БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

Выйшаў з друку чарговы том БГА (Том 20, Сшыткі 38-39).

У 20 томе БГА (2013)

Ці знойдзецца ў польскай гістарычнай навуцы больш папулярная тэма, чым падзеі верасня 1939 года? Ці калі-небудзь для польскіх даследчыкаў зменшыцца кола вострых праблем у разглядзе гэтай тэмы? Пакуль азначаныя пытанні гучаць рытарычна і змены інтанацыі ў бліжэйшы час не прадбачыцца.

Вось і ў чарговым выданні дэкларуецца “набліжэнне найменш вядомых (або асабліва важных пазнавальна) аспектаў падзей, якія адкрывалі Другую сусветную вайну” (7). Тэмы змешчаных пад адной вокладкай артыкулаў падабраны не сістэмна. Частка аспектаў сугучная, сінанімічная даследаванням гісторыкаў сучаснай Беларусі, але ёсць і не зусім прывычныя для нашага гістарыяграфічнага спектра. І тым больш цікава даведацца з уступу, што навука заходніх суседзяў пры Інстытуце гісторыі Польскай акадэміі навук мае такі асобны аддзел, як Zakład Systemów Totalitarnych iDziejówIIWojny Światowej (аддзел таталітарных сістэм і дзеянняў Другой сусветнай вайны). Як гэта кантрастуе з аб’яднаннем, ушчыльненнем гуманітарных структур НАН Беларусі… Хоць тэма апошняй вайны ў нашай краіне і дасягненні савецкага часу ўзведзены ў ранг дзяржаўнай ідэалогіі, аднак навуковыя даследаванні, публіцыстычныя развагі ў афіцыёзным дыскурсе спыніліся, як стварыцца ўражанне, недзе ў 70-х г. мінулага стагоддзя – як у сэнсе метадалагічных і каштоўнасных падыходаў, так і ў сэнсе элементарнага ўмення думаць не па-местачковаму. Чытаць далей →

У 20 томе БГА (2013)

Дысцыплінарную прыналежнасць сваёй кнігі аўтар апісвае як даволі эклектычную храналагічна структураваную працу на памежжы сацыялогіі і паліталогіі з некаторымі элементамі эканамічнага аналізу, раскіданымі па ўсім тэксце (с. ІХ). Выкарыстоўваючы адпаведныя тэорыі і канцэптуальныя рамкі, у якасці мэты кнігі аўтар называе даследаванне схільнасці Беларусі да захавання савецкіх сацыяльных структур і інстытуцый і тлумачэнне цяперашніх асаблівасцяў сацыяльнага і палітычнага ландшафту Беларусі праз даследаванне доўгай гісторыі краіны як памежжа (borderland) Расіі і Еўропы (тамсама). Чытаць далей →

У 20 томе БГА (2013)

Рэцэнзаваная праца належыць маладой даследчыцы, расійскай эмігрантцы з Масквы, якая ў 2004 г. абараніла ў Каліфарнійскім універсітэце (Лос-Анжэлес) кандыдацкую дысертацыю па тэме манаграфіі. Навуковым кіраўніком Верхаланцавай выступіў лінгвіст з сусветным імем, акадэмік РАН і РАЕН Вячаслаў Іваноў (цяпер выкладае ў ЗША). Праўда, раней ён не займаўся вывучэннем старажытнай мовы і пісьменства беларусаў і ўкраінцаў, хоць апошнім часам раптам звярнуў увагу і на гэтую сферу. Сведчаннем яго зацікаўленняў стаў пакуль адзіны аглядны артыкул пра моўную стракатасць ВКЛ, які тройчы публікаваўся (з неістотнымі адрозненнямі)[1].

Чытаць далей →

У 20 томе БГА (2013)

Праблема калектыўнай ідэнтычнасці беларусаў неаднаразова рабілася прадметам навуковага аналізу. У шэраг гэтых даследаванняў добра ўпісваецца манаграфія “Калектыўныя ідэнтычнасці беларусаў”, падрыхтаваная пад кіраўніцтвам прафесара Рышарда Радзіка. Рэцэнзаваная праца складаецца з 11 артыкулаў, напісаных палітолагамі, сацыёлагамі, антраполагамі, лінгвістамі, культуролагамі і журналістамі, што дазволіла ўсебакова разгледзець пытанне калектыўнай ідэнтычнасці сучасных беларусаў. Удзел даследчыкаў з Польшчы, Беларусі, Украіны, Чэхіі і ЗША гарантуе разнароднасць навуковых пазіцый. Структура працы празрыстая і цалкам здавальняльная з пункту гледжання структуры і пазнавальнасці. Пэўны недахоп манаграфіі ў тым, што некаторыя змешчаныя ў ёй артыкулы раней ужо публікаваліся ў іншых навуковых выданнях. Такая хіба часткова пазбаўляе рэцэнзаваную працу навізны. З іншага боку, мы атрымалі вартае ўвагі даследаванне, прысвечанае праблематыцы калектыўнай ідэнтычнасці беларусаў і скіраванае перш за ўсё да польскіх чытачоў, што часткова апраўдвае прысутнасць раней публікаваных матэрыялаў, бо дагэтуль яны былі даступныя толькі вузкаму колу спецыялістаў у памянёнай сферы. Апрача таго, гэта адна з нямногіх у апошнія гады сінтэтычных прац, прысвечаных пытанню калектыўнай ідэнтычнасці беларусаў, хоць у больш вузкіх аналітычных даследаваннях на гэтую тэму недахопу няма. Асобна варта падкрэсліць, што пры напісанні многіх артыкулаў былі скарыстаны вынікі эмпірычных даследаванняў, і гэта значна павышае навуковую каштоўнасць рэцэнзаванага выдання. Чытаць далей →

Мэта дадзенага  артыкула – аналіз ролі палітычнага асяродка ўлады – Цэнтральнага Камітэта Камуністычнай партыі Савецкага Саюза (да 1952 г. – Усесаюзнай Камуністычнай партыі (бальшавікоў)) у фармаванні савецкага бачання гісторыі беларускіх земляў, а таксама механізму прыняцця рашэнняў па пытаннях гістарычнай мінуўшчыны ў Крамлі ў два першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі. Храналагічныя рамкі абумоўлены ў першую чаргу даступнасцю рассакрэчаных архіўных крыніц – матэрыялаў асобных аддзелаў ЦК, Палітбюро / Прэзідыума ЦК, Сакратарыята і Ідэалагічнай камісіі.

Ветэраны і камуністычны актыў пратэстуюць супраць “фальсіфікацыі” гісторыі Вялікай Айчыннай вайны

Вядома, у рамках аднаго артыкула такую шырокую праблему грунтоўна  прааналізаваць немагчыма. Таму адразу падкрэслім, што аб’ектамі даследавання не з’яўляюцца канцэпцыі гісторыі, узоры інтэрпрэтацыі і тэксты, створаныя гісторыкамі. Аўтар не збіраецца таксама разглядаць пытанні перыядызацыі, этнагенезу беларускага народа, аналізаваць асобныя плыні, звязаныя з імёнамі вядомых гісторыкаў, ці, як іх называлі ў той час, “вядучых спецыялістаў”. Мы плануем разгледзець закранутую праблему зусім з іншага пункту погляду – з перспектывы ЦК КПСС, тагачаснага найвышэйшага ў СССР асяродка ўлады, дзе прымаліся ключавыя рашэнні ў галіне гісторыяпісання, і паказаць механізмы з’яўлення дырэктыўных інтэрпрэтацыйных схем. Аўтар прапануе прааналізаваць канцэпцыю гісторыі Беларусі больш комплексна – у кантэксце агульнаславянскай гісторыі, а таксама знаходжання Беларусі як часткі СССР у лагеры сацыялістычных краін. Дагэтуль абмежаванасць доступу да крыніц, якія захоўваюцца ў цэнтральных / федэральных архівах Расійскай Федэрацыі, не дазваляла даследчыкам рэалізаваць такі падыход. Чытаць далей →

У 20 томе БГА (2013)

Калі б  мы хацелі знайсці доказы таго, што  гістарычная навука выбірае свае тэмы не па іх значнасці, а ў залежнасці ад палітычнай кан’юнктуры, то развіццё даследаванняў у галіне беларускай гісторыі паслужыла б гэтаму яскравым прыкладам. Бо калі сорак гадоў таму існавала толькі адна сур’ёзная аглядная манаграфія па беларускай нацыянальнай гісторыі, напісаная беларускім эмігрантам Нікаласам Вакарам (Nicolas Vakar), то на працягу апошніх двух дзесяцігоддзяў у “заходняй” гістарыяграфіі і паліталогіі выйшлі дзясяткі публікацый, прысвечаных беларускай праблематыцы. Гэта, вядома ж, нічога не змяняе ў тым, што як тады, так і цяпер існавала і існуе этнічная супольнасць – беларусы, роўна як і тое, што ў тэрыторыі іх пражывання было сваё мінулае і свая гісторыя. Аднак гэтае мінулае стала прадметам падвышанай цікавасці толькі ў той момант, калі Беларусь трывала ўвайшла ў палітычны дыскурс і стала аб’ектам сутыкнення часта процілеглых палітычных інтарэсаў. Чытаць далей →

У 20 томе БГА (2013)

Кніга амерыканскай даследчыцы Марсі Шор мае назву “Смак попелу. Жыццё пасля таталітарызму ва Усходняй Еўропе”. Назва сімвалічная, бо адлюстроўвае сутнасць разліку з сацыялістычным мінулым. Гаворка ідзе пра такія краіны былога “сацыялістычнага лагера”, як Польшча, Чэхаславакія, Венгрыя, Румынія.

Ва ўводзінах Марсі Шор адзначае, што яе праца – вынік назіранняў пад час знаходжання ў апісваных краінах і камунікавання з людзьмі розных нацыянальнасцяў, узроставых і сацыяльных груп, а таму суб’ектыўная. Кніга напісана ў публіцыстычнай манеры, але заўвагі і высновы аўтара, як падаецца, будуць вельмі карыснымі для даследчыкаў усходнееўрапейскага рэгіёна. Упэўнена, не ўсім сацыяльным і палітычным групам у разгляданых краінах яны спадабаюцца. Але гэта зусім іншая гісторыя. Гісторыя, якая ўпісваецца ў калектыўную, культурную памяць ці гістарычную палітыку. Чытаць далей →

У 20 томе БГА (2013)

Дадзены зборнік дакументаў разлічаны, як паведамляе рэдактар, на “профессиональных историков и широкий круг общественности”. Ён адлюстроўвае на аснове арыгінальных архіўных матэрыялаў “различные аспекты польско-белорусских отношений в 1921–1953 гг.” (423).

Улічваючы значныя змены ў статусе абедзвюх краін і народаў, якія адбыліся ў гэты перыяд, зборнік павінен ахопліваць, прынамсі, чатыры розныя віды адносінаў: квазіміждзяржаўныя ў перыяд да снежня 1923 г. (спачатку Рэчы Паспалітай з Беларускай Народнай Рэспублікай, потым Рэчы Паспалітай з Беларускай ССР); нерэгулярныя кантакты Другой Рэчы Паспалітай з СССР па беларускіх пытаннях пасля снежня 1923 г.[1] (рэпатрыяцыя, аптацыя, суднаходства на прымежных рэках, спрэчкі пра мяжу, праблемы нацыянальных меншасцяў, рэлігіі і г. д.); адносіны паміж двума народамі ў перыяд Другой сусветнай вайны, ва ўмовах акупацыі тэрыторыі польскай дзяржавы; квазіміждзяржаўныя адносіны ў перыяд з верасня 1944 г. – ва ўмовах фармальнага вяртання БССР у лютым 1944 г. юрыдычнага статусу міжнароднага суб’екта[2]. Гэта мноства важных пытанняў рознага характару, найперш дыпламатычных, консульскіх, эканамічных, а таксама датычных выканання ўмоў Рыжскай мірнай дамовы, якія на працягу многіх гадоў цікавяць гісторыкаў абедзвюх краін, што пацвярджаюць навуковыя канферэнцыі, якія рэгулярна праходзяць ва ўніверсітэтах у Торуні[3], Гомелі[4], Горадні[5] і Мінску[6]. Аспектам узаемаадносінаў, якія на іх абмяркоўваюцца, прысвечана шырокая польская гістарыяграфія[7], у меншай ступені беларуская гістарыяграфія савецкага перыяду і перыяду пасля распаду СССР[8]. У іх выданнях утрымліваецца цэлы шэраг дакументаў, якія датычацца, хутчэй, польска-савецкіх адносінаў з улікам кантэксту Беларусі, чым непасрэдна польска-беларускіх адносінаў[9]. Такім чынам, ідэя падборкі і выдання дакументаў, прысвечаных польска-беларускім адносінам ХХ ст. у шырокім разуменні, мела пад сабой грунт. Іншая справа – яе рэалізацыя, але пра гэта крыху ніжэй. Чытаць далей →

У 20 томе БГА (2013)

Не будзе  перабольшаннем сказаць, што сёння адзін з асноўных навуковых гістарычных асяродкаў у Беларусі – гарадзенскі. У выніку актыўнасці гарадзенскай навуковай супольнасці з’явіўся на свет і працягвае існаванне цэлы шэраг паспяховых выдавецкіх праектаў. У 2012 г. іх стала больш яшчэ на адзін – выйшаў першы нумар гісторыка-культуралагічнага часопіса “Гарадзенскі гадавік”. Новае выданне рэпрэзентуе такі даследчыцкі напрамак, як гістарычная ўрбаністыка, які апошнім часам у Беларусі дастаткова актыўна развіваецца, а тэматычна нумар прысвечаны адной, але найбольш значнай у гісторыі Горадні плошчы – былому Рынку (сённяшняя Савецкая). Выданне ўкладзена храналагічна, дзякуючы чаму ёсць магчымасць прасачыць і параўнаць, які выгляд мела плошча ў розныя гістарычныя эпохі; напрыканцы змешчаны разнастайныя матэрыялы, у тым ліку па археалогіі плошчы, публікацыі крыніц, праект аднаўлення традыцыйнай планіроўкі і адна рэцэнзія. Чытаць далей →

*  Польша – Беларусь (1921–1953): сб. документов и материалов / сост.: А. Н. ВАБИЩЕВИЧ [и др.]. Минск: Беларуская навука, 2012. 423 с.

Дадзены зборнік дакументаў разлічаны, як паведамляе рэдактар, на “профессиональных историков и широкий круг общественности”. Ён адлюстроўвае на аснове арыгінальных архіўных матэрыялаў “различные аспекты польско-белорусских отношений в 1921–1953 гг.” (423).

Улічваючы значныя змены ў статусе абедзвюх краін і народаў, якія адбыліся ў гэты перыяд, зборнік павінен ахопліваць, прынамсі, чатыры розныя віды адносінаў: квазіміждзяржаўныя ў перыяд да снежня 1923 г. (спачатку Рэчы Паспалітай з Беларускай Народнай Рэспублікай, потым Рэчы Паспалітай з Беларускай ССР); нерэгулярныя кантакты Другой Рэчы Паспалітай з СССР па беларускіх пытаннях пасля снежня 1923 г.[1] (рэпатрыяцыя, аптацыя, суднаходства на прымежных рэках, спрэчкі пра мяжу, праблемы нацыянальных меншасцяў, рэлігіі і г. д.); адносіны паміж двуманародамі ў перыяд Другой сусветнай вайны, ва ўмовах акупацыі тэрыторыі польскай дзяржавы; квазі-міждзяржаўныя адносіны ў перыяд з верасня 1944 г. – ва ўмовах фармальнага вяртання БССР у лютым 1944 г. юрыдычнага статусу міжнароднага суб’екта[2]. Гэта мноства важных пытанняў рознага характару, найперш дыпламатычных, консульскіх, эканамічных, а таксама датычных выканання ўмоў Рыжскай мірнай дамовы, якія на працягу многіх гадоў цікавяць гісторыкаў абедзвюх краін, што пацвярджаюць навуковыя канферэнцыі (яны рэгулярна праходзяць ва ўніверсітэтаху Торуні[3], Гомелі[4], Горадні[5] і Мінску[6]). Аспектам узаемаадносінаў, якія на іх абмяркоўваюцца, прысвечана шырокая польская гістарыяграфія[7], у меншай ступені беларуская гістарыяграфія савецкага перыяду і перыяду пасля распаду СССР[8]. У выданнях канферэнцый утрымліваецца цэлы шэраг дакументаў, якія датычацца, хутчэй, польска-савецкіх адносінаў з улікам кантэксту Беларусі, чым непасрэдна польска-беларускіх узаемадачыненняў[9]. Такім чынам, ідэя падборкі і выдання дакументаў, прысвечаных польска-беларускім адносінам ХХ ст. у шырокім разуменні, мела пад сабой грунт. Іншая справа – яе рэалізацыя, але пра гэта крыху ніжэй.

Зборнік выдадзены на рускай мове – мове большасці змешчаных у ім дакументаў, што, без сумневу, пашырыць круг карыстальнікаў, але гэта прыкмета саветызацыі беларускай навукі і культуры (на рускай мове па-ранейшаму выдаецца шмат публікацый) – асабліва з улікам таго, што з моманту абвяшчэння незалежнай Беларусі прайш-ло больш за дваццаць гадоў.

У падборку ўвайшло 146 дакументаў з беларускіх ар-хіваў, Асобнага архіва Літвы і “Дыпламатычнага архіва Францыі”[10]. Няма дакументаў з расійскіх архіваў і, перш за ўсё, польскіх. Для складальнікаў, відавочна, гэта не было праблемай, хоць пры разглядзе (пра гэта ніжэй) пытанняў палітыкі Другой Рэчы Паспалітай у дачыненні да беларускай меншасці адсутнасць матэрыялаў, прынамсі, з Цэнтральнага архіва Міністэрства ўнутраных спраў і Архіва новых актаў непазбежна прыводзіць да абуральнай аднабаковасці даследавання. Не былі скарыстаны нават польскія зборнікі дакументаў, што дзіўна, паколькі “Прадмова” сведчыць пра нядрэннае веданне польскай гістарыяграфіі. Пры гэтым шырока выкарыстоўваюцца матэрыялы беларускіх зборнікаў, асабліва ненавуковага характару[11].

Часавыя рамкі апублікаваных дакументаў нетыповыя – як для Беларусі, так і для Польшчы. Іх абралі выключна па палітычных прычынах. Зборнік адкрывае Рыжская мірная дамова, што было б прымальна толькі ў выпадку пазіцыі, якая разглядае дыпламатычныя адносіны паміж Другой Рэччу Паспалітай і Беларускай ССР. Такім чынам, не прымаюцца да ўвагі вельмі важныя для дадзенай тэмы адносіны Варшавы і Беларускай Народнай Рэспублікі[12], якая лічыцца першай, хоць інядоўгачасовай сучаснай беларускай дзяржаўнасцю, а таксама стаўленне адроджанай Польшчы да т. зв. Літбела[13] і Беларускай ССР[14] у пачатковы перыяд яе існавання. Завяршае зборнік 1953 год – момант ліквідацыі апошняга польскага фармавання ўзброенага падполля (адзінкавыя акцыі працягваліся да 1954 г.) на тэрыторыі Беларускай ССР, г. зн. факт, які не мае нічога агульнага з польска-беларускімі міждзяржаўнымі сувязямі і зусім мала – з характарам адносінаў паміж двума народамі.

Кніга складаецца з дзвюх асобных частак з агульнай “Прадмовай”, падзеленых храналагічна наступным чынам: 18 сакавіка 1921 г. – 29 чэрвеня 1939 г. [15]і 29 кастрычніка 1939 г. – 26 красавіка 1953 г.[16]. Кожная частка мае асобныя паказальнікі (імянны і геаграфічны) і асобныя спасылкі на вылучаныя, асобна пранумараваныя ў рамках дадзеных частак, дакументы. Ствараецца ўражанне, што выданне планавалася як двухтамовае, але ў апошні момант было аб’яднана ў адну кнігу – з уклеенымі ілюстрацыямі ў якасці элемента, які падзяляе дзве часткі.

Амаль у кожным абзацы ананімнай “Прадмовы” да збор-ніка дакументаў змяшчаецца яе асноўная ідэя пра злоснага, агрэсіўнага суседа, прывязаная да сучаснасці. Вось што можа даведацца з “Прадмовы” чытач, узяўшы ў рукі кнігу.

“Успешное развитие Республики Беларусь” спрыяе вызначэнню ў сучаснай перспектыве “места и роли белорусского народа в европейской и мировой истории”. Для гэтага неабходна “введение в научный оборот первоисточ-ников, которые помогают объективно рассматривать прошлое Беларуси”. Польшча, як Старшыня Еўрапейскага Саюза, мела шанец “вовлечь Беларусь в общеевропейские процессы”. Гэтак зрабіў бы “каждый добрый сосед”, але “никоим образом” Польшча, якая праводзіць палітыку “активного вмешательства во внутренние дела Беларуси”. На гэтым фоне “самое время вспомнить историю, задуматься об истинных причинах, корнях проблем польско-белорусских отношений”. Інакш сучаснікі не змогуць усвядоміць “степень опасности ситуации для национальной безопасности белорусского государства”, падрыхтавацца да “комплексного и своевременного реагирования”. Гэты сучасны кантэкст – злоснага суседа, які замахваецца на суверэнітэт Беларусі – прысутнічае ва ўсім тэксце “Прадмовы”, да апошняга абзаца[17]. Наступныя дакументы закліканы праілюстраваць ці нават даказаць на адмыслова падабраных “исторических примерах”, што баяцца сапраўды ёсць чаго, што варта рыхтавацца да абароны.

Гвалт палякаў над беларусамі пачаўся яшчэ ў XIV ст., калі замест таго, каб развіваць адносіны з Вялікім Княствам Літоўскім, “Польское королевство мечтало о подчинении своим интересам его социально-экономических ресурсов”. Гэтага ўдалося дасягнуць у 1569 г. у Люблінскай уніі, якая “выкрутила ВКЛ руки”, стварыла базу для “окатоличивания и полонизации его православного населения”, асіміляцыі беларускай шляхты. Праведзеная палякамі “социальная дезинтеграция ВКЛ”, як і знішчэнне больш за палову беларускага этнасу ў войнах XVII–XVIII ст., “привели к упадку белорусской культуры и существенно замедлили процесс национального развития белорусского народа”. Сёння відавочна, што “только благодаря включению белорусских земель в состав Российской империи процесс окатоличивания и полонизации их населения был остановлен” і “сформировалась независимая белорусская нация”.

Пасля сусветнай вайны “БНР как государство не состоялась”. Толькі Савецкая Беларусь стала “прецедентом создания политико-территориальной единицы с атрибутами белорусской государственности”. Урад Савецкай Расіі “обеспечил реальное решение вопроса о самоопределении белорусов в форме создания белорусской советской государственности – национального дома нашего народа”. Гэта адбылося нягледзячы на гегеманістычныя высілкі польскіх палітыкаў, якія, фарсіруючы федэратыўныя планы, “не замедлили испортить отношения со всеми национальными движениями в Восточной Европе”. Нягледзячы на мірныя імкненні бальшавікоў, “экспансионистские претензии польской элиты привели к войне”. У гэтай вайне польскія войскі “сжигали и разрушали жилища, осуществляли зверства, насилия и убийства”. Ваеннапалонных, у тым ліку беларусаў, “истребляли голодом и холодом”, а “коммунистов, комсостав и евреев расстреливали без суда и следствия”. Мяжа, вызначаная ў Рызе, была “определена произвольно по случайно составленной конфигурации линии фронта, никакого другого обоснования она не имела, да и не могла иметь”, што ў наступныя гады прывяло да “глубинных антагонистических межгосударственных противоречий”. Кіруючыся ідэалогіяй “прометеизма”, польскія спецслужбы стваралі ў Беларусі “небольшие хорошо законспирированные группы с целью осуществления актов террора и диверсий”.

У Польшчы міжваеннага перыяду праводзілася “последовательная, наступательная и бескомпромиссная ассимиляторская политика”, якая ажыццяўлялася “с помощью жестоких репрессий и преследований”. Нічога дзіўнага, што на землях пад яе кіраваннем “за менее чем 100 лет (да 2002 г. – Заўвага аўтара) произошло десятикратное уменьшение численности белорусов”. Палітыку знішчэння народа мы назіраем і ў сучаснай Польшчы, якая фарсіруе ненатуральны феномен “православных поляков”.

Асабліва агіднай у “Прадмове” здаецца заява пра тое, што польскія спецслужбы стварылі ў міжваенны перыяд “сеть агентов влияния в политическом руководстве национальных республик и автономий СССР, в военных кругах, а также в среде интеллигенции” (13). Такім чынам, па меркаванні аўтараў “Прадмовы”, забойствы вялікай колькасці беларускай палітычнай і культурнай эліты, судовыя працэсы і масавыя рэпрэсіі ў 30-я г., калі арыштаваных абвінавачвалі пераважна ў дыверсіях і шпіянажы на карысць Польшчы, сапраўды мелі грунт пад сабой.

У 30-я г. “Польша плыла по течению агрессивной гитлеровской политики”, падпісала з Гітлерам “секретное соглашение о разделе Чехословакии”, дэманстравала ў дачыненні да СССР “крайнее высокомерие и враждебность”, праводзіла “агрессивную региональную политику”. Нічога дзіўнага, што Савецкі Саюз і Трэці Райх падпісалі пагадненне ад 23 жніўня 1939 г., якое, аднак, “не содержало статей о военном сотрудничестве”, які “не делало их союзниками ни формально, ни фактически”. З пункту погляду “морали и политической практики того времени” пакт Молатава – Рыбентропа “не представлял собой ничего экстраординарного”. СССР “пришел на помощь белорусам и украинцам” толькі тады,“когда Польша распалась”, а “военных действий между польскими и советскими войсками фактически не было”.

Армія Краёва, якая дзейнічала на беларускай тэрыторыі пасля чэрвеня 1941 г., “проводила вооруженные акции против малочисленных групп отступающих советских военнослужащих”. З немцамі яна пачала змагацца “после того, как на советско-германском фронте произошел решительный перелом”. Пры гэтым “своей важнейшей задачей она считала максимально задержать наступление советских войск”, а «своих “крупных успехов” она добивалась во время карательных акций против населения Беларуси», здзяйсняючы “убийства, дикие погромы и грабежи”. Адмысловай старонкай у яе дзейнасці было пачатае ў снежні 1943 г. супрацоўніцтва з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі, “уничтожение, а по возможности передача германским оккупантам советских партизан”. У выніку “аковцы высвободили для фронта, не только Восточного, но и Западного, десятки подразделений вермахта”. Польскае ж постакаўскае падполле вяло барацьбу, якая, “особенно после 1948 г., когда политические цели отошли на второй план, выливалась в теракты, диверсии, грабежи, шантаж и запугивание населения”.

З настолькі тэндэнцыйным, скажоным уяўленнем польска-беларускіх адносінаў немагчыма нават спрачацца. Наступствы такой прапаганды будзе складана выправіць, улічваючы, што з кнігай пазнаёмяцца таксама меней падрыхтаваныя чытачы, якія могуць не ведаць іншых даследаванняў і давяраюць паважаным установам, пад эгідай якіх выдадзены зборнік.

У першай частцы (65 дакументаў), што апавядае пра міжваеннае дваццацігоддзе, практычна ўсе апублікаваныя матэрыялы цалкам ці часткова закранаюць палітыку польскіх улад у дачыненні да беларускай меншасці (“земель Западной Беларуси”). Гэта адна суцэльная плынь абвінавачванняў, часам абгрунтаваных, але ў большасці выпадкаў значна перабольшаных, якія ні разу крытычна не аналізаваліся ні ў каментарах, ні ў “Прадмове”. Бракуе таксама параўнальнага матэрыялу, які тычыцца сітуацыі ў Савецкай Беларусі, жахлівых рэпрэсій у дачыненні да яе насельніцтва, своеасаблівы сімвал якіх – адсутнасць згадвання назвы Курапаты, месца пахавання больш як ста тысяч ахвяр савецкага тэрору 1937–1941 г.[18].

За выключэннем фрагмента з Рыжскай мірнай дамовы (дак. 1) дыпламатычны характар маюць толькі чатыры апублікаваныя дакументы – і толькі два закранаюць адносіны Мінска – Варшавы. Гэта свайго роду кур’ёз, улічваючы двухбаковую міжнародную формулу падборкі матэрыялу.

Цяжка зразумець, чаму з поля зроку складальнікаў цалкам выпаў вельмі цікавы перыяд дзяржаўных польска-беларускіх адносінаў у першыя месяцы (гады) пасля падпісання Рыжскай мірнай дамовы. Надзённыя патрэбы абедзвюх дзяржаў, нягледзячы на адсутнасць фармальных дыпламатычных адносінаў[19], патрабавалі непасрэднага рашэння шэрагу праблем, звязаных найперш з выкананнем пастаноў мірнай дамовы. Пытанні фармуляваліся і вырашаліся пад час узаемаадносінаў паміж беларускім Міністэрствам замежных спраў і мінскім прадстаўніцтвам Дэлегацыі РП у Змяшаных камісіях па выкананні пастаноў Рыжскай мірнай дамовы. Кіраўнік прадстаўніцтва – С. Ціхоцкі – з канца 1921 г. нароўні са сваімі непасрэднымі абавязкамі выконваў консульска-дыпламатычныя функцыі, г. зн. важную, хутчэй дыпламатычную, чым консульскую ролю[20]. Гэтая нетыповая для яго фармальнага статусу дзейнасць спынілася пасля снежня 1923 г. З’явіліся, аднак, іншыя вартыя ўвагі двухбаковыя адносіны, якія знаходзіліся ў кампетэнцыі Консульскага аддзела РП у Менску, што дзейнічаў з 1924 г., яго ўзначальваў Ян Карчэўскі. Дарэмна шукаць штосьці пра гэтыя адносіны ў зборніку.

Акрамя нязначных згадванняў, няма нават дакументаў, якія тычацца шматлікіх польска-беларускіх інцыдэнтаў на мяжы ці важнай для абедзвюх краін праблемы суднаходства на прымежных рэках.

Ігнараванне якіх-небудзь іншых, акрамя “пакутніцкіх”, аспектаў польска-беларускіх адносінаў характэрна і для другой часткі зборніка, якая змяшчае 81 дакумент перыяду 1939–1953 г. У рэцэнзіі складана ахапіць усе пытанні, але, прынамсі, на два з іх варта звярнуць адмысловую ўвагу: адсутнасць якіх-небудзь матэрыялаў на тэму непасрэдных міждзяржаўных адносінаў, пачатак якім паклала падпісаная ў Любліне 9 верасня 1944 г. дамова паміж ПКНA і Саветам народных камісараў Беларускай ССР пра абмен насельніцтвам[21]; не згадваецца і польска-беларускае ўзаемадзеянне пад час форуму Падрыхтоўчай камісіі па пытаннях Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, як і пазней, пад час самога форуму[22]. Дадзеныя тэмы не падаліся складальнікам цікавымі, у параўнанні з усёабдымнай “борьбой с польским бандитизмом”.

Але нават тут няма паслядоўнасці. Прыклаўшы нямала старанняў да ілюстрацыі пасляваеннай дзейнасці “польских бандитов”, складальнікі апублікавалі шмат неістотных матэрыялаў, якія не маюць прамога дачынення да тэмы. Пры гэтым яны абышлі ўвагай ключавы дакумент – даклад Міністэрства ўнутраных спраў Беларускай ССР ад лістапада 1947 г. “Результаты агентурно-оперативной деятельности органов МВД Белорусской ССР по ликвидации антисоветского националистического подполья, его банд и другого контрреволюционного подполья в период с 1 января 1944 г. по 1 марта 1947 г.”. Гэты вельмі падрабязны даклад, падпісаны міністрам унутраных спраў ген. С. С. Бельчанкам, у рэдакцыі начальніка Упраўлення барацьбы з бандытызмам палкоўніка Л. К. Гронскага, быў выдадзены ў канцы мінулага стагоддзя ў перакладзе на польскую мову[23]. Такім чынам, нават у галіне, цесна звязанай з канцэпцыяй зборніка, падбор матэрыялаў варта прызнаць недакладным.

Як гаварылася на пачатку рэцэнзіі, адносіны Польшча – Беларусь у разгляданы перыяд ахопліваюць мноства важных праблем рознага характару ў сферы міждзяржаўных узаемадачыненняў і кантактаў паміж народамі. З усёй гэтай пярэстай мазаікі складальнікаў зацікавілі толькі два пытанні: у першай частцы – палітыка ўладаў Другой Рэчы Паспалітай у дачыненні да беларускай нацыянальнай меншасці, у другой – акаўскае і постакаўскае падполле на анексаванных Савецкім Саюзам увосень 1939 г. паўночна-ўсходніх тэрыторыях Рэчы Паспалітай. У першым выпадку ўся падборка матэрыялу заклікана наглядна паказаць ідэю нацыяналістычнай, нават таталітарнай, палітыкі, што бязлітасна знішчала беларускую меншасць; у другім – заплямленыя беларускай крывёй бандыцкія фармаванні, што пабраталіся з фашыстамі.

Улічваючы ўсё вышэйсказанае, выданне павінна называцца не “Польша – Беларусь (1921–1953)”, а, напрыклад, “История мученичества белорусов под преступным польским гнетом (1921–1953)”, бо яно цалкам паўтарае галоўную канцэпцыю так часта цытаванай у зборніку кнігі “Зборнік дакументаў аб панскіх [чытай: польскіх] гвалтах, катаваньнях і зьдзеках над сялянамі і рабочымі ў Заходняй Беларусі” (Мінск, 1927), якая ў момант выхаду ў свет выконвала не навукова-інфармацыйную ролю, а ролю зброі ў ідэалагічнай барацьбе.

Гэты “монатэматычны” характар падборкі дакументаў адлюстроўвае вокладка, на якой пададзена нота старшыні Савета народных камісараў Беларускай ССР і адначасова кіраўніка рэспубліканскага Народнага камісарыята замежных спраў Аляксандра Чарвякова міністру замежных спраў РП Канстанціну Скірмунту ад 21 жніўня 1921 г. – на фоне разарванай на дзве часткі карты Беларусі. У ноце змяшчаўся пратэст супраць “преследований польскими властями населения Западной Беларуси” (такіх жудасных, як закрыццё беларускіх культурных устаноў, перашкода ў арганізацыі кааператываў, выдаленне прэсы, дасыланай з Беларускай ССР). У дадзеным кантэксце неабходна адзначыць нядобрасумленную працу пры падрыхтоўцы выдання, памылкі археаграфічнага характару. Нота на вокладцы – гэта вядомы дакумент, неаднаразова апублікаваны, аднак у кнізе, размешчаны пад № 3 (36–38), ён падпісаны іншай, няслушнай датай (25.08.1921), ад арыгінала ён таксама адрозніваецца шэрагам рэдактарскіх правак. Складальнікі гэта замоўчалі, як і не растлумачылі, чаму тэкст ноты прыводзіцца павод-ле беларускай прэсы таго перыяду[24], а не ў адпаведнасці з архіўнымі матэрыяламі больш ранніх выданняў[25].

Нядобрасумленнасць пры падрыхтоўцы зборніка яшчэ больш маштабная. Так, напрыклад, спасылкі на дакументы носяць хутчэй сімвалічны характар, часцей за ўсё яны зводзяцца да біяграм, тлумачэнняў геаграфічных назваў і загалоўкаў друкаваных выданняў. У іх не вызначаецца дакладнасць ніводнай цьмянай, непраўдзівай інфармацыі, якой так шмат у прапанаваных матэрыялах. Няма перакрыжаваных спасылак, арыгінальных загалоўкаў, грыфа сакрэтнасці і да т. п. Няма дадзеных пра больш раннія выданні дакументаў, якія прыводзяцца са спасылкай на архіўны арыгінал, а ў выпадку падачы як адной з публікацый матэрыялаў – няма архіўнага апісання.

Рэцэнзаванае выданне, калі б яно было прапанавана савецкаму выдавецтву ў 50-я ці 60-я г., не выклікала б асаблівай цікавасці, бо не адрознівалася б ад стандартаў таго часу. Пасля красавіка 1985 г., у перыяд т. зв. галоснасці, аўтары, напэўна, мелі б пэўныя складанасці з выданнем – не з-за цэнзуры, а з-за абвінавачвання ў прапагандзе анахранічнай, чорна-белай, вельмі выбіральнай карціны гісторыі польска-беларускіх адносінаў; абстрагавання ад ведаў пра сапраўдных катаў беларускага насельніцтва, якімі былі савецкія структуры ЧК, НКУС, НКГБ, а пасля сакавіка 1946 г. – МГБ і МУС. А зборнік жа выйшаў у 2012 г., да таго ж пад эгідай Нацыянальнай акадэміі навук і Міністэрства юстыцыі Беларусі. Як гэта трэба разумець?

Беларуская гістарыяграфія функцыянуе ў спецыфічных палітычных умовах, што можа многае растлумачыць. Але не ўсё.

Пераклад Ларысы Дарожкі

---

[1] Пасля прызнання Рэччу Паспалітай савецкай федэрацыі (13.12.1923) і тым самым уключэння ў міжнародныя дыпламатычныя адносіны паміж Варшавай і Масквой таксама беларускіх пытанняў.
[2] Улады Савецкай Беларусі на аснове рашэння Вярхоўнага Савета СССР ад 1 лютага 1944 г. вярнулі сабе магчымасць непасрэдна праводзіць знешнюю палітыку, г. зн. кампетэнцыі, перададзеныя ў снежні 1922 г. уладам СССР. Гэта мела непасрэдныя адносіны да падрыхтоўкі заснавання Арганізацыі Аб’яднаных Нацый і імкнення Масквы атрымаць у ёй больш чым адно месца (голас). Падрабязней у: W. Materski, Question of “Multiple Membership” of the USSR in the new system of global security (1944–1945), [у:] United Nations Organization and the International Security System, ed. By W. Michowicz, J. Symonides and R. Łoś, Łodź 2010, s. 151–163.
[3] Пар., напрыклад, матэрыялы канферэнцыі: Białoruśw XX stuleciu. W kręgu kultury i polityki, pod red. D. Michaluk, Toruń 2007.
[4] Пар., напрыклад, матэрыялы канферэнцыі: Беларусь і суседзі: гістарычныя шляхі, узаемадзеянне і ўзаемаўплывы, рэд. Р. Р. Лазько, В. А. Міхедзька, М. М. Мязга, Гомель 2006.
[5] Тэзісы IV навуковай канферэнцыі беларускіх і польскіх гісторыкаў, Гродна 1994; Шлях да ўзаемнасці, рэд. І. Крэнь, Гродна 2004.
[6] Пар., напрыклад, матэрыялы канферэнцыі: Матэрыялы з гісторыі польска-беларускіх узаемаадносін у ХХст., пад. рэд. Е.Расоўскай і А. Вялікага, Мінск 2011; XX wiek w historii Polakow i Białorusinow, pod red. W. Michniuka i innych, Mińsk – Warszawa 2001.
[7] Гл., напрыклад: J. Turonek, Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi, Warszawa1992; Polska–Białoruś 1918–1945, podred. W.Balceraka, Warszawa 1994; O. Łatyszonek, Białoruskie formacje wojskowe 1917–1923, Białystok 1995; A. Bergman, Rzeczo Bronisławie Taraszkiewiczu, Warszawa 1977; A. Bergman, Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1984; K. Gomołka, Białorusini w II Rzeczpospolitej, Gdańsk 1992; Z. Boradyn, A. Chmielarz, H.Piskunowicz, Zdziejow Armii Krajowej na Nowogrodczyźnie iWi-leńszczyźnie (1941–1945). Studia, Warszawa 1997; Europa niepro-wincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pograniczeIII RzeczypospolitejPolskiej) wlatach1772–1999,pod red.K.Jasiewicza, Warszawa – Londyn 1999; M. Wierzbicki, Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim; stosunki polsko-białoruskie na ziemiachpołnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939–1941, Warszawa 2000; Polacy – Żydzi – Białorusini – Litwini na połnocno-wschodnich ziemiach Polski a władza radziecka(1939–1944). W kręgu mitow i stereotypow, pod red. M. Gnatow-skiego i D. Boćkowskiego, Białystok 2005.
[8] Пар., напрыклад: W. Kusznier’, Niektore zagadnienia białorusko-polskich stosunkow z lat 1920–1930 we wspołczesnej historiografii białoruskiej, [у:] Polska – Białoruś 1918–1945, s. 180–189. Гл. таксама: Я. Сямашка, Армія Краёва на Беларусі, Мінск 1994; В. Барабаш, Поляки в антифашистской борьбе на территории Беларуси (1941–1944), Гродно 1998; Праблемы ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР: гісторыя і сучаснасць, Мінск 2000; Ю. Вашкевіч, Беларуска-польскія культурныя сувязі ў 1945–1991 гадах, Мінск 2004; С. Ситкевич, С. Сильванович, В. Барабаш, Н. Рыбак, Польское подполье на территории западных областей Беларуси (1939–1954 гг.), Гродно 2004; L. Mikhailik, Kościoł katolicki na Grodzieńszczyźnie 1939–1956, Warszawa 2008. Напэўна, да абедзвюх гістарыяграфій варта аднесці працу Юрыя Грыбоўскага; апошняя: Pogoń między Orłem Białym, Swastyką i Czerwoną Gwiazdą. Białoruski ruch niepodległościowy 1939–1956, Warszawa 2011.
[9] Гл., напрыклад: Из истории установления Советской власти в Белоруссии и образования СССР, Москва 1954; Dokumen-ty i materiały do historii stosunkow polsko-radzieckich, t. I–XI, Warszawa 1962–1987; Okupacja sowiecka (1939–1941) w świetle tajnych dokumentow. Obywatele polscy na kresach połnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką w latach 1939–1941, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1996; Armia Krajowa na Nowogrodczyźnie i Wileńszczyźnie (1942–1944) w świet-le dokumentow sowieckich, pod red. A. Chmielarza, Warszawa 1997; Polacy – Sowieci – Żydzi w regionie łomżyńskim w latach 1939–1941, t. II: Dokumenty, oprac. M. Gnatowski, Łomża 2004; Документы по истории Беларуси в “особой папке” И. В. Сталина, ред. С. В. Жумарь и др., Минск 2004; Walka instytucji państwowych z białoruską działalności ądywersyjną (1920–1925). Dokumenty do dziejow kresow połnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, Białystok 2004.
[10] Дакументы не з першакрыніц (звесткі фонду “Историческая память”) – гэта дзве дакладныя запіскі пасла Францыі ў Польшчы Жуля Лярашэ: ад 16 лютага 1930 г. аб савецкай прапагандзе, якая датычылася палітыкі Варшавы ў дачыненні да славянскіх меншасцяў (дак. 37), і ад сакавіка 1931 г. аб агульнай сітуацыі ў Польшчы (дак. 42). Абедзве даволі агульнага характару, не змяшчаюць важных заўваг па тэме, бо звязваюць становішча нацыянальных меншасцяў з агульнай сітуацыяй ва ўмовах крызісу. Прозвішча пасла складальнікам, вядома ж, высветліць не ўдалося.
[11] Інтэрпэляцыі беларускіх паслоў у Польскі сойм. 1922–1926 гг. Зборнік дакументаў аб панскіх гвалтах, катаваньнях і зьдзеках над сялянамі і рабочымі ў Заходняй Беларусі. Мінск 1927.
[12] Беларуская Народная Рэспубліка была абвешчана ў Мінску 25 сакавіка 1918 г. Пасля красавіка 1919 г. яе ўлады апынуліся ў эміграцыі.
[13] Літоўска-Беларуская ССР праіснавала з 27 лютага да 8 жніўня 1919 г. (захоп Мінска польскімі войскамі). У яе ўваходзілі ранейшыя Мінская і Віленская губерні, а таксама частка Ковенскай, Гродзенскай і Сувалкаўскай губерняў.
[14] Абвешчана 1 студзеня 1919 г., 27 лютага таго же года аб’яднана з Літоўскай ССР у т. зв. Літбел і ўзноўлена 11 ліпеня 1920 г. пасля таго, як у Мінск увайшла Чырвоная Армія.
[15] Канец перыяду. У той час як дакументы першай часткі дапаўняюць тры фрагменты ўспамінаў вязняў Бярозы-Картузскай, датаваных чэрвенем – жніўнем 1964 г.
[16] Пасля дакумента с гэтай датай дададзены яшчэ адзін, ад 30 снежня 1959 г.: дакладная запіска КДБ аб дзейнасці Групіроўкі AK “Поўнач” (1944–1945), якая мае характар інфармацыйнай даведкі для палітычных мэтаў.
[17] Пар. с. 27.
[18] Пар.: У. І. Адамушка, Палітычныя рэпрэсіі 20–50-х гадоў на Беларусі, Мінск 1994; W. I. Adamuszko, N. W. Iwanowa, Litości… Represje w obwodzie wilejskim w dokumentach 1939–1941, Warszawa 1996; J. Gorelik, Kuropaty polski ślad, Warszawa 1994.
[19] У мірных перамовах у Рызе ўдзельнічалі толькі дэлегацыі савецкай Расіі і Украіны. Інтарэсы Беларускай ССР былі прадстаўлены ўскосна – расійскай дэлегацыяй. Яе прадстаўнікоў не было і ў Змяшаных камісіях, закліканых выконваць умовы мірнай дамовы.
[20] Падрабязней: W. Materski, Z genezy powołania polskiej placowki konsularnej w Mińsku (1921–1924), [у:] Беларусь і суседзі: гістарычныя шляхі, узаемадзеянне і ўзаемаўплывы, рэд. Р. Р. Лазько, Гомель 2006, с. 160–165.
[21] Dokumenty i materiały do historii stosunkow polsko-radzieckich, t. VIII, Warszawa 1974, dok. 122, s. 221–227.
[22] Гл., напрыклад: К. В. Киселев, Записки советского дипломата, Москва 1974; M. Pietrasiak, Problem wietnamski na forum ONZ (1945–1977), Łodź 2002; P. Chmielewski, Dyplomacja sowiecka w Radzie Bezpieczeństwa wobec zadań utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego u progu zimnej wojny, t. I–II, Łodź 2005.
[23] NKWD o polskim podziemiu 1944–1948. Konspiracja polska na Nowogrodczyźnie i Grodzieńszczyźnie, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1997.
[24] “Звезда” за 25.08.1921 г.
[25] Гл., напрыклад: Советская Россия и Польша, Москва 1921, с. 42–43; Документы внешней политики СССР, т. IV, док. 197, с. 289–290; Dokumenty i materiały, t. IV, dok. 37, s. 52–53.

Наверх

Леанід Смілавіцкі, вядомы ў міжнародным маштабе гісторык беларускіх яўрэяў, – аўтар выдатнай манаграфіі па гісторыі яўрэйскай грамады беларускага горада Турава. Мэтай Смілавіцкага было напісанне комплекснага даследавання як для навуковых колаў, так і для ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй рускага і еўрапейскага яўрэйства, і ён выканаў свой намер вельмі якасна.

Тураў – адзін з найстарэйшых гарадоў на тэрыторыі Беларусі, цягам сваёй гісторыі ён зазнаваў рускі, украінскі і польскі ўплывы. У даследаванні разглядаюцца сацыяльная структура, эканамічнае, этнічнае, міжнацыянальнае і духоўнае жыццё горада. Акрамя таго, закранаюцца пытанні адукацыі, сямейнага жыцця, аховы здароўя і ўмоў жыцця, а таксама ўплыву рускіх рэвалюцый. Асноўная ўвага аддаецца пытанням эміграцыі, пераследаў, у тым ліку цкаванню сіяністаў, пагромам сінагог і сталінскім рэпрэсіям. Нарэшце аўтар дакументуе трагедыі яўрэйскай грамады Турава пад час нацысцкай акупацыі, а таксама праблемы пасляваеннага аднаўлення горада.

Кніга базуецца на дэталёвым даследаванні архіўных дакументаў і літаратуры па тэме ў шырэйшым кантэксце дадзенай праблематыкі. Аўтар таксама абапіраўся на гістарычныя статыстычныя звесткі, перыядычныя выданні, а таксама метады вуснай гісторыі, выкарыстоўваючы ўспаміны былых жыхароў Турава і іх нашчадкаў.

Працу даследчыка над кнігай і яе публікацыю падтрымалі многія асобы з Ізраіля, Беларусі, Расіі, Нямеччыны, Аўстраліі, Вялікабрытаніі і ЗША. Такая падтрымка дэманструе цікавасць да манаграфіі.

Мова выдання – руская, але ёсць англамоўная назва, змест і ўводзіны, што дае магчымасць зарыентавацца ў структуры і мэтах тым, хто не чытае па-руску.

Кніга складаецца з чатырох раздзелаў, якія падзяляюцца на часткі. Першы раздзел называецца “Наши корни”, у пятнаццаці частках якога апісваюцца многія пытанні, згаданыя вышэй (прырода і людзі, сям’я, жыццё, рэлігія, яўрэйская адукацыя, медыцына, эміграцыя і інш.). Другі раздзел мае назву “Между двумя мировыми войнами”, тут у чатырнаццаці частках разглядаюцца пагромы 1918–1921 г., сіянісцкі рух, калектывізацыя, савецкія школы, мова навучання, пошукі шчасця ў Крыме, разгром яўрэйскай рэлігіі, рэпрэсіі і інш.

Памер і структура кнігі не збалансаваныя: калі пер-шыя два раздзелы маюць прыкладна 200 і 300 старонак тэксту, то апошнія два – вельмі кароткія, толькі па 35 старонак кожны. Несумненна, такая структура – недахоп кнігі. Было б вельмі добра, каб аўтар больш месца аддаў даследаванню пасляваеннага перыяду.

Вялікі дакументальны дадатак змяшчае шмат каштоўных матэрыялаў: спісы жыхароў Турава яўрэйскай нацыянальнасці ў розныя гады, спісы ахвяр пагромаў, спісы членаў аб’яднанняў і арганізацый. Ёсць спіс яўрэйскіх салдат з Турава, якія ўдзельнічалі ў Вялікай Айчыннай вайне, глыбока кранальны спіс на восем старонак у дзве калонкі кожная, дзе згадваюцца тураўскія яўрэі, якія загінулі ў Халакосце, а таксама спіс яўрэяў, што жылі ў Тураве пасля 1945 г. (толькі 68 прозвішчаў).

Манаграфія ўключае слоўнік тэрмінаў і паняццаў, спісы ілюстрацый і скарачэнняў, іменны і геаграфічны паказальнікі, што не толькі палягчае карыстанне кнігай, але і можа быць у цэлым карысным для даследчыкаў, якія займаюцца тэматыкай усходнееўрапейскіх яўрэяў. Вельмі цікавая таксама калекцыя гістарычных фотаздымкаў.

Лёс яўрэйскай грамады Турава ўяўляе сабой цікавую мікрагістарычную карціну, якая мае вялікую макрагістарычную важнасць. Аўтар вельмі ўдала ўводзіць гісторыю Турава ў шырэйшы гістарычны кантэкст і, такім чынам, яго манаграфія выконвае ролю не толькі крыніцы ведаў пра гісторыю яўрэяў беларускага Турава, але і даследавання па гісторыі Усходняй Еўропы.

Прага

Мілада Полішэнска

З 1990-х г. перад гісторыкамі паўсталі многія новыя даследчыя праблемы, сярод якіх не апошняе месца заняла неабходнасць вывучэння ўнутранай (г. зн. невідавочнай) структуры самога савецкага грамадства. Паколькі гістарычная навука – гэта перш за ўсё набор пытанняў, якія мы ставім перад мінулым (вядомы тэзіс М. Блока), нядзіўна, што працэс пабудовы грамадзянскай супольнасці ў коліш-ніх савецкіх рэспубліках звёўся да пошуку прыкмет самаарганізацыі ў савецкім грамадстве[1] – дысідэнцтва і пад.

Аднак акадэмічны інтарэс да з’явы дысідэнцтва (які ўвогуле мінулага інтэлігенцыі) у БССР застаецца недастатковым. Савецкая спадчына, асабліва другой паловы ХХ ст., знаходзіцца на перыферыі ўвагі навуковай супольнасці. Зразумела, існуюць асобныя цікавыя працы, выкананыя на высокім узроўні. Але да асэнсавання праблемы яшчэ далёка, пра што выразна сведчыць і выдадзены нядаўна заключны том 6-тамовай “Гісторыі Беларусі”[2].

Мэта дадзенай работы – высветліць, як сістэмныя інтэлектуалы-іншадумцы ў БССР успрымалі сваё месца ў культуры і грамадстве. Бо зразумела, што, з аднаго боку, іх роля вызначалася партыйнымі інстанцыямі як ідэалагічны інструмент культуры[3], дзе разважанні на тэмы кшталту “Задачы беларускай літаратуры ў святле рашэнняў ХХVІ з’езда КПСС і ХХІХ з’езда КПБ”[4] былі не толькі натуральныя, але і ўнутрана неабходныя. Індыферэнтнасць беларускай інтэлігенцыі ў савецкі час даўно ўжо пераўтварылася ў даследчыцкае клішэ. Так, І. Котляр параўноўвае інтэлектуальную супольнасць з флюгерам[5], І. Шамякін бэсціць “рэнегатаў”, якія аддана служылі партыі, а з пачаткам перабудовы сталі на бок яе ворагаў[6]. Інакш на гэты конт выказаўся Я. Запруднік, які адпрэчыў падобныя стэрэатыпізаваныя трактоўкі[7]. Нанеабходнасць узважана ставіцца да змены ідэалагічных арыенціраў ва ўмовах несвабоднага грамадства звяртае ўвагу і парыжскі даследчык А. Бераловіч[8]. Ніжэй мы паслядоўна спынімся на трох спосабах існавання інтэлектуалаў-іншадумцаў у БССР, што, як уяўляецца, дазволіць наблізіцца да асвятлення згаданай праблематыкі.

Але напачатку трэба вызначыцца з ключавымі паняццямі. Тэрміны “інтэлігент” і “інтэлектуал” часта ўспрымаюцца як ацэначныя. Апроч таго, існуюць складанасці і з дакладным вызначэннем іх сэнсу. Тут мы наўмысна ўхіляемся гэтай, па вялікім рахунку, бясплённай палемікі[9], дзеля зручнасці прымаючы сэнсавы змест катэгорый “інтэлектуал” і “інтэлігент” і іх вытворных за раўназначны (паводле Ж. Ле Гофа, гэта тыя, “чыё рамяство – выкладанне думак”[10]) пры перавазе першай.

Найбольшай увагі заслугоўваюць метадалагічныя пытанні. Многія высновы могуць быць аспрэчаныя, па-першае, зыходзячы з агульнага сцверджання пра суб’ектыўнасць выкарыстаных крыніц[11], а па-другое, з факта іх нешматлікасці, што дазваляе сумнявацца ў правамернасці зробленых высноваў. Аўтар зыходзіў не толькі з агульнай гістарыяграфічнай тэндэнцыі пры вывучэнні індывідуальнага ў гісторыі (у беларускай гістарыяграфіі пра гэта ўжо вядзецца гаворка, у тым ліку ў адносінах да разгляданай праблематыкі[12]), але таксама з факта нераспрацаванасці праблемы (гэты артыкул у пэўнай ступені мае характар уводзінаў у праблему). З іншага боку, нельга не згадаць, што ўнутрыдысцыплінарная традыцыя інтэлектуальнай гісторыі ведае прыклады менавіта такога спосабу гісторыяпісання – праз аналіз тэкстаў, якія “най-больш паслядоўна адлюстроўваюць свядомасць сацыяльных груп” (працы Л. Гольдмана)[13].

* * *

Такім чынам, гаворка будзе тычыцца феномена ўнутранай эміграцыі, пад якой мы будзем разумець стратэгію адаптацыі да (пост)таталітарнай рэчаіснасці, калі інтэлектуал, знаходзячыся ва ўмовах жорсткай ідэалагічнай зададзенасці культуры, прымае навязаныя яму дырэктывы, але пакідае за сабой права на “раскошу прыватнасці”[14] – магчымасць быць іншадумцам “у сабе”. Умоўна вызначым тры тыпы ўнутранай эміграцыі: (1) “выпадак Дубянецкага” – імкненне выкарыстаць займанае становішча ў інтарэсах несавецкай культурнай традыцыі; (2) памяркоўны – засяроджанасць на сваёй прафесійнай дзейнасці і імкненне быць як мага далей ад ідэалогіі; (3) радыкальны (максімальна магчымая адстароненасць ад афіцыйнай культуры), які судакранаецца з дысідэнцкімі практыкамі. Безумоўна, гэтыя ідэальныя тыпы прадугледжваюць і рознае разуменне дачыненняў паміж культурай (перш за ўсё літаратурай і мастацтвам) і грамадствам.

Адзін з найбольш яскравых прыкладаў атаясамлівання з несавецкай культурнай традыцыяй і яснага мэтавызначэння сваёй працы на карысць гэтай традыцыі падаў у дзённіках М. Дубянецкі. На вялікі жаль, яны дагэтуль не выйшлі асобнай кнігай (публікаваліся ў 1999–2002 і 2008–2010 г. у часопісах “Полымя” і “Дзеяслоў”). Гэта адзіны ў сваім родзе помнік самаапісання беларускага савецкага інтэлектуала.

Працуючы дырэктарам аднаго з найбуйнейшых беларускіх выдавецтваў, М. Дубянецкі “эксперыментаваў”, спрабуючы дзейнічаць паводле ўласных уяўленняў пра культуру і яе місіі, а не тых, якія спускаліся яму як даволі важнаму функцыянеру з ЦК КПБ і іншых кіраўнічых установаў. Гэтая дзейнасць ажыццяўлялася ў межах некалькіх “нядобранадзейных” напрамкаў (зразумела, што павелічэннеў некалькі разоў аб’ёму выдавецкай дзейнасці не было сярод іх самым небяспечным); важна тое, што ў ёй М. Дубянецкі здолеў дасягнуць пэўных практычных вынікаў.

Сваю мэту ён бачыў узмаганні зпартыйнымі абмежаваннямі, навязанымі сферы культуры: “Усё, што ярабіў, уасноўным было накіравана на вызваленьне беларускай літаратуры ад цэнзуры”[15]. Уласную дзейнасць М. Дубянецкі разумеў не як гульню (так прапануе апісваць поле культурнага жыцця ў СССР Н. Казлова[16]), а як змаганне (з выразным мілітарысцкім адценнем: “жудасныя баі”, “да зброі!” і г. д., або як эксперымент на выжыванне ў “беспаветранай прасторы”[17]).У зместавым напаўненні гэтай дзейнасці выразна вылучаюцца тры асноўныя кірункі намаганняў выдаўца.

Па-першае, ён імкнуўся спрыяць з’яўленню твораў, якія б не мелі адбітку “бязмозглага тупога сацрэалізму”. Да аўтараў такіх твораў належаў, напрыклад, Л. Дранько-Майсюк, якім фактычна апекаваўся М. Дубянецкі. Яго паэзію артадаксальныя крытыкі вінавацілі ў містыцызме, рэлігійнасці, невыразнасці грамадзянскай пазіцыі[18]. Дырэктар “Мастацкай літаратуры” адыграў вырашальную ролю і ў друкаванні гістарычна-папулярнай кнігі К. Тарасава “Памяць пра легенды”[19] (1984), якая выклікала негатыўную ацэнку акадэмічнай гістарыяграфіі[20]. Апроч таго, ён спрычыніўся да выхаду кнігі А. Глобуса “Парк”, наклад якой быў арыштаваны цэнзурай у верасні 1984 г.[21].

Па-другое, кнігавыдавец імкнуўся да рэтрансляцыі занядбанай нацыянальнай традыцыі, значны пласт якой быў пад строгай забаронай або проста забыты. «Наогул была звернута мною ўвага адпаведных рэдакцый на літаратурную спадчыну беларускага народа, на тую спадчыну, што недаспадобы шматлікім “куратарам”»[22]. Так, ён “горача” падтрымаў ідэю І. Чыгрынава надрукаваць зборнік маладнякоўскага апавядання[23], выдаць творы Я. Дылы (якія апошні раз выходзілі ў 1926 г.)[][24], В. Каратынскага[25], апублікаваць нізку вершаў А. Гаруна[26] (апошні раз у БССР яны выйшлі ў 1946 г.[27]). Пачалася падрыхтоўка перавыдання твораў У. Галубка і М. Гарэцкага[28]. Да гэтага шэрагу трэба аднесці аповесць В. Быкава “Мёртвым не баліць”, якую ўдалося ўключыць у збор твораў пісьменніка пасля доўгага і напружанага процістаяння з цэнзурай[29]. У амбітных планах выдаўца было перавыданне “Бібліі Рускай” Ф. Скарыны і “Матчынага дара” А. Гаруна[30].

Нарэшце, немалаважным кірункам яго дзейнасці стала імкненне забяспечыць паўнацэнную (наколькі магчыма) сувязь беларускай культуры з сусветнай (у першую чаргу – заходнееўрапейскай). Добра вядомы факт, што адной з найважнейшых адзнак культуры БССР была яе амаль поўная ізаляванасць нават ад літаратур краін сацыялістычнага блоку, не кажучы ўжо пра “буржуазны Захад”, чые набыткі прыходзілі ў тагачасную Беларусь амаль выключна праз пасярэдніцтва рускай культуры[31]. Ужо ў студзені 1982 г., падводзячы вынікі папярэдняга года, М. Дубянецкі запісаў: “…палепшаны ўмовы выдання перакладной літаратуры” (створана дадатковая рэдакцыя перакладной літаратуры і новы альманах “Братэрства”)[32]. У 1982 г. у беларускім друку з’явіліся творы У. Шэкспіра[33], Р. М. Рыльке[34] і некаторых іншых замежных аўтараў. Не зусім добранадзейна выглядала імкненне М. Дубянецкага да наладжвання кантактаў з замежнымі выдавецтвамі (напрыклад, з англійскім “Macdonald Education Ltd.”). Першая спроба выдаць па-беларуску шэраг кніг гэтага выдавецтва была зроблена яшчэ папярэднім дырэктарам “Мастацкай літаратуры” М. Ткачовым і фактычна заблакавана ў кантрольных інстанцыях. Тым не менш, у 1981 г. М. Дубянецкі ўзнаўляе ранейшую дамову[35]. У цэлым жа больш за палову ўсіх кнігавыдавецкіх пагадненняў у БССР, дзякуючы яго актыўнасці, прыпадала на долю “Мастацкай літаратуры”.

Супярэчыла партыйным устаноўкам і кадравая палітыка М. Дубянецкага. Справа не толькі ў тым, што ён прыняў на пасаду загадчыка рэдакцыі В. Рабкевіча, аднаго з фігурантаў справы г. зв. “Акадэмічнага асяродку”[36]. Ён не звяртаў увагі на неабходнасць прытрымлівацца належнай колькасці членаў КПБ сярод усіх супрацоўнікаў выдавецтва, а некаторых новых работнікаў характарызаваў як “зацятых беспартыйцаў” (С. Букчын, Г. Кісялёў, Я. Лецка, А. Ліс, Р. Семашкевіч, М. Тычына, Я. Шабан)[37].

Абысці цэнзуру ўдавалася далёка не заўсёды. І калі аповесць В. Быкава пасля доўгіх намаганняў усё ж з’явілася ў яго зборы твораў, то п’еса Я. Купалы “Тутэйшыя”, запланаваная да друку ў 1982 г. у складзе новага альманаха “Спадчына”, была своечасова заўважана ў Галоўліце і ўвесь альманах забаронены[38]. Нягледзячы на намер усё ж “дамагацца выдання п’есы”[39], яе так і не ўдалося надрукаваць да канца 1980-х г. Не дайшлі да чытача ў запланаваны год таксама выбраныя творы У. Галубка, быў выдалены з выдавецкіх планаў Ф. Скарына[40].

У тапаграфіі беларускай савецкай культуры, як яна падаецца ў М. Дубянецкага, выразна прысутнічае падзел па лініі “свой – чужы”. Ён неаднаразова выказвае пачуццё салідарнасці з А. Разанавым, В. Быкавым, А. Адамовічам, У. Караткевічам, М. Улашчыкам і некаторымі іншымі. У гэтым сэнсе сімптаматычныя яго развагі пра магчымасць стварэння беларускімі пісьменнікамі аналагу “Салідарнасці”[41], або дыферэнцыяцыя членаў рэдакцыйна-выдавецкага савета, дзе ён вылучыў групу “дваран” (І. Шамякін, Г. Бураўкін, А. Макаёнак, І. Навуменка, П. Панчанка і інш.) і проціпастаўленую ім “пяцёрку” (В. Быкаў, А. Адамовіч, Я. Брыль, Р. Барадулін, Р. Сабалеўскі) – творцаў, яшчэ не ўганараваных афіцыйнымі званнямі і пасадамі ці ўганараваных, але “няшчыра”, з мэтай іх “прыручэння”[42]. Крытэрыі маглі быць і іншыя (напрыклад, калі І. Чыгрынаў расказаў М. Дубянецкаму пра тое, што ў сваіх раманах паказаў эмігранцкага паэта М. Сяднёва як станоўчага героя, то “ён адразу вырас у маіх вачах”[43]).

Што тычыцца лагера апанентаў, у дзённіках М. Дубянецкага апісаны вельмі паказальны ў гэтым дачыненні выпадак – перадача выдавецкіх спраў у красавіку 1986 г. новаму дырэктару А. Бутэвічу. Наступнік М. Дубянецкага не зразумеў яго планаў публікацыі твораў А. Гаруна, спасылаючыся на яго антысавецкасць і цэнзурную забарону. “Я вучу яго, як абысьці цэнзуру, а ён толькі ведае, што ёй мусова падпарадкоўвацца”, – расчаравана адзначае М. Дубянецкі[44].

Яшчэ адзін момант, на які варта звярнуць увагу (ёнтычыцца не толькі М. Дубянецкага, але і постацяў, разгледжаных ніжэй), – асаблівасці ўспрымання маштабу ідэалагічных парушэнняў, дапушчаных М. Дубянецкім. Сёння мы міжволі параўноўваем іх з узорамі маскоўскага ці кіеўскага дысідэнцтва і не лічым здабытак мінскіх культурнікаў-іншадумцаў вартым увагі. Але ў самім Мінску 1980-х г. дзейнічала іншая оптыка, абумоўленая агульным кантэкстам “паслухмянай рэспублікі”. Праз яе С. Паўлаў, напрыклад, мог цалкам сур’ёзна параўноўваць “Спадчыну” М. Дубянецкага і знакаміты “Метрополь” групы маскоўскіх аўтараў[45] (трэба думаць, менавіта па такой логіцы высілкі Н. Гілевіча адносна абароны беларускай мовы дазвалялі трактаваць яго як “нацыяналіста нумар адзін” у БССР і пад.).

Аналіз дзейнасці М. Дубянецкага выклікае пытанне пра ўнутраную логіку функцыянавання савецкай культуры, якая часта няслушна ўспрымаецца як эманацыя ўлады[46]. Гэтае ўяўленне цалкам ігнаруе ролю асобы ў ажыццяўленні культурнай вытворчасці. Між тым, прыклады культурніцкай інжынерыі (гаворка ідзе перш за ўсё пра беларускі кантэкст), накіраванай супраць падставовых ідэйных і эстэтычных складнікаў савецкай культуры, не абмяжоўваюцца толькі асобай М. Дубянецкага. Іншы прыклад, які нельга не прывесці, – М. Ермаловіч і роля, якую ён адыграў у савецкай культуры. Звычайна ён успрымаецца як адзін з найбуйнейшых беларускіх дысідэнтаў. А між тым ён часта друкаваўся ў афіцыйным друку. Асаблівае значэнне мае яго артыкул у часопісе “Нёман”[47], які раз-глядаўся аўтарам і блізкімі да яго коламі як юбілейны матэрыял – да святкаванага тады часткай інтэлігенцыі “Тысячагоддзя Беларусі”[48]. Звярнуўшыся да гэтага вельмі важнага тэксту, можна пераканацца, напрыклад, што тэзіс Ю. Вашкевіча – “не толькі словы кантраляваліся, але і вобразы, інтэрпрэтацыі, самі інтанацыі ці іншыя параметры выказвання”[49] – патрабуе пэўных удакладненняў. Відавочна, многае залежала ад кожнага асобнага функцыянера, як у выпадку з артыкулам М. Ермаловіча: яго адмовіліся друкаваць у “Полымі”, але дзякуючы А. Кудраўцу апублікавалі ў перакладзе ў “Нёмане”[50].

У кантэксце, звязаным з намаганнямі М. Дубянецкага надаць беларускай культуры большую разнастайнасць, выкарыстоўваючы дапушчальныя сродкі, неабходна разглядаць і постаць У. Караткевіча. Яго адметнае становішча сярод беларускіх пісьменнікаў шырока вядомае. Першы этап творчага шляху творцы (прыблізна 1958–1974 г.) адзначаны непрыняццем з боку афіцыйных ідэолагаў, асуджэннем у друку яго твораў[51], якія займалі маргінальнае становішча ў беларускай савецкай літаратуры. Так, восенню 1963 г. быў рассыпаны набор яго аповесці “Дзікае паляванне караля Стаха”[52]; дваццаць гадоў чакаў выхаду асобнай кнігай раман “Леаніды не вернуцца да Зямлі”[53]. Між тым, У. Караткевіч меў вялікі поспех як літаратар. Яго дзейнасць, як і дзейнасць М. Дубянецкага, падпарадкоўвалася ўяўленню пра сацыяльнае значэнне літаратуры ў прыватнасці і культуры наогул. “Раман… прачытае ну дзесяць, ну дваццаць тысяч чалавек. А добры фільм паглядзяць мільёны”[54], – абгрунтоўваў У. Караткевіч сваю ангажаванасць у кінематограф. Як і іншым пісьменнікам, У. Караткевічу даводзілася згаджацца з цэнзарамі, рэдагаваць свае творы, каб яны трапілі ў друк[55]. Заўважым таксама, што прыклад У. Караткевіча выяўляе ўласцівую вылучанаму вышэй другому тыпу ўнутранай эміграцыі асаблівасць: ён фактычна адмовіўся ад спробаў заняць якую-небудзь уплывовую пасаду ў іерархіі савецкай культуры.

Магчымасць супастаўлення У. Караткевіча і М. Дубянецкага палягае ў выключнай папулярнасці яго раманаў, якія былі выразна адчужаныя калі не ад эстэтыкі, то ад праблематыкі астатняй часткі беларускай сацрэалістычнай літаратуры. Творчасць У. Караткевіча даволі дакладна суадносіцца з несавецкай нацыянальнай культурнай традыцыяй (творчы даробак пісьменніка справядліва характарызуецца як “нестандартны”[56] на агульным фоне). Сам ён успрымаўся грамадствам (побач з В. Быкавым) як галоўны парушальнік спакою ў рэспубліцы[57], але, тым не менш, заставаўся цалкам лаяльным савецкім грамадзянінам, пра што спецыяльна гаворыць А. Мальдзіс[58]. Гэта ж пацвярджае і С. Дубавец, які ўспамінаў, што ўдзельнікі студэнцкіх суполак пачатку 1980-х г. так і не знайшлі агульнай мовы з У. Караткевічам[59]. Далейшы лёс творчай спадчыны гэтага творцы (напрыклад, прызнанне яго як “прарока” з боку таварыства “Тутэйшыя”) яшчэ раз сведчыць, што культурныя артэфакты не маглі мець адназначнага прачытання і лёгка пераасэнсоўваліся, набываючы новае гучанне і змяняючы культурную лакалізацыю. Так У. Караткевіч, адэкватны (з пэўнымі агаворкамі) савецкі класік, быў ператвораны ў прарока новай, прынцыпова нонканфармісцкай (ці нават варожай у дачыненні да класічнай савецкай спадчыны) літаратуры[60].

Крыху іншую, хоць і тыпалагічна блізкую мадэль паводзінаў, наколькі можна папярэдне сцвердзіць, спрабаваў ажыццяўляць Н. Гілевіч. Ён быў прадстаўніком акадэмічных колаў (у 1960–1980 г. працаваў выкладчыкам БДУ) і не толькі выяўляў цікавасць да “сумніўнай” літаратуры (як, напрыклад, Ю. Віцьбіча[61], І. Дзюбы[62], Л. Геніюш[63]), але і імкнуўся да публічнага выказвання сваіх крытычных поглядаў на моўнае становішча ў БССР. Так, у 1965 г. ён выступіў з крытыкай моўнага становішча ў Беларусі на нарадзе перакладчыкаў у Мінску[64]. Гэтай жа праблеме былі прысвечаны яго прамовы на V з’ездзе Саюза пісьменнікаў (1966)[65] і ў час абмеркавання справы студэнтаў А. Разанава і В. Ярца ў 1968 г.[66]. Нягледзячы на гэта, у 1980 г. Н. Гілевіч па прапанове П. Машэрава становіцца сакратаром праўлення Саюза пісьменнікаў[67]. Сваю згоду быць чыноўнікам у сферы культуры ён абгрунтоўвае ў тым ліку і спадзяваннем на новыя магчымасці ўплыву.

Нельга не адзначыць, што Н. Гілевіч быў не ізаляваным у рэчышчы асцярожнага іншадумства, а належаў да досыць шырокага кола незадаволеных. “Балела многім”[68], – заўважае аўтар, маючы на ўвазе не толькі “лёс роднай мовы”, але і ўвогуле “долю-нядолю беларускую”.

Трэба падкрэсліць, што іншадумства Н. Гілевіча мела гранічна “рафінаваны” характар. Ставячы “небяспечныя” пытанні, ён ухіляўся ад адказаў на іх[69]. Стрыманая крытыка культурнай сітуацыі магла ажыццяўляцца і ў апоры на рашэнні партыйных з’ездаў[70](падобным чынам на марксізм абапіраліся многія дысідэнты, як, напрыклад, І. Дзюба). У той жа час у друку ён выступаў і з належным чынам вытрыманымі тэкстамі[71]. Аднак нават такое стрымана-крытычнае стаўленне да асобных праяваў савецкай рэчаіснасці не магло перасягаць дакладна вызначаных межаў. Менавіта таму згаданыя вышэй прамовы 1960-х г. былі апублікаваныя ў канцы 1970-х г. з купюрамі, а цалкам – толькі ў 1996 г.[72], застаючыся набыткам вузкага кола інтэлігенцыі.

“Сказ пра Лысую гару” (які, па ўсім відаць, належыць Н. Гілевічу[73]) тут не абмяркоўваецца, паколькі пра яго пераканальна і вычарпальна выказаўся С. Дубавец: “Паэма, у якой няма ні кроплі антысаветчыны ці хоць бы нонканфармізму”[74]. Зрэшты, такі прысуд не павінен уводзіць у зман. Сама па сабе паэма надзвычай добра ілюструе магчымыя шляхі камунікацыі паміж розным тыпамі творчасці і існавання ў культуры. Бо, нягледзячы на адсутнасць у паэме рысаў дысідэнцтва, яна выразна адрозніваецца ад твораў, паўсталых у рамках “нармальных” культурных практык. У гэтым сэнсе яе памежны статус цалкам адпавядае выказванню М. Жбанкова: «Аднолькава абжытыя і камфортныя былі і афіцыйны, і альтэрнатыўны пласты (“Капітал” на заліку, “Архіпэляг Гулаг” пад падушкай)»[75]. Тыпалагічна тоесная паэме Н. Гілевіча, напрыклад, логіка публічнага прадстаўлення М. Дубянецкім згаданага вышэй рамана “Нельга забыць”: на агульным сходзе выдавецтва ён азначыў яго ў першую чаргу як “прасякнуты духам інтэрнацыяналізму”[76]. Гаворка не ідзе пра нейкую хлусню выдаўца: успрыманне рамана залежала, натуральна, ад чытача, а не ад першапачатковай аўтарскай інтэнцыі, і ўсім вядома, што прадукаванне сэнсаў абумоўлена чытацкім светапоглядам. Для М. Дубянецкага раман быў каштоўны зусім не інтэрнацыяналізмам, на што адназначна паказвае яго дзённік. Але, прамаўляючы перад высокапастаўленым кіраўніком з ЦК, ён мусіў адпаведным чынам падаць ключавую думку мастацкага тэксту, вылучыўшы на першы план менавіта інтэрнацыяналізм.

Наступны спосаб суіснавання з савецкай ідэалогіяй грунтуецца не на процістаянні з сістэмай праз стварэнне неарганічнага ў яе кантэксце культурнага прадукту (гэта быў, натуральна, пратэст – абмежаваны, пасіўны, але пратэст супраць знешняй рэчаіснасці культуры), а пошук магчымасці існавання ў рамках гэтай культуры пры адмаўленні яе ідэалагічных складнікаў. Такая ідэалагічная незаангажаванасць сама па сабе ўжо выклікала падазрэнні: вядома, што савецкая культура будавалася такім чынам, што не магла існаваць сама для сябе, па-за сацыяльным і палітычным кантэкстамі (ні ў якім разе не магла “мець нейкай сваёй этыкі ці тэлеалогіі развіцця”)[77]. Вышэй ужо прыводзіўся прыклад Л. Дранько-Майсюка, на адрас якога гучала ў тым ліку абвінавачванне ў адсутнасці выразнай грамадзянскай пазіцыі. Таму творцы, якія адмаўляліся забяспечваць патрэбную функцыянальнасць культуры, a priori не мелі вялікіх кар’ерных шанцаў у сістэме і мусілі задавольвацца маргінальным становішчам (хоць іх набытак, зразумела, мог мець вялізнае значэнне).

Такім чынам, першасная прыкмета гэтага тыпу ўнутранай эміграцыі – тое, пра што Р. Барадулін сказаў: “Не прымяраў мундзіраў”. За ім, на думку А. Сямёнавай, гэта маглі з поўным правам паўтарыць У. Караткевіч, В. Сёмуха, А. Ліс, М. Стральцоў[78]. Выпадак У. Караткевіча ўжо разглядаўся вышэй – сапраўды, ён не меў ніякіх афіцыйных пасад. З іншага боку, да яго думкі прыслухоўваўся П. Машэраў, а многія яго творы маюць ідэалагічнае гучанне. У. Караткевіча цяжка параўноўваць з тым жа М. Стральцовым – пісьменнікам, засяроджаным амаль што на “чыстым мастацтве”: лірычнай паэзіі, кароткай прозе, літаратурнай крытыцы (“тут было выратаванне”[79]). Такім чынам, гэтыя асобы цалкам свядома далучаліся да савецкай культуры і фактычна працавалі на яе карысць, але спрабавалі пры гэтым вынесці за дужкі навязлівыя прынцыпы партыйнасці і сацрэалізму.

Вельмі паказальны ў гэтым сэнсе творчы лёс вядомага графіка Б. Заборава. Жадаючы ўнікнуць абавязковай марксісцка-ленінскай індактрынацыі сваіх твораў, ён свядома замкнуўся ў межах кніжнай ілюстрацыі, якая ўяўлялася найбольш далёкай ад камуністычнай ідэалогіі сферай выяўленчага мастацтва. «Я жыў у краіне ўзорнага таталітарнага рэжыму, для якога ягоная заганная ідэалогія была ўмоваю існавання. Яна пранізвала ўсё жыццё, і мастацтва – у першую чаргу. Кніжная графіка была адносна “бяспечнаю зонай”, якая хавалася ў цені літаратурнага тэксту»[80]. Як вядома, у 1980 г. Б. Забораў выехаў з БССР (спачатку ў Вену, пасля – у Парыж). Прычыны ад’езду зразумелыя, але нялішне ўсё ж іх назваць – спашлемся на В. Тараса (падабенства метафар у яго і ў М. Дубянецкага наўрад ці выпадае тлумачыць толькі іх адноснай простасцю): «…не хапала яму – паветра! І абрыдла жыць ізгоем, абрыдла жыць ва “ўнутраным гета”, куды яго старанна заганялі некаторыя калегі… жаданне стаць свабодным мастаком»[81]. Здзейсненая Б. Заборавым “фізічная” эміграцыя не магла мець шырокіх перспектываў: так ці інакш, савецкая культура (чытай – ідэалогія) залучала іншадумцаў у абсягі сваіх уплываў.

З іншых дзеячоў, блізкіх да падобнага спосабу адказваць на выклікі рэчаіснасці савецкай культуры, варта назваць паэта А. Разанава. Пасля выключэння з БДУ ў 1968 г. ён не ўваходзіў у адкрытыя канфлікты з ідэалогіяй і ўладай, але захоўваў сувязі з (напаў)дысідэнцкімі коламі (напрыклад, студэнцкімі)[82]. У той жа час яго існаванне ў рамках савецкай культуры было складанае. Зборнікі паэта выходзілі з цяжкасцю[83]. І нягледзячы на тое, што ў некаторых з іх можна адшукаць і ідэалагічна вытрыманыя вершы[84], у цэлым яны так і засталіся непрынятыя ў “беларускую савецкую паэзію”, перш за ўсё з-за рэфлексіўнага супраціву крытыкі, якая так і не здолела дапасаваць эстэтыку А. Разанава да сацыялістычнага рэалізму[85]. Прыкладам яго культурнай арыентаванасці можа быць укладзены ім невялікі збор твораў Я. Купалы, куды ўвайшла забароненая паэма “На Куццю”[86]. Нельга знайсці праяваў марксісцка-ленінскай метадалогіі (ці светапогляду) у крытычных выступленнях А. Разанава ў друку[87]. Таму ён быў культавай постаццю ў моладзевым асяроддзі, адыграўшы выключную ролю ў абуджэнні нацыянальных пачуццяў студэнтаў-гараджан і далучэнні іх да нацыянальна-дэмакратычнага руху[88].

Найбольш яскрава разанаўскае іншадумства выявілася ў тэатральнай пастаноўцы “Клеменса”, якая была перакладам з літоўскага драматурга К. Саі. Аднак у беларускі варыянт былі ўведзены арыгінальныя тэксты песень з выразным падтэкстам:

І гэты час, і гэта лад Не назаўсёды…

Я клічу гром, я клічу град… Жыві, нязгода![89]

У дадзеным выпадку ізноў жа трэба мець на ўвазе, што пасыл гэтых паэтычных тэкстаў вызначаўся перш за ўсё іх чытацкім успрыманнем. Выкарыстаная тут эзопава мова дазваляла А. Разанаву, а таксама рэжысёру і ўсім, хто быў задзейнічаны ў спектаклі, захоўваць лаяльнае аблічча. У той жа час уздзеянне гэтай п’есы, наколькі можна меркаваць па ўспамінах непасрэдных удзельнікаў, было велізарным. Аднак гэта даволі рэдкі выпадак, калі ў творчасці паэта адлюстраваліся (каля)палітычная лозунгі; галоўная рыса яго культурнай дзейнасці – выразная апалітычнасць, паэтычны “герметызм”, імкненне знайсці “выратаванне” ў сваёй паэзіі.

Апошні вызначаны намі тып унутранай эміграцыі най-больш набліжаецца да дысідэнцкіх практык. Тут мы ізноў сутыкаемся з прынцыповай немагчымасцю звесці культуру да спрошчаных схем і мадэляў. Правесці дакладную і пэўную мяжу наўрад ці магчыма. І гэтая справа робіцца тым больш няпростай, калі ўлічыць складанасць самога вызначэння паняцця “дысідэнт”[90](параўнаем са сцверджаннем, што ў БССР быў толькі адзін сапраўдны дысідэнт – М. Кукабака). Да гэтага тыпу ўнутранай эміграцыі можна аднесці К. Хадзеева[91], які надрукаваў усяго некалькі артыкулаў[92], В. Стрыжака, першая паэтычная кніга якога з’явілася ўжо ў 1990-я г.[][93], Л. Геніюш, якая працягвала заставацца “грамадзянкай БНР” і прынцыпова не прымала савецкай рэчаіснасці (хоць дзякуючы намаганням М. Танка ў БССР усё ж былі выдадзены некалькі яе паэтычных кніг, некалькі разоў яе вершы з’яўляліся ў афіцыйным друку)[94], як і савецкая рэчаіснасць не прымала паэтку (яна, напрыклад, так і не ўвайшла ў СП БССР). У кантэксце разгляданай праблематыкі вялікай цікавасці дадзены тып з-за яго невялікай ролі ў прасторы культуры не ўяўляе. Можна адсочваць, якім чынам у гэтых колах канструявалася ўласная ідэнтычнасць, якое месца ў ёй вызначалася для знешняй савецкай культуры. Так, у “Хадзееўскай акадэміі”, як успамінае А. Кулон, друкавацца ў афіцыйных выданнях лічылася ганебным, непрыстойным заняткам[95]. Для Л. Геніюш выданне ў савецкіх умовах было натуральным чынам знітаванае з небяспекай (“…было б добра, калі б У. Калеснік у сваёй прадмове не зрабіў з мяне таго, чым я не ёсць…”), таму паэтка не згаджалася на публікацыі сваіх вершаў нават пад ціскам сяброў[96]. Відаць, гэтым жа – імкненнем адмежавацца ад савецкай культуры – варта тлумачыць і актыўнае ліставанне Л. Геніюш з беларускай дыяспарай, перш-наперш з культурнымі дзеячамі, якім яна дасылала, у тым ліку, свае вершы, рэалізуючы такім чынам жаданне быць пачутай[97].

Неабходна яшчэ раз падкрэсліць умоўнасць прапанаванай класіфікацыі, якая мае характар хутчэй працоўнай гіпотэзы і, як і кожную мадэль, яе цяжка суадносіць з жыццём (Ю. Лотман). Працэс ідэнтыфікацыі інтэлектуала з той ці іншай традыцыяй (шырэйшае дастасаванне паняцця “традыцыя” да вывучэння савецкай культуры таксама выглядае вельмі перспектыўным) быў складаным і наўрад ці жорстка абумоўленым працэсам. Адна з добрых ілюстрацый – радкі з мемуараў В. Тараса, дзе апісваецца шлях адмаўлення аўтара ад “ілюзій наконт сталінскага казарменнага сацыялізму”[98]. Гэты працэс, які пачаўся, паводле В. Тараса, яшчэ ў партызанскім атрадзе, быў вельмі доўгі і складаны і працягваўся каля сямі гадоў, калі аўтар працаваў у рэдакцыі галоўнага партыйнага выдання – газеты “Звязда” (1955–1962). «У “звяздоўскай” школе жыцця я зразумеў механізм таго ладу, які завецца таталітарнай сістэмай, зразумеў, убачыў увачавідкі механізм яе прапаганды, злавесны механізм цэнзуры»[99].

Паказальна, што нават у самым асяродку партыйнай прапаганды маглі працаваць беспартыйныя асобы, а тэмай гутарак сярод іншага была граматыка Б. Тарашкевіча[100]. Больш за тое, у 1959–1961 г. В. Тарас узначальваў аддзел літаратуры і мастацтва ў рэдакцыі “Звязды”, але мусіў сысці з-за нежадання ўступаць у партыю. Вельмі цікавы эпізод, у якім ідзе гаворка пра ваганні В. Тараса наконт уступлення ў партыю. Яго разважанні прыблізна адпавядалі тэзісам, якімі Н. Гілевіч абгрунтоўваў сваё рашэнне стаць сакратаром СП СССР – магчымасці, якія адкрываў гэты кампраміс. Такую магчымасць вельмі жорстка асудзіў А. Адамовіч. У выніку В. Тарас у 1962 г. сышоў са “Звязды”, бо “ідэйна гэта ўжо была не мая газэта”[101].

Сутыкненне з уладамі адбылося пазней, у 1968 г., калі В. Тарас быў прыцягнуты да допытаў у КДБ па справе Л. Вакулоўскай. Яшчэ да гэтага ён мусіў звольніцца з рэдакцыі “Нёмана”, каля васьмі гадоў яго не друкавалі ў БССР[102].

Валянцін Тарас уваходзіў у кола даволі “ненадзейных” асобаў, да якога належалі А. Адамовіч, М. Крукоўскі, а таксама “група Л. Вакулоўскай”. Ён быў блізка знаёмы з В. Быкавым. Разам з тым у яго творчасці наўрад ці можна адшукаць дысідэнцкія рысы. Асаблівасці светаўспрымання В. Тараса былі абумоўлены відавочна незадавальняльнай сітуацыяй у савецкім грамадстве наогул і ў савецкай культуры ў прыватнасці. Цэнзура ўзмацнялася і ўсё часцей пераўтваралася ў недарэчнасць; нарастала партыйнае ўмяшанне ў жыццё інтэлігенцыі (напрыклад, ЦК КПБ мог прызначаць функцыянераў у часопісныя рэдакцыі, абмінаючы СП БССР). Нарэшце, не мог не ўплываць на інтэлігенцыю застой у культурным жыцці (адзначаны і ў дзённіках таго ж М. Танка).

Са сказанага вынікае, што да даследчыцкага падзелу культурнага жыцця трэба ставіцца з належнай асцярожнасцю.

* * *

Вывучаючы гісторыю інтэлектуалаў як у БССР, так і ў СССР, даследчыкі звычайна імкнуцца пазбягаць ацэначных меркаванняў. Хоць сама неабходнасць шырокага вывучэння сацыяльна-культурных перадумоваў становішча інтэлектуалаў наўрад ці можа быць аспрэчаная. Зразумела, асаблівую каштоўнасць уяўляюць сабой наватарскія пошукі, напрыклад, такіх навукоўцаў, як Н. Казлова, якая, абапіраючыся на ідэі П. Бурдзье, вылучае ў якасці перспектыўнага гнасеалагічнага інструмента метафару гульні[103]. Разам з тым трэба разумець, што тэзіс пра жорсткі падзел савецкай культуры як з’явы і, такім чынам, пра “жорсткую дыверсіфікацыю” інтэлектуальнай супольнасці паводле яе культурніцкай тоеснасці не вытрымлівае крытыкі. І ў навуковай літаратуры ўсё часцей з’яўляюцца публікацыі, заснаваныя на ўзважанасці і далікатнасці ў адносінах да класіфікацыі з’яў культуры[104]. Так, Р. Шарцье вылучае тэзіс “класіфікацыі пад пытаннем”[105], а С. Харужы засяроджваецца на іншым, але блізкім аспекце існавання ўнутранай эміграцыі: “Паступова выспа разбуралася. Працэс быў дваісты: меншалі і выразнасць адрозненняў, і энергія абароны гэтых адрозненняў”[106]. Галоўнае практычнае наступства такога падыходу – адсутнасць цэласнага вобразу культуры і рэдукцыя культурных з’яваў да той формы, якая дазваляе зручна дапасоўваць іх да зададзенай схемы. Як заўважыла Н. Казлова, «калі М. Зошчанка лічыцца па ведамстве “гнаных”, то перастаюць згадваць пра тое, што ён пісаў “Аповеды пра Леніна”»[107]. У адносінах да Беларусі ў асноўным засяроджваюцца на раскрыцці іншай дыхатаміі – нацыянальнае vs савецкае, а такі спосаб пісаць гісторыю савецкай культуры, здаецца, яшчэ ў большай ступені выяўляе сваю ўнутраную нязграбнасць.

Гаворка павінна весціся пра арганічнае адзінства розных сфер, іх унутраную ўзаемасувязь, існаванне складаных каналаў камунікацыі і запазычанняў, пераймання культурнага прадукту (савецкі класік У. Караткевіч як прарок нонканфармістаў, нацыяналістка Л. Геніюш і яе кнігі ў дзяржаўным, г. зн. падцэнзурным, выдавецтве). Лад беларускай культуры савецкага перыяду з яе іманентнай адсутнасцю разгалінаванай інфраструктуры іншадумства можа разглядацца як найбольш удалая ілюстрацыя гэтага тэзіса: іншадумства не знаходзілася недзе ў ізаляцыі, яно існавала ў якасці арганічнага складніка сістэмы афіцыйнай культуры.

Разгледжаныя намі спосабы ўнутранай эміграцыі дазваляюць крыху па-іншаму зірнуць на структуру культуры і культурных эліт у БССР, чым гэта звычайна робіцца ў беларускай гуманітарнай навуцы[108]. Бо нам дагэтуль вядомы пераважна яе вонкавы бок, ледзь не справаздачная статыстыка за кожную пяцігодку[109]. Між тым відавочна, што па-за межамі нашай увагі застаецца вялізная колькасць мікрапрактык культурнай вытворчасці. Нездарма першасны эмпірычны матэрыял назапашаны менавіта ў дзённіках і ўспамінах – творах, напісаных жывымі сведкамі і ўдзельнікамі падзей. Таксама зразумела, што і простай фіксацыі ўжо недастаткова. Усё яшчэ цяжка ўявіць сабе велізарную сістэму беларускай савецкай культуры, абагулены вобраз, які быў бы індукцыйна складзены менавіта з гэтых ачалавечаных фактаў культурнай гісторыі, з гэтага побыту, са штодзённасці культуры, а не з “літаратурна-мастацкіх хронік”.

З іншага боку, мусім падкрэсліць, што праведзены аналіз – толькі чарговы фрагмент уступу да далейшых даследаванняў праблемы. Наколькі, напрыклад, былі пашыраны “ўнутрысістэмныя” практыкі іншадумства? Ці можна знайсці іншыя прыклады сістэматычнай рэфлексіі пра сваё становішча, акрамя дзённікаў М. Дубянецкага? Зразумела, па-за нашай увагай засталіся многія цікавыя праблемы, сярод якіх найбольш абяцальная – пытанне пра сферу ўплываў стоеных іншадумцаў на культурную палітыку, стварэнне і развіццё савецкай культуры памяці ў Беларусі, і г. д.

Сацыяльнае становішча інтэлектуалаў у савецкім грамадстве не дапускала вялікіх магчымасцяў уплыву на канстытуцыю культуры – яна дыктавалася агульнымі палажэннямі дактрыны марксізму-ленінізму. Як мы вышэй паспрабавалі паказаць, у гісторыі БССР былі прыклады спробаў “латэнтнай інжынерыі”, як гэта было ў выпадках М. Дубянецкага і У. Караткевіча. Аднак апошнія належаць да розных тыпаў унутранай эміграцыі: першы арыентаваўся на кар’ерны рост у прапанаваных умовах, другі прынцыпова ўхіляўся ад іерархіі афіцыйнай культуры. З іншага боку, культурніцкае бяспраўе тых асоб, якія, паводле агульнапрынятай логікі, і мусілі вызначаць ключавыя прынцыпы і кірункі развіцця культуры, спараджала імкненне да іх замыкання на прыватных момантах прафесійнай дзейнасці, што дазваляла ўхіліцца ад уздзеяння паноўнай ідэалогіі. Нарэшце, зусім блізка ад дысідэнцтва размяшчалася стратэгія радыкальнай самаізаляцыі ад культуры савецкага тыпу, яе “спакус і прывілеяў”.

---

[1] Самаарганізацыя – адзін з найважнейшых параметраў грамадзянскай супольнасці (Левин И. Б. Гражданское общество на Западе и в России // Полис. 1996. № 5. С. 115).
[2] Гісторыя Беларусі: у 6 т. Т. 6. Беларусь у 1946–2009 гг. Мінск, 2011. (Хоць гэтае выданне, безумоўна, з’яўляецца ўнушальным і карысным тэзаўрусам фактычнага матэрыялу.)
[3] Гл. у якасці прыкладу самаапісання: Антановіч І. Развіты сацыялізм і прагрэс духоўнай культуры // Мастацтва Беларусі. 1983. № 1. С.5, атаксама даследаванні: Соколов К.Б.Художественная культура ивласть впостсталинской России: союз и борьба(1953–1985). С.-Петербург, 2007; Vaškevič J. Sowjetische Kultur in Belarus // Annus Albaruthenicus. 2009. Bd. X. S. 7–24 і інш.
[4] Танк М. Збор твораў: у 13 т. Т. 13. Публіцыстыка. Мінск, 2012. С. 507–517.
[5] Котляр И. И. Взгляд изнутри: Общественно-политический процесс на Беларуси. Лунинец, 1993. С. 45.
[6] Шамякін І. Летапісец эпохі: успаміны, інтэрв’ю, эсэ. Мінск, 2010. С. 340.
[7] Запруднік Я. Беларусь на гістарычных скрыжаваннях. Мінск, 1996. С. 123
[8] Берелович А. Интеллектуалы и перестройка // Bulletin des Deutschen Historischen Instituts Moskau. 2011. Nr 5. S. 43. Але не выпадае цалкам спісваць з рахункаў магчымасць і іншых матывацый. Пар., напрыклад: «“Крыху іншадумцам” лічаць сябе вельмі і вельмі многія. Такая гульня з самім жа сабой, блізка знаёмымі…» (Уліцёнак А. Іншадумцы = Мыслящие иначе. Мінск, 1991. С. 155).
[9] Падрабязней пра гэта гл.: Грыцак Я. Гульні з качаргою: усур’ёз і па-ўкраінску // ARCHE-Пачатак. 2004. №1. С. 62. Варты ўвагі аналіз таго, якім чынам змянялася семантыка слова інтэлектуал, пададзены тут: Bering D. “Intellektuel-ler”: Schimpfwort – Diskursbegriff – Grabmal? // Aus Politik und Zeitgeschichte. 4.10.2010. Nr 40. S. 5–12.
[10] Ле Гофф Ж. Интеллектуалы в средние века. С.-Петербург, 2003. С. 4.
[11] Неабходна мець на ўвазе, што гаворка будзе ісці перадусім пра рэпрэзентацыі інтэлектуалаў. Гэта, як уяўляецца, у пэўнай ступені выбачае суб’ектыўнасць многіх выкарыстаных крыніц.
[12] Вирская В. П. Интеллигенция Беларуси как исследовательская проблема: историографический аспект // Образы прошлого в историографии: белорусско-французский диалог. Минск, 2008. С. 38.
[13] Шартье Р. Интеллектуальная история и история ментальностей: двойная переоценка? // Новое литературное обозрение. 2004. № 66. С. 30–31.
[14] Мілаш Ч. Скуты розум. Менск – Вільня, 2000. С. 69–70. Практычная арыентаванасць работы засцерагае і ў гэтым выпадку ад разгляду занадта адцягненых разважанняў пра фундаментальны падмурак гэтага культурнага феномена, як, напрыклад, у вядомага рускага мысляра, перакладчыка і г. д. С. Харужага (Хоружий С. Блеск и нищета внутренней эмиграции // Знамя. 2002. № 8. С. 211–215).
[15] Дубянецкі М. “Трэба рызыкаваць…”: Дзёньнікавыя запісы 1985–1988 гадоў // Дзеяслоў. 2009. № 42. С. 243. Гэта была практычная мэта. Увогуле ж М.Дубянецкі праз сваё служэнне культуры бачыў магчымасць прынесці карысць “народу” (Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 10. С. 164).
[16] Козлова Н. Н. Согласие, или Общая игра // Новое литературное обозрение. 1999. № 40. С. 200.
[17] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2002. № 2. С. 231.
[18] Дубянецкі М. “Трэба рызыкаваць…”: Дзёньнікавыя запісы 1985–1988 гадоў // Дзеяслоў. 2008. № 37. С. 231.
[19] Тарасов К. Память о легендах. Минск, 1984.
[20] Залесский А. И. Не в ладах с фактами истории // Коммунист Белоруссии. 1986. № 5. С. 91–94.
[21] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2002. № 2. С. 198.
[22] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 10. С. 165.
[23] Тамсама. С. 163.
[24] Дыла Я. Творы. Мінск, 1981.
[25] Каратынскі В. Творы. Мінск, 1981.
[26] Гарун А. Вершы // Дзень паэзіі–81. Мінск, 1981. С. 243–251.
[27] Беларускія пісьменнікі: Біябібліягр. слоўн.: у 6 т. Т. 2. Мінск, 1993. С. 144. У 1962 г. кніга А. Гаруна фігуравала ў спісе “варожай антысавецкай літаратуры”, надрукаванай у ФРГ (Vaškevič J. Sowjetische Kultur in Belarus… S. 13–14).
[28] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 10. С. 166. Творы У. Галубка выдадзены ў 1983 г., гл.: Галубок У. Творы. Мінск, 1983; збор твораў М. Гарэцкага – у 1984–1986 г., гл.: Гарэцкі М. Збор твораў: у 4 т. Мінск, 1984–1986.
[29] Дубянецкі М. Злое вогнішча. Да гісторыі выдання аповесці В. Быкава “Мёртвым не баліць” // Полымя. 1999. № 2. С. 160–191.
[30] Дубянецкі М. “Трэба рызыкаваць…”: Дзёньнікавыя запісы 1985–1988 гадоў // Дзеяслоў. 2009. № 42. С. 247.
[31] Гл. падрабязней: Шадурский В. Культурные связи Беларуси со странами Центральной и Западной Европы (1945–1990-е гг.). Минск, 2000.
[32] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 10. С. 164.
[33] Шэкспір У. Антоній і Клеапатра. Мінск, 1982.
[34] Рыльке Р. М. Санеты Арфею. Мінск, 1982.
[35] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 10. С. 176–179.
[36] Тамсама. С. 179–180.
[37] Тамсама. С. 181.
[38] Дубянецкі М. “Трэба рызыкаваць…”: Дзёньнікавыя запісы 1985–1988 гадоў // Дзеяслоў. 2009. № 42. С. 244; Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 10. С. 165. Пра гэты факт стала вядома і на Захадзе (Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 11. С. 126).
[39] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 11. С. 120.
[40] Тамсама. С. 131.
[41] Дубянецкі М. “Трэба рызыкаваць…”: Дзёньнікавыя запісы 1985–1988 гадоў // Дзеяслоў. 2009. № 38. С. 248.
[42] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 10. С. 182.
[43] Дубянецкі М. “Трэба рызыкаваць…”: Дзёньнікавыя запісы 1985–1988 гадоў // Дзеяслоў. 2008. № 37. С. 227.
[44] Дубянецкі М. “Трэба рызыкаваць…”: Дзёньнікавыя запісы 1985–1988 гадоў // Дзеяслоў. 2009. № 42. С. 247.
[45] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 11. С. 124.
[46] Козлова Н. Н. Согласие, или Общая игра. С. 192.
[47] Ермалович М. “…Нареклися кривичи и дреговичи…” // Неман. 1980. № 9. С. 183–188.
[48] Крукоўскі У. Тысяча плюс дваццаць (з нагоды малога юбілею) // Наша Ніва. 21.02.2000. № 8. С. 7.
[49] Vaškevič, J. Sowjetische Kultur in Belarus… S. 9.
[50] Крукоўскі У. Па сьлядах Ермаловіча // Наша Ніва. 28.02.2000. № 9. С. 7. Пазней А. Кудравец успамінаў пра свае планы стварэння ў “Нёмане” адмысловай пляцоўкі – рэтранслятара беларускай нацыянальнай культуры для рускамоўных жыхароў БССР: Кудравец А. Я не баяўся слова “сьмерць” (гутарка) // ARCHE-Пачатак. 2002. № 1. С. 6–11.
[51] Мальдзіс А. Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча: Партрэт пісьменніка і чалавека. Мінск, 2010. С. 20–21, 25–26, 117–118.
[52] Брыль Я. – Адамовіч А. “У большым мы не саступім…”: Перапіска 1960–1980-х гадоў // Дзеяслоў. 2010. № 3. С. 262.
[53] М. Дубянецкі, які высока цаніў гэты твор і быў галоўным ініцыятарам яго выдання, кажа пра дваццацігадовую “забарону”, гл.: Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 10. С. 167–168.
[54] Мальдзіс А. Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча… С. 82.
[55] Тамсама. С. 69–70. Напрыклад, з цэнзурных меркаванняў была зменена назва рамана “Леаніды не вернуцца да Зямлі”  (Vaškevič J. Sowjetische Kultur in Belarus… S. 13).
[56] Макмілін А. “Быў. Ёсць. Буду…”: Гісторыя і культура як тэмы паэзіі Уладзіміра Караткевіч // Тэрмапілы. 1999. № 2. С. 112.
[57] Мальдзіс А. Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча… С. 86.
[58] Тамсама. С. 118
[59] Залоска Ю. Версіі. Шлях да храма “idea sui”: дзённік, дыялогі, эсэ. Мінск, 1995. С. 395.
[60] Пра адносіны “Тутэйшых” да творчай спадчыны У. Караткевіча гл.: Бязлепкіна А. Літаратурныя дыскусіі на мяжы ХХ– ХХІ стст. у СМІ і інтэрнэце: нацыянальная спецыфіка // Веснік БДУ. Сер. 4. 2010. № 3. С. 61.
[61] Гілевіч Н. Збор твораў: у 23 т. Т. 23. Між роспаччу і надзеяй. Абрыс пройдзенага шляху ў сьвятле адной мары. Вільня, 2008. С. 168.
[62] Тамсама. С. 194 і далей.
[63] Тамсама. С. 205.
[64] Тамсама. С. 169.
[65] Тамсама. С. 173–175.
[66] Тамсама. С. 189–191.
[67] Тамсама. С. 238–246.
[68] Тамсама. С. 200.
[69] Гл., напрыклад, яго выступ на перакладчыцкай нарадзе ў 1964 г.: Гілевіч Н. Любоў прасветлая: Роздумы ў вершах і прозе аб роднай мове. Мінск, 1996. С. 23–27.
[70] Тамсама. С. 36.
[71] Гилевич Н. “А писать есть много о чем…” // Нёман. 1986. № 4. С. 144–146.
[72] Гілевіч Н. Між роспаччу і надзеяй… С. 224–225.
[73] Гл. асобную публікацыю з пазначаным аўтарам: Гілевіч Н. Сказ пра Лысую гару. Мінск, 2003.
[74] Дубавец С. Вострая брама. Б.м., 2005. С. 81.
[75] Жбанкоў М. “Культура сьмецьця” і “сьмецьце культуры” //  Фрагмэнты. 1999. № 3–4. С. 133.
[76] Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 11. С. 105.
[77] Казакевіч А. Пра калёнію // Палітычная сфера. 2001. № 1. С. 45.
[78] Сямёнава А. Бэзавы попел // Крыніца. 1994. № 9. С. 43.
[79] Тамсама. Пар.: Макмілін А. Міхась Стральцоў – паэт у прозе і паэзіі // Тэрмапілы. 2002. № 6. С. 121–133.
[80] Цыт. паводе: Барадулін Р. Аратай, які пасвіць аблокі: Сяброў скае слова, эсэ і некананізаваныя ўспаміны. Мінск, 1995. С. 230.
[81] Тарас В. На высьпе ўспамінаў. Вільня, 2007. С. 53–54.
[82] Залоска Ю. Версіі… Мінск, 1995. С. 395.
[83] У М. Танка: “А. Разанаў зноў ублытаўся ў нейкую гісторыю. Ну і дзівак! Выдавецтва забракавала яго зборнік. Трэба ісці за дапамогай да А. Т. Кузьміна” (Танк М. Збор твораў: у 13 т. Т. 10. Дзённікі (1960–1994). Мінск, 2012. С. 419). М. Дубянецкі вяртаў у выдавецкі план выкінуты адтуль яшчэ ў 1978 г. зборнік А. Разанава “Шлях-360” (Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 10. С. 169, 185).
[84] Разанаў А. Адраджэнне. Мінск, 1970. У прыватнасці, вершы “Радзіме” і “Ленін – гэта мы”.
[85] Бабкоў І. Каралеўства Беларусь: вытлумачэньне ру(і)наў. Мінск, 2005. С. 55, 60. Гл. таксама прадмову П. Панчанкі і пасляслоўе В. Бечыка ў: Разанаў А. Шлях-360. Мінск, 1981.
[86] Купала Я. Выйдзі з сэрцам, як з паходняй!..: Выбранае. Мінск, 1982. С. 101–108.
[87] Гл., напрыклад: Вобраз-83: Літ.-крыт. артыкулы. Мінск, 1983. С. 151–163. У далейшым, як сведчыць М. Дубянецкі, гэты зборнік браўся на разгляд у Галоўліт у тым ліку з увагі на эсэ А. Разанава (Дубянецкі М. Трэба рызыкаваць… // Полымя. 2001. № 11. С. 124).
[88] Дубавец С. Вершы. Мінск, 2007. С. 56–65.
[89] Сая К. Клеменс. Народная камедыя-прыпавесць у дзвюх дзеях / пер. А. Разанава // Крыніца. 1996. № 4. С. 73.
[90] Даніэль А. Дысыдэнцтва: культура, якая ўхіляецца ад азначэньняў // Шуфляда. 2001. Т. 2. С. 98–114.
[91] Кулон А. Сіняя кніга беларускага алкаголіка. Менск, 2012. С. 133–161. Гэты ўрывак даступны таксама ў інтэрнэце.
[92] Кім Хадзееў [In memoriam] // Наша Ніва. 10.09.2001. № 37. С. 11. Гл. адзін з яго артыкулаў: Хадеев К. Уроки самопознания // Дружба народов. 1975. № 3. С. 277–280.
[93] Кулон А. Сіняя кніга беларускага алкаголіка. С. 112–122.
[94] Беларускія пісьменнікі: Біябібліягр. слоўн.: у 6 т. Т. 2. Мінск, 1993. С. 174.
[95] Кулон А. Сіняя кніга беларускага алкаголіка. С. 148. І, разам з тым, “…усякі верш, надрукаваны хоць у раёнцы, хоць у сам выдаце, выклікаў вялікую ўвагу і зайздрасць” (тамсама).
[96] Геніюш Л. Збор твораў: у 2 т. Т. 2. Проза. Лісты. Мінск, 2010. С. 259, 261.
[97] На гэты конт гл.: Юрэвіч Л. Камэнтары: літаратуразнаўчыя артыкулы. Мінск, 1999. С. 281–288.
[98] Тарас В. На высьпе ўспамінаў. Вільня, 2007. С. 367.
[99] Тамсама. С. 126.
[100] Тамсама. С. 154.
[101] Тамсама. С. 125.
[102] Тамсама. С. 415–437.
[103] Козлова Н. Н. Согласие, или Общая игра. С. 198–199. Гл. таксама: Козлова Н. Советские люди. Сцены из истории. Москва, 2005. С. 373–404.
[104] Современная российская историография: в 2 ч. Ч. 2. Минск, 2009. С. 178–179.
[105] Шартье Р. Интеллектуальная история и история ментальностей. С. 36–44.
[106] Хоружий С. Блеск и нищета внутренней эмиграции. С. 213.
[107] Козлова Н. Н. Согласие, или Общая игра. С. 198.
[108] Гл. у якасці прыкладу адпаведныя раздзелы: Гісторыя Беларусі: у 6 т. Т. 6. Беларусь у 1946–2009…; Навіцкі У., Лыч Л. Гісторыя культуры Беларусі. Мінск, 1997; Голубев В. Культура Беларуси в годы советской власти // Электронны рэсурс – рэжым доступу: http://kamunikat.fontel.net/www/czasopisy/filamaty/07/06.htm, дата доступу: 3.06.2012. Спецыяльна адзначым апошні артыкул, аўтар якога спрабуе паказаць “дзве тэндэнцыі” ў культуры Беларусі савецкага перыяду, але наўрад ці гэтую спробу можна назваць паспяховай, асабліва ў адносінах да другой паловы ХХ ст.
[109] “Для музеяў, тэатраў і іншых культурніцкіх устаноў у БССР дзейнічалі планы, якія яны павінны былі выконваць. У якасці параметараў вызначаліся колькасць прадстаўленняў, “абслужаных” гледачоў ці наведвальнікаў (Vaškevič J. Sowjetische Kultur in Belarus… S. 20).
Наверх