкамі караля за мяжу, ніхто не мог гарантаваць, што польска-вялікалітоўская дзяржава адродзіцца, а Ян Казімір калі-небудзь з’явіцца на землях Рэчы Паспалітай. Гэтая сітуацыя паставіла многіх шляхцічаў, магнатаў і вайскоўцаў ВКЛ перад невымерна цяжкім пытаннем — якую пазіцыю прыняць, на чыім баку застацца, ці, можа, захаваць нейтралітэт і чакаць? Хуткае развіццё падзей, якія ўскладнялі агульнае становішча, змушала кожны бок да мадыфікацыі сваіх паводзінаў.

Пераход летам 1655 г. межаў Рэчы Паспалітай шведамі храналагічна супаў са з’яўл еннем царскай арміі перад брамай Вільні. Небывалы поспех Аляксея Міхайлавіча не выклікаў сумненняў, а яго военачальнікам заставалася завалодаць заходнімі паветамі ВКЛ, каб такім чынам падпарадкаваць сваёй уладзе ўсё Вялікае Княства Літоўскае. 8 жніўня была занята Вільня, потым вельмі хутка Горадня і Коўна. Нарэшце 9 верасня Аляксей Міхайлавіч абвясціў сябе вялікім князем літоўскім і пачаў прэтэндаваць на ўсе землі ВКЛ. Цар разлічваў таксама на магчымасць далейшага паходу сваіх войскаў з боку Ўкраіны і ВКЛ на землі польскай Кароны. Здаецца, першапачаткова ў Маскве думалі, што шведы традыцыйна зацікаўлены балтыйскім узбярэжжам і заняццем Княскай і Каралеўскай Прусіі. Аднак вельмі хутка выявілася, што іх апетыт значна большы, а ашаламляльныя поспехі войскаў Карла Х Густава ў Кароне пад канец лета і восенню выклікалі вялікую занепакоенасць у Маскве. З асаблівым неспакоем назіралі там за масавым пераходам шляхты і войска пад уладу шведскага караля. Баяліся, што гэта — пачатак шведскага павароту супраць Масквы. Вядома, што шляхта, здаючыся Карлу Х Густаву, ставіла выразную ўмову, каб ён дапамог вярнуць страчаныя ўсходнія землі Рэчы Паспалітай. З такім самым жаданнем здавалася ў Ясьвойнях і Кейданах шляхта ВКЛ, згуртаваная пад камандаваннем Януша Радзівіла. Шведскі кароль не адмаўляўся, бо не мог гэтага прама зрабіць у дачыненні да шляхты, якую стараўся перацягнуць на свой бок, робячы вялікія саступкі ў сваіх абяцаннях і гарантуючы захаваць усе яе ранейшыя правы і свабоды. Якімі ж былі яго сапраўдныя намеры, ніхто не ведаў. Аднак у Маскве пачалі пабойвацца ўзнікнення агрэсіўнага антымаскоўскага польска-шведскага саюзу, асабліва зважаючы на тое, што ў гэты час войскі шведскага караля занялі Браслаўшчыну, а 11 жніўня Магнус дэ ля Гардзі паведаміў царскім военачальнікам пра поспехі свайго караля, а таксама пра тое, што Вялікае Княства Літоўскае прыняло шведскі пратэктарат. Адначасова ён запатрабаваў, каб маскоўскія войскі спынілі сваё наступленне[2].

Знясіленая доўгай вайной, маскоўская дзяржава не мела сродкаў, каб распачаць чарговае змаганне з моцным праціўнікам. У гэты ж час шведы таксама не маглі дазволіць сабе такой раскошы, бо перад імі паўстала цяжкая задача авалодання Каралеўскай Прусіяй, якая рыхтавалася да доўгатэрміновай абароны, што абапіралася на абяцаную значную дапамогу брандэнбургскага электара Фрыдрыха Вільгельма. Таму расіяне сквапна падхапілі шведскія сігналы, якія прадугледжвалі прынцып, каб ніхто нікому не перашкаджаў, і да сваіх ваяводаў выслалі сціслыя даручэнні, каб яны ні ў якім разе не правакавалі шведскіх жаўнераў. Адначасова цар рэзка запратэставаў супраць шведскіх прэтэнзій, якія датычыліся ВКЛ. Узамен за адмову ад прэтэнзій ён абяцаў не нападаць на Курляндыю і Прусію[3]. Аднак гэта азначала спыненне пашырэння маскоўскіх уладанняў. Жадаючы захаваць мір са шведамі, цар мусіў абмежавацца захопам ВКЛ і пакінуць намеры ўварвання на польскія землі, якія натуральным чынам станавіліся ваеннай здабычай шведаў. Восенню 1655 г. па-за яго ўладай знаходзілася яшчэ паўднёва-заходняя частка ВКЛ, якая ўключала ў сябе Берасцейскае і частку Наваградскага ваяводства, Жамойць жа і Браслаўшчына, а таксама так званыя польскія Інфлянты былі ўжо занятыя шведамі. Затое на толькі што занятых царскімі войскамі землях ВКЛ жыло шмат шляхты, а таксама знаходзіліся аддзелы войска ВКЛ, стаўленне якіх да новых уладаў заставалася неакрэсленым, асабліва з той прычыны, што яны яшчэ зусім нядаўна прымалі актыўны ўдзел у баях з царскімі войскамі. Таксама пад Берасцем і на Жамойці сабралася значная колькасць сенатараў ВКЛ, шляхецкіх бежанцаў з земляў, занятых прыбліжанымі царскімі людзьмі і вайсковымі часткамі з найбольш перадавымі камандзірамі. Мноства іх, разам са скарбам, уцяклі яшчэ далей — у Прусію, Курляндыю, Інфлянты і Карону.

Поспехі шведаў карэнным чынам змянілі адносіны Аляксея Міхайлавіча да шляхты ВКЛ. Карл X Густаў коштам абяцанняў з поспехам атрымаў прыхільнасць польскай кароннай шляхты, цар быў змушаны выказаць не меншую дабрыню да шляхты ВКЛ. Гэта мела велізарнае значэнне, бо ў кантэксце данясенняў аб намерах Карла X Густава напасці на Маскву трэба было асцерагацца, каб сенатарская і вайсковая эліта ВКЛ, якая сабралася ў Берасці, і тая, што засталася на тэрыторыі ВКЛ, не перайшла на бок шведаў і не паўплывала такім чынам неспрыяльна на стаўленне шляхты, якая засталася на заваяваных землях. З пункту гледжання Масквы гэтага можна было асцерагацца, бо вялікі гетман ВКЛ Януш Радзівіл, пераходзячы на бок шведаў у жніўні 1655 г., апраўдваў гэты свой і сенатараў ВКЛ крок жаданнем выратаваць ВКЛ з дапамогай Карла X Густава ад маскоўскага захопу. Таксама абвяшчаў, што шведы абяцалі вярнуць страчаныя на ўсходзе землі, захаваць свабоду веравызнанняў і ўсе вольнасці шляхты. Капітуляцыя польскай Кароны перад шведамі і маскоўская пагроза ўрэшце прывялі 20 кастрычніка да заключэння пагаднення ў Кейданах, дзе Вялікае Княства Літоўскае ўваходзіла ў саюз са Швецыяй, а Карл X Густаў і яго пераемнікі прызнаваліся вялікімі князямі літоўскімі[4].

Гэтыя падзеі, якія пільна адсочвала Масква, выклікалі перасцярогу наконт надзейнасці нядаўна падпарадкаванай шляхты ВКЛ у выпадку выбуху вайны з моцным супернікам за панаванне над ВКЛ. Таму перад тым, як яна пачнецца, трэба было перацягнуць на свой бок пакоранае насельніцтва і зрабіць усё, каб яно забылася пра жудасныя знішчэнні, зробленыя царскімі войскамі, і падтрымала новыя парадкі так, як быццам бы падтрымліваюць іх каронныя палякі, у чым запэўнівалі шведы. Таму дзеля гэтага да грамадства ВКЛ вырашылі ўжыць ласкавыя адносіны, далёкасяжныя абяцанні і гарантыі захавання яго рэлігійных свабод, вольнасцяў, правоў і маёмасці. Гэта стварала моцны кантраст з жорсткімі адносінамі да земляў, акупаваных год таму. Дэманстраваная лагоднасць мела мэтай заваяваць сэрцы пераможанага народа, у нейкай ступені перасягнуць шведскія абяцанні, заахвоціць шляхту да вяртання дадому, даць прысягу вернасці цару, прызнаць яго сваім законным уладаром і паступіць да яго на службу[5]. Апошнія пункты тычыліся таксама той шляхты, якая ўвесь час заставалася ў сваіх дамах і ў пераважнай большасці не спяшалася прымаць прысягу. Больш за тое, запрашэнні выразным чынам былі таксама скіраваны да шляхты, землі якой занялі шведы, а таксама да тых, хто яшчэ цешыўся свабодай, да вялікай колькасці сенатараў і вайскоўцаў ВКЛ, якія знаходзіліся на яшчэ не занятай тэрыторыі, бо Аляксей Міхайлавіч пасля захопу Вільні лічыў сябе вялікім князем усяго ВКЛ, у тым ліку тых тэрыторый, якія ён яшчэ не здолеў захапіць, але адмаўляцца ад іх не меў намеру. Таму, калі б удалося схіліць на свой бок большасць шляхты, асабліва магнацкай і вайсковай эліты, улада цара над ВКЛ атрымала б своеасаблівую легітымізацыю, на гэтай падставе яе пад царскім кіраўніцтвам можна было б супрацьпаставіць кароннай, якая атаясамлівалася са шведамі. Гэта было відавочным імкненнем да зрыву уніі паміж ВКЛ і польскай каронай і замены яе на своеасаблівую унію з Масквой. У адпаведнасці з гэтым на мяжы лета і восені 1655 г. царскія прадстаўнікі пераконвалі пад Вільняй Францішка Мядэкшу, пасланніка палявога гетмана ВКЛ Вінцэнта Гасеўскага, і, міжіншым, вялі перамовы з ашмянскім старастам Адамам Мацеем Саковічам, які знаходзіўся ў Жамойці. Аднак Мядэкша пазней недвухсэнсоўна напісаў, што сапраўднай матывацыяй царскіх высілкаў з’яўлялася недапушчэнне ўзнікнення вельмі небяспечнага для Масквы саюзу Рэчы Паспалітай са Швецыяй і з Карлам X Густавам у якасці ўладара. Бо лёгка было зразумець, што ў выпадку ўзнікнення саюзу ён павінен быў бы запатрабаваць сабе землі, занятыя царскімі войскамі[6].

Восенню 1655 г. палітыка царскай ласкі быццам бы прадказвала відавочны поспех. Але хутка выявілася, што пераход пад шведскі пратэктарат вялікага гетмана ВКЛ Януша Радзівіла не выклікаў энтузіязму ў асяроддзі войска, якое з ім засталося, і саміх жамойтаў. Большая частка войска хутка пакінула гетмана. Яго становішча слабела. Ён пасварыўся з кіраўніком Інфлянтаў і захопленых земляў ВКЛ Магнусам дэ ля Гардзі, які яму прама сказаў, што шведы з-за Вільні ўскладняць свае ўзаемаадносіны з Масквой не будуць. Шляхта Жамойці таксама не хацела прысягаць шведам. Усё больш жаруўагонь падкідвалі там брутальныя паводзіны шведскіх жаўнераў, якія ўсё больш выразна настройвалі супраць сябе і так недаверлівую шляхту. Адчуванне паразы і антыпатыя да акупантаў у Жамойці не абмінула ўвагі Масквы. Расіяне вырашылі гэта выкарыстаць, таму ў канцы жніўня там з’явіўся царскі пасланнік Васіль Мікітавіч Ліхароў. Ён праводзіў перамовы з Радзівілам і Гасеўскім. Апошні з іх хутка пачаў схіляцца да канцэпцыі сувязі з усходнім суседам, таму Радзівіл адправіў яго ў турэмнае зняволенне па абвінавачанні ў занадта падазроных кантактах з Масквою. Ён паспеў толькі пасеяць чарговае зерне недаверу ў галовах расіян, гаворачы ім, што шведскі кароль, пасля таго як расправіцца з Янам Казімірам, мае намер павярнуцца супраць Аляксея Міхайлавіча. Таксама прапанаваў праект спынення ваенных дзеянняў паміж Рэччу Паспалітай і Масквой і сумеснага выступлення супраць Швецыі. Ліхароў прыняў яго прыхільна, а вынікам гэтага з’явілася таемнае пасольства Мядэкшы, высланага да цара Гасеўскім[7].

Радзівіл жа не пагадзіўся на супрацоўніцтва з царом і да абурэння Ліхарова адмовіўся прызнаваць за Аляксеем Міхайлавічам тытул вялікага князя літоўскага на падставе аргументацыі, што гэты тытул цару не быў нададзены праз ліцвінаў, а ён захапіў яго сілай. Адначасова цар выдаваў ахоўныя граматы, якія павінны былі засцерагчы вольныя яшчэ землі ад маскоўскіх нападаў. У гэткай сітуацыі адзінай надзеяй на захоп Жамойці было здабыванне прыхільнасці да сябе жамойцкай шляхты. Іншы царскі пасланнік Фёдар Міхайлаў Рцішчаў прапанаваў спачатку схіліць на свой бок генеральнага жамойцкага старасту Ежы Караля Глябовіча, якога вельмі паважалі на Жамойці і які не падпісаў пагаднення ca шведамі. Ён пераконваў, што ў выпадку поспеху стараста ўгаворыць шляхту, каб яна не прысягала шведам, а перайшла на бок цара. Аляксей Міхайлавіч ужо 4 кастрычніка даў даручэнне князю Сямёну А. Урусаву, які стаяўз войскам у ваколіцах Вільні, каб той знайшоў кагосьці прыхільнага да цара, найлепей з ліку жамойцкай шляхты, і выслаў бы яго на Жамойць, каб ён там пераконваў шляхту перайсці пад уладу цара. Калі б тамтэйшая шляхта выказала згоду, то цар падышоў бы з войскам непасрэдна да межаў Жамойці і прыняў бы яе пад царскі пратэктарат, а таксама стараўся б схіліць на свой бок шляхту заходніх паветаў ВКЛ. 3 лістапада цар выслаў да гэтай шляхты сваю грамату, поўную заахвочванняў і абяцанняў. Хоць гэта і не прынесла якіхсьці відавочных вынікаў, у Маскве ўсё ж не трацілі надзеі, у тым ліку на пад ставе данясенняў царскіх паслоў, якія пацвярджалі, што многія, з кім яны размаўлялі, выказваліся ўтым сэнсе, што калі цар паабяцае захаваць ім іх свабоды і веравызнанне, то яны пяройдуць на яго бок. Несумненна, Рцішчаў і Ліхароў дастаткова часта сутыкаліся з такімі думкамі шляхты, прыціснутай тагачаснымі абставінамі, што ў выніку ўпадку Рэчы Паспалітай ставілі іх перад простым выбарам — або быць пад шведскім панаваннем, або жадаць для сябе панавання маскоўскага. Не было нічога нечаканагаў тым, што знайшлося мноства такіх, якія разглядалі царскі варыянт. У любым выпадку галасы некаторых магнатаў і шляхты, пачутыя на Жамойці, настроілі даволі аптымістычна як паслоў, так і самога цара. Было загадана, каб пазней такім чынам дзейнічаў у дачыненні да Жамойці і віленскі ваявода Міхаіл Сямёнавіч Шахаўскі[8].

Надзвычай цікавае пытанне наконт планаў маскоўскай палітыкі на Жамойці. Не падлягае сумневу, што расіяне хацелі захапіць гэтую правінцыю ВКЛ. Аднак ці лічыліся ўжо восенню 1655 г. з магчымасцю распачынання вайны са Швецыяй? Калі ж у выніку царскіх старанняў жамойцкая шляхта выказалася б за Аляксея Міхайлавіча, гэта непазбежна павінна было б прывесці да сутыкнення са шведамі, якія тыя землі ўжо акупавалі. Апрача таго, мы ведаем, што цар тады стараўся пазбегнуць вайны са шведамі. Можа, на хвалі захаплення поспехамі ў Маскве лічыліся з магчымасцю неўзабаве распачаць вайну са шведамі, але яе пачатак яшчэ стараліся адцягнуць, каб за гэты час у найбольшай ступені перацягнуць на свой бок шляхту ВКЛ як з захопленых земляў, так і з тых, што знаходзіліся пад уладай Карла X Густава.

Па-за абсягам улады Аляксея Міхайлавіча засталося таксама згуртаванае ў Берасці і яго ваколіцах войска ВКЛ пад камандаваннем віцебскага ваяводы Паўла Сапегі, а таксама сабраныя каля яго сенатары і шляхта ВКЛ. Восенню 1655 г. гэтая групоўка апынулася перад выбарам: прызнаць уладу шведскага караля або маскоўскага цара. Яна таксама стала аб’ектам вялікай зацікаўленасці царскіх пасланнікаў. Знаходзячыся дастаткова далёка ад галоўных напрамкаў дзеянняў абодвух праціўнікаў, Сапега мог дазволіць сабе пэўную палітычную гульню. Магчыма, ён выбраў бы адназначна бок шведаў, якія ўжо раней угаворвалі яго прыняць пратэктарат свайго караля. Аднак ганарліваму магнату вельмі не да густу было тое, што на чале ліцвінаў, якія зрабілі гэта раней, стаялі ненавісныя яму Радзівілы[9]. Таму ён не адкідваў рашуча шведскага варыянта, але адначасова стараўся выведаць магчымасці дамовы з Масквой, асабліва таму, што ў асяроддзі жаўнераў з земляў ВКЛ, сярод якіх можна было налічыць мноства харугваў, што нядаўна пакінулі Я. Радзвіла (той здаўся шведам), сабралі дастаткова многа галасоў за пераход на царскую службу. Магчыма, што, баючыся застацца адзін на адзін супраць магутнай маскоўскай сілы, у кастрычніку Сапега ўвайшоў у кантакт з царскім дыпламатам Ф. М. Рцішчавым. Зрабіць гэта было тым лягчэй таму, што пасля зняволення Гасеўскага, на якога расіяне больш за ўсё разлічвалі, Рцішчаў выказаў меркаванне, што трэба абавязкова схіліць на свой бок Сапегу. Ацэньваючы належным чынам значнасць Сапегі на заходніх землях ВКЛ, царскі дыпламат ужо восенню тытулаваў таго „гетманам”. Ён добра разумеў, што асоба Сапегі будзе моцна ўплываць на рашэнні вайскоўцаў і сенатараў ВКЛ. У сваю чаргу яны, у выпадку поспеху яго місіі, пацягнуць за сабой на бок Масквы рэшту шляхты, што дазволіць перайсці дабравольна пад уладу цара астатнім незаваяваным землям ВКЛ.

Пад канец верасня Рцішчаў выправіўся на Падляшша. У апошнія дні гэтага месяца недалёка ад Берасця адбылася яго сустрэча з афіцэрамі ВКЛ Самуэлем Кміціцам, Станіславам Ліпніцкім і Казімірам Жаромскім. Ад сустрэчы Рцішчаў атрымаў вельмі пазітыўнае ўражанне, бо афіцэры выказвалі жаданне заключыць мір з царом. Яны таксама раілі схіліць на свой бок Сапегу. Але перамовы з імі і сенатарамі не прывялі да прыняцця канкрэтнай дэкларацыі, прагучалі толькі кампліменты на адрас Аляксея Міхайлавіча. На некалькі дзён пазней, па прыкладзе Я. Радзівіла, Сапега ў сваім лісце да Рцішчава не прызнаў за царом чаканых тытулаў. Гэта выклікала абурэнне маскоўскага дыпламата, які адмовіўся прыняць ліст. Але Рцішчаў, відаць, не хацеў зрываць перамовы з Сапегам, які прасіў прыпыніць ваенныя дзеянні. Напэўна, ён баяўся занадта цвёрдай пазіцыяй падштурхнуць таго ў абдымкі шведаў. Рцішчаў пагадзіўся з просьбамі Сапегі, а таксама ўхваліў накіраванне ад яго да самога цара паслом Самуэля Казіміра Глядавіцкага[10]. Пасол павінен быў прапанаваць заключыць мір паміж Рэччу Паспалітай і Масквой, а таксама старацца накіраваць яе супраць шведаў. Гэта было нейкім спосабам аддалення ад сябе маскоўскай небяспекі ў сітуацыі, калі з ніякага боку нельга было спадзявацца на дапамогу. Хутчэй за ўсё, Сапега добра разумеў супярэчлівасць зацікаўленняў Швецыі і Масквы, а магчыма, разлічваў іх выкарыстаць у сваіх інтарэсах, але выбраў дрэнны момант. У гэты час цар знаходзіўся на вяршыні поспеху, шведы таксама, таму акружэнне Аляксея Міхайлавіча не бачыла патрэбы пагаджацца з даволі завышанымі ўмовамі П. Сапегі. Таму снежня ў Смаленску Глядавіцкага чакаў халодны і цвёрды царскі адказ. Сапега і сенатары ВКЛ абвінавачваліся ўгардыні, крывадушнасці і абразе царскай асобы. Ставіласяпытанне, на падставе якога права яны надаюць Яну Казіміругоднасць вялікага князя літоўскага, гаспадара Белай Русі, паякому праву тытулуюць сябе ваяводамі розных ваяводстваўВКЛ і г.д. Паслу таксама растлумачылі, што Бог аддаў усегэтыя землі цару, а яны ж не маюць на іх аніякіх правоў.Папярэдзілі: адзінае, што яны маюць права рабіць, дык гэтабіць чалом цару, а той абяцае захаваць усе іх правы і свабоды.

З тым і выправілі Глядавіцкага, уручыўшы яму напісануюў гэткім духу царскую грамату да ўсіх сабраных у Берасці саноўнікаў ВКЛ[11].

Сапега высылаў сігнал ы да аднаго і другога боку адначасова пра сваю гатоўнасць здацца пад іх пратэктарат, а ў Берасці прымаў таксама шведскіх паслоў. Пра гэта ведалі расіяне, што выклікала ў іх яшчэ бол ьшы недавер да пазіцыі ліцвінаў. У безнадзейным становішчы ліцвінаў пад Берасцем, якое склалася восенню 1655 г., усё ж пераважалі настроі, больш прыхільныя да маскоўскага боку. Пэўныя падзеі на кароткі час быццам бы іх пацвярджалі. Адна з іх — дасягненне Сапегам перамір’я з царскімі войскамі, што ў яго становішчы было вялікім поспехам. Несумненна, у той бок магнатэрыю і шляхту падштурхоўвала жаданне вярнуцца да сваіх дамоў і маёмасці, якія знаходзіліся на землях, занятых царскімі войскамі. Такое жаданне жывілася бесперапыннымі царскімі запэўніваннямі аб недатыкальнасці маёмасці, правоў, вольнасцяў і свабоды веравызнання. Адпаведныя настроі мусілі быць даволі моцнымі, і наогул магчыма, што значная частка шляхты чакала пасля перамоваў Сапегі з Рцішчавым нейкіх канкрэтных і хуткіх рашэнняў, якія дазволілі б ім бяспечна вярнуцца ў родны кут. Да гэтага не дайшло. Недахоп паразумення з Масквою, а таксама захаваныя кантакты са шведамі маглі падказваць шляхце і жаўнерам жаданне звязацца з імі, што з цягам часу магло прынесці магчымасць пагаршэння стасункаў з Масквой і поўнага закрыцця зваротнай дарогі ў ВКЛ. Цяжка зусім упэўнена сцвярджаць, але, магчыма, прыкметай такога незадавальнення з’явіўся на мяжы кастрычніка і лістапада адыход з ваколіц Берасця з-пад камандавання Сапегі ў напрамку земляў, занятых Масквой, значнага аддзела добраахвотнікаў палкоўніка Караля Лісоўскага[12]. Відавочна, такіх выпадкаў сярод вайскоўцаў і шляхты, толькі ў меншай ступені, было болей.

Выгодныя для Масквы настроі змяніў нечаканы паход Урусава пад Берасце ў лістападзе 1655 г. Выявілася, што цар-пераможца выразна акрэсліў межы сваёй лагоднасці. З упартымі ліцвінамі ён вырашыў размаўляць з пазіцыі сілы і, такім чынам, прымусіць гэтую адну з апошніх частак вольнага ВКЛ да капітуляцыі перад ім перш, чым яе зоймуць шведы. У такім выпадку ён мог сабе гэта дазволіць, у адрозненне ад сітуацыі ў Жамойці, дзе падобнага характару дзеянні павінны былі б развязаць збройны канфлікт са Швецыяй, якога ў той момант Масква зусім не хацела. Рашэнне ўдарыць па Берасці было прынята яшчэ да візіту Глядавіцкага. Набліжэнне небяспекі выклікала здзіўленне і перапалох у Берасці, вынікам чаго з’явіліся пэўныя абяцанні царскаму ваяводу наконт прыняцця прысягі. Аднак, што характэрна, хутка ў Берасці прынялі рашэнне збройна супрацьстаяць царскім войскам, што было даволі нечаканым на фоне датыхчасовых паражэнняў, а асабліва на фоне ранейшых настрояў прыхільнасці да Масквы. Гэтая рашучасць прынесла ліцвінам перамогу ў сутычцы пад Берасцем 23 лістапада, пасля чаго армія Урусава трапіла ў цяжкі пераплёт. Аднак праз пару дзён ёй удалося нанесці праціўніку цяжкае паражэнне пад Вярховічамі. Маскалі адкаціліся, i пад Берасцем поўнасцю зніклі прамаскоўскія настроі. Паход Урусава быў успрыняты як прыкмета невысокай вартасці царскіх абяцанняў. Трохі пазней, з-за пагрозы чарговага наступу, у аднолькавай ступені падканцлер ВКЛ Казімір Лявон Сапега, як і яго дваюрадны брат Павел, а разам з імі і рэшта шляхты прынялі шведскі пратэктарат. Аднак трэба ўлічваць, што праект капітуляцыі перад шведскім каралём узнік яшчэ да прыходу Урусава, а яго набліжэнне гэтае рашэнне толькі зацвердзіла, што таксама несумненна дазволіла ліцвінам псіхалагічна змабілізавацца пад Берасцем на барацьбу за астатнюю частку іх айчыны. І ў гэтага варыянта хапала прыхільнікаў, якія спадзяваліся, што з такім здольным военачальнікам, як Карл X Густаў, і з яго цудоўнай арміяй удасца ўтаймаваць і Маскву і казакоў, і такім чынам вярнуць нядаўнюю магутнасць Рэчы Паспалітай. Іншыя ж маглі замяніць перспектыву вяртання дадому дзякуючы царскай ласцы варыянтам узброенага вяртання ў кампаніі са шведскім каралём. У кантэксце зменаў, якія адбыліся ў стаўленні сабранай пад Берасцем шляхты ВКЛ, трэба прызнаць, што рашэнне выправіць Урусава было адной з самых вялікіх маскоўскіх памылак на глебе высілкаў здабывання сабе прыхільнікаў сярод эліты ВКЛ. Трохі пазней Глядавіцкі наўпрост дакараў царскіх дыпламатаў, што дэклараваная царская міласць падалася шляхце, дагэтуль прыхільнай да Масквы, вельмі падазронай, калі яны заўважылі набліжэнне Урусава[13], які абяцаў павыразаць непакорных.

Лёс войска і шляхты, якія згрупаваліся пры Сапегах у ваколіцах Берасця, быў даволі спецыфічны. На гэта паўплываў шэраг фактараў. Напрамкі ваенных дзеянняў шведаў на працягу месяцаў іх найбольшых поспехаў абміналі названы рэгіён, хоць у акружэнні Карла X Густава добра разумелі яго вялікую важнасць, а таксама важнасць пастаяннага павелічэння сілы і значэння гэтай групоўкі войска і шляхты. Можна дапусціць, што калі б паласа шведскіх поспехаў пратрывала больш часу, то або Павел Сапега мусіў бы больш выразна стаць на бок Карла X Густава, або Карл Х Густаў разбіў бы П. Сапегу. Аднак раней у межах Польшчы з’явіўся Ян Казімір, і Карл X Густаў быў вымушаны заняцца барацьбой з рухам супраціўлення, які ўздымаўся ў акупаванай краіне. Таксама ў гэты час пачалі радзець шэрагі яго польскіх і літоўскіх прыхільнікаў. У гэткай сітуацыі і П. Сапега больш свабодна ставіўся да свайго саюзу са Швецыяй. Перш чым справа дайшла да відавочнага разрыву са шведамі, здаецца, што ў ВКЛ выношвалі надзею на шведскае наступленне разам з войскамі Кароны і ВКЛ супраць Масквы, на чале якога быў бы новы кароль Карл X Густаў. Такімі войскамі ВКЛ, перш за ўсё, маглі быць войскі з-пад Берасця, якія ўрэшце перайшлі на шведскі бок. Занатаваныя царскімі чыноўнікамі звесткі пацвярджаюць, што на гэта спадзяваліся, але планы пакрыжаваў Ян Казімір сваім вяртаннем у краіну[14]. Няма нічога дзіўнага ў тым, што, улічваючы магчымасць сумеснага ўдару шведскіх і каронных войскаў па царскіх арміях, у Маскве так імкнуліся перацягнуць на свой бок берасцейскую групоўку войскаў і сенатараў ВКЛ. Калі б і яна далучылася да планаванага шведска-польскага паходу супраць Масквы, гэта магло б вельмі неспрыяльна паўплываць на стаўленне прыгнечанай шляхты ВКЛ, якая ўвесь час знаходзілася яшчэ пад знакамі сваіх вайсковых аддзелаў. З той прычыны, што вельмі доўга не ўдавалася схіліць гэтую групоўку да пераходу на бок цара, а становішча Карла X Густава ў Польшчы, як здавалася, занадта ўмацавалася, было вырашана сілай ліквідаваць гэтую пагрозу. Пасля таго як вельмі моцна не пашанцавала Урусаву, берасцейскай групоўцы з канца 1655 г., наперакор перасцярогам, з боку царскіх войскаў ужо нічога не пагражала. Расіяне былі знясіленыя і вымушаныя ўсё больш лічыцца са шведскай пагрозай. Спыніўшы з восені свае ваенныя дзеянні, яны пакінулі паўднёва-ўсходнія ўскраіны ВКЛ, калі казаць праўду, у асноўным не акупаванымі і ў адносным спакоі. Хуткі пачатак вайны са шведамі толькі ўмацаваў такі стан рэчаў.

Не ўсім вайсковым адзінкам ВКЛ, што вялі баі яшчэ летам 1655 г. супраць царскіх войскаў, удалося адысці да межаў Кароны. Хутчэй за ўсё, многія камандзіры і іх жаўнеры нават не збіраліся гэтага рабіць. Асабліва гэта тычылася атрадаў добраахвотнікаў і некаторых павятовых харугваў. Добра разумеючы, што адбываецца працэс распаду сумеснай дзяржавы Польшчы і ВКЛ, не маючы пры гэтым надзеі на дапамогу, яны не бачылі сэнсу ў далейшай барацьбе. Многія жаўнеры папросту хацелі вярнуцца дадому, а іншыя гатовыя былі паступіць на службу да новага манарха, асабліва тыя, што паходзілі з беларускіх земляў. Звычайна яны былі праваслаўнага веравызнання, і таму моцна не супраціўляліся. Катастрофа Рэчы Паспалітай выклікала наступную з’яву: восенню 1655 г. многія вайсковыя адзінкі, якія да нядаўнага часу ваявалі супраць Масквы, не ведалі, што яны павінны рабіць. У пачатку лістапада камандзіры пачалі атрымліваць царскія граматы, поўныя ласкі і абяцанняў, якія заклікалі іх разам са сваімі ўзброенымі падначаленымі здацца цару. Між іншымі, такія граматы атрымалі палкоўнікі Караль Лісоўскі, Самуэль Лукомскі ды Ян Мянжыньскі[15]. Неўзабаве гэта дало чаканыя вынікі. Акрамя шляхты, якую на акупаваных тэрыторыях змушалі складаць прысягу на вернасць цару, на яго бок пачалі пераходзіць найперш камандзіры добраахвотных атрадаў ВКЛ разам са сваімі падначаленымі. Такім чынам прыкладна 13 снежня ў Барысаве на чале вялікага атрада прыняў прысягу палкоўнік Караль Лісоўскі. Цераз дзень пасля гэтага прыняў прысягу разам з іншымі ротмістрамі і 16 харугвамі Ян Мянжыньскі, якога зрабіць такі крок угаворваў падасланы віленскім ваяводам Міхаілам Шахаўскім віленскі ротмістр Мікалай Сухніцкі. Разам з ім здаліся пад уладу цара і некалькі іншых камандзіраў, аддзелы якіх яшчэ на пачатку снежня стаялі ў Ашмянскім павеце, Мядзелі і Глыбокім. Разам з іншым ротмістрам, Фларыянам Слоньскім, прысягалі на вернасць цару 203 асобы з ліку полацкай шляхты[16].

Апрача вайскоўцаў пад канец 1655 г. пачало здавацца ўсё больш шляхты. Несумненна, уплывалі на гэта весткі пра поўную паразу Яна Казіміра і масавы пераход пад уладу шведаў войска і шляхты, якія даходзілі з Кароны. Маскоўскія ваяводы ў заходняй частцы Вялікага Княства Літоўскага старанна вылоўлівалі гэтую інфармацыю і прыкладалі нямала намаганняў, каб яна дайшла да як мага шырэйшых колаў ліцвінаў, каб такім чынам заахвоціць іх пагадзіцца з лёсам і новай рэчаіснасцю. Ужо ў верасні Рцішчаўузмоцнена пераконваў Мядэкшу, што Рэч Паспалітая распалася, а карол ь выехаў з краіны[17]. Пад канец лістапада да віленскага ваяводы прыбыў троцкі цівун князь Самуэль Агінскі, які разам з сынам і некалькімі таварышамі прыняў там прысягу на вернасць цару. У размове з Шахаўскім ён паведаміў пра настроі шляхты з заходніх земляў ВКЛ. Высветлілася, што яна да гэтага часу ўскладае пэўныя надзеі на дапамогу з боку шведаў у справе спынення маскалёў, а таксама вяртання Вільні і іншых гарадоў. Аднак у яе асяроддзі распаўсюдзіліся весткі, што гэтыя прапановы сустрэліся з адмовай, бо скандынавы не збіраліся распачынаць вайну з царом за гарады ВКЛ. Таксама не было падставы спадзявацца на войска гетмана ВКЛ Януша Радзівіла, бо яно разбеглася. Агінскі таксама дадаў, што польскі кароль, які апынуўся па-за межамі сваёй дзяржавы, не атрымаў рэальнай дапамогі ні ад імператара, ні ад папы рымскага. Страціўшы любыя перспектывы на змену становішча, гэтая шляхта павінна была схіліцца да пераходу пад уладу цара, асабліва пасля таго як даведалася, што сюды скіраваў сваю ўвагу палявы гетман ВКЛ Вінцэнт Корвін Гасеўскі. Сам Агінскі прапанаваў Шахаўскому і цару свае паслугі ў агітацыі шляхты з мэтай прыняцця прысягі на вернасць цару, лідскі ж земскі пісар Ян Нарбут выслаў да шляхты Лідскага, Гарадзенскага і Ваўкавыскага паветаў адозву, каб яна здалася на міласць Аляксея Міхайлавіча. Царскі ваявода мог толькі пацвердзіць стаўленне шведаў, бо пэўна ведаў: шведскія паслы ў Берасці дэкларавалі ў гэты час царскаму пасланніку да Сапегі, што не збіраюцца ўмешвацца ў маскоўскія справы ў ВКЛ[18].

Энергічныя дзеянні царскага віленскага ваяводы прынеслі адпаведныя вынікі. Прысягу прыняло мноства шляхты, а таксама войска ВКЛ, якое ажно да снежня захоўвала вернасць сваім камандзірам, знаходзячыся ў Ашмянскім павеце. Несумненна, што на гэтыя рашэнні ў значнай меры паўплывала стомленасць ад вайны, якая прыгнятала надзеі, а таксама імкненне запэўніць сабе які-ніякі стан бяспекі, а з іншага боку — поўныя абяцанняў і гарантый запэўніванні ў царскай ласцы. Шахаўскі здолеў вельмі ўмела выкарыстаць абставіны ў сваёй гульні. Ён атрымаў выйгрышную пазіцыю і добра разумеў — няма сэнсу жорсткімі адносінамі адштурхоўваць ад сябе прыніжаных паразай і дэзарыентаваных ліцвінаў, асабліва таму, што мэтай Аляксея Міхайлавіча было заваяванне іх прыхільнасці дэклараванай ласкавасцю. Абяцаннямі, запэўніваннямі аб ушанаванні маёмасных правоў і свабод заваёўвалі прыхільнае стаўленне шляхты. Вайскоўцаў жа спакушалі магчымасцю службы ў цара на выгодных умовах. Што цікава, як правіла, з мэтай пераконвання шляхты выкарыстоўваліся тыя ліцвіны, якія раней аказаліся вернымі прыхільнікамі новых уладаў.

Можна толькі здзіўляцца, што, нягледзячы на абставіны, доўгі час захоўвалі вернасць прысязе харугвы падраздзяленняў ВКЛ, якія знаходзліся на ўсход ад Вільні. На што разлічвалі гэтыя жаўнеры і іх камандзіры? Можа, спадзяваліся на змену сітуацыі? Калі так, то на фоне відавочнага для ўсіх распаду Рэчы Паспалітай да гэтага магла прывесці толькі шведская інтэрвенцыя. Магчыма, на яе спадзяваліся, ведаючы, што вялікі гетман ВКЛ Януш Радзівіл прыняў пратэктарат Карла X Густава, пра якога гаварылі: ён намерваецца ўзяць пад сваю ўладу ўсе землі, над якімі панаваў Ян Казімір. Цікава, што даволі нечаканы пераход у царскае падданства ў сярэдзіне снежня 1655 г. гэтых камандзіраў адбыўся пасля прыбыцця да Шахаўскога Агінскіх са звесткамі пра поўную паразу Яна Казіміра і яго ўцёкі з краіны, пра крах пазіцыі Януша Радзівіла ў адносінах са шведамі і пра шведскую адмову пачынаць барацьбу за занятыя Масквой гарады ВКЛ на чале з Вільняй. Несумненна, што царскі ваявода выкарыстаў гэтую інфармацыю, пасылаючы з ёй да Мянжыньскага ротмістра Сухніцкага, a іншым вайскоўцам добраахвотна ўзяліся паведаміць самі Агінскія[19]. Перададзеныя адпаведным чынам, разам з абяцаннямі царскай ласкі, гэтыя паведамленні адабралі ўсялякую надзею і канчаткова змусілі жаўнераў пакінуць думку аб усялякім супраціўленні. У хуткім часе многіх з гэтых камандзіраў можна было спаткаць на службе ў Аляксея Міхайлавіча.

Надзеі на шведскую інтэрвенцыю, з якімі насіліся ў пэўных кругах ВКЛ, паспяхова разбіваліся данясеннямі пра нежаданне як шведаў, так і Масквы распачынаць адкрыты канфлікт. У гэтым пераканаўся ашмянскі стараста Адам Саковіч, які ад свайго імя і ад імя згуртаванай вакол яго шляхты вёў з Жамойці перамовы з Масквой. Ужо пад канец кастрычніка С. А. Урусаў напісаў яму, каб пасля прыняцця царскага пратэктарату ён разам са шляхтай ішоў да цара. Катэгарычна забараніў яму ўвязвацца ў канфлікты са шведамі. Урусаў тлумачыў, што цар хоча жыць з тымі ў згодзе і спадзяецца на хуткае заключэнне з імі вечнага міру. Саковіч, які даваў выразныя знакі прыхільнасці да цара, марыў пра аб’яд нанне ўсіх земляў ВКЛ, што патрабавала, каб Масква адабрала і землі, акупаваныя шведамі. Урусаў не хацеў, каб той імі цікавіўся, і сцвярджаў, што пра гэта будуць размаўляць вялікія царскія паслы з прадстаўнікамі Карла X Густава. У снежні на запыт лідскай шляхты наконт вяртання Жамойці ён таксама адказаў няшчыра, толькі заахвочваючы лідскую шляхту да таго, каб рабіла ўсё магчымае, што магло б дазволіць шляхце з тых земляў перайсці пад уладу цара[20]. Мара ўнармаваць маскоўска-шведскія адносіны патрабавала лічыцца з непазбежнасцю пакінуць спадзяванне на вельмі хуткія змены палітычнага становішча Вялікага Княства Літоўскага. Няма нічога дзіўнага, што такая сітуацыя адбірала ўсялякую надзею, і з гэтай прычыны шляхце заставалася толькі думаць, як забяспечыць сабе цярпімыя і бяспечныя ўмовы жыцця. Здавалася, гэткія ўмовы павінна было гарантаваць прыняцце прысягі на вернасць новаму валадару.

Зусім не маглі на штосьці разлічваць тыя, хто, жывучы на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага, застаўся ў сваіх дамах. На аддаленых беларускіх землях шляхта з ваколіц Шклова прасіла прабачэння ў цара за тое, што ён мусіў адступіць пад час зімовага наступу войскаў Януша Радзівіла[21]. Аднак на практыцы атрымлівалася, што і ў далейшым вялікая частка шляхты займала пазіцыю чакання. Тая ж, якая прыняла прысягу, часта сваімі паводзінамі выклікала падазрэнне, ці сапраўды яна верная цару. Перш за ўсё гэта тычылася заходніх земляў ВКЛ. Гэта прызнаваў сам Шахаўскі ў дачыненні да віленскай шляхты і да гараджан[22], асабліва той яе часткі, якая знаходзілася на ўскраінах распаўсюджання маскоўскай улады, у паласе паміжтэрыторыямі, захопленымі царскімі ваяводамі, шведамі або занятымі харугвамі ВКЛ. Царскія ўлады зусім не маглі разлічваць на тую шляхту і гараджан, якія вырашылі выправіцца ў Польшчу або Прусію, баючыся вяртацца да сваёй маёмасці ў ВКЛ, што было б абумоўлена прыняццем прысягі на вернасць цару. У перыяд вялікага замяшання на мяжы лета і восені 1655 г. многія з гэтых уцекачоў спадзяваліся знайсці апірышча ў сканфедэраваным войску ВКЛ. Адной з уцекачоў была Ізабэла з Ляцкіх Хадкевіч, але яе напалохалі чуткі ў гэтым войску аб магчымасці пераходу пад уладу цара. Яна не збіралася гэтага рабіць, бо, як пісала Янушу Радзівілу, „…лічыла б за лепшае ўсё страціць, чым быць пад уладай маскалёў, жыць пад уладай такога паскуднага народа. Што ж рабіць, калі б не магло быць іначай, я выбрала б лепш ужо застацца пад нямецкім кіраўніцтвам”[23]. Таму вельмі праўдападобна, што занадта аптымістычныя запэўніванні ваяводаў аб настроях шляхты, якія яны пасылалі цару, былі спецыяльна прыхарошаныя ў мэтах пераканання ўладара ў сваіх поспехах. Трэба прызнаць, што яны рабілі столькі, колькі маглі, каб і гэтую частку ўцекачоў абяцаннямі спакусіць да вяртання.

Перыяд ад канца 1655 г. і да пачатку наступнага года характарызаваўся найбольш глыбокім упадкам надзеі на адраджэнне Рэчы Паспалітай. Пад уплывам вестак нават тая шляхта, якая жыла бліжэй да каронных земляў, страціла надзею, што гэта можа адбыцца са шведскай дапамогай, хоць да Кароны даходзілі весткі пра намер каранавання на караля Польшчы Карла X Густава. Але ў гэта не верылі, бо ведалі, што без удзелу ў элекцыі ліцвінаў нельга было гаварыць пра сумесную польска-літоўскую Рэч Паспалітую[24]. Акрамя таго выявілася, што падтрымка караля Швецыі ліцвінамі была сумнеўнай і, хутчэй за ўсё, абмяжоўвалася спадзяваннем на яго крокі ўдачыненні да іх айчыны, акупаванай Масквой. На пачатку 1656 г., пасля атрымання вестак пра іншыя падзеі, надзея пачала знікаць зусім. Як вядома, у гэты час адбываўся пералом у стаўленні падданых Кароны да Швецыі. Яны пачыналі масава пакідаць Карла X Густава і вяртацца да вернасці Яну Казіміру, які прыбываў са Шлёнска (пагалоска пра гэта ўсё мацней разыходзілася па ВКЛ). У падтрымку Яна Казіміра, які вяртаўся ў Польшчу, у тым жа студзені пачаў выказвацца Павел Сапега, што стаяў у ваколіцах Берасця на чале значных сілаў ВКЛ[25].

Існавалі і іншыя прычыны, з-за якіх ліцвіны лічылі за лепшае саюз з царом, чым са шведамі, у якасці альтэрнатывы вырашалі заставацца нейтральнымі. Вядома, што хутка разыходзіліся весткі пра грабяжы войскаў Карла X Густава не толькі на тэрыторыі Кароны, але — і ў першую чаргу — на занятых імі землях ВКЛ — Жамойці, Браслаўшчыне і польскіх Інфлянтах з Дынабургам. Асабліва землі Браслаўшчыны да красавіка 1656 г. стваралі своеасаблівую пагранічную паласу, дзе сутыкаліся ўплывы маскоўскія і шведскія, а таксама засталіся анклавы, якія працягвалі займаць прыватныя гарнізоны магнатаў ВКЛ. Сярод іх была Іказнь, што належала падканцлеру ВКЛ Казіміру Лявону Сапегу. Там знаходзіўся гарнізон яго венгерскай пяхоты. З прычыны падзення ранейшых структур улады стаўленне тамтэйшай шляхты залежала ад адносінаў і падыходу да яе абодвух агрэсараў. Мусім прызнаць, што значна лепш з гэтай задачай справіліся расіяне. Пра ўмовы, якія панавалі на землях Браслаўшчыны і польскіх Інфлянтаў, добра ведаў Афанасій Лаўрэнцьевіч Ардын-нашчокін, які сядзеў у блізкай адтуль Друі. Ён атрымаў канфідэнцыйнае даручэнне ад цара прыкладаць усе намаганні ў мэтах схіліць на свой бок жамойцкую і іншую шляхту, і каб асабліва апекаваўся жаўнерамі ВКЛ, якія нядаўна вырашылі прысягнуць цару. Напэўна, гутарка ішла пра нейкую групу, што паходзіла з мясцін, якімі кіраваў Нашчокін. Ён павінен быў пастарацца, каб ім ні ў чым не было крыўды і яны маглі спакойна вярнуцца ў свае сядзібы[26]. Гэта, несумненна, павінна было прадэманстраваць іншым ліцвінам, якія працягвалі вагацца, а таксама тым, якія заставаліся па-за межамі маскоўскага панавання, што варта перайсці на бок цара.

Нашчокін уважліва адсочваў пагаршэнне настрояў на Жамойці, а асабліва на бліжэйшай да яго Браслаўшчыне. Ужо ў першыя месяцы 1656 г. ён стараўся гэта выкарыстаць і прыкладаў шмат намаганняў, каб перацягнуць на бок цара тамтэйшую шляхту. У першую чаргу гэта тычылася шляхты, якая ўцякала ад шведскага рабаўніцтва і гвалту і збіралася ў Друі і яе ваколіцах. Потым свае намаганні ён скіраваў на тую, якая і далей заставалася ў межах шведскага панавання і знаходзілася пад пагрозай бесперапынных гвалтаў. Каб схіліць шляхту на бок цара, Нашчокін нават высылаў ёй эскорты, каб яна магла перабраццаўіншыя свае маёнткі, што знаходзіліся ўжо пад панаваннем маскоўскага войска. Між іншым, з такой магчымасці скарысталіся Пац і Валовіч. Пры гэтым Нашчокін аказваў гэтым выгнанцам значную харчовую дапамогу, каб толькі схіліць іх на бок новай улады. Эксцэсы, якія практыкавалі шведы, а з іншага боку — умелыя захады і добразычлівасць Нашчокіна прынеслі адпаведную карысць цару. У лютым прысягнуў, цалуючы крыж, Мікалай Валовіч, які ўцёк з Браслаўшчыны. Апрача таго, у студзені і лютым Нашчокін многа разоўзвяртаўся да шведскага губернатара ў Рызе, пратэстуючы супраць шведскага рабаўніцтва, якое сягала нават земляў, што знаходзіліся пад ўладай цара. Тыя захады не прынеслі значнай карысці, але ва ўсялякім разе гэта быў танны спосаб скарыстання вядомых звестак пра шведскі тэрор у мэтах заваявання вернасці шляхты[27].

Імклівыя падзеі, якія адбываліся ў Польшчы на пачатку 1656 г., вельмі ўважліва адсочваў царскі ваявода ў Вільні. Хоць расіяне і разумелі, што галоўны вораг польскага караля — шведы, іх усё ж працягвала непакоіць няпэўнае стаўленне ліцвінаў. Асабліва пільна сачылі за моцнай групоўкай войскаў Сапегі, чые чарговыя захады ў невялікай ступені маглі прадбачыць, улічваючы неверагодную складанасць тагачаснай палітычнай сітуацыі. Асабліва таму, што дагэтуль не была заключана фармальная дамова паміж Масквой і Рэччу Паспалітай у справе сумеснага стаўлення да Швецыі, а Сапега да лютага наогул не зрабіў аніякіх крокаў, якія сведчылі б пра яго разрыў з Карлам X Густавам. Да таго ж, у першыя тыдні 1656 г., захапіўшы ўжо ўсю Польшчу, Карл X Густаў стаў са сваёй арміяй і верным яму каронным войскам у не вельмі далёкім Караляўцы. Шведскі кароль заключыў карыснае для сябе пагадненне з брандэнбургскім электарам Фрыдрыхам Вільгельмам і спаткаўся з арыштаваным Вінцэнтам Гасеўскім. Гетман каварна падбухторваў шведскага караля ў паход супраць Масквы. А калі Гасеўскі яшчэ атрымаў пісьмовыя запэўніванні наконт гэтага, адразу ж выслаў іх цару, рэалізуючы такім чынам свой план стварэння і ўмацавання саюзу Рэчы Паспалітай з Масквой, скіраванага супраць Швецыі[28]. Таму пад уплывам гэтых данясенняў, a таксама з-за незразумелых паводзінаў Сапегі, расіяне занепакоіліся, калі ў пачатку лютага лідская, гарадзенская і ваўкавыская шляхта папрасіла Шахаўскога абараніць яе ад віцебскага ваяводы Сапегі, які, паводле яе, выношваў намер паслаць свае войскі ў гэтыя паветы[29]. Відаць, маскоўскія ваяводы не змаглі разгадаць, наколькі гэтыя папярэджанні істотныя і, у разе чаго, у якой якасці павінны былі б увайсці сюды войскі віцебскага ваяводы. У любым выпадку данясенні аб намерах Сапегі занепакоілі шляхту, якая знаходзілася пад царскай уладай, рашучасць жа Шахаўскога даць узброены адказ нагнала страху шляхце на Падляшшы, якая ў гэтым выпадку прадбачыла паразу войскаў ВКЛ пад Берасцем, падзенне гэтага і іншых гарадоў разам з рэшткамі Вялікага Княства Літоўскагам[30].

У гэты час да Нашчокіна таксама дайшлі трывожныя звесткі аб стаўленні Паўла Сапегі. 19 студзеня 1656 г. памёр яго родзіч, падканцлер ВКЛ Казімір Лявон Сапега, які атрымаў сваю вядомасць з таго, што вельмі доўга супраціўляўся ўгаворам Карла X Густава перайсці на яго бок і фармальна згадзіўся толькі ў канцы лістапада пад пагрозай дзеянняўУрусава[31]. Гэта не была шчырая згода, бо прыкладна ў гэты ж час ці трохі пазней ён катэгарычна забараніў свайму падстарасту ў Іказні пускаць у замак шведаў. Наадварот, загадаў, каб той у крайнім выпадку здаў яго царскім войскам. Пасля смерці Казіміра Сапегі Іказнь атрымаў у спадчыну Павел Сапега, які адразу ж накіраваў туды ліст з забаронай упускаць усялякі замежны гарнізон і загадаў чакаць падмогі. Было вядома, што ў гэты час шведскі камендант з Браслава наведаў падстарасту ў Іказні і заахвоціў яго прытрымлівацца распараджэнняў Паўла Сапегі. Даволі аддаленаму ад праўдзівых крыніц інфармацыі падстарасту шведскі камендант патлумачыў, што праблема заключэння міру паміж польскім і шведскім каралямі павінна вырашыцца ў самым хуткім часе, а пасля яго падпісання Ян Казімр атрымае вялікую ваенную падмогу ад шведаў супраць Масквы. Аповеды пра шведскія намеры вяртання ВКЛ увесь час цыркулявалі ў асяроддзі шляхты, і іх падтрыманне было вельмі карысным для шведаў, бо такія чуткі спрыялі таму, што маскоўскім уладам цяжэй было замацаваць выгодную для сябе стабілізацыю шляхецкіх настрояў. Абдурванне такімі абяцанкамі падстарасты з Іказні адпавядала інтарэсам шведскага каменданта,які не хацеў, каб маскоўскія гарнізоны занадта набліжаліся да падкантрольных яму земляў. Гэтыя падзеі сталі прычынай моцнага перапалоху шляхты, якая сабралася ў ваколіцах Друі, асабліва таму, што адразу ж узніклі пагалоскі пра шведскі намер напасці на гэты горад[32]. У любым выпадку разгляданыя падзеі не выявілі аніякага жадання ў шляхты перайсці на шведскі бок. Больш за тое, усё менш верагодныя абяцанкі шведскай дапамогі поўнасцю страчвалі сваю вартасць у святле практыкаваных супраць шляхты гвалтаў, толькі спрыяючы інтэнсіўным пошукам дапамогі ў маскоўскіх ваяводаў. Зрэшты, сама праблема Браслаўшчыны хутка знікла, калі пасля пачатку ваенных дзеянняў у красавіку царскія войскі занялі ўсе гэтыя землі.

Цікавы анклаў у моры земляў ВКЛ, акупаваных Масквой, уяўляла сабой Слуцкае княства, якое належала князю Багуславу Радзівілу. Гэтая моцная крэпасць і гіганцкія ўладанні знаходзіліся на ўскраіне Наваградскага ваяводства, якое межавала з Менскім. На тыя землі вельмі слаба пранікалі расіяне, таму яны заставаліся пэўным прыкладам пагранічча маскоўскага панавання, што дапамагала тамтэйшай шляхце і радзівілаўскім службоўцам захоўваць даволі вялікую свабоду. Ад паловы 1655 г. у Слуцку знаходзіўся вельмі моцны гарнізон. Гэта быў рэгімэнт нямецкай пяхоты князя Багуслава. Ён складаўся з дасведчаных жаўнераў, на чале якіх стаялі пераважна замежныя афіцэры. Гэтае фармаванне вельмі ўзмацніла ранейшы гарнізон венгерскай пяхоты ротмістра Станіслава Скарбка, што знаходзіўся там ад снежня 1654 г., і невялікі атрад драгунаў[33]. Такі моцны гарнізон пад камандай оберстэрлейтэнанта Вільгельма Патэрсанаў верасні 1655 г. змог адбіць спробу захапіць яго войскамі князя Аляксея Мікітавіча Трубяцкога. Таксама быў адхілены царскі заклік здацца Трубяцкому. У закліку Аляксей Міхайлавіч гарантаваў пакінуць усе вольнасці, толькі захоўваў за сабой права ўвесці сваіх ваяводаў і жаўнераў у крэпасць з мэтай, як ён ілжыва тлумачыў, пільнавання, каб ніхто гэтых шляхецкіх правоў і свабод не парушыў[34]. Пад час маскоўскага і казацкага нападу ў крэпасці ўкрылася мноства навакольнай шляхты. Статус гэтых земляў і насельніцтва, якое на іх знаходзілася, быў даволі дзіўны. Восенню 1655 г. князь Багуслаў выразна выказаўся аб пераходзе на бок Карла X Густава. Гэтым самым ён прызнаў, што яго ўладанні пад Слуцкам знаходзяцца пад шведскім пратэктаратам. Князь адразу ж паспрабаваў пашырыць уладанні коштам недалёкіх Ляхавічаў і Нясвіжа і загадаў іх заняць, растлумачыўшы гэта жаданнем засцерагчы ix ад далейшых маскоўскіх нападаў[35]. Асаблівай энергічнасцю вызначыўся ў гэтых дзеяннях спадкаемца Патэрсана обер-стэрлейтэнант Адам Волакс, швед з паходжання. У снежні ён заняў і абрабаваў замкі ў Нясвіжы і Міры і пачаў называцца з ласкі Карла Густава, караля шведскага і польскага, камендантам земляў, якія пасля акрэслення межаў займалі вялізныя абшары, адрэзаныя ад Наваградскага, Берасцейскага і Менскага ваяводстваў. Адначасова Волакс выдаў універсал, у якім паведамляў царскім і казацкім войскам, што ў гэтых мясцовасцях ён размясціў свае гарнізоны і забараняе ім туды ўваходзіць. Ён рашуча адрынуў таксама прапановы маскоўскага барысаўскага ваяводы аб здачы Слуцка Аляксею Міхайлавічу, нягледзячы на бесперапынныя заахвочванні да гэткага кроку, якія падмацоўваліся абяцаннямі захавання ўсёй маёмасці і правоў[36].

Паводзіны Волакса моцна раздражнілі Аляксея Міхайлавіча, які лічыў сябе вялікім князем літоўскім і не збіраўся пагаджацца, каб на гэтых землях усталёўвалі ўладу шведскага караля. У той жа час цару даносілі аб чарговых лістах гэтага афіцэра да розных паветаў, якія былі напісаны ў падобным стылі. Гэта выклікала гнеўныя пратэсты самога цара, накіраваныя Карлу X Густаву[37]. Замена Волакса на маёра Яна Гроса ў лютым 1656 г. не прывяла да супакаення трывогі царскіх ваяводаў. Праўда, у Слуцку спынілі вытворчасць вытрыманых у такім ганарыстым тоне лістоў, вывелі войскі з Нясвіжа і Міра, якія занялі людзі сапегаўскага палкоўніка Самуэля Аскеркі, але слуцкія жаўнеры неаднаразова даваліся ў знакі навакольнай шляхце. Перш за ўсё гэта тычылася той шляхты, якая жыла ў княскіх маёнтках, між іншым, у Койданаўшчыне і ў Смалявічах, а таксама ў іншых. У гэтых двух першых атабарыліся вайсковыя каманды, прысланыя са слуцкага гарнізона. Аднак да названых уладанняў прад’яўлялі прэтэнзіі маскоўскія чыноўнікі, аргументуючы тым, што гэтыя землі належаць цару, бо іх жыхары склалі цару чалабітную. Яшчэ раней Волакс рашуча адпрэчваў гэтыя прэтэнзіі, сцвярджаючы, што названыя ўладанні належаць князю Багуславу, які прыняў пратэктарат Карла X Густава, і цяпер яны знаходзяцца пад шведскай абаронай. Адпаведна даходзіла да напружання адносінаў паміж слуцкімі камандамі і прысыланымі царскімі. У выніку найбольшыя страты несла няспынна рабаваная мясцовая шляхта, якая павінна была карміць і першых, і другіх. Цікава, што яна добра ведала, якім чынам паскардзіцца царскім ваяводам. Шляхта з Меншчыны паведамляла ў чэрвені 1656 г., што на яе нападаюць шведскія жаўнеры са Слуцка. З мноства слуцкіх дакументаў вядома, што ў той час шведаў у гарнізоне не было. Таксама вядома, што гэтыя жаўнеры не ажыццяўлялі аніякіх правакацыйных дзеянняў супраць маскоўскай улады, затое яны выкарыстоўваліся для спагнання павіннасцяў з многіх княскіх надзелаў, якія арандавала розная шляхта. Шляхце гэта вельмі не падабалася і яна, спрабуючы ўхіліцца ад сваіх нядоімак, скардзілася царскім ваяводам на людзей князя. Ведаючы пра службу князя на карысць Карла X Густава і пра тое, што камендант гарнізона — шведскі афіцэр, любыя дзеянні яго людзей са Слуцка шляхта паказвала як напад шведаў з гэтага горада. Такія скаргі мелі пэўны вынік, і цар загадаў менскаму ваяводу Фёдару Юр’евічу Арсеневу звярнуцца з просьбай да ваяводы ў Барысаве, каб той дапамог менскай шляхце выгнаць „шведаў” з земляў Менскага ваяводства і нават распачаць дзеянні супраць самога Слуцка[38].

Аднак здаецца, што прашведская пазіцыя князя Багуслава не мела значнага ўплыву на шляхту, якая жыла недалёка ад яго слуцкай крэпасці, і на ўзнікненне ў яе асяроддзі прыязных да шведаў настрояў. Тое, што тут не складалі масава прысягі вернасці цару, мела іншыя прычыны, галоўнай сярод іх была нязначная прысутнасць маскоўскіх войскаў на гэтых землях пасля адыходу арміі Трубяцкога. Яны з’явіліся тут толькі ў лютым 1660 г. разам з князем Іванам Хаванскім, а тады ўжо пад прымусам наваградская шляхта не мела іншага выйсця, як толькі прыняць прысягу[39]. Затое прыняцце шведскага пратэктарату Багуславам і дэманстраванне верхавенства Карла X Густава над гэтымі землямі, ажыццёўленае Волаксам, занепакоілі царскіх ваяводаў і выклікалі загады Крамля, скіраваныя на расправу са Слуцкам. У сваю чаргу, гэта спараджала абгрунтаваную трывогу случакоў і князя. Ён запэўніваў падданых у сваім клопаце пра іх і ў стараннях забяспечыць ім бяспеку, але ніколі не гаварыў пра шведскі пратэктарат у якасці іх крыніцы[40]. Але пасля адыходу з-пад Слуцка ў верасні 1655 г. Трубяцкога ніколі з маскоўскага боку не было распачата аніякіх значных крокаў з мэтай авалодання гэтай крэпасцю. Несумненна, што гэта было абумоўлена як аддаленасцю згаданых земляў ад галоўных цэнтраў маскоўскага панавання ў ВКЛ, так і слабасцю царскіх сілаў на поўдні ВКЛ, асабліва калі галоўную іх частку з вясны 1656 г. пачаў паглынаць шведскі фронт у Інфлянтах. Таму з прычыны недахопу сілаў гэта ажыццяўлялася іншым спосабам. Ранняй вясной 1656 г. выправілі Жыдовіча, памешчыка з Койданаўшчыны, каб ён паспрабаваў падкупіць упартага Волакса і перацягнуць яго на царскі бок, а пазней стараліся ўздзейнічаць на настроі беларускага, праваслаўнага, галоўным чынам бяднейшага насельніцтва горада[41]. Таксама трэба ўлічваць наступнае: ваяводы Аляксея Міхайлавіча хутка даведаліся, што шведаў у крэпасці няма і цяпер яна не ўяўляе занадта вялікай пагрозы. Акрамя таго, Волакса замяніў маёр Ян Грос, які ад князя Багуслава атрымаў недвухсэнсоўнае даручэнне не раздражняць Маскву і казакоў. Да таго ж казакі пад камандаваннем палкоўніка Івана Нячая хутка выраслі ў моцную сілу на Беларусі, якая да канца 1659 г. адвяла ад Слуцка маскоўскую пагрозу.

Першыя тыдні 1656 r. паказалі, што найбольшых поспехаў на ніве вярбоўкі шляхты на свой бок дасягнулі расіяне. Іх гнуткая палітыка ласкавасці і гарантыі захавання правоў і свабод прынесла выразныя вынікі. Да гэтага далучаліся старанні новых уладаў спыніць разбоі і рабаўніцтвы з боку царскіх жаўнераў. З такімі дзеяннямі кантраставалі паводзіны шведаў у Кароне ды на Жамойці, якія ўжо вясной 1656 г. сталі прычынай выбуху паўстання. Але не варта пераацэньваць узровень прыхільнасці шляхты да новых парадкаў. Існуе мноства крыніц, якія пацвярджаюць факты складання прысягі вернасці цару, аднак трэба памятаць, што часцей за ўсё яны маюць маскоўскае паходжанне і асабліва паказваюць поспехі людзей Аляксея Міхайлавіча. Яны таксама датычацца той шляхты, якая апынулася пад уладай расіян і знаходзілася ў змушаным становішчы. Акрамя таго, і ў гэтых крыніцах часта можна адшукаць словы царскіх ваяводаў, што і пазней мноства шляхты прысягі не стрымала. Цікава, што перачакаўшы найбольш безнадзейны перыяд ад канца 1655 да пачатку 1656 г., шляхта з імпэтам адрэагавала на ўсё больш гучныя данясенні з Кароны аб вяртанні караля і яго першых поспехах. А гэта азначала, што знікла сітуацыя, якая прымушала шляхту рабіць выбар паміж двума агрэсарамі, бо з’явілася трэцяе выйсце. Можна было заявіць аб вернасці Рэчы Паспалітай, якая адраджалася, і свайму законнаму манарху — той таксама абяцаў забыцца на нядаўняе адступніцтва. Пачалі з’яўляцца ўцекачы з-пад маскоўскага панавання, троцкі ваявода Мікалай Стэфан Пац арганізаваў ix у тры харугвы і на пачатку сакавіка вырушыў з імі да каронных земляў на дапамогу каралю. На іх шляху ў Гарадзенскай эканоміі стаў на чале сваіх дзвюх драгунскіх харугваў і ўзброеных сялян сын берасцейскага ваяводы Станіслаў Масальскі. Раней ён разам са сваімі людзьмі склаў прысягу вернасці цару перад маскоўскім ваяводам у Горадні і атрымаў ва ўпраўленне землі каралеўскай, а цяпер царскай, Гарадзенскай эканоміі. З расстаўленай пасткі не здолела вырвацца харугва Міхала Шалевіча, якую людзі Масальскага разбілі[42]. Таму царскія ваяводы павінны былі добра разумець, што цяжка разлічваць на дабравольную шчырую прыхільнасць Маскве велізарнай колькасці шляхты ВКЛ. Яе пазіцыя была вельмі няпэўная і ў выпадку змены палітычнай сітуацыі магла нават станавіцца варожай у ад нол ькавай ступені як да таго боку, якому не прысягала, так і да таго, якому дала прысягу, у чым расіяне пераканаліся ўжо ў 1658 г. Няўдачай скончыліся спробы схіліць на свой бок тых ліцвінаў, якія, застаючыся на землях ВКЛ, апынуліся па-за ўладай Масквы — на Жамойці, пад Берасцем, а таксама на землях Слуцкага княства і ў размешчанай далей на поўдзень і захад палескай частцы Берасцейскага ваяводства. Гэта быў сур’ёзны знак таго, што, маючы свабоду выбару, пераважная частка ліцвінаў не мела ахвоты апынуцца пад міласцівай царскай рукой.

У такой сітуацыі ў расіян былі дастаткова важкія прычыны да занепакоенасці, абумоўленай стаўленнем да іх насельніцтва акупаваных земляў ВКЛ, бо апошнія дні 1655 г. выразна паказалі, што можа дайсці да вайны са шведамі. Цара вельмі моцна раздражняла тое, што яны акупавалі тую частку ВКЛ, якую ён з моманту захопу Вільні і самаабвяшчэння сябе вялікім князем літоўскім пачаў лічыць сваёй. Шведы таксама не пагаджаліся прызнаць за ім тытула ўладара Белай Русі і Літвы. Адной з умоваў у дагаворах паміж шведамі і палякамі, што пераходзілі на іх бок, ці Янушам Радзівілам было вяртанне ўсходніх земляў. У ВКЛ перахоплівалі перапіску паміж шведскім каралём і казацкім гетманам Багданам Хмяльніцкім, якая сведчыла аб распаўсюджанні пратэктарату на Запарожжа. Нарэшце, у студзені і лютым 1656 г., наперакор ранейшым чаканням, шведы праявілі неахвоту да ўрэгулявання справы новых граніц у ВКЛ, чым устрывожылі расіян. Усё гэта перапаўняла Крэмль вялізнай занепакоенасцю тым, ці не збіраецца Карл X Густаў дамагацца ўсходніх земляў Рэчы Паспалітай. Пры відавочнай падтрымцы з боку польскай шляхты, вельмі падазроным стаўленні Сапегі і шляхты земляў паўднёвай часткі ВКЛ разам са Слуцкам расіяне баяліся вайны са Швецыяй, якая магла прыцягнуць супраць Масквы таксама і сілы Рэчы Паспалітай. Расіяне ўжо ведалі, што кварцяныя каронныя войскі моцна падтрымалі шведаў пад час іх наступу супраць брандэнбургскага электара. Для маскоўскіх назіральнікаў тое магло азначаць толькі прыкмету ўзмацнення небяспечнага саюзу жыхароў Кароны з Карлам X Густавам. У гэтай сітуацыі расіяне рашыліся на прэвентыўны ўдар па Швецыі, перш чым Карл X Густаў замацуецца ў Польшчы, і адначасова прынялі рашэнне, што яны павінны схіліць на свой бок шляхецкія асяродкі Рэчы Паспалітай, якія яшчэ канчаткова не вызначыліся, а таксама ўсіх тых, хто непрыхільна глядзеў на панаванне скандынаваў у Польшчы і ВКЛ[43].

Разам з гэтымі апасеннямі на пачатку 1656 г. з польскай тэрыторыі да расіян даходзілі і ўсё больш прыемныя паведамленні. Але з прычыны значнай адлегласці інфармацыя прыходзіла не так хутка, таму рэагаванне Крамля на імклівую змену падзей на землях Рэчы Паспалітай у пачатку 1656 г. было даволі запозненым. З Польшчы даходзілі ўсё больш выразныя звесткі аб пагаршэнні становішча шведаў. У краіну вярнуўся Ян Казімір, войска і шляхта вярталіся пад яго камандаванне, былі адзначаны першыя ваенныя поспехі ў баях са шведамі. Таму знікала мроя сумеснай польска-шведскай, а можа і літоўскай, атакі на маскоўскія заваяванні. З іншага ж боку, знікалі надзеі на вырванне шляхты ВКЛ, а можа і Кароны, са шведскага панавання і на яе пераход пад уладу цара. З гэтай пары шляхта атрымала магчымасць вяртацца да свайго караля, што і адбывалася ў масавым парадку. У разгледжанай сітуацыі падмацаваныя вялікімі абяцаннямі прапановы перайсці пад уладу Аляксея Міхайлавіча, скіраваныя да магнатаўі шляхты ВКЛ, страчвалі сваю прывабнасць. Вясной у гэтым пераканаўся В. М. Ліхароў, пасланнік цара да Сапегі і каронных паноў[44].

Аднак такая сітуацыя не азначала пагаршэння сувязяў паміж польска-літоўскай і маскоўскай дзяржавамі. Наадварот, сувязі мелі шанцы нават умацавацца. У красавіку расіяне перайшлі ў наступленне ў Інфлянтах і дасягнулі значных поспехаў, што сведчыла пра магчымасць з’яўлення супольнасці інтарэсаў Масквы і Рэчы Паспалітай (дагэтуль абедзве дзяржавы знаходзіліся ў стане вайны паміж сабой, а цяпер апынуліся ў стане вайны з адным і тым жа ворагам). Гэта было важным знакам хады падзей для назіральнікаў з ВКЛ, асабліва калі яны даведаліся, што польскі кароль, які рыхтаваўся да генеральнага разбіральніцтва са шведамі, выслаў да цара пасольства на чале з аршанскім старастам Пятром Галімскім з мэтай узгаднення ўмоваў міру і сумеснай барацьбы супраць шведаў[45]. У разгляданым кантэксце надзвычай цікава, як успрымала шляхта ВКЛ такі аспект новай сітуацыі. На пад ставе крыніц цяжка сцвярджаць нешта са стопрацэнтнай упэўненасцю. Здаецца, пачалі ўзнікаць пэўныя настроі, што спрыялі вяртанню на землі ВКЛ шляхты, якая ўцякла адсюль перад прыходам царскіх войскаў. Гэтае рашэнне аблягчалася яшчэ і тым, што ў нейкай ступені жыхары ВКЛ паволі асвойваліся з новым станам рэчаў і стараліся вярнуцца да ранейшага нармальнага жыцця. Па гэтых прычынах дадому вярнулася частка шляхты з сем’ямі, між іншымі — Ян Цадроўскі, якога таксама да ўцёкаў з Жамойці змусіла паўстанне супраць шведаў, што пачыналася там. З Прусіі ў ВКЛ выправілася таксама сям’я аўтара ўспамінаў Мацея Форбка Леттава. Цадроўскаму і Леттаву вярнуцца было тым прасцей, што яны накіроўваліся ў валоданні Багуслава Радзівіла, якія вырываліся з-пад царскай улады. Іншыя прасілі ў цара або ў яго ваяводаў аб магчымасці кіравання сваімі ўладаннямі, якія знаходзіліся пад маскоўскім панаваннем. Знайшліся нават такія, як ашмянскі стараста Адам Мацей Саковіч, якія цару не прысягалі, а зборшчыкаў падаткаў у свае валоданні пасылалі, каб выціснуць грошы са сваіх падданых. Так Саковіч зрабіў са сваімі барысаўскімі ўладаннямі[46]. Трэба дадаць, што ў 1655 і 1656 г. вярталіся таксама гараджане, што раней разам са сваёй рухомай маёмасцю шукалі прытулку ў Інфлянтах або Курляндыі. Сярод іх было даволі многа багатых гараджан з Полацка. Часта вярталіся без нічога, бо іх маёмасць стала ахвярай шведскага рабаўніцтва. У гэтым не было нічога дзіўнага. У чужой краіне ўцекачы не раз зазнавалі гвалт з боку мясцовых жыхароў, асабліва войска[47], што перажыў у Прусіі і Форбак Леттаў.

Разам з уздымам Рэчы Паспалітай на барацьбу са шведамі для Масквы з’явіліся чарговыя шанцы схіліць шляхту да прызнання ёю верхавенства ўлады цара над ВКЛ. Цікавым было стаўленне жамойцкай шляхты, што вяла барацьбу са шведамі. Вясной 1656 г., калі яе землі яшчэ знаходзіліся ў руках непрыяцеля, а на рэальную дапамогу з глыбіні Рэчы Паспалітай цяжка было разлічваць, яна падтрымлівала найлепшыя адносіны з Масквой, межы панавання якой пачыналіся ўжо на паўднёвым беразе ракі Святой. Некаторыя з паўстанцаў, імкнучыся ўберагчы свае сем’і ад шведскіх рэпрэсій, рашаліся нават скласці прысягу вернасці царскім ваяводам, каб толькі атрымаць дазвол на перавоз на другі бераг ракі Святой сваіх блізкіх родзічаў. У траўні так зрабіў вялікі пісар ВКЛ Ян Мікалай Станкевіч разам з іншай шляхтай. Яны накіраваліся да царскага ваяводы ў Коўне. Потым прывезлі свае сем’і, пасля чаго вярнуліся на Жамойць, каб прадоўжыць барацьбу са шведамі. Несумненна, што ў гэты перыяд блізкасць варожых да шведаў расіян была значнай апорай тады, калі дапамогі з боку войскаў ВКЛ ці Кароны наогул не існавала. Усведамленне таго, што Масква выходзіць на шлях вайны са Швецыяй і міру з Рэччу Паспалітай, пераўтварала яе ў жаданага саюзніка. Мы нічога не ведаем пра канкрэтную дапамогу маскоўскіх ваяводаў жамойцкім паўстанцам. Затое з ліста Шахаўскога да цара мы можам даведацца, што ўся жамойцкая шляхта дэкларавала сваё жаданне стаць падданымі Аляксея Міхайлавіча. Вядома, гэта несумненнае перабольшванне з боку ваяводы[48]. Праўдай было тое, што гэтая шляхта не хацела далей цярпець шведскае праўленне, але тое не азначала, што гэтым самым яна хацела апынуцца пад маскоўскім панаваннем.

Нягледзячы на гэта, такая інфармацыя моцна зацікавіла цара. Зацікаўленне было тым мацнейшым, што ў гэты час яго пасланнік, які вяртаўся праз Жамойць са Швецыі, даносіў цару пра моцныя ў ёй антышведскія настроі і прагнозы тамтэйшай шляхты, што з дапамогай тысячы царскіх жаўнераў яна выгнала б шведаў са сваёй зямлі[49]. Таму, як і ўвосень 1655 r., расіяне праз спецыяльных пасланнікаў заклікалі жамойтаў, каб тыя пераходзілі на маскоўскі бок. Калі ў 1656 г. да Аляксея Міхайлавіча дайшлі данясенні пра паўстанне на Жамойці і пра спакуслівыя кантакты тутэйшай шляхты з аленска напісаў адказ Шахаўскому. Загадаў яму як мага хутчэй выбраць некалькіх з давераных афіцэраў, паслаць іх на Жамойць, каб схіляць тамтэйшае насельніцтва да пераходу на бок цара. Пасланнікі павінны былі абяцаць шляхце захаванне ўсіх правоў, свабод і маёмасці, а таксама не шкадаваць абяцанняў гараджанам і купцам[50]. Відавочна, цару вельмі патрэбна было акупаваць гэтую ад ну з апошніх земляў Вялікага Княства Літоўскага, жыхары якой яшчэ не кляліся яму на крыжы. Здавалася, што такой мэты можна рэальна дасягнуць на хвалі сумесных ад нядаўняга часу інтарэсаў Масквы і Рэчы Паспалітай. Пад уплывам атрыманых ад Шахаўскога звестак цар зрабіў высновы аб відавочнасці пазітыўнага адказу шляхты на незвычайна выгодную маскоўскую прапанову. У такім выпадку існавала магчымасць звязаць яе з прадастаўленнем вельмі значнай ваеннай дапамогі для барацьбы супраць шведаў. Царскія спадзяванні зніклі разам з чарговымі ліпеньскімі данясеннямі Шахаўскога. Ваявода выслаў афіцэраў на Жамойць нават у суправаджэнні мясцовых праваслаўных і каталіцкіх святароў, каб толькі схіліць на свой бок жамойтаў. Аднак жа апошнія, ужо вызваліўшы сваю краіну ад шведаў, перасталі праяўляць зацікаўленасць супрацоўніцтвам з Масквой. Гараджане заявілі, што баяцца шляхты. А Самуэль Камароўскі і Войцех Эмерык Млечка, якія ўзначальвалі шляхту, адказалі наўпрост адмоўна і адзначылі, што хочуць застацца пад уладай польскага караля. Зрэшты, яны і не мелі патрэбы здавацца цару, калі, як яны падкрэслівалі, кароль з царом вельмі хутка збіраюцца заключыць мірны дагавор. Таксама афіцэры даведаліся, што ў гэтую краіну ідзе Гасеўскі, высланы па загадзе караля з падмогай, што азначала канец шанцаў перацягнуць шляхту на свой бок. Сапраўды смутным уражаннем для маскоўскіх пасланнікаў была канстатацыя факта, што ўжамойцкім войску знаходзіцца вельмі многа шляхты паходжаннем з Полацкага, Віленскага або іншых паветаў, якая некалі склала прысягу вернасці цару[51]. Гэта стала чарговым знакам таго, што ад моманту ўзнікнення магчымасці выбару паміж службай польскаму каралю і маскоўскаму цару большасць шляхты ВКЛ стане на бок свайго ранейшага манарха. Наступныя гады, якія вызначыліся ўзнаўленнем адкрытай вайны паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай, толькі пацвердзілі гэта.

Адраджэнне Рэчы Паспалітай у 1656 г. у якасці саюзніка Масквы знішчыла шэраг праблем, звязаных з патрэбай выбару паміж шведскім каралём і маскоўскім царом. Аднак у многіх з ліку шляхты ВКЛ узнікла новая праблема, якая палягала на выбары паміж каралём Янам Казімірам і царом, што паводле дагавору ў Немежы ад 3 лістапада 1656 г. павінен быў стаць каралём. Праблема атрымала яшчэ іншае вымярэнне, калі крыху пазней пачало прыкметна развальвацца супрацоўніцтва абедзвюх дзяржаваў, якое базавалася выключна толькі на барацьбе з агульным ворагам, аднак ніводзін з бакоў не збіраўся адмаўляцца ад панавання над землямі і шляхтай Вялікага Княства Літоўскага.

Пераклад Яна Зеліньскага

---

[1] L. Gawlik, Projekt unii polsko-rosyjskiej w drugiej połowie XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 23 (1909), s. 94-97; Z. Wójcik, Polska i Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie wojny północnej 1655-1660, [w:] „Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655 — 1660″, Warszawa 1957, t. II, s. 33-41; A. Stade, Geneza decyzji Karola X Gustawa o wojnie z Polską, [w:] „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (далей — SMHW), 19 (1973), s. 19-92.
[2] Б. Н. Флоря, Миссия В. К Лихарева в Польше и Литве (к истории внешней политики времени „Потопа”) // Славянские народы: общность истории и культуры / ред. Б. В. Носов, Москва 2000, с. 85-86; H. Wisner, Rok 1655 w Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, XXVI (1981), s. 87, 91-93.
[3] Тамсама, с. 95; Б. Н. Флоря, Миссия В.Н. Лихарева…, с. 87.
[4] Stefana Franciszka z Prуszcza Medekszy sekretarza Jana Kazimierza, sędziego ziemskiego kowieńskiego, księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654 — 1668, [w:] „Scriptores Rerum Polonicarum”, t. III, wyd. W. Seredyński, Kraków 1875, s. 13-14; H. Wisner, Rok 1655 w Litwie…, s. 85-86,98.
[5] Rejestr przysięgowy szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego 1655 r., [w:] „Памятники истории Восточной Европы”, т. IV, Москва – Варшава 1999, с. 24-25.
[6] Medeksza, s. 22-23; Л. В. Заборовский, Великое Княжество Литовское и Россияво время польского Потопа, Москва 1994, с. 82-87.
[7] Medeksza, s. 14-15.
[8] Л. В. Заборовский, гл. документы на с. 22-45, 57,60-61, 79-80.
[9] A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX1655-II1656), „Acta Baltico-Slavica”, M (1977), s. 82-83, 85-86.
[10] Л. В. Заборовский, с. 49-54; Medeksza, s. 26.
[11] Л. В. Заборовский, с. 69-74; Б. Н. Флоря, Миссия В. Н. Лихарева… с. 87.
[12] Акты, издаваемые Виленскою Археографическою Комиссиею для разбора древних актов (далей — АВАК), Вильно 1909, т. 34, nr 65 i 66, с. 73-75.
[13] Л. В. Заборовский, с. 74-75; A. Rachuba, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza…, s. 88; таксама, Sapieha Paweł Jan, [w:] „Polski Słownik Biograficzny” (далей — PSB), t. XXXV/1, s. 140.
[14] Акты Московского государства, т. II, под ред. А. Попова, С.-Петербург 1894, nr 793, с. 482.
[15] Л. В. Заборовский, с. 58.
[16] АМГ, т. II, nr 790, s. 480; Б. Н. Флоря, От потопа до Вильна. Российская политика по отношению к Речи Посполитой в 1655-1656 г., „Kwartalnik Historyczny”,СХ (2003), s. 37-40.
[17] Medeksza, s. 22.
[18] АМГ, т. II, nr 753, s. 459; 757/II, s. 462; Б. Н. Флоря, Миссия В. Н. Лихарева…, с. 88-89.
[19] АМГ, т. II, nr 750, s. 458; nr 753, s. 459; nr 757/II, s. 462, nr 790, s. 480.
[20] Л. В. Заборовский, с. 102,104.
[21] АМГ, т. II, nr 773, s. 470.
[22] Тамсама, nr 751, s. 458.
[23] Izabela Chodkiewiczowa z Lackich do Radziwiłła (Janusza?), b.m.d.(II poі. 1655), Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (далей — AGAD), Archiwum Radziwiłłowskie (далей — AR), dz. V, nr 2060, s. 17.
[24] АМГ, т. II, nr 750, s. 458.
[25]
[26] Л. В. Заборовский, с. 110-111.
[27] АМГ, т. II, nr 801, s. 485-487.
[28] A. Przyboś, Gosiewski Wincenty Korwin, PSB, t. VIII, s. 344.
[29] Тамсама, nr 793, s. 482.
[30] NN do B. Radziwiłła, Tykocin 13 III 1656, AGAD, AR, dz. V, неўпарадкаваныяпаперы.
[31] A. Rachuba, Sapieha Kazimierz Leon, PSB, t. XXXV/1, s. 35.
[32] АМГ, т. II, nr 793, s. 482; nr 801, s. 487.
[33] У IV квартале 1654 г. налічваў 1044 порцый, ці 940 чалавек (J. Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1648 — 1655,SMHW, t. V, 1960, strony niepaginowane); S. Skarbek do B. Radziwiłła, Słuck 13 IV1658, AGAD, AR, dz. V, nr 14423, s. 5-6; там жа да таго ж, Słuck4XI1664, тамсама,s. 93-94; Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, [w:] B. Radziwiłł, Autobiografia, opr. T.Wasilewski, Warszawa 1979, s. 45,47; АМГ, t. II, nr 790, s. 480.
[34] Z diariusza miasta Słucka, AGAD, AR, dz. II, ks. 69/14, s. 55-60; Summarius Roznychmieyskich transactyy Sessy, тамсама, dz. XXIII, nr 151, s. 156; АМГ, t. II, nr 717, s.437; Л. В. Заборовский, с. 77.
[35] B. Radziwiłł do Majora JKMci(?), w Szypenbeilu 27 I 1656, AGAD, AR, dz. V, nr6865/I, s. 1.
[36] Uniwersał Adama Wollaxa z Słucka 9 XII 1655, AGAD, AR, dz. II, nr 1306; Wojewoda borysowski do A. Wollaxa, b.m.d. [Borysów, II poł. lutego 1656], AGAD, Extranea szwedzkie, szpula 70, nr 125; T. Wasilewski, Radziwiłł Bogusław, PSB, t. XXX, s. 164-165.
[37] АМГ, т. II, nr 793, s. 482.
[38] Тамсама, nr 829, s. 504-505; nr 831, s. 506; Wojewoda borysowski do A. Wollaxa, b.m.d. [Borysów, II poł. lutego 1656], AGAD, Extr. szw., szpula 70, nr 125.
[39] Maskiewicza dyjariusz moskiewskiej wojny w Wielkim Księstwie Litewskim będącej,[w:] „Pamiętniki Maskiewiczów”, wyd. A. Sajkowski, Wrocław 1961, s. 286-288.
[40] B. Radziwiłł do mieszczan Słuckich, Malbork 23 VI1656, AGAD, AR, dz. XXIII, teka 132.
[41] Summarius Roznych mieyskich transactyy sessy, AGAD, AR, dz. XXIII, teka 151, s. 156.
[42] Protestacja towarzystwachorągwi kozackiej M. K. Paca na wojewodzica brzeskiego S. Massalskiego, Troki 15 VIII 1660, Księga Grodzka Trocka 1660-1661, Vilniaus Universitetas Biblioteka, fond 7-3/5957, k. 199-200.
[43] Б. Н. Флоря, Миссия В. Н. Лихарева…., с. 89-91.
[44] Тамсама, s. 94-96.
[45] АМГ, т. II, nr 810, s. 494.
[46] „Pamiętnik Jana Cedrowskiego”, [w:] „Dwa pamiętniki z XVII wieku”, wyd. A. Przyboś, Wrocław—Kraków 1954, s. 10; M. Vorbek Lettow, „Skarbnica pamięci”, opr. E. Galosi F. Mincer, Wrocław 1968, s. 274-275; АМГ, t. II, nr 818, s. 499; nr 824, s. 502.
[47] М. Гардзееў. „Под час небеспеченства от Москвы…” // БГА. Т. 6 (1999), с. 204-205.
[48] АМГ, т. II, nr 820, s. 500.
[49] Б.Н. Флоря. Миссия В. Н. Лихарева…, с. 93.
[50] АМГ, т. II, nr 826, s. 503.
[51] Тамсама, nr 859, s. 521.

Наверх

Аляксандр Гіляры Палубінскі нарадзіўся 6 жніўня 1626 г. Ён быў сынам князя Канстанціна, ваяводы ў Парнаве, і Соф’і з Сапегаў. Вучыўся ў Віленскай акадэміі, потым у Замойскай, а затым у Кракаве[1]. Ва ўзросце 17 гадоў з’явіўся пры двары Ўладзіслава IV i як стыпендыят караля быў у 1644 г. накіраваны ў Галандыю і Францыю з метай вывучэння моваў і для азнаямлення з вайсковым майстэрствам Захаду. У 1646 г. адбыўся таксама ягоны дэбют на палітычнай арэне — ён быў абраны на слонімскім сойміку дэпутатам вальнага сойму[2]. Вайсковую кар’еру распачаў у 1648 г. у сувязі з выбухам казацкага паўстання Багдана Хмяльніцкага. Яшчэ 22-гадовым юнаком атрымаў ад Януша Радзівіла, палявога гетмана ВКЛ, прыпаведны ліст на фармаванне гусарскай харугвы на 100 коннікаў. На чале гэтай харугвы ўдзельнічаў у зімовай кампаніі супраць казакоў, вылучыўся пры штурме Пінска 9 X 1648 г.[3]. Потым удзельнічаў у бітвах пад Мазыром (22 II1649), а таксама ў крывавай бітве з казакамі пад Лоевам, дзе армія Януша Радзівіла разбіла сілы паўстанцаў пад камандай Міхайлы Крычэўскага (31 VII 1649). У гэтай баталіі вылучылася гусарская рота Палубінскага, якая ўваходзіла ў склад ударнай групы з некалькіх гусарскіх ротаў пад агульнай камандай Паўла Невяроўскага[4]. Пасля заканчэння гэтай ваеннай кампаніі разам з харугвай знаходзіўся ў Слоніме. Вясной 1650 г. за ваенныя заслугі атрымаў пасаду слонімскага падкаморыя, а войска ў 1650 г., пад час рыцарскага кола выбіраючы сваіх дэлегатаў на вальны сойм, запатрабавала для яго ад Яна Казіміра ўзнагароды за праяўленую ім „ахвоту ягоную да служэння Айчыне і кошты, якія [нясе], гусарскую харугву ўзначальваючы”[5].

У студзені 1651 г. Палубінскі атрымаў ад караля прыпаведны ліст на фармаванне ўласнай гусарскай харугвы да 120 коннікаў і на яе чале адбыў украінскую кампанію Януша Радзівіла. Потым удзельнічаў у баях з корпусам палкоўніка Марціна Нябабы пад Лоевам (6 VII 1651)[6] у баях, якія скончыліся здабыццём Кіева, а таксама ў вайсковых дзеяннях злучаных сілаў Кароны і Вялікага Княства пад Белай Царквой (23 IX 1651 г.), дзе вылучыўся на чале ўласнай харугвы. Ягонае стаўленне да справы знайшло прызнанне вышэйшага камандавання ВКЛ, паколькі пасля заканчэння кампаніі супраць казакоў зімой 1651/1652 г., згодна з загадам Я. Радзівіла, у адсутнасць мазырскага старасты Мацвея Фронцкавіча Радзімінскага быў прызначаны камандзірам гетманскага палка, які знаходзіўся на адпачынку ў ваколіцах Турава[7]. У наступныя гады, дзякуючы падтрымцы фракцыі Сапегаў, на чале з падканцлерам ВКЛ К.Л. Сапегам, Палубінскі ўваходзіў у вузкае кола вышэйшых вайсковых кадраў арміі ВКЛ. Бо ў 1653 г. ён стаяўужо не толькі на чале гусарскай харугвы (122 коннікі), казацкай (120 коннікаў), але і швадрона драгунаў (120 коннікаў) у складзе арміі ВКЛ[8].

За вайсковыя заслугі Палубінскі 11 красавіка 1654 г. атрымаў ад Яна Казіміра пасаду падстолія ВКЛ[9]. Але толькі ў 1654-1655 г., гадах змагання з Масквой, адбыўся фактычны пералом у вайсковай кар’еры Палубінскага. Адпаведнае сенатарскае паходжанне, падтрымка Сапегаў, добры маёмасны стан, а таксама добрыя адносіны з боку караля давалі яму магчымасць разлічваць на хуткую вайсковую і палітычную кар’еру. Заняўшы бок караля ў спрэчках апошняга з Я. Радзівілам, Палубінскі мог разлічваць начарговыя пасады.У верасні 1654 г. ён атрымаўадно з найвышэйшых вайсковых званняў — палявога пісара, a 17 II 1655 г. яго прызначылі паручнікам гусарскай харугвы Яго Каралеўскай Вялікасці ў Вялікім Княстве. Гэта азначала ўзнясенне Палубінскага на пасаду камандзіра прэстыжнага каралеўскага палка ў арміі ВКЛ. Пасля правядзення зімой 1653/1654 г. абавязковай мабілізацыі ў свае харугвы, згодна з загадам гетмана, Палубінскі з’явіўся са сваім палком у абозе пад Оршай на пачатку ліпеня 1654 г. Напэўна, па загадзе Я. Радзівіла ён быў пасланы ў раз’езд, мэтай якога была дапамога гарнізону Мсціслава, які знаходзіўся ў маскоўскай аблозе. Гэтыя атрады не паспелі падысці своечасова, і таму былі вымушаны вярнуцца ў абоз пад Оршу. 12 жніўня 1654 г. Палубінскі браўудзел у пераможнай баталіі пад Шкловам Я. Радзівіла з маскоўскім войскам, якім камандаваўЯкаўЧаркаскі. У гэтай бітве палкоўнік Палубінскі асабіста камандаваў атакай сваёй гусарскай харугвы на пазіцыі ворага, вызначыўшыся на полі бою. У больш познія гады яго ўжо замянялі намеснікі, паручнікі конніцы i каменданты[10]. Перамога пад Шкловам дорага каштавала арміі ВКЛ (страты даходзілі да тысячы жаўнераў), а Я. Радзівіл з прычыны падыходу яшчэ адной маскоўскай арміі пад камандай Аляксея Трубяцкога прыняў рашэнне адысці пад Галоўчын. З мэтай разведаць намеры праціўніка гетман выслаў 16 жніўня пад Копысь раз’езд у колькасці 1000 коннікаў пад камандай Палубінскага, які пасля вяртання ў лагер перадаў каштоўную інфармацыю аб злучэнні абедзвюх маскоўскіх армій[11]. Зноў жа 20 жніўня падстолі перадаў Я. Радзівілу данясенне пра пераправу цераз Дняпро сілаў праціўніка і іх гатоўнасці да чарговай бітвы супраць гетмана ВКЛ. Каб даць час Я. Радзівілу падрыхтаваць войска да асноўнай бітвы, Палубінскі 21 жніўня сутыкнуўся з авангардам маскоўскіх сілаў пад Сметніцамі, а потым далучыўся да абозу гетмана. Адступаючы перад пераважнымі сіламі A. Трубяцкога, армія ВКЛ усё ж была вымушана ўступіць у бой з імі 24 жніўня пад Шапялевічамі. Полк Палубінскага заняў пазіцыі ў ар’ергардзе, за абозамі арміі, і не мог змяніць выніку бітвы, калі трапіў на поле бою. Два наступленні войскаў ВКЛ на аб’яднаныя маскоўскія атрады толькі затрымалі іхнія дзеянні. Як чытаем у адной са справаздач з гэтай бітвы, „Ягамосць Пан Падстолі полк свой адводзіў, каб менш загінула, акрамя тых, што ў сутычцы паляглі”[12]. Пасля паразы пад Шапялевічамі разам з падкаморыем рэчыцкім Ежы Ўладзіславам Юдзіцкім і Эрнестам Янам Корфам Палубінскі затрымаў харугвы ўцекачоў і адышоў за Бярэзіну ў Смалявічы, дзе расклаў абоз войска ВКЛ. Адтуль накіраваўся ў Менск, дзе знаходзіўся тады вялікі гетман ВКЛ Януш Радзівіл. У верасні 1654 г. Палубінскі збіраў рассеяныя пасля бітвы аддзелы ВКЛ, а сам знаходзіўся тады ў Смілавічах.

Пад Шапялевічамі загінуў давераны афіцэр Я. Радзівіла палявы пісар ВКЛ M. Францкевіч Радзімінскі.Двор, які здаўна быў у канфлікце з гетманам ВКЛ, палічыў найлепшым кандыдатам на гэтую пасаду A. Г. Палубінскага. Ён апынуўся перад цяжкім выбарам. Але высокая пасада ў ваеннай ерархіі, падтрымка двара ў працягу кар’еры і атрыманне матэрыяльных даброт пераважылі i 1X1654 г. Палубінскі прыняў пасаду палявога пісара ВКЛ[13]. Узамен ён меўся падтрымаць партыю двара, якую ўзначальваў палявы гетман ВКЛ Вінцэнт Корвін Гасеўскі, і перапыніць кантакты з Я. Радзівілам. Хоць адносіны Яна Казіміра з Сапегамі сталі больш халоднымі, падаецца, аднак, што кар’ерны рост Палубінскага быў звязаны з падтрымкай з боку лідэра гэтай групоўкі — падканцлера ВКЛ Казіміра Льва Сапегі, які менавіта палявога пісара ВКЛ прызначыў у сваім запавеце адным з галоўных спадкаемцаў[14]. Пасля Шапялевічаў Палубінскі атрымаў прыпаведны ліст на фармаванне швадрона драгунаў на 200 коннікаў (19 X 1654), а таксама з прычыны сваёй новай пасады ўдзельнічаўу паседжаннях скарбовай камісіі ў Менску, якая пачала працу 3 лістапада 1654 г. Тут ён стаў сведкам бурных спрэчак паміж гетманамі, пад час якіх аспрэчваліся выдаткі Я. Радзівіла на яго харугвы i рэгімэнт пяхоты Б. Радзівіла, канюшага ВКЛ[15]. Аднак верагодна, што з прычыны службы пад харугвай Я. Радзівіла Палубінскага не варта залічваць да галоўных праціўнікаў вялікага гетмана, тым больш што хутка, у зімова-веснавую кампанію на Беларусі, Палубінскі зноў апынуўся пад ягонай камандай. На вышэй названую кампанію ім былі выстаўлены: швадрон драгунаў і дзве роты — гусарская і казацкая, што разам складала каля 520 жаўнераў. Пад ягонай камандай знаходзілася частка палка K. Л. Сапегі (каля 500 драгунаў і казакоў), што падымала аўтарытэт Палубінскага на ваенных нарадах, якія гетманы склікалі ў ходзе гэтай кампаніі. Сам палявы пісар прабыў пад мурамі Новага Быхава аж да 10 лютага 1655 г. і пасля няўдалай асады разам з астатнімі сіламі вырушыў пад Магілёў. Ужо 15 лютага пад валамі гэтага горада ўступіў у зацятую бітву з пяхотай ваяводы М. Ваейкава і казакамі K. Паклонскага. Моцны агонь праціўніка і пастава казакоў Паклонскага, з якіх толькі 400 перайшлі ў войска ВКЛ, прывялі да адступлення войска ВКЛ з-пад муроў Магілёва. Палубінскі 16 лютага ўдзельнічаў таксама ў генеральным штурме места, які закончыўся толькі здабыццём ніжняга горада[16].

Тым часам у стаўку Я. Радзівіла трапілі звесткі пра надыход падмогі Магілёву ў выглядзе атрадаў, якімі камандаваў князь Юрый Рамаданаўскі. Камандзірам згуртавання, якое гетман выслаў супраць маскоўскай арміі, быў прызначаны Палубінскі, што можа быць доказам вялікага даверу да апошняга і прызнання ягоных вайсковых здольнасцяў і досведу. Пад каманду палявога пісара Я. Радзівіл перадаў больш за дзесяць харугваў конніцы і некалькі атрадаў рэйтараў і драгунаў, гэта значыць каля дзвюх тысяч жаўнераў. На іх чале Палубінскі вырушыў з-пад Магілёва прыблізна 20 лютага, каб на шклоўскім тракце дагнаць праціўніка, які трымаў абарону ў табарах. У ваколіцах Радамлі ён разбіў сілы праціўніка i, каб частка жаўнераў не кінулася рабаваць лагеры, ні адна душа з групоўкі Рамаданаўскага не ўратавалася б. З усіх ягоных сілаў толькі 700 чалавек дабралася да Шклова. Гэта быў несумненны поспех Палубінскага, дзякуючы якому гетманы маглі, не баючыся, што да гарнізона Магілёва падыдзе падтрымка, засяродзіцца на асадзе горада. Аднак чарговы штурм магілёўскага замка 28 лютага не ўдаўся, a хутка пасля гэтага палявы пісар пакінуў абоз, выехаўшы ў свой маёнтак. Гэта было выклікана распараджэннем Яго Каралеўскай Вялікасці ад 17 лютага 1655 г., у якім манарх надзяліў яго функцыяй паручніка ўласнай гусарскай харугвы ў складзе войска ВКЛ[17]. Фармаванне каралеўскай роты патрабавала ад Палубінскага асабістага ўдзелу. Гэтая харугва павінна была стаць ядром новага палка ў арміі ВКЛ пад імем Яго Каралеўскай Вялікасці. З-за фінансавых клопатаў, звязаных са знішчэннем маёнткаў Палубінскага ў часе вайны спачатку казакамі, а потым маскоўцамі, мабілізацыя працякала вельмі павольна; тым больш што гэтая рота паводле вайсковага пратакола павінна была налічваць аж 200 коннікаў. У яе склад, акрамя ўласнай гусарскай харугвы Палубінскага, якую ён распусціў, увайшлі жаўнеры з ягонай казацкай роты, пад камандаваннем паручніка Канстанціна Катоўскага, а таксама кліентура яго роду, які ў асноўным паходзіў з Наваградскага ваяводства[18].

У арміі ВКЛ працягваў ваяваць швадрон драгунаў палявога пісара пад камандай яго крэўнага — Габрыеля Палубінскага. Ён панёс вялікія страты ў зімова-веснавой кампаніі Я. Радзівіла, таму ў чэрвені 1655 г. трэба было здзейсніць дадатковую мабілізацыю драгунаў[19].

Заняты вярбоўкай, Палубінскі не ўдзельнічаў у летняй кампаніі войска ВКЛ супраць чарговага наступу Масквы. Яго атрады не атрымалі платы, не хапала таксама грошай на набор каралеўскіх гусараў. Таму ў лісце да Я. Радзівіла ён пісаў у адчаі, што пасля сканчэння тэрміну службы (пасля 9 VIII 1655) не думае „ані служыць, ані харугваў сваіх трымаць у складзе арміі ВКЛ”. На падобны настрой палявога пісара скардзіўся таксама Я. Радзівіл у лісце да караля, які павінен быў ведаць як найлепш пра сапраўдныя прычыны фінансавых праблем свайго падначаленага[20]. У сувязі з наборам Палубінскі атрымаў згоду караля на збор хлеба для нованабраных гусараў у Берасцейскай і Кобрынскай эканоміях[21]. Заняты вярбоўкай, ён ужо не вярнуўся ў войска ВКЛ, якое змагалася з новым маскоўскім наступленнем[22]. Што праўда, Ян Казімір напачатку, указам ад 21 ліпеня, наказваўяму, каб прыбыў пад каманду вялікага гетмана ВКЛ Януша Радзівіла, але пад уплывам трывожных звестак з Вялікай Польшчы, дзе паспалітае рушанне капітулявала перад шведамі А. Віттэнберга, кароль 31 ліпеня загадаў палявому пісару ВКЛ, каб разам з сфармаванымі баявымі адзінкамі вырушыў на Варшаву з мэтай злучэння з кароннымі сіламі[23].

Аднак яму не было наканавана дабрацца да караля, які ў выніку поспехаў шведскай арміі быў вымушаны пакінуць сталіцу Рэчы Паспалітай. Толькі на пачаткужніўня Палубінскі перайшоў мяжу Кароны з Вялікім Княствам Літоўскім, увесь час маючы клопаты з бунтуючым войскам, якое з прычыны неатрымання платы імкнулася пакінуць службу. Ян Казімір таксама меў да яго прэтэнзіі за тое, што дазволіў падначаленым выслаць дэлегацыю ў справе выплат, бо гэта значыла амаль адмову ад службы. З вялікім жалем пісаў да палявога пісара, што здзіўлены настроем сяброў, бо „ўзяўшы на тыя ж дзве чвэрці грошы, на трэцюю чвэрць, пры такім цяперашнім становішчы Рэчы Паспалітай, калі кожны зычлівы слуга сваю да Пана вернасць засведчыць павінен, ад службы адмаўляцца і ад Нас адыходзіць сапраўды рэч сарамотная, асабліва калі мы сваім каралеўскім словам цэлую гэтую харугву забяспечылі, што заслужанага кошту пры выхадзе з гэтай чвэрці разлічыць і задаволіць патрабаванне адносна дамоўленай аплаты на капу 10 тысяч, каб цяпер яны цярплівыя былі, аддаць загадваем”[24]. Манарх патрабаваў у выпадку адмовы ад далейшай службы, каб Палубінскі асабовы склад распусціў, а харугву і катлы аддаў. Відаць, палявы пісар здолеў авалодаць сітуацыяй, бо працягваў марш у напрамку Кракава. Урэшце далучыўся да каронных сілаў, якія знаходзіліся пад камандай палявога гетмана Кароны С. Ланцкаронскага, і прыняў удзел у няўдалай баталіі пад Войнічам (3 X1655). У гэтай бітве гусары Яго Вялікасці панеслі вялікія страты: „Сіла загінула сяброў і пан Храптовіч харужы з-пад гусарскай харугвы загінуў”[25]. Праз некалькі дзён, разам з іншымі палкоўнікамі кароннай арміі, Палубінскі прыняў службу ў шведскага караля Карла Х Густава. Напэўна, вырашальнае значэнне меў фінансавы аргумент, а таксама амаль паўсюдная павага шляхты і кароннага войска да новага пана. Бо ў лісце ад 7 X таго года ад кароннага вялікага канцлера Стэфана Карыцінскага да пісара ВКЛ чытаем, што апошні не можа разлічваць на якую-небудзь фінансавую падтрымку з бокуЯна Казіміра дзеля ўтрымання сваіх гусараў у далейшай службе[26]. Пасля складання прысягі 26 X1655 г. пад Кракавам каронныя войскі пад камандаваннем Аляксандра Канецпольскага, і ў іх ліку Палубінскі, прынялі службу ў шведскага караля, a гусарская харугва караля Яна Казіміра была перайменавана на гвардзейскую Карла X Густава. Паводле аповеду слугі Б. Радзівіла, Бенядзікта Альшэўскага, кароль шведскі „харугву гусарскую ўзяў за сваю і на ўтрыманне яе пісару Палубінскаму даў больш за дзесяць тысяч [злотых]… увогуле польскія шаблі вельмі яму падабаліся”[27]. Такім чынам Палубінскі атрымаў сродкі на папаўненне харугвы і новую рэкрутацыю ды разам з кароннымі сіламі выправіўся на прускую вайну[28]. Потым Палубінскі ўдзельнічаў у кампаніі супраць электара брандэнбургскага Фрыдрыха Вільгельма, a пасля заключэння перамір’я Карл X Густаў размясціў атрады Рэчы Паспалітай на зімовы адпачынак у Паўночнай Мазовіі і Падляшшы. Палубінскі нядоўга знаходзіўся пад шведскай пратэкцыяй i з харугвамі былога каралеўскага палка 2 лютага 1656 г. адлучыўся ад шведскага войска, а ўжо 14 лютага апынуўся ў Бранску, злучыўшыся з сіламі Паўла Сапегі[29]. Перыяд службы ў шведаў, хоць і непрацяглы, быў добра вядомы шляхецкай грамадскасці. Калі ў 1659 г. дайшло да спрэчак паміж жаўнерамі гусарскай харугвы Палубінскага і наваградскімі мяшчанамі за колькасць аддаванага войску хлеба, гэты аргумент адразу з’явіўся ў „рэпліцы няўдзячнаму гусару ад Наваградскага ваяводства” ў адказ на пасквіль жаўнер гэтай роты Шыманоўскага „на шчодрасць ваяводства Наваградскага”. У гэтай рэпліцы чытаем: „Папракаеш нас, што з маскалямі пабраталіся; але прыпомніце самі, што перад гэтым каралю за нечаканасць зрабілі, калі яму здрадзілі”[30].

У сакавіку 1656 г., згодна з дамовай караля з Паўлам Сапегам, Палубінскі на чале некалькіх палкоў конніцы ВКЛ быў пасланы на дапамогу Стэфану Чарнецкаму, які затрымліваў паход шведскай арміі Карла X Густава на Львоў. У ходзе адступлення гэтых сілаў з-пад Яраслава абодва камандуючыя вырашылі ўдарыць на шведаў пад Нізкім (28 III 1656), але з прычыны спазнення атрадаў ВКЛ атака не ўдалася. Толькі тады, пасля прыбыцця ў сапраўдную Малапольшчу, Палубінскі паставіў свой подпіс пад актам Тышавецкай канфедэрацыі. Разам з кароннымі сіламі пад камандай С. Чарнецкага i Е. Любамірскага ён дайшоў да ўпадзення Сана ў Віслу, дзе знаходзіліся стомленыя атрады Карла X Густава. У гэтай блакадзе ўдзельнічалі таксама галоўныя сілы ВКЛ пад камандай П. Сапегі, які ў гэты час падцягнуўся да Сана. Аднак войску ВКЛ не ўдалося затрымаць Карла X Густава „ў вілах” Віслы і Сана, у той час калі каронныя сілы білі шведаў пад Варкай (7 IV 1656). Ідучы за шведскім войскам, войска ВКЛ дайшло да Варшавы і ўзяло ўдзел у яе вяртанні (1 VII 1656), а таксама трохдзённай баталіі пад Варшавай з шведска-брандэнбургскімі сіламі (28-30 VII 1656). На другі дзень бітвы асабліва адзначыўся А.Г. Палубінскі, пра што паведамлялі рэзідэнты замежных краін, якія былі пры асобе Яна Казіміра. Калі Карл X Густаў 29 ліпеня нечаканым манеўрам паставіў свае сілы насупраць маставой пераправы на Вісле і пражскіх дзюнаў, Ян Казімір, каб даць час на перагрупоўку войскаў Кароны і ВКЛ, загадаў Палубінскаму атакаваць праціўніка сіламі сваіх гусараў. У гэтай атацы ўдзельнічала 8 гусарскіх ротаў колькасцю каля 800-900 коп’яў, у тым ліку каралеўская харугва паручэнства палявога пісара. Атака была праведзена з такім імпэтам, што першы эшалон шведскай кавалерыі быў разбіты, і гусары ўрэзаліся ў другі эшалон атрадаў праціўніка. Цэнтр правага крыла, які складалі адборныя рэгімэнты ўпландскіх i смаландскіх рэйтараў (гэта былі швадроны пад камандай палкоўнікаў Плацінга i Розэна), быў зломлены, a гусары Палубінскага праніклі ў глыбіню групоўкі праціўніка, апрача агню, які вялі яшчэ не разбітыя швадроны непрыяцельскіх рэйтараў. Перад ударам не ўстаялі таксама швадроны першага эшалону рэйтараў гвардыі каралевы пад камандай Ангальта. Вялікія страты панесла таксама гвардыя рэйтараў самога Карла X Густава пад камандай Зульцбаха[31]. Палубінскі пад час атакі праявіў рысы добрага камандзіра, умела кідаючы ў бой чарговыя роты ў глыбіню шыкаў шведска-брандэнбургскіх швадронаў. Сам шведскі кароль ледзь не загінуў ад рукі праслаўленага Якуба Кавалеўскага, каб яго жыццё стрэлам з пісталетанеўратаваўканюшы ВКЛБ.Радзівіл[32]. Атака гусараў на другі дзень Варшаўскай бітвы прынесла Палубінскаму заслужаную славу і прызнанне караля, што выявілася для яго ў чарговых надзелах. Праз шмат гадоў, калі Ян Казімір перадаў Палубінскаму Бабруйскае староства, у 1668 г. у акце перадачы чытаем: „Пры Варшаве, пад Прагай мы ўласнымі бачылі вачыма, калі ён on innato перад Богам zelo filiali перад Айчынай more debitam перад намі promptitudine ductus з той жа нашай гусарскай харугвай так мужна і адважна шык войска шведскага з брандэнбургскім злучанага змяшаў, што кароль шведскі, спалохаўшыся за здароўе ўсяго свайго войска, з поля ўступіць вырашыў”[33]. Страты, аднак, былі вялікія і толькі ў каралеўскай харугве перавышалі 1/3 яе асабовага складу. Таму шмат хто з яе складу, не вылучаючы самога Палубінскага, атрымаў пасля гэтай баталіі многія зямельныя надзелы і пасады[34]. Манарх, зразумела, не забыўся пра камандзіра атакі пад Варшавай. Ужо 30 красавіка 1656 г. у Сокале ён атрымаў вёскі Глаўшэвічы, Віцінёўку, Васілевічы ў Слонімскім павеце пасля смерці падканцлера ВКЛ K.Л. Сапегі [35]. У абозе пад Варшавай 25 траўня ён атрымаў згоду караля на адмову ад правоў на фальварак Даманавічы ў Мазырскім павеце на карысць свайго паручніка казацкай харугвы Канстанціна Катоўскага, мазырскага пісара гродскага[36]. Перад самай Варшаўскай баталіяй, 14 ліпеня, манарх вызваліў яго ад аплаты даўгавых распісак ягоным крэдыторам на тры гады, бо Палубінскі „ад пачатку замешак у Рэчы Паспалітай і бунтаў казацкіх немалыя кошты і страты сваёй маёмасці панёс, а цяпер праз спаленне і ў попел пераўтварэнне сваіх маёнткаў спадчынных, якія ў ваяводстве Наваградскім ляжаць, праз тых жа бунтароў казакоў, з вераломным непрыяцелем нашым, маскавіцінам злучаных, да таго дайшоў, што крэдыторам сваім даўгі свае сплаціць не можа”[37]. У вачах каронных войскаў, якія стаялі ў адводзе i толькі дзівіліся націску атакуючых гусараў, атаку правяла толькі каралеўская харугва пад камандай Палубінскага; можа, гэта вынікала з таго факта, што яна нанесла праціўніку першы ўдар і панесла найбольшыя страты ад агню шведскіх рэйтараў. Вось што пісаў пра атаку Палубінскага таварыш панцырнага знака Якуб Лось: „Харугва гусарская ліцвінская Яго Вялікасці Караля пад камандай пана Палубінскага, пісара палявога ВКЛ, не чакаючы падмогі, скочыла з коп’ямі на гуфы рэйтарскія так ад важна, што ўжо ўсё войска шведскае змешвацца і ўтыл падавацца пачало было і з шанчыкаў, адбегшы, паўцякалі былі шведы”[38]. У прынцыпе Палубінскі выканаў заданне: хоць ён не разбіў шведскіх шыкаў, а толькі звязаў іх боем, але пакол ькі падмога не падышла, мусіў даць сігнал адступлення. Наўпрост піша ў сваім дзённіку неацэнены Я. Лось: „А нашы дзівіліся толькі, што замест падмогі, каторых каб за гэтай харугвай [Палубінскага] хоць колькі скочыла харугваў, шведы ўсё роўна не даліся б”[39]. На трэці дзень бітвы, 30 ліпеня, Палубінскі, які замяняў у камандаванні знямоглага гетмана П. Сапегу, удала пакінуў пас пражскіх дзюнаў i, у выніку напору рэйтараў Вальдэка і Врангеля, адступіў з усёй кавалерыяй ВКЛ у напрамку Бялалэнкі[40]. Для сучаснікаў гэтых падзей найбольш яркім эпізодам Варшаўскай баталіі 1656 г. была менавіта атака гусараў пад камандай Палубінскага, якая амаль што прывяла да паразы злучаных сілаў. У жніўні, разам з хворым гетманам ВКЛ П. Сапегам, Палубінскі быў у Берасці, хоць ягоны каралеўскі полк у гэты час удзельнічаў у кампаніі палявога гетмана ВКЛ В.К. Гасеўскага ў Прусіі, ведучы баі пад Просткамі і Філіпавам. На мяжы 1656/1657 г. удзельнічаў у аблозе і здабыцці Тыкоціна. Горад быў узяты 26 студзеня 1657 г., a спешаных гусараў вёў у бой менавіта Палубінскі, даючы прыклад усяму таварыству харугвы[41]. Пасля здабыцця Тыкоціна ён атрымаў каралеўскі ўказ вырушыць з атрадам конніцы ў глыбіню Ўсходняй Прусіі з мэтай здзейсніць дыверсію, якая б дапамагла С. Чарнецкаму вывесці Яна Казіміра з Гданьска[42]. Ён удзельнічаў таксама ў нарадах рыцарскага кола войскаў ВКЛ 12 траўня 1657 г. у Пружанах, дзе войска выбрала сваіх дэлегатаў да В.K. Гасеўскага ў справе аплаты войска і размяшчэння яго на зімовы адпачынак[43]. Хутка Палубінскі атрымаў новае заданне: ён быў пасланы гетманам ВКЛ П. Сапегам на чале 3 тысяч конніцы, каб пасля злучэння з кароннымі сіламі ўдарыць па сяміградскіх сілах Ракочага, якія адступалі з Кароны. Палявы пісар 5 ліпеня 1657 г. злучыўся з харугвамі С. Чарнецкага пад Паланцом. Яны пераследавалі праціўніка аж да капітуляцыі сяміградцаў пад Чорным Востравам i Міжборам (23 VII 1657). Подпіс Палубінскага знаходзім таксама пад актам капітуляцыі. За вайсковыя заслугі Палубінскі атрымаў, са згоды караля, перадачу правоў палявога пісара Кароны Яна Сапегі на Слонімскае гродскае староства[44].

У1658 г. мы бачым ПалубінскагаўКароне; ягоны полк спачатку быў накіраваны для ўдзелу ў паходзе С. Чарнецкага ў Данію, але ў сувязі з капітуляцыяй Фрыдрыха III гэта стала неактуальным. Зменлівыя каралеўскія распараджэнні сведчылі пра тое, што галоўнае камандаванне не мела канкрэтнага аператыўнага плана выкарыстання падпарадкаваных палявому пісару ВКЛ сілаў. У студзені таго года Ян Казімір пісаў яму: „Хоць мы перад гэтым пану ўказам нашым жаўнераў на Паморскую зямлю рыхтаваць загадалі”, цяпер загадваў, каб падпарадкаваўся загадам П. Сапегі і ішоў туды, „дзе necessitas будзе сцягнутая, пра што заўчасна паведаміць вяльможны ваявода віленскі”[45]. 30 красавіка 1658 г. Палубінскі атрымаў загад накіравацца з каралеўскім палком пад Плоцк, што манарх пацвердзіўчарговымі ўказамі ад 18 i 25 траўня. Потым прыйшло распараджэнне, каб палявы пісар спешна прыбыў у абоз С. Чарнецкага пад Чарнкаў, гэта значыць пасля пераправы цераз Віслу каля Варшавы накіраваўся праз Кутна ў Гнезна[46]. У сваю чаргу ў ліпені надышлі каралеўскія ўказы, якія накіроўвалі полк Палубінскага пад Гданьск і ў Заходнюю Прусію[47]. Ці на самай справе войскі ВКЛ удзельнічалі ў гэтых пераходах па тэрыторыі Кароны, мы не ведаем; сам Палубінскі знаходзіўся ў гэты час у Берасцейскай эканоміі, заняты атрыманнем грошай як яе адміністратар[48]. Адначасова кіраваў фартыфікацыйнымі работамі на Берасцейскім замку, рыхтуючы яго да спадзяванага наступу маскоўскіх войскаў. 14 жніўня атрымаў прыпаведны ліст на павелічэнне на 100 драгунаў свайго рэгімэнту ў складзе рэгулярнай арміі ВКЛ. Па загадзе П. Сапегі прыняў удзел у няўдалых перамовах з маскоўскімі камісарамі ў ваколіцы Пружан. У кастрычніку распачаліся баі з маскоўскімі атрадамі, якія пад камандай Далгарукага ўдарылі на абоз войскаў ВКЛ пад Вэркамі і захапілі ў палон палявога гетмана ВКЛ В.K. Гасеўскага i шматлікіх старшых афіцэраў[49]. Адгэтуль полк Палубінскага быў накіраваны на дапамогу пакінутай дывізіі гетмана Паўла Сапегі. У лістападзе таго года Палубінскі ўдзельнічаў у здабыцці Менска, узяўшы ў палон маскоўскага ваяводу i шмат афіцэраў. За згодай караля i П. Сапегі атрымаў дазвол на атрыманне выкупу за маскоўскіх палонных[50]. Пасля таго як быў заняты Менск, сілы ВКЛ занялі замак у Наваградку i ў студзені 1659 г. падышлі пад Дзісну. Сам Палубінскі дзейнічаў на Меншчыне на чале 2-3 тысяч чалавек, прычым ядром яго атрадаў быў каралеўскі полк[51]. Пра ўсё больш нарастальнае значэнне i аўтарытэт Палубінскага ў войску сведчыць той факт, што на Варшаўскі сойм 1659 г. ён быў выбраны дэпутатам ад войска ВКЛ дзеля таго, каб абараняў там інтарэсы супольнасці харугваў. Войска ў сваёй дэкларацыі дамагалася ад караля ўзнагароды для Палубінскага за вайсковыя заслугі ў войнах са шведамі і маскоўцамі[52]. Дэпутаты сойму прызначылі Палубінскага камісарам для атрымання сродкаў і аплаты войска ВКЛ, і ён мусіў прысутнічаць на паседжанні камісіі ў Мастах, якое павінна было пачацца 5 жніўня 1659 г. Перад ад’ездам у Варшаву Палубінскі павінен быў удзельнічаць у аблозе маскоўскага абозу пад Чодасамі, але тут яго знаходжанне сярод падначаленых было кароткім, калі ўвогуле мела месца, у сувязі з ад’ездам на сойм, які пачаў працу 22 сакавіка[53]. Пасля таго як паседжанні сойму скончыліся, Палубінскі зноў з’явіўся ў абозе сярод жаўнераў правага крыла, якім камандаваў гетман ВКЛ Павел Сапега. У 1659 г., па прычыне вялікай актыўнасці атрадаў генерала Роберта Дугласа, Ян Казімір выслаў дывізію левага крыла войска ВКЛ пад камандай С. Камароўскага ў Курляндыю. Ён меўся ўзаемадзейнічаць з электарскімі сіламі пад камандай Б. Радзівіла. Для падмацавання сілаў ВКЛ ужо прысутны на тэатры курляндскіх ваенных дзеянняў Ян Казімір запатрабаваў ад Паўла Сапегі, каб той выслаў больш за дзесятак харугваў з правага крыла і даверыў камандаванне імі Палубінскаму.

Аднак гетман, баючыся, што высланыя роты будуць паглынутыя харугвамі левага крыла, загадаў Палубінскаму сканцэнтраваць корпус пад Гегужынам. Паказ харугваў, якія Палубінскі прывёў у Курляндыю, адбыўся 30 ліпеня. У склад яго корпуса ўваходзілі: 2 гусарскія харугвы, 17 казацкіх, 10 харугваў драгунаў, 2 татарскія, а таксама 2 роты польска-венгерскай пяхоты — разам каля 4,5 тысяч жаўнераў[54]. Палубінскі не адразу з’явіўся з гэтымі сіламі да С. Камароўскага, бо жаўнеры не атрымалі платы і пагражалі ўтварыць канфедэрацыю. Разам з наваградскім ваяводам Крыштафам Валадковічам i аршанскім старастам Пятром Галінскім палявы пісар удала давёў да канца перамовы з войскам, у выніку чаго жаўнеры пагадзіліся на адтэрмінаванне аплаты.

Толькі 31 жніўня 1659 г. дывізія Палубінскага апынулася пад Кульдынгай (Guldingen), якую трымаў у асадзе С. Камароўскі з дапамогай брандэнбуржцаў.

Як запісаў удзельнік гэтых падзей В. Пачобут-Адляніцкі, „дывізія Яснавяльможнага пана Сапегі, гетмана Вялікага Княства Літоўскага, падышла нам на падмогу пад камандай Ягамосці пана Палубінскага, пісара палявога Вялікага Княства Літоўскага, i спыніліся яны за ракой Вентай, якраз насупраць замка”[55].

З верасня войскі Палубінскага адкінулі з-пад Кульдынгі шведскія дапаможныя атрады, якія прывёў сам Р. Дуглас, і гэтаспрычынілася датаго, штохоцьчарговыя штурмы былі адкінуты, згаладалы шведскі гарнізон 19 верасня здаўся войскам ВКЛ. Потым абодва камандуючыя двух крылаў арміі Вялікага Княства, Камароўскі з Палубінскім, падышлі пад Шкрунды, распачаўшы 30 верасня іх рэгулярную асаду. Вынікам цяжкага абстрэлу крэпасці была яе капітуляцыя 18 кастрычніка. Поспехі Б. Радзівіла, які з сіламі курфюрста заняўЛібаву i Гробін, змусілі абодвух камандуючых войскам ВКЛ нанесці яму візіт у ягоным абозе; згодна з жаданнем Яна Казіміра яны дамагаліся, каб ім быў аддадзены замак у Гробіне. Канюшы ВКЛ не пагадзіўся з такім рашэннем i, адыходзячы з Курляндыі, пакінуўу Гробіне брандэнбургскі гарнізон пад камандай Георга фон Шэйнаха. Каб злагодзіць нязгоду, запрасіў Палубінскага з Камароўскім на супольную бяседу ў Гробіне, дзе не шкадавалі алкагольных напояў. Але бяседа атрымалася нешчаслівай, бо пад час яе памёр камандуючы левага крыла войска ВКЛ С. Камароўскі. Пасля смерці абознага ВКЛ Камароўскага камандаванне жаўнерамі левага крыла пад Шкрундамі часова пераняў палкоўнік Мацвей Гасеўскі[56].

Дзесьці 25 кастрычніка войска ВКЛ падзялілася: атрады пад камандай Палубінскага вырушылі да сталіцы Курляндыі Мітавы, a харугвы левага крыла накіраваліся на Боўск, дзе 2 лістапада злучыліся з атрадамі Міхала Казіміра Паца. Заслугай Палубінскага было тое, што апрача недахопу грошай у скарбе ён змог утрымаць жаўнераў на службе і схіліць іх да далейшых дзеянняў. Але з-за гэтага пад час паходу стала больш разбояў і грабяжу, якія дапускала галоўным чынам чэлядзь, што знаходзілася пры харугвах, а таксама рэгімэнты пяхоты і драгунаў, якія ішлі за конніцай. Сам Ян Казімір быў вымушаны нагадаць Палубінскаму, каб трымаў жаўнераў жалезнай рукой, караючы ўсе праяўленні непаслушэнства і сваволі[57]. Тым часам у лістападзе корпус Палубінскага распачаў аблогу Мітавы, горада і замка, які меў бастыённыя ўмацаванні ад часоў курляндскага князя Якуба Кетлера і быў добра забяспечаны шведамі харчаваннем i артылерыяй[58]. Як паведамляў Я. В. Пачобут-Адляніцкі, на валах горада было ўсталявана 100 гармат, a замак, які быў збудаваны на востраве, абаранялі яшчэ 50 гармат[59].

Гарнізон налічваў 400 чалавек пад камандай генерал-маёра Валянціна фон Маера[60]. Горад быў заняты хутка, і тады прыступілі да блакады замка, бо Палубінскі не меў дастатковай колькасці пяхоты, каб правесці штурм. Тым больш што ў снежні да палявога пісара ВКЛ пачалі даходзіць указы караля і П. Сапегі, у якіх яму загадвалася вярнуцца на радзіму, у Вялікае Княства, па прычыне наступу войскаў Івана Андрэевіча Хаванскага.

Новае наступленне царскіх войскаў было звязана не толькі з тым, што абедзве дывізіі войска ВКЛ знаходзіліся ў Курляндыі і не былі ў стане процістаяць новаму ўдару маскоўскага войска на Беларусі, але таксама з сітуацыяй на Ўкраіне, дзе 27 X 1659 г. адбылося Пераяслаўскае замірэнне, у выніку якога новы гетман запарожскі Юрый Хмяльніцкі прызнаў верхавенства Масквы. Аляксей Міхайлавіч мог кінуць на Вялікае Княства I. Хаванскага, ведаючы, што немагчыма перакінуць з Курляндыі ваенныя сілы, каб абараніць апошнія рэшткі ВКЛ, якія яшчэ заставаліся пад кіраўніцтвам Яна Казіміра. Ужо 20 XII 1659 г. маскоўскі ваявода заняў Горадню, а потым ударыў па Падляшшы. Былі спаленыя Заблудаў, Тыкоцін, Кнышын, Бранск і Бельск, a 13 студзеня 1660 г. маскоўскія войскі здабылі крэпасць у Берасці[61]. Як кароль, так і гетман ВКЛ рашуча настойваў на вяртанні атрадаў Палубінскага з Курляндыі, каб умацаваць нешматлікія сілы, якія засталіся ў Паўла Сапегі. Гэтае рашэнне пацвердзіла ваенная рада, скліканая Янам Казімірам, пры ўдзеле прысутных пры каралі сенатараў, 10 снежня 1659 г. у Тчэве[62]. Кароль, у адрозненне ад Сапегі, не пагаджаўся на адыход з Курляндыі таксама новага абознага ВКЛ M.K. Паца, які прыняў каманду левага крыла арміі ВКЛ, бо гэта магло б зменшыць магчымасці камісараў Рэчы Паспалітай, якія вялі мірныя перамовы са шведамі ў Аліве.

Тым часам Палубінскі, пасля таго як атрымаў амаль дзве тысячы пяхоты з артылерыяй i запасамі пораху ад М.К. Паца, які знаходзіўся пад Боўскам, ноччу з 1 на 2 I 1660 г. распарадзіўся пачаць генеральны штурм замка ў Мітаве. Шведы здолелі адкінуць атаку пяхоты, аднак панеслі вялікія страты. Не хочучы без патрэбы рызыкаваць жаўнерамі, палявы пісар ВКЛ 2 i 8 студзеня выслаў да В. Маера пісьмовыя патрабаванні капітуляцыі. Пасля паспяховага абстрэлу ноччу з 5 на 6 студзеня шведы прынялі ўмовы ганаровай капітуляцыі, i 9 студзеня Палубінскі заняў сталіцу Курляндыі[63]. Гэта быў вялікі поспех палявога пісара ВКЛ, які дагэтуль лічыўся здольным нападаючым i камандзірам вялікіх згуртаванняў конніцы. Ён таксама адрозніваўся ўменнем добра распазнаваць агнявыя кропкі праціўніка і даказаў, што здольны камандаваць таксама іншымі родамі войскаў. У той жа час здабыццё Мітавы i апанаванне амаль усёй Курляндыі і Семігаліі мела істотнае значэнне ў ходзе перамоваў са шведамі ў кляштары ў Аліве. Пакінуўшы моцны гарнізон (800 чалавек), які складаўся з пяхоты пад камандай палкоўніка Эгідзія Брэмера, палявы пісар толькі 22 студзеня пакінуў сталіцу Курляндыі, накіроўваючыся на радзіму. Жаўнеры неахвотна пакідалі Курляндыю, ведаючы, што ім давядзецца процістаяць магутнай арміі Хаванскага, якая ўжо ўвайшла на Падляшша. Тым больш што войска не атрымала аплаты, і ў любы момант Палубінскі мог спадзявацца, што будзе арганізавана канфедэрацыя. Пасля перадачы М.К. Пацу пяхоты, з мэтай правядзення далейшых асадных дзеянняў пад Боўскам, палявы пісар меў супраць Хаванскага толькі 3,5 тысячы жаўнераў, у асноўным кавалерыі. Іх прысутнасць на беларускім тэатры ваенных дзеянняў была неабходнай у сувязі з канцэнтрацыяй там І.А. Хаванскім маскоўскіх сілаў для новага ўдару на войскі П. Сапегі.

Таму гетман ВКЛ здаўна дамагаўся згоды караля на вывад з Курляндыі абедзвюх дывізій ВКЛ, што азначала фактычна прыняцце на сябе камандавання таксама і левага крыла войска ВКЛ[64]. Не хацеў пакідаць надалей Палубінскага ў Курляндыі таксама канцлер ВКЛ Крыштаф Пац, які ў Варшаве бараніў інтарэсы свайго кузэна M.K. Паца, новага абознага ВКЛ i камандуючага левым крылом войска Вялікага Княства. Таму што пасля здабыцця Мітавы Палубінскі станавіўся другой пасля Сапегі асобай у войску ВКЛ, паколькі палявы гетман Гасеўскі знаходзіўся ў гэты час у маскоўскім палоне. У лісце да абознага ВКЛ К. Пац пісаў наўпрост: „Піша тут пан Палубінскі, што пасля ўзяцця замка ў Мітаве ішоў адразу да Вяльможнага Пана пад Боўск, каб як найхутчэй гэтае другое месца магло celere instanter Яго Каралеўскай Вялікасці, аб чым каб Вяльможны Пан omnem curam et conatum хацеў узяць пільна прашу каб не апярэдзіў славай Вяльможнага Пана Пан Палубінскі, калі ж Боўскі замак падаецца цяжэйшы чым Мітаўскі, які снаднейшы для здабыцця”[65] У такой сітуацыі цяжка здзіўляцца, што Палубінскі, прыспешаны ўказамі караля, прыняў рашэнне вырушыць з Курляндыі ў ВКЛ; тым больш што ў гульню ўваходзіла магчымасць злучэння з дывізіяй Стэфана Чарнецкага. Пад час пераходу палявы пісар прыняў царскіх паслоў з граматамі Аляксея Міхайлавіча, што прывяло да рэтарсійных дзеянняў з боку князя І. Хаванскага, які пасля заняцця Дзярэчына захапіў у няволю маці (Софію з Сапегаў Палубінскую) i сястру палявога пісара[66]. Да злучэння сілаў Палубінскага з дывізіяй Чарнецкага справа не дайшла, але раз’езды палявога пісара моцна даваліся ў знакі разведцы, высланай маскоўскім князем. Шматлікія ўстаўныя парушэнні ва ўласных шэрагах у сувязі з затрыманнем аплаты, непаразуменні паміж гетманам П. Сапегам і Палубінскім, абвінавачаным у свядомым запавольванні маршу дывізіі Сапегі з Курляндыі, не спрыялі арганізацыі адпору супраць новага наступу I. Хаванскага. Тым больш што камісары Рэчы Паспалітай, якія знаходзіліся ў Сяльцы, таксама прасілі Палубінскага, каб той не правакаваў маскоўскага князя i не падстаўляў іх i жыхароў Наваградчыны пад рэпрэсіўныя дзеянні царскіх войскаў. Калі ўжо жыхары Наваградчыны думалі, што маскоўскія войскі пакінуць іх зямлю, утварылася непрадбачаная сітуацыя. Як паведамляў Багуслаў Казімір Маскевіч, „няшчасце прынесла ліст пана Палубінскага, палявога пісара ВКЛ, у якім выклікаў яго (Хаванскага), каб у поле выходзіў; да таго ж палаяў яго ў тым лісце, ад чаго Хаванскі так знерваваўся ў сабе, што зараз адмяніў той паход да Пскова, a на пана пісара выйсці рыхтаваўся”[67]. Таму толькі на чале конніцы, прамым ходам, вырушыў князь на разложаныя па абодвух баках Буга ў ваколіцах Берасця харугвы Палубінскага. Паводле справаздачы польскіх камісараў, якія назіралі за ходам падзей, „Хаванскі, пачаўшы перамовы пра armistitium з Ягамосцем панам палявым пісарам ВКЛ, сам з усім войскам, опега з Наваградка ў Мядзель выправіўшы, борзда да Берасця паімчаўся, хочучы яго insperate забраць і знішчыць. Ведаў, што нашы dissipati паасобку сталі i аб Ягамосці, ваяводзе рускім, што да Ўкраіны з войскам павярнуў, меў перасцярогі”[68]. Палубінскі, своечасова папярэджаны аб наступленні, ухіліўся ад атак раз’ездаў Хаванскага i з-пад Мілейчыц здолеў пераправіць цераз Буг гармату і вайсковыя абозы. Адзінае, што ўдалося князю Хаванскаму — гэта рассеяць некалькі харугваў і зноў спустошыць Падляшша.

Пасля вяртання ў ваколіцы Наваградка Хаванскі рашыўся ўдарыць па апошніх крэпасцях, якія яшчэ знаходзіліся ў руках войска ВКЛ: Ляхавічах, Слуцкуі Нясвіжы. Пад Ляхавіцкую крэпасць войскі Хаванскага падышлі 23 сакавіка,распачаўшы на некалькі месяцаў яе асаду[69]. Тым часам неаплачаныя харугвы палявога пісара, якія стаялі ў ваколіцах Драгічына, арганізавалі канфедэрацыю i выбралі сваім маршалам Самуэля Кміціца, адмаўляючыся падпарадкавацца каралю і Рэчы Паспалітай. Частку харугваў Палубінскаму ўдалося адарваць ад канфедэрацыі і закласці абоз пад Ломжай. Ажно да канца траўня працягваліся перамовы з канфедэратамі, але ўсё ж закончыліся паспяхова. Палубінскаму ўдалося перацягнуць на свой бок падстолія ВКЛ Марцыяна Агінскага з ягоным палком. У выніку да палявога пісара далучылася каля 20 харугваў уласнага i замежнага набору.

Паабяцаныя 100 тысяч злотых для тых жаўнераў, што пакінуць канфедэрацыю, прывялі да таго, што Палубінскаму ўсё ж ўдалося канфедэрацыю зліквідаваць. Праз гэта ён атрымаў вялікі давер каралеўскага двара, a Ян Казімір наўпрост пісаў, што калі П. Сапега каму-небудзь іншаму даверыць камандаванне правым крылом войска ВКЛ, то ён будзе змушаны адклікаць адтуль свой уласны полк конніцы[70]. Раней, 8 траўня кароль прызначыў рэгімэнтарам гэтага крыла Палубінскага. І гэта сведчыла пра тое, што двор вельмі спадзяваўся на яго ў сувязі з планамі накіравання ягонага войска разам з дывізіяй Чарнецкага супраць сілаў Хаванскага. Ваенная нарада, якая адбылася ў Варшаве 25 траўня, а потым на тры дні пазней consultum senatum, пацвердзілі накіраванне натэрыторыю ВКЛ атрадаўЧарнецкага і Сапегі, які ўрэшце памірыўся з дваром i прыняў галоўнае камандаванне войскам ВКЛ. Такім чынам Палубінскі вяртаўся да ролі камандзіра элітнага каралеўскага палка, які ўваходзіў у правае крыло ваенных сілаў ВКЛ. Абедзве дывізіі пачалі падрыхтоўку да вырашальнага сутыкнення з Хаванскім. Таму гетман П. Сапега загадаў, каб Палубінскі да 28 траўня сканцэнтраваў падпарадкаваныя яму сілы ВКЛ у Суражы пад Нарвай[71]. Пасля перамогі над авангардам маскоўскіх сілаў у Мсцібаве 24 чэрвеня вырушылі ў напрамку Ляхавіч. Ад гэтай крэпасці насустрач войску Рэчы Паспалітай вырушыў таксама Хаванскі, i 28 чэрвеня 1660 г. пад Палонкай адбылася вялікая баталія, у якой маскоўскія сілы былі разбітыя дашчэнту. Які ж быў удзел у гэтай бітве самога Палубінскага? У вырашальнай фазе бітвы Сапега выслаў супраць маскоўскіх сілаў дзве гусарскія харугвы: каралеўскую і ўласную, пад камандай паручніка Ўладзіслава Ежы Халецкага, пад агульнай камандай Палубінскага. Яны павінны былі зламаць групоўку маскоўскай пяхоты і паслужыць прыкладам астатнім казацкім ротам, якія ішлі за імі. Удар гусараў ВКЛ быў вельмі энергічным, але яго сваёй масай захлынула маскоўская конніца, якая ахоўвала палкі пяхоты. У выніку варожай контратакі ў вялікай небяспецы апынуліся як Сапега, так і Палубінскі. Як пісаў сам вялікі гетман ВКЛ, „ад гэтай вялікай цяжкасці з рук ворага амаль што сам Бог мяне і Ягамосця пана пісара цудам выратаваў ад іх, бо ўжо сціснулі нас былі”[72].

Бітва пад Палонкай упісала новую прыгожую старонку ў вайсковую кар’еру Палубінскага. Тым больш што потым ён удзельнічаў у аблозе Барысава, Шклова i Оршы. Удзельнічаў ён таксама і ў крывавай бітве з маскоўскімі сіламі пад камандай Ю. Далгарукага над ракой Басяй (8 X 1660). Там атрады пад камандай П. Сапегі і палявога пісара ВКЛ занялі пазіцыю ў цэнтры i, у залежнасці ад ходу бітвы, павінны былі падтрымліваць левае ці правае крыло, гэта значыць дывізіі С. Чарнецкага i M.K. Паца. Калі напор маскоўскай конніцы на каронныя атрады пачаў даваць вынік, Сапега кінуў у атаку частку сваіх сілаў пад камандай Палубінскага. У выніку маскоўскія ратнікі пачалі ратавацца ўцёкамі, хаваючыся ў сваім абозе. На некалькі гадзін пазней новая атака гусарскіх харугваў, якую ўзначаліў палявы пісар, разарвала ў некалькіх месцах цэнтр згуртавання Далгарукага, дапамагаючы конніцы Чарнецкага і Паца, якія імкнуліся зламаць непрыяцельскія шыкі[73]. Пасля заканчэння бітвы над Дзвіной і адыходу Хаванскага ў Полацк стомленае войска ВКЛ пачало ў масавай колькасці пакідаць службу; пакінуў абоз таксама Палубінскі, накіроўваючыся ў Вільню. Гетман Сапега зноў пачаў прасіць караля вызваліць яго ад службы, матывуючы сваё рашэнне дрэнным станам здароўя, і Ян Казімір прызначыў камандуючымі абодвух крылаў арміі ВКЛ Палубінскага і Паца[74].

У 1661 г., карыстаючыся часовым зацішшам пасля поспехаў войскаў ВКЛ і Кароны ў 1660 г., Палубінскі прыняў удзел у нарадах вальнага сойму ў Варшаве, дзе, як мы ведаем, адбывалася баталія двара аб правядзенні выбараў vivente rege. Палубінскі быў дэпутатам ад Слонімскага павета, ён належаў дарэгалістычнай партыі. На пад ставе прынятай канстытуцыі яму былі вернуты сродкі, патрачаныя зяго кішэні на курляндскую кампанію, усяго 14 258 злотых. Пасля прадстаўлення рахункаў Палубінскі перайшоў з палаты дэпутатаў у скарбовы трыбунал ВКЛ[75]. У тым жа годзе ўдзельнічаўу паходзе Яна Казіміра ў ВКЛ i бітве пад Кушлікамі (4 XI 1661). У гэты час ён ўжо не камандаваў сваімі харугвамі, паколькі ўтварылася канфедэрацыя пад назвай Братэрскі Саюз пад маршалам К. Х. Жэромскім. У перамовах з канфедэратамі С. Чарнецкі настойваў, каб яны прынялі ў свае рады былых палкоўнікаў, у тым ліку і палявога пісара ВКЛ, але кіраўнікі канфедэратаў на гэта не пагадзіліся[76]. Далейшая дзейнасць Палубінскага ў 1661-1663 г. была звязана са спробамі знайсці паразуменне з камандзірамі саюзу войска ВКЛ. Па даручэнні каралеўскага двара ён браў удзел у перамовах з кіраўнічымі структурамі саюзу ў справе выканання іхніх патрабаванняў і роспуску канфедэрацыі. Тым больш што пасля бітвы пад Кушлікамі ўдзельнікам саюзу стаўяго паручнік — Канстанцін Катоўскі. Сам Палубінскі камандаваў атрадамі, якія не ўвайшлі ў саюз, a знаходзіліся на Беларусі і якім канфедэраты не выдзелілі месцаў зімовага адпачынку[77]. Недахоп магчымасцяў размяшчэння на адпачынак прывёў да таго, што і гэтыя адзінкі аб’ядналіся ў канфедэрацыю; сярод іх апынуліся таксама элітарныя гусарскія харугвы караля, паручнікам якіх быў Палубінскі, а таксама харугвы гетмана П. Сапегі. Кароль быў глыбока абураны паводзінамі сваіх гусараў i меў прэтэнзіі да Палубінскага за яго адсутнасць у войску[78]. Палявому пісару ўдалося вярнуць частку харугваў, аднак большасць перайшла да канфедэратаў. На чале харугваў, якія засталіся вернымі двару, Палубінскі накіраваўся ў ваколіцы Бабруйска i Глуска, i там размясціў іх на зімовы адпачынак[79]. Ён прыняў удзел у так званай смаленскай аферы, калі разам са сваім родзічам стольнікам ВКЛ Марцыянам Агінскім узяў на сябе місію, даручаную смаленскім соймікам, звярнуцца да вайсковага саюзу з мэтай арганізацыі пратэсту супраць планаў Рэчы Паспалітай аддаць Смаленск Маскве; гэта ўдарыла б па прыхільніках двара на чале з В.K. Гасеўскім[80]. Пасля адыходу ад саюзу Жамойцкай дывізіі Ян Казімір на сесіі ў Шадаве ў траўні 1663 г. узмацніў націск на Палубінскага, каб той імкнуўся адарваць ад Братэрскага Саюзу (фактычна дывізіі Сапегі) каралеўскі полк узамен за выплату даўніх даўгоў. У гэтых дзеяннях яго меўся падтрымліваць гетман П. Сапега, які, матывуючы свае паводзіны слабым здароўем, a на самай справе чакаючы канкрэтных прапановаў з боку двара, не ціснуў на палявога пісара ў гэтым пытанні[81]. Але да заканчэння канфедэрацыі правага крыла было яшчэ далёка, бо кіраўніцтва саюзу на чале з К. Катоўскім было ў сваіх патрабаваннях незгаворлівым. Палубінскі разам з астатнімі камісарамі атрымаў ад Яна Казіміра інструкцыю пагадзіцца на амністыю для жаўнераў, за выключэннем тых, якія бралі ўдзел у забойстве палявога гетмана ВКЛ В.K. Гасеўскага[82]. Пра аўтарытэт палявога пісара ўдывізіі Сапегі сведчыць той факт, што канфедэраты з правага крыла выслалі да яго 21 чэрвеня 1663 г. паслоў з прапановай заступіцца перад каралём за вязняў на чале K. Есьманам i K. Катоўскім[83]. Палубінскі ад прапановы не ўхіліўся і абяцаў пад час размовы з каралём умяшацца ў справы правага крыла і, спасылаючыся на свае заслугі, імкнуцца злагодзіць кару для забойцаў гетмана В.K. Гасеўскага[84]. Палубінскі таксама прыняў актыўны ўдзел у рабоце камісій, якія імкнуліся да ліквідацыі саюзу, што мела месца на сесіі ў Мастах толькі 16 жніўня 1663 г. Можа, ён яшчэ меў нейкую надзею на тое, што яму будзе даверана вакантная пасада палявога гетмана ВКЛ. Яго падтрымлівалі ў гэтым Сапега і Б. Радзівіл, але ўплывы Пацаў пры двары пераважалі. Большасць дзяржаўных мужоў i рэзідэнтаў, якія знаходзіліся пры асобе караля, адназначна выказваліся за прызначэнне на гэтую пасаду абознага ВКЛ Міхала Казіміра Паца, якога такім чынам улады хацелі ўзнагародзіць за ліквідацыю канфедэрацыі левага крыла арміі ВКЛ. Хоць П. Сапега і спрабаваў паслядоўна падтрымліваць асобу Палубінскага, дыскрэдытуючы пры гэтым асобу абознага ВКЛ, такое рашэнне было прынятае ўжо даўно[85]. Тое, што булава палявога гетмана была даверана Пацу[86], напэўна, павінна было непрыемна ўразіць палявога пісара, які мог залічыць сабе ў заслугу не толькі доўгую, з 1648 г. вайсковую службу, але таксама такія годныя старонкі сваёй біяграфіі, якія былі крывёй запісаныя пад Лоевам, Варшавай, Мітавай i Палонкай. У той жа час Палубінскі меў пастаянны кантакт з манархам, які быў ягоным непасрэдным начальнікам, калі ўзяць пад увагу выкананне ім функцыі паручніка каралеўскай гусарскай харугвы ў складзе войска ВКЛ. Такім чынам, з усяго сярэдняга каманднага звяна менавіта Палубінскага можна было прадвызначыць кандыдатам на заняцце гэтай пасады. Але трэба памятаць, што за гэтым прызначэннем сачыў у Варшаве сам канцлер ВКЛ Крыштаф Пац, якога вельмі паважала каралева. Акрамя таго, Пацы выконвалі істотную ролю ў каралеўскіх планах правядзення выбараў vivente rege. Але напярэдадні задняпроўскага паходу на Маскву двор стараўся падсаладзіць горыч паражэння Палубінскага, надаючы яму шэраг дробных зямельных надзелаў за вайсковыя заслугі[87]. Пасля заканчэння вайсковых канфедэрацый Палубінскі разам з іншымі старшымі афіцэрамі пачаў падрыхтоўку да паходу на Маскву, які павінен быў распачацца летам 1663 г. Па прычыне слабога здароўя П. Сапега даручыў камандаваць правым крылом палявому пісару ВКЛ. Пра гэта так пісаў у сваім дзённіку Міхал Лявон Абуховіч: „Гетман вялікі ВКЛ падтрымліваў парадак правага крыла ад боку каралеўскага, сам слабасцю здароўя ў гэтым часе (якой быў enervatus) матывуючы перадаў кіраванне Яснавяльможнаму Пану Ягамосці Палубінскаму viro belli artibus instructissimo i да каторага ductu plus confidere et audire прызвычаілася войска больш, чым да іншых”[88]. Апрача таго што Пац, які камандаваў левым крылом, ужо 21 верасня падышоў да Дняпра пад Оршу, дывізіі Сапегі відаць не было. Толькі ў канцы снежня пад камандай Палубінскага яна падцягнулася да галоўнай стаўкі войска ВКЛ, і абодва камандуючыя вырушылі пад Рослаўль, штурм якога не ўдаўся. З-пад Рослаўля Пац вырушыў праз Бранск насустрач атрадам Яна Казіміра, a Палубінскі пайшоў за ім трактам на Почап[89] Аднак суперніцтва абодвух крылаў арміі ВКЛ працягвалася далей, бо жамойцкая дывізія прарэдзіла атрады Палубінскага, якія мелі вялікія клопаты з забеспячэннем правіянтам, што запаволіла яе пераход. Пра ўзаемаадносіны паміж двума камандзірамі так пісаў у ходзе гэтай кампаніі Я.В. Пачобут-Адляніцкі: „Мы з левым крылом яшчэ пры Ягамосці Пану гетману засталіся, які з Ягамосцем Панам Палубінскім зносіўся, пісарам палявым ВКЛ, але сказаць трэба, наўмысна забаўляючы размовамі застаўся, каб гармата адчыніла шмат і каб шляху наперад не заняў Ягамосць пан Палубінскі да асобы караля Ягамосці”[90]. Адначасова процівагу намерам двара і каралеўскай пары выкарыстаць задняпроўскую кампанію ў мэтах ажыццяўлення планаў правядзення выбараў vivente rege фармавала апазіцыя на тэрыторыі ВКЛ, якую стваралі прыхільнікі Радзівілаў і Сапегаў. У яе складзе, згодна з данясеннямі рэзідэнтаў замежных дзяржаваў у Варшаве дэ Ламбрэ i Дэс Ноерса, знаходзіўся таксама Аляксандр Гіляры Палубінскі, які, аднак, па прычыне сваёй сувязі з дваром, не выконваў там галоўнай ролі[91]. Абедзве дывізіі войска ВКЛ 2 лютага прыбылі пад Сеўск і пачалі чакаць падыходу кароннага войска на чале з Янам Казімірам. Аж да паловы лютага працягваліся размовы з дэлегатамі паасобных харугваў на тэму знаходжання іх у далейшай службе, апрача запазычанасці ў выплаце салдацкай аплаты. Палубінскаму ўдалося пераканаць жаўнераў, кабяны працягвалі знаходжанне на службе да 10 траўня, што давала магчымасць працягваць паход супраць Масквы[92]. Няўдалая асада Глухава запаволіла марш каронных сілаў, якія толькі 14 лютага дайшлі да ваколіцаў Сеўска, дзе пад камандай Паца і Палубінскага знаходзіліся атрады ВКЛ. 17 лютага адбыўся агляд усёй арміі ВКЛ у прысутнасці Яна Казіміра, „ад чаго вельмі развесяліўся, убачыўшы прыстойнае войска i асабліва, што ad mentem Караля Ягамосці адносна далейшай службы, ніякага не патрабуючы, vota свае далі”[93].

Палубінскі прадставіў каралю атрады правага крыла, у тым ліку сваю гусарскую харугву, паручнікам якой з’яўляўся. Непасрэдна пасля агляду на ваеннай нарадзе пастанавілі, аднак, у сувязі са звесткамі пра надыход маскоўскіх сілаў Ю. Чаркаскага, Рамаданаўскага i Бжухавецкага, адступіць у межы Рэчы Паспалітай, выслаўшы ўглыб Маскоўскай дзяржавы корпус конніцы з мэтай знішчыць тылы праціўніка і разведаць размяшчэнне ягоных галоўных сілаў. На чале згуртавання, якое складалася з 40 харугваў, па 20 з кожнай арміі, сталі Стэфан Бідзінскі, сандамерскі стольнік i паручнік панцырнай харугвы Яго Каралеўскай Вялікасці, а таксама Палубінскі, палявы пісар ВКЛ і паручнік гусарскай роты Яго Каралеўскай Вялікасці ў складзе арміі ВКЛ. Гэты корпус, падмацаваны атрадамі запарожскіх казакоў, валанцёрамі з Вялікага Княства разам з татарамі, вырушыў у глыбіню Маскоўскай дзяржавы. Ён меў баявую задачу разбіць перадавы атрад маскоўскіх сілаў пад камандай І. Празароўскага. 7 сакавіка, як запісаў A. Храпавіцкі, да каралеўскай стаўкі дайшлі звесткі пра баявыя дзеянні раз’езду Палубінскага, які „павярнуў да Почапа, удала пагасціўшы на Маскве, бо там нейкую частку Масквы на мілі дзве трупам палажыўшы i агнём і мячом знішчыўшы, знёс Празароўскагаі Зубава”[94]. Пасля знішчэння значных тэрыторый маскоўскага пагранічча палявы пісар са сваімі харугвамі ўдала дайшоў да каралеўскай стаўкі, зрабіўшы 11 сакавіка каралю справаздачу з паходу. Як занатаваў Я.В. Пачобут-Адляніцкі, „палявы пісар ВКЛ, прыбыўшы з-пад Старадуба, справаздачу ўчыніў працы сваёй, каторая з удзячнасцю Каралём Ягамосцем была прынятая і Ягамосцем Панам гетманам таксама [M.K.Пацам]“[95].

Пасля фактычнагазаканчэння паходу, разам з карал еўскім палком, Палубінскі праводзіў караля праз Магілёў і Менск у Вільню. Пра павагу і вялікі аўтарытэт Палубінскага ў войску сведчыць яго вылучэнне на вайсковай сесіі ў Шклове (13 V 1664) камісарам на Віленскую камісію, якая павінна была заняцца выплатай даўгоў па чвэрцях абодвум крылам войска ВКЛ[96]. Адначасова на слонімскім сойміку 17 кастрычніка таго ж года ён быў выбраны дэпутатам галоўнага сойму з прадстаўленнем братоў-шляхты да ўзнагароды за ваенныя заслугі[97]. Тым часам летам таго ж года Палубінскі сур’ёзна задумаўся пра адбыццё пілігрымкі ў Чанстахову, каб падзякаваць Найсвяцейшай Дзеве Марыі за цудоўнае ўратаванне пад час многіх бітваў са шведамі і маскавiтамі, у якіх ён удзельнічаў, пачаўшы з 1654 г. Аднак сапраўдным повадам было жаданне спаткацца з Е. Любамірскім, бо гетман П. Сапега меў намер паслаць палявога пісара ВКЛ да вялікага гетмана Кароны, каб узгадніць з ім пазіцыю на будучым сойме адносна двара[98]. Аднак Ян Казімір настойліва дамагаўся ад Палубінскага, каб той адмовіўся ад гэтага намеру і прыняў удзел у рабоце Віленскай камісіі. У лісце да Палубінскага Яго Карал еўская Вялікасць пісаў: „Толькі тое нас неўсцешвае, што Вяльможны Пан найперш у Чанстахову, чым у абоз збіраешся, па Нашым меркаванні і ўсіх тэолагаў, большага адпушчэння (грахоў) Вяльможны Пан заслужыш, калі periclitantem грудзьмі сваімі Айчыну абароніш”[99]. Пілігрымку на Ясную Гару палявы пісар адбыў у зусім іншых умовах, пад час грамадзянскай вайны з Е. Любамірскім. Тады Палубінскі ўваходзіў у апазіцыю да двара, якую ўзначальвалі Сапегі, бо каб забяспечыць сабе поспех на сойміку пры выбарах у галоўны сойм (палявы пісар тады змагаўся за мандат у прыхільным Сапегам Слоніме), Павел Сапега і ён сам адмовіліся прыняць камандаванне над павятовымі харугвамі, якія збіраліся пад Даўгінавам (17 VIII 1664)[100]. Сам Палубінскі пайшоў супраць палявога гетмана ВКЛ M.K. Паца, высылаючы на соймікі ВКЛ лісты, поўныя скаргаў на яго[101]. У ходзе сойму 1664 г., на якім адбываўся судовы працэс аб дзяржаўнай здрадзе маршала і палявога гетмана Кароны Ежы Любамірскага, Палубінскі знаходзіўся сярод слонімскай дэлегацыі. Якой была пазіцыя Палубінскага адносна абвінавачанага ў здрадзе гетмана, нам не вядома, але неўзабаве ён прыняў пазіцыю двара, і зусім не бескарысліва. Гэта пацвярджае меркаванне пра Палубінскага, якое выказаў Б. Радзівіл, канюшы ВКЛ, які добра арыентаваўся ў тайнах палітыкі, у лісце да свайго слугі Яна Мяжынскага. Ён так пісаў аб апазіцыйнай паставе да двара П. Сапегі i А. Г. Палубінскага: „Адзін [П.Сапега] баіцца, каб сынам ніякай шкоды не сталася, другі [Палубінскі] як вытаргуе штокольвек ibit in partes, бо грошы любіць”[102]. Адсутнасць кавалерыі ў арміі Кароны, па прычыне ўдзелу ў канфедэрацыі часткі каронных сілаў, падпарадкаваных A. Астшыцкаму, сталася прычынай, якая змусіла караля да адклікання прынятага раней рашэння згарнуць каралеўскую гусарскую харугву, паручнікам якой быў Палубінскі[103]. Такім чынам Ян Казімір хацеў далучыць кавалерыю ВКЛ да барацьбы з сіламі Е. Любамірскага, які ўзняў мяцеж супраць караля, увайшоўшы з узброенымі атрадамі на тэрыторыю Рэчы Паспалітай у траўні 1665 г.[104]. Апрача таго, што ў гэты час у ВКЛ адбываліся баявыя дзеянні з Масквой i нягледзячы на пратэсты часткі дзяржаўных мужоў ВКЛ, Яну Казіміру ўдалося дзеля барацьбы з Е. Любамірскім атрымаць дапамогу Вялікага Княства ў выглядзе корпуса конніцы, камандаваць якім было даручана палявому пісару ВКЛ. Аднак да яго прыставілі Пацаў, якія павінны былі дапільнаваць, каб не адбылося якіх-небудзь кантактаў з эксмаршалам. Побач з палявым пісарам, сілы якога ацэньваліся амаль на 3 тысячы коннікаў, знаходзіліся: Уладзіслаў Пац, харужы ВКЛ, Баніфацы Тэафіль Пац, цівун троцкі, разам з сынам Янам Крыштафам. Атрады ВКЛ накіроўваліся ў Карону двума трактамі: адны — праз Люблін, Завіхост, Паланец i Пацанаў; другія вырушылі ў напрамку Сташова[105]. Каб звязаць боем мяцежніка, што адступаў перад ім, кароль 31 жніўня 1665 г. выслаў раз’езд, які складаўся з атрадаў ВКЛ, падтрыманых некалькімі харугвамі Кароны. Гэты корпус налічваў каля 3,5 тысяч коннікаў, у тым ліку некалькі соцень рэйтараў і драгунаў. За Палубінскім павінны былі накіроўвацца два рэгімэнты гвардыі драгунаў караля пад камандай Яна Генрыка фон Альтэн-Бокума, а за ім, з усімі сіламі разам з артылерыяй, Ян Казімір. На самай справе 4 верасня Палубінскі дагнаў войска Е. Любамірскага i пачаў бітву з мяцежнай конніцай[106]; аднак дапамога не паспела, a манахі-паўліны на Яснай Гары не пусцілі ў кляштар уцекачоў-ліцвінаў. Большасць войска, разам з Палубінскім і Пацамі, якія яго суправаджалі, трапіла ў палон. Самога Палубінскага, на вачах тысяч мяцежнікаў, вывелі з абароннага рова, a потым разам з усімі палоннымі ён быў вымушаны прысягнуць, што не пойдзе супраць былога маршала і братоў з Кароны.

Як мы можам ацаніць камандаванне палявога пісара пад Чанстаховай? На досвітку, згодна з інструкцыяй, ён пайшоў у наступ на адвод мяцежнікаў у выглядзе палка A. Паляноўскага. Аднаку гэтым наступленні былі задзейнічаны амаль усе сілы ВКЛ. Як пісаў Веспасіян Кахоўскі, „ліцвіны біліся мужна, маючы каралеўскі ўказ, і разумелі пры гэтым, што гэтым пагаджаліся выклікаць на дзеянні свае вялікую злосць, пры каралі стоячы і гонар свайго народа праз перамогу падтрымліваючы, тылоў не хацелі паказваць, спадзеючыся за сабой падыходзячага караля з цэлым войскам”[107]. Аднак не мог прадбачыць Палубінскі, што на дапамогу A. Паляноўскаму на поле бітвы прыбудуць астатнія дывізіі Срэнявіты, гэта значыць атрады Борка i A. Астшыцкага, і таксама што сам ён не зможа разлічваць на дапамогу ані Я. Г. Бокума, ані тым больш на галоўныя сілы манарха. Войска Палубінскага трымалася доўга, пакуль з поля бою не адступілі нованабраныя харугвы пад камандай Караля Станіслава Лужыцкага. Палявы пісар сам паспрабаваўвыправіць сітуацыю: „У замяшанні страшным, калі адных білі, а іншыя in ordinate уцякалі,хацеўягамосць пан Палубінскі ўбой прывесці войска і захаваць, але ледзьве крыху старшызны і некалькі харугваў змог збіць у кучу i тыя імгненна рассыпаліся”[108]. У прынцыпе палявы пісар заданне выканаў, бо на працягу некалькіх гадзін звязваў боем сілы мяцежнікаў, аднак дапамогі не дачакаўся, бо каралеўскія сілы былі занадта далёка ад свайго пярэдняга краю. Ян Казімір у пройгрышы абвінаваціў А.Г. Палубінскага, які, маючы такі досвед вядзення баявых дзеянняў, не павінен быў паддацца і трапіць у палон разам з усім корпусам ВКЛ, а таксама чанстахоўскіх паўлінаў, якія не сталі страляць з гармат па мяцежніках і нават не адчынілі брамы свайго кляштара войску Вялікага Княства, якое адступала[109]. Па меркаванні многіх сучаснікаў гэтых падзей, параза Палубінскага пад мурамі Чанстаховы ў вялікай ступені абмежавала ягоныя шансы на атрыманне булавы палявога гетмана ВКЛ пасля смерці Паўла Сапегі [30 XII 1665], калі адкрылася вакансія на пасаду вялікага гетмана. Тым больш што ў адрозненне ад іншых чанстахоўскіх палонных, у тым ліку Пацаў[110], Палубінскі не збіраўся парушаць прысягу аб тым, што больш не накіруе сілаў ВКЛ супраць мяцежных каронных войскаў. Е. Любамірскі доўга трымаў у няволі ліцвінаў, але дзякуючы станоўчай пазіцыі Яна Казіміра не прыступаць да ніякіх трактатаў з канфедэратамі, пакуль не будуць адпушчаныя чанстахоўскія палонныя, апошнія былі дастаўлены ў каралеўскую стаўку пад Інавлодзем 23 верасня 1665 г.[111]. Напэўна, сам Палубінскі быў вызвалены раней, пасля прыняцця прысягі, і накіраваўся адразу на радзіму ў Вялікае Княства. Па даручэнні караля ён удзельнічаў у пахаванні Крыштафа Сапегі, крайчага ВКЛ. У 1666 г., другім годзе грамадзянскай вайны ў Польшчы, згодна з прынятай прысягай, Палубінскі не прыняў удзелу ў братазабойчых бітвах, якія закончыліся крывавай баталіяй пад Монтвамі 13 ліпеня 1666 г. У гэтай бітве ўдзельнічала войска ВКЛ пад камандай палявога гетмана ВКЛ M. K. Паца. У склад тых сілаў уваходзілі і баявыя адзінкі Палубінскага: гусары Яго Каралеўскай Вялікасці, казацкая харугва пад камандай паручніка Аляксандра Рэйнгольда Палубінскага, татарская харугва пад камандай Шахуна Мурзы, а таксама рэгімэнт драгунаў падпалкоўніка Мацвея Станцэля[112]. Гэтыя адзінкі толькі пасля падпісання мірнай дамовы пад Лэнгоніцамі 31 VII 1666 г. пачалі павольны паход да межаў ВКЛ. На гэтым закончыўся баявы шлях Палубінскага, які, пачаўшы ад дзеянняў супраць казакоў аж да баёў пад час грамадзянскай вайны з Е. Любамірскім, не адзін раз быў збройным плячом каралеўскага двара, камандуючы з 1655 г. палком конніцы ў складзе рэгулярнай арміі ВКЛ. Няўдачы ў 1665 г. і ўхіленне ад удзелу ў баях супраць мяцежнікаў у наступным годзе зменшылі ягоныя шансы на атрыманне булавы палявога гетмана ВКЛ. Знакам незадаволенасці Яна Казіміра Палубінскім было прынятае каралём рашэнне аб ліквідацыі харугвы гусараў, паручнікам якой той быў. У лісце да палявога пісара ВКЛ манарх пісаў: „Бачачы, што харугва Наша гусарская менш дагодная да вядзення вайны, калі ў ёй гэтым летам толькі некалькі сяброў засталося, хоць і добры хлеб мела ў Кнышыне, і нам саромецца за яе давялося, далі ўказ Вяльможнаму ваяводзе смаленскаму, гетману Вялікага Княства Літоўскага [M.K. Пацу], каб яе згарнуў, a ад Вас жадаем і мець хочам каб Нам харугву і катлы адаслалі”[113]. На сарваным восеньскім сойме 1666 г. вырашалася справа гетманскіх пасадаў. Вялікую булаву ВКЛ атрымаў M.K. Пац, a палявую — ваявода віцебскі Ўладзіслаў Валовіч, што выклікала незадавальненне сярод многіх дэпутатаў сойму з ВКЛ, якія былі ўпэўнены, што ўрэшце гетманскую булаву атрымае палявы пісар ВКЛ. Апрача таго, што Сапегі, Агінскія і Радзівілы выказаліся ўрэшце за адзінага кандыдата Палубінскага, але, як сцвярджаў K. Пац, канцлер ВКЛ, менавіта яны „пазбавілі булавы” палявога пісара. Існуюць падставы, якія дазваляюць сцвярджаць: тое, што булаву палявога гетмана не атрымаў Палубінскі, спрычынілася да зрыву сойму[114]. Зноў палявы пісар звязаўся не з той партыяй, якую трэба было падтрымліваць. Бо надалей пры двары рэй вялі Пацы, што падтрымлівалі праграму выбараў vivente rege, ад якога не адмовілася каралева Людвіка Марыя. Сувязі з Радзівіламі і Сапегамі, якiя няшчыра падтрымлівалі Палубінскага ў яго імкненні да гетманскай булавы, абярнуліся для яго новым пройгрышам у барацьбе за жаданую пасаду. Бо здабыўяе чалавек, звязаны з Пацамі, але ён не меў асабліва вялікага досведу ў вайсковых справах, як і такога аўтарытэту ў войску, як палявы пісар ВКЛ.

Пасля скарачэння войска ВКЛ у 1667 г. Палубінскі і надалей меў у складзе арміі ВКЛ казацкую харугву на 115 коннікаў, татарскую на 120 коннікаў i рэгімэнт драгунаў сілай у 300 пайкоў[115]. У гэтым жа годзе ён быў выбраны дэпутатам на вальны варшаўскі сойм і ўлучаны ў склад камісіі, якая абмяркоўвала ўтварэнне новага манетнага двара для Вялікага Княства, таксама яго выбралі камісарам для выплаты даўгоў войску ВКЛ[116]. Быў ён таксама і дэпутатам надзвычайнага сойму ў студзені 1668 г., дзе двор, які ўжо быў у стане спрэчкі з Пацамі, што перайшлі ў апазіцыю, шукаў паразумення з Палубінскім. Атрымаў тады згоду Яна Казіміра на перадачу яму Іванам Нячаем Бабруйскага староства[117]. У ліпені ён атрымаў таксама ад Яна Казіміра прывілей на Жамойцкае староства, але ад прыняцця яго ўстрымаўся; вельмі верагодна, што і надалей яго цікавіла выключна гетманская булава[118]. Тым больш што на сойме, калі адбылося адрачэнне Яна Казіміра ад улады, на якім Палубінскі прысутнічаў як дэпутат, ён падпісаў акт адмовы манарха ад трона як палявы пісар ВКЛ. Напярэдадні ўрачыстай адмовы караля ад трона — 15 верасня — памёр палявы гетман ВКЛ В. Валовіч, і ўсе спадзяваліся, што гэтай вакансіяй распарадзіцца ўжо новы манарх. Палубінскі ў гэты час быў прыхільнікам Радзівілаў, хоць Пацы і „лавілі” яго абяцаннямі падтрымкі ў атрыманні булавы. Здавалася, што на гэты раз жаданая пасада не міне палявога пісара. Сам Ян Казімір, ужо адмовіўшыся ад каралеўскай улады, рэкамендаваў Палубінскага маршалкам канвакацыйнага сойму i прасіў падканцлера ВКЛ Міхала Казіміра Радзівіла падтрымаць гэтую кандыдатуру[119]. Канцлер ВКЛ K. Пац рэкамендаваў Палубінскага свайму крэўнаму, але з умовай, каб „толькі Каралеўства для Вас рэкамендаваць, a мы яму да булавы дапаможам i ў будучага Пана (караля) атрымаем прывілей, няхай толькі пакіне партыю радзівілаўскую”[120]. Аднак справа гетманскай булавы была ўжо даўно вырашана, бо пры спатканні Яна Казіміра з Радзівіламі ў Белай ён перадаў прывілей на булаву палявога гетмана падканцлеру ВКЛ М.К. Радзівілу. І ён на канвакацыйным сойме 20 лістапада таго ж года прадэманстраваў гэты прывілей з датай 15 верасня і подпісам Яна Казіміра. Справа булавы палявога гетмана ВКЛ затрымала на шмат дзён работу сойму, a Палубінскі мог адчуваць сябе двойчы ашуканым, бо як кароль, так і Радзівілы, да якіх ён звяртаўся з просьбай аб падтрымцы, абяцалі яму ў гэтай справе дапамогу. Вялікі гетман ВКЛ M. Пац у спрэчцы з Радзівілам даводзіў, што праз чатыры дні „пасля смерці пана гетмана [В. Валовіча] я пайшоў зараз жа да Яго Каралеўскай Вялікасці хадайнічаць за пана Палубінскага, але мне Яго Каралеўская Вялікасць адказаў: каб гэта ў маёй уладзе было, рад быў бы гэта ўчыніць, але зараз немагчыма, бо adfuturum regnantem instabo“[121].

Палубінскі пад час interregnum не меў ніякай пасады, бо ў верасні 1668 г. палявым пісарам ВКЛ быў прызначаны Ян Агінскі, a сам ён не прыняў пасады старасты жамойцкага[122]. Ён і надалей не адмаўляўся ад барацьбы за гетманскую булаву, якой за ваенныя заслугі, безумоўна, быў дастойны. Перад пачаткам перадвыбарчых соймікаў ён разаслаў па ваяводствах Рэчы Паспалітай лісты, у якіх прасіў падтрымкі ў яго імкненні атрымаць булаву палявога гетмана ВКЛ. Разам з Пацамі прыбыў на выбарны сойм, бо быў дэпутатам[123], i 1 траўня 1669 г. урачыста заехаў на Прагу ў суправаджэнні некалькіх тысяч узброеных людзей. Пад час работы сойму дэпутаты ад войска ВКЛ з трыбуны (30 траўня 1669 г.) учасе сваёйаўдыенцыідамагаліся,каббулавапалявогагетманаВКЛ была аддадзена Палубінскаму, „які добра айчыне служыў”[124]. Палубінскі працягваў папракаць Радзівіла, што булава гетмана ВКЛ была ім атрымана незаконна, таму процілеглы бок таксама арганізаваў на яго атаку, абвінаваціўшы ў уціску шляхты ў Берасцейскай эканоміі, а таксама ў адказнасці за шкоды, якія нанёс ягоны корпус у Кароне ў ходзе ваенных дзеянняў пад час бунту Е. Любамірскага[125]. Стараста браслаўскі Стэфан Канстанцін Песачынскі, выступаючы з дэпутацкай трыбуны, сказаў, што ў чарговы раз Палубінскі размінаецца з гетманскай булавой, таму што не захацеўяшчэ раз увесці ў Карону войска ВКЛ у 1666 г. Пад час выбараў караля, напачатку разам з Пацамі, ён падтрымліваў кандыдатуру Масквы, а потым Латарынгіі[126]. На тым жа сойме апошні раз паспрабаваў Палубінскі публічна папракнуць M. K. Радзівіла за гетманскую булаву, атрыманую незаконным шляхам. Процілеглы бок 31 траўня 1669 г. арганізаваў атаку на Палубінскага: слуга палявога гетмана ВКЛ абвінаваціў Палубінскага ў незаконным размяшчэнні дзвюх харугваў на шляхецкіх землях у Берасцейскім ваяводстве[127]. Апошні раз дыскусія ў гэтай справе паміж зацікаўленымі бакамі ўзнікла на сесіі, якая праходзіла 15 чэрвеня. Гэты дыспут закончыў, перад выбраннем Міхала Карыбута, спрэчкі Радзівілаў з прыхільнікамі Пацаў за булаву палявога гетмана ВКЛ[128]. Пасля доўгіх спрэчак Пацы з Радзівіламі дайшлі да згоды (2 ліпеня 1669 г.): булава палявога гетмана ВКЛ заставалася M.K. Радзівілу, a Палубінскі прыняў пасаду старасты жамойцкага. Абодва бакі пагадзіліся, што ў выпадку, калі пасада вялікага маршала ВКЛ пасля Крыштафа Завішы вызваліцца, то заняць яе павінен Палубінскі[129].

Ужо pakta konwenta ды jurament для новага караля Міхала Карыбута Вішнявецкага Палубінскі падпісаў як стараста жамойцкі. Ён быў таксама дэпутатам сойму, на якім адбылася каранацыя караля ў 1670 г. Крыху раней, 11 XI 1669 г., пасля таго як Крыштаф Завіша перайшоў на пасаду віленскага кашталяна, Палубінскі атрымаў высокую пасаду ў сенатарскай ерархіі — пасаду вялікага маршала ВКЛ. З гэтага моманту пачынаецца яго сенатарская кар’ера, хоць ён фактычна ўвайшоў у сенат ужо як стараста Жамойці. Потым ён меў у складзе арміі ВКЛ шмат адзінак як нацыянальнага, так і замежнага набору, якія ўдзельнічалі ў многіх ваенных кампаніях. У час панавання Міхала Карыбута Палубінскі належаўдапартыіK.Паца,якіпадтрымліваўдворубарацьбез незадаволенымі. У1670 г. на сойме Палубінскага прызначылі ад сената ў камісію, якая займалася раздзелам Лоева і Любеча, a таксама выдачай аплаты вайскоўцам і згортваннем арміі ВКЛ[130]. Палубінскі лічыўся гарачым прыхільнікам двара, таму яго надзялялі многімі землямі. Напрыклад, пасля смерці Трызны Міхал Карыбут аддаў яму 23 XI1671 г. староства ў Ваўкавыску[131]. Як паведамляў брандэнбургскі рэзідэнт Ёган Говербек электару Фрыдрыху Вільгельму, менавіта Палубінскі, разам з M. K. Пацам, адносіўся да сенатараў, якія падтрымлівалі трон і планы ўмацавання арміі ВКЛ[132].

Палубінскі прысутнічаў на сойме 1672 г., дзе быў абраны ў камісію, што займалася ўдасканаленнем інструкцыі для камісараў, якія вялі перамовы з Масквой. Разам з Пацамі і іншымі прыхільнікамі Міхала Карыбута ён падпісаў акт Віленскай канфедэрацыі (28 ліпеня 1672 г.), створанай дзеля падтрымкі караля ў барацьбе з апазіцыяй. Не ўхіліўся таксама ад падпісання акта канфедэрацыі войска ВКЛ у Кобрыне (22 XI таго ж года), што падтрымала трон[133]. Хоць ён і не прыбыў на з’езд галомбскіх канфедэратаў пад Люблін (11 X 1672), але на сойме ў Варшаве ў студзені 1673 г. абвясціў сваю прыхільнасць да гэтага задзіночання, апраўдваючы сваю адсутнасць на з’ездзе дрэнным станам здароўя. Аднак не ўдзельнічаў разам з гетманам M. K. Пацам у хоцімскай кампаніі 1673 г., хоць і выслаў туды ўсе свае баявыя адзінкі ca складу арміі ВКЛ, перапісаныя пад Ражанкай 1 IX таго года (харугвы: гусарскую, пяцігорскую, татарскую, венгерскую пяхоту і пешы рэгімэнт пад камандай падпалкоўніка M. Стэнцэля)[134]. Палубінскі лічыў, што пасля гэтай кампаніі трэба размясціць на адпачынак войска ВКЛ на Валыні, а не ў глыбіні Вялікага Княства, каб аблегчыць канцэнтрацыю сілаў ВКЛ у 1674 г. перад новым паходам супраць туркаў. Але непрыхільнасць M. K. Паца да Сабескага пераважыла, i той не паслухаўся добрай парады[135].

Пасля смерці Міхала Карыбута, напачатку разам з Пацамі, падтрымліваў кандыдатуру маскоўскага цара Аляксея Міхайлавіча, а потым аўстрыйскую кандыдатуру. Пад час канвекцыі быў улучаны ў камісію, якая вяла перамовы з Масквой, а таксама ў камісію, прызначанаю ў Вільню на 21 сакавіка 1674 г., якая займалася справай разлікаў з войскам ВКЛ. Палубінскаму часта давалі падобныя даручэнні па прычыне яго добрага ведання вайсковых справаў, а таксама вялікага аўтарытэту, якім надалей ён карыстаўся сярод вайскоўцаў ВКЛ. Калі каралём быў выбраны Ян Сабескі, гэта стала нечаканасцю для ліцвінаў, a Палубінскі, падтрымліваючы меркаванне Пацаў, падпісаў маніфест ВКЛ супраць выбараў Пяста — Яна III Сабескага[136]. Праз тры дні ліцвіны адмовіліся ад маніфеста, прызнаўшы выбары новага ўладара Рэчы Паспалітай. Таму мы знаходзім подпіс Палубінскага пад pakta konwenta новага караля, пад зарачэннем (juramenta), а таксама суфрагіямі (sufragia), якія ён падпісаў разам з жыхарамі Наваградскага ваяводства (5 VI 1674)[137]. Прыход да ўлады Яна III адкрыў новыя магчымасці перад Палубінскім, які не перайшоў у рашучую апазіцыю да новага караля, як гэта зрабілі Пацы, а чакаў развіцця падзей, г. зн. прапановаў супрацоўніцтва ад трона. Быў таксама экспертам у справах перамоваў з Масквой, а на выбарчым сойме быў прызначаны для вядзення перамоваў з усходнім суседам. Восенню 1674 г. ён зноў не прыняў удзелу ў украінскай кампаніі Сабескага, але з абурэннем успрыняўадыход войска ВКЛ пад камандаваннем Паца з поля бітвы пад Брацлавам. Палубінскі пакараў за гэты ўчынак афіцэраў сваіх баявых адзінак, распусціў таксама частку жаўнераў, набіраючы на ix месца новых[138]. Сваёй харугве гусараў, якая апынулася сярод тых, што былі адведзены ў межы ВКЛ на загад M.K. Паца, „загадаўзгарнуцца, не хочучы нічога пра іх ведаць, калі зараз жа не вернуцца да Яго Вялікасці караля на Ўкраіну”[139]. Такім чынам Палубінскі павольна набліжаўся да партыі двара, a Ян III стараўся прымірыць M.K. Радзівіла з маршалам ВКЛ i такім чынам адарваць яго ад Пацаў[140]. Ян III нават у асобным лісце падзякаваў Палубінскаму за занятую ім пазіцыю адназначнага асуджэння дзеянняў гетмана ВКЛ M. Паца[141]. У гэтым лісце чытаем: „Сарамотны ўчынак кавалерыі ВКЛ ганіш, ганьбу ўсяго народа abominaris i лічыш дарэмна вылажаныя на харугвы свае кошты, што з удзячнасцю прымаем”[142]. Сам Палубінскі з прычыны ўдзелу ў працы маскоўскай камісіі ў Андрусаве і Кадзіне (26IX1674 — 10 I1675) не мог прыняць удзелу ў гэтай кампаніі; таму ў ёй удзельнічалі толькі ягоныя баявыя адзінкі ў складзе арміі ВКЛ[143].

У 1675 г. Палубінскі меўся весці не толькі свой полк, але і аддзелы M. K. Паца. Дзякуючы пасярэдніцтву Палубінскага дайшлo да паразумення Яна III з гетманам ВКЛ, і абодва вырушылі на Ўкраіну[144]. Сам Сабескі занадта позна паклікаў Паца да ўдзелу ў кампаніі, выслаўшы яму ўказ 15 чэрвеня 1675 г. (дайшоў толькі 6 ліпеня), i абодва камандуючыя распачалі канцэнтрацыю вайсковых сілаў ВКЛ. Палубінскі пісаў з Клецка M.K. Пацу, каб ягоныя харугвы ставіліся ў „Рафалаўцы, дзе правіянт купляць загадаў i лодкі з ім Стырам ракой перавозіць распарадзіўся”[145]. З гэтага відаць, што справай забеспячэння арміі правіянтам займаўся, маючы ў гэтым досвед, Палубінскі. На пачатку жніўня Палубінскі са сваімі харугвамі прыбыў у абоз гетмана ВКЛ. Аднак абодва яны не дайшлі да поля бітвы пад Львовам, бо маршал ВКЛ толькі 26 жніўня прыбыў у Рафалаўку на Палессі, дзе скончыў напісанне тэстаменту. Знамянальна, што як Пац, так і Палубінскі, менавіта перад гэтым паходам на туркаў, склалі свае тэстаменты, нібы прадбачачы клопаты ў арганізацыі кампаніі[146]. Яшчэ 19 жніўня Ян III выслаў Палубінскаму ўказ, загадаўшы паспяшацца са сваімі харугвамі ў каралеўскую стаўку[147]. Да караля дайшоў толькі палявы гетман ВКЛ M. K. Радзівіл, атрады якога ўдзельнічалі 24 жніўня ў бітве з татарамі пад Лесяніцамі; вялікі гетман ВКЛ Пац прыбыў пад Львоў толькі 8 верасня[148], калі лёс кампаніі ўжо быў вырашаны. У абозе ВКЛ справа тады дайшла да расколу, a Палубінскі далучыўся да апазіцыі супраць вялікага гетмана. Ён таксама браў удзел у senatus consilium у абозе над Збруччу паміж Чарнакозінцамі і Кудрынцамі[149]. Кампанія 1675 г. была апошнім паходам у поле маршала ВКЛ. Стан здароўя і грамадскія абавязкі зрабілі немагчымым яго далейшы ўдзел у чарговых ваенных паходах Яна III. У складзе арміі ВКЛ у 1675 г. у яго надалей заставаліся значныя сілы: харугвагусараў, пяцігорская, татарская, венгерская пяхота і пешырэгімэнт; у цэлым больш чым 800 коней і пайкоў[150].

У1676 г. Палубінскі ўдзельнічаў у рабоце каранацыйнага сойму ў Кракаве, a ў час урачыстага ўезду ў горад караля яго суправаджала пяцігорская рота Палубінскага з коп’ямі[151]. На гэтым сойме Палубінскі, як вельмі заслужаны сенатар Рэчы Паспалітай, быў абраны ў многія камісіі, у тым ліку: скарбовую, якая займалася разлікамі з войскам ВКЛ, манетную, а таксама падзелу войска Лоева і Любеча[152]. У сваіх прамовах Палубінскі падкрэсліваў патрэбу працягу вайны з Турцыяй, прапануючы, каб кароль дамагаўся дапамогі ад князя курляндскага і электара. У той жа час не верыў у дапамогу Масквы, прапануючы адправіць яе рэзідэнта з Рэчы Паспалітай, каб не меў доступу да справаў краіны. Палубінскі не ўдзельнічаў асабіста ў журавінскай кампаніі

1676 г., выслаўшы ў абоз свае фармаванні, якія знаходзілісяў складзе арміі. На гэты раз, згодна з перапісам, праведзеным у абозе пад Жураўнам, маршал ВКЛ выставіў на вайнуз Турцыяй 100 коннікаў пяцігорцаў з коп’ямі, татараў 64коннікі, харугву венгерскай пяхоты на 88 пайкоў, харугвузапарожскую на 75 коннікаў, а таксама рэгімэнт пяхоты на 248 пайкоў[153]. Палубінскі, аднак, атрымліваў рэгулярныя справаздачы пра баі з туркамі i паводзіны сваіх харугваў. Бо ён атрымліваў лісты з абозу ад палявога гетмана ВКЛ M.K. Радзівіла, які вельмі засмучаўся, што маршала ВКЛ няма ў абозе. Пісаў да Палубінскага таксама M. K. Пац[154]. Палубінскі прымаў таксама ўдзел у рабоце сойму 1677 г., стаўшы на бок каралеўскага двара ў спрэчках з Пацамі. Як чалавек, дасведчаны ў разліках з войскам, зноў быў уключаны ў скарбовую камісію, на гэты раз як прадстаўнік сената[155]. Падобную ролю выконваў таксама ў 1678 г., калі на паседжанні скарбовай камісіі ў Вільні абараняў інтарэсы войска. Працягваў лавіраваць паміж дваром і Пацамі, з якімі быў вымушаны супрацоўнічаць, хоць бы азіраючыся на вялікага гетмана ВКЛ, ад якога былі ў залежнасці кансістэнцыі для ягоных падначаленых у войску ВКЛ. Салідны ўзрост і дрэнны стан здароўя, што стаў вынікам адбытых кампаній, быў прычынай, па якой Палубінскі ўхіляўся ад камандавання войскам ВКЛ. У адным з лістоў да M. K. Паца прасіў яго, каб ахову паўднёвай мяжы Вялікага Княства ад татарскіх набегаў даручыў каму-небудзь іншаму[156].

Перад соймам у Горадні ў 1678 г. ён быў зноў перацягнуты Янам III на бок двара з дапамогай прывілею на працяг берасцейскай арэнды, якая прыносіла вялікія даходы. У сенатарскіх прамовах у Горадні Палубінскі, як адзін з нямногіх, крытычна ацаніў палітыку Брандэнбурга адносна Рэчы Паспалітай, іранізуючы таксама з прыходу шведаў у Прусію пад бокам M. K. Паца[157]. За паслугі, якія Палубінскі сведчыў двару, ён быў шчодра ўзнагароджаны; у 1679 г. ён атрымаўу арэнду Масты і канцэсію на староства ў Аборніках. У лісце да караля Яна III 21 ліпеня 1679 г., дзякуючы за Масты, рабіў закіды на далейшыя каралеўскія міласці, адначасова інфармуючы караля пра ўсё большую да яго антыпатыю з боку канцлера ВКЛ K. Паца[158]. Пад канец жыцця Палубінскага пачалі таксама псавацца ягоныя адносіны і з M. K. Пацам, у сувязі з пастаяннымі папрокамі маршала ВКЛ у бок гетмана пра адмену ўказаў на адпачынак ягоных вайсковых адзінак. Напрыклад, 3 красавіка таго года прасіў аб дадатковай кансістэнцыі для сваёй пяцігорскай харугвы, a 9 траўня аб змене кансістэнцыі для свайго пешага рэгімэнту, які адпачываў у Бабруйскім старостве[159]. Да канца жыцця актыўны ў палітыцы, Палубінскі нечакана памёр у Вогіне, у Берасцейскай эканоміі 3 XI 1679 г., пражыўшы ўсяго толькі 53 гады.

Вайсковую дзейнасць Палубінскага мы фактычна можам ацаніць праз ягоны ўдзел у бітвах 1648 — 1665 г., калі на самай справе ён вельмі актыўна дзейнічаў на многіх тэатрах ваенных дзеянняў: супраць казакоў, маскоўцаў, шведаў, сяміградцаў. Прайшоў усе камандныя ступені, камандуючы як ротмістр гусарскай харугвай, палком конніцы, а потым вялікімі загонамі кавалерыі.

3 часам яму была даверана пасада рэгімэнтара, або часовага намесніка гетмана над войскам ВКЛ. Яму таксама давяралі заданні, якія далёка выходзілі за межы абавязкаў звычайнага загоннага. Курляндская кампанія 1659/1660 г. з’яўляецца прыкладам таго, што Палубінскі добра даваў раду пры асадных дзеяннях, камандуючы не толькі кавалерыяй, а таксама іншымі родамі войска. Аналізуючы кадры вышэйшых афіцэраў арміі ВКЛ, A. Рахуба залічвае Палубінскага да найбольш выбітных афіцэраў сярэдняга звяна[160]. Ён быў вайскоўцам, а не палітыкам, і не вельмі добра разумеў тайны вытанчанай палітычнай гульні, якую вёў двор i вышэйшыя прадстаўнікі ўладнай эліты ў Вялікім Княстве Літоўскім на чале з Сапегамі, Радзівіламі, а пазней і Пацамі. Двойчы прайграў спаборніцтва за булаву палявога гетмана ВКЛ, становячыся не на патрэбны бок у апазіцыю да трона ў апошнія гады панавання караля Яна Казіміра. Свае старанні аб гэтай пасадзе ён павінен быў звязваць з дваром; без падтрымкі Яна Казіміра не мог марыць чалавек з „другой паліцы” ўлады пра такую пасадуў другой палове XVII ст. Выдавалася, што кар’ера, так добра пачатая (у 1654 г. атрымаў пасаду палявога пісара ВКЛ), давядзе яго, які быў апорай двара ў арміі ВКЛ, да найвышэйшых прыступак. Ён жа быў камандзірам каралеўскага палка i засведчыў каралеўскай пары шмат важных паслуг у перыяд патопу. Аднак няпэўная пазіцыя, якой ён прытрымліваўся ў 60-я г., яўнае імкненне да атрымання даходных наданняў i зямель, а таксама адмова ад паўторнага ўдзелу на другі год, у 1666 г., у вайне з Е. Любамірскім, пазбавіла яго шансаў на атрыманнежаданай гетманскай булавы. З прычыны заслуг, доўгатэрміновай вайсковай службы, а таксама аўтарытэту ў збройных сілах ВКЛ, ён безумоўна быў гэтай пасады (палявога гетмана ВКЛ) варты. Аднак трэба звярнуць увагу на тое, што ад моманту атрымання пасады палявога пісара аж да моманту адмовы ад трона Яна Казіміра, на працягу 14 гадоў, ён зусім не пасунуўся ў чыноўнай ерархіі Рэчы Паспалітай, у той час калі вакол яго прасоўваліся іншыя. Напэўна не памыліўся Б. Радзівіл, канюшы ВКЛ, які ацаніў Палубінскага як чалавека вельмі меркантыльнага. Бо вайсковая служба прынесла яму вялікія прэферэнцыі ў выглядзе зямельных надзелаў і старостваў. У ягоную спадчынную маёмасць уваходзілі: Дзярэчын у Слонімскім павеце i Глуск у Наваградскім, якія ён павялічыў дзякуючы каралеўскім надзелам.

У1651 г. стаў гаспадаром Рудабелкі, Тэнрукоўскага лена ў Жамойці (па хадайніцтву Людвікі Марыі ў 1660 г.), маёнтка Паложцы над Дзвіной (у 1661 г. за ўдзел у вайне супраць Масквы). Па тэстаменце дзядзькі Льва Казіміра Сапегі, падканцлера ВКЛ, у 1655 г. Палубінскі атрымаў Здзіцел, Явар, Вязовец, Глаўшчэвічы, Віціноўку i Васілічы ў Слонімскім павеце, Вялікія Горы, Горы i Шышаў у Аршанскім павеце, а таксама іншыя маёнткі ў Кіеўскім, Полацкім i Ваўкавыскім паветах. У 1677 г., маючы вялікія запасы наяўных грошай, адкупіў ад войска маёнткі каля Любеча і Лоева. Пасля шлюбу з Софіяй Канстанцыяй Валадковіч, дачкой Крыштафа, ваяводы ў Наваградку, атрымаў права на Трубяцкую суму, якую прызнаў яму сойм 1670 г. і якая з часам перайшла на спадкаемцаў Палубінскага. Акрамя таго, меў палац у Вільні і двор у Варшаве на вуліцы Мядовай. Не мог таксама Палубінскі паскардзіцца і на недахоп старостваў, якія ён атрымаўза свае ваенныя заслугі.

Так, ад канца 1655 г. быў адміністратарам Берасцейскай эканоміі, якую, падобна, як староствы Азяранскае (ад 1661 г.), Парыцкае (ад 1667 г.), Бабруйскае (ад 1668 г.), гродскае Ваўкавыскае (ад 1670 г.), Кульчыцкае, Вілятыцкае, Глаўзяніцкае, Жычыцкае i Жыдзікальскае, трымаў да сваіх апошніх дзён. Часова таксама трымаў староствы Слонімскае, Козенскае і Гаянскае[161]. Як бачым, за сваё кароткае жыццё Палубінскі сабраў значную маёмасць i хоць не мог зраўняцца з прадстаўнікамі Радзівілаў ці Сапегаў, аднак яго можна залічыць да найбагацейшых прадстаўнікоў уладнай эліты, якія здабылі маёнткі, паміж іншым, дзякуючы доўгай вайсковай службе. Прыклад Палубінскага сведчыць, што праз вайсковую службу ў XVII ст. можна было дасягнуць высокіх пасадаў і маёнткаў. Гэта пацвярджае кар’ера Аляксандра Гілярыя Палубінскага, які апрача многіх цяжкасцяў дасягнуў сенатарскага крэсла, атрымаўшы адну з найвышэйшых пасадаў ВКЛ — пасаду вялікага маршала.

Пераклад Бярнарды Івановай

---

[1] M. Nagielski, Połubiński Aleksander Hilary, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVII/2, Wrocław 1982, s. 358-363.
[2] Выбраны на слонімскім сойміку 13 IX 1646, BCzart, rkps 140, nr 57, s. 189-192.Нa два гады пазней у Слоніме зноў быў выбраны дэлегатам на элекцыйны сойм 1648 г. BOssol, rkps 5426/III, nr 2, 3.
[3] K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego podczas wojny z Moskwą w latach 1654-1655, [w:] Materiały do Historii Wojskowości, t. II, Pułtusk 2004, s. 76.
[4] W. Biernacki, Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach1648-1649, Zabrze 2006, s. 194-197; пар.: J. Komuda, Wyprawa łojowska Janusza Radziwiłła w 1649 r., [w:] Staropolska sztuka wojenna XVI- XVII wieku, pod red. M.Nagielskiego, Warszawa 2002, s. 125.
[5] Iнструкцыя войскаў ВКЛ на вальны сойм у Варшаве ў 1650, BJ, rkps 8845/IV,nr 9.
[6] H. Wisner, Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła, [w:] Rocznik Białostocki, t. XIII,Białystok 1976, s. 88.
[7] Ibidem; пар. J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński (Dziaіalność wojskowa w l.1650-1665), [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy, t. X, Warszawa 1938, s. 164.
[8] Гл. склад войскаў ВКЛ за перыяд ад 9 VIII 1653 да 9 II1654, BPAN. Kraków rkps1404/I, s. 151.
[9] AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. I, dok. pergaminowe, nr 8236.
[10] M. Nagielski, Chorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Połubińskiego i króla Jana Kazimierza w latach 1648-1666. Przyczynek do badań składu społecznego wojska polskiego w połowie XVII wieku, [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XV, Warszawa 1983,s.93.
[11] Relacyja potrzeby, która zaszіa między wojskiem W. Ks. Litewskiego a Moskwą pod Ciecierzynem die 24 VIII 1654, [w:] Ojczyste spominki w pismach do dziejówdawnej Polski, wyd. A.Grabowski, t. I, Kraków 1845, s. 121-122; пар. K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 78-79.
[12] Relacyja potrzeby, która zaszіa między wojskiem W.Ks. Litewskiego a Moskwą…,s. 121-122; za: K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 79.
[13] Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI-XVIII wieku, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kуrnik 1994, s. 110.
[14] Гл. тэстамент К. Л. Сапегі ад 30 VII 1655 r. [w:] Sapiehowie. Materjały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. II, Sankt Petersburg 1891, s. 251-252; пар.:M. Nagielski, Chorągwie husarskie…, s. 81.
[15] K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 82-83.
[16] Я. Радзівіл да Яна Казіміра ад 21II1655 г. з-пад Магілёва, BCzart, rkps 148, k. 47-56.
[17] AGAD, AR, dz. III, kop. 4, nr 83. Як пісаў манарх, маючы рэкамендацыю палявога гетмана В.K. Гасеўскага для яго, а таксама да паслуг нашых ахвоту і ў справах рыцарскіх dexteritatem, мужнасць і пры шчасці адвагу даручаем Вяльможнаму Пану ў кіраванне харугву нашу гусарскую, каторая павінна мець у сабе 200 коннікаў; ibidem.
[18] M. Nagielski, Chorągwie husarskie…, s. 85-86.
[19] Гл. універсал Я. Радзівіла з Варшавы 13 VI1655, BCzart, rkps 2749, s. 359; пар.:K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 89.
[20] Я. Радзівіл да Яна Казіміра з Вільні 16 VII 1655, BCzart, rkps 2105, s. 309; пар.:K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 89.
[21] Ян Казімір да Аляксандра Гілярыя Палубінскага, Варшава 21 VII 1655, AGAD,AR, dz. III, kop. 3, nr 88.
[22] Я. Радзівіл у лісце да караля наўпрост пісаў, што „Пан палявы пісар наборам харугвы гусарскай для Вашай Каралеўскай Вялікасці Пана Міласцівага заняты”; Я. Радзівіл да Яна Казіміра з Вільні 24 VII 1655, BCzart, rkps 2105, с. 342-345.
[23] Той жа да таго ж з Варшавы 31 VII 1655, тамсама nr 91.
[24] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага з Чарштынскага замка 5 X 1655, AGAD, AR, dz.III, kop. 3e, nr 6.
[25] Хроніка гістарычных падзей 1598-1699, BJ, rkps 967, s. 259.
[26] С. Карыцінскі да A. Г. Палубінскага з Кнышына 7 X1655, AGAD, AR, dz.V, kop. 957,nr 7334.
[27] Б. Альшэўскі да Б. Радзівіла, Варшава 8 XI1655, AGAD, AR, dz. V, 1241, nr 10816,s. 15-18 i пачатак ліста, s. 227-230; пар.: M. Nagielski, Chorągwie husarskieAleksandra Hilarego Połubińskiego i króla Jana Kazimierza, s. 114-115.
[28] У справаздачы пра падпарадкаванне гетманаў Карлу X Густаву чытаем, што шведскі манарх узяў з сабой тры гусарскія роты, у тым ліку каралеўскую Палубінскага, гл. BCzart, rkps 141,163, s. 1027.
[29] BN w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamojskich, rkps 855, s. 506.
[30] M. Nagielski, Stosunki wojska ze społeczeństwem Wielkiego Księstwa Litewskiegow połowie XVII wieku w świetle poezji okolicznościowej, [w:] Napis, seria VII,Warszawa 2001, s. 227-228.
[31] M. Nagielski, Bitwa pod Warszawą 1656, Warszawa 2007, s. 145-146.
[32] S. Herbst, Trzydniowa bitwa pod Warszawa 28-30 lipca 1656, [w:] Wojna polsko-szwedzka 1655-1660 pod red. J. Wimmera, Warszawa 1963; пар.: M. Nagielski,Bitwa pod Warszawą 1656, s. 150-151.
[33] AGAD, AR, dz. I, dok. pergaminowe nr 1083; паводле: J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński…, s. 166.
[34] Гл. рэестр сяброў гэтай харугвы, якія пад час службы і пасля яе заканчэнняатрымалі Яго Каралеўскай вялікасці надзелы; M. Nagielski, Сhorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 119-125.
[35] AGAD, AR, dz. II, неўпарадкаваныя матэрыялы.
[36] Metryka Litewska, Księga wpisów nr 131, oprac. A. Rachuba, Warszawa 2001,nr 516, 517.
[37] Скрыпт Яна Казіміра для A. Г. Палубінскага з Варшавы 14 VII 1656; Metryka Litewska, Księga wpisów, nr 131, nr 500, 501; пар.: M. Nagielski, Bitwa pod Warszawą 1656, s. 154-155.
[38] J. Łoś, Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, oprac. R. Śreniawa-Szypiowski, Warszawa 2000, s. 70.
[39] Ibidem, пар. з лістом Ляшчынскага да ксяндза Шонхофа з Чанстаховы, 9 VIII1656, BCzart, rkps 384, s. 444-445.
[40] M. Nagielski, Bitwa pod Warszawą 1656, s. 169.
[41] Relacja obrotów wojennych pod Tykocinem roku 1656, [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy, t.10/2, Warszawa 1938, s. 255-257.
[42] M. Nagielski, Połubiński Aleksander Hilary, s. 359.
[43] AGAD, AR, dz. II, teka 10, nr 1325.
[44] Ардынанс Яна Казіміра для Я. Сапегі, Кракаў, 31 VIII 1657, AGAD, AR, dz. II (неўпарадкаваныя матэрыялы).
[45] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага з Познані 26I1658, AGAD, AR, dz. III, kop. 5, nr 13.
[46] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага з Познані 30 IV, Багунева 18 V і Серакова 13 VI1658, BCzart, rkps 151, s. 105-106, 137-138, 177-180.
[47] У ліпені Палубінскі знаходзіўся ў Серадскім ваяводстве; таму кароль прасіў яго „жаўнера які пад яго ўладай ёсць in meliori хацеў мець disciplina”, калі будзе пераходзіць пад Гданьск для злучэння з сіламі ваяводы рускага С. Чарнецкага. Ян Казімір да A.Г. Палубінскага з Варшавы i з Кутна ад ліпеня 1658, AGAD, AR,dz. III, kop. 6, nr 21, 22.
[48] Гл. трохгадовы кантракт з A.Г. Палубінскім на берасцейскую арэнду, Берасце 9II1658, AGAD, Lustracje, dz. XVIII, nr 78, s. 208v-212.
[49] J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński…, s. 168.
[50] Ян Казімір да A.Г. Палубінскага ў справе маскоўскіх палонных, Торунь 6 I1659,AGAD, AR, dz. III, kop. 6, nr 25.
[51] K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Zabrze 2005, s. 23.
[52] Інструкцыя войска ВКЛ на вальны сойм у Варшаве, Масты 21 III1659, AGAD,AR,dz. II, nr 1379,1380.
[53] Пра ўдзел Палубінскага ў аблозе Чодасаў пісаў Ясноўскі, Aleksander Hilary Połubiński…, s. 169; не пацвярджае прысутнасці палявога пісара ў дывізіі С.Камароўскага К. Касажэцкі, гл.: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 31. Харугвы Палубінскага маглі разам з П. Сапегам удзельнічаць у аблозе і вяртанні Горадні, якую здаў маскоўскі ваявода Багдан Апрэльеў ліцвінам 19 сакавіка таго года; ibidem.
[54] J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński…, s. 172; пар. A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii w latach 1658-1660, [w:] Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku, pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2007, s. 233.
[55] J.W. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), oprac. A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 127.
[56] J.W. Poczobut-Odlanicki, op. cit., s. 134; пар. A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii…, s. 237-238.
[57] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага, Варшава 6 i 14 X1659, AGAD, AR, ^z. III, kop. 7.
[58] L. Podhorodecki, Kampania polsko-szwedzka 1659 r. w Prusach i Kurlandii, [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. IV, Warszawa 1958, s. 240-241.
[59] J.W. Poczobut-Odlanicki, op. cit., s. 135.
[60] Гл. лісты каменданта Мітавы да A.Г. Палубінскага ў справе капітуляцыі замка ад 23 i 28 XII 1659, AGAD, AR, dz. V, nr 9497.
[61] A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii…, s. 239; пар.: K. Kossarzecki, Ofensywa kniazia Iwana Chowańskiego (listopad 1659 — luty 1660),[w:] Kampania roku 1660 na Litwie, s. 89122; пар. з беларускай версіяй гэтай працы, К. Касажэцкі, Кампанія 1660 году ў Літве, [у:] ARCHE 6 (46), Менск 2006,с. 183-211. Пра наступленне Хаванскага гл.: Г. Сагановіч, Невядомая вайна1654-1667, Мінск 1995, с. 88-92.
[62] Senatu consultum, Tczew 10 XII 1659, BCzart, rkps 401, s.124-125; пар. А. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660-1663, Warszawa 1989, s. 43-44; K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 105-111.
[63] Паводле Пачобута-Адляніцкага, шведы, пакідаючы Мітаву, узялі з сабой толькі мартыру, 2 гарматы, 2 бочкі пораху і 7 харугваў. Гл.: J.W. Poczobut-Odlanicki, op. cit., s. 135.
[64] A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii…, s. 241; пар.K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 105-106.
[65] K. Пац да M. K. Паца з Гданьска 24I1660, BCzart, rkps 153, nr 30, s. 103-104.
[66] J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński, s. 179; пар. K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 126-127.
[67] Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, oprac. A. Sajkowski, Wrocław 1961, s. 284.
[68] Камісары да канцлера ВКЛ K. Паца, Слонім 11III1660, BCzart, rkps 153, s. 475;K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 141.
[69] Гл.: Г. Сагановіч, op. cit., с. 92-95; пар.: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 151-199.
[70] Ян Казімір да A.Г. Палубінскага з Варшавы 28 V 1660, BCzart, rkps 154, s. 175-176.
[71] Ардынанс П. Сапегі для А. Палубінскага, 23 V1660, AGAD, AR, dz. II, nr 1424.
[72] Z pod Kojdanowa de data 2 julii rano 1660. Wiadomość od jmci P. Sapiehy, hetmana W. Ks. Lit., BJ, rkps 5, s. 747; K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 224-225.
[73] Апісанне бітвы над Басяй у: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie,s. 316-332.
[74] K. Пац да M. K. Паца, Кракаў 10 XI1660, BCzart, rkps 418, s. 265.
[75] VL, t. IV, Petersburg 1859, s. 371, 377.
[76] A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 123.
[77] K. Пац да A.Г. Палубінскага, Бельск 9 I 1662, AGAD, AR, dz.V, nr 11208; пар.:A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 134.
[78] K. Пац да A. Г. Палубінскага, Варшава 23 II1662, AGAD, AR, dz. V, nr 11208.
[79] A. Г. Палубінскі да Б. Радзівіла, b.m. i d., AGAD, AR, dz. V, nr 12080.
[80] A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 246.
[81] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага, Львоў 16 V1663, AGAD AR, dz. II, ks. 20, s. 394-395; П. Сапега да A.Г. Палубінскага, Саколаў 27 V 1663, тамсама, s. 395-396;A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 345-346.
[82] Instrukcja od JKMci dana ichmm. panom komisarzom do wojska W. Ks. Litewskiego starego i nowego zaciągu prawego skrzydła…, Lwów 20 VII 1663, AGAD, AR, dz. II,ks. 20, s. 520-523.
[83] Instrukcja do pisarza polnego W. Ks. Lit. od nas rycerstwa JKMci W. Ks. Lit. Starego zaciągu przez jmp. Stanisława Tukałę towarzysza chorągwie jw. P. Kasztelana nowogrodzkiego i p. Barciszewskiego towarzysza chorągwie p. Chorążego orszańskiego dany w obozie pod Ladowiczami 21 juni 1663, AGAD, AR, dz. II, ks. 20, s. 466-473.
[84] Гл. адказ Палубінскага на інструкцыю рыцарства ВКЛ, 27 VI 1663, Ibidem, ks. 20, s. 473-477.
[85] A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 371-372; пар.: A.Codello, Konfederacja wojskowa na Litwie wl. 1659-1663, [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości,t.VI/1, Warszawa 1960, s. 45-46.
[86] Сам Пац макіявелістычным спосабам рэкамендаваў на гэтую пасаду свайго канкурэнта з правага крыла Палубінскага ў лісце да кузэна К Паца, аднактой, як і двор, не ўспрымаў гэтай прапановы ўсур’ёз; гл. J. Maroń, Działalność wojskowa Michała Kazimierza Paca w latach 1649-1664, [w:] Z dziejów i tradycji srebrnego wieku, red. J. Pietrzak / Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia LXXV,Wrocław 1990, s. 57.
[87] Вельмі істотным для яго быў працяг берасцейскай арэнды на чарговыя трыгады да чэрвеня 1662 г., AGAD, Lustracje, dz. XVIII, nr 78, s. 255v-256.
[88] Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630-1707), pod red. A. Rachuby, Warszawa 2003, s. 335; пар.: J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński, s.184.
[89] J. Maroń, Kampania zadnieprzaсska Jana Kazimierza 1663-1664, [w:] Od armii komputowej do narodowej (XVI-XX w.), pod red. Z. Karpusa i W. Rezmera, Toruń 1998, s. 82.
[90] J.W. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), s. 188.
[91] A. Rachuba, Opozycja litewska wobec wyprawy Jana Kazimierza na Rosję (1663/4 r.),[w:] Kwartalnik Historyczny, R. LXXXIX, 1982/1, s. 20-21.
[92] J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński, s. 187.
[93] Ibidem, s. 195.
[94] J.A. Chrapowicki, Diariusz, cz. I (1656-1664), oprac. T. Wasilewski, Warszawa 1978,s. 466-467.
[95] J.W. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), s. 206.
[96] Instrukcja od nas in genere Rycerstwa wojsk JKMci W.Ks. Lit. starego i nowego, polskiego i cudzoziemskiego zaciągu Ich. MM. Panom komisarzom naszym nateraźniejszą komisyją wileсską dla zapłaty zasług naszych naznaczoną obranymwielm. jmp. Hilaremu Połubińskiemu pisarzowi polnemu i jmp. Albrychtowi z Ciechanowca Ciechanowieckiemu oboźnemu W.Ks. Lit. i jmp. Maciejowi KorwinowiGosiewskiemu generaі majorowi JKMci, Szkіów 13 V1664, AGAD, AR, dz. VII, pudło 9, nr 60.
[97] Instrukcja na sejm walny warszawski w r. 1664 mca novembra die 26 przypadający wielm. Ich. PP: jmp. Benedyktowi Sapieże podstolemu W.Ks. Lit. i jmp.A. H. Рołubińskiemu pisarzowi polnemu W.Ks. Lit. staroście słonimskiemu posłom od nas obywatelów powiatu słonimskiego, 17 X 1664, AGAD, AR., dz. II, ks. 20,s. 716-738.
[98] A. Rachuba, Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, [w:] Kwartalnikhistoryczny,R.3/1986, s. 686.
[99] Ян Казімір да A.Г. Палубінскага, Варшава 12 VIII 1664, AGAD, AR, dz. III, kop. 10,nr 85.
[100] A. Rachuba, Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, s. 687.
[101] K. Пац да M. K. Паца, Пажайсце 10 X1664, ВCzart, rkps 418, nr 67.
[102] Б. Радзівіл да Я. Мяжынскага, Слуцк 6 X 1664, AGAD, AR, dz. IV, kop. 58, nr 330;паводле: A. Rachuba, Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, s. 688.
[103] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага ў справе згортвання каралеўскай харугвы гусараў, з Белай 8 V 1665, AGAD, AR, dz. III, kop. 10, nr 86. Гэта рашэнне манарх адмяніў ужо 30V1665 у лісце да A. Г. Палубінскага з Варшавы; ibidem, nr 89.
[104] M. Nagielski, Działania zbrojne rokoszu Jerzego Lubomirskiego w 1665 r. [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XXXIV, Warszawa 1991, s. 114-115.
[105] Гл. авізы ад 28 VII 1665, AGAD, Zb. Branickich, rkps 42/56, s. 250.
[106] M. K. Hoffmann, Bitwa pod Częstochową 4 IX 1665, [w:] Ziemia Częstochowska, t.XXVIII, 2002, s. 25-74.
[107] W. Kochowski, Historya panowania Jana Kazimierza przez nieznanego autora…,wyd. E. Raczyński, Poznań 1840, s. 354.
[108] Гл. дыярыуш чанстахоўскай экспедыцыі, AGAD, Zb. Branickich, rkps 124/147, k.217.
[109] M. Nagielski, Działania zbrojne rokoszu Jerzego Lubomirskiego, s. 127130; M.K. Hoffmann, Bitwa pod Częstochową 4IX1665, s. 46-52.
[110] Гл.: Regestr wziętych 4 septembris 1665 pod Częstochową w potrzebie KJM ludzi z związkowymi przy których victoria i niżej opisani więźniowie zostają, B.Czart, rkps 1656, s. 647; пар.: M.K. Hoffmann, Bitwa pod Częstochową, s. 66-67.
[111] M. Nagielski, Działania zbrojne rokoszu Jerzego Lubomirskiego w 1665 r., s. 133.
[112] Гл.: Wojsko litewskie, które poszło do Korony w ćwierci bitwy pod Mątwami, wyd. K.Kacprzyński, [w:] Miscellanea Historio-Archivistica, t. XIII, Warszawa 2001, s. 123-129.
[113] Ян Казімір да A.Г. Палубінскага, Варшава 30 VIII 1666, AGAD, AR, dz. III, kop. 11,nr 92.
[114] M. Nagielski, Aleksander Hilary Połubiński, s. 360; пар.: A. Codello, Pacowie wobec opozycji Jerzego Lubomirskiego 1660-1667, [w:] Przegląd Historyczny, 1958, nr 1, s. 21-22; ён жа, Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666-1669, [w:] Kwartalnik Historyczny, r. LXXI/4,1964, s. 913.
[115] Komput wojska litewskiego w roku 1667, [w:] J.W. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), aneks nr 4, s. 344-348.
[116] VL,t.IV,s.462,473.
[117] Згода на цэсію Бабруйскага староства для А. Палубінскага, Варшава, 17II1668,AGAD, AR, dz. I, nr 8260.
[118] A. Codello, Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latch 1666-1669, s. 919.
[119] Ян Казімір да M. K. Радзівіла, 7 X 1668, BCzart, rkps 163, nr 156, s. 623-624; добрыя адносіны з каралём павінен быў пацвердзіць працяг на далейшыя трыгады берасцейскай арэнды з A. Г. Палубінскім, Варшава 16 VIII 1668, AGAD,Lustracje, dz. XVIII, nr 78, s. 384-389.
[120] K. Пац да M. K. Паца з Варшавы 27 IX1668, BCzart, rkps 414, s. 129-136.
[121] Dyaryusz sejmu convocationis poprzedzający elekcyją Pana nowego po abdykacji JKMci w Warszawie, pod datą 20 XI1668, BCzart, rkps 163, nr 167, s. 777.
[122] Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII w., oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kуrnik 1994, s. 110.
[123] Instrukcja województwa wileńskiego dana posłom na elekcję, w  tym A. H. Połubińskiemu, Wilno 2 V1669, AGAD, AR, dz. II, teka 11, nr 1568.
[124] Гл.: Дыярыуш элекцыі новага караля ад 2 траўня 1669, BCzart., rkps 164, nr 21,k. 195v.
[125] Diariusz elekcji nowego króla…, k .195v- 196r.
[126] Z. Wójcik, Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667-1672, Warszawa 1968, s. 141.
[127] J.A. Chrapowicki, Dyaryusz wojewody witebskiego…, wydany z autentyku przez J. Rusieckiego z Trojanki, Warszawa 1845, s. 118.
[128] Ibidem, s. 128; пар.: J. Jaroszuk, Działalność polityczna Michała Kazimierza Radziwiłła w latach 1666-1669, [w:] Z nieznanej przeszіości Białej i Podlasia, biała Podlaska 1990, s. 189-190.
[129] A. Codello, Rywalizacja Paców z Radziwiłłami w latach 1666-1669, s. 928-929.
[130] VL, t.V, Petersburg 1860, s. 46, 53.
[131] AGAD, AR, dz.I, nr8268.
[132] Говэрбэк да Фрыдрыха Вільгельма, Варшава 23 VII i 16 VIII 1672; za: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r., [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XIV/1, Warszawa 1968, s. 138.
[133] BN w Warszawie, BOZ, rkps 1188; пар.: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją,s. 140.
[134] Komput wojska litewskiego pod Różanką 1 IX 1673, PAN Kr., rkps 1404/I, s. 151-156.
[135] A. Г. Палубінскі да M. K. Паца ад 26 XII 1673, BCzart, rkps 171, s. 525.
[136] BCzart, rkps 421, nr 40, s. 177-178; A. Codello, Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669-1674, [w:] Studia historyczne, R. 13,1970, s. 52.
[137] VL, t.V, 129,139,155.
[138] Пра гэта пісаў Ян III да прымаса A. Альшоўскага з Яварова 25 VI1675. J. Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 r., cz. VIII, [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XV/1, Warszawa 1969, s. 277.
[139] K. Bobiatyński, Wojsko i polityka – kilka uwago udziale armii litewskiej w kampaniach przeciwko Turkom i Tatarom w latach 70-tych XVII w., [w:] Rzeczpospolita Państwem wielu narodowości i wyznań, XVI-XVIII wiek, pod red. T. Ciesielskiego i A. Filipczak-Kocur, Warszawa – Opole 2008, s. 515.
[140] Ян III да A.Г. Палубінскага з Браслава 12 II1675, AGAD, AR, dz. III, kop. 12, nr 28;пар.: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją, s. 144-146.
[141] Ян III да A.Г. Палубінскага з Браслава 18 II 1675, [w:] J. Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676, s. 262-263.
[142] Ibidem, s. 263.
[143] K. Matwijowski, Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wrocław 1976, s. 30-31.
[144] Палубінскі быў пасланы з мемарыялам ад M. K. Паца да M. K. Радзівіла з мэтай прымірыць абодвух гетманаў, гл.: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją, s. 147.
[145] A. Г. Палубінскі да М. К. Паца з Клецка 30 VII 1675, BCzart, rkps 418, s. 68.
[146] K. Bobiatyński, M. Nagielski, Testamenty Michała Kazimierza Paca i Aleksandra Hilarego Połubińskiego w przededniu kampanii na Ukrainie przeciwko Turkom i Tatarom w 1675 r., [w:] Materiały do historii Wojskowości, pod red. M. Nagielskiego,A. K. Sobczaka, nr 3/1, Pułtusk 2006, s. 125-155.
[147] Ян III да A. Г. Палубінскага з Львова 19 VIII 1675, BCzart, rkps 173, nr 124, s. 487-488; пар. тамсама, rkps 429, nr 19, s. 63-65.
[148] K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 516-517.
[149] J. Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676, s. 228,230.
[150] Sobiesciana z 1675 r., [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy t.V, Warszawa 1932,s. 223-224.
[151] BJ, rkps 5656/I, s. 3-4.
[152] VL,t.V,s. 418, 437,439.
[153] Komput wojska W. Ks. Lit. w жwierci 15 augusti —15 novembris 1676 w obozie pod Żуrawnem, AGAD, AR. II, nr 1578, s. 40-43.
[154] M. K. Радзівіл да A. Г. Палубінскага з абозу, ад 2,12 і 23 X 1676, [w:] J. Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676, [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XVI/2, Warszawa 1972, s. 244, 249-250, 253; гл. таксама: М. К. Пац да А. Г. Палубінскага з абозу пад Жураўнам 2 X 1676, [w:] A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją, s. 155.
[155] Komisja do rozprawy i zapłaty wojska litewskiego. VL, t. V, s. 253.
[156] А Г. Палубінскі да M. K. Паца з Дзятлава 29 X1678, ВCzart, rkps 176, nr 94, s. 287-288.
[157] K. Matwijowski, Sejm grodzieński 1678-1679, Wrocław 1985, s. 85.
[158] A. Г. Палубінскі да Яна III з Луцка 21 VII 1679, B.Czart., rkps 177, nr 107, s. 659-660.
[159] A. Г. Палубінскі да М. К. Паца з Дзярэчына 3 IV i з Дзятлава 9 V 1679, BCzart., rkps 412, s. 116,132.
[160] A. Rachuba, Siły zbrojne wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII wieku, [w:] Przegląd Wschodni, t. III, z. 3(11), Warszawa 1994, s. 409.
[161] M. Nagielski, Połubiński Aleksander Hilary, s. 362.

Наверх

Гетман ВКЛ і ваявода віленскі Міхал Казімір Пац належыць да найбольш вядомых (але і найбольш неадназначных) асобаў, якія пакінулі істотны след у гісторыі Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў у другой палове XVII ст. Але яго вайсковая дзейнасць — вельмі важны элемент біяграфіі — дагэтуль не выклікала ў гісторыкаў надта вялікай зацікаўленасці[1]. Увага даследчыкаў у найбольшай ступені была засяроджана на палітычнай актыўнасці Паца, у асноўным як апазіцыянера з часоў Яна III Сабескага. У польскай гістарыяграфіі і нават у гістарычнай свядомасці замацаваўся адназначна негатыўны стэрэатыпны вобраз Паца — смяротнага ворага пераможцы з-пад Вены, склочніка, баламута, здрадніка і платнага прыслужніка электара брандэнбургскага і імператара аўстрыйскага, які змагаўся супраць запланаваных дзяржаўных рэформаў і ўмацавання цэнтральнай улады. Вынікі палітычнай дзейнасці, ацэнкі якой, зрэшты, не заўсёды знаходзяць пацверджанне ў крыніцах, выразна засланілі справы Паца на іншым полі дзейнасці — як вайсковага камандзіра, заснавальніка многіх рэлігійных фондаў і мецэната мастацтва. Акрамя таго, многія польскія гісторыкі, якія выказалі крытычныя меркаванні на тэму ягонай грамадскай дзейнасці, часта аддавалі перавагу несправядлівым закідам пра адсутнасць у гетмана вайсковых талентаў.

Міхал Казімір Пац паходзіўз Вялікага Княства Літоўскага, са старадаўняга роду, які меў панска-сенатарскі статус. У першай палове XVII ст. Пацы, аднак, не залічваліся да ўладнай эліты ў ВКЛ і заставаліся, хутчэй, у другім шэрагу. Бацька Міхала Пётр (памёр у 1642 г.) закончыў кар’еру, што праўда, на сенатарскай пасадзе ўТроцкім ваяводстве (пасаду гэтую ён заняў толькі за два гады да смерці), але амаль усё актыўнае жыццё быў толькі надворным харужым (з 1613 г.), а потым надворным падскарбіем ВКЛ (з 1635 г.). Ён меў даволі шмат дзяцей: ажно 9 сыноў (двое з якіх памерлі яшчэ пры жыцці бацькі) і 2 дачкі. А паколькі ягоны маёмасны стан не залічваўся да асабліва значных, будучаму гетману, што нарадзіўся ў 1624 г. як восьмы нашчадак мужчынскага полу, у якасці спадчыны па бацьках засталася толькі сціплая сума 5 тысяч злотых як доля ў маёнтках Тверач і Астравец[2].

Таму сваю кар’еру малады Пац пачаў з адносна нізкай прыступкі. Ён меў перад сабой практычна толькі дзве магчымасці выбару будучага жыццёвага шляху: або вайсковую службу, або духоўную кар’еру. Як і старэйшы брат Баніфацый Тэафіль, Міхал Казімір Пац вырашыў выбраць першую, наняўшыся як просты таварыш у армію ВКЛ, што ваявала з казакамі. Не да канца вядома, калі гэта здарылася, але яго вайсковы дэбют адбыўся не пазней чым у 1652 г.[3]. Пац служыў тады ў казацкай харугве свайго апекуна і пратэктара канцлера ВКЛ Альбрэхта Станіслава Радзівіла (ротмістрам гэтай харугвы быў Раман Ельскі). Радзівіл пасля смерці бацькі Паца забраў яго ў свой двор і забяспечыў базавую адукацыю (езуіцкія калегіумы ў Браневе і Вільні). Перш чым Міхал Казімір вызначыўся на палях бітваў, ён паспеў увайсці ў канфлікт з законам. Гэта адбылося 28 X 1652 г., калі ён на чале часткі сваёй харугвы затрымаўся на начлег у Бярозе ў Берасцейскім ваяводстве, дзе ягоныя жаўнеры ўчынілі шкоду, ацэненую на 200 злотых[4].

Чарговыя дадзеныя пра вайсковую службу Паца адносяцца толькі да лютага 1655 г. Тут мы яго бачым у складзе харугвы, створанай восенню 1654 г. Гэта была гусарская харугва гетмана палявога ВКЛ Вінцэнта Гасеўскага, якой фактычна камандаваў паручнік віленскі стольнік Казімір Хвалібог Жэромскі. У рэестры гэтай баявой адзінкі, што адлюстроўвае ўнутраную ерархію, Міхала Казіміра, які паступіў з двума паштовымі, мы бачым на вельмі далёкім месцы[5]. Залічэннем у адну з найбольш прэстыжных харугваў ВКЛ Пац, напэўна, быўабавязаны пратэкцыі свайго далёкага крэўнага, харужага ВКЛ Крыштафа Паца. Гэты малады, тол ькі на тры гады старэйшы за Міхала, але незвычайна здольны палітык ужо некалькі гадоў быў вельмі блізка звязаны з каралём Янам Казімірам. Манарх бачыў у ім другога, побач

3 Гасеўскім, кіраўніка менавіта тады стваранай у ВКЛрэгалістычнай партыі, якая павінна была стаць процівагойфракцыі кіраўніка тамтэйшай апазіцыі Януша Радзівіла.Крыштаф Пац, натуральна, не захацеў упусціць нагодыпадняць грамадскую пазіцыю сваёй сям’і і дзякуючы сваймуўплыву пры двары ўжо ў гэты час пачаў умела кіраваць кар’ерамі сваіх крэўных, якія служылі ў арміі. Гэта мела вырашальны ўплыў на далейшы лёс Міхала Казіміра[6].

У складзе дывізіі левага крыла Міхал, напэўна, браўудзел у бітвах супраць маскоўскіх войскаў у 1655 г.: найперш у зімова-вясновым контрнаступленні, якое пацярпела фіяска пад час няўдалай асады Новага Быхава і Магілёва, а потым і ў летняй кампаніі, калі царскімі войскамі была занятая большая частка тэрыторыі ВКЛ. У час бітвы пад Вільняй (8 VIII 1655) малады троцкі ваяводзіч быў адрэзаны ад сваёй адзінкі і адступіў з той часткай арміі ВКЛ, якая перайшла на паўночны бераг Віліі і далей на Жамойць. Таму ягоны подпіс бачым пад дамовай у Ясьвойнах (17 VIII), якая аддавала Вялікае Княства пад пратэкцыю Швецыі, а не пад актам канфедэрацыі ў Вербалове (23 VIII), у якім частка харугваў, у тым ліку гусары Гасеўскага, адмовілася ад службы ў Януша Радзівіла, выбіраючы сваім маршалам Жэромскага[7].

Прысутнасць Паца ў ваколіцах Кейданаў, напэўна, не вынікала з яго палітычных перакананняў, але з’явілася вынікам выпадку і таго хаосу, які панаваў тады ў ВКЛ, і была, зрэшты, не занадта працяглай. Ужо восенню 1655 г. ён пакінуў абоз вялікага гетмана (яго подпісу няма на другой дамове са шведамі ад 20 X1655 г.) і напэўна пазней, у першых месяцах 1656 г., далучыўся да баявых адзінак, якія засталіся вернымі каралю. Ён стаў тады паручнікам адной з харугваў (можа, казацкай?), а з 9 VIII 1656 г. ротмістрам казацкай харугвы ўдывізіі Гасеўскага[8]. Наяе чале Пац адбыўчарговыя кампаніі супраць шведаў і іхніх саюзнікаў: восенню 1656 г. ва Ўсходняй Прусіі, потым у Жамойці і ўрэшце, з кастрычніка 1657 г., у Інфлянтах. Пад час апошняй кампаніі ён пачаў камандаваць ужо большымі групамі кавалерыі. Мог урэшце выкарыстаць свой досвед і навуку, вынесеную ад аднаго з найвыбітнейшых палкаводцаў ВКЛ другой паловы XVII ст., якім, безумоўна, быў Вінцэнт Гасеўскі.

Ваенныя дасягненні Пацаў Інфлянтах былі ўжо настолькі значнымі, што засталіся ўвекавечанымі на старонках крыніц, якія шчасліва захаваліся да нашага часу. Прыклад свайго таленту ваяводзіч троцкі паказаў у ходзе асады — зрэшты, няўдалай — Парнавы (снежань 1657 — студзень 1658). Найперш камандуючы чатырма харугвамі конніцы, уяўным адступленнем выбавіў з-за ўмацаванняў частку шведскіх сілаў, а потым „з вялікім запалам па іх ударыў, дзве харугвы на пяхоту, а дзве іншыя на конніцу накіраваўшы”, нанёс ворагу адчувальныя страты і змусіў да панічнага адступлення. Калі праз некалькі дзён непрыяцель, захацеўшы ўзяць рэванш, напаў на абоз ВКЛ, Пац у найбольш крытычны момант ударыў па шведах з тылу, схіляючы шалі перамогі на свой бок. Заплаціў за гэта ранай у нагу, але разам з тым уласнаручна выключыў з бітвы палкоўніка фон Юкскула (Yxkulla), камандзіра праціўніка, якому адсек руку[9].

Сапраўдным пераломам у вайсковай кар’еры Паца сталі бітвы з войскамі Роберта Дугласа на тэрыторыі Курляндыі (спачатку Жамойці), пачатыя ў верасні 1658 г. Камандзір палка конніцы, які складаўся з сямі казацкіх харугваў (з восені 1658 г., або ад пачатку 1659 г. ужо як палкоўнік), ён шмат разоў дамагаўся добрых поспехаў, спецыялізуючыся ў партызанска-разведвальных дзеяннях. Ужо ў верасні 1658 г. ён здабыў каштоўную інфармацыю аб перасоўваннях Дугласа, які адступіў з Жамойці ў напрамку Доблены ў Курляндыі, а ў кастрычніку і лістападзе над ракой Мушай перш за ўсё разбіў раз’езд непрыяцеля, які налічваў каля 1000 коннікаў, а потым шведаў „некалькі соцень адбіў пад Нітавай”[10]. У чарговы раз Пац вылучыўся, разбіўшы атрад шведскай кавалерыі на 200 асобаў пад час баёў у траўні 1659 г. у раёне Палангі. Там войскі ВКЛ перагарадзілі дарогу арміі Дугласа (тая ішла з Курляндыі), якая мела намер злучыцца з корпусам Паўла Віртца, што падыходзіў з Заходняга Памор’я праз Каралеўскую Прусію. Калі шведскі камандуючы распачаў адыход у напрамку Мітавы, Міхал Казімір на чале загону конніцы, якім ён камандаваў разам з К. Адахоўскім (2500 коннікаў), з поспехам тузаў тылы ягоных атрадаў[11]. Найбольшы поспех, аднак, Пацу ўдалося атрымаць 21 кастрычніка пад Боўскам, дзе ён разбіў моцную групоўку шведскай конніцы пад камандай самога Дугласа, што ўратаваўся спешнымі ўцёкамі аж у Рыгу. Дзякуючы гэтай перамозе ўся тэрыторыя Курляндыі была ачышчана ад палявых адзінак непрыяцеля, які абараняўся яшчэ толькі ў двух гарадах: Мітаве і Боўску[12].

Год 1659 стаў пераломным у кар’еры Паца не толькі з прычыны яго дасягненняў на палях бітваў, але перш за ўсё з прычыны прасоўвання на высокія вайсковыя пасады. Зразумела, што ваенныя таленты выконвалі тут не галоўную ролю, бо вырашальнымі пад час прызначэння на чарговыя прыступкі вайсковай ерархіі былі наступныя фактары: грамадскі статус дадзенай асобы і пратэкцыя, на якую яна магла разлічваць. Развіццё вайсковай кар’еры Міхала Казіміра было б немагчымым без падтрымкі кузэна Крыштафа, тады ўжо (ад 2 III 1658 г.) канцлера ВКЛ і адзінага лідэра рэгалістаў на тэрыторыі ВКЛ, пасля таго, як 21 X 1658 г. пад Вэркамі Гасеўскі трапіў у маскоўскі палон. Будучы найбольш давераным супрацоўнікам каралеўскай пары, К. Пац меў велізарны ўплыў на палітыку прызначэння на пасады і раздавання каралеўскіх зямель і неадкладна выкарыстаў гэта дзеля ўмацавання магутнасці ўласнага роду. Гэта перш за ўсё дзякуючы яго пратэкцыі Міхал атрымаў пасаду хвейданскага старасты ў Жамойці (22 II 1659), а потым чашніка ВКЛ (красавік 1659)[13]. Выяўленнем усё больш моцнай пазіцыі Паца ў дывізіі левага крыла і надзеяў, якія з ягонай асобай звязваў двор, было таксама выбранне яго дырэктарам рыцарскага кола ў Жыдыках (17 V 1659). У маніфесце, які быў тады выдадзены, акрамя аб’яўлення шэрагу эканамічных пастулатаў, войска адкрыта выступіла супраць гетмана ВКЛ Паўла Яна Сапегі, які пасля зняволення Гасеўскага імкнуўся зліквідаваць адасобленасць дывізіі палявога гетмана і абмежаванні ўплываў двара ў арміі[14].

Але сапраўдным пераломам у вайсковай кар’еры Паца стала нечаканая смерць абознага ВКЛ Самуэля Камароўскага (21 X 1659). Левае крыло засталося без галоўнакамандуючага, і пры двары пачаліся ліхаманкавыя пошукі кандыдата на гэтую пасаду, які б не дапусціў да камандавання людзей Сапегі або Багуслава Радзівіла. Зразумела, не без удзелу К. Паца выбар каралеўскай пары спыніўся на Міхале Казіміры, якому 29 кастрычніка манарх выдаў прывілей на пасаду абознага ВКЛ, прызначаючы яго таксама камандуючым практычна паловай арміі ВКЛ. Амаль адначасова, 5 лістапада, войска выбрала Паца пад час генеральнага сходу рэгімэнтарам. Несумненна, гэта сведчыла пра вельмі моцныя ўплывы вайсковых аднадумцаў Пацаў у левым крыле, тым больш што мы нічога не ведаем пра тое, ці было гэтае прызначэнне вынікам непасрэднага пажадання караля[15].

Такі імгненны кар’ерны рост чалавека, які не так даўно, толькі чатыры гады таму, быў шараговым жаўнерам, мусіў быць і для яго самога, і для ўсёй арміі вялікай загадкай і шокам. Адсутнасць і адпаведнага досведу ў камандаванні такімі вялікімі вайсковымі масамі (у спісах каля 10 000 коней і пайкоў, насамрэч 7000-8000 чал.), і адпаведнай харызмы, так неабходнай для выстройвання кантактаў з афіцэрскімі кадрамі і падкаманднымі, спрычыніліся да таго, што Пац доўга марудзіў са згодай прыняць новыя абавязкі[16]. У наступных месяцах ён яшчэ не раз выказваў жаданне перадаць камандаванне (Багуславу Радзівілу), a на яго не найлепшае самаадчуванне ўвесь час уплывалі пастаянныя праблемы з затрыманнем аплаты войску, цяжкасці з матэрыяльным забеспячэннем, канфлікты ў асяроддзі старшыны (з людзьмі Сапегі і Радзівіла), якія пагражалі распадам дывізіі, а ўрэшце няўдачы распачатай 27 X асады Боўска[17].

Гэты замак меў, што праўда, устарэлыя фартыфікацыі (умацаваныя часовымі землянымі валамі), быў укамплектаваны не вельмі шматлікім гарнізонам, але размяшчаўся ў добра абароненым месцы, на цяжка даступным скалістым пагорку, акружаным з двух бакоўрэкамі Нёманкай і Мушай. Але абозны не меў у сваім распараджэнні ані адпаведнай артылерыі (нават пасля падыходу цяжкіх гармат з Біржы), ані запасаў пораху, а што галоўнае, не меў ніякага досведу правядзення асады замкаў. Таму нічога дзіўнага, што спробы ўзяць замак у цяжкіх умовах надвор’я (халодная зіма) скончыліся няўдачай[18]. Пра тое, што Пац зусім не здолеў камандаваць „людам агністым” (гэта, зрэшты, і пазней было сур’ёзным недахопам яго камандзірскага стылю), можа засведчыць ход штурму 28 II 1660 г.: пяхота „нядобра, пад самую скалу заведзена была, з-пад якой ані непрыяцеля перамагчы нельга было, ані спосабу ўзлезці ўверх не было. Там капітанаў двое забіта, паручнікаў трое, а больш за дзесятак афіцэраў застрэлены, пяхоты таксама больш за дзесяць чалавек забіта”. Пасля гэтага паражэння рэгімэнтар прыняў рашэнне аб заканчэнні асады, якая доўжылася ўжо больш за 4 месяцы (гэта адбылося 8 III) i размяшчэнні харугваў на зімовы адпачынак[19].

На поле бою Пац вярнуўся на пачатку ліпеня, а на гэты раз ягоным праціўнікам былі ўжо не шведы, з якімі 3 V 1660 г. у Аліве падпісалі мір, а маскоўскія войскі. Пад час нарады сената ў Варшаве (28 V) было вызначана, што большасць дывізіі левага крыла павінна адысці з Жамойці на дапамогу Ляхавічам, асаджаным арміяй Хаванскага, і там злучыцца з дывізіяй Сапегі і каронным корпусам, якім камандаваў ваявода рускі Стэфан Чарнецкі[20]. Але так не здарылася. Апрача загадаў караля, ані камандзіры, ані жаўнеры не хацелі паддавацца камандзе ненавіснага вялікага гетмана і вельмі павольна прыбывалі на вызначаны пункт збору ў Дзевалтове пад Вількамірам. У выніку Паца і яго падначаленых не было пад Палонкай, дзе 28 чэрвеня была атрымана цудоўная перамога над непрыяцелем, а дывізія левага крыла вырушыла на ўсход толькі 8 ліпеня, паставіўшы сабе мэтай вызваленне Вільні[21].

Пачатак кампаніі прайшоў па планах дывізіі левага крыла. Яны, „думаючы сабе, што Вільню хутка адабраць змогуць, спыніліся ў самім месцы, гару Лысую i Бекешаву аббегшы, спадзяваліся замак там апанаваць”[22] Аднак моцны і добра забяспечаны маскоўскі гарнізон на 700 чалавек жорстка супраціўляўся, і ўчарговы раз, як і пад Боўскам, выявілася, што войска ВКЛ і рэгімэнтар не падрыхтаваны да правядзення марудных і карпатлівых абложных дзеянняў. У складзе дывізіі была галоўным чынам кавалерыя, а артылерыя напачатку складалася толькі з пяці палявых гарматак, якія, зразумела, не маглі нанесці маскоўцам занадта вялікай шкоды. Пачаты 31 ліпеня штурм прынёс толькі цяжкія страты (найменш 100 чал.)[23]. У такой сітуацыі Пац, прыспешаны чарговымі лістамі Яна Казіміра, 8 жніўня пакінуў разам з часткай дывізіі (каля 3000 конніцы) Вільню і распачаў марш да Дняпра, куды ў гэты час былі перанесены галоўныя ваенныя дзеянні. У Вільні на чале больш чым 2000 жаўнераў — пяхоты, драгунаў, рэйтараў, а таксама дзвюх татарскіх харугваў — застаўся К. Жэромскі. 27 жніўня Пац дайшоў да Оршы, a 12 верасня, удакладніўшы прынцыпы, на якіх левае крыло пагадзілася падпарадкавацца Сапегу, прыйшоў са сваімі жаўнерамі ў Шклоў на левы бераг Дняпра[24].

30 верасня над ракой Басяй пачаліся першыя сутычкі з маскоўскай арміяй, што набліжалася з усходу (ёю камандаваў Юрый Далгарукі). Да галоўнай бітвы дайшло 8 кастрычніка, а харугвам Паца, якія стаялі на левым крыле, давялося адыграць у ёй вызначальную ролю. Наступ чатырох гусарскіх харугваў, падтрыманы потым казацкімі харугвамі і валанцёрамі Дзяніса Мурашкі, рассеяў правае крыло маскоўскіх войскаў, з якога толькі недабіткі здолелі схавацца ў лагеры. У ходзе гэтага бою Пац пацвердзіў свае ўменні вельмі добрага камандзіра конніцы, умела выкарыстаўшы прынцып эканоміі сілаў i ў адпаведны момант задзейнічаўшы рэзервы конніцы, што вырашыла зыход бою на гэтым крыле на карысць войскаў ВКЛ.

Але, хоць падобнага поспеху дасягнуў на другім флангу і Чарнецкі, бітва ў выніку не закончылася поўнай перамогай войскаў Рэчы Паспалітай. Далгарукаму ўдалося нечакана, выкарыстаўшы захапленне пагоняй за пабітым праціўнікам абодвух крылаў (Паца і Чарнецкага), разбіць цэнтр, якім камандаваў Сапега, а потым зачыніцца са сваімі адборнымі палкамі „новага строю” ў абаронным абозе. Апрача таго, што на полі бою засталіся войскі ВКЛ і Кароны, непрыяцель, хоць і панёс вельмі значныя страты, не быў разбіты, а баталія не прынесла вырашальнага выніку[25].

На гэтым бітвы над Басяй практычна закончыліся, бо наступнымі днямі Далгарукі ўжо не рашыўся вывесці свае атрады ў поле. У той жа час новая небяспека пачала пагражаць войскам ВКЛ і Кароны з іншага боку, бо ад Полацка на чале блізу 5000 жаўнераў распачаў наступ Хаванскі, маючы намер заблакаваць дняпроўскія пераправы і такім чынам адрэзаць праціўніка ад тылоў. На шчасце, маскоўскі камандуючы дзейнічаў надта павольна. Гэта дазволіла Чарнецкаму правесці маланкавы рэйд і разбіць частку войскаў Хаванскага паміж Друццю і Талачыном (27 X). У такіх умовах Хаванскі спешна пакінуў свой абоз пад Чарэяй, ратуючыся адыходам у Полацк[26].

У гэтых дзеяннях Пац не ўдзельнічаў, бо быў пакінуты камандаваннем у ар’ергардзе над Басяй, дзе мог сачыць за перасоўваннем Далгарукага. І �