БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

Чарговае выданне вядомага польскага гісторыка Веслава Бальцэрака ўяўляе сабой зборнік дакументаў канферэнцыі, якая адбылася 15–20 студзеня 1920 г. у Фінляндыі з удзелам, акрамя гаспадароў, Эстоніі, Латвіі, Літвы і Польшчы – такім чынам, дзяржаў, якія паўсталі ў выніку Першай сусветнай вайны. Той форум за даволі кароткі час быў адным з шэрагу падобных палітычных мерапрыемстваў дзяржаў-лімітрофаў, якім давялося вырашаць праблемы асабістай бяспекі. Пагроза сыходзіла перадусім з боку нядаўняга іх каланіяліста – Расіі, якая да таго часу зрабілася бальшавіцкай, што значна павялічыла ступень пеяратыўнасці ўсходняга (для названых новапаўсталых дзяржаў) суседа.

Галоўнае пытанне, якое абмяркоўвалася, – арганізацыя сумеснай абароны ў выпадку нападу на любую з дзяржаў. Выданне адлюстроўвае ход паседжанняў. На іх панавала, як можа падацца, атмасфера даволі прыязная (за выключэннем польска-літоўскіх стасункаў, якія, аднак, не афішаваліся). Здавалася б, дзяржавы, маючы фактычна аднумэту – захаванне незалежнасці, павінны былі прыкласці ўсе намаганні, каб яе дасягнуць, па магчымасці нейтралізаваць галоўны фактар пагрозы. Аднак становішча дзяржаў было розным. Фінляндыя і Польшча пачувалі сябе больш упэўнена. Літва ж мела з апошняй прынцыповую спрэчку, якая да таго часу яшчэ не была вырашана, – за Віленшчыну. Таму спакой, памяркоўнасць і схільнасць да кансэнсусу, якія панавалі на канферэнцыі, можна лічыць толькі культурай дыпламатыі. Хоць усе бакі зрабілі крок да канструктыўнага вырашэння праблемы бяспекі іх дзяржаў, прыняўшы адпаведную рэзалюцыю, відавочна, пытанні заставаліся адкрытымі. Таму наперадзе, па ўзаемнай згодзе, планавалася правядзенне падобных мерапрыемстваў (прычым з пашырэннем кола ўдзельнікаў).

Безумоўна, увядзенне ў навуковы зварот гэтых матэрыялаў будзе карысным для гісторыкаў усходнееўрапейскага рэгіёна, спросціць іх карпатлівую працу, архіўныя пошукі. У ідэале ж бачыцца выданне зборніка дакументаў з адлюстраваннем шырэйшай сацыяльна-палітычнай панарамы (перадусім наконт тэмы пагрозы з боку Савецкай Расіі дзяржавам-лімітрофам). Тым больш што да гэтага падштурхоўвае і назва, дадзеная выданню В. Бальцэракам – “З гісторыі федэрацыйных намераў Юзафа Пілсудскага”. Праўда, як бачым, польскі гісторык разглядае праведзеную канферэнцыю ў іншым кантэксце – унутрыдзяржаўнай палітыкі, якую імкнуўся ажыццявіць Начальнік Польскай Рэспублікі. Канферэнцыя ж для ўнутранай арэны стала знешнім фактарам. Ва ўводзінах і эпілогу В. Бальцэрак падае і асабісты аналіз гэтай падзеі і яе кантэксту, імкнучыся да аб’ектыўнасці (што, аднак, не заўсёды яму ўдаецца, як у выпадку, напрыклад, з ацэнкай польска-літоўскіх узаемаадносінаў). Беларускія сюжэты ў аналізе практычна адсутнічаюць.

Кажучы вобразна, рэчышча, якое капалі эвентуальныя партнёры такімі канферэнцыямі, перасохла: розныя для кожнай з дзяржаў прычыны перашкодзілі арганізаваць сумесную бяспеку ад Расіі. Таму і лічыць В. Бальцэрак, што знікненне ў 1939–1940 г. Польшчы, Літвы, Латвіі, Эстоніі як незалежных дзяржаў было абумоўлена немагчымасцю іх кансалідацыі. Аднак тую кансалідацыю польскі гісторык бачыць хіба толькі ў рамках федэралісцкай канцэпцыі Ю. Пілсудскага, ані не параўноўваючы пры гэтым яе рэалізацыю з падобнай (прынамсі фармальна, у агульных рысах) – з саюзным праектам, ажыццёўленым Саветамі. Зрэшты, В. Бальцэрак заклікае ўсіх зацікаўленых уважліва аналізаваць тагачасныя сацыяльна-палітычныя працэсы, а падрыхтаванае ім выданне і павінна ў гэтым дапамагчы.

Мінск

Анатоль Трафімчык

Адным з самых яркіх эпізодаў пачатковага перыяду Лівонскай (Інфлянцкай) вайны (1558–1882) стала бітва на Уле, або Чашніцкая бітва (26.01.1564), у якой войска Вялікага Княства Літоўскага нанесла паразу 24-тысячнай арміі маскоўскага ваяводы Пятра Шуйскага, што меў намер злучыцца каля Оршы з 50-тысячным войскам братоў Сярэбраных. Гэтая славутая перамога прыцягнула да сябе ўвагу як айчынных, так і замежных літаратараў.

На пачатку 60-х г. XVI ст. пры двары віленскага кашталяна Грыгорыя Аляксандравіча Хадкевіча ў яго радавым маёнтку Заблудаве жыў і працаваў высокаадукаваны нямецкі гуманіст, філолаг-класік Іаган Мюліус. Ён паходзіў з мястэчка Лібенродэ ў Цюрынгіі, а ў двор Грыгорыя Хадкевіча прыбыў у якасці хатняга настаўніка сыноў магната– Аляксандра і Андрэя Хадкевічаў. У 1564 г. у Вене ў друкарні Міхаэля Цымермана выйшаў з друку зборнік Іагана Мюліуса пад назваю “Divina gratia imperante Sigismundo Augusto <…> victoria de Moschis reportata a magnifico Domino Gregorio Chоdcievitio…” (“Перамога над маскоўцамі, здабытая з ласкі Божай у часы праўлення Жыгімонта Аўгуста яснавяльможным панам Грыгорыем Хадкевічам…”). Цэнтральную частку выдання складае аднайменны эпінікій (верш на перамогу) – 110 радкоў дактылічнага гекзаметра. Акрамя таго, у склад зборніка ўвайшла эпіграма “Ad bellicosam Lithuaniae gentem de Moschis” (“Да ваяўнічага народа Літвы, які ваюе з маскоўцамі”) (згодна з субскрыпцыяй, яна была напісана ў Вільні ў 1563 г.), ліст Грыгорыя Хадкевіча да сыноў Андрэя і Аляксандра, а таксама некалькі элегічных вершаў: “Ad magnificum D. Georgium Chodcievitium legatione Moschouitica perfunctum” (“Да яснавяльможнага П[ана] Георгія[1] Хадкевіча, які кіраваў маскоўскім пасольствам”), “Ad magnificum D. Ioannem Chodcie-vitium, Samogithiae praesidem” (“Да яснавяльможнага П[ана] Яна Хадкевіча, адміністратара Жамойці”), а таксама “Ad magnificum D. Philonem Cmitham strenuum et bellicosum equitem” (“Да яснавяльможнага П[ана] Філона Кміты, адважнага і ваяўнічага рыцара”).

Улітаратурных адносінах найбольшую цікавасць уяўляе эпінікій “Перамога над маскоўцамі”. Польскі вучоны Юльюш Новак-Длужэўскі лічыць, што ў гэтым творы ўслаўляецца перамога, здабытая войскам Грыгорыя Хадкевіча 7 лютага 1564 г. у бітве з войскам маскоўскага князя Сярэбранага пад Оршай[2]; да гэтага ж меркавання далучаецца С. Кавалёў[3]. Аднак падобная інтэрпрэтацыя не знаходзіць пацвярджэння ў тэксце твораў, уключаных у склад зборніка І. Мюліуса. Са зместу ліста Г. Хадкевіча, апублікаванага разам з эпінікіем, вынікае, што размова ў ім ідзе менавіта пра бітву пад Улай (пры Чашніках), якая адбылася 26 студзеня 1564 г. Такой жа думкі прытрымліваюцца і літоўскія даследчыкі Э. Ульчынайтэ і А. Ёвайша[4]. Як і эпінікій Мікалая Гусоўскага “Пра перамогу над туркамі”, прысвечаны перамозе пад Церабойляй у 1524 г., эпінікій І. Мюліуса быў напісаны па гарачых слядах падзей.

Магчыма, Ю. Новака-Длужэўскага, які вырашыў, што тут ідзе размова пра нейкую іншую бітву, увяла ў зман адсутнасць у паэтычным тэксце ў якасці ўдзельніка Ульскай бітвы гетмана Мікалая Радзівіла. Аднак тлумачэнне і гэтай акалічнасці даецца ўлісце Г. Хадкевіча. Аўтар паведамляе, што войска ВКЛ, якое рушыла 26 студзеня пад яго камандаваннем да месца бітвы, прабіралася вузкімі шляхамі па лясных дарогах. Маскоўцы паўсюдна чынілі перашкоды, кпілі з вайскоўцаў Хадкевіча ізаймалі самыя лепшыя пазіцыі. Хадкевіч мусіў нават крыху адкінуць маскоўцаў (“Moschos undique obstantes aliquantulum repuli”[5]) для таго, каб вызваліць месца для дыспазіцыі свайму войску. Далей Хадкевіч піша: “Acie itaque iam instructa, magnam esse hostium multitudinem animaduerti, contra quos vel cum reliquis copiis optassem adfuisse totius exercitus gubernatorem Nicolaum Radiuilum Troccensem Palatinum, qui Lithuaniae robur secum habebat. Verum cum non ita statim ad nos advolare propter magna in syluis impedimenta eumposse sentirem, paucis pro tempore militemhortatus, omnes ad pugnam incitatos produxi” (“Выставіўшы войска ў баявымпарадку, я заўважыў, што колькасць ворагаў надзвычай вялікая, і хацеў, каб супраць іх з астатнімі сіламі выступіў таксама гетман цэлага войска Мікалай Радзівіл,ваявода Троцкі, які меў з сабою вялікую літоўскую раць. Аднак калі я зразумеў, што ён не зможа так хутка прыбыць да нас з-за вялікай колькасці перашкод у лесе, то адпаведна з часам звярнуўся з кароткім словам да войска, узрушыў усіх і павёў у бітву”[6]).Такім чынам, ліст Хадкевіча, апублікаваны І. Мюліусам, пацвярджае дадзеныя гістарычныхкрыніц, што гетман Радзівіл не адыграў галоўнай ролі ўУльскай бітве. Пра гэта, прынамсі,піша Андрэй Янушкевіч уманаграфіі “Вялікае Княства Літоўскае іІнфлянцкая вайна 1558–1570г.”[7].Са зместу эпінікія І. Мюліуса і ліста Г. Хадкевіча вынікае, што на чале войска, якое здабыло перамогу на чашніцкіх палях, стаяў гетман Грыгорый Хадкевіч.

Вось чаму “Ласка Божая…” адкрываецца ўрачыcтай прэзентацыяй правадыра войска:

At tibi GREGORIO generosi Martis alumno

Inclyta CHODCONUM soboles, ac nobile germen,

Magnanimi titulos victoris grator abunde,

Atque tua in bello miror sat fortia facta[8].

Цябе, ГРЫГОРЫЯ, выхаванца радавітага Марса, о знакаміты прадстаўнік і знатны нашчадак ХАДКЕВІЧАЎ, я шчыра віншую са славаю мужнага пераможцы і дзіўлюся з тваіх такіх велічных спраў у вайне.

Аўтар падкрэслівае колькасную перавагу ворага: “Millibus hinc multis Litavum properanter ad arva / Moschi-cus accurrit variis exercitus armis” [9](“Шматтысячнае маскоўскае войска з рознай зброяй імкліва накіроўваецца ў землі ліцвінаў”). Ніжэй паэт нават назаве канкрэтную лічбу: “Millia namque simul viginti quinque fuerunt” [10](“Іхбыло [ўсіх] разам дваццаць пяць тысяч”). Але правадыр войска Хадкевіч дае нападнікам рашучы адпор: “His se Gregorius venientibus agmine longo / Fortiter opposuit parvo cum milite pugnax” [11](“Ваяўнічы Грыгорый мужна супрацьстаіць доўгаму шэрагу [ворагаў], якія да яго набліжаюцца, з невялікай колькасцю войска”).

Грыгорый Хадкевіч паказаны як вопытны ваенны камандзір і мудры правадыр войска, у якім – мужныя героі з ліку айчыннай арыстакратыі:

Quem penes in medio volitare Georgius audet

TYSCEVUS, pugnasque ciens exuscitat iras.

BURCULABAS iuxta properat vectusque caballo

Corsacos decorat, fulgenti et casside BACA,

Ductorem equitum, generosaque fulmina belli.NICOLEOS laeva ingreditur de parte Sapiha.A dextra veniunt acer ROMANUS in armis,Vivida Romanus SENDUSCAE gloria stirpis,BOGDAnusque gravem quatiens Solomirius hastam[12].

Разам з ім у цэнтры прагне ісці ў наступ Георгій ТЫШКЕВІЧ; уздымаючы на бітву, ён абуджае [у ваярах] гнеў. Побач, асядлаўшы каня, спяшаецца [у бітву] БАРКУЛАБ, краса Корсакаў, а таксама БАКА ў бліскучым шлеме, правадыр вершнікаў, – высакародныя героі вайны. З левага флангу ідзе ў наступ МІКАЛАЙ Сапега, з правага ідуць з войскамі суровы РАМАН – сапраўдны рымлянін – слава роду САНГУШКАЎ, а таксама БАГДАн Саламярэцкі, які ўздымае цяжкую дзіду.

Іаган Мюліус беспамылкова вызначыў тых асоб, якія былі вартыя ўслаўлення ва ўрачыстых гекзаметрах. Паказальна, што амаль праз 70 гадоў пасля апісаных падзей Мялецій Сматрыцкі ў “Верыфікацыі” менавіта Рамана Сангушку і Грыгорыя Хадкевіча, побач з Канстанцінам Астрожскім, “мужоў светлай памяці і невыказальнай у словах мужнасці”, называў “трыма найсмялейшымі рускімі Геркулесамі, Ганібаламі і Сцыпіёнамі”[13].

Пасля 1564г. чашніцкі рэгіён працягваў заставацца стратэгічна важнай тэрыторыяй як для Вялікага Княства Літоўскага, так і для Маскоўскага княства. Яшчэ ў 1563 г. па загадзе Жыгімонта Аўгуста на мысе пры зліцці рэк Дзвіна і Ула было распачата будаўніцтва Ульскага замка. Аднак праца так іне была завершана зпрычыны нечаканага нападу расійскіх войскаў:маскоўцызнішчылі недабудаванызамак іпа загадзе Івана IVсамі пачалі ўзводзіць умацаванні на здабытай пляцоўцы[14]. У пачатку 1568 г. Улу асаджала войска пад камандаваннем Яна Хадкевіча, але на гэты раз дасягнуць поспеху ліцвінам не ўдалося. На гэтую падзею адрэагаваў доктар абодвух праў, ураджэнец Алканізы Пётр Раізій. З 1552 г. ён стала пасяліўся ў Вільні, робячы тут духоўную і юрыдычую кар’еру. Пяру гэтага вельмі папулярнага ў свой час паэта належыць шэраг твораў, прысвечаных найбуйнейшым магнатам краіны, у тым ліку – Яну Геранімавічу Хадкевічу. Сярод іншых твораў, адрасаваных магнату, Пётр Раізій напісаў чатыры эпіграмы, у якіх сам тапонім Ула робіцца сродкам стварэння версіфікацыйных каламбурных вынаходніцтваў за кошт абыгрывання сугучча з лацінскім займеннікам ulla (‘нейкая’). Вось адна з гэтых эпіграм:

Ulam non ullam Lituania debuit armis

Efficere, ulla tamen non minus Ula manet.

Vires, quae fuerant magnae, discordia fecit

Parvas; haec causa est, Ula quod ulla manet[15].

Літва павінна была здабыць зброяй не нейкую там Улу, аднак жа Ула застаецца гэткай самай “нейкай”. Нязгода робіць мізэрнымі тыя сілы, якія былі вялікімі; у гэтым – прычына таго, чаму Ула застаецца “нейкай”.

Адсутнасць адзінства ў войску ВКЛ – цэнтральная тэма і іншых трох “ульскіх” эпіграм Пятра Раізія. А калі б, падкрэслівае паэт, стан ліцвінаў быў у згодзе, “ullam iam nullus Moschus haberet Ulam”[16](‘тады ўжо ніякі масковец не авалодаў бы Улай?’).

Яшчэ да сканчэння Лівонскай вайны Ульская бітва пачала ўспрымацца ў літаратурным дыскурсе Вялікага Княства Літоўскага як векапомная падзея, якая заслугоўвае таго, каб застацца ў памяці нашчадкаў. У 1580 г. у Падуі выйшаў з друку “Panegyricus in excidium Polocense”(“Панегірык на ўзяцце Полацка”) віленскага паэта Базыля Гіяцынта. У гэтым паэтычным творы распавядаецца пра адваяванне Полацка летам 1579 г.

З самага пачатку аўтар дэманструе сваю настроенасць на гуллівы лад, на крытычнае пераасэнсаванне канонаў гераічнай паэзіі. Як вынікае з нешматлікіх біяграфічных звестак,  Базыль Гіяцынт вучыўся ў Падуі, дзе прыкладна ў гэты ж час выкладаў паэтыку Франчэска Рабартэла. Вучнем апошняга быў і славуты польскі паэт XVI ст. Ян Каханоўскі, які ў ранні (лацінамоўны) перыяд творчасці стварыў дастаткова вялікую колькасць панегірычных вершаў на лаціне, пазней жа праславіўся сваімі польскамоўнымі творамі, перадусім жартаўлівымі “Фрашкамі”. Магчыма, аўтар “Панегірыка на ўзяцце Полацка” вырашыў дасягнуць мастацкай арыгінальнасці шляхам спалучэння панегірызму, узнёсласці з ключавым для паэтычнай школы Рабартэла прыёмам – іроніяй. Гэтае імкненне заўважнае на працягу ўсяго твора.

Так, напрыклад, у паэме прысутнічае эпізод з апісаннем сяброўскай вячэры ў стане войска караля Стэфана, якая папярэднічала бітве за Полацк. Паэт, не называючы імёнаў яе ўдзельнікаў, як быццам бы канспектыўна натуе пачутыя ім гісторыі:

Hic narrat decies octo sub moenibus Orsae

Millia qua ratione suo uictore parente

Caesa virum fuerant, proprio ter denaque ductis

Vt fuerint superata suo, Magnumque Suiscum

Demissum nigras memorat Phlegetontis ad umbras

Nec reticent clari (qua laus sua) funera Tauri.

Ille fera quantum ualeat ui in maenibus hostis

Tutandis, pressae quondam infoeliciter Vlae

Monstrat ab exemplo, prodit Starodubus ab isto

In medium, laudatur Constantinus et alter

Victor, et excisor populi Tarnouius heros

Commemorant alii Vitoldi insignia gesta,

Olgerdumque alii laudant, aliique Iagellum[17].

Першы распавядае, як пад мурамі Оршы яго бацькам-пераможцам былі разбіты 80 тысяч мужоў, прычым яны былі адолены з трыма тысячамі падначаленых яму [вайскоўцаў]; успамінае, як ён адправіў вялікага Шуйскага ў чорны змрок Флегетонта. Ён не прамаўчыць іпра пагібель славутага Тарваста (асобная гісторыя). Другі на прыкладзе Улы, ганебна прыгнечанай калісьці, паказвае, наколькі мацнейшай была [гэтая] звяруга ва ўмацаваных варожых мурах. У трэцягаў цэнтры ўвагі – Старадуб; ухваляецца Канстанцін і другі пераможца, а таксама пагроза для ворагаў герой Тарноўскі. Адны ўспамінаюць слаўныя подзвігі Вітаўта, другія хваляць Альгерда, трэція – Ягайлу.

Як бачым, перамога ў бітве пад Улай і гібель ваяводы Пятра Шуйскага прыгадваецца на пачатку ўадным кантэксце з успамінам пра перамогу пад Оршай у 1514 г., а таксама пра паспяховую аблогу і захоп Тарваста (цяпер – Тарвасту ў Эстоніі) войскамі Мікалая Радзівіла Рудога ў 1561 г.

Чашніцкая бітва набывае значэнне мастацкага сімвала і ў гераічнай эпапеі Яна Радвана “Radivilias sive De vita et rebus praeclarissime gestis, immortalis memoriae, illustrissimi principis Nicolai Radivili” (“Радзівіліяда, або Пра жыццё і подзвігі бессмяротнай памяці, учыненыя з найвялікшай славай, найсвятлейшага князя Мікалая Радзівіла”), якая ўбачыла свет у складзе кнігі, выпушчанай віленскай друкарняй Яна Карцана ў 1592 г. Яшчэ ў экспазіцыі паэмы, у межах традыцыйнай інвакацыі (звароту да Муз), аўтар фармулюе сваюпросьбу аб дапамозе ў справе ўзвелічэння подзвігаў гетмана Мікалая Радзівіла Рудога наступным чынам:

О Каліопа з Эратай, да нас павярніцеся тварам,

Слаўце шматгучна цяпер ваяводы літоўскага подзвіг,

Ззяе ён славай да неба: герой той і ў міры, і з Марсам

Дбаў пра айчыну сваю; прыгадайце яшчэ навальніцу,

Што праз шматводную Улу па землях Іванска ляцела

[Радзівіліяда І, 22–26][18].

Згодна з традыцыямі эпічнай паэзіі, галоўнай задачай Яна Радвана было не столькі апісаць саму бітву, колькі ўславіць галоўнага пераможцу ў ёй, натхняльніка войска, які ў межах эпічнага аповеду становіцца дасканалымі героем (heros perfectus), паводле Сарбеўскага. Калі ў Іагана Мюліуса гэта Грыгорый Хадкевіч, то ў Яна Радвана – Мікалай Радзівіл.

Гетман войскаў Вялікага Княства Літоўскага выступае яскравым антыподам маскоўскаму валадару Івану Жахліваму. Калі ў першай кнізе “Радзівіліяды” распавядаецца пра гады вучобы Мікалая Радзівіла (прычым роля духоўнага натхняльніка прыпісваецца антычнаму песняру Мусэю), то другая кніга паэмы адкрываецца разгорнутай прэзентацыяй Івана IV. Паэт не шкадуе пеяратыўных эпітэтаў і метафар для характарыстыкі маскоўскага цара, які паказаны жорсткім разбуральнікам і забойцам не толькі для суседніх народаў, але і ў адносінах да сваіх уласных падданых. На думку Яна Радвана, Іван Жахлівы пераўзышоў жорсткасцю душы ўсіх тыранаў былых часоў. Паэт з жахлівым натуралізмам выяўляе разнастайныя спосабы катавання, да якіх звяртаўся маскоўскі цар, бясконцыя бедствы, якія ён прыносіў як свайму, так і суседнім народам:

Што я магу прыгадаць? Нечуваныя зверствы тырана?

Як мардаваў грамадзян і саноўнікаў першых сената?

Мноства распусных піроў, гранне трубаў, крывавыя стравы?

Што ж?.. Гарады без людзей, без аратага плодныя нівы,

Край неаглядны, які апусцеў ад бясконцых забойстваў?

Трупы на брамах сядзіб? Ён, шалёны, на звязаных бэльках

Мёртвых, забітых людзей пры ўваходах развешваў…

Дык гэтай

Дзікай задумай сваёй ён тыранаў усіх пераплюнуў

[Радзівіліяда ІІ, 23–30].

Апошні фрагмент даволі дакладна суадносіцца з гісторыяй, пераказанай Мікалаем Кастамаравым у ягонай “Рускай гісторыі”. Адзначыўшы той факт, што Іван Жахлівы выкрадаў прыгожых замужніх жанчын, забаўляўся з імі, а потым забіваў іх, гісторык прыводзіць прыклады: “Ходил в его время рассказ, что у одного дьяка <…> он таким образом отнял жену, потом вероятно, узнавши, что муж изъявлял за это свое неудовольствие, приказал повесить изнасилованную жену над порогом его дома и оставить труп в таком положении две недели; а у другого дьяка была повешена жена по царскому приказу над его обеденным столом”[19].

Наогул, трэба адзначыць, што Ян Радван вельмі добра абазнаны ў падзеях палітычнай гісторыі памежнага паміж Масковіяй і ВКЛ рэгіёна. Вядомы літоўскі літаратуразнавец Сігітас Нарбутас, аўтар некалькіх кніг, прысвечаных “Радзівіліядзе”, перакладчык паэмы на літоўскую мову, выявіў цесную фактаграфічную еднасць “Радзівіліяды” і “Хронікі” Мацея Стрыйкоўскага[20]. Заўважым, дарэчы, што сам аўтар “Хронікі” яшчэ раней уславіў перамогу 1564 г. у вершах: яго пяру належыць паэма на польскай мове “Пра паразу 30 000 маскоўцаў… над ракой Улай” (рукапіс гэтага неапублікаванага твора захоўваецца ў Пушкінскім Доме[21]). І ў першую чаргу сюжэтная блізкасць “Хронікі” Стрыйкоўскага і “Радзівіліяды” Радвана выяўляецца ў апісанні Ульскай бітвы. Так, у гістарыяграфічных крыніцах пададзена даволі разнастайная інфармацыя пра тое, дзе ж менавіта адбылася сутычка паміж войскам Шуйскага і войскам Радзівіла ды Хадкевіча[22]. Напрыклад, згодна з “Гісторыяй” Карамзіна, Мікалай Радзівіл “близ Орши, в местах лесных, тесных, напал на россиян”[23]. У сувязі з названай бітвай звычайна згадваюцца рака Ула або мястэчка Чашнікі, адкуль і паходзяць два вядомыя ў гістарыяграфіі варыянты назвы гэтай баталіі (Ульская або Чашніцкая бітва). Аднак толькі Мацей Стрыйкоўскі паведамляе наступнае:

“Położył się tedy obozem Srebrny dwie mili od Orszej nad rzeką Kropiwną, a Sojski na Czasznickich polach w sielisku Iwańskim Burkołabowim”[24]. Назва Іванск сустракаецца ў “Радзівіліядзе” двойчы: Ян Радван яшчэ ў экспазіцыі паэмы прыгадвае пераможную славу, якая праляцела “per Evanscia rura” (“па землях Іванска”, Радзівіліяда I, 26), а ніжэй пры непасрэдным апісанні Ульскай бітвы адзначае: “Hac pugnata tenus sub Evansci limite bella” (“Да яе [г. зн. ночы. – Ж. Н.-К.] доўжылася бітва ў раёне Іванска”; Радзівіліяда III, 594). У гэтым месцы тэкст арыгінала суправаджае глоса: “In campo Iuanscio nunc ingens aceruus ossium humanorum” (“На землях Іванска і цяпер [можна знайсці] вялізную колькасць чалавечых касцей”).

Калі мастацкая прэзентацыя Івана Жахлівага адрозніваецца імкненнем да гіпертрафіраванай дээстэтызацыі, то іншыя маскоўскія дваране выяўляюцца ў “Радзівіліядзе” зусім інакш. Ян Радван нідзе не супрацьпастаўляе гетману Радзівілу ваяводу Пятра Шуйскага, хоць менавіта апошні (а не Іван Жахлівы) быў рэальным правадыром маскоўскага войска ў Чашніцкай бітве. Гаворачы пра тое, што Пётр Шуйскі “illustri ferrugine clarus” (“вылучаўся выдатным рудым колерам”) [Радзівіліяда II, 787], Ян Радван, хутчэй за ўсё, мае на ўвазе колер валасоў. Гэта адначасова сродак і супастаўлення, і супрацьпастаўлення Шуйскага з галоўным героем паэмы – рудавалосым гетманам Мікалаем Радзівілам. Адносіны Яна Радвана да Пятра Шуйскага неадназначныя: паэт паважае яго за ваенныя заслугі, аднак з вялікай доляй іроніі апісвае ягоныя ўцёкі пасля паразы ў Чашніцкай бітве; яркімі фарбамі малюе этыкетную ў літаратурных адносінах сцэну забойства ваяводы адным з полацкіх сялян-лесарубаў, але глыбока лірычна, з выкарыстаннем вобразнага арсенала паэзіі Авідзія, выяўляе ягоны адыход з жыцця.

Сігітас Нарбутас лічыць пацыфісцкі настрой вызначальнай рысай мастацкай спецыфікі “Радзівіліяды”[25]. Так, легендарны пясняр Мусэй, выхавацель маладога Мікалая Радзівіла, не забываецца пажадаць свайму вучню:

Пільна не пніся, не лезь на вяршыні напышлівай славы:

Міру больш прагна жадай, чым трыумфаў любой перамогі

[Радзівіліяда І, 360–361].

У канцы першай кнігі паэт дэкларуе немагчымасць прыпадобніць свайго героя да ваенных правадыроў былых часоў, бо апошнія не здабывалі “nullos de pace triumphos”(“ніякіх перамог мірным шляхам”), а гетману Радзівілу гэта ўдалося: злітаваўшыся з ворага, ён пераканаў лівонцаў на чале з магістрам Вільгельмам Фюрстэнбергам падпарадкавацца ўладзе Жыгімонта ІІ Аўгуста і такім чынам захаваць жыццё сабе і сваім блізкім. У гэтых эпізодах закладзена антытэтычнае супастаўленне гетмана Радзівіла з царом Іванам Васільевічам. Супрацьлеглы бок гэтага супастаўлення (г. зн. неўтаймаваную прагу маскоўскага цара да ваеннай агрэсіі) паэт раскрывае ў другой кнізе. Ян Радван распавядае, што напярэдадні Чашніцкай бітвы ў душы Івана Жахлівага “insania Martis inarsit” (“разгарэлася шаленства Марса”; Радзівіліяда II, 744). Імкненне маскоўскага цара да вайны паэт выяўляе як сапраўднае вар’яцтва:

“Войнаў, – раве, –патрабую!” – аж крык па палацы нясецца;

Спаць перастаў, ды адно ўсё забойствамі, бітвамі трызніць,

Зыркае дзіка вачыма, крывёю налітымі, гнеўна,

Аж задыхаецца сам, калі мусіць марудзіць з вайною

[Радзівіліяда II, 745–748].

Галоўнае злачынства Івана Жахлівага, вынік яго сувязі з інфернальнымі сіламі (фурыямі) – імкненне да бясконцых захопніцкіх войнаў. Паэт-гуманіст з жахам ацэньвае шматлікасць ваенных ахвяр як з аднаго, так і з другога боку. Ён шчыра аплаквае маскоўскіх ратнікаў, якія палеглі на чашніцкіх палях, – Іосіфа Фёдаравіча Быкоўскага, Давіда Скунтарава, братоў Івана і Сямёна Палецкіх, Мікіту Раманавіча Адоеўскага, Сілу і Мікіту Кунтаровічаў ды іншых. Напрыканцы гэтага скрушнага пераліку аўтар з жалем падсумоўвае:

Так загадалі багі. Вам бацькі не закрылі гаротна

Згаслых вачэй у вялікай тузе ды ў страшэннай жалобе;

Горкія слёзы з вачэй вашых дзетак не пырснуць

над вамі… [Радзівіліяда III, 539–541].

У апісанні Чашніцкай бітвы дый іншых баталій Ян Радван імкнецца падкрэсліць неаднароднасць (а значыць, дрэнную арганізацыю) маскоўскага войска. Грамадзян суседняй дзяржавы аўтар “Радзівіліяды” не ўспрымае як адзіны народ: ідэнтыфікацыйны тэрмін Moschi (‘маскоўцы’) у паэме трэба ўспрымаць як палітонім. Ян Радван час ад часу прыгадвае назвы разнастайных плямёнаў (часцейза ўсё – мардву), прадстаўнікі якіх уваходзілі ў склад войска Івана Жахлівага. Абяцаючы каралю Жыгімонту ІІ Аўгусту ўславіць ягонае імя шматлікімі перамогамі, Мікалай Радзівіл у сваёй прамове стварае своеасаблівы рэестр гэтых плямёнаў:

Вось на вачах у цябе ваяры пераможаных рацяў

Пройдуць даўжэзнай чаргой, непадобныя зброяй і мовай:

Племя казанцаў і пераяслаўцаў, пазбаўленых зброі,

Дужых разанцаў і мурамцаў, моцна пускаючых стрэлы;

З імі – растоўцы, свавольныя цверцы, сяверцы таксама,

Строй астраханскіх мужоў, што аж дыхаюць сілай; з ускрайкаў

Людзі – яны ад Дзвіны да халоднага мора вандруюць, –

Словам, вялікіх народаў і іх ваяводаў шарэнгі!

[Радзівіліяда I, 507–514].

Варта адзначыць, што традыцыйны для гераічнага эпасу рэестр войскаў Ян Радван адмыслова арганізуе ў кам-пазіцыйным плане. Калі пералік войска ВКЛ паэт змяш-чае ў апошняй, чацвёртай, кнізе “Радзівіліяды”, то вышэй прыведзены рэестр маскоўскага войска – у першай кнізе. Хутчэй за ўсё, такім чынам аўтар на самым пачатку твора фармуе ў чытача ўяўленне пра маскоўцаў як разрознены, “рассеяны” народ. Успомнім, што адпаведнае этымалагічнае тлумачэнне назвы Russia (Rosseja) даецца ў трактаце Сігізмунда Герберштайна “Rerum Moscovitarum commentarius”: маскавіты, на думку аўстрыйскага дыпламата, “asserentes Rossejam antiquitus appellatam, quasi gentem dispersam, seu disseminatam: id quod nomen ipsum indicat, Rosseja etenim, Rutenorum linguā, disseminatio, seu dispersio interpretatur” («заяўляюць, што “Расея” – гэта старажытная назва, як бы “раскіданы” або “рассеяны” народ; гэта і ёсць тое, што азначае сама тая назва, бо слова “Расея” з мовы русінаў перакладаецца як “рассейванне” або “распырскванне”»)[26]. Аднак у Яна Радвана ўяўленне пра “рассеянасць” жыхароў Масковіі напоўнена палітычным сэнсам. Менавіта пра гэта пісаў і С. М. Салаўёў: “Во внешнем отношении земля была собрана, государство сплочено, но сознание о внутренней, нравственной связи человека с обществом было крайне слабо; в нравственном отношении и в начале XVII века русский человек продолжал жить особе, как физически жили отдельные роды в IX веке”[27].

У той самы час Ян Радван імкнецца падкрэсліць злучанасць войска Мікалая Радзівіла, аб’яднанага высакароднай мэтай – вызваліць народы ад лютага тырана. Апісваючы шлях войска ВКЛ, якое мусіла прабірацца ляснымі сцяжынамі, паэт уводзіць міфалагічны план, які дапамагае сфармаваць уяўленне пра радаснае і светлае пачуццё, якое напаўняла душы ваяроў:

Німфы, багіні лясоў, пачынаюць збірацца імкліва.

Што за прывабнасць у іх! Бездарожжам бягуць Рубаніды

Проста праз самы гушчар і глядзяць у вялікім здзіўленні. <…>

Сочаць цікаўныя панны, бо бачаць вялікае дзіва,

Прагна глядзяць на чужынцаў, узрушаных радасна.

Толькі Самым прывабным здаваўся дрыядам ды ўсім арыядам

Мужны ваяр Радзівіл, быццам ён быў у свеце адзіны

[Радзівіліяда ІІІ, 211–217].

У ноч перад бітвай правадыр войска атрымлівае добрае прадвесце. У сне да яго з’яўляецца Вітаўт Кейстутавіч. Вялікі князь прадказвае прыход новага караля (Стэфана Баторыя), які пашырыць межы дзяржавы “ад Балтыкі аж да Эўксінскага Понта”, а таксама ў пазітыўным рэчышчы абмалёўвае найбліжэйшыя перспектывы:

Заўтрашні дзень мае ўбачыць на полі пагібель

маскоўцаў. О як жа будуць тады спачываць мае косці прыемна!

Подзвігі вашы цяпер маю славу былую адродзяць,

Душы герояў пацешаць і продкаў хвалу узвялічаць

[Радзівіліяда ІІІ, 295–298].

Як Ягайла ў “Прускай вайне” (1516) Яна Вісліцкага, так і Мікалай Радзівіл у “Радзівіліядзе” – Боскі абраннік. Перад самым пачаткам Ульскай бітвы ён атрым-лівае шчаслівы знак: калі прывялі схопленага шпіёна маскоўцаў, конь гетмана схапіў яго зубамі за валасы і, заіржаўшы, падкінуў у паветра, быццам мяч [Радзівіліяда III, 223–231]. Гучны заклік правадыра ўздымае войска на бітву:

Вось жа ён вораг, смялей! Зараз, зараз той час, да якога

Гэтак імкнуліся вы ды прасілі ў малітвах; дык Марса

Слаўце правіцай, не вуснамі! Гэй, памагай, сіла продкаў!

Мілую ўспомнім Айчыну, сыноў і пяшчотную жонку!

Вось поле нашае славы, адно тут патрэбна – адвага!

[Радзівіліяда III, 326–330].

Рэакцыя ратнікаў на гэты заклік апісана, бясспрэчна, рукою таленавітага вучня Вергілія:

Гэтак сказаў Радзівіл. Вось сугучным ды радасным спевам

Трубы гучаць пачалі, да нябёсаў панеслася гранне,

Тут жа крылатае войска ўзнялося імкліва на бітву

[Радзівіліяда III, 331–333].

Такім чынам, многія аўтары лацінамоўных ліра-эпічных твораў XVI ст. паказвалі перамогу пад Улай знакавай і доўгачаканай падзеяй, якая абвергла ўяўленне пра непераможнасць войска маскоўскага тырана Івана Жахлівага і дазволіла па-новаму ацаніць перспектывы цэлай ваеннай кампаніі. Падобныя ацэнкі паэтаў-эпікаў сугучныя з меркаваннямі сучасных гісторыкаў. Так, на думку Г. Сагановіча, “перамога над Улаю сарвала буйную наступальную аперацыю цара, і пасля яе ваенныя дзеянні набылі ў асноўным лакальны характар”[28].

Прапаную чытачам “Беларускага Гістарычнага Агляду” ліст Грыгорыя Хадкевіча да сыноў, змешчаны ў вышэй згаданым выданні Іагана Мюліуса, а таксама фрагмент з “Радзівіліяды” Яна Радвана з апісаннем Чашніцкай бітвы ў нашым перакладзе з лацінскай мовы.

---

[1] Лацінская форма імя Georgius паслядоўна перадаецца як Георгій, хоць беларускім адпаведнікам можа быць як Георгій, так і Юрый. У прыватнасці, брат Грыгорыя Хадкевіча, які ўзначальваў пасольства да Івана Жахлівага (канец 1563 – пачатак 1564 г.), у беларускіх крыніцах называецца Юрыем.
[2] Nowak-Dłużewski J. Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce: Czasy Zygmuntowskie. Warszawa: Instytut wydawniczy “Pax”, 1966. S. 206.
[3] Кавалёў С. Шматмоўная паэзія Вялікага Княства Літоўскага эпохі Рэнесансу: манаграфія. Мінск: Кнігазбор, 2010. C. 109.
[4] Ulčinaite E., Jovaišas А. Lietuvių literatūros istorija: XIII–XVIII amžius. Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos Institutas, 2003. С. 138.
[5] Mylius, I. Divina gratia imperante Sigismundo Augusto Polonorum rege potentissimo, Magno Lithuaniae Duce etc. Victoria de Moschis reportata a Magnifico Domino Gregorio Chodcieuitio Castel lano Vilnensi, Capitaneo Grodnensi, stipendiarii militis supremo gubernatore. <…> Authore Ioanne Mylio Libenrodensi. Viennae Austriae ex officinal Michaelis Zimmermani, 1564. Р. 10 n.n.
[6] Тут і далей пераклад з лацінскай мовы зроблены аўтарам артыкула.
[7] Янушкевіч А. М. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558–1570 гг.: манаграфія. Мінск: Медисонт, 2007. С. 83
[8] Mylius, I. Divina gratia… P. 3 n.n.
[9] Idem. P. 4 n.n.
[10] Idem. P. 5 n.n.
[11] Idem. P. 4 n.n.
[12] Mylius, I. Divina gratia… P. 5 n.n.
[13] [Smotrycki Meletiusz] Verificatia niewinności powtore wydana. <…>. [W Wilnie: Zakonnicy Monastera Bratskiego Wileńskiego, Cerkwie ześcia Świętego Ducha, 1621]. S. 13 n.n.
[14] Макараў М. Ула // Вялікае Княства Літоўскае: энцыклапедыя: у 2 т. Т. 2. 2-е выд. Мінск: БелЭн, 2007. С. 685–686.
[15] Petrus Royzius. Carmina selecta = Petras Roizijus. Rinktiniai eilėraščiai / Iš lotynų kalbos vertė Rita Katinaitė etc. Vilnius: Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas, 2008. P. 162.
[16] Petrus Royzius. Carmina selecta… P. 162.
[17] Hyacinthius Vilnensis B. Panegyricus in excidium Polocense atque in memorabilem victoriam Stephani invictissimi PoloniarumRegis Magnique Ducis Lituaniae ex potentissimo Moschorum Principe III. Cal. Septemb. MDLXXIX reportatem. Basilii Hyacinthii Vilnensis adinclytum Nicolaum Georgii Radivillum Ducem Dubingae et Birzae in Lituania. <…> Patavii: Apud Laurentium Pasquatum, 1580. P. 16 n.n.
[18] Тут і далей “Радзівіліяда” Яна Радвана цытуецца ў нашым паэтычным перакладзе, які публікаваўся ў часопісе “Маладосць” (2011.№1–12;2012.№1–9). У дужках пазначаецца нумар часткі паэмы і паэтычных радкоў паводле навуковага перавыдання паэмы, падрыхтаванага С. Нарбутасам. Гл.: Joannes Radvanus.Opera = Jonas Radvanas. Raštai / iš lotynų kalbos vertė Sigitas Narbutas. Vilnius : Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas, 2009.
[19] Костомаров Н. И. Русская история в жизнеописаниях ее главнейших деятелей. Кн. 1. Москва, 1990. С. 473.
[20] Narbutas S. Tradicija ir originalumas Jono Radvano „Radviliadoje”. Vilnius, 1998. P. 27–54.
[21] Гл.: Кавалёў С. Шматмоўная паэзія Вялікага Княства Літоўскага… С. 162.
[22] Гл.: Янушкевіч А. М. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1158–1570 гг. Мінск, 2007. С. 78–83.
[23] Карамзин Н. М. История государства Российского: в 3 кн. Кн. III. Т. IX. 5-е изд. С.-Петербург, 1843. С. 32.
[24] Stryjkowski M. Ktora przed tym nigdy światła nie widziała Kronika Polska, Litewska, Żmodzka i wszystkiej Rusi… Warszawa, 1846. T. II. S. 414.
[25] Narbutas S. Jonas Radvanas and his heroic epos Radivilias // Radvanas Jonas. Radviliada. Vilnius, 1997. P. LVI.
[26] Herberstein S. Rerum Moscoviticarum commentarii… Basileae, 1571. P. 5 n. n.
[27] Соловьев С. М. Сочинения: в 18 кн. Кн. IV. Т. 7–8. Москва, 1989. С. 378.
[28] Сагановіч Г. Бітва на Уле // Вялікае Княства Літоўскае: энцыклапедыя. Т. 1. 2-е выд. Мінск: БелЭн, 2007. С. 335.

ліст

яснавяльможнага Пана Грыгорыя Хадкевіча, кашталяна Віленскага і г. д. сынам Аляксандру і Андрэю, [якія знаходзяцца] пры каралеўскім двары, пра шчаслівую перамогу над маскоўцамі*

*  Mylius I. Divina gratia imperante Sigismundo Augusto Polonorum rege potentissimo, Magno Lithuaniae Duce etc. Victoria de Moschis reportata a Magnifico Domino Gregorio Chodcieuitio Castellano Vilnensi, Capitaneo Grodnensi, stipendiarii militis supremo gubernatore. <…> Authore Ioanne Mylio Libenrodensi. Viennae Austriae ex officinal Michaelis Zimmermani, 1564. [24] p.

Найдаражэйшыя сыны! Хоць я ніколькі не сумняваюся, што з шырокага розгаласу вы, канечне, ужо даведаліся пра нашу перамогу над маскоўцамі, аднак, паколькі чутка, бывае, часам крыху адыходзіць ад праўды, я ахвотна выканаю вашы пажаданні і коратка распавяду вам больш дакладна прагэтую бітву, бо навас, думаем мы, упершую чаргу распаўсюджваецца слава бацькоўскага імя. У Масковію, як вы ведаеце, былі выпраўлены паслы ад Яго Каралеўскай Вялікасці: мой брат Георгій Хадкевіч, а таксама Георгій Валовіч, каб лагодна пераканаць вялікага князя ў неабходнасці вяртання Полацкай крэпасці, якую ў мінулым годзе ён падманным шляхам, праз хітрыкі, захапіў. Яшчэ тыя паслы хацелі дамовіцца наконт заключэння міру, каб не пралівалася больш надарма хрысціянская кроў. Маскоўскі ж князь аж да таго часу іх у сябе затрымліваў, пакуль не сабраў вялікае войска, ды нарэшце, не завяршыўшы справу, загадаў вяртацца дадому, і адразу ж выправіў супраць ліцвінаў 60 000 войска пад камандаваннем Пятра і Васілія Сярэбраных, ды яшчэ ім на дапамогу выступіў татарын Каібул з моцнай конніцай. З гэтай арміяй хацела аб’яднацца 25-тысячнае войска, якое засталося ў Полацку для аховы, а камандаваў ім Пётр Шуйскі ды іншыя маскоўскія князі. Згэтай мэтай яны павінны былі сабрацца ўмястэчку Баран[ь], каб усім разам уварвацца ў Літву ды на шырокіх абшарах спустошыць агнём і мячом Барысаў, Мінск, Наваградак ды іншыя мясцовасці, каб нарэшце, узбагаціўшыся крадзяжом, вярнуцца ў Старадуб. І вось, калі ад разведчыкаў і паслоў стала вядома пра іх прыход, польская конніца вырашыла чакаць у Мінску. Я ж з наёмным войскам яшчэ далей вырушыў супраць ворага; на невялікай адлегласці ад мяне размясціўся ваявода Троцкі, гетман цэлай арміі, злітоўскімі войскамі. Між тым ад варожых разведчыкаў стала вядома, што войска, якое выступіла з Полацкай крэпасці, ужо стаіць паблізу. Для нападзення на яго я рушыў у той жа момант з маімі атрадамі 26 студзеня.

Паколькі дарога праз лес была больш вузкай, я паступова выправіў вершнікаў у мястэчка, і мы не мелі ў дарозе ніякіх благіх прыгодаў. Здавалася, што масковец паўсюдна перагарадзіў шляхі, заняў лепшыя месцы для бітвы, нахабна здзекаваўся з нашых вайскоўцаў ды з усіх бакоў расставіў конніцу і ў гэтым сэнсе меў перавагу. Вось так дзякуючы вялікім намаганням камандзіра конніцы Баркулаба Корсака спачатку 200 вершнікаў занялі месца ў полі, а следам за імі з такой жа колькасцю вершнікаў шчасліва прыйшоў Грыгорый Бака. Дзеля іх падтрымкі ятутжа выправіў князя Багдана Саламярэцкага з 250 вершнікамі, а таксама Мікалая Сапегу, ваяводзіча наваградскага, які ўзначальваў 300 вершнікаў. Нарэшце і я сам з астатняй дружынай і з некаторымі прыдворнымі Яго Каралеўскай Вялікасці выйшаў у поле ды крыху адкінуў маскоўцаў, што паўсюдна стаялі насупраць, учыніўшы напад з больш моцнай конніцай. Такім чынам, выставіўшы войска ў баявым парадку, я заўважыў, што колькасць ворагаў надзвычай вялікая, і хацеў, каб супраць іх з астатнімі сіламі выступіў таксама гетман цэлага войска Мікалай Радзівіл, ваявода Троцкі, які меў з сабою вялікую літоўскую раць. Аднак калі я зразумеў, што ён не зможа так хутка прыбыць да нас з-за вялікай колькасці перашкод у лесе, то адпаведна з часам звярнуўся з кароткім словам да войска, узрушыў усіх і павёў у бітву. Неўзабаве быў зроблены рашучы напад на ворага. Паколькі гарматы пры гэтым зусім на ўжываліся, вайскоўцы пайшлі ў атаку з дзідамі і мячамі. І ворагі не змаглі доўга даваць адпор націску літоўскага войска: атрымаўшы вялікую паразу, яны павярнуліся і кінуліся наўцёкі. Тады нашы вайскоўцы пачалі нападаць яшчэ больш актыўна, ціснулі ворага з тылу, паўсюдна сціналі ўцекачоў, тых, што засталіся, пераследавалі нават у цемрадзі ночы, так што і гукі трубы не маглі іх прымусіць вярнуцца назад у лагер. Такім чынам, з Божай дапамогай разбілі мы маскоўскае войска; не больш за 500 ваяроў уратаваліся ўцёкамі ў Полацк з ліку гэтулькіх тысяч. На наступны дзень быў учынены трыумфальны марш на дзве мілі. Шмат было разнастайных трафеяў, якімі ўзбагаціліся ваяры. Сярод целаў забітых былі знойдзены Пётр Шуйскі, Аляксандр Правазоўскі, Давід Гундароўскі, Тэадор Палезій, знатныя маскоўскія вяльможы. Жывымі трапілі да нас у палон Захарыя Пляшчэўскі, Іван Азлябіна, Мікіта Адоеўскі – прадстаўнікі баярскіх фамілій. Разам з іншымі быў захоплены і Сямён Палецкі, аднак, паколькі ў сутычцы ён атрымаў вельмі моцную рану, то не мог доўга заставацца жывым. Вось такім чынам цяпер вы маеце апісанне бітвы настолькі сціслае, наколькі гэта магчыма.

А тое, што датычыць другой часткі маскоўскага войска, якое рушыла пад камандаваннем Сярэбранага на Оршу, то, як вы ведаеце, супраць іх я быў выправіў Пана Філона Кміту, майго зяця, з 3000 конніцы, каб ён, хоць і не роўны вайсковай сілай, перашкодзіў ім, аднак, у дарозе. Здабыўшы перамогу, я тут жа выправіў да яго пасланца з лістамі. Прызначэнне гэтых лістоў было ў тым, каб з іх дапамогай вораг цвёрда пераканаўся ў нашым далейшым наступленні. Прачытаўшы гэтыя лісты, Кміта адправіў іх адтуль далей, астатнім аднавайскоўцам. Калі вораг, перахапіўшы пасланца, даведаўся пра паразу маскоўскага войска, то, забыўшыся нават на абозы, яны кінуліся наўцёкі. Але паколькі Дняпро яшчэ не быў скаваны моцным ільдом, большая частка варожага войска загінула, патануўшы ў рацэ. Такім чынам, хаця мы не змаглі схапіць іх усіх з прычыны імклівасці іх уцёкаў, аднак ворагі былі настолькі моцна ўражаны паведамленнем аб паразе, што здавалася, быццам бы яны цалкам пераможаны. У гэтай сітуацыі дапамагла нам ва ўсіх адносінах шчодрая ласка Божая, падараваўшы даўно жаданую перамогу над вельмі жорсткім ворагам. За гэта належыць нам бясконца дзякаваць найвышэйшаму моцнаму Богу, да якога адзіную малітву ўзношу: каб калі-небудзь прынёс Ён і вам, найдаражэйшыя сыны, падобную перамогу ды каб, крочачы слядамі бацькоўскай славы, мелі вы ад Яго шчодрую падтрымку. Напісана ў Заблудаве, нашым маёнтку, у 1564 г.

Ян Радван

Радзівіліяда

(фрагмент з трэцяй часткі паэмы)*

*Radvanus I. Radivilias sive De vita et rebus praeclarissime gestis, immortalismemoriae, illustrissimi principis Nicolai Radivili<…>libri quattuor Ioannis Radvani Lit[uani]<…>Vilnae metropoli Lituanorum: Ex officina Ioannis Kartzani, [1592]. [168] p.

Вечар пагоркі пакрыў, ды адкладу для бітвы не будзе¹.

Мужны Зяновіч звярнуўся да тых, хто сабраў свой рыштунак:

“Гэй, хто са мною, сябры? Хто на ворага першы памчыцца?

Прагну цяпер, каб мяне гэтым першым у бітве лічылі!”

Рушыла войска крылатых; сышліся – і лівень жалезны

Хлынуў адразу, наўкол чуцен трэск – так ламаюцца дзіды.

340 Гэткім жа строем вялікім імкнуцца насустрач маскоўцы.

Тысячы грозных жаўнераў вядуць і наперад кіруюць²

Грозны Захарын³, Іосіф Быкоўскі⁴, падобны абліччам

Сам да айчынных дубоў і да соснаў, пакрыты жалезам;

Голаў вялізны яго пышным пер’ем аздоблены ладна;

Марса ўва ўсіх абуджае, вышэйшы за ўсіх, апантана

Скача праз войска віхураю, ажно за спінай лунае

Грыва яго валасоў ды аздобы цяжкія на шлеме.

Гэтак раз’ятрана ён налятае на войска ліцвінаў;

Букавай дзідай, аднак, працінае магутны Зяновіч

350 Волата цела, наскрозь пратыкае яго – і з крывёю

Ён ванітуе жыццём праз адтуліну чорнае раны;

Валіцца зверху, як сноп, лямантуе, з каня апаўзае, –

Рухнуў нарэшце ён, шырака рукі свае распасцёршы.

Так, Аквілонам эдонскім адолены, падае ніцма

Ясень стары, што калісь красаваўся на полацкіх землях.

Кажа з дакорам Ліцвін: “Што ж, ляжы й памірай: раз хацеў ты

З Марсам Літвы паспытаць, перамер яе лежачы зараз!”

Многіх паклаў там Ліцвін, пасяліўшы ў саюзніках сполах:

Чыняць натоўпы ды дзіды кідаюць, бягуць… Пачалася

360 Марсава сеча між тых, хто адзін на другога ўзняліся.

Бачаць цяпер ваяводы маскоўцаў: зусім нечакана,

Нават бяспечна Зяновіч вялікія страты ўчыняе;

Гуртам яго акружаюць тады, абступаюць натоўпам,

Збіліся ў кучу, як быццам калі талакою вялікай

Людзі выходзяць на льва, што на выганах быдла плюндруе,

Ён жа крывавую пашчу і дзікія вочы адводзіць, –

Гэткім жа чынам юнак быў прыціснуты зброяй жалезнай,

Мноства атак ён адбіў у няроўнай, бязлітаснай бітве,

Грознай навалай прымушаны, кідаўся ўлева і ўправа.

370 Раптам масковец, прыкмеціўшы месца для трапнага ўдару,

Спрытна падняўся з мячом, секануў – і чароды маскоўцаў

З крыкам пабеглі, аднак быў Зяновіч не ў сэрца працяты;

Гнеўна прамовіў герой: “З маёй раны, о вораг, не цешся!”

Сам вокамгненна ўздымаецца, меч свой узносіць – і раптам

Моцна шыбае ў чало апантанаму крыкам маскоўцу.

Тут жа – пачварны мардвін, велізарны, магутны і дужы –

Люты Іван Шарамет, – гэткім імем ад продкаў празваўся,

Марсавай славай сваёй ён узняўся надзвычай высока;

Побач – і Леў⁵ непахісны: ён часта змагаўся адважна

380 З дзікім ардынцам, – і вось смерць у вочы яму зазірае;

Трэба й Палецкіх назваць, і Давіда, нашчадка Скунтора:

Рухалі разам яны лёгкаўзброеных войскаў шарэнгі.

Што ж атрымалася? Глянь: яны разам з вялікаю сілай

Выйшлі на бітву, аднак іх бацькі не на шчасце прыдбалі.

Тыя здалёк забіваюць, а гэтыя б’юцца аберуч;

Войскі змяшаліся разам, і коні ляцяць грудзі ў грудзі,

Поўныя сполаху. Муж усутыч насядае на мужа.

Гэткі вялізны натоўп закіпае гарачаю бітвай,

Быццам калі ўсе вятры ў пераменных кірунках шчыруюць,

390 Быццам ад гневу Вултурна⁶ дубы векавечныя стогнуць,

Быццам густыя лясы пад парывамі ветру скрыгочуць.

Вось Шарамет нешчаслівы прыпаў да зямлі сваім тварам.

Тут паміраючы, ён пра Аку сваю родную ўспомніў.

Моцныя рукі яго не пацешацца болей ніколі

Дзюбаю вострай стралы чараміскай з айчынных сядзібаў:

Воіна палкага раптам спакойная куля спаткала.

Выпусціў хтосьці яе – а не спыняць браня, ні даспехі,

Шчыт не расплюшчыць; яна застанецца ў канаючым целе.

Выйшлі ў атаку браты – два Хадкевічы, войнаў маланкі,

400 З імі Сангушка, адметны ў вайне, вельмі спраўны, каб хутка

Ворага знішчыць; пры іх – самых лепшых ліцвінаў кагорта.

Грукат узняўся, і вось прыступаюць да Марсавай бітвы

Новыя сілы, як быццам ніколі раней між народаў

Войнаў ліхіх не было і ніякіх нападнікаў звонку.

Чорныя войны жадаюць крыві, ды прыгожая мэта

Сэрца мацуе ў грудзях і падвойвае ратныя сілы.

Вось перад войскам ліцвінаў выводзіць вялізныя раці

Колічаў⁷: пырснуў свінцом па радах Радзівілава войска;

Зноў аднаўляе вайну, палымяны й раз’ятраны; зманна

410 Злая Фартуна цяпер несупынна спрыяе няшчасцю.

Хтосьці шчыруе мячом, проста косіць супернікаў, хтосьці

Чорныя кулькі свінца выпускае з пачварнай хелідры⁸;

Іншыя маюць калчан, што пры боку цяжaрам звісае:

Хмары бязлітасных стрэл зацямняюць высокае неба.

Колічаў носіцца скрозь на ліхім скакуне: выдыхае

Конь з растапыраных ноздраў падрэзаных полымя гневу⁹;

Фыркае гучна, іржэ, уздымаючы голаў высока.

Мужны юнача, каму ж першы ўдар меч твой востры прызначыў?

Прагнучы подзвігаў ратных, ты горача ў бітву імкнешся…

420 Рушыў адважны Сангушка ў аздобе юначага веку,

Сіла магутнага войска яго адусюль атачае.

Болей не можа чакаць – насупор, велізарны, нясецца,

Кажучы: “Мноствам варожых трафеяў ці смерцю гвалтоўнай

Сёння магу ўзбагаціцца”. Акінуўшы вокам адлегласць,

Выпусціў вёрткі снарад: ён праз пушчу імкліва пранёсся

З жудасным гукам – ажно дуб магутны разбіўся дашчэнту.

З целам варожым, аднак, ён німала не судакрануўся.

Храбры Сангушка тады з похваў меч без затрымкі вымае:

Востры, блішчасты, праз шлем ён паўкруглым ударам праходзіць,

430 Чэрап рассёкшы, і вось – у адтуліне мозг паказаўся…

Стаў над забітым Сангушка і, мёртвае цела штурхнуўшы,

Гэтак прамовіў тады: “О ліхія маскоўцы, вазьміце

Гораваяку свайго!..Што за лёс ён абраў ад нябёсаў?

Птушак драпежных карміць? Але ж цела прызначана глебе.

Гэтай правіцай яго аддаю для дастойных пагрэбаў”.

Потым ён валіць мячом і Сямёна, Васільева сына¹⁰,

Фёдара-князя, ліхога Барыса, а з ім – Цімафея¹¹.

Раптам заўважыў: наперад вядзе авангард Паразоўскі¹².

“Ёсць у маскоўца адвага? Тады пачынайма!” Сангушка

440 Вострым бліскучым мячом валіць ніцма магутнага мужа:

Вочы яго патухаюць у жальбе смяротнай; спадае,

Валіцца вобзем – і кроў чужаземнае золата меціць.

Сполахам поўняцца душы маскоўцаў, паўсюдна на полі

Людзі няўцямна бягуць, але смерці выява – навокал,

Ногі зусім не даюць спадзявання на нейкі ратунак…

Шуйскі¹³ глядзіць: уцякаюць маскоўцы ад грозных ліцвінаў,

Зломлена войска… І вось, падбухторыўшы злобаю сэрца,

Крыкнуў сваім: “Вы куды? Што ж, адзін за адным

наўздагонку Будзем цяпер уцякаць? Пабяжым у Іванавы землі?

450 Прымем ганебную кару ад нашага грознага князя?

Стой, люд маскоўскі, куды? Да жыцця ці да смерці хвалебнай

Сёння імкнешся, – здабудзь іх належна на Марсавым полі!

Ногі – ратунак благі: пераследуе лёс незваротны

Тых, хто ўцякае, шчэ горш. Павярніце ж сцягі і харугвы!

Вораг нас цісне!..” І вось супынілася войска маскоўцаў,

Шчыльна становяцца ў шыхт, падзяляюцца хутка на роты, –

Так ля збаноў з малаком мітусяцца імклівыя мухі, –

Гэтак імгненна маскоўцы злучыліся ў новае войска.

Шэпча ім страх: “Уцякай”, але гонар высокі спыняе.

460 Бачыць герой Радзівіл: павярнулі назад маскавіты,

Нават малая затрымка каштуе цяпер перамогі.

“Вы, дзеці Марса, – усклікнуў, – напружыўшы сілы й пачуцці,

Скончыце справу цяпер: хай адорыць маскоўцаў паразай

Тая зямля, да якой так імкнуўся напышлівы вораг!”

Так ён сказаў – і, падобна вірлівым, віхурыстым водам,

Воіны крочаць з кіямі агністымі, градам пуляюць,

Шчодра кідаюць насенне – шчыруй, земляробе, да ночы!

Гэткі быў гнеў у душы ды нязгода ў нябёсах.

Крылаты, Рынуўся сам Радзівіл на суперніка; грукат пачуўся:

470 Кожны ўздымае цяпер гартаваны свой меч харалужны.

Зараз да трэцяй атакі ён цэлае войска збірае.

Ратнікі гібелі смак спазнаюць праз пякучыя раны –

Гэта звычайныя рэчы, жахлівай вайны пачастункі.

Трупы старых, юнакоў поле бітвы змяшала.

У цэнтры – Марс, упрыгожаны меддзю, жалезам, – забойца,

Толькі й руйнуе адно, ды сябе пакрывае крывёю

Многіх забітых, яго калясніца ляціць апантана,

Пырскае ўгору крывёй, а Дыскордыя¹⁴ колы кіруе

Проста па трупах палеглых, крываваю пугаю хвошча –

480 Ляскат ляціць ад яе – ды пуляе лятучым жалезам.

Землі навокал спустошыў тыран гаманкі¹⁵, у якога

Коні пачварныя ёсць – называюцца Страхам і Жахам¹⁶;

Мчацца на гукі вайны, ад крывавага поту іх целаў

Пара шыбае; яны з дзікім ржаннем да пана нясуцца

Тою дарогай, дзе шчыльна натоўп ваяроў напірае:

Страх цісне тых, хто баіцца, руйнуе іх душы няшчадна,

Жах падпільноўвае сэрцы, з’яўляецца жудасным монстрам

Чорнага сполаху, прыкрых уцёкаў ды боязі слізкай.

Побач – пачварныя Фурыі, люты Падман ды Падступнасць –

490 Войнаў любых спадарожнікі – смела ды ўпэўнена крочаць.

Вунь Ахеронта, глядзі, выхаванка ляціць, Тызіфона¹⁷,

З бледным абліччам, а з ёю на пару – сястрыца Белона¹⁸;

Вось Лібітына¹⁹ (яна не шкадуе нікога) і Морта²⁰ –

Проста сапе ад забойстваў… Ну вось вам замест прыгажосці,

Праўды ды звычаяў добрых – смуродных багіняў абліччы,

Мноства ваенных ліхотаў замест дабрадатнага міру…

Зброя шыбае, мігціць… Хто адрозніць – дзе смерць, дзе забойства?..

Раптам з нябесных вышыняўВікторыя ясна заззяла

Пер’ем сваім залатым, стаўшы птушкай чароўна-прывабнай²¹,

500 Хутка нясецца на крылах, прыгожа лунае ў паветры,

Плаўна й няспешна ляціць, між зямлёю ды зоркамі кружыць,

Шлях выбірае адвольна: спярша да адных падлятае,

Потым імкнецца да іншых; як быццам дае перавагу –

Потым ізноў забірае, ды хіліцца ўбок… І не ўцяміш:

Хто ж з-пад крыла добры знак атрымае ад гэтай багіні?

Разам сыходзяцца войскі, фалангі сціскаюцца шчыльна,

Першых не бачаць апошнія, з цэнтра назад адступаюць.

Б’юцца – нага пры назе, меч на меч, з мужам муж – апантана.

Войска жахлівае медным дажджом засявае палеткі.

510 Вось і заключная Марсава бітва: якая адвага,

Сіла ў душы, дасканаласць у ратным майстэрстве!

Рукою Ратнікі раны наносяць, і чуецца лямант паўсюдна.

Целы мужоў напаўмёртвых, траскучымі ўдарамі сцятых,

Горкім стагнаннем сваім пра пагібель ліхотную сведчаць.

Вось памірае Іосіф, сын Фёдара²², слаўны масковец;

Скунтараў люты, Давід, разам падае скрушна да долу:

Страшны з аблічча, з вялізнай дубінай ды выгнутай дзідай,

Смела ён біўся, ды ў цэнтры, – аж куля натрапіла раптам,

Нават не свіснуўшы, гэтак знянацку, каб ён і не ўцяміў, –

520 Тут жа пранікла праз грудзі, спыніўшы адважнае сэрца.

Гэтак, Палецкія, й вы лежыцё на літоўскіх прасторах,

Мужны Іван разам з братам Сямёнам, падобныя з твару.

Лёс вас адрозніў гаротна: сармацкім мячом, о Сямёне,

Быў ты забіты, аднак галава твая з правага боку

Скрушна на шыі павісла; твая ж галава, о Іване,

Смерць напаткаўшы сваю, тваё цела гаротна згубіла…

Бачылі пушчы наўкола, як ты паміраў, о Мікіта,

Слаўны нашчадак Рамана²³: здабыўшы смяротную кулю,

Падаеш сам на зямлю непрытомна, шаноўны баярын.

530 Стаўся цяпер ты здабычаю птушак, няшчасны Мікіта…

Ты, Селівон, да пачварных забойстваў прывычны, нязможны,

Ты, о Казьма, між маскоўцамі волат, магутнай правіцай

Вырваць у смерці душу не змаглі – ані вы, ані Дзмітрый²⁴:

Моцным шырокім ударам адцята, яго галава спачывае…

Вас, Кунтаровы нашчадкі, Мікіта і Сіла магутны²⁵,

Слаўныя ў бітвах абодва, выключныя ў справах ваенных,

Скіфскія стрэлы не сцялі, цяпер жа ў Літве прычакалі

Вашыя целы сканчэння вайны – але й жыццяў сканчэння.

(Так загадалі багі.) Вам бацькі не закрылі гаротна

540 Згаслых вачэй у вялікай тузе ды ў страшэннай жалобе;

Горкія слёзы з вачэй вашых дзетак не пырснуць над вамі…

Хто б толькі выказаў словам бязлітаснасць дзікага Марса,

Хто б да чаго прыпадобніў раз’ятранасць жорсткай Белоны?

Марсавы коні тады на ахопленых страхам маскоўцаў

Фыркалі грозна, і Шуйскі быў першы, хто ў страху сумеўся:

Кінуўшы войска сваё, ён пусціўся, як сарна, наўцёкі²⁶.

Месяц празрысты святло выпускае спаміж вершалінаў,

Золатам конскае грывы гуляючы ў прыцемнай пушчы.

Ноч зацямняе, аднак, наваколле цяністай завесай:

550 Саван яна распасцёрла ахопленым страхам маскоўцам.

Тысячны раз прыгажуня-Селена ў лівійскія хвалі

Зноў апускаецца, прагнучы ўбачыць далёкія ўскрайкі;

Толькі ізноў надарма набывае карычневы колер,

Хочучы бегчы насустрач прывабнаму досвітку-брату,

Каб спачуваць разам з ім невымоўнаму гору людскому.

Німфы журботна бягуць, паўзвярыныя Паны імкнуцца,

Кроячы цемру лясную (глядзі, той, хто сэрцам відушчы!),

Потым далей пранікаюць пад покрывы шатаў зялёных.

Рэшткі маскоўскіх атрадаў, што хутка ад смерці марнелі,

560 Здацца жадалі ў палон, калі б лёс ім дазволіў такое.

Войска ліцвінаў цяпер пераслед несупынна чыніла,

Групкі разрозненых ворагаў ціснула зброяй жалезнай.

З войскам адборным сваім Радзівіл, ваявода вялікі,

Чыніць на полі жніво, хоць пры вельмі слабым асвятленні²⁷:

Быццам бы жнец на раллі каласы, так сцінае жалезам

Целы хлапцоў-маскавітаў, прасекаю шлях сабе торыць.

<…> Аж да начы пад Іванскам кіпела гарачая бітва.

Нават цяпер навакольныя землі крывёю ільсняцца,

Часам з-пад плуга аратая пырскаюць косці людскія –

Памятка даўніх падзей, падзіўлення вялікага вартых²⁸.

Шуйскі тым часам у пушчы густой і дрымучай хаваўся,

Блытаў сляды, уцякаў ад мячоў пераследнікаў спрытных,

600 Крочыў аблудна, праз стрэлы й клінкі прабіваўся, ды лёсам

Быў ён прызначаны стацца бясслаўнай ахвярай халопа.

Крочыў густым сасняком – чалавек туды рэдка заходзіў.

Церні, высокія дрэвы кругом разрасліся, і цяжка

Вызначыць нават дарогу між дзікіх сцяжынак: калісьці

Беднай сядзібы ўладар церабіў яе тут для патрэбы.

Шуйскі схаваўся сюды, прабіраўся маўкліваю пушчай,

Трэску галінкі любой ды павеву вятрыска баяўся.

Раптам пачуў недалёка людзей галасы, схамянуўся:

Падаў сякерамі ссечаны дуб велізарны дадолу.

610 Тут, асмялеўшы, звярнуўся і Шуйскі да тых лесарубаў:

“Добрыя людзі, прашу, пакажыце мне ў Полацк дарогу,

Шкоды жыццю не чыніце, бо мaю я грошай багата,

Срэбра ды золата ўдосталь, дык вам за жыццё заплачу я,

Толькі дазвольце бяспечна вярнуцца ў айчынныя землі,

Вам я жадаю ўраджаяў багатых ды шчодрых палеткаў;

З рога багацця няхай садавіна з гароднінай льюцца!”

Гэтак сказаў ён, аднак жа прамова не мела эфекту.

Хтосьці, зусім не звяртаючы ўвагі не гэтыя словы,

Зброю занёс абасечную, стаўшы на дыбачкі, кінуў,

620 Трапіўшы проста ў магутнае цела прамоўцы, каторы

Баяў прыгожа, ды й шчэ абяцанкамі сыпаў так шчодра²⁹.“

Бач ты, табе, ліхадзею, прычыне няшчасцяў, – вярнуцца

Зноў у Айчыну? А ты ж папаліў нам бацькоўскія хаты!

Колькі разоў паліваў ты крывёю літоўскія землі!

Не, даражэнькі, пакінь сваім дзецям крывавыя грошы,

Зараз жа смерцю сваёй адплаці нам за ўсе папялішчы!”

Тут і другія сяляне наносяць удары, і Шуйскі

Падае; свежая кроў палілася… Вось гэтак

Большая сіла звычайна жахлівыя вынікі мае:

630 Гэта ліхая традыцыя, вопыт гаротны і стратны…

Гасне агонь у лампадах заўжды пры нястачы алею –

Шуйскі згасаў гэтаксама з аблічча ў смяротным зыходзе.

Бледна-мярцвяныя цені кладуцца на твар, і нарэшце

Вечны і жудасны змрок пакрывае рухавыя вочы.

З гонарам ды з пасмяротнай пашанай занеслі ліцвіны

Цела ў свой горад. Вось лёс: у Масковіі ён нарадзіўся,

Чашніцкі край захапіў, але ў Вільні спачыў назаўсёды³⁰.

Лютую жорсткасць тым часам паўсюль дэманструюць

маскоўцы, Сілай вялізнаю войска пустошаць прыгожыя землі,

640 Полацкай арміі Шуйскага рэшткі злучаюцца з імі,

Зноў да нападу гатовыя, зноў павярнулі харугвы

Проста ў краіну ліцвінаў, да крэпасцяў гожае Вільні³¹.

Хто ж адвядзе гэты жах ад літоўскай краіны, о Музы,

Гэткі шалёны агонь хто адгоніць ад замкаў высокіх?

Толькі адзіны герой – Радзівіл, вынаходлівы й спрытны,

Ён выпраўляе адважнага хлопца ў кірунку, дзе вораг

З войскам стаяў, каб нібыта паведаміць добрую вестку

(Гэта прыдумаў Філон), і, захоплены ворагам, хлопец

Гэтак усё распавёў: ён паразу маскоўцаў пацвердзіў,

650 Сілу ліцвінаў падкрэсліў, сказаў, што загінула войска³².

Толькі дайшла тая чутка да слыху ахопленых страхам

Бледных маскоўцаў, што, бач, адбылася такая параза, –

Тут жа даюць лататы, уцякаюць куды толькі могуць:

Гэтак імкліва алень па пагорках спічастых імчыцца,

Чуючы рыканне льва, дзе Гірканскія стромкія горы;

Гэтак бягуць маскавіты: ні слава, ні гонар, ні нават

Страх перад лютым тыранам – нішто іх цяпер не спыняе.

Гэта бязглуздасць, аднак, каб нагам давяраць паратунак.

Вось Радзівіл згодна з планам тады ў непрыяцельскі лагер

660 Выслаў цябе, о Філон, з роду Кмітаў заможных, і разам

Госціка, спраўных дваіх у нападах ды марсавых войнах³³.

Б’юць не шкадуючы; частка маскоўцаў узбочныя сцежкі,

Добра знаёмыя ім, тэрмінова шукаюць, другія

Бераг рачны Барысфена запоўнілі: гэтыя воды

Сталіся водамі Леты, бо, вадкую смерць напаткаўшы,

Трапілі раптам маскоўцы ў блакітныя гроты Нептуна.

Хвалі вірлівым кружляннем ды пенай вады паглынулі

Вусны з апошняй мальбою. Зацягвае вірам пурпурным

670 Коней і разам мужоў – без належных пагрэбаў, без плачу.

Самі ліцвіны цяпер забіраюць багата здабычы,

Лепшы ж трафей – перамога: яна даражэй за багацці³⁴.

Будзь жа вітана, вялікая Маці, краіна ліцвінаў!

Мноствам трафеяў цябе пераможаны люд надзяляе.

Церпіць паразу маскоўскае войска, пыхлівае княства.

Гэта ўчыніў Мікалай: калі выйшла армада маскоўцаў

З лютай вайной на Літву, ён павёў ім насуперак войска –

Меншае толькі ўдвая… Пакараў ён пурпурнай крывёю

Ворагаў мноства… Таму Барысфен стаўся сведкам ды Ула,

680 Шчэ й берагі: іх паўсюль невычэрпная кроў аздабляла.

---

1 Глоса: “Бітва пачынаецца пад вечар”.
2 Глоса: “Правадыры маскоўцаў”.
3 Паводле “Хронікі” Мацея Стрыйкоўскага, Іван Захарын.
4 Стрыйкоўскі называе яго “Іосіф Фёдаравіч Быкаў” і піша пра яго так:  “муж вялікага росту, паўтара вялікія сажні”.
5 У “Хроніцы” Мацея Стрыйкоўскага сярод маскоўскіх ваяводаў узгадваецца Якаў Леў.
6 Вултурн – паўднёва-ўсходні вецер у антычнай міфалогіі.
7 Глоса: “Масковец Колічаў”. Даніла Колічаў узгадваецца ў “Хроніцы” М. Стрыйкоўскага.
8 Хелідра – від вадзяной змяі; тут – метафарычнае пазначэнне агнястрэльнай зброі.
9 Глоса: “Коні маскоўцаў з падрэзанымі ноздрамі”.
10 С. Нарбутас ідэнтыфікуе яго паводле гістарычных крыніц як князя Сямёна Якаўлева.
11 На думку С. Нарбутаса, пад Фёдарам аўтар мог мець на ўвазе Фёдара Палецкага, пад Цімафеем – Цімафея Цяцерына-Пухава. Ваявода маскоўцаў пад імем Барыс не згадваецца ў гістарычных крыніцах.
12 М. Стрыйкоўскі згадвае правадыра маскоўскага войска Аляксандра Паразоўскага.
13 Глоса: “Шуйскі аднаўляе бітву”.
14 Дыскордыя – лацінская назва грэчаскай багіні звады Эрыды.
15 Тыран гаманкі… – тут: Марс.
16 С. Нарбутас лічыць створаныя Янам Радванам вобразы коней Марса – Страха і Жаха – аўтарскім наследаваннем Вергілію. Менавіта ў яго паэме “Георгікі” прыгадваюцца коні Марса, хаця і без імёнаў. Тым часам у Гамера сустракаецца згадка пра спадарожнікаў Марса Страха і Жаха, а ў “Тэагоніі” Гесіёда яны ўпамінаюцца як сыны Арэса і Афрадыты.
17 Тызіфона – адна з эрыній.
18 Белона – старажытнарымская багіня вайны.
19 Лібітына – старажытнарымская багіня пахавання.
20 Па звестках С. Нарбутаса, упамінанне Морты як багіні лёсу сустракаецца ў Лівія Андраніка і Цэцылія, а таксама ў Аўла Гелія.
21 Глоса: “Старажытныя паэты справядліва назвалі Вікторыю народжанай у небе”.
22 Іосіф Фёдаравіч Быкоўскі (або Быкаў) ужо прыгадваўся аўтарам вышэй (гл. Радзівіліяда III, 342).
23 Маецца на ўвазе Мікіта Раманавіч Адоеўскі.
24 Імёны з гэтага фрагмента цяжка паддаюцца ідэнтыфікацыі.
25 Мацей Стрыйкоўскі прыгадвае маскоўскіх князёў Сілу і Мікіту Кунтаровічаў.
26 Глоса: “Следам за князем-аленем уцякаюць зайцы ў шлемах”.
27 Глоса: “Трыццаць тысяч маскоўцаў былі забітыя пяццю тысячамі ліцвінаў”.
28 Глоса: “У полі пад Іванскам і цяпер [можна знайсці] вялікую колькасць чалавечых касцей”. Мацей Стрыйкоўскі называе гэтую мясцовасць “Іванскае Баркулабава”.
29 Глоса: “Селянін забівае Шуйскага сякерай”.
30 Глоса: “Шуйскі пахаваны ў праваслаўнай царкве Блаславёнай Ма
рыі ў Вільні”.
31 Глоса: “Другое войска маскоўцаў пад Оршай”.
32 Загінула войска… – маеца на ўвазе армія Шуйкага. Глоса: “Ваенная хітрасць Радзівіла, праз якую войска Сярэбранага кінулася наўцёкі”.
33 Глоса: “Філон Кміта з Георгіем Госцікам забіваюць уцекачоў-маскоўцаў”. Мацей Стрыйкоўскі распавядае ўсю гэтую гісторыю так: Другое, большае, войска [маскоўцаў], 50000 якога стаяла з Сярэбраным за дзве мілі ад Оршы, Філон Кміта, сённяшні ваявода смаленскі, стрывожыў з дапамогай такой авантуры: выправіў да Дуброўна [пасланцоў] з лістамі, паведамляючы пра нядаўна здабытую перамогу над маскоўцамі і пра забойства Шуйскага ў Іванску. Пры гэтым ён наўмысна загадаў тым пасланцам ехаць туды, дзе, як ён разумеў, іх мелі перахапіць маскоўскія вартавыя. Менавіта так і сталася: маскоўцы схапілі іх з гэтымі лістамі. Калі маскоўскі гетман Сярэбраны прачытаў іх, ён так напалохаўся, што, кінуўшы ўсе абозы, намёты і справы, супольна з цэлым войскам кінуўся наўцёкі, а Філон Кміта, стараста Аршанскі, з Юрыем Осцікам, ваяводам Мсціслаўскім, маючы не больш за дзве тысячы вершнікаў, гналіся за імі з крыкамі, б’ючы, секучы і хапаючы”.
34 Глоса: “Вялізны і багаты лагер быў захоплены ліцвінамі”. У Мацея Стрыйкоўскага чытаем: “Потым, калі маскоўцы былі такім чынам разгромлены, нашы захапілі 25 тысяч вазоў трафеяў ды вельмі вялікую здабычу: мноства шатаў, разнастайных убораў і фуражу, апроч гэтага, везлі за войскам зброі і даспехаў на 6000 асоб. І такім чынам тыя два маскоўскія войскі, якія меліся злучыцца на друцкіх палях, а потым супольнай сілай штурмаваць Вільню, былі тады расцярушаны дзякуючы дзівоснай сіле Божай і гераізму ліцвінаў, а тое другое [войска] было нагалаву разгромлена, разбіта і пазбаўлена абозаў”.

Наверх

Наша гістарычная літаратура аддала нямала ўвагі праблеме навучання выхадцаў з беларускіх земляў Вялікага Княства Літоўскага за мяжой. Прыблізна такая ж сітуацыя назіраецца і ў гістарыяграфіях суседніх краін. Тамтэйшыя даследчыкі таксама прыклалі шмат намаганняў, высвятляючы розныя аспекты атрымання вышэйшай адукацыі мясцовымі ўраджэнцамі за мяжой у часы, калі сваіх вышэйшых навучальных устаноў у гэтых краінах не было. Ды нават калі такія ўстановы з’явіліся, паездкі юнакоў па навуку за мяжу па-ранейшаму былі вельмі пашыранай справай. Галоўнымі высновамі гэтых даследаванняў можна лічыць тое, што асаблівай папулярнасцю ў маладых людзей з Вялікага Княства Літоўскага карысталіся ўніверсітэты Цэнтральнай і Заходняй Еўропы, а таксама Італіі і што там набывалі адукацыю пераважна прадстаўнікі шляхецкага саслоўя. Такія высновы грунтуюцца на вялікай колькасці фактаў, якія малююць дастаткова поўную і рознабаковую карціну разгляданай з’явы. Адваротнае пытанне – навучанне замежнікаў на Беларусі – здаецца, у навуцы нават не было пастаўлена. А яно, безумоўна, патрабуе разгляду. Уплывы, у тым ліку ўплывы ў галіне адукацыі і культуры, у гісторыі вельмі рэдка бывалі накіраванымі толькі ў адзін бок. У большасці выпадкаў яны былі ўзаемнымі. Зразумела, што ступень тых уплываў магла быць рознай: у нейкім кірунку яны маглі выяўляцца мацней, а ў нейкім слабей. Аднак у цэлым гэтыя працэсы выглядалі менавіта як двух- ці шматбаковыя, якія ўздзейнічалі на розныя народы.

Трэба зазначыць, што пра вучобу замежнікаў-немцаў на Беларусі ў 1-й палове XVI ст. мы ведаем не вельмі многа – ад той пары да нас дайшлі толькі адзінкавыя факты. (Зрэшты, ад ранейшага часу такіх фактаў увогуле не захавалася.) Паколькі гэтыя рэдкія факты яшчэ не ўведзены ў навуковы зварот, спынімся на іх больш падрабязна.

13сакавіка 1538г. полацкія бурмістры ірадцы накіравалі да рыжскіх ратманаў ліст (гл. Дадатак). Гэты ліст, сярод іншага, утрымліваў скаргі на трох маладых немцаў, якія прыехалі ў Полацк “на новуку”. Але, як высвятляецца з паслання, дзейнасць юнакоў не абмяжоўвалася толькі стараннай вучобай. Палачане скардзіліся на немцаў за тое, што яны “людеи на торгу покололи и поранили”, у дадатак уварваўшыся да некага з палачан у дом. Тыя ж маладыя немцы некалькі разоў збівалі замкавых вартаўнікоў і земскіх перавозчыкаў, прычым яны ганяліся за сваімі ахвярамі з кордамі. Прадстаўнікі гарадскіх уладаў Полацка адзначалі, што мясцовыя жыхары скардзіліся на гэтых немцаў за іх учынкі не адзін раз. На думку бурмістраў і радцаў, за тыя злачынствы немцы заслужылі смяротнае пакаранне. Сапраўды, у адпаведнасці з першым артыкулам сёмага раздзела Статута Вялікага Княства Літоўскага 1529 г., за гвалтоўнае ўварванне ў чужы дом злачынца “шию тратить”. Праўда, у гэтым раздзеле Статута гаворка ідзе пра шляхецкія маёнткі. З іншага боку, пасланне наўпрост указвае на тое, што немцы “заслужили были горла” ў тым ліку за раны, якія яны нанеслі мяшчанам. Аднак у Статуце няма артыкула, які прадугледжваў бы смяротнае пакаранне за нанясенне цялесных пашкоджанняў. Таму палачане, магчыма, мелі на ўвазе не Статут Вялікага Княства, а нейкі іншы заканадаўчы кодэкс. Нельга выключыць таксама, што яны папросту хітравалі, перабольшваючы магчымае пакаранне. Палачане паведамілі ў Рыгу, што, нягледзячы на цяжкасць злачынстваў, яны, тым не менш, хадайнічалі перад тутэйшым ваяводам Янам Глябовічам, каб ён адмяніў смяротнае пакаранне немцам. Калі верыць лісту, полацкія бурмістры і радцы зрабілі гэта “для приязни изахованя здавных часов и суседства” паміж двума гарадамі.

Кім былі гэтыя “маладыя немцы” і што было прадметам іх навучання ў Полацку? Усе трое названы па імёнах: Індрых Гармонаў, Індрых Фанальтэн і Лаўрэнц. Апрача таго, палачане ведалі імёны іх працадаўцаў ці домаўладальнікаў у Рызе. Пра дваіх сказана, што яны ці раней, ці на той момант былі “служэбнікамі” іншых, больш багатых і ўплывовых рыжан. Трэці ж, Індрых Фанальтэн, “жи-веть у Гануса Шиперя у шлесарском ряду”. Гаворка тут ідзе пра месца жыхарства Фанальтэна ў Рызе, дзе дамы (яны ж адначасова былі і рамеснымі майстэрнямі) размяшчаліся па радах у адпаведнасці з прафесіяй іх гас-падароў. Хутчэй за ўсё, Індрых Гармонаў і Лаўрэнц былі слугамі багатых нямецкіх купцоў, якія мелі шчыльныя гандлёвыя сувязі з Полацкам. Праўдападобна, што гэтыя юнакі вучыліся ў Полацку гандлёвай справе. Такое навучанне, сярод іншага, прадугледжвала таксама засваенне старабеларускай (“рускай”) мовы і навязванне справавых сувязяў, якія маглі спатрэбіцца ім у будучыні. Трэці немец, Індрых Фанальтэн, належаў, найверагодней, да рамесніцкага асяроддзя і навучаўся ў Полацку рамяству. Мяркуючы па месцы яго жыхарства ў Рызе, гэта была слесарская справа.

З ліста вынікае, што паездкі нямецкіх юнакоў для навучання ў Полацк былі звычайнай справай і адбываліся рэгулярна: “А которые немци молодые з вашеи милости места до земли господарьское и до места нашего приежчают(ь) на новуку…”.

Мадэль паводзінаў, якую маладыя немцы прадэманстравалі ў Полацку, не была для іх нечым незвычайным. У Рызе такія здарэнні адбываліся дастаткова часта. На вялікі жаль, мы не ведаем працягу справы і не можам сказаць, якое пакаранне панеслі трое названых немцаў. Невядома таксама, ці спыніліся пасля гэтай непрыгожай гісторыі паездкі немцаў у Полацк “на новуку”, як таго хацелі раззлаваныя ваявода, палачане “и вся земля”.

Іншы выпадак паказвае другі канал адукацыйных сувязяў немцаў у Вялікім Княстве Літоўскім. Гаворка ідзе ўжо не пра мяшчанскае, а пра княска-магнацкае асяроддзе. Як высвятляецца, немцы выступалі тут не толькі як найманыя слугі (цывільныя і ваенныя), але і ў іншай якасці.

10 лістапада 1551 г. князь Андрэй Сямёнавіч Адзінцэвіч падаў скаргу віленскаму намесніку Яну Навіцкаму на маладога немца, “которого хлопъца немъца на име Германа з Рыги дано было для звыкълости языку руского до мене”. Але немец уцёк, украўшы ў князя рэчы[1]. Такім чынам, нямецкі юнак прыехаў да двара князёў Адзінцэвічаў для навучання “рускай” мове. У дадзеным выпадку мы валодаем, на шчасце, і некаторымі дадатковымі крыніцамі, якія даюць важны матэрыял для далейшага вывучэння і гэтага факта, і праблемы ў цэлым.

Да нашых дзён дайшоў твор, які ў літаратуры атрымаў назву “Радавод князёў Адзінцэвічаў”[2]. Гэты невялікі па аб’ёме помнік складаецца з дзвюх частак. У першай выкладзена версія пра паходжанне роду Адзінцэвічаў ад вядомага князя – пакутніка XIII ст. Міхаіла Чарнігаўскага, кананізаванага Рускай праваслаўнай царквой. “Радавод” падрабязна распісвае нашчадкаў Міхаіла, адзін з якіх, Фёдар насіў празванне Адзінец – адкуль і прозвішча ўсяго княскага роду. Гэтая частка радаводу завяршаецца на асобе ўжо вядомага нам Андрэя Сямёнавіча Адзінцэвіча. Другая частка твора змешчана пад асобным падзагалоўкам “Нача княжити Русь” і не мае відавочнай сувязі з першай часткай. Зразумела, калі не лічыць таго, што абедзве яны прысвечаны генеалогіі роду Адзінцэвічаў. Другая частка пачынаецца з паведамлення пра тое, што “князь Иван Одинец приехал з Немец” і што “подаваны ему именя уво Друцку”. Гэтая версія радаводу найбольш падрабязна спыняецца на асобах і падзеях XV ст. Так, у прыватнасці, яна адзначае сваяцкія сувязі Адзінцэвічаў з вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Кейстутавічам і ад’езд двух прадстаўнікоў роду на службу ў Маскву.

Зыходзячы з таго факта, што першая частка радаводу Адзінцэвічаў заканчваецца на асобе князя Андрэя Сямёнавіча, лагічна дапусціць, што яна была напісана менавіта пры ім. Такім чынам, мы маем сур’ёзныя падставы лічыць А. С. Адзінцэвіча натхняльнікам стварэння гэтай часткі помніка. Што да другой яго часткі, дык тэарэтычна яна магла быць вынікам творчасці таго ж Андрэя Адзінцэвіча і яго госця, маладога рыжскага немца Германа. Праўда, гэтаму дапушчэнню супярэчыць пэўная храналагічная неадпаведнасць. Як ужо было адзначана, у другой частцы твора нічога не гаворыцца пра рэаліі XVI ст., яна цалкам засяроджаная на падзеях XV ст. Сярод іншага, там згадваецца той факт, што былую вотчыну Адзінцэвічаў сяло Рэпухава[3][] “тепер… дръжит пан Илинич”. Гаворка тут ідзе, хутчэй за ўсё, пра вядомага вяльможу Івана Ільініча, які памёр недзе ў канцы XV ст., а з 1481 г. сапраўды валодаў Рэпухавам[4].

Як бы там ні было, але Адзінцэвічы яўна мелі нейкія сантыменты да немцаў і старанна падтрымлівалі свой імідж германафілаў. Безумоўна, адсюль і спроба вывесці паходжанне роду “з Немец”. З гэтым жа было звязана і тое, што Адзінцэвічы прымалі на свой двор нямецкіх юнакоў для навучання. Пытанне пра рэальнае паходжанне роду Адзінцэвічаў у генеалагічнай літаратуры і сёння застаецца адкрытым. Тым не менш адзначым, што ў вачах іншых людзей знаходжанне немцаў пры двары Адзінцэвічаў магло дадаць іх сямейнай легендзе пераканальнасці.

Факты, якімі мы валодаем сёння, сведчаць пра тое, што ў 1-й палове XVI ст. немцы сапраўды прыязджалі вучыцца на беларускія землі. Мяркуючы па ўсім, гэтыя паездкі на той час мелі ўжо сваю традыцыю і насілі рэгулярны характар. Можна ўпэўнена гаварыць, што немцы праяў-лялі зацікаўленасць у навучанні і навязванні кантактаў у мяшчанскім і княска-магнацкім асяроддзі суседніх беларускіх земляў Вялікага Княства Літоўскага. Асаблівай актыўнасцю тут вылучаліся прадпрымальныя жыхары горада Рыгі.

---

[1] Российский государственный архив древних актов. Ф. 389. Оп. 1. Ед. хр. 240. Л. 219об.
[2] Родословие князей Одинцевичей // Полное собрание русских летописей. Т. 35. Москва, 1980. С. 282–283.
[3] Цяпер вёска Смальянскага сельсавета Аршанскага раёна Віцебскай вобласці.
[4] Lietuvos Metrika = Lithuanian Metrica = Metryka Litewska. Kn. 4 / Par. L. Anužytė. Vilnius, 2004. P. 112.

дадатак

1538 г. сакавіка 13. Полацк. – Пасланне полацкіх бур-містраў і радцаў да ратманаў г. Рыгі з просьбамі паведаміць дакладную інфармацыю пра эпідэмію ў Рызе, прытрымлівацца старых мер вагі і са скаргай на маладых немцаў, якія прыехалі ў Полацк “на новуку”, але паводзяць сябе неадпаведным чынам.

|| [2] Славутным^aпаном ратмоном словутного места Риги.

Єсть | үнас слышат, иж бы не єсть үвашом месте здорово, в нас ест | слышат, иж єсть үвашеи м(и)л(о)сти в Ризе поветрие. Прото пан | наш его м(и)л(о)сть и вси купци г(о)с(по)д(а)рѧн(а)ш(е)го товаров своих до места | вашего Риги пустити не смеют. Прото пишем до вас, абы в(а)ша | м(и)л(о)сть үместе своем Ризе достаточне доведали, єсли бы | было здорово, абы купци г(оспо)д(а)рьскии, ведаючи певность ѡт | вашеи м(и)л(о)сти, безпечно до Риги єхали.

А которые немци | молодые з вашеи м(и)л(о)сти мѣста до земли г(о)с(по)д(а)рьское и до места | н(а)ш(е)го приеж-чают на новукү, и ѡни в месте г(о)с(по)д(а)рѧн(а)ш(е)го | Полоцком кривды великие чинѧт. Яко ж и тыми разы моло|дыи люди з места вашеи м(и)л(о)сти на имѧ Индрих Гармоновъ, | Геизын служебник, а другыи Индрих Ѳанальтєн^b, живет | үГанүса^c Шиперѧүшлесарском рѧдү, а третии Лавренць, | перед тым служивал үпана Гануса Дивел, прото тые верху|писаные з места вашеи м(и)л(о)сти Риги, бүдучи на новуце | үместе г(оспо)д(а)рѧн(а)ш(е)го Полоцкомъ, при бытности его м(и)л(о)сти пана | үместе г(оспо)д(а)рьском Полоцкомъ, тые үченики з места в(а)шои | м(и)л(ос)ти людеи на торгу покололи и поранили, и в комору үско|чивши. Прото за ѡными жалобами и за ранами тых | мещан г(оспо)д(а)рьских, водлуг вчинков их, заслужили были горла. | И мы жедали и просили пана н(а)ш(е)го, воеводүполоцкого | пана Яна Юрєвич Глѣбовича, моршалка г(о)с(по)д(а)рѧкоролѧего | м(и)л(о)сти, абы его м(и)л(о)сть горлами их корати не козал длѧприѧзни | и захованя з давных часов и суседства вашеи м(и)л(о)сти. А так еще || [3] потом кол-кокрот жалоба на них приходила, сторожов замко|вых и перевозников земских збито, и з добытыми корды^d | за ними гонили. Длѧтоковых их и иных вчинков, | вели-ких выступов вызволил пан его м(и)л(ос)т и место нашо Полоцкое | и всѧземлѧтаковых молодых з места вашеи м(и)л(о)сти Риги | на новуку брати не хотѧт.

А которыи купци г(оспо)д(а)рьскии пүщают | товары свои до места вашеи м(и)л(о)сти Риги, ино напротивку | своих товаров^eвашеи м(и)л(о)сти купцов сол з гири^f берут. Ино тот | ваш ваг в нас не заходит, как ѡт вашеи м(и)л(о)сти перед сим | хоживал. А которые товары ѡт нас до вашеи м(и)л(о)сти | приходѧт, ино тот наш ваг зуполно үвашеи м(и)л(о)сти заходит.

| Псан под лѣт Бѡжего нар(о)ж 1538 м(е)с(е)ца мар |13 ден, индик 11.

| Словутного места Полоц|ка бурмистры и рѧдци.

Адрас на арк. 2адв.: | Словутным паном ратмоном словутного | места Риги.

Дзяржаўны гістарычны архіў Латвіі (Latvijas Valsts vēstures arhīvs). Ф. 673. Воп. 4. Скр. 19. Адз. зах. 110. Арк. 2–3адв.

Арыгінал на 2 паўаркушах (аркуш, складзены роўна напалам), 21,0 (21,6) . 32,3 см. Дакумент быў складзены ў выглядзе канверта, на паперы сляды ад двух папярочных і двух падоўжных згінаў. У складзеным выглядзе папера мае 8 проразяў для падкладкі пячаткі. На арк. 2адв. архіўная адзнака XVI–XVIII ст.: Poloczker schreib(en), darinne sie bitt(en), inen, ^gob die^g | pestis zu Riga regiert, zu wiessen zu thuen. | It(em) eine klage uber die iung(en) gesell(en), die zu Polotzko die sprache lernen. | It(em) eine klage weg(en) der Rigisch wage, | datiert a(nn)o etc. 38 den 13. martii. На верхнім полі арк. 2 алоўкавая адзнака Г. Гільдэбранта: Cop. H. H. 104. 1538 Marz 13.

На сярэдзіне арк. 2адв., ля правага краю, рэшткі прыціснутай пячаткі зялёнага воску дыям. каля 3,5 см і яе падкладка.

Філігрань на арк. 2 – тыяра (выш. 11,2, шыр. 3,3, панцюзо 2,4 см, у Пікара адпаведных няма, падобныя сабраны ў яго ў аддз. V)*.

^aс большая па памерах

^bє перапраўлена з іншай літары

ү перапраўлена з іншай літары

^d слова паўторана двойчы, другі раз у пачатку новага радка

^eр перапраўлена з ш; усё слова товаров перароблена, праўдападобна, з слова вашеи

^f слова перароблена з слова Риги

*Апісаў знешнія прыкметы рукапісу і расчытаў архіўныя адзнакі на нямецкай мове С. У. Палехаў, за што прыношу яму шчырую падзяку.

^** напісана над двума ці трыма закрэсленымі неразборлівымі словамі

Наверх

У дзённікавых запісах Ніла Сымонавіча Гілевіча, народнага паэта Беларусі, які стаў непасрэдным удзельні кам станаўлення маладой беларускай дзяржаўнасці, рэдакцыя бачыць каштоўную крыніцу па нядаўняй па літычнай гісторыі Беларусі. Занатоўкі старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па адукацыі, культуры і ахове гістарычнай спадчыны адлюстравалі не толькі стаўленне народных абраннікаў да лёсаносных пытанняў мацавання суверэнітэту Беларусі, але і тагачасныя клопаты беларускага грамадства.

Дзевяноста трэці год. Дзённік^*

Ніл Гілевіч

„Занатоўкі для сябе”, зробленыя ў час пасяджэнняў Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь

2. І. 1993

Упершыню за апошні час сустракаў Новы год па-чалавечы — у мілым сямейным коле, і зноў адчуў гэтую непараўнаную радасць. Божа, дапамажы мне — сівому, ды неразумнаму! Я апраўдаю давер Твой!.. Першы дзень новага года прайшоў у трывожных, цяжкіх роздумах. Што будзе? Куды ідзем? Ці бачым, ці разумеем самі? Два тыдні ляжаць накіды да артыкула „Што з намі?”. Не магу ўзяцца, каб сказаць гэтае балючае слова, не хапае сілы духу. 30-га вечарам засядалі ўсім Прэзідыумам Вярхоўнага Савета ў Драздах, у былой рэзідэнцыі Першых асобаў (раней мая нага тут ні разу не ступала). На маё здзіўленне быў поўны кворум — прыйшлі ўсе да аднаго. Пілі мала. Гаварылі шмат. У тым ліку — шмат кампліментаў і клятваў вернасці Станіславу [Шушкевічу[1]], нашаму спі керу, фактычна — галаве дзяржавы. (Але ж: „Пяюн не пра пяяў тры краты”. Не паўторыцца? Далёка ж не ўсе яго аднадумцы! Сёй-той толькі і чакае каманды: „Назад!”) Ш-ў трохі перабраў, відаць, і па-дзіцячы смешна прасіўся ў Шушкевіча і ва ўсіх нас у замежную камандзіроўку. Як усё-такі цягне іх усіх у гэтыя паездкі! Як яны помняць пра сябе! Падсякай, пакуль клёў ёсць! Падсякай ды ў вядзерца! Ці на дно чоўна! Далі слова і мне. Сказаў пра прафесійны рост і старшыняў і ўсіх дэпутатаў, і ўсім пажадаў зрабіць хоць крок да практычнага карыстання беларускай мовай. Дарэчы, да гэтага заклікаў у слове на развітанне і Шушкевіч. А Б. Савіцкі зусім сур’ёзна сказаў мне: „А вы знаеце, што ў справе адраджэння беларускай мовы я зрабіў не менш за вас?” Яшчэ і паўтарыў гэтае самае „не менш”. „Можа быць, — адказаў я спакойна. — У такім разе гісторыя аддасць вам належнае”. Усякае даводзілася чуць ад тых, хто сам і двух слоў па-беларуску сказаць не можа, ну але такое — пачуў упершыню. Нават і накуляўшыся мог бы сёе-тое помніць, шаноўны прафесар. Учора прачытаў у „Правде” прагнозы замежных саветолагаў. Прарочаць: у красавіку Ельцын[2] падасць у адстаўку, да восені прэзідэнтам стане Руцкой[3] і возьме курс на аднаўленне СССР (напачатку — у форме канфедэрацыі). Мяркуючы па ўсім, будзе менавіта так. Нас далучаць без крыві — эканамічнай блакадай і гатоўнасцю народа да страты незалежнасці.

3. І. 1993

Ельцын і Буш падпісалі дагавор аб скарачэнні стратэгічных узбраенняў. Ну што ж, хоць трохі больш надзеі, што ачуняем. Па тэле ішоў фільм пра Сталіна („Баляванне Валтасара”). Яшчэ адзін выразны штрых да вялікай трагедыі народа і народаў. Між іншым, нядаўна вычытаў, што ў Сталіна была калекцыя парнаграфічных малюнкаў. Сексуальна-паталагічны тып. Як і многія з яго атачэння, перш за ўсё — Берыя. У чацвер, 31-га, заходзіў міністр Вайтовіч[4] — наконт заснавання ў Беларусі Акадэміі мастацтваў і літаратуры. Ён загарэўся гэтай ідэяй і хоча давесці справу да канца. Ну што ж, хай бы была ў нас і такая Акадэмія. Але мяне гэта больш не хвалюе. Сябры музыкі і мастакі, як сведчыць іх ліст у друку, проста не ведаюць, які ў мяне настрой і якога „акадэмічнага спакою” мне хочацца. Гаварылі з Нінай [Іванаўнай, жонкай] пра Данчыка[5] (ішоў яго канцэрт). Сам Бог яго паслаў нам — цяпер, калі мы Адраджаемся. Часцей бы толькі даваць яму экран і эфір! Праз добры беларускі голас можна зрабіць для Адраджэння вельмі многа. Ды яшчэ пры ягонай артыстычнай і чалавечай прывабнасці.

4. I. 1993

Перабіраючы завалы прэсы за апошнія гады, знайшоў дзве газеты з артыкуламі Б-а і з маімі горкімі паметамі на палях. Незразумела здрадніцкі выпад. Якраз тады, калі мне было так цяжка: „Правда” за 24.XI.89 і „Литературная газета” за 27.6.90. Ах ты мой дарагі брат, мой найблізкі сябра! І што ж гэта здарылася з табой? І хто ж гэта ачмурыў цябе так страшна? Хто і за што купіў душу тваю?.. На першы артыкул я тады ж адказаў вершам „Пра нашу годнасць”[6]. Без прысвячэння. Але рэдактар ЛіМа В. адразу ж разгадаў, каму верш адрасаваны, і не хацеў пускаць яго ў друк. А на другі артыкул я ўжо нічога не адказваў. Які сэнс? Гора маё дый толькі. Гэта Б. не ведаў, хто амаль на працягу года трымаў у 306 пакоі Дома Літаратара штаб БНФ? На чыёй крыві і нервах гэты штаб там дзейнічаў? Якой цаной я амаль штодзённа адбіваўся ад званкоў з ЦК, з ГК, з РК? Ды ведаў ён гэта, ведаў!..

5. I. 1993

Да пытання аб прадчуваннях. Учора, перачытаўшы ў старых газетах прысвечаныя мне пасажы Б-а, расхваляваўся і амаль да раніцы не мог заснуць. Ад горычы і крыўды. Шмат чаго перабіраў у памяці, перадумаў. А сёння раніцай — наце вам! — інтэрв’ю з Б-м у „Звяздзе”. Апрача звыклай злосці на ўсіх і ўсё — нічога новага. Ніякай прасветліны. Ніякай надзеі. Намёкі на асоб часам досыць туманныя, адных я распазнаў, другіх — не. І мінімум уласнага пакаяння: браў узнагароды, прэміі, званні — самыя высокія ў СССР; ведаў, што гэта абавязвае… але браў. Як і ўсе грэшныя. Як Броўка, як Танк, як Шамякін… Адмовіцца пакуль не сабраўся. А можна было б — пры такой нянавісці да той сістэмы, якая іх давала. А то ж неяк непаслядоўна атрымліваецца! Гэта ж ужо ледзь не „віхлярства”, за якое атрымаў у „Правде” Ніл Гілевіч. Тады, пасля „Правды” (а артыкул быў у той жа дзень і ў ЛіМе), я сказаў яму: „Ну, дык запомні, брат: у гэтых адносінах нават ты мне не суддзя. Нават ты! Не кажучы ўжо тваё новае акружэнне…”

7. І. 1993

Каляды. Званіў М. А. Савіцкі[7]. Сказаў, што ўчора міністр Вайтовіч збіраў „рабочую групу” па арганізацыі Акадэміі мастацтваў і літаратуры (спісак яе, той групы, мне Вайтовіч чытаў раніцай 31-га). Прагаласавалі — за Акадэмію, а не за Аддзяленне літаратуры і мастацтва ў складзе АН Беларусі. Адзін Казінец, нібыта, супраць. Але механізм стварэння Акадэміі на мой погляд, сумніўны. Кандыдатаў у акадэмікі будуць вылучаць творчыя саюзы. Уяўляю, якое гэта будзе вылучэнне і хто ў тую акадэмію трапіць.

9. I. 1993

Пісаў артыкул „Не плюйце ў крыніцы, панове!”. Свайго роду водпаведзь „ворагам беларушчыны”, паклёпнікам і чорным злоснікам. Трэба ж нешта гаварыць, не маўчаць!

11. І. 1993

Вечарам перадаў у „Звязду” рэпліку на інтэрв’ю Сл-ва[8], старшыні камісіі В[ярхоўнага] С[авета] па нацыянальных пытаннях. Рэпліка — рэзкая і іранічная, таму будзе, напэўна, і адказ. А трэба было б і яшчэ вастрэй. Якія ж у нас дзяржаўныя „абаронцы” свайго народа!..

12. І. 1993

Цэлы дзень, з раніцы, у Радашкавічах, на адкрыцці новай школы, да завяршэння будаўніцтва якой я меў дачыненне (як дэпутат гэтай акругі). На мяне выпаў гонар перарэзаць стужку. У вачах — першакласнікі (чатыры класы беларускія, два рускія — для прыезджых). Аж расчуліўся, гледзячы на іх. Трэба часцей глядзець малым у вочы. Як шкада, што ў мяне з імі так мала сустрэчаў!..

13. І. 1993

У „Звяздзе” — мая рэпліка Сл-ву: „Прабачце, гэта не апіскі?”. Звышаператыўна надрукаваў Наркевіч[9]. Малайчына. Першыя водгукі (тэлефонныя) вельмі хвалебныя. Днём — лекцыя ў Наргасе (ЭУ), на адкрыцці факультатыўнага Універсітэта беларускай культуры, мовы, гісторыі. Гаварылася мне чамусьці цяжкавата, але людзі — дэканы і загадчыкі кафедраў — здаецца, засталіся задаволенымі. Былі пытанні наконт моўнай сітуацыі ў Беларусі. Яшчэ раз пераканаўся, што трэба сустракацца і гутарыць. Вечар (шчодры!) правёў у Музычнай Акадэміі, з Казінцом[10] і Шаранговічам[11], пасля далучыўся і Дрынеўскі[12]. Гадзіны чатыры „прабалантэсілі” — і амаль толькі пра будучую акадэмію мастацтваў. А сабраў нас мой ліст да іх. К. сказаў: „Ніколі за 50 гадоў не атрымліваў такога ліста, у якім столькі болю, але і столькі неразумення мяне…”. З доўгай размовы вынікала: нам трэба трымацца разам і не аддаваць справу заснавання Акадэміі ў рукі М. С. (пры ўсёй да яго павазе), бо — не туды пакіруе. Прымірэння, а тым больш любові ў гэтых з гэным — не будзе. У чым я пераканаўся канчаткова. Наша нацыянальная трагедыя. Вынікі халуйскага становішча Беларусі ў імперыі.

14. І. 1993

Маленькае свята паэзіі ў Карповічах, у маіх выбаршчыкаў, з ініцыятывы дырэктара саўгаса У. І. Худога. Былі і старэйшыя школьнікі, і дарослыя. Сустрэча прайшла вельмі хораша, — дзякуючы настаўніцы В. І. Цыбулінскай, якая выдатна ўсё арганізавала. Дзеці таксама чыталі свае вершы, і досыць слаўненькія. Асабліва 9-класнік Вадзім Равяка — пра Багдановіча.

15. І. 1993

Прачнуўся ў 4:15 і да 8:00 напісаў водпаведзь тром землякам, акадэмікам РАН, што прабілі ў рэйку: трымайцеся, беларусы, за рускую мову — і ў навуцы, і ў тэхніцы, і ў школах! А ў 10:00 ужо быў у Доме настаўніка — з лекцыяй (гутаркай) аб сучасным становішчы беларускай мовы і культуры — для загадчыкаў кафедраў абласных ІПК Міністэрства адукацыі. Сярод прысутных — яўныя і нават зацятыя ворагі беларусізацыі жыцця ў Беларусі. Але такіх менш.

16. І. 1993

З 10 да 18 быў на сумесным пасяджэнні двух Прэзідыумаў — Вярхоўнага Савета і Савета Міністраў. Уражанне вельмі цяжкае — ніхто нічога не ведае, як не дапусціць канчатковага краху эканомікі і выйсці з крызісу. І ў прыватнасці, як адолець чарнобыльскую бяду. Падобна на тое, што нашыя вучоныя-ядзершчыкі ўсё ж вінаватыя перад народам.

18. I. 1993

А. М. Ганчарэнка[13] прапанаваў мне зрабіць на агульным сходзе АН даклад аб праблемах фальклору. Прапанова з прыцэлам: пакажа, чаго варты. Паглядзім і, можа, выберам членкорам — наўздагон за іншымі. Здаецца, спазніліся, дарагія мае. Быў час, была магчымасць. Не парупіліся. На сёмым дзесятку плешчыцца ў членкоры? Смешнавата. Ну, а рабіць даклад проста так — можна было б, але знайду часу на падрыхтоўку, трэба шмат перачытаць, перадумаць. Адным словам… Званіў А. А. Марачкін[14] з просьбай (ад імя ініцыятыўнай групы) — увайсці ў аргкамітэт па падрыхтоўцы і правядзенню 75-й гадавіны БНР. Згадзіўся з удзячнасцю, што не забыліся пра мяне. Гэту Дату трэба адзначыць хораша! І на дзяржаўным узроўні!..

18.V.1993[15]

Першы дзень працы ХІІ сесіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь. Пасля доўгага перапынку. Запісы раблю на пасяджэнні. Пачалося вельмі сумбурна. Зноў у зале, у радах, пануе нейкі лёгкі настрой, гучыць гумарок, жарцікі. Зусім не адчуваецца настроенасці на цяжкую, сур’ёзную працу. Чорт жа знае, што робіцца ў краіне — у эканоміцы, у гаспадарцы. Ды і на свеце. Паўсюль у зале — гэтакае маладзецкае бадзёрства. Ні знаку, што ў рэспубліцы — крайне цяжкая, нават трывожная сітуацыя. У тым ліку і ў маральным стане грамадства. Пачынаецца абмеркаванне Парадку дня. Дэп[утат] У. Новік[16] прапануе ўключыць законапраект аб паліве — бо надта страшная можа быць для нас зіма. Рэпліка З. Ломаця[17]: „Садзіся на свой нейтралітэт і язджай, нашто табе бензін. Хацеў жа нейтралітэту, без саюзу з Расіяй”. Дэпутат З. Пазьняк[18] унёс дзве прапановы. Першая: адмяніць пастанову, якая рэабілітавала Камуністычную партыю Беларусі, каб заставалася ў сіле першая пастанова, паводле якой КПБ — антыдзяржаўная арганізацыя. Другая: паставіць на разгляд пытанне аб адмене пастановы аб Рэферэндуме, бо такі рэферэндум не патрэбен, ён будзе на шкоду Беларусі. У зале — адпаведнае (нядобрае) рэагаванне. Падхапіўся дэп. Качан[19]. Патрабуе: 1. Уключыць у Парадак дня пытанне аб забароне БНФ як арганізацыі антыдзяржаўнай (у піку Пазьняку). 2. Аб аднаўленні свята Кастрычніцкай рэвалюцыі. Спаслаўся на ліст 112 дэпутатаў у Прэзідыум Вярхоўнага Савета. (А з якім пафасам гаварыў! З якой загартоўкай у голасе!) Канфрантацыя пачалася з абмеркавання складу Рэдакцыйнай Камісіі. „Беларусы” зарэзалі ўсіх „дэмакратаў” (Герменчука[20], Герасюка[21], Трусава[22], Навумчыка[23] і інш.). Узначаліў Камісію Б. І. Недарэка, што і засведчыў, выступіўшы (хай Бог даруе, што я даў Б. І. такі псеўданім). Дэп. В. Ганчар[24] пляжыць Прэзідыум ВС і рабочы прэзідыум Сесіі за няўменне арганізаваць працу, парушэнне рэгламенту, — з вялікай непавагай да кіраўніцтва ВС — як заўсёды. І як заўсёды — высакамерна, наставіцельна, павучальна, па-рэзанёрску, катэгарычна… Дэп. Мінько[25] патрабуе ўключыць у Парадак дня справаздачу Шушкевіча аб выкананні ім п. 4-га Пастановы ХІ сесіі. Вядома ж, не толькі ад свайго імя. Даюць адразу ж зразумець Шушкевічу. Дэп. Трафіменка[26]: „Намі ставілася пытанне аб барацьбе са спекуляцыяй — які яго лёс? Ці будзе яно ставіцца нанава?” Дэп. Лукашэнка[27]: напачатку хвошча Прэзідыум ВС і Шушкевіча, затым патрабуе ўключыць у Парадак дня справаздачу кіраўнікоў дзяржавы Шушкевіча і Кебіча[28] аб мерах па паляпшэнні эканамічнага становішча ў краіне. А яшчэ — „Я падтрымліваю дэпутата Качана наконт забароны БНФ і святкавання дня Кастрычніцкай Рэвалюцыі”. Дэп. Гаркун[29] прапануе разгледзець пытанне аб кампенсацыі калгасам і ўсім сельгаспрацаўнікам панесеных імі цяжкіх стратаў ад поўнага адпускання цэнаў на тавары прамысловасці. Вельмі справядлівае патрабаванне. Дэп. Лукашэнка: пытанне аб прыватызацыйных чэках не абмяркоўваць — зняць! Шушкевіч: без прыватызацыі — мы адстанем у рэформах ад Расіі, трэба даганяць рэформы Расіі! (Што даганяць? Гэны дзікі капіталізм?) Дэп. Міцько[30] (пасля правалу пытання аб правах дзіцяці — набрала 123 галасы, не прайшло, не ўключылі): „Не разумею! Супроць будучыні Беларусі прагаласавалі!” (З абурэннем.) Дэп. Савіцкі[31] (пасля правалу пытання аб экалагічнай інспекцыі): „Віншую! Нас з’ядуць тараканы скора, калі мы так рашаем пытанні экалогіі!” Дэп. Катушкін[32] — Шушкевічу: «Станіслаў Станіслававіч, вы, іменна вы расколваеце Сесію. Вы ўжо дзесяць разоў зрабілі выпад супроць дэпутатаў аб’яднання „Беларусь”! Я вам раблю катэгарычную заўвагу!» (Усё — з вялікай злосцю.) Пытанне аб санітарна-эпідэмiялагічнай службе — зарэзалі. Не ўключылі. Ну і ну! Гэта заняло б толькі паўхвіліны часу. І вось — маем!.. Пытанне аб Рэферэндуме (з удакладненнем пытанняў, якія выносяцца на ўсенароднае галасаванне). Дэп. Пазьняк: рашуча супроць. Булахаў[33], Станкевіч[34], Грыбанаў[35]: рашуча за. Булахаў узяў слова яшчэ раз — за! „У 1991-м у нас не было вопыту, рэферэндум быў недасканалы”. Наша Камісія прасіла ўключыць у план Сесіі пытанні „Аб архівах” і „Аб бібліятэках”. Не ўключылі: толькі 88 галасоў „за” (і па адным, і па другім). Было бачна, з якім вялікім энтузіязмам зарэзалі — аж пошчак ішоў па зале, як галасавалі супроць! Выступленне Трусава не памагло. Пытанне „Аб племянной справе” — зарэзалі пад гучны рогат. Настолькі на пошлы лад настроеныя думкі дасціпнікаў. А пытанне вельмі важнае для развіцця жывёлагадоўлі. Дэп. Унучка[36] (эканаміст!) пульнуў дос ціп: „Штучна ці натуральна асемяняць?” (з націскам на „натуральна”). А між тым дэп. Лужынскі[37] з вялікай горыччу сказаў, якая гэта важная эканамічная праблема. Дэп. Герасюк прапанаваў уключыць у Парадак дня пытанні: 1. Аб катэджах наменклатуры; 2. Аб адстаўцы В. Кебіча з пасады Старшыні Савета Міністраў. Абедзве прапановы з трэскам праваліліся. Дэп. Вярцінскі[38] (ад сябе і ад дэп. Гілевіча) унёс прапанову абмеркаваць пытанне „Аб канцэпцыі інфармацыйнай прасторы” — замест праваленага Законапраекта аб СМІ. Прапанова была з вялікім поспехам зарэзана — „за” толькі 75 галасоў. Дэп. Трусаў унёс прапанову абмеркаваць пытанне аб датэрміновых выбарах у Вярхоўны Савет. „За” — усяго 95 галасоў. Дзівак-чалавек! Людзі ашалелі ад шчасця, што сталі „членамі Парламента”, і цяпер самім адмовіцца ад такога гонару? Прагаласавалі прапанову Качана аб забароне БНФ: „за” — 45. (Я думаў, што будзе больш.) Яго ж прапанову аб аднаўленні дня 7 лістапада як Свята Кастрычніцкай рэвалюцыі падтрымалі 131 голасам. Не прайшла. Прапанова Мінько абмеркаваць на Сесіі справаздачу Шушкевіча атрымала 176 галасоў. Прайшла! Рыхтуйся, спікер, да справаздачы! Ой, мала табе не будзе!

19 траўня

Пачалося, як звычайна, з „Рознага”. Дэп. Дзейка[39] звярнуўся з запытам да генеральнага пракурора, чаму быў звольнены з Арміі афіцэр Мікалай Статкевіч[40]. Дэп. Кучынскі[41] прабіў трывогу аб пашырэнні ў Беларусі рэлігійных сектаў „Белыя браты”, „Крышнаіты” і іншых — аб страшным уздзеянні іх на псіхіку нашай моладзі, аб неабходнасці ратаваць яе. Маладыя хлопцы, трапіўшы ў іх сеці, сохнуць, усыхаюць. Многія наогул знікаюць! Дэп. Баршчэўскі[42]. Запыт намесніку прэм’ера М. Дземчуку: чаму ў кнігарнях няма беларускіх кніг? Апратэставаў („у народа выклікаў смех”) выпад дэп. Качана і кампаніі супроць БНФ. (У зале прамаўчалі.) Першае пытанне Парадку дня: Аб зменах у Канстытуцыі. Дакладчык дэп. Леўчык[43]. Доўга затрымаліся на першай жа папраўцы. На кожную заўвагу — у зале рэплікі, як у школьнікаў ці студэнтаў — лёгкія, зубаскальскія, з прэтэнзіяй на дасціпнасць. Ах, гэтыя практыкаванні ў досціпах! Як яны выдаюць узровень культуры, выхаванасці! У зале — вялікая суматоха. Спрэчкі — якіясьці анархічныя, мітынговыя, амбіцыйныя і нават бзікаватыя. Леўчык, пасля правалу першага пытання, што называецца „плюнуў” і сеў на месца. Дэп. Арціменя[44] прысарамаціў усіх — асабліва Лукашэнку: за яго выступленне. Шушкевіч злосна абрэзаў Лукашэнку: „Хопіць дэмагогіі! Вы толькі крычыце, як на мітынгах. А ніводнай за ўвесь час канкрэтнай прапановы! Ніхто так не дэстабілізуе залу, як вы!” Праект новай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь. Дакладчык Шушкевіч. Гаварыў хвілін 15 — максімум, а можа і 10. Для такога даклада — малавата. Я чакаў, што зойме каля гадзіны. Пайшлі пытанні. Першае: Дык што за лад у нас будзе, у Беларусі — сацыялістычны ці капіталістычны? — Адказ: Пачытайце ўважліва тэкст, там сфармулявана. Дэп. Камай[45]: А дзе Закон аб сімвалах у Канстытуцыі? Адказ: Ёсць закон, і добры, добра прыняты грамадскасцю, і няма патрэбы яго мяняць. (Сапраўды, сімвалы ў нас выдатныя. Адно што Гімна няма.) Пытанне: Чаму — платнае навучанне? А было бясплатнае. — Адказ: Было не для ўсіх, было сацыяльнае рэгуляванне. Пытанне: Што ў эканамічнай аснове ладу — якая ўласнасць? — Адказ: Не трэба вызначаць! Будзем будаваць справядлівае грамадства, на прававых асновах. — Пытанне: Ці парламент будзе прафесійны, ці такі, як цяпер? — Адказ: Прафесійны, але… з пэўнымі агаворкамі (рэгламентацыямі). Дэп. Заблоцкі[46]: Нідзе ў свеце няма спалучэння выканаўчых і заканадаўчых улад. Усюды яны размежаваны. Дэп. Качан: Дзе гарантыя на працу, на адукацыю і г. д.? Шушкевіч: Не трэба слоў „гарантыя”. Гэта — нерэальна! Дэп. Камай: Дык якая ж эканамічная аснова РБ? Трэба вызначыць у Канстытуцыі эканамічны базіс РБ! Адказ: Няма патрэбы ў такім вызначэнні, у іншых краінах няма. Дэп. Трафіменка: На здароўе — гарантуецца права, а на ўсё іншае — не, слова „гарантуецца” няма. Дэп. Сінчылін[47]: Чаму адна беларуска мова — дзяржаўная? Шушкевіч адказаў вельмі эмацыйна, але добра, лагічна і доказна. Праўда, спасылка на шведскую мову ў Фінляндыі — няўдалая. Дэп. Лакцюшын[48]. Таксама аб мовах. Паршывую сацыялогію прыцягнулі з „Советской Белоруссии”, фальшывыя лічбы… Ах, сацыёлагі! Шушкевіч рэзка абрэзаў. Дэп. Баршчэўскі пачаў дасведчана гаварыць аб мовах у Фінляндыі. У зале заулююкалі. Асабліва — дэпутат-генерал Гетц[49]. Дэп. Лавіцкі[50] прапанаваў зняць у прэамбуле ўпамінанне аб Статуце Вялікага Княства Літоўскага. Прагаласавалі прапанову. „За” ўпамінанне — толькі 106 галасоў. Знялі! З энтузіязмам! Вось адносіны да гісторыі Бацькаўшчыны. Не было яе і няма — у душах і сэрцах бальшыні.

20 траўня

Арганізацыя працы і дысцыпліна — ніякая. Калі галасавалі пункт аб грамадзянстве — спачатку было ў зале 203 дэпутаты, паўторна — ужо 250, амаль 50 набеглі з калідораў, з кафэ. Не склікаўшы людзей у залу, паставілі на галасаванне. Станкевіч нахіліўся да мяне і прашаптаў: «Шушка (Шушкевіч) перад выбарамі спікера запрасіў на кватэру Лукашэнку, Ганчара, рэзаў і чысціў селядца і прасіў: „Галасуйце за мяне! Я вас не пакрыўджу, буду падтрымліваць…”. А цяпер — такія ворагі Лукашэнка і Шушкевіч!». (Па-мойму, плётка, у якой зацікаўлены непрыяцелі Станіслава, а іх процьма.) Аб дзяржаўнай мове ў Рэспубліцы Беларусь. Зноў вылезлі: Лакцюшын (учора — Сінчылін) і член нашай Камісіі, дзядок П. З. Мінчанка[51] (пасланец ад КПБ) і іншыя. Канешне ж, узяў і я слова. Пры маім выступленні рэпліку „Не пугай!” кінуў дэпутат з Барысава Трусаў[52] (не ўпершыню і менавіта „Не пугай!” — на „ты”, як у сябе на заводзе). Кінуў — пасля маіх слоў: „Для Беларусі стане горш, калі мы адступім назад ад Закона аб мовах”. Выступіў я нялепшым чынам, трэба будзе пры абмеркаванні п. 50 паправіць. І аднак жа за дзве дзяржаўныя мовы прагаласавалі 83 дэпутаты, а за адну беларускую — 204. Ура! Хоць гэта яшчэ толькі абмеркаванне праекта Канстытуцыі.

21 траўня

Пачалі з пытанняў непрадбачаных: выступленне дэп. Сапронава[53] аб злоўжываннях у замежным гандлі агаломшыла. Калі ўсё гэта праўда, то — жахліва! Слухалі з выключнай увагай і пры поўнай цішыні ў зале. Урад распрадае краіну, багацці народа, заганяючы людзей у жабрацтва. Выступіў Міністр хлебапрадуктаў — амбіцыйна — з водпаведдзю Герасюку. А Герасюк тут жа прыпёр яго да сцяны фактамі. Затым паўгадзіны аддалі тэме: як прымусіць дэпутатаў пастаянна быць на сесіях і ўдзельнічаць у пасяджэннях. Ой, што тут пачалося! Як узяліся бэсціць адзін аднаго! Шушкевіч неасцярожна назваў імёны адсутных дэпутатаў. А Станкевіч, бэсцячы яго за нібыта „пошла-кухонны ўзровень”, сам пакарыстаўся менавіта такім стылем: „Вы можаце з маладой сваёй жонкай такое на кухні гаварыць…”. Гэта — пра спікера Вярхоўнага Савета. Крэпенька! Выйшла: усе вы, шаноўныя, адною культурай валодаеце. Шушкевіч узарваўся: „Я не ў міліцыі ў вас, дэпутат Станкевіч, не падследчы на допыце ў вас!..” Затым дэп. Ганчар з гасподніх вышак спляжыў усіх. Асабліва Шушкевіча і Прэзідыум.

25 траўня

Выбары намесніка Старшыні Прэзідыума. Прапанавалі дэпутата Міцько, разумнага, інтэлігентнага чалавека, медыка па адукацыі. Правалілі: толькі 125 „за”. Чаму? Праясніў сваім пытаннем да Міцько ваяўнічы дэпутат-генерал Сарокін[54]: „Вашы адносіны да ўваходу Беларусі ў Калектыўную Бяспеку?”. Добра адказаў Міцько, вельмі добра, але ўжо было ясна, што „зарэжуць”. Якая зацятасць ворагаў нашай дзяржаўнай незалежнасці! Абмеркаванне главы Канстытуцыі „Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь”. За прэзідэнцкую форму кіравання выказаліся толькі 132 дэпутаты. Зарэзалі саму ідэю „прэзідэнцтва”. Ніякага прэзідэнта не трэба: ні „моцнага”, ні „слабага” (як у Германіі). Не трэба! Слова ўзяў Ганчар: патрэбен галава ўлады, дзяржавы без галавы не бывае, такога няма ў свеце! Прагаласавалі паўторна. Набралі 147. Рост! Не разумеюць шаноўныя, не разумеюць, якая можа нас чакаць бяда — пры нашай масавай палітычнай культуры.

26 траўня

У „Розным”: дэп. Бойка[55] зачытаў ліст свайго выбаршчыка супроць „тарашкевіцы” (палічыў вартым увагі). Ліст рэзкі. Дарэмна зачапіў Данчыка. Пытанне ж увогуле правамернае і ў прынцыпе — рэзкасць справядлівая. „А можа, гэта правакацыя?” — сказаў Бойка, як бы звяртаючыся да прысутных дэпутатаў-філолагаў. Не, вядома, не правакацыя, але падумаць так можна — настолькі самаўпэўнена і напорыста ў друку „плянуюць” і „клясуюць”. Дарэмна А. Трусаў, узяўшы слова, „рашуча заявіў пратэст” супроць выступлення Бойкі. Праблема ж ёсць! Абмеркаванне главы „Суд”. Пункт аб увядзенні суда прысяжных не прайшоў… пасля выступлення А. Трусава, які напомніў зале, што суд прысяжных быў ліквідаваны бальшавікамі пасля 1917-га. Знайшоў каму напомніць! Тым, для каго суд прысяжных вельмі непажаданы. Пытанне зусім не звязана з палітыкай, але раз выступіў у падтрымку апазіцыйнік і крытыкнуў бальшавікоў — усё, кранты! Адразу ж многія ўсумніліся і — 20 галасоў не хапіла. Трусаў забыўся, хто ў зале. Пытанне аб Кантрольнай Палаце. Сама назва не прайшла. Дэп. Грынёў[56]: Трэба сістэма кантролю, а Палата пакуль не адпавядае. „Вы протаскиваете то, в чём заинтересованы”. (Гэта — Шушкевічу. Не зусім карэктна.) Дэп. Сапронаў: Не разумею логікі паводзін дэпутатаў, што галасавалі супроць. Патрэбен жа кантроль! Дэп. Макейчанка[57] (у адказ на „шпільку” А. Трусава): І ў ЦК працавалі людзі, якія нешта ведалі ў галінах гаспадаркі. Між іншым, гэта праўда: былі такія людзі — і дасведчаныя, і кампетэнтныя, і культурныя. На жаль, часта ім не хапала мужнасці, стойкасці, упартасці, іх волю ламалі недасведчаныя і некультурныя, амбіцыйныя і фанабэрыстыя „сталаначальнікі”.

27 траўня

У „Розным” дэп. Герасюк гаварыў пра росквіт карупцыі ў Беларусі (набывае ўсё большыя маштабы). Папрасіў даваць яму слова па гэтым пытанні кожны дзень і да канца сесіі. (Брава, Герасюк! Малайчына! Нех та ж павінен пароць у вочы зладзюгам — што яны зладзюгі.) Дэп. Крыжаноўскі[58] спачатку расказаў пра састарэласць тэхнікі ў Беларусі і пра нядбайнасць Урада ў гэтай справе. Затым папракнуў дэпутатаў за нападкі на Шушкевіча — што не падпісаў Дагавор аб Калектыўнай бяспецы, асудзіў і за непрыманне імі Кантрольнай Палаты — бо яна пачала ўскрываць злачынствы мужоў дзяржаўных. Пытанне аб дадатковых паўнамоцтвах Савета Міністраў у Канстытуцыі. Дакладчык дэп. Леўчык. Спрэчкі разгарэліся страшныя. Кебіч (пасля выступлення дэп. Какоўкі[59] і іншых) — ох і ўскіпеў ад злосці! „Ніводнай стрэльбы не прадалі ў Таджыкістан! І не прададзім без рашэння Вярхоўнага Савета! І вы, таварыш гаспадзін Трусаў, перастаньце!.. У газетах поўна хлусні!..”. А пачаў сваю прамову так: „Спыніце балбатню! Іначай не магу сказаць!..” (Ох і разышоўся! Відаць-такі — дапяклі!) Лакцюшын, Лукашэнка, асабліва генерал Гетц — крычаць так, што аж глушаць залу, патрабуюць амаль усенароднага ганьбавання дэмакратаў-апазіцыянераў. (Лакцюшын: „Все эти Каковки, Сасновы, Барщевские…”) Дэп. Заблоцкі абрэзаў крыкуноў, а галоўнае — гакнуў па эканамічнай палітыцы Урада за адсутнасць стратэгіі, за нягоднасць такога эканамічнага курса. Дэпутаты Жукоўскі[60], Мачуленка[61] зноў паднялі крык супроць дэмакратаў, — крык наогул, без канкрэтных прапаноў. Дэп. Сасноў[62] вельмі пераканаўча даў ім водпаведзь.

28 траўня

У „Розным” дэп. Чэпік[63] патрабаваў або — або: або — Урад у адстаўку, калі праўда тое, што казаў Герасюк, або — дэпутата Герасюка пазбавіць на паўгода мандата за яго ўчарашняе выступленне пра міністра хлебапрадуктаў Якушава М. С. Вось такое або — або. Такая інтрыга ў сюжэце. Пытанне Аб дзяржаўнай службе. Дакладчык — дэп. Заблоцкі. Не ўцямлю, чаму Заблоцкі? Ён — намеснік старшыні Камісіі па навуцы і навукова-тэхнічным прагрэсе. Размова ж — пра служачых дзяржаўнага апарату! Дэп. Голубеў[64] зрабіў вельмі слушную прапанову: аб абавязковым веданні беларускай мовы як мовы дзяржаўнай тымі, хто паступае на працу ў дзяржаўную ўстанову. Узнікла спрэчка. Дэп. Цярэшка[65]: „Камісія не прапаноўвала такога”. Голубеў: „Непрыемна казаць, Іван Іванавіч, але Камісія тройчы разглядала і рэкамендавала гэтую прапанову”. (Галасавалі як за прапанову аднаго Голубева. „За” — 42 галасы. Рэпліка з залы дэпутата-генерала Піскарова[66]: „Великое множество!” Здзеклівым тонам, вядома. Чаму ж з дзяржаўнай мовы і не паздзеквацца! У нас, у незалежнай Беларусі гэта можна. Нават пахвальна. Пад воплескі…)

1 чэрвеня

У „Розным”. Дэп. Волкаў[67]: „Нам у Камісію прыйшло звыш 100 пісем пра дзяцей з ракам шчытавіднай залозы. Колькасць расце. Ужо цэлыя сем’і хварэюць. Усіх чакае смерць! Дзяцей запісваюць інвалідамі ад нараджэння! Гэта дзікунства!” Дэп. Качан. Тэма — Другі з’езд камуністаў Беларусі, названы аб’яднаўчым. Чытае Зварот З’езда да Вярхоўнага Савета РБ. Аб недапусцімасці свабодных цэн на прадукцыю першай неабходнасці. Затым кінуў лозунг: „Адрадзіць саюзную дзяржаву! Іначай — пагібель!” Дэп. Судас[68]: пра ільготы пенсіянерам на транспарт у сельскай мясцовасці. Патрабуе вырашыць гэта пытанне ў карысць пакрыўджаных. Шушкевіч дае водпаведзь М. Грыбу[69] за яго выступленне ў „Народнай газеце” наконт падпісання Дагавора аб Калектыўнай бяспецы. Слова ўзяў намеснік прэм’ера С. Лінг. Ад закона будзе залежаць, хто будзе працаваць на дзяржаўных службах. Тыя, што будуць, як жабракі, зазіраць у вочы кожнаму наведніку? (Гэта — у адказ тым, хто лічыць, што ў чыноўнікаў вельмі высокія зарплаты.)

2 чэрвеня

У „Розным”. Дэп. Холад[70] крытыкуе Кебіча, што не скарачае раздзьмутыя чыноўніцкія штаты. Дэп. Лябедзька[71] робіць запыт да сп. Жыльскага (старшыня камітэта па справах Рэлігіі) — у абарону каталіцкай парафіі ў Ашмянскім раёне, у абарону прыезджага святара (здаецца, са Славакіі). Няма ксяндзоў, а патрэба ў іх вялікая і ўсё нарастае. „У Гародні вучацца на ксяндзоў толькі 74 семінарысты. Гэтага зусім мала!” — бядуе Лябедзька. Дэп. Пракаповіч[72]: Спад вытворчасці працягваецца. Заключэнне эканамічнага саюза — працэс доўгі. Патрэбен палітычны Саюз у рамках СНД. Чаму ігнаравалі прапанову VII з’езда народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі аб утварэнні Канфедэрацыі? (Вось яно — куды хіліць! Да Канфедэрацыі! Нашто нам гэтая незалежнасць!) Пытанне аб барацьбе з эканамічным злачынствам і карупцыяй. Дакладчык — дэп. Папоў[73]. Схапіліся спрачацца, што такое карупцыя. Дэп. Булахаў: Суб’ектам карупцыі з’яўляецца ўвесь беларускі народ! Бо эвентуальна кожны так ці іначай у ёй удзельнічае… Дэп. Какоўка: Зняць першы артыкул! Дэп. Аксаміт[74]: Зняць увесь законапраект, дапрацаваць і ў канцы сесіі прыняць! Як добра ў ходзе абмеркавання пытання аб карупцыі бачна, хто не мае ніякага дачынення да злачынстваў, у каго сумленне чыстае!.. Гэта адчуваецца вельмі выразна. Сумленны чалавек (напрыклад, Аксаміт) гаворыць такім асаблівым тонам — і без крыку, і пераканаўча. Або як дэп. Герасюк, які сказаў: „Пры паступленні на дзяржаўную службу кожны павінен прад’явіць дэкларацыю”. Так усюды ў свеце. Але калі вам падабаецца без дэкларацый — хай будзе так! (Прагаласавалі прапанову Герасюка: „за” — 171. Не прайшла. Дзіва што!..) Ну і схватка! Па колькі разоў бяруць слова адны і тыя ж. Большасць схіляецца, што гэта не закон, а пастанова аб узмацненні барацьбы з карупцыяй і злачынствамі ў сферы эканомікі.

3 чэрвеня

У „Розным” першы ўзяў слова дэп. Прывалаў[75]. О, які, аказваецца, гэта ваяўнічы палкоўнік! Ястрабок! Але ж і заслужыў: крыкамі сагналі з трыбуны. Не любяць нашыя людзі празмернай ваяўнічасці. Дэп. Федарчук[76]: Побач з вамі, Станіслаў Станіслававіч, група па згатаванню віцебскіх „блюд”, асабліва з Кантрольнай палаты. Знаю людзей, якія не мяняюць масак. (Нейкія цяжкія закіды, а пра што?) Дэп. Маркевіч[77] у прамове ўжыў слова „шпалеры”. У зале — бачна — не разумеюць, што гэта. Трэба рускім языком гаварыць, шаноўны! Дэп. І. Трусаў. Пытанні Шушкевічу: Ці падпісаў Станіслаў Станіслававіч Дагавор аб Калектыўнай бяспецы? Якую пазіцыю ў гэтым займае Прэзідыум? І нарэшце: калі вы былі шчырым? (Во дзе сапраўдная „вандэя”! Божа, як мы яшчэ далёка да беларускай Беларусі!) Дэп. Казлоў[78]. Выйшаў, каб пахваліць „Фемиду” — як найвыдатную ў Беларусі газету (не важна, што на мове другой краіны). Пафас выступлення: „Далоў Шушкевіча!” Абкладаюць Стася. Але ці толькі яго? Думаю пра выступленні на сесіі дэпутата І. Т. Увесь час адчуваю, што гэты беларус няйначай як вывучанік вядомага „северозападника” І. Саланевіча. Умоўна, бо гэтага прозвішча ён, напэўна, і не чуў, тым больш яго шавіністычных опусаў не чытаў. З першых момантаў знаёмства мая інтуіцыя па адносінах да яго — у напружанні, у насцярожанасці. Цяпер ясна, чаму на плошчы крычаць „Шушкевича в отставку!”. У крыкуноў ёсць натхняльнікі і абаронцы. Вось і рашылі ўзяцца. Ужо ўзяліся. Пытанне аб Камітэце Дзяржаўнай Бяспекі. Дакладчык — дэп. М. Грыб. Па дакладу разгарнуліся цікавыя спрэчкі. Дэп. Станкевіч: Камітэт не павінен быць у веданні Прэзідыума ВС! Яго трэба неадкладна перадаць у веданне Савета Міністраў. І кропка. І ніякіх размоў! (З тым жа апломбам, як і заўсёды.) Дэп. Малашка: Усім ясна, дзеля чаго хочуць пе[79]рападпарадкаваць Камітэт Саўміну. Для таго, каб запалучыць аператыўную сілу ў СМ і пазбавіць Вярхоўны Савет неабходнай інфармацыі… І ўсё ж ра шылі прагаласаваць. Раптам выходзіць Лінг. І катэгарычна патрабуе: Перападпарадкаваць Камітэт Саўміну! Абавязкова! Не драбязіце функцый КДБ. Сачыць за дзейнасцю Савета Міністраў — гэта дробязь! Генерал Піскароў. Рашуча за перападпарадкаванне Саўміну. Нарэшце пачалі галасаваць. За тое, каб пакінуць, як ёсць — г. зн. за рэдакцыю Камісіі — 98 галасоў. Не прайшло. За перападпарадкаванне Саўміну — 147. Таксама не прайшло. Але больш, і на многа, чым за рэдакцыю Камісіі Вярхоўнага Савета. Пытанне аб Грамадскіх аб’яднаннях. Дакладчык — дэп. Вярцінскі. Даклад разумны, пераканаўчы. У Беларусі на сёння 420 грамадскіх аб’яднанняў, зарэгістраваных. (Ніколі не падумаў бы, што іх аж столькі! Во — актыўнасць грамадзян на свабодзе!) Так рэалізуюцца правы грамадзян на аб’яднанні. А ў зале — ніводнага пытання дакладчыку, ніводнай рэплікі, ніводнага выступлення! Значыць, ніякіх праблем няма. Прагаласавалі моўчкі. „За” — 178. Усяго! І ніякіх пярэчанняў не было — і не блаславілі. Дзіўны народ сабраўся ў зале ВС!

4 чэрвеня

У „Розным”. Дэп. Слямнёў — аб дыскусіі па Калектыўнай бяспецы. Тлумачыць талкова — у апраўданне Шушкевіча. Дэп. Жураўлёў[80]: падтрымлівае рашэнне ген. Казлоўскага[81] аб звальненні з арміі афіцэра М. Статкевіча, б’е Шушкевіча за пазіцыю ў гэтым пытанні („Вас втянули!”). Дэп. Гермянчук. Аб дамове наконт стратэгічных сіл. Калі пачаў гаварыць пра неадпаведнасць тэкстаў дамовы на беларускай і рускай мовах — у зале іранічна заа-яй-калі. Не зусім тактоўна зрабіў запыт Кебічу: „Калі не маеце — я вам дам свайго карэктара”. Не зусім тактоўна па форме, а па сутнасці — зусім справядліва: павінны ж быць у Саўміне людзі, якія дасканала валодаюць беларускай мовай — каб змястоўных, сэнсавых разыходжанняў у тэкстах не было. Дэп. Лябедзька: Чым праславіў Беларусь Карл Маркс, што яго імем названа вуліца, на якой знаходзіцца наш Вярхоўны Савет? Мінгарсавет павінен тэрмінова разгледзець гэта пытанне! Пытанне аб справаздачы Нацыянальнага Банка. Дакладчык С. Багданкевіч[82]: Калі мы не спынім інфляцыю — не выйдзем з крызісу. Нашы крэдыты павінны быць дарагімі — іначай тупік, і ніякіх ілюзій. Крэдытная палітыка павінна быць больш жорсткай. У камерцыйных банках рэсурсаў — 40 млрд. рублёў. Нацынальны Банк — не Сабес (Аддзел сацыяльнага забеспячэння). Да якога часу ён будзе іменна такім Сабесам? Не пераменім закон — наперадзе тупік і поўны крах эканомікі! Рост аплаты працы на 60 працэнтаў перавышае прадукцыйнасць працы! А ільготы? На ўсё — ільготы! Гэта ненармальна! Утварылі камісію па кантролю за дзейнасцю камерцыйных структур. Старшынёй Камісіі абралі дэп. Лукашэнку.

8 чэрвеня

У „Розным” дэп. Жук[83] падняў пытанне аб будаўніцтве вакол Мінска і іншых гарадоў на захопленай зямлі катэджаў (дамоў, палацаў). Трэба перагледзець Зямельны кодэкс. Старшыні сельсаветаў робяць, што хочуць. Дэп. Заблоцкі: Рэформа не ідзе. Ёсць ілюзіі, што мы рэфармуемся. Законы не выконваюцца. Развал паглыбляецца. Спрэчкі па ўчарашнім дакладзе Багданкевіча. Дэп. Беленькі[84]: Нацыянальны Банк самастойнай крэдытна-грашовай палітыкі не праводзіць, — як і ў 1991 годзе, аб чым тады адкрыта гаварыў Багданкевіч. Дэп. Лукашэнка крайне рэзка выказаўся пра падрыў эканомікі, пра нейкую незразумелую прыватызацыю. Затым — пра вайну між кіраўніцтвам Вярхоўнага Савета і Урадам. «„Ад Савета Міністраў пахне мерцвячынай”, — кажуць у Вярхоўным Савеце». (Шум у зале, крыкі: „Хто кажа? Назаві!”) Рэпліка Шушкевіча: „Чую першы раз! Першы раз! Як можна так безадказна гаварыць?” Дэп. Цялежнікаў[85]: Мы думалі, нам удасца пераседзець і выйграць. Не ўдалося. Пераступілі рысу. Віна не Нацбанка. Вінавата наша эканамічная палітыка — крайне няўдалая. Трэба кардынальна змяніць падыходы — іначай к восені дамы не будуць ацяпляцца, заводы і фабрыкі масава стануць спыняцца. Трэба стымуляваць экспарт у Расію і гандаль з Расіяй. Трэба называць рэчы сваімі імёнамі. Сельскай гападарцы крэдыты выдаваць не бяздумна і не ўсім. Дэп. Какоўка: У Латвіі рубліс, выпаўшы з рублёвай зоны, пайшоў угору. А ў нас? Чаму мы не зрабілі гэтак? Хацелі жыць за чужы кошт? Трэба сесці за стол перамоў з Расіяй і ўсё чыста выкласці. Мы не бяром ні капейкі за чыгунку, за газапровад і многае іншае. Трэба даць больш прасторы прыватызацыі! — каб кожны паклапаціўся пра сябе, што ён будзе есці. Дэп. Новік: Наш урад напорна імкнеца да дэстабілізацыі! Разам з Нацбанкам. Яны пагоршылі эканамічную сітуацыю ў краіне. Банк не кіруе сітуацыяй. Цэны выраслі на 5000 працэнтаў! Хіба гэта — не гіперінфляцыя? А хто атрымаў ільготны крэдыты? Нямногія. І несправядліва. Расія, маючы друкарскі станок для рублёў, нас душыць. Яна экспартуе інфляцыю ў нашу краіну. Наша багацце — высокакваліфікаваныя кадры. Нас рабуюць — праз фінансавую сістэму. Колькі ўвозіцца грошай з Расіі? Як кантраляваць грашовую масу? Ніяк. І яе ніхто не кантралюе. І апошняе: патрабую ўвесці беларускую грашовую адзінку! (Ну малайчына, Новік! Во каго міністрам паставіць!)…

9 чэрвеня

Закон аб праве ўласнасці на зямлю. Дэп. Гаркун[86] (старшыня Камісіі па аграрных пытаннях): Камісія рэкамендуе замацаваць у Законе дзве формы ўласнасці: дзяржаўная і прыватная. Упершыню, калі мы абмяркоўвалі Праект на Камісіі, не было аднадушнага пагад нення. Пачалося галасаванне (паіменнае, бо над та важнае пытанне). За прапанову Камісіі — 194 галасы. За папраўку дэп. Лакцюшына (толькі дзяржаўная ўласнасць!) — усяго 41 голас. „Дзяды” атрымалі паразу. Дэп. Жук: Вясковыя людзі ўсе супроць прыватнай уласнасці на зямлю! Надта ж лёгка мы тут ставімся да выключна важнай праблемы! Дэпутат-ветэран Коваль[87]: Ні ў якім разе! Ні пядзі прыватнай! Толькі дзяржаўная! Дэп. Какоўка: Усе мае выбаршчыкі — і за прыватную. „Аддалі б нам нашы прысядзібныя кавалачкі!..” Дэп. А. Трусаў: А ўспомніце, як бальшавікі адбіралі ў сялян зямлю! … Дэп. Баршчэўскі: На сёння законапраект ужо састарэлы, але хоць гэткі трэба прыняць. (Састарэлы? Ужо? А які быў бы самы раз на сёння? Бальшавіцкі — з процілеглым знакам? Сацыяльны пераварот?) Дэп. Бамбіза[88]: Давайце ўдасканалім Зямельны Кодэкс, які ёсць! З якой мэтай мы ўводзім прыватнае права на зямлю? Дэп. Дубоўскі: Два гады працавалі над законапраектам у Камісіі. Праз дзесяць гадоў будзе трэба яго карэктаваць. Нічога страшнага для калгасаў у Законе няма. Тры-чатыры соткі зямлі — дайце людзям! Дайце! І ў сацыяльным плане — вялікая карысць! Дэп. Зданевіч[89]: „Вы!.. Вы! Вы!..” — з такім абурэннем і так рэзка крычаў на дэпутатаў — праціўнікаў прыватызацыі зямлі, то ў яго адабралі мікрафон. Як вадой сцюдзёнай абдалі!.. Дэп. Гаркун: Продаж зямлі ўсё адно ідзе! Але — падпольны. Незаконны. Без дазволу дзяржавы, у абыход Закона. Дэп. Лукашэнка: Хто пралічыў, што будзе з эканомікай, калі пачнецца купля і продаж зямлі? Дэп. Марыніч[90]: Увесь свет чакае, калі ён зможа ўкладаць інвестыцыі ў эканоміку Беларусі. Дэп. Малашка: Трэба выдзяляць зоны, дзе могуць у нас купляць зямлю замежнікі, каб — не ўсюды, дзе ім захочацца, не любы ласы кавалак!..

10 чэрвеня

У „Розным”. Дэп. Зарэцкі[91]: Пакуль не вызначылі, якое грамадства мы хочам пабудаваць, — няма сэнсу прымаць закон аб праве ўласнасці на зямлю. І не трэба ставіць сёння пытанне аб прыватнай уласнасці на зямлю. Гэтаксама і наконт прыватызацыі дзяржаўнай маёмасці. (Правільна! Сур’ёзная перасцярога!) Дэп. Сечка[92] праінфармаваў аб стварэнні дэпутацкай групы „Згода”. У групу ўвайшлі: Сапронаў, Карпенка[93], Марыніч, Булахаў, Даўгалёў[94], Драбышэўская[95], Сукач[96], Сярдзюк[97], Кічкайла[98] і інш. — усяго 20 чалавек. Цікава, хто ініцыятар стварэння „Згоды”? І на якой платформе згода? Што агульнага, напрыклад, у Карпенкі з Булахавым? Дэп. Волкаў: Калі Беларусь пакінулі стратэгічныя сілы СССР, засталіся пуставаць 150 ваенных гарадкоў. Гэта — багацце беларускага народа. Размешчаны яны ў экзатычна прыгожых мясцінах: зялёных, чыстых, упарадкаваных. Іх трэба аддаць для чарнобыльскіх дзяцей — для аздараўленчых комплексаў. Іначай гэтыя гарадкі захопяць камерцыйныя структуры. (Правільна, сп. Волкаў! Абавязкова захопяць! І не агледзімся, як захопяць. Вельмі слушна сказалі!) Працяг абмеркавання закона Аб праве ўласнасці на зямлю. Дэп. Грынёў: артыкул аб чарнобыльцах і чарнобыльскіх землях не ўзважаны, з істотнымі заганамі. Дэп. Скарабагацька[99] падтрымлівае Грынёва і патрабуе артыкул зняць і дапрацаваць. Дэп. Смоляр[100] абвяргае Грынёва, яго заўвагі трэба абмеркаваць асобна. Дэп. Лукашэнка: па Смоляру — дык там жывуць не людзі. Гэтага артыкула мала, трэба даць яшчэ адзін артыкул аб абароне чарнобыльцаў! Дэпутат-генерал Гетц: трагедыя ў тым, што ўсё гэта транслюецца па тэле. „Товарищ Лукашенко! Или оставьте этот Верховный Совет, или перестаньте заниматься словоблудством!” Дэп. Станкевіч: Хопіць спекуляваць на чарнобыльскай тэме! Не бяры, не прыватызуй, калі забруджаная — і ўсё! Дэп. Сасноў: Ідзе свядомая блакіроўка Закона — і толькі! Блакіроўка „чарнобылем” — каб не зрабіць хоць маленькі крок наперад да прыватнай уласнасці на зямлю.

11 чэрвеня

„Рознае”. Дэп. Сапронаў выказаў абурэнне, што на яго запыт міністру няма ніякага адказу. „Гэта дзяржава — ці што? Адно прадпрыемства спаганяе з другога плату ў валюце, не маючы ніякага юрыдычнага права! Ідзе нарастанне крытычнай масы! Скора выбухне!..” Дэп. Сумар[101] — аб бясчынствах у сферы рынку збыту, аб бедах вытворцаў гародніннай прадукцыі. Дэп. Зяленін[102]: што за парадак і дысцыпліна? Зарэгістравана 232 дэпутаты, а ў зале — 156. Суседзі рэгіструюць адсутных! Трэба пазбавіць такіх дэпутатаў мандата і правесці ў акругах новыя выбары! Чаму пакрываем мы іх? Пытанне „Аб статусе дзяржаўнай граніцы”. Дэп. Бачароў[103] зрабіў добры аргументаваны даклад. Прагаласавалі: за — 202. Упэўнена прайшло. Цікава, як некаторыя пытанні праходзяць. Здавалася б, у пафасе многіх прамоўцаў: „Ніякіх граніц! Ні з Украінай, ні з Расіяй!” А вось жа прагаласавалі. Значыць, за „адмежаваную” Беларусь?..

15 чэрвеня

У „Розным” — дэп. Піскароў, іранічна кагось цытуе: „Вярхоўны Савет працуе добра?”. Нельга так ацэньваць работу ВС — калі рэзка павышаюцца цэны, ідзе сацыяльнае расслаенне грамадства. „Даць сацыяльна-эканамічную інфармацыю”, — гэта — да Шушкевіча і Кебіча. Дэп. Вярцінскі А. І. даў адпор выдавецтву „Эрыдан” за яго праект Закона аб мовах. Зачытаў зварот гр. Саламонава ў абарону беларускай мовы. Дэп. Лукашэнка: патрабуе неадкладнай справаздачы кіраўнікоў дзяржавы аб сацыяльна-эканамічным становішчы ў краіне. І прафсаюзаў таксама! І нельга спешна згортваць работу Сесіі! (А гэта правільна.) Закон Аб дзяржаўнай службе (працяг абмеркавання). Дэп. Заблоцкі. Зноў: у служачых трэба прымаць прысягу! Паставілі на галасаванне. За — усяго 167. Завязалася спрэчка. За прысягу выступілі дэпутаты Вярцінскі (А. І.), Грыб. А дэп. Савіцкі супроць (іранічна-здзекліва). Дэп. Бабачонак[104]: або здымайце законапраект зусім — або абавязкова з прысягай! Яшчэ раз заклікае галасаваць за прысягу Заблоцкі, спасылаецца на Гарыбальдзі: „Создали идеалы, теперь создадим гражданина” (мудра!). Зноў на галасаванне — і зноў недабор. Не праходзіць! Цікава! Не хочуць нашыя дэпутаты цырыманіялаў!

16 чэрвеня

Рознае. Дэп. Ваўчэцкі[105] (з нашай Камісіі) зачытаў пастанову прафсаюза аб забастоўцы настаўнікаў з 1-га верасня, калі не павялічаць зарплату. (Правільна! Колькі можна цярпець жабрацкае становішча?) Дэп. Какоўка зачытаў Зварот калектыву рабочых завода і гарадскога Савета дэпутатаў (г. Наваполацак). Б’е Кебіча за… мае час наведаць фестываль у Маладзечне, лікёра-гарэлачны завод і пахваліць прадукцыю, а на наш горад часу не мае. Дэп. Баршчэўскі. Услед за Валчэцкім гаворыць пра мізэрную зарплату работнікаў адукацыі. Зарплата служачых у прамысловасці ўсё ж на 50 і нават на 70 працэнтаў большая, чым у настаўнікаў. Дэп. Бойка — аб папярэджанні рабочых прафсаюзаў: патрабуюць адмяніць падаткі на дабавачную вартасць. Ужо на гэтай сесіі трэба разгледзець пытанне аб эканамічна-сацыяльным становішчы ў Рэспубліцы. Аб прыватызацыйных чэках. Дэп. Кудравец[106]. „Прыхватызацыя” ідзе ўжо на мільярды, а не на мільёны. Трэба вярнуць усё да нуля назад — дзяржаве і тады пачаць спачатку — сумленна, па закону. (Гэта тысячу раз правільна! Толькі так!) Дэп. Баршчэўскі і ўслед дэп. Трусаў: ні ў якім разе не прыватызаваць бібліятэкі і музеі! Гэта пярэчыць Закону аб культуры! Паставілі на галасаванне. За іх прапанову — 220. Брава! Хоць гэтыя аб’екты культуры пакінулі дзяржаве.

17 чэрвеня

У „Розным”. Дэп. Лябедзька: 240 дэпутатаў прагаласавалі за агульныя стратэгічныя (ядзерныя) сілы (СНД-1). Гэта не клопат пра нейтральную Беларусь. А дзе гарантыя? Дэп. Пазьняк: без пэўных вызначальных палажэнняў прымаць Канстытуцыю няма сэнсу. БНФ — за парламенцкую рэспубліку! (Правільна! Толькі так! Толькі парламенцкая!) Аб праекце Канстытуцыі РБ. Дэп. Шаладонаў[107]. Пра пануем тры блокі законапраекта — тры варыянты: першы — на чале дзяржавы прэзідэнт, другі — улада прэзідэнта абмежаваная, трэці — дзяржава без прэзідэнта, парламенцкая рэспубліка. Прагаласавалі за кожны. Вынікі засведчылі адсутнасць адзінага погляду на форму вярхоўнага кіравання ў дзяржаве. І аднак жа блок першы (з моцным прэзідэнтам) набраў 213 галасоў, каб яшчэ 17 — і прайшоў бы. І мне страшнавата: на першую ролю вылезе антыбеларус — і Беларусі каюк! А нашай мове — перш за ўсё.

29 чэрвеня

Напачатку — сустрэча з Лехам Валенсам. Натуральна, яму першаму і далі слова. Выказаўся з дыпламатычнай далікатнасцю, але і з яўнымі сімпатыямі да ўсходняй суседкі. Не сказаў бы, што ў зале важную асобу слухалі ўважліва і з дастатковай павагай. Калі ж сказаў, што „Салідарнасць” будзе супрацоўнічаць з Беларускім Народным Фронтам — у радах зашумелі яшчэ больш. Пайшлі галасы, і чуць гэта было непрыемна. Калі скончыў сваю нядоўгую прамову — воплескі былі досыць рэдзенькія. Адным словам — не „герой часу”. Далей пайшло „Рознае”. Дэп. Качан: Што далі рэспублікам суверэнітэты? Патокі крыві? Куды вы, Станіслаў Станіслававіч, нас вядзеце? У 17-ы век? У грамадстве — „растление”! А што робіцца з асвятленнем нашай гісторыі? Нацыянальнымі героямі становяцца здраднікі тыпу Вацлава Іваноўскага! Народ вам не даруе гэтага! Да якога часу вы, Станіслаў Станіслававіч, будзеце разбураць тое, што стварыў народ? Дэп. Трафіменка злосна „пахваліў” Валенсу: той пацвердзіў ленінскі тэзіс, што дзяржавай можа кіраваць „кухарка”. А ў нас з ленінскага тэзіса смяюцца. Дэп. Холад. Аб крымінальных справах у Барысаве. Камісія ВС праверыла, а вынікі праверкі разгледзелі не на Прэзідыуме ВС, а ў Мінскім аблвыканкаме. Б’е Кебіча за патуранне „нягоднікам”. Дэп. Антончык[108]. Мае артыкулы аб канкрэтных злачынствах „Звязда” не друкуе („здымі прозвішча міністра”), „Народная газета” не друкуе (рэдактар Сярэдзіч[109] зрабіў высновы, бо сам хоча стаць кампаньёнам будаўнікоў). Вось такія сур’ёзныя абвінавачванні. З такой высокай трыбуны. Дэп. Грыб: мы, дэпутаты ВС, маем права на непасрэдную інфармацыю аб міжнародных падзеях, справах, а бяром яе з друку, у інтэрпрэтацыі журналістаў. Напрыклад, аб забастоўках у блізкіх суседзяў, аб заяве ўрада Расіі — што мы ведаем з дакладных крыніц? Трэба, каб у нас быў свой інфармацыйны цэнтр. Дэп. Жукоўскі[110]. Заяўляю пратэст супроць зневажання ветэранаў і гераізму народа ў Вялікай Айчыннай вайне. Іваноўскага рабіць героем — ганьба! А верх — апафеоз — гэтага — намер правесці вечар 50-годдзя Саюза Беларускай Моладзі. У савецкай Беларусі, іменна ў савецкай, былі створаны ўмовы для суверэннай дзяржавы! (Усё гэта — з вялікім-вялікім пафасам, нават большым, чым заўсёды.) Пытанне аб Камітэце Дзяржаўнай Бяспекі: каму КДБ павінен належаць — Савету Міністраў ці Вярхоўнаму Савету? Дэп. Грыб за першае — за Савет Міністраў. (Вельмі кепска слухае зала. Старшыня дае званок за званком. Крыкі: „Галасуем!”.) Зноў разгарэліся спрэчкі. Дэп. Грыбанаў: ні ў якім разе нельга ў СМ! Заклікаю не галасаваць! Дэп. Майсееў: чаму Кебіч так цягне КДБ у СМ, пад сваё крыло? Задумаліся? Прашу вас устрымацца ад непрадуманага кроку! Дэп. Баршчэўскі: Хай вырашыць новы Вярхоўны Савет! У вас усё роўна не пройдзе! Гэта пытанне канстытуцыйнае. Толькі пасля прыняцця новай Канстытуцыі вырашыцца. Дэп. Навумчык: у 1991 годзе паводзіны старшыні КДБ Шыркоўскага былі годнымі. Вы ж не захацелі!.. Вы ж не захацелі!.. Вы ж!.. Вы!.. Дэп. Папоў: КДБ павінен быць падпарадкаваны Савету Міністраў! Урад адказвае за бяспеку дзяржавы! Як без КДБ ён забяспечыць? З юрыдычна-прававога пункту гледжання — толькі СМ! (У зале шум, крыкі, поўны хаос!) Кузняцоў[111] яўна не спраўляецца з залай. Трыбуну захапіў дэп. Папкоў[112]. Крычыць: „Мікрафон выключылі за трыбунай! Мікрафон дайце!” Да Кузняцова падляцеў Пазьняк, нешта крычыць яму ў твар, што — не чую. Каля мікрафона на праходзе галяпуе Гермянчук: дайце звесткі! дайце звесткі аб…! Затым махнуў рукой і пайшоў на праводзіны Леха Валенсы, недзе там жа і Шушкевіч. А тым часам прагаласавалі. Трох галасоў для перамогі Саўміна не хапіла. Засталося, як было. Пра падпісанне Шушкевічам Дагавора аб калектыўнай бяспецы. Старшыня ВС Шушкевіч тлумачыць, чаму да гэтага часу Дагавор не падпісаны. (Ой, зараз будзе гвалт! Ой, будзе!) Даказвае, чаму нам ні ў якім разе нельга падпісваць гэты Дагавор. У Таджыкістане ўжо загінула сто тысяч чалавек. Дык што — і мы ўцягнемся туды? (Добра гаворыць, пераканаўча. Вельмі пераканаўча!) Ва Узбекістане насельніцтва ў два разы больш, чым у Беларусі. А армія ў пяць разоў меншая.) Дэп. Ганчар: „Сем пятніц на тыдні. Абвергніце, што гэта не датычыць вас”, „Ці маеце права кіраваць калектыўным органам?”. (О, куды хапіў! Ды як бесцырымонна!) Дэп. Гетц: Дзе карані — чаму пагаршаецца эканамічнае становішча? Шушкевіч: Нельга адной нагой ста яць у чоўне прыватызацыі, а другой — у чоўне планавай эканамічнай сістэмы! Прыклад трэба браць з Польшчы! (Г. зн. усё прыватызаваць.) Дэп. Навумчык: Ці не лічыце вы неабходным зрабіць кадравыя перамены, ка лі ва Урадзе такі развал? Шушкевіч: Не пра асобы га ворка, а пра канцэпцыі! Дэп. Казлоў. Дамагаецца, каб Шушкевіч выказаў свае асабістыя адносіны да Дагавора. Дэп. Новікаў[113] (генерал). Што перашкаджае вам выслухаць ваенных, афіцэраў? Апошняя вашая сустрэча з вайскоўцамi была 2 студзеня 1992 г. Шушкевіч. Армія павінна быць па-за палітыкай. Дэп. Мачуленка. Вы падпісалі ці не падпісалі Дагавор? У вашым лісце ў СНД няма ні слова аб тым, што Вярхоўны Савет РБ — за далучэнне Беларусі да Дагавора аб калектыўнай бяспецы. (Усё гэта — з веданнем працэдуры, юрыдычнага боку справы. О, як зацята, як настырна і як ядавіта!) Дэп. Мінько. Ці ўхваляеце вы ўдар ЗША па Іраку? (У зале рогат.) Дэп. Сарокін (генерал). Чаму тут няма членаў Урада, калі абмяркоўваецца такое важнае пытанне? Дзе Кебіч, міністр Казлоўскі і іншыя? Усе гавораць на расійскай мове, і Шушкевіч таксама — нібыта адпаведна пытанню. Хаця — а чаму? Хай яны пытаюцца па-расійску, а ты — сячы ім на дзяржаўнай беларускай! Дэп. Камай. Можна думаць, што вы перагледзелі сваю пазіцыю, якую займалі ў Віскулях? Так ці не? Шушкевіч. Жыццё ідзе наперад, і трэба ўлічваць новыя рэаліі і рабіць адпаведныя карэктывы. Дэп. Лукашэнка. „Игра!” Ён прымае нас за студэнтаў! „Только двусторонние отношения!” — заяўляў у Віскулях. (Ох, і кусаюць! Ох, і грызуць Старшыню! Пра павагу і гаворкі няма.) Шушкевіч. Калі вы хочаце „на калені” — то я „на калені” не хачу! І каб Беларусь падала на калені — не хачу! Вядома, трэба ісці па шляху двухбаковых згодаў, хаця я не выключаю і іншых пагадненняў. Дэп. Новік (Шушкевічу): Колькі праз Беларусь на захад прайшло зладзейства? Ці лічыце вы, што калі б мы не засцерагліся і дапусцілі, наш Урад пайшоў бы на здачу беларускай Дзяржаўнасці, нашай незалежнасці? Шушкевіч. Не хачу, каб з майго дакладу рабіліся такія высновы… (Рэпліка Станкевіча — напаўголаса, для блізкага акружэння: „Столькі выпіўшы, можна яшчэ і не так гаварыць!” О-о-о, усе ў адну дудку!) Дэп. Скарынін[114]. Здзекліва іранізуе, што Шушкевіч не ведае зместу Дагавора аб калектыўнай бяспецы. О, як прыпірае Станіслава да сцяны! Дэп. Вайцянкоў[115]: Паедзьце з Кебічам у Маскву, і праз два тыдні мы тут збярэмся і абгаворым сітуацыю. Бо сёння ў зале надта многа істэрыкі. Вы досыць паспешліва і нечакана для многіх праінфармавалі, а трэба спакойна, не так, як сёння… З’ездзіце пагаварыце ў Маскве…

30 чэрвеня

У „Розным”. Дэп. Ніканчук[116] — аб школьных падручніках: сітуацыя на сёння катастрафічная, вучыцца няма па чым. Дэп. Звераў[117]. Мільёны даляраў пускаюць на чорт ведае што, а на лекі дзецям няма і цэнта! (Малайчына, Звераў!) Па дакладу С. С. Шушкевіча (працяг). Дэп. Грыб. Вельмі настойліва — у абарону Дагавора аб калектыўнай бяспецы. (З унутраным напорам супраць Шушкевіча.) Дэп. Слямнёў. Спакойна тлумачыць, што праблемы з падпісаннем Дагавора па сутнасці няма. Апраўдвае дзеянні Шушкевіча. Дэп. Піскароў. Рэкамендуе Шушкевічу ехаць у Маскву да Ельцына, а не ў Злучаныя Штаты да Клінтана. Дэп. Грынёў. Гаворыць спакойна, разважліва, — але! Як і Піскароў, рэкамендуе паехаць у Маскву, а не ў Амерыку. Дэп. Скарынін. Патрабуе прагаласаваць за давер Шушкевічу па галоўных пытаннях: Дагавор, КДБ, Рэферэндум і інш. Дэп. Зданевіч. Спакойна, але настойліва гне сваё (прыватызацыю). Дае ў косці і Шушкевічу — за непаслядоўнасць, за непадтрымку ў многіх пытаннях дэмакратаў. Дэп. Сцепаненка (Шушкевічу): Ці ёсць у вас крэда? Лінія? Дзе паслядоўнасць? Што за „изворотливость”? Гэта ж палітычная спекуляцыя! Вы — як прафесійны акцёр! Перастаньце хітраваць! (Бросьте лукавить!) Патрабую: даклад Шушкевіча не прымаць! Паездку ў ЗША адмяніць! На чарговай сесіі паставіць пытанне аб даверы Шушкевічу! (Даўно падазраваў, што гэты былы першы сакратар з Жыткавічаў належыць да ліку крайніх ачмурэлых. Помню, як ён не захацеў сустрэцца са сваім дэпутатам ВС Васілём Быкавым — ухіліўся, схаваўся ад гасцей. Прыехалі — у яго была нарада ў райкаме, і нас папрасілі пачакаць. А потым — няма! Знік! Сакратарка: „Наверное, куда-то срочно позвали…”. Куды? У Мінск? Дык папрасі прабачэння — і госць-дэпутат зразумее…) Дэп. Майсееў: Прэм’ер-міністра — неадкладна ў адстаўку! Наш Савет здольны на разумныя рашэнні. Дэп. Трусаў А. З чаго пачалося ў нас канфліктаванне? З пытання аб уласным войску. „Увесь урад сёння ж у адстаўку!” Дэп. Дзейка (у працяг Трусава): Хто і сёння ў дзяржаўных крэслах? Усе тыя ж чыноўнікі антыбеларускай загартоўкі! (Малайчына, Дзейка!) Дэп. Гілевіч. (Колькі гаварыў — увесь час бачыў, як генерал Піскароў вульгарна паводзіць сябе, ёрнічае, „лыбіцца”, бо — за трыбунай „не той”, і не тое, што ім трэба, кажа. Ды яшчэ і не на той мове.)

1 ліпеня

У „Розным”. Дэп. Даўлюд[118]. Падобна, што дэпутаты Лукашэнка, Станкевіч, Скарынін і інш. страцілі чалавечае сумленне… Дэп. Даўгалёў. (Ад групы „Згода”.) Урад не здольны вырашаць найважныя праблемы, структуры — усе — камуністычных часоў. Змянілі вывескі — і толькі! (У зале шумяць — не падабаецца. А ён — ох і пляжыць. Ох і пляжыць!) Няма канстытуцыйнага ўрада! Ёсць прапановы па новых назначэннях. Абмеркаванне даклада Шушкевіча (працяг). Дэп. Грынёў. Трэба распрацаваць доўгатэрміновую эканамічную палітыку. Для гэтага — Шушкевічу сустрэцца з Ельцыным. Шушкевіч прымае прапанову. Падтрымалі і галасаваннем. Дэп. Трусаў. Адмяніць паездку афіцыйнай дэлегацыі на чале з Шушкевічам у ЗША, а заняцца тут наспелымі праблемамі. Дэпутата Вярцінскага А. І. заглушылі. Заглушаюць і дэп. Заблоцкага крыкуны з фракцыі „Беларусь”. Дэп. Карпенка паездку падтрымаў, але… з агаворкамі. Паездкі фармальныя, гасцявыя, з жонкамі і дзеткамі — навошта? Дайце праграму паездкі! (Даўно бачу, што Карпенку наш спікер нечым не задавальняе.) Шушкевіч дакладвае, што ў праграме, але скомкана. Дэп. Цярэшка. Заклікае: Будзем памяркоўнымі! Гэта не проста візіт старшыні ВС, а візіт кіраўніцтва дзяржавы. Прадугледжана падпісанне многіх пагадненняў. (У зале шумяць, крычаць, адчуваецца агульная непрыязнасць да ЗША.) Дэп. Гетц. Чаму не ў кампетэнцыі ВС задума паездкі? Іменна Вярхоўны Савет павінен рашаць! (Крычыць.) Чаму іменна гэтыя ў дэлегацыі людзі? Дэп. Мачуленка. Не трэба сёння галасаваць прапановы! Дэп. Станкевіч. Уключыць у склад дэлегацыі міністра Краўчанку[119]! Шушкевіч упарціцца, стаіць на сваім. Паставілі пытанне на галасаванне. Супроць паездкі ў ЗША — усяго 44 галасы. Дробны крыкун за спіной у мяне крычыць і крычыць — ну проста як дурнаватая вясковая баба. Мае права! Дык чаму ж не? Дэп. Цумараў[120]. Коратка і ясна — звольніць з пасадаў увесь Прэзідыум ВС — і не менш! Дэп. Булахаў. Горача падтрымаў Цумарава. Дэп. Ганчар. Зноў у атаку на Шушкевіча і Прэзідыум. Дэп. Карпенка. Зноў пра маральны бок у справах дзяржаўных. Спрэчкі скончыліся галасаваннем. За недавер Шушкевічу — 166, за давер — 27, астатнія, больш сотні, не галасавалі ніяк. На перапынку члены прэзідыума сабраліся ў пакойчыку за сцэнай. Апрача Шушкевіча і Кузняцова былі Грыб, Слямнёў, Савіцкі, Кулічкоў, Леўчык, Сасноў, Гілевіч… угаворвалі Шушкевіча па прасіць прабачэння ў ВС за пераход у спрэчках на пярсоны, бо гэта, маўляў, на шкоду яму самому. Вядома, карэктнасць трэба захоўваць. Пасада!

2 ліпеня

У „Розным”. Дэп. Кучынскі робіць „утык” Кебічу, што і ён вінаваты (а не толькі кіраўніцтва ВС) у знішчэн ні зброі, якая патрэбная нашай рэспубліцы. Дэп. Навумчык. Заўвага ў адрас рэдакцыйнай камісіі ВС — крытыка радыё і тэлебачання за тэндэнцыйны характар інфармацыі, за нападкі на тых, „што не хацелі ўдзельнічаць у камуністычным шабашы, у спробе камуністычнага перавароту”. Дэп. Герасюк. Падстаў крыўдзіцца на Шушкевіча шмат… Але — хто раскрадае дзяржаўныя, народныя багацці, хто шыкоўна будуецца? Ке біч, Кенік, Мясніковіч — не хопіць часу, каб назваць усіх. Пытанне аб імянных прыватызацыйных чэках. Дакладчык — старшыня камісіі Козік[121]. Вельмі складанае, цяжкае пытанне. З дакладу мне стала ясна адно: для зладзюганаў тут магчымасці пажывіцца і нажыцца агромністыя. Пачаліся гарачыя, вострыя спрэчкі.

6 ліпеня

У „Розным”. Дэп. Ціхіня[122]. Абвінавачвае ва ўсім Шушкевіча і пагражае: сыходзь! (Нічога не дайшло да шаноўнага?) Дэп. Гілевіч. Дзяржаўныя мужы (Кебіч і іншыя) не пераадолелі псіхалогіі залежнасці, паслухмянасці, падпарадкавання Крамлю — захавалі звыклы стан душы, свядомасці: там, там разумнейшыя, мудрэйшыя, там ведаюць лепш, як павінна быць, як трэба, — там! Яны бяруць на сябе адказнасць — і нам так лепш, лягчэй і прасцей, зручней. Нашыя мужы не падняліся ў душы, у свядомасці, да самастойнасці, да незалежнасці, да самапачування гаспадарамі ў сваім доме, да ўсведамлення: „Мы вырашаем, як і што, мы самі! Мы і толькі мы! Мы бярэм на сябе ўсю адказнасць!”. Дэп. Майсееў. Выказаўся ў падтрымку Шушкевіча. Дэп. Новік. Таксама абараняе пазіцыю Шушкевіча. Дэп. Дзейка. Робіць запыт старшыні КДБ Шыркоўскаму (паўторна, ужо нядаўна рабіў): якімі фактамі валодае КДБ? „Патрабую поўнай інфармацыі!” Дэп. Крыжаноўскі. Абвінавачвае былых партакратаў у ганебнай пазіцыі. Затым пра дэп. Станкевіча, які нібыта яму прыгразіў: „Мы тебя сделаем инвалидом” (У зале шум, незадавальненне. Відаць, Станкевіч гаварыў жартам). Пытанне аб прыватызацыйных чэках. Прэамбулу да размовы зрабіў Шушкевіч. Але дакладчык Козік папрасіў на некалькі гадзінаў адкласці абмеркаванне. А ў гэтага, што ў мяне за спіною, не зачынецца рот — зусім не помніць чалавек, дзе ён знаходзіцца: крычыць па ўсякім повадзе і без поваду. Пытанне аб пакаранні смерцю — уводзіць ці не ўводзіць у Беларусі гэту вышэйшую меру пакарання за цяжкае злачынства. Старшыня Вярхоўнага Суда Каравай прапанаваў адмяніць смяротнае пакаранне за эканамічныя злачынствы (якія б цяжкія яны не былі). Нечакана разгарэлася вялікая спрэчка, здаецца, ёй не будзе канца.

7 ліпеня

У „Розным”. Дэп. Качан. Зноў той жа крык — і гэта ўжо сумна. Адкладзенае пытанне аб прыватызацыйных чэках. Дакладчык — Козік. Пачалася вострая гаворка — і законапраект сёння не прынялі. Пытанне аб Рэферэндуме. Дакладчык — старшыня Камісіі Леўчык. Фактычна даклада не зрабіў, сказаў дзве-тры фразы і — „Законапраект у вас у руках. Чытайце! Рашайце! Галасуйце!”. Дэп. Баршчэўскі. Гаворыць без паперкі. Як прафесійны прамоўца. Ды і голас пастаўлены. Пра рэферэндум — вельмі пераканаўча. Дэп. Навумчык. Б’е Шушкевіча за згодніцтва з партакратамі. Дэп. Прывалаў. О, які баявіты палкоўнік! Цікава, хто яму напісаў гэты лямант? Колькі нецярпімасці, нянавісці, варожасці да… Тон — падкрэслена ваенны, загадны. Патрабуе не выносіць пытанне пра Дагавор аб Калектыўнай бяспецы на рэферэндум. Увогуле — рэзка супроць правядзення рэферэндуму. Калі ж і праводзіць, то: „Что делать с языком, на котором в Беларуси говорят 90 процентов населения?”. О, які гадзюк! Крыві, крыві хочуць, таварышы палкоўнікі!.. Дэп. Сарокін, генерал. У тую ж дудку, што і палкоўнік. Адна нянавісць да Беларусі, да нашай незалежнасці, да нашай мовы. Дэп. Казлоў. Нібыта спакойна і культурна. Спаслаўся на артыкул Н. Г. аб расійскай мове ў Беларусі, аб яе статусе па Канстытуцыі (мова міжнацыянальных зносінаў). „Гэта ўсё мы адрэгулюем! Мы павінны ставіць пытанне на рэферэндуме!” Дэп. Зданевіч. Дае ў косці і Шушкевічу за балансаванне сярод правай большасці. Дэп. Скарынін. Дубасіць Шушкевіча па ўсіх лініях. Пазіцыю спікера характарызуе як „верх цынізму”. Гэта ў Шушкевіча — цынізм? Дзе? Дэп. Пракопаў. Патрэбны неадкладныя выбары прэзідэнта! Дэп. Какоўка. Здзекуецца з партакратычнай большасці ў зале. Дэп. Пазьняк. Як і Какоўка, бязлітасна здзекуецца з пракамуністычнай бальшыні ў зале, але яшчэ больш здзекліва — з Шушкевіча. Вось гэта і ёсць мы, беларусы. Толькі так! Толькі есці адзін аднаго! Іначай мы не можам! Дэп. Жукоўскі. О, які галасок! Толькі на плошчу! Толькі на мітынг! Стары ідэалагічны кадр з тых, што не турбуюцца — слухаюць іх людзі ці не слухаюць, ведае, што перакрычыць усіх. Поўныя вушы, поўная галава крыку, бухання ў мікрафон! І навошта так галяпаваць? Дэп. Ганчар. Ад пачатку да канца — суцэльны здзек з Шушкевіча… Дэп. Даўгалёў. О, як з’еў Ганчара! Аж запляскалі ў зале. Шушкевіч. Заключнае слова. Адбіваецца, як можа. Амаль нічога не прызнае. І зноў сарваўся (у дачыненні да Ганчара). Божа, як сумна, горка і брыдка! Як горка! Нішто не аб’яднае нас, нішто! Тое, што магло нас аб’яднаць — таго ў душах няма. Свяшчэнны доўг перад Беларуссю — г. зн. перад мовай і культурай Беларусі, перад Святым Духам Беларусі, — няма! Думаюць пра іншае — пра свае чыноўніцкія амбіцыі, пра сваю ўласную пыху…

9 лістапада

Просьба нашай Камісіі ўключыць у Парадак дня пытанне аб архівах і бібліятэках адхілена. Абодва законапраекты не прайшлі: двойчы ставілі на галасаванне — і двойчы родненькія дэпутаты правалілі. Ні архівы, ні бібліятэкі іх не хвалююць. Дробязь! Хаця на абмеркаванне гэтых законапраектаў у першым чытанні хапіла б дзесяці хвілін. Так людзі выка залі свае адносіны да культуры наогул. Удалося ўста віць у Парадак дня пытанне аб зарплаце настаўнікам і педагогам. Дэп. Пазьняк: „Першым трэба ставіць пытанне аб адстаўцы Урада!” І вельмі рэзка асудзіў Урад, які давёў краіну да цяперашняга становішча. Дэп. Ізмайлава (ваяўнічая бабулька!): зусім не па тэме Парадку дня пачала крычаць аб пагрозе дзяржаве з боку апазіцыі і БНФ. Гэтую небяспеку ўбачыла яна і ў інтэрв’ю Сярэдзіча з Шушкевічам. (За два рады перада мной сядзіць дэпутат „ад інвалідаў” і ўвесь час паварочвае галаву, каб кінуць кеплівую рэпліку Гермянчуку, а ўхмылка дурненька-дурненькая. Можа, і добры чалавек, і заслужаны ветэран, але… Ён ведае адно, што трэба перш за ўсё ўчыняць абструкцыю „дэмакратам”. Крычы, стукай і грукай нагой аб падлогу, рукамі па стале. Навыбіралі такіх законатворцаў, навыбіралі!.. А для чаго? Недарэчна гэта было зроблена, недарэчна.

11 лістапада

Дэп. Гілевіч: „Дазвольце сказаць пра адно ўражанне, якое мяне вельмі засмучае. Мнагавата гаворыцца тут таго, што не дапамагае адказаць на пытанне: як, якімі шляхамі выйсці з глыбокага крызісу, як не дапусціць, каб здарылася самае горшае — каб абрабаваныя, ашуканыя няшчасныя сумленныя людзі не пачалі паміраць ад голаду і холаду”. „Дарэчы, у вуснах многіх нашых грамадзян словы „суверэнітэт”, „незалежнасць” сталі словамі зняважліва-абразлівымі, гучаць, як лаянка. Няшчасце на галаву звалілася — суверэнітэт! Жылі-жылі — і раптам на табе! Суверэнітэт!..” 16 лістапада. Абмеркаванне дакладаў С. С. Шушкевіча і В. Ф. Кебіча. Дэп. Заблоцкі У. М. Нам патрэбен нейтралітэт па ўзору Швецыі. У любых абставінах — нейтралітэт! Ні ў якім разе не ўтвараць агульную рублёвую зону з Расіяй. Рашуча супроць здачы суверэнітэта і незалежнасці! Прапанаваў выбраць старшынёй Урада… Марыніча. (У зале — шум і посмехі — не прынялі.) Дэп. Новік У. У. „Сёння Расія ў руках ліберальнай буржуазіі, а заўтра?” Трэба было на другі дзень пасля ўвядзення расійскага рубля нам у Беларусі ўводзіць свой, беларускі. Вярхоўны Савет і Савет Міністраў не зрабілі гэтага. Задзейнічалі хапугі. Трэба помніць пра геапалітычныя інтарэсы Расіі ў Беларусі. Паглядзіце: набіраюць сілу дзялкі-кампрадоры! Я заклікаю і ВС і СМ да разумнай згоды. Урад, дай праграму выйсця са становішча! ВС адказвае за дзейнасць Урада, і калі той не так дзейнічае — дык у адстаўку! Дэп. Садоўскі П. В[123]. Колькі будзе цягнуцца пераходны перыяд з агульным рублём, агульнай рублёвай зонай? Павінна быць камісія, якая б выпрацавала праграму выратавання эканомікі. Гэта зробіць абноўлены Урад — толькі абноўлены! Далей П. В. ро біць бліскучы аналіз, куды пайшлі грошыкі і адкуль іх узяць. (Куды ўцяклі капіталы?) Дэп. Сукач М. Д. Уз нік ла патавая сітуацыя — з-за канфрантацыі ВС і СМ. Няма агульнай стратэгіі — вось бяда! Чаму ў нас павінна быць горш, калі маюцца ўсе ўмовы, каб было лепш? Адкажыце, хто вінаваты? Вячаслаў Францавіч, ніколі не хітрыце! Я — за ўласную беларускую валюту! Але — не за ізаляцыю!.. Вячаслаў Францавіч, вы кажаце: мы не дапусцім развалу сельскай гаспадаркі. Ды яна ж ужо развалена! Калгас ужо не корміць, а фермер тым больш не можа карміць, бо не мае падтрымкі. Нам ёсць чым гандляваць з усім светам, а не залежаць ад Расіі! (Ой, як разумна гаворыць!) І яшчэ: трэба пакончыць з хаосам у мясцовых уладах! Скараціць начальнікаў усіх рангаў (скароцяцца шафёры, бензін, сакратаркі!). Дэп. Чакушоў У. М[124]. Нашто нам рабіць самазвалы і столькі трактароў, не маючы сваёй матэрыяльнай базы (вугалю, руды)? Знізілі экспарт, прадаём за бясцэнак. Перавагі клірынга відавочныя, але мы не ўмеем ім карыстацца. Дэп. Турак[125] А. М. Чаша цярпення перапоўнена. Хаваем ад людскіх вачэй бяздзейнасць. (Слухаюць, як і папярэдняга, кепска!) Яўны здзек з вытворцаў! „Беспредел” ва ўзаемаразліках з краінамі СНД. Дэп. Андрэйчанка У. П.[126] У сельскай гаспадарцы мы дайшлі да небяспечнай рысы. Усе калгасы сталі аднолькава беднымі. У жніўні працуем у полі па 6–7 гадзін — удумайцеся! „Не будзе вёскі — не будзе і рэспублікі!” (!!!) Пастаўлялі ў Расію 300 тысяч тон мяса, зараз — 40 тысяч тон. Павярнуць бюджэт на сельскую гаспадарку! Непарытэт цэн — галоўная прычына гібелі сельскай гаспадаркі! Сёння крэдытаванне сяла — ніякае. Трэба даць вёсцы ільготныя крэдыты! Разлік за здадзеную сельскую прадукцыю праводзіцца несвоечасова, а грошы абясцэньваюцца. Дэп. Цялежнікаў У. І. Ні адно рашэнне Вярхоўнага Савета не давялі да канца — за ўсе тры гады. Мы спадзяваліся на палітычны цуд, а ён не адбыўся. Але яшчэ многія ў яго вераць. І эканамічнага цуда не будзе. Адказнасць на нас. Трэба правесці структурныя змены ў Савеце Міністраў. Дэп. Цярэшка І. І. Аб рабоце Нацыянальнага банка: яго палітыка прывяла да вялікіх страт у народнай гаспадарцы, да іншых страт. (Рэпліка з залы: „Усё ў руках Савета Міністраў, а не банка!”) Прапаную падпарадкаваць Нацыянальны банк Прэзідыуму Вярхоўнага Савета. (Ну і прапанова!) Дэп. Навумчык С. І. дае ацэнкі дакладам Шушкевіча і Кебіча. „Вы, Вячаслаў Францавіч, чатыры гады ўзначальваеце Урад — і што зрабілі? Зарплата — 26 адсот каў „спажывецкага кошыка”. Пазыка — ужо каля двух мільярдаў даляраў. Хто разлічыцца? Наступныя пакаленні народа? Савет Міністраў займаецца не эканомікай, а паліты кай і палітыканствам. Прапаную ства рыць пе ра ход ны ка аліцыйны Урад. З гэтым мы, апазіцыя, і выйшлі на Сесію. Дэп. Трусаў А. А. Згодніцкая палітыка Шушкевіча карысці народу не дала. Паглядзіце на харомы сучасных буржуяў вакол Мінска і іншых гарадоў — хто жыве і будзе жыць у іх? Урад даў прастору жулікам, злодзеям. Зняў мытню з аднаго боку. Мае прапановы: першая, трэба стварыць кааліцыйны Урад, другая, скараціць колькасць міністраў (і яшчэ восем прапаноў!). Дэп. Жыдзіляеў І. І. Так і не зразумеў з дакладу Кебіча, ці бачыць Урад крызіс эканомікі. І ў Шушкевіча мала канкрэтных прапаноў. Дэп. Карпенка Г. Дз. У дакладах няма аналізу крызісу ўлады на ўсіх узроўнях. Ідзе працэс палітычнага развалу дзяржавы. Перад намі два шляхі выйсця: дрэнны і зусім дрэнны. (Абмалёўвае гэтыя шляхі.) Галоўная задача — выратаванне насельніцтва ад голаду і холаду. (Малайчына!) Дэп. Какоўка В. Ф. Спасылаецца на сваю нацыянальную валюту ў Казахстане і Узбекістане. Прыводзіць прыклад Германіі пасля вайны: стабільнасць валюты (грошай) і цэн. Гэта галоўнае права чалавека — стабільнасць. Асноўнай задачай сёння бачу змену прэм’ера. Дэп. Жук А. М. Крытыкуй — каб самому дарвацца да ўлады, — і ўсё! Многія так і робяць. Аб справах у Аграпроме скажу так: горш, чым дзе б ні было! Дэп. Лукашэнка А. Р. (Крытыкуе даклад Шушкевіча, але — не пераканаўча, абы прычапіцца. Нічога канструк тыўнага не сказаў. Агульнае ўражанне — дэмагогія і па пулізм.) „А дзе, Станіслаў Станіслававіч, былі вы? З вамі з гэтага крызісу мы не выйдзем! Прапаную вызваліць ад пасад і Шушкевіча, і Кебіча”. (Шушкевіч тут жа даў водпаведзь.) Дэп. Каўбаска М. І[127]. Вельмі ўпэўнена — за сваю беларускую валюту як за сімвал незалежнасці. (Малайчына, Каўбаска, не чакаў!) Дэп. Камай А. С. Корань усіх бед зусім не там, куды паказвае Шушкевіч. А ў Віскулях! У рыначнай стыхіі, якая можа запанаваць у рэспубліцы! У дакладах Шушкевіча і Кебіча няма эканамічных разлікаў. Шушкевіч хай выконвае волю Вярхоўнага Савета! У сельскай гаспадарцы патрэбна мэтавая дзяржаўная праграма па вытворчасці прадукцыі (мяса і малака). Дэп. Грынёў М. Ф. Рэзка крытыкуе Шушкевіча і тых, хто супроць агульнарублёвай зоны. „Давайце гандляваць! Працуем на склад, а трэба везці ў Расію! Я — за незалежнасць, але гэта трэба рабіць паступова, разумна, узважана, а не з ходу!” (??? Што гэта значыць?) Рожкі-ножкі засталіся ад абяцанняў. Помнік паставяць Кебічу і Чарнамырдзіну за падпісанне пагадненняў аб далучэнні… да Расіі. Дэп. Крыжаноўскі М. К. Хваліць даклад Шушкевіча; Кебіч прачытаў той самы даклад, што і шмат разоў раней. Урад не ажыццяўляе законы. (У зале шумяць.) Б’е наменклатуршчыкаў за катэджы: цэмент бяруць па 70 рублёў мяшок, шпалеры — па 3,5 рубля метр. „Гарызонт” праеў крэдыт на 20 млн. марак, а выраб тэлевізараў знізіўся на 140 тысяч. (Сапраўды, дзіўна! Дзе ж плён ад крэдыту?) Жудасныя страты БелАЗа!.. Дэп. Грыб М. І. У дакладах прагучала сур’ёзная крытыка і самакрытыка. Расійскія тавары складуць нашым моцную канкурэнцыю. Не забываць і аспекты палітычныя! Павінен быць рэальны падзел уладаў і паўнамоцтваў. Дэп. Жукоўскі М. Дз. У дакладах бачанне выйсця ёсць, задача ў тым, каб аб’яднаць намаганні. У свеце 170 рыначных дзяржаў, а працвітаюць з іх — 20–30. А чаму? Рыначныя адносіны павінны быць рэгуляваныя! Трэба сыходзіць з тых пазіцый, на якіх былі, калі звалілася на нас незалежнасць Беларусі. Сродкаў аднаго бюджэту не хопіць на сацыяльна незабяспечаных. Гуманітарная дапамога часта паступае абы-каму, а не ў дзяржаўны фонд. Дэп. Спіглазаў А. Ф[128]. Эканоміка не церпіць эксперыментаў. Нам абавязкова патрэбная свая валюта! Трэба мяняць склад Урада, і ёсць кім замяняць у самім Урадзе. Дэп. Баршчэўскі Л. П. З агульнай рублёвай зонай страцім і ўнутраны рынак — канчаткова! Задача Урада — прагназаваць, што будзе. Урад ставіць на палітычную карту, і нас ужо не ўспрымаюць як самастойную, незалежную краіну. Неабходна зрабіць поўныя замены ва Урадзе! Вячаслаў Францавіч, падайце ў адстаўку — і я складу свой дэпутацкі мандат і не буду выбірацца на чарговых выбарах! Дэп. Пазьняк З. С. Віна Кебіча — у разбурэнні эканомікі і многага іншага. Прычына — у палітычных пазіцыях Кебіча. Ён — за адраджэнне СССР, за ліквідацыю незалежнай Рэспублікі Беларусь, за ператварэнне Беларусі ў эканамічнае падмаскоўе. Самая вялікая шкода, нанесенная Урадам, — паліўны голад. У Балтыі — свая валюта, і таму — зусім іншае становішча. (Дае Кебічу і ў хвост і ў грыву!) „Што гэта за скамароства? Адкуль гэта глупства? Апрача дзяржаўнага самазабойства — Кебіч не бачыць выйсця. Ён не бачыць і не ра зумее, як выйсці з крызіснага становішча. Дэп. Данілевіч І. М.[129] Нагадвае пра гучную заяву Урада „легчы пад паравоз” — калі спатрэбіцца. „Буду гаварыць пра сельскую гаспадарку. Кожны дакладчык лічыць, што праўда ў яго. А я не бачу праўды ні ў аднаго, ні ў другога. Усходнія немцы не ліквідавалі сельгаскалектывы. Усякая стратэгія пачынаецца з земляробства. Я, кіраўнік аграфірмы, прадаў усю прадукцыю — і стаў у шэсць разоў бядней. Што ж гэта? Скажыце: калі пяройдзем на сусветныя цэны? Тады вёска выжыве. Ні адна сельская гаспадарка ў свеце не жыве без датацыі. Як дажыць да 1-га студзеня — не знаю. Лічу: тое, што зрабіў Нацыянальны банк, гэта — дыверсія супроць сяла. СМ павінен прадугледзець сродкі на вёску, на сельскую гаспадарку. Лён і бабовыя — наша золата, а не бульба і не мяса. Дэп. Грыбанаў У. М. Чакалі высноў ад Шушкевіча. Але — не было: ні аб рэформах, ні аб адстаўцы. Як ісці да мэты — адказу не пачулі ў дакладах. Трэба хірургічнае ўмяшанне! Са скальпелем!

17 лістапада

Працяг абмеркавання дакладаў Шушкевіча С. С. і Кебіча В. Ф. Дэп. Булахаў Дз. П. Здрада нацыянальным інтарэсам — голы суверэнітэт, што ў галовах у нацыянал-радыкалаў. Трэба наводзіць парадак у структурах улады — у рамках Канстытуцыі. 1. Давайце падпішам пагадненні! 2. Абновім склад Урада! 3. Прымем новую Канстытуцыю! 4. Нам трэба моцная ўлада! („Сильная власть!” Што мае на ўвазе? Дыктатара?) Дэп. Даўгалёў В. Б. Прапановы Шушкевіча і Кебіча, як выйсці з крызісу, — прынцыпова разыходзяцца. Далей прыводзіць жахлівыя лічбы (сапраўды: жах!). Міністэрства абароны стала камерцыйным. 500 тысяч гектараў лясоў, што ў веданні ваенных, — распрадаюцца. (Жах!) У кішэні сабе кладуць мільёны. (Жах!). Глыбокі крызіс праваахоўнай сістэмы. Горш няма куды. Прэм’ер адводзіць кожны раз убок ад галоўнага якой-небудзь прыдумкай. Урад не здольны ўзначаліць работу па выхаду з крызісу — трэба ставіць пытанне аб яго адстаўцы! Дэп. Кучынскі Е. Ф. Крытыкуе Вярхоўны Савет за знешнепалітычную дзейнасць. За неажыццяўленне пагадненняў, падпісанных у Віскулях. „Скажыце: чаму ніводнай пастановы аб паездках у краіны СНД? Вузкі круг людзей дыктуе волю нам — усяму Вярхоўнаму Савету. Прапаную: 1. Зняць Шушкевіча з пасады старшыні ВС. 2. Прагаласаваць давер старшыні Нацбанка. 3. Трэба новая каманда, якая павядзе дзяржаву. (З каго, з якіх сіл каманда?) Дэп. Сечка Л. Н. Сітуацыя з банкавай справай у нас — нікуды не вартая. Патрэбна паэтапная рэарганізацыя кіраўнічых структур. Дэп. Кулакоў У. П.[130] Што ў краіне такое становішча — вінаватыя і Урад і Вярхоўны Савет. Ніхто за нас нашы праблемы не вырашыць. Я — за эканамічны саюз з Расіяй, за рублёвую зону. Але — гэта залежыць не толькі ад РБ. Беларусь — зборачны цэх, залежны ад Расіі і іншых краін. Прапаную: 1. Правесці глыбокую структурную перабудову народнай гаспадаркі! 2. Трэба іншая падатковая сістэма. 3. Рацыянальна выкарыстоўваць рэсурсы! Напрыклад, лес: мы яго гонім за мяжу неапрацаваным, а трэба гнаць мэблю. Навісла небяспека над ільнаводствам. 4. Нельга траціць рынак збыту сельгаспрадукцыі. У нас ідзе няспынны рост цэн. Але ж гэта — не рынак! Рынак — канкурэнцыя тавараў! Дэп. Гаркун У. Г. Што і як рабіць далей? Якія рэальныя шляхі на заўтра? — Ратыфікаваць пагадненне з Расіяй! Розніца ў цэнах прывяла да поўнага банкруцтва многіх-многіх гаспадарак. Выйсце адно — у цэнавай палітыцы. Чым больш калгас вырабляе мяса і малака — тым больш стратна для яго! Што гэта? Бутэлька кефіру — 40 рублёў, бутэлька мінералкі — 330! Што гэта ТАКОЕ? Карэнным чынам змяніць крэдытную палітыку! Няма доўгатэрміновых крэдытаў для сельскай гаспадаркі. Што гэта? Дзе такое ёсць у свеце? (Божа прамілы! Сапраўды: што гэта? Што гэта?) Дэп. Сасноў А. В. Толькі эканамічныя рэформы змогуць выратаваць краіну! Хай і ў саюзе з Расіяй і іншымі дзяржавамі — але рэформы! І рэнтабельныя прадпрыемствы чакае крах, калі не абнаўляць фонды. Даць рэнтабельным прадпрыемствам замацавацца на рынку! Бо — адкуль будзе бюджэт? Урад абяцае… ужо тры гады! А Вярхоўны Савет верыць яму! І зацвярджае кожную новую праграму. Адносіны Урада да недзяржаўнага сектара — абыякавыя, няма падтрымкі. Можа, усё ж адправім Урад у адстаўку? (Які малайчына Сасноў, які малайчына!) Дэп. Беленькі Ю. А. Прычына развалу фінансавага становішча Беларусі — поўная некампетэнтнасць Урада ў фінансава-валютных справах. Ён прымае незаконныя пастановы. Банк іх не выконвае. Ствараецца фіктыўны капітал. (Во! Во малайчына!) Што дасць аб’яднанне грашовых сістэм? Будзе страшны ўдар па сельскай гаспадарцы. Нацыянальны банк не дапаможа ёй. Дэп. Пракаповіч П. П. Што мы сабе думаем? Маем 150 мільярдаў доўгу Расіі за газ — і чакаем, пакуль нас адключаць? Чаму Вярхоўны Савет не кантралюе выкананне Законаў і Пастаноў? Напрыклад, аб прыярытэтах сяла? Паставілі б пытанне — і вызвалілі ад пасады, калі Багданкевіч не слухае! КДБ — у вас! Кантрольная палата — у вас! Дэп. Гермянчук І. І. Лепш сёння адправіць Кебіча пакаваць чамаданы! Бо праз месяц-другі ўсё адно пойдзе! (У зале шумяць, стукаюць, ляпаюць.) Заяўляюць: „Рэспубліка папала ў крызіс!” Як быццам — сама сабой! Ніякага даверу Ураду няма і не будзе! Абяцалі, абяцалі і зноў абяцаюць! І што? У рабочы час член Прэзідыума Вярхоўнага Савета едзе на свой катэдж. Гэта не дробязь, гэта нахабства! Жонку Кебіча злавілі за руку: тры мільёны бюджэтных даляраў! І што? Журналіста — у суд! Дэп. Голубеў В. Ф. Хто будзе несці адказнасць за невыкананне Праграм? Чаму вы, Станіслаў Станіслававіч, не паставілі пытанне аб бяздзейнасці Урада? Не трэба, сп. Кебіч, уводзіць валюту сваю прымусова! Расійскі Урад будуе Расію. Кебіч не разуме гэта, ці не хоча разумець. Наконт структуры Урада скажу: у нас над міністрамі стаяць упраўленні і кіруюць міністэрствамі. Наконт знешняй палітыкі: станцыю Гадуцішкі аддалі Літве. Без рашэння Вярхоўнага Савета! Кебіч аддаў! Сам! (Ох, і зашумелі-закруціліся ў зале.) Дэп. Герасіменка А. М.[131] Заклікаю падтрымаць ідэю стварэння Вышэйшага Савета па эканоміцы. 1. Рэфармаваць банкавую сістэму. Усе банкі передаць Ураду! 2. Падатковая палітыка павінна стымуляваць прадпрыемствы, а не быць фіскальнай. Затым цытуе нейкі зварот аб падтрымцы эканамічнага саюза і рублёвай зоны. Прадпрыемствы вінаваты гораду Мінску 75 мільярдаў рублёў (Жах! Што ж адбываецца?) Рэкамендуе не захапляцца чэкамі, думаць пра сацыяльную абарону грамадзян! І пра бюджэт! Дэп. Сямдзянава Г. Г.[132] Чэргі па хлеб такія, што — у адстаўку ўвесь кабінет Урада! Яго грахі не пералічыць! Дэп. Унучка Р. І. БНФ і ПКБ (Партыя камуністаў) самкнуліся ў сваёй дзейнасці. Мала шукаем крыніцы энергіі. Ядзерную трэба развіваць! Каб не загубіць эканоміку — трэба ўзяць крэдыт на 450–500 мільёнаў даляраў. Вёску заспакойваем, ашукваем — як і раней. Вытворчасць прадукцыі сельскагаспадарчай стала нявыгаднай. Стала нявыгадна ў вёсцы жыць. Дэп. Антончык С. А. Гваздае карпаратыўныя партыйна-дзяржаўныя групы, якія рабуюць народ і краіну. (Ой гваздае!) Гваздае — як прайдзісветаў. (А як доказна!) Урад дазваляе ім займацца прыхватызацыяй! У гэтых умовах — толькі адстаўка Урада! Заклікае народ да забастовак, да бунту, на вуліцу! (Такога з трыбуны ВС яшчэ не гучала!.. Сапраўдны рабоча-пралетарскі лідэр! Брава, Антончык!) Дэп. Качан М. А. Унучка — былы першы сакратар РК КПСС, сёння ён — жоўта-карычневы. Я абвяргаю ўсе яго абвінавачванні. Далей — драпежыць БНФ, прамовы Пазьняка, Гермянчука, Голубева. А галоўнае — у адстаў ку Шушкевіча! У гэтых мэтах патрабуе арганіза ваць ліст выбаршчыкаў. І зноў і зноў — пра Віскулі. Дэп. Алампіеў В. П.[133] Мы ўхіліліся ад рашэння эканамічных праблем. Цытуе Лінга: „Калі паперадзе эканомікі ідзе палітыка — будзе крах!” Не будзе — ужо ёсць. (Робіць доказны аналіз гэтага.) Што ў такім хаосе, як у нас, можна зрабіць? Адны (Заламай, Казлоў) — за СНД, другія — супроць, за дэнансацыю дагавора. Кебіч даўно заслугоўвае адстаўкі! Дэп. Марыніч М. В. Заклікаў падтымаць і Кебіча і Шушкевіча. Даверыцца ім — і няхай працуюць!

18 лістапада

Дэп. Гілевіч Н. С. Тут была заява, што пытанне аб незалежнасці хочуць абмяркоўваць адно дэпутаты з апазіцыі — члены БНФ ды Грамады. Я не належу ні да БНФ, ні да Грамады, ні да якой-небудзь іншай партыі. Не належу і не збіраюся належаць. Але я належу да народа, які тут жыў, жыве і будзе жыць і які заслугоўвае лепшае долі, чым тая, якую меў у стагоддзях, калі з яго воляй ніхто не лічыўся, да народу, які мае права, Богам данае права, быць і пачувацца гаспадаром на гэтай зямлі, на сваёй роднай зямлі — іншай у яго няма. І таму зразумець маю трывогу ў гэтую хвіліну, думаю, няцяжка. Нельга недаацэньваць момант, які мы зараз перажываем — бо ён можа аказацца лёсавызначальным, ён можа стаць пачаткам канца — канца таго, да чаго мы так доўга ішлі — да суверэннасці, да незалежнасці. І што ж прымушае многіх з нас, сыны і дочкі Беларусі, так легкадумна ставіцца да лёсу сваёй Бацькаўшчыны? Рэд.: Верш, згаданы аўтарам у запісе за 4 студзеня 1993 г., друкуецца паводле выдання: Гілевіч Н. Незалежнасць: зб. вершаў. Мінск, 1991.

Пра нашу годнасць

Што праўда,

То праўда –

Даўно гэта стала:

Віхляння — багата,

А годнасці — мала.

Багата юродства,

Блюзнерства,

Крыўляння,

А мова народа –

На грані сканання.

Таму і цямнеем,

Чарнеем ад злосці.

Аж хочацца нават

Ударыць кагосьці.

Каго — зразумела,

Ды чорт яго знае,

Чым кончыцца можа

Адвага такая!

І што ж тады робім

У злосці і скрусе

Мы — існыя родам

Сыны Беларусі?

Што — робім?

А б’ём-дабіваем заўзята

Свайго

Недабітага злыднямі

Брата.

У гэтым — і мужнасць,

І мудрасць,

І годнасць,

І нашага гора-гібення

Нязводнасць.

(27.11.1989)

* Першая версія дзённіка публікавалася ў газеце „Літаратурная Беларусь” (№№ 52–54, 56; снежань 2010 — красавік 2011).

---

[1] Шушкевіч Станіслаў Станіслававіч (нар. 1934) — беларускі фізік, дзяржаўны дзеяч, у 1991–1994 — старшыня Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь. (Біяграфічныя звес ткі пра згаданых аўтарам асобаў падаюцца па стане на 1993 г. — Рэд.)
[2] Ельцын Барыс Мікалаевіч (1931–2007) — першы прэзідэнт Расійскай Федэрацыі, займаў пасаду прэзідэнта з 1991 да 1999.
[3] Руцкой Аляксандр Уладзіміравіч (нар. 1947) — расійскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, з 1991 да 1993 — першы і апошні віцэ-прэзідэнт Расійскай Федэрацыі.
[4] Вайтовіч Яўген Канстанцінавіч — беларускі палітык і дыпламат. З 16 ліпеня 1990 быў міністрам культуры БССР.
[5] Данчык (Багдан Андрусішын, нар. 1958) — беларускі спявак і журналіст. Супрацоўнік, в. а. дырэктара Беларускай службы „Радыё Свабода”.
[6] Гл. верш на с. 270.
[7] Савіцкі Міхаіл Андрэевіч (1922–2010) — беларускі мастак, кіраўнік Творчай акадэмічнай майстэрні Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь.
[8] Слямнёў Міхаіл Аляксандравіч (нар. 1939) — старшыня Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па нацыянальнай палітыцы і міжнацыянальных адносінах.(звесткі пра дэпутатаў узяты з выдання: Народныя дэпутаты Рэспублікі Беларусь. Дванаццатае скліканне. Мінск, 1992).
[9] Наркевіч Уладзімір Браніслававіч (нар. 1952) — галоўны рэдактар газеты „Звязда”.
[10] Казінец Міхаіл Антонавіч (нар. 1938) — беларускі дырыжор, народны артыст Беларусі (1987).
[11] Шаранговіч Васіль Пятровіч (нар. 1939) — народны мастак Беларусі, майстра кніжнай і станковай графікі.
[12] Дрынеўскі Міхаіл Паўлавіч (нар. 1941) — мастацкі кіраўнік (з 1975) і галоўны дырыжор Нацыянальнага акадэмічнага народнага хору Рэспублікі Беларусь імя Г. І. Цітовіча.
[13] Ганчарэнка Андрэй Маркавіч (нар. 1932) — беларускі фізік, акадэмік, галоўны вучоны сакратар НАН Беларусі (да 1997).
[14] Марачкін Аляксей Антонавіч (нар. 1940) — беларускі мастак, загадчык кафедры Беларускай акадэміі мастацтваў, адзін са стваральнікаў і старшыня мастацкага аб’яднання „Пагоня”.
[15] З гэтага дня і да канца публікаванага дзённіка ідуць запісы пра ХІІ сесію Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
[16] Новік Уладзімір Уладзіміравіч (нар. 1952) — сакратар Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях развіцця прамысловасці, энергетыкі, транспарту, сувязі і інфарматыкі.
[17] Ломаць Зянон Кузьміч (нар. 1944) — беларускі дзяржаўны дзеяч, у 1991–1992 — сакратар Камітэта Савета Рэспублік па аграрных пытаннях Вярхоўнага Савета СССР у Маскве. У 1992–1995 — член планавай і бюджэтна-фінансавай камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
[18] Пазьняк Зянон Станіслававіч (нар. 1944) — беларускі палі тык і грамадскі дзеяч, адзін з заснавальнікаў Беларускага Народнага Фронту „Адраджэнне”, старшыня Кансерватыўна-Хрысціянскай Партыі — БНФ, з 1990 — кіраўнік дэпутацкай Апазіцыі БНФ у Вярхоўным Савеце. Быў членам Канстытуцыйнай камісіі Вярхоўнага Савета БССР і Рэспублікі Беларусь ХІІ склікання.
[19] Качан Міхаіл Арцём’евіч (нар. 1927) — старшыня Гомельскага абласнога савета ветэранаў вайны і працы.
[20] Гермянчук Ігар Іванавіч (1961–2002) — беларускі журналіст і грамадскі дзеяч, дэпутат Вярхоўнага Савета БССР ХІІ склікання, былы рэдактар забароненай газеты „Свабода”, заснавальнік часопіса „Кур’ер”.
[21] Герасюк Іван Мікалаевіч (нар. 1949) — аглядальнік рэдакцыі „Народная газета”.
[22] Трусаў Алег Анатольевіч (нар. 1954) — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па адукацыі, культуры і ахове гістарычнай спадчыны, адзін з заснавальнікаў БНФ, БСДГ (з 1991), намеснік (1991), старшыня Цэнтральнай Рады БСДГ (1992–1995).
[23] Навумчык Сяргей Іосіфавіч (нар. 1961) — каардынатар парламенцкай Апазіцыі БНФ у Вярхоўным Савеце Рэспублікі Беларусь, узначальваў інфармацыйнае агенцтва „Павет”.
[24] Ганчар Віктар Іосіфавіч (1958 — 16 верасня 1999 г. бясслед на знік разам з Анатолем Красоўскім) — першы намеснік старшыні Маладзечанскага гарадскога Савета народных дэпутатаў. Член Партыі народнай згоды (1992–1995).
[25] Мінько Франц Францавіч (нар. 1954) — дырэктар Стаўбцоўскага раённага прадпрыемства па вытворча-тэхнічным забеспячэнні сельскай гаспадаркі.
[26] Трафіменка Васіль Сяргеевіч (нар. 1938) — намеснік старшыні Віцебскага абласнога аб’яднання па вытворчасці свініны.
[27] Лукашэнка Аляксандр Рыгоравіч (нар. 1954) — у 1987–1994 — дырэктар саўгаса „Гарадзец” Шклоўскага раёна Магілёўскай вобласці.
[28] Кебіч Вячаслаў Францавіч (нар. 1936) — Старшыня Савета Міністраў БССР, прэм’ер-міністр Беларусі.
[29] Гаркун Уладзімір Гіляравіч (нар. 1946) — старшыня Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па аграрных пытаннях, харчаванні і сацыяльным развіцці сяла, член Канстытуцыйнай камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
[30] Міцько Пётр Антонавіч (нар. 1944) — старшыня Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па справах жанчын, аховы сям’і, мацярынства і дзяцінства.
[31] Савіцкі Барыс Парфёнавіч (нар. 1933) — старшыня пастаяннай Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях экалогіі і рацыянальнага выкарыстання прыродных рэсурсаў.
[32] Катушкін Пётр Міхайлавіч (нар. 1940) — намеснік старшыні выканкама Магілёўскага абласнога Савета народных дэпутатаў.
[33] Булахаў Дзмітрый Пятровіч (1960–2006) — старшыня Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па заканадаўстве, пазней кіраваў ініцыятыўнай групай па вылучэнні кандыдатам у прэзідэнты Беларусі А. Лукашэнкі.
[34] Станкевіч Уладзімір Міхайлавіч (нар. 1950) — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па заканадаўстве.
[35] Грыбанаў Уладзімір Міхайлавіч (нар. 1944) — сакратар Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па нацыянальнай палітыцы і міжнародных адносінах.
[36] Унучка Раман Іосіфавіч (нар. 1944) — старшыня пастаяннай Планавай і бюджэтна-фінансавай камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
[37] Лужынскі Станіслаў Антонавіч (нар. 1949) — старшыня калгаса „Бальшавік” Валожынскага раёна Мінскай вобласці.
[38] Вярцінскі Анатоль Ільіч (нар. 1931) — беларускі паэт, драматург, публіцыст, крытык, перакладчык. У 1986–1990 — галоўны рэдактар газеты „Літаратура і мастацтва”. Член Беларускага ПЭН-цэнтра (з 1989). У 1990–1995 — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях галоснасці, сродках масавай інфармацыі і правоў чалавека.
[39] Дзейка Лявон Іванавіч (нар. 1950) — інжынер-электронік, адзін з заснавальнікаў Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Народная Грамада), член парламенцкай апазіцыі БНФ і фракцыі БСДГ .
[40] Статкевіч Мікалай Віктаравіч (нар. 1956) — лідар Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Народная Грамада). Адзін са стваральнікаў грамадскага аб’яднання „Беларускае аб’яднанне вайскоўцаў”.
[41] Кучынскі Віктар Францавіч (нар. 1958) — сакратар Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па справах моладзі.
[42] Баршчэўскі Лявон Пятровіч (нар. 1958) — беларускі філолаг, перакладчык, грамадскі дзеяч і палітык, намеснік дырэктара па навукова-метадычнай рабоце Беларускага гуманітарнага адукацыйна-культурнага цэнтра.
[43] Леўчык Уладзімір Канстанцінавіч (нар. 1935) — старшыня пастаяннай Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях працы Саветаў народных дэпутатаў і развіцця самакіравання.
[44] Арціменя Дзмітрый Канстанцінавіч (нар. 1932) — народны дэпутат БССР, старшыня выканкама Гродзенскага абласнога Савета народных дэпутатаў.
[45] Камай Аляксей Сцяпанавіч (нар. 1936) — член Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па міжнародных справах і сувязях з СНГ, былы другі сакратар ЦК КПБ.
[46] Заблоцкі Уладзімір Мікалаевіч (нар. 1939) — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета па навуцы і навукова-тэхнічным прагрэсе, сябра Камісіі Вярхоўнага Савета па пытаннях развіцця прамысловасці, энергетыкі, транспарту, сувязі і інфарматыкі. Член Канстытуцыйнай Камісіі. Старшыня Часовай камісіі Вярхоўнага Савета па расследаванні фактаў выкарыстання псіхіятрыі ў палітычных і рэпрэсіўных мэтах. Намеснік старшыні Апазіцыі БНФ у Вярхоўным Савеце. Прэм’ер-міністр Ценявога Кабінета (урада) Апазіцыі БНФ.
[47] Сінчылін Васіль Ільіч (нар. 1925) — старшыня Мінскай секцыі Савецкага камітэта ветэранаў вайны.
[48] Лакцюшын Мікалай Іванавіч (нар. 1926) — старшыня Ваўкавыскага раённага савета ветэранаў вайны і працы.
[49] Гетц Барыс Гаўрылавіч (нар. 1925) — Герой СССР, старшыня Барысаўскага гарсавета ветэранаў вайны і працы.
[50] Лавіцкі Генадзь Міхайлавіч (нар. 1942) — намеснік старшыні КДБ Рэспублікі Беларусь.
[51] Мінчанка Пётр Захаравіч (нар. 1922) — старшыня Аршанскага гарадскога савета ветэранаў вайны і працы.
[52] Трусаў Іван Іванавіч (нар. 1944) — дырэктар Барысаўскага завода „Чырвоны металіст”.
[53] Сапронаў Уладзімір Аляксандравіч (нар. 1955) — намеснік начальніка аддзела знешнеэканамічных сувязяў ВА „Беларускалій”, Салігорск.
[54] Сарокін Валянцін Інакенцьевіч (нар. 1929) — старшыня Гродзенскага абласнога аддзялення саюза ветэранаў Афганістана.
[55] Бойка Уладзімір Васільевіч (нар. 1939) — з 1991 да 2001 старшыня Вышэйшага Гаспадарчага Суда Рэспублікі Беларусь.
[56] Грынёў Мікалай Фёдаравіч (нар. 1946) — старшыня Магілёўскага абласнога Савета народных дэпутатаў, член Канстытуцыйнай камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
[57] Макейчанка Барыс Андрэевіч (нар. 1937) — намеснік старшыні Дзяржэканомплана Рэспублікі Беларусь.
[58] Крыжаноўскі Мікалай Кірылавіч (нар. 1937) — член Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях развіцця прамысловасці, энергетыкі, транспарту, сувязі і інфарматыкі. Член Часовай камісіі Вярхоўнага Савета па прывілеях. Член Канстытуцыйнай Камісіі. Член Ценявога Кабінета (урада) Апазіцыі БНФ у Вярхоўным Савеце, уваходзіў у камітэт па барацьбе з карупцыяй.
[59] Какоўка Віктар Фёдаравіч (нар. 1949) — інжынер-тэхнолаг завода „Вымяральнік” (Наваполацк), член Камісіі Вярхоўнага Савета па пытаннях развіцця прамысловасці, энергетыкі, транспарту, сувязі і інфарматыкі. Член Камісіі па пытаннях дэпутацкай этыкі.
[60] Жукоўскі Міхаіл Дзмітрыевіч (нар. 1926) — старшыня пастаяннай Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Бела русь па справах ветэранаў вайны, працы і Узброеных Сіл.
[61] Мачуленка Міхаіл Арцёмавіч (нар. 1941) — да дэпутацтва працаваў другім сакратаром Гомельскага абласнога камітэта КПБ.
[62] Сасноў Аляксандр Віктаравіч (нар. 1947) — старшыня пастаяннай Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях працы, коштаў, занятасці і сацыяльнай абароне насельніцтва.
[63] Чэпік Васіль Васільевіч (нар. 1948) — старшыня Пастаўскага раённага Савета народных дэпутатаў.
[64] Голубеў Валянцін Фёдаравіч (нар. 1955) — сакратар пастаяннай Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па міжнародных і знешнеэканамічных сувязях. Адзін з аўтараў Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Беларусі. З’яўляўся членам рабочай групы па падрыхтоўцы праекта Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 г.
[65] Цярэшка Іван Іванавіч (нар. 1942) — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па міжнародных справах і знешнеэканамічных сувязях.
[66] Піскароў Віктар Аляксеевіч (нар. 1929) — генерал-лейтэнант унутранай службы.
[67] Волкаў Анатоль Ягоравіч (нар. 1931) — кіраўнік радыелагічнага цэнтра, г. Пінск.
[68] Судас Мікалай Міхайлавіч (нар. 1942) — намеснік начальніка ўпраўлення па працы і сацыяльнай абароненасці насельніцтва Гомельскага аблвыканкама.
[69] Грыб Мечыслаў Іванавіч (нар. 1936) — другі старшыня Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, член Прэзідыума Вярхоўнага Савета, старшыня пастаяннай Камісіі па пытан нях нацыянальнай бяспекі, абароны і барацьбы са злачыннасцю. Генерал-лейтэнант міліцыі (1993).
[70] Холад Павел Ігнатавіч (нар. 1935) — дырэктар Рэспубліканскай вучэбна-спартыўнай базы Добраахвотнага таварыства садзеяння арміі, авіяцыі і флоту (г. п. Плешчаніцы).
[71] Лябедзька Анатоль Уладзіміравіч (нар. 1961) — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па справах сям’і і моладзі. У 1992 стварыў Беларускую асацыяцыю маладых палітыкаў і быў яе прэзідэнтам.
[72] Пракаповіч Пётр Пятровіч (нар. 1942) — галоўны інжынер Брэсцкага аблміжкалгасбуда, генеральны дырэктар Брэсцкага аблсельсбуда, ВА „Брэстаблсельбуд”.
[73] Папоў Юрый Мікалаевіч (нар. 1949) — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях нацыянальнай бяспекі, абароны і барацьбы са злачыннасцю.
[74] Аксаміт Мікалай Уладзіміравіч (нар. 1954) — мастак-афармляльнік (Ваўкавыск).
[75] Прывалаў Леанід Пятровіч (нар. 1940) — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях нацыянальнай бяспекі, абароны і барацьбы са злачыннасцю.
[76] Федарчук Мікалай Аляксеевіч (нар. 1941) — старшыня Віцебскага гарадскога Савета народных дэпутатаў.
[77] Маркевіч Мікалай Мікалаевіч (нар. 1962) — карэспандэнт абласной газеты „Гродзенская праўда”.
[78] Казлоў Генадзь Іванавіч (нар. 1946) — першы намеснік начальніка Упраўлення па пытаннях правоў грамадзян, грамадскай бяспекі і абароннай работы Кіраўніцтва справамі Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь.
[79] Малашка Віталь Аляксеевіч (нар. 1958) — вядучы інжынер Навукова-даследчага інстытута сродкаў аўтаматызацыі, Мінск.
[80] Жураўлёў Мікалай Іванавіч (нар. 1922) — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па справах ветэранаў вайны, працы і ўзброеных сілаў.
[81] Казлоўскі Павел Паўлавіч (нар. 1942) — міністр абароны Рэспублікі Беларусь.
[82] Багданкевіч Станіслаў Антонавіч (нар. 1937) — беларускі эканаміст, грамадска-палітычны дзеяч, прафесар. Старшыня Нацыянальнага банка Беларусі ў 1991–1995 г.
[83] Жук Анатоль Міхайлавіч (нар. 1938) — першы намеснік старшыні выканкама Мінскага абласнога Савета народных дэпутатаў.
[84] Беленькі Юрый Адамавіч (нар. 1960) — працаваў у складзе Апазіцыі Беларускага Народнага Фронту ў Вярхоўным Савеце, член планавай і бюджэтна-фінансавай Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
[85] Цялежнікаў Уладзімір Іванавіч (нар. 1954) — дырэктар Полацкага камбіната будаўнічых матэрыялаў.
[86] Гаркун Уладзімір Гіляравіч (нар. 1946) — старшыня Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па аграрных пытаннях, харчаванні і сацыяльным развіцці сяла.
[87] Коваль Мікалай Мікалаевіч (нар. 1928) — старшыня калгаса „ХХІ з’езд КПСС” Рэчыцкага раёна.
[88] Бамбіза Іван Міхайлавіч (нар. 1952) — беларускі дзяржаўны дзеяч, старшыня назіральнай рады ААТ „Белаграпрамбанк”.
[89] Зданевіч Лявонцій Ульянавіч (нар. 1955) — беларускі архітэктар і палітык, член Канстытуцыйнай камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь з 1990, а таксама Апа зі цыі БНФ і яе „Ценявога кабінета”.
[90] Марыніч Міхаіл Апанасавіч (нар. 1940) — былы старшыня Мінскага гарадскога выканаўчага камітэта, член Планавай і бюджэтна-фінансавай камісіі і Камісіі па пытаннях архітэктуры, будаўніцтва, вытворчасці будаўнічых матэрыялаў і жыллёва-камунальнай гаспадаркі сяла і горада.
[91] Зарэцкі Сцяпан Рыгоравіч (нар. 1945) — старшыня Чачэрскага раённага Савета народных дэпутатаў.
[92] Сечка Леанід Міканоравіч (нар. 1948) — намеснік старшыні Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях экалогіі і рацыянальнага выкарыстання прыродных рэсурсаў.
[93] Карпенка Генадзь Дзмітрыевіч (1949–1999) — беларускі навуковец і палітык. Старшыня камісіі па навуцы і навукова-тэхнічным прагрэсе. У 1992 узначаліў Маладзечанскі гарвыканкам.
[94] Далгалёў Васіль Барысавіч (нар. 1951) — сакратар Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па пытаннях работы Саветаў народных дэпутатаў і развіцця самакіравання.
[95] Драбышэўская Інэса Міхайлаўна (нар. 1947) — галоўны ўрач Гомельскага абласнога анкалагічнага дыспансэра.
[96] Сукач Міхаіл Данілавіч (нар. 1941) — дырэктар міжгаспадарчага прадпрыемства „Стадолічы” Лельчыцкага раёна.
[97] Сярдзюк Валерый Канстанцінавіч (нар. 1952) — сакратар Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па навуцы і навукова-тэхнічным прагрэсе.
[98] Кічкайла Аляксандр Трафімавіч (нар. 1933) — намеснік Мінсітра сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь.
[99] Скарабагацька Пётр Андрэевіч (нар. 1949) — старшыня Лунінецкага раённага Савета народных дэпутатаў.
[100] Смоляр Іван Мікалаевіч (нар. 1938) — былы старшыня пастаяннай Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па праблемах наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС і забеспячэння бяспечнага пражывання насельніцтва рэспублікі.
[101] Сумар Канстанцін Андрэевіч (нар. 1949) — старшыня Брэсцкага раённага Савета народных дэпутатаў.
[102] Зяленін Валерый Іванавіч (нар. 1949) — вайсковец, начальнік лабараторыі вымяральнай тэхнікі.
[103] Бачароў Яўген Міхайлавіч (нар. 1948) — генерал-маёр, камандзір вайсковага злучэння.
[104] Бабачонак Станіслаў Ульянавіч (нар. 1937) — дырэктар прадпрыемства „Маналіт” (Магілёў).
[105] Ваўчэцкі Уладзімір Вячаслававіч (нар. 1935) — настаўнік Суткоўскай СШ Уздзенскага раёна.
[106] Кудравец Віктар Міхайлавіч (нар. 1947) — намеснік старшыні Гродзенскага Савета народных дэпутатаў.
[107] Шаладонаў Васіль Іванавіч (нар. 1948) — намеснік старшыні Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
[108] Антончык Сяргей Антонавіч (нар. 1956) — апаратчык Мінскага вытворчага аб’яднання імя У. Леніна, член Апазіцыі БНФ. Быў у складзе антыкарупцыйнай парламенцкай камісіі, якую ўзначаліў А. Лукашэнка.
[109] Сярэдзіч Іосіф Паўлавіч (нар. 1949) — з 1990 да 1995 галоўны рэдактар „Народнай газеты”, органа Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
[110] Жукоўскі Міхаіл Дзмітрыевіч (нар. 1926) — старшыня Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па справах ветэранаў вайны, працы і ўзброеных сілаў.
[111] Кузняцоў Вячаслаў Мікалаевіч (нар. 1947) — старшыня Савета народных дэпутатаў г. Мінска, з 24 лютага 1992 г. быў першым намеснікам старшыні Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь.
[112] Папкоў Сяргей Пятровіч (нар. 1940) — дырэктар навукова-вытворчага прадпрыемства „Рыф-М” (Мінск).
[113] Новікаў Анатоль Мікалаевіч (нар. 1941) — генерал-лейтэнант, намеснік камандуючага войскамі Беларускай ваеннай акругі, г. Мінск.
[114] Скарынін Мікалай Паўлавіч (нар. 1947) — галоўны саветнік Старшыні Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь.
[115] Вайцянкоў Мікалай Рыгоравіч (нар. 1947) — старшыня Гомельскага абласнога Савета народных дэпутатаў.
[116] Ніканчук Аляксей Сямёнавіч (нар. 1943) — дырэктар СШ №1 г. Драгічына Брэсцкай вобласці.
[117] Звераў Леанід Аляксандравіч (нар. 1939) — загадчык рэнтгеналагічнага аддзялення Магілёўскай абласной бальніцы.
[118] Даўлюд Аляксей Уладзіміравіч (нар. 1953) — брыгадзір электрыкаў Лідскага завода „Оптык”.
[119] Краўчанка Пятро Кузьміч (нар. 1950) — міністр замежных спраў Рэспублікі Беларусь (да 1994).
[120] Цумараў Яўген Аляксандравіч (нар. 1957) — сакратар Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па адукацыі, культуры і захаванні гістарычнай спадчыны.
[121] Козік Леанід Пятровіч (нар. 1948) — страшыня Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па эканамічнай рэформе, дасягненні эканамічнай самастойнасці і суверэнітэту рэспублікі.
[122] Ціхіня Валерый Гур’евіч (нар. 1940) — загадчык кафедры права Акадэміі кіравання пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь.
[123] Садоўскі Пётр Вікенцьевіч (нар. 1941) — старшыня Камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па міжнародных справах і знешнеэканамічных сувязях.
[124] Чакушоў Уладзімір Міхайлавіч (нар. 1939) — першы намеснік старшыні Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па матэрыяльна-тэхнічным забеспячэнні.
[125] Турак Анатоль Мікалаевіч (нар. 1950) — дырэктар Рэчыцкага доследна-прамысловага гідролізнага завода.
[126] Андрэйчанка Уладзімір Паўлавіч (нар. 1949) — намеснік старшыні Віцебскага аблвыканкама.
[127] Калбаска Мікалай Ігнатавіч (нар. 1951) — старшыня Цэн тральнага праўлення Беларускага таварыства інвалідаў.
[128] Спіглазаў Аляксандр Фёдаравіч (нар. 1960) — урач Жабінкаўскай раённай бальніцы (Брэсцкая вобласць).
[129] Данілевіч Іван Мікалаевіч (нар. 1951) — старшыня аграфірмы-калгаса „Малеч” Бярозаўскага раёна.
[130] Кулакоў Уладзімір Панцялеевіч (нар. 1936) — старшыня Віцебскага абласнога Савета народных дэпутатаў.
[131] Герасіменка Аляксандр Міхайлавіч (нар. 1946) — беларускі палітык і дыпламат. У 1990–1995 быў старшынёй Мінскага гарадскога савета народных дэпутатаў і старшынёй выканаўчага камітэта г. Мінска. Быў членам Канстытуцыйнай камісіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь ХІІ склікання.
[132] Сямдзянава Галіна Георгіеўна (1947–2011) — працавала інспектарам Наваградскага гарадскога камітэта народнага кантролю.
[133] Алампіеў Віктар Пятровіч (нар. 1947) — начальнік інфармацыйна-вылічальнага цэнтра Пінскага вытворчага аб’яднання верхняга трыкатажу.

Наверх

Карл Фоделло

Тетрадь 2-я

О состоянии евреев в России

* Заканчэнне. Пачатак публікацыі гл. у БГА Т. 16, сш. 31, с. 513–539.

Нечто о еврейских обществах в Польше вообще, о раввине, о хазоне или уставщике, о иерушальмах, о шамаше, о шохате, о товариществах в еврейском обществе, о подати по кагалу, о Рохаше, о синагоге и предложения к исправлению всего еврейскаго общества.

Нечто о еврейских обществах в Польше вообще

Каждое еврейское общество вообще состоит из весьма немногих зажиточных, из большаго числа таковых, которые имеют насущный хлеб свой и из самаго большого числа неимущих. К первому разряду принадлежат большею частию купцы, подрядчики, стряпчие, комиссионеры, ростовщики и т. п. Ко второму — ремесленники, так называемые факторы, рабочие люди и т. д. К последнему же — многочисленная толпа умышленных и неумышленных нищих. (О нравственном и физическом состоянии евреев, о воспитании и характере, одним словом, о всем житии и бытии их изложено в первой части сей тетради и в трактате моем на французском языке, хранящемся в еврейском комитете под заглавием „О состоянии евреев в России”.)

Пред сим общества не были столь многочисленны и стеснены как ныне, поелику евреям тогда не было запрещено жить в деревнях и селах. Ныне же, вследствие онаго запрета находится их в ином городке от 10-ти до 20 и 25-ти тысяч и более — часотка, глазныя, грудныя и другие болезни и вид мертвенности между ними господствуют и от них отчасти переходят к христианам, их соседям. Причину сих болезней и сего разслоения должно искать, без всякаго сомнения, в крайне стесненных их жилищах и происходящей от того чрезмерной нечистоты. Но вместе с неряшливостью нищета их увеличивается со дня на день, ибо тысячи, которыя до состояния онаго запрещения по целому году занимались у помещиков копанием рвов, обработыванием земель, выжиганием кирпичей, винокурением, рубкою леса или на пильных мельницах и тому подобном, ныне не в состоянии пропитать своих семейств, сделались нищими и стали обществу в тягость. Прибавим к сему строгую и лишнюю заботливость евреев насчет Моисеевых и раввинских законов чиноправления, крайнее несогласие между ими, безмерную ненависть и преследование хазидов, составляющих почти половину каждаго общества и, собственно сказать, общества в обществе, самовольные и безчестные поступки и притеснения кагала, жестокое и унизительное обращение чиновников — и мы имеем жалостную картину еврейских обществ в Польше.

При таковых обстоятельствах бедный и угнетенный не имеет себе ожидать никакаго утешения и никакой помощи от кого бы то ни было. Ежели он обращается к раввину, к Мгоре Горое или Дайонину (смотри ниже сего объяснение сих названий) дабы получить защиту, то сии сами ныне играют весьма жалкую роль, завися совершенно от кагала, и только что могут сожалеть о бедняке, не смея даже утешать его, опасаясь тем навлечь на себя гнев кагала. Обращаться к полиции и другим христианским чиновникам еще менее бы приносило пользы, ибо оные состоят, как уже сказано, под статьею о кагале, на жалованье у онаго. Единственное утешение сих нещастных при всех бедствиях и притеснениях, ими претерпеваемых, состоит в том уверении, что они суть народ божий и что по пришествии Мессии, о чем они ежедневно молятся и коего ежечастно ожидают, несчастие их прекратится и что вместо побоев, чесноку и черстваго хлеба в обетованой земле мед и млеко для них струями польются.

Тетрадь сия заключает в себе два отделения: в первом буду говорить о распорядке обществ и о собраниях или товариществах, а во втором о доходах общественных и о средствах к исправлению обществ.

1-е, о еврейских обществах, называемых Кхило Кедоша, т. е. „святыми обществами” и о благочинии оных.

По постановлениям раввинов и Талмуда, ни название общества, ниже общественное богослужение места иметь не могут, буде не соберутся по крайней мере десять человек мужеска пола свыше 13-ти летняго возраста, и в таком случае называется „малым обществом” — Гишоб. Таковыя малыя общества, кои ныне в Польше весьма редки бывают, имеют особеннаго своего раввина, который в то же время исправляет должность уставщика (Хазон), резника (Шохат), служителя синагоги (Шамаш), зватая при свадьбах, при похоронах и т. д. Сверх того, они придерживаются ближайших к ним больших еврейских обществ для взнесения казенных и других податей.

Большое еврейское общество, считающее от 50-ти до 1000 и более душ, имеет собственное название Кхило Кедоша или Кхило — в отношении к внутреннему устройству и церковному благочинию таковое большое общество везде управляется следующим образом. Во-первых, бывают в каждом обществе, за исключением кагала, следующие общественные служители: 1/ Раббаним — раввин, 2/ Мгора Гороа — подраввин, 3/ Дайоним — судья или блюститель правосудия, 4/ Хазоним — уставщик, 5/ Шохтим — резник, 6/ Шамашим — служитель синагоги, 7/ Габаим — казначей, 8/ Гоба — сборщик, 9/ Неманим — поверенный, 10/ Рое Хешбон — счетоводец, 11/ писарь и бухгалтер и, наконец, 12/ толпа прислужников.

Сверх сего существуют многия товарищества или собрания, — Хеброт под различными наименованиями, — коих круг действия весьма разнообразен и о коих далее будет пространно говорено.

О раввине и о Мгоре Горое

Название раввина дано христианами управляющему синагогою в новейшие времена. Польские называют его, по примеру древних евреев западных стран, просто ров, т. е. владыка, наставник, путеводитель. Слово раввин собственно означает ученаго и почти все толкователи Талмуда (талмудисты) без изъятия сим именем нарицаются. Евреи же в Португалии, как равно и живущие в восточных странах, употребляют вместо слова „ров” слово „Хахам”, т. е. Мудрец для означения управляющего синагогою. Но поелику название раввин есть общепринятое, то в устранение всякой погрешности будет оное и мною удержано. Должно заметить, что название раввин не находится ни в Пятикнижии, ниже не существовало во времена перваго храма, упоминается лишь при конце 2-го храма. Особенно же раввины начали быть в большом употреблении по разсеянии евреев, когда они образовали общества в различных странах, где находили себе убежища.

Итак, раввин есть звезда первой величины в еврейских обществах. Под его надзором находится вся синагога и благочиние оной. Ему приданы в товарищи трое или более лиц под названием „Дайоним”, т. е. судьи. Все сии вкупе составляют род совета или судилища, в коем под председательством раввина решаются дела, относящияся до законов чиноправления, как равномерно и частныя споры насчет собственности и т. д. Сей совет и сие судилище евреи называют „Бетдин”, о котором ниже сего дается подробное объяснение.

Поелику священническое достоинство и жертвоприношения вместе с разрушением храма прекратились, то и названия священник или жрец ныне не употребительны. Достоинство раввина не ограничивается единственно, как пред сим достоинство жреца, но поколение Левина, хотя оное и есть единственное изо всех, ныне евреям известное, и которое по мнению их вообще может быть отличено (впрочем, члены сего поколения ныне все вообще почитаются за мирян) и посему управляющий синагогою избирается из общаго класса ученых по большинству голосов общества, но, впрочем, сын раввинский не утверждается каким либо освящением.

Пред сим раввину надлежало быть мужем не токмо весьма ученым, имеющим совершенное познание в еврейском языке, Талмуде и прочих священных книгах, но и кротким и мудрым, хорошей фамилии, хороших нравов и поведения, словом, без всяких пороков. Но за то звание раввинов было почетнейшее во всем обществе и он имел первое место не токмо при богослужении, но и при других торжественных случаях и вообще пользовался ото всех всевозможным почтением и любовию. Доходы раввина были пред сим более чем достаточны, ибо сверх определеннаго жалованья получал он многие добровольные подарки так, что не имел надобности заниматься торговлею или другими светскими делами.

Он был главою синагоги и целаго еврейскаго общества и избирался большинством голосов онаго и с согласия магистрата или помещика, на земле коего общество имело оседлость.

Ему надлежало остроумно разрешать все сомнения насчет моисеевых законов до обрядов и постановлений Талмуда и раввинов, до чиноправления относящиеся, по временам читать нравственныя проповеди и вообще давать обществу наставления в религии и нравственности, имея вместе с тем надзор за нравственностию общества с полным правом наказывать не благонравных всенародным покаянием и денежною пенью в пользу бедных. Его обязанность была также мирить несогласныя стороны и укрощать раздраженныя умы грубаго народа увещеваниями благоговейными и нравственными.

Раввин имел, как уже сказано было, председательство в „бетдине” или судилище, руководствуясь при судопроизводстве книгою законов под заглавием „Хошем Мишпат”. Решения его были весьма просты, ибо все спорныя дела обыкновенно оканчивались присягою. Раввин также венчал желающих вступить в брак, разыскивая наперед позволительность или непозволительность таковаго союза по законам моисеевым и гражданским, но, впрочем, не мог возбранять, чтобы чета 10-ть, 9-ть или иногда 8 лет не сочеталась браком, ибо сие обыкновение искони существует между польскими евреями и превратилось почти в закон. В продолжении сей тетради буду я говорить о вредности слишком ранняго обручения и поспешнаго погребения евреев и о средствах к воспрещению того и другаго.

При смертных случаях и наследственных делах обязанность раввина состояла в том, чтобы защищать вдов и сирот. Развод (книга Второзакония, глава KD. CX. AB изу вание сапога Халица, там же глава KE. CX. XQ) и документы о том надлежало ему разсматривать и составлять. О страшном злоупотреблении сих обрядов будет говорено в статье о разводах между евреями.

Словом, при каждом судебном случае надлежало раввину по надлежащем розыскании изъявлять свое согласие рукоприкладством. При духовных завещаниях, при выборе опекунов, при продаже недвижимаго имения, совершении контрактов, при выборе старшин общества и членов кагала раввину также надлежало чинить изследование и о согласии своем дать письменное объявление. Раввин занимал высшее место и никому не был обязан давать отчета, кроме совести своей и главному раввину, имевшему пребывание свое в Варшаве, где также находился „Великий кагал” и куда он относился в чрезвычайных случаях. При каждом товариществе (хебро) был он почетным членом и важностию своею устранял многия злоупотребления и обманы.

Таковы были раввины в прежния времена в Польше и в такой почести находятся они и поныне почти везде, кроме сей страны, в Англии, Австрии, Германии, Франции, Дании, Швеции и т. д. с тою только разницею, 1/, что во многих землях в спорных денежных делах не могут (они) судить свыше 10 руб., большия же претензии должны отсылать в надлежащее присутственное место. 2/. Не смеют они ни венчать, ни разводить без согласия правительства. 3/. Не вправе налагать пеню или проклятие на какого-либо члена общества за отступление от веры.

Что ж значат ныне раввины еврейских обществ в польских губерниях России? Подобно тому, как новый кагал постепенно упадал, так и раввинское достоинство упадало дотоль, пока оно наконец почти вовсе уничтожилось. Вновь учрежденный кагал, основываясь на законности определения своего правительством, вскоре гораздо более присвоил себе власти, нежели ему по-настоящему дано было. Раввины и дайоны были для него слишком честные люди и препятствовали ему везде в самовольных и безчестных поступках и для сего кагал разными происками старался возбудить раздоры между обществом и раввином. Успев в своем намерении, принял на себя личину кроткаго посредника и засим, будто бы во избежание на будущее время подобных споров, присвоил себе право избирать раввинов и дайонимов самим собою, не требуя голосов общества и подкупая местныя начальства, дабы получить их соизволение на подобные выборы. Кого же выбирали? — из необразованной толпы польских евреев людей без познаний, способностей и нравственности, но зато совершенно от них зависящих и готовых плясать по их дудке. Но и сии новые раввины при всей учености и дурной нравственности, по долгу звания их не могли равнодушно смотреть на все ужасы, чинимыя кагалом, а еще менее оные одобрять и посему были в безпрерывной ссоре с кагалами. Для устранения всех сих препятствий кагал мало помалу вовсе уничтожил звание раввинов и оное существует за исключением раввинов у хазидов лишь в весьма немногих обществах. Замечательно, что в сих обществах, удержавших своих раввинов, хотя и не имеющих прежней важности, находится более нравственности и состояние их лучше, нежели в прочих, казенныя подати исправнее уплачиваются и кагал не позволяет себе таковых несправедливостей, как в прочих обществах.

Итак, для устранения всех препон, кагал, как уже сказано, уничтожил вовсе звание раввинов и вместо оных поставил подраввинов, истолкователей закона Мгора Гороа, которые также имеют первое место в синагоге и при других случаях читают также по нескольку разов в году проповеди о статьях Талмуда. Но главный предмет занятий их состоит в разрешении вопросов насчет чиноправления и сомнительных темных изречений в моисеевых и раввинских постановлениях, что у польских евреев называется „паскнен”. Сего человека евреи с утра и до вечера беспокоят и он должен разрешать сомнения каждаго. Особенно же являются к нему безпрестанно женщины с вопросами своими. Ежели находят кровавое пятно на рубахе, то подраввин должен им сказать от чего сие появилось, от блохи ли или от месячнаго очищения, ибо в последнем случае они не прежде, как по прошествии семи дней могут спать с мужем, очистившись сперва в бане. Также после родов и после перваго соития подраввин должен разрешать повторение плотскаго совокупления и т. д. Но за всею готовностию разрешать как сии, так и подобные малозначущие и даже смешные вопросы, подраввины нимало не пользуются тем уважением, которое было оказываемо раввинам. Жалованье их весьма умеренное и посему позволяется им заниматься торговлею и другими промыслами. Весь круг их действия ограничивается предметами, относящимися до синагоги и до обрядов и им отнюдь не позволяется вмешиваться в дела кагала без приглашения онаго, в противном случае лишаются не токмо места, но и подвергаются стыду и поруганию, ибо кагал, дабы очистить себя, приписывает им в таковых случаях всякия беззакония и бездельничества.

Коль бы ни были маловажны сии места подраввинов, но за всем тем, ради доходов, с оными сопряженных, находится много на них охотников. Кагал же уступает их тем, которые более за них платят. Сверх действительнаго подраввина многие за деньги причисляются кагалом к синагоге и сии, не имея ни занятий, ни по званию своему, ни доходов, пользуются единственно тою выгодою, что освобождены от платежа казенных податей, ибо, как известно, все служители общества свободны от податей.

Есть также род странствующих раввинов, называемых „Еми Мехиах”, т. е. проповедующими кары и покаяния. Проповеди свои, долженствующия возбуждать народ к покаянию и в коих возвещают о близком пришествии Мессии, говорят они обыкновенно при громких рыданиях, изображая ад со всеми ужасами, произносят страшныя проклинания. Поелику нет ни одной религии в мире, которая бы была толь преисполнена суеверия, предразсудков и безсмысленницы, как то бывает религия тех евреев, кои следуют толкованию раввинов своих, то и нет ни одной, которая имела бы толь ужасный ад и о чистилище толь много бесов и злых духов и толь страшных мучений, как вера моисеева по истолкованию раввинов. Но вместе с тем предлагают они разныя средства к спасению и в числе оных чтение „Кадиша”, т. е. сыновья усопших родителей должны ежедневно в продолжении целаго года печали читать в синагоге по нескольку раз молитву, называемую „кадиш”. Сия честь — одна из причин, побуждающих евреев рано вступать в брак, дабы иметь сыновей.

Сии раввины в большой чести у евреев. Они содержатся обществом и на счет онаго бывают отправляемы от однаго места до другаго. Заметим, что хотя они и увещевают народ к покаянию, но не менее того, проповеди их, в коих нет здраваго смысла, весьма вредны и для нравственности и для просвещения евреев вообще.

О дионимах или судьях

Упомянутые выше подраввины имеют несколько помощников, называемых „Дионим”, которые весьма незначущи и даже не имеют везде определеннаго жалованья, а должны довольствоваться добровольными подаяниями, вносимыми каждым, кто имеет какое-либо дело в их судилище или, лучше сказать, судилищной клети.

Пред сим, когда раввины процветали, то и сии дайонимы пользовались общим уважением и действовали вместе с раввином с споспешествованию добра, помогали ему во всех случаях, имели место и голос в кагале и долженствовали давать согласие при сборах старшин и служителей общества. Ныне же их должность единственно в том состоит, чтобы решать споры насчет денежных и других дел. Избираются же (они) определительно ныне кагалом и завися совершенно от онаго, не смеют вмешиваться в дела его. И между дайонимами есть многие, которые за деньги пользуются сим названием, не исправляя должности, единственно для того, чтобы не платить казенных податей.

О хазоне — уставщике

Хазон есть другое лицо в еврейском обществе и пользовался пред сим соразмерною почестью в оном. Он управлял пением в синагоге и тем самым соблюдал порядок при молитве, ибо большая часть в обществе едва ли умеют читать, а тем менее понимают молитвы свои, писанныя на еврейском языке и посему произошел бы величайший безпорядок при богослужении и ежели б уставщик не сохранял порядок напеванием и откликом. Хазону также надлежало пред сим присутствовать при всех выборах и совещаниях общества и он отправлял в оных как бы звание нотариуса. Ныне же должность его единственно в том состоит, чтобы читать и напевать молитвы.

Поелику звание хазона есть довольно почетное и доходное, то весьма многие онаго домогаются, [но] кагалом же уступается тому, кто более ему платит. Иногда выбор его падает на таких, кои едва читать умеют, но каковая в том нужда? Они заплатили порядочную цену, лишь бы умели кричать. Не имея никаких чувств, они, невежи, поют наисвященнейшия молитвы напевом какой-либо питейной песни, производя притом ужаснейший крик! Не должно думать, будто бы я в сем повествовании преступил пределы истины, дабы надсмехаться над богослужением евреев: я слишком почитаю всяк богослужение, чтобы на то покусится. И как насчет сего, так и прочаго, излагаемаго мною о евреях, ссылаюсь на собственное показание сего народа, который признается, что нынешнее богослужение его в величайшем безпорядке до такой степени, что грубая толпа иногда за самыя бездельныя причины в молитвенных храминах своих доходит до ссоры, ругательств и драки. Все сие есть последствие малаго уважения, которое имеют к кагалу, подраввину и прочим духовным церковным служителям.

Должность хазона состоит единственно, как уже сказано было, в пении и служении при синагоге, и поелику в каждом обществе существуют многие синагоги (в обществе из 5000 душ состоящем, наверное можно полагать 5 больших и несколько малых синагог), то и приставлены многие хазоны. Да и в каждой синагоге в особенности есть один старший и один младший хазоним и несколько таковых, кои пользуются одним только названием по причине вышеуказанной и не получают ни жалованья, ни доходов.

Дабы составить полный концерт в синагоге, то приданы каждому хазону в товарищи тенорист, фистула, альтист и басист, да сверх сего бывают еще буденные, субботние и праздничные хазонимы. Почти все сии хазонимы с причетом их могут производить торговлю и другие промыслы. Сии хазоны еще чаще, нежели раввины, странствуют по России в сопровождении трех или четырех товарищей насчет еврейских обществ и поют по субботним праздникам в синагоге их. Они происходят большею частию из Брод — известнаго училища хазонимов, скудны и в рубищах и возвращаются чрез несколько лет в изобильнейшем состоянии.

О иерушалимах

Есть также странствующие евреи из Герусалима, называемые иерушалимами, коих легко узнать можно по турецкой их одежде и чалме. Они происходят из Герусалима и других восточных стран и собирают подаяния, во-первых, в пользу тамошних бедных евреев, особенно же для тех, кои проживают в Герусалиме и кои с своей стороны на том священном месте, где стоял храм Саломона, молятся за евреев западных стран, и, во-вторых, для отправления молитв и содержания безпрерывно горящей лампады при гробнице раввина Мейера чудотворнаго, там похороненнаго. Сверх сего, сии герушалимы продают единоверцам своим так называемую священную землю, взятую на месте бывшаго храма, дабы оныя тем могли избавиться после смерти от наказания „Хибут Гакебер”, ибо толкователи Талмуда утверждают, что евреи, проживающия вне Герусалима, неминуемо подвергаются каранию „Хибут Гакебер”. Оное состоит, по описанию раввинских книг, в следующем. К покойнику, во гробе лежащему, приходит ангел смерти, ударяет железною цепью в гроб, разламывает оный, мучит труп, на сие время паки оживленный разными муками спрашивает от имени и отводит его потом к судилищу всевышняго. Для сей самой причины многие богачи, как равно ученые и раввины, на старости лет своих отправляются в Герушалим, дабы быть там похороненну.

Из сборов или подаяний вышеупомянутых содержатся молитвенныя храмины и нищие в Герушалиме, коих число весьма значительно. Употребляются они также отчасти на взнесение турецкому правительству некоторой подати за дозволение 1/ содержать свечу и отправлять молитвы в пещере Малеврии (1 книга Моисея, глава 49-я, стих 30-й), где, по мнению раввинов, похоронены Адам и Ева, Аврам, Исаак, Иаков и жены их, 2/ иметь приступ к оному месту вблизи турецкой мечети, построенной на основании бывшаго храма на западной стороне онаго, где еще поныне, как говорят, сохранилась развалина или стена, дабы там совершать молитвы.

Замечание: Опыт доказал, что в числе оных герушалимов весьма часто бывают и обманщики, доверие собратий во зло употребляющие.

О шамаше (множественное число „шамашим”) или служителе синагоги

Обязанности его в том состоят, чтобы делать все нужныя разпоряжения и приготовления к богослужению в синагогах и иметь попечение обо всем, к тому относящемся, как-то: об освещении, об отапливании и чистоте, зажигать и гасить свечи, что самое в дни субботние и постные отправляют нанимаемые для того христиане, поелику евреи сию работою почитают (смотри тетрадь о законах чиноправления), распоряжать при продаже с публичнаго торга, занятий при свитке законов (Торе, что ниже сего в статье о доходах синагоги описано будет), взыскивать деньги, звать на свадьбу и на похороны и прислуживать хазониму. Сей служитель синагоги (собственно наш пономарь) хотя и имеет малое жалованье, но за то получает много добровольных и позволительных доходов. Шамашов в каждом обществе весьма много бывает, ибо каждый шамаш синагоги имеет несколько себе подчиненных, кроме тех, кои пользуются одним только названием для избежания казенных податей. Все шамаши без изъятия занимаются мелочною торговлею.

О резнике, Шохат (во множественном числе — Шохтим)

По законам моисеевым, евреи не смеют скотину или птиц ни бить, ни колоть, ниже рвать, а должны перерезать им горло особенно на то назначенным острым и гладким ножем, наблюдая к тому, чтобы кровь начисто вытекала (и поелику в Ветхом завете наистрожайше запрещено употребление крови в пищу, то и очищают мясо от всех кровяных жил, мочат час в воде и на час кладут в соль). Потом резник по постановлениям раввина должен разсматривать резанное им животное, совершенно ли оно здорово. Малейшее пятно, верец, волдир или волокно у них почитается признаком болезни и есть нечто запрещенное, „Трефа”. Даже наималейшая зазубрина в ноже для заклания есть „трефа” и таковой нож должен быть продан христианам.

Сей служитель общества получает плату свою за заклание поштучно и наистрожайше обязан по чистой совести и под опасением наказания великим проклятием определенную часть отдать в кагал (смотри статью о коробке). В других обществах резники получают жалованье от подрядчиков, которые берут на откуп коробку. В каждом обществе бывает несколько резников и что относится до их определения, то обстоятельства онаго такие, что и у прочих служителей.

О почетных служителях общества

Следующие 3 служителя, как-то: „Габа, Гоба и Нееман”, означенные выше под № № 4, 8 и 9, суть почетные служители, избираются из среди кагала на некоторое время и хотя не получают жалованья, но тем не менее умеют набивать себе карманы. „Габа” принимает все деньги по кагалу и по синагоге, сохраняет оные и отдает вних отчет. „Гоба” взыскивает недоимки, относящиеся до кагала и до синагоги, — последнее исправляет „шамаш”. „Неемоны”, или поверенные, определяются отчасти со стороны кагала, отчасти же со стороны подрядивших коробку. Они должны наблюдать за тем, чтобы сообразно еврейским законам не поступало в продажу запрещенное мясо вместо незапрещеннаго, чтобы при продаже онаго не было никакого подлога как на счет весу, так и платы с той и с другой стороны и т. д. Наконец, „Ров-хешбон” ведет счеты. Он, равно и прочие служители и бухгалтеры, писаря и т. д., состоят на жалованье у кагала. Сверх всех поименованных людей, есть еще целыя сотни в обществе, которые записаны кагалом в числе общественных служителей, не исправляя никаких должностей и единственно по причинам, многократно уже упомянутым.

О товариществах в еврейском обществе „Хеброте”

„Хеброты” суть собрания или товарищества добровольно сложившиеся, члены коих плотят известную сумму денег при вступлении, да сверх того ежемесячно или еженедельно. Они имеют особы свои законы и правила, суть независимы от кагала и избирают из среды своей старшин, кои сменяются каждый месяц или каждый год. Таковых товариществ имеется, глядя по многолюдству или достатку общества, несколько под различными наименованиями и для разных целей. Пред сим имели завсегда раввина почетным своим членом, без согласия коего и образоваться не могли.

Известнейшия ныне товарищества суть следующия:

1. „Хебра кадиша” — священное товарищество. 2. „Хебра талмуд гора” — товарищество для наставления в Торе. 3. „Хебра етомим” — товарищество для вспоможения сирот. 4. „Хебра бикор холим” — товарищество для хождения за больными. 5. „Хебра левея” — товарищество для погребения неимущих. 6. „Хебра гемилот хасадим” — благотворительное товарищество. 7. „Хебра бет ханесес” — товарищество для содержания синагоги. 8. „Хебра ханесес кала” — товарищество для выдачи замуж невест. 9. „Хебра тошия” — товарищество для разных вспомоществований и 10. „Хебра мишарим” — товарищество благоволения.

Сверх сего, ремесленники образуют между собою цехи, как-то: цех сапожников, портных и т. д. Одно из главных их правил состоит в том, чтобы никто из них не работал ниже положенной между ими цены, посему и не терпят в обществе своем ремесленника, не записаннаго в их цех, чтобы он, как они говорят, цену им не испортил.

1. „Хебра кадиша” занимает первое место между товариществами и не имеет определенной цели, а простирается на все, относящееся к благу человечества. Собрание сие существует с давнейших времен и члены онаго суть обыкновенно наизнатнейшия люди в обществе.

2. „Хебра талмуд гора” имеет в предмете обучать на свой счет бедных детей Священному писанию и Талмуду, а равномерно и помогать ученым, но недостаточным раввинам, дабы они могли без забот предаваться изследованию Торы и Талмуда.

3. „Хебра етомим” старается о воспитании сирот и о том, дабы их потом пристроить.

4. „Хебра бикор холим” есть как бы помощник священнаго товарищества (хедера кадиша), ибо коль скоро доходит до последняго сведение о каком-либо больном, то старается узнать о его обстоятельствах и болезни, первое же наряжает попеременно из среды своей некоторых членов для хождения за ним, покупает лекарство и прочее. Буде больной приближается к смерти, то по крайней мере десять человек из товарищества „Хебра бикар холим” должны присутствовать, дабы вместе с больным читать молитвы до последняго издыхания. Коль скоро же испускает дух, то немедленно входит в комнату.

5. „Хебра левея”. Несколько членов онаго вынимают покойника из постели, кладут его на землю, подослав под него несколько соломы, достают для него саван („тахримим”), очищают оный при соблюдении разных церемоний и при чтении молитв, одевают его в оный саван, сколачивают гроб из нескольких досок, сами копают могилу и зарывают оную. Все сие исправляют в течении шести или семи часов. Неудивительно, ежели при таковом обычае многие заживо в землю опускаются, как-то многие врачи уже заметили (о чем я буду иметь честь пространнее объясняться в конце сей тетради). После погребения обыкновенно исправляется священным товариществом в течении четырех недель богослужение в доме покойничем. Должно заметить, что семейство богатаго за все сие дорого плотит, но что для беднаго то же самое безденежно делается.

6. „Хебра гемилот хасадим”. Богатейшие в обществе откладывают капитал и из онаго ссужают под залог недостаточнаго, дабы помочь ему в нужде потребною им суммою, не взыскивая никаких процентов.

7. „Хебра бет ханесес”. Члены онаго имеют попечение о содержании синагоги.

8. „Хебра ханесес кала” старается о выдаче замуж бедных добродетельных девушек, ссужая их платьем, бельем и т. д. для перваго заведения.

9. „Хебра тошия” имеет целию помочь всякому притесненному, нуждающемуся и несчастному.

10. „Хебра мишарим” положило себе за правило споспешествовать всякому добру и устранять всякое зло.

Цель как сего последняго товарищества, так равно и предыдущаго (№ 9) и упомянутых под № 6, невзирая на благородное название оных, подлежит большому сомнению и характер оных товариществ весьма двусмыслен (чти тетрадь о кагале). Наконец, должен я заметить, что и „хеброты” не смеют вмешиваться в дела кагалов и поелику сей везде там присутствует, где есть случай нажиться, то не взирая на „хеброты”, при смерти какого-либо богача является с претензиею, налагает запрещение на имение и не прежде снимает, пока не получит 200 или более червоных.

О доходах с общества.

Подати по кагалу.

Хотя кагал первоначально учрежден правительством единственно для того, чтобы иметь попечение о сборе казенных податей, на что и установлены так называемые коробки (в тетради моей о кагале объясненныя), на сей конец слишком достаточные, однако ж разными происками и под личиною правдивости присвоил он себе право замещать все общественные должности, налагая сверх того на общество по своему произволу разныя подати, не ведя им ни вернаго счета, ниже давая кому-либо в них отчета. Одним словом, кагал ныне всю власть в себе заключает, члены онаго суть единственные судьи и старшины общества.

Излагаемое ниже сего довольно ясно доказывает, с одной стороны, какие безчестные поступки и притеснении кагал себе позволяет, с другой стороны, какия ужасныя суммы им собираются, из коих при хорошем управлении (признавая, впрочем, законность оных) не токмо можно будет уплачивать все казенныя недоимки, но и учреждать из остатков училища и другия общеполезныя заведения.

Для примера привожу я доходы, известныя под названием коробок, ибо оные можно некоторым образом изчислить, прочия же, ниже сего упоминаемыя, хотя и суть весьма значительны, но их трудно поверять. Чтобы ни в чем не превзойти меры, цены мною положены самыя низкия, а количество потребностей по возможности малое.

Виленское общество есть величайшее из еврейских обществ в России и содержит до 25 000 душ (ибо на ревижския сказки нельзя полагаться), но, положим, только 20 000 душ. Подать с фунта говядины плотится 12 коп., но я полагаю лишь 10 коп. и по сложности на каждого по 150 фунта в год составляет с души ежегодно 15 руб., а с 20 000 душ — 300 000 руб. За соль также плотят по 10 коп. с фунта (евреи употребляют вдвое более соли, нежели христиане, ибо у них всякое мясо должно лежать целый час в соли прежде, нежели варится). Полагая на душу 20 фунтов соли в год, составляет 2 руб., а всего — 40 000.

Со всякаго битаго гуся или индейки сверх определенной подати за заклание достается кагалу еще по два лучших пера из каждаго крыла и ис всякаго быка, барана или теленка принадлежит оному кожуры оных. Как перья, так и кожуры отдаются кагалом на откуп. Положим, что из числа 20 000 жителей лишь 10 000 едят гусей и что прочие за бедностию онаго сделать не в состоянии (хотя они, впрочем, величайшие охотники до гусей и при малейшей возможности стараются иметь у себя в праздник жаренаго гуся на стол). Полагая на каждаго по 10 гусей в год, составляет 100 000 гусей. Из каждаго по 4 пера составляет 400 000 перьев, считая 1000 по 10 руб., выходит 4000 руб. Отдача в откуп кожур 3000 быков, ежегодно закалываемых в Вильно (в сем городе не имеется мясников из христиан и поелику евреи по их закону не могут употреблять в пищу задней части, да и многия колотыя уже животныя не могут идти в пищу, по причинам изложенным в статье о резнике, то говядина сия продается христианам) с кожуры по 10 руб. — итого 30 000 руб. Полагая, что ежегодно бьют телят и баранов, считая по 2 руб. с кожи, составляет 10 000, итого — 384 000 руб.

Казенныя подати виленскаго общества могут простираться до 250 000, в остатке — 134 000 руб. К сему должно прибавить подати за заклание, как-то: с быка 160 коп., с теленка и барана 60 коп., с гуся 20 коп., с индейки 40 коп., с курицы 5 коп., также за муку, свечи и многие другия доходы кагала, о коих далее упомянуто будет и кои составляют весьма значительную сумму.

Шкловское общество есть одно из недостаточных и считает лишь около 5000 душ. Подати с фунта говядины плотится по 6, 5 коп. Положим на душу 150 руб. в год, по 6 коп., и всего лишь 4000 душ, выходит 36 000 руб. За соль плотят по 8 коп. с фунта, по 20 руб. в год на человека составят 3200, положим 3000 руб., 500 бычьих кож по 10 руб. — 5000, за телячьи и бараньи кожуры 1000 (с муки и свечей также плотится подать, но сколько, мне неизвестно) итого 45 000, казенных податей полагаю 3000, в остатке — 15 000. Причислим к сему подать с заклания и другия неопределенныя подати кагала, то и окажется в сем обществе при всей его бедности остатку до 100 000 руб.

Остается нам говорить о податях с бань и с плакатных паспортов и о податях называемых „Рахош яд гогадола” гл. нижэй и „Схом”. Почти каждое общество имеет особенную свою баню для мужскаго и женскаго пола. Они состоят из ключевых или теплых и холодных бань. По законам моисеевым женщины должны после месячнаго очищения и после родов в продолжении известнаго времени очищаться в ключевой воде. Невеста должна также, как пред первым соитием, так и после онаго очищаться в бане, ибо потерянная кровь оскверняет ее. Мужчины ходят в баню по произволу, пред праздником же все без изъятия должны умываться в бане. Мужчины иногда ничего, а иногда самую малость плотят, женщины обязаны плотить за каждую баню 20 и 25 грошей, невеста же 2 или более червоных. Сие учреждение кагалом также отдается на откуп, но доходы онаго не могу изчислить.

С плакатных паспортов кагал имеет большие доходы и при взимании за оные пошлин поступает совершенно по своему произволу, требуя за них, глядя по достатку получающаго, от 10 до 20 руб.

Поборы под названием „Рахаш”, отчасти уже описанные в тетради о кагале, в пользу главнейших служителей общества, как то: раввина, дайонима, хезона и шамаша, существуют со времен польскаго правительства и суть весьма древняго происхождения. Они состоят в следующем: в платеже двух или четырех процентов с приданого при совокуплении браком, в известной подати при продаже домов и земель, при заключении контрактов, духовных завещаний, даяний и всякаго рода записей, также и при разных других случаях, как-то при венчании, смертных случаях, наследственных делах и т. д. Но за то для раввина была священная обязанность с советом прочих служителей наблюдать за тем, чтобы при браках, разводах и других случаях не были нарушаемы законы, чтобы при кончине богатых людей, вдовы и сироты их не были обижены, чтобы добросовестные люди были избираемы в опекуны и чтобы не было поддела в духовных и других записях и, имея наблюдение за всеми сими делами, имели власть и ответственность за оныя. Ныне же после кончины достаточнаго человека кагал немедленно является, чтобы все замечать, налагает запрещение на имение и вызывается потом опекуном. Горе после сего бедным вдовам и сиротам!

Подати сии, именуемые „Рохаш”, существуют и ныне в полной их силе, но без первоначальной их цели, ибо ни раввины, ни хазон и т. д. ими не пользуются, а состоят они в полном распоряжении кагала, который отдает их на откуп и даже умножил новой податью под названием „Ящ гогдола”, то есть „Велия” десница или сила. Она взимается с вдовцов, желающих вторично вступить в брак, и составляет не двух или четырех процентов с приданаго, но налагается по собственному произволу кагала.

Наконец, кагал имеет власть в случае, ежели все поборы и доходы окажутся недостаточными к уплачиванию казенных податей, налагать на общество так называемое „Охом” — дань или оброк и сие почти ежегодно производится. В сем случае кагал показывает в полной мере свою несправедливость и свое самовластие. Он бережет многих богачей, чтобы не лишиться их покровительства или по другим причинам, от других берет подарки и так вся тягость падает обыкновенно на людей средняго состояния и на ремесленников. Сколько же с кого взыскивает, в том не дает отчета, ни квитанции, берет же с каждаго члена общества, глядя по возможности, 5, 10, 25, 100 и по 300 руб.

Присовокупим, наконец, что кагал на содержание синагоги и служителей ея ничего не уделяет из своих доходов, а еще менее на вспоможение бедным в обществе, ибо на сей конец собираются добровольныя подаяния под названием „Тамху” — пища. Приезжающие неимущие получают единовременное пропитание и денежное вспоможение также от общества. Одним словом, кагал имеет употребить свои доходы единственно на уплату казенных податей и, невзирая на то, что втрое больше собирает, нежели подати сии составляют, копит долги на долги. На весьма естественный вопрос — куда деваются толь значительныя суммы, отвечаю следующее. Нынешние члены кагала должны быть почитаемы не иначе, как за подставныя лица (смотри тетрадь о кагале), посему слишком мало власти имеющия, чтобы делать важныя утайки. Они суть наемники, получающие еженедельно от двух до трех червоных жалованья, за которыми богатейшие в обществе, составляющие невидимый кагал, всем управляющий, строго смотрят. Бедняки, коих главная выгода, кроме жалованья, в том состоит, что на счет общества хорошо жить могут. Что же относится до казенных недоимков, то сих наемных членов кагала, конечно, берут за них под суд, но им плотить нечем, богатейшие же стараются из дела выпутаться. Где же кроется зло?

Как мне кажется, то все зло проистекает, во-первых, от великаго безпорядка и от крайне нерадиваго производства дел в их канцелярии или так называемой кагальной палате, которая весьма похожа на нищенскую клеть. Здесь живут все вместе — поверенный, писарь, бухгалтер, счетоводец, фактор и слуга — все на счет общества, один обманывает другаго и никто не смеет сказать ни слова, ибо все виновны в обмане и в безчестности. Положим, тринадцать или пятнадцать членов кагала, которые кроме жалованья получают полное свое содержание от общества, как равно и безчисленная толпа кагальных прислужников, то сие, конечно, составляет уже значительную сумму. К сему прибавить должно обманы и воровство, более или менее важныя. Ежели один обманывает в десяти рублях, то другой обманывает в 25 руб., третий — в 200 рублях и т. д. Поверенный же с своей стороны также без обмана не бывает и ежели уплачивает 1000 руб., то ставит на счет два или три. Словом, все вместе составляют одну шайку и никак не помышляют о том, чтобы вести порядочныя книги и счета. При таковых обстоятельствах весьма трудно их поверять, ибо они не выдают ни свидетельств, ни расписок.

Во-вторых, откупщики коробок, которые во всей подробности могут изчислить перечет и прибыль, откупают оныя за самую низкую цену, даря кагалу или тому, кто сею частию заведывает, несколько тысяч рублей и невзирая на то, что отдача сия в откуп для соблюдения формы производится публично, откуп отдается всегда тому, кто более дарил кагалу. Кто ж из общества осмелится противу стать такому злоупотреблению? Богачи, составляющие невидимый кагал, имеют от сего свою выгоду, а бедные должны молчать. Ежели ж иные из них будут столь дерзновенны, чтобы противустоять кагалу и всем прочим чинам и обратятся с просьбою прямо в Сенат, то имеют во всех присутственных местах против себя и при всей правдивости Сената не могут найти правосудия, будучи всеми преследываемы.

Третия причина состоит в лихоимстве наших губернских чиновников, начиная от полицмейстера и до последняго писаря. Все полицейские и гражданские чиновники состоят на жалованье у кагала и должны посему потворствовать оному. Ежели ж и найдется несколько честных чиновников, которые не хотят брать подарков, то сии или недолго на месте остаются, или же кагал все средства употребит, чтобы и честнейших развратить. Подкупы сии, или под другим названием, или вовсе не заносятся в книгу.

По мнению моему было бы весьма полезно прежде еще, нежели приступлено будет к исправлению еврейских обществ (яко вещи, необходимо нужной) послать несколько людей, сведущих в еврейских делах, которые бы могли все сии злоупотребления на месте разыскать не столько для того, чтобы виновных подвести под наказание, сколько для указания правительству удолнейших мер, имеющих быть принятыми на будущее время при общем преобразовании. Общественные же деньги, кагалом расточаемые, можно будет тогда употребить на вспомоществование неимущих в обществе, особенно же тех, кои желают упражняться в земледелии и на заведение хороших школ, больниц и т. п.

Сборы по синагоге

1. Всякий член общества нанимает себе ежегодно место в синагоге, платя за оное от 5 до 100 руб. Чем ближе оное место к священному ковчегу, тем дороже.

2. В известные дни недели, также и по субботам, празднчным и постным дням, в кои Тора (т. е. 5 книг Моисеевых, писанныя со всевозможным тщанием и без малейшей ошибки на свитке пергамента в . или . аршина длины, покрытыя богато вышитым шелковым чехлом, обвешанным разными серебряными украшениями) вынимается из священного кивота. Развитие оной и чтения из нея (при чем поименно вызывают обыкновенно до восьми человек), право стоять в оное время в близости Торы, произнесение благословения и потом завитие, покрытие Торы и вкладывание оной в ковчег — все сие по одиночке продается шамашом в синагоге с публичнаго торга и в праздничные дни покупается дорогою ценою. Деньги, при сих случаях собираемые, называются „Мицваш” и составляют весьма значительную сумму.

Как мало ни есть общество евреев в здешней столице, но за всем тем в так называемой немецкой синагоге собираются сим способом в одни осенние праздники до 1500 руб. К добровольным податям на разныя богоугодныя заведения принадлежат и потаенныя пособия или деньги, называемыя „Цадака”, — слово, означающее собственно добродетель. Оные собираются для разных предметов, обыкновенно в скрытых кружках, например, для содержания дома учения „Бет Медрашим”. Сие есть заведение, в коем занимаются изучением Талмуда и других священных книг, также отправляется там богослужение. Ходят туда и стар и млад, ибо закон требует, чтобы всякий ежедневно читал Тору. Другой добровольный сбор существует в пользу благочестивых и бедных евреев в Палестине, особенно же тех, кои живут в Иерусалиме, дабы они отправляли молитвы за общество на оном священном месте, где находилась святая святых Храма Иерусалимскаго и могли б содержать там безпрерывно горящую лампаду.

Предложения к исправлению всего еврейскаго общества

Хотя мною и были уже деланы некоторыя предложения относительно исправления кагала, однако да будет мне позволено здесь прибавить еще нечто насчет всего общества, столь смежнаго с кагалом, что нельзя разделить обоих одно от другаго, так что только тогда будут познания о еврейском обществе и посему я пребываю в той надежде, что меня простят, ежели здесь повторю такия статьи, о коих мною уже говорено в трактате о кагале.

Я весьма удален от того мнения, будто бы предложения мои к улучшению суть благоразумнейшия и приличнейшия, но поелику они основываются на опыте и на познании характера, языка, веры и всего жития и бытия евреев, то ласкаю себя надеждою, что по крайней мере некоторыя из них будут одобрены правительством и весьма приятная была бы для меня награда, ежели б я, хотя и отдаленнейшим образом, мог споспешествовать к улучшению печальнаго, несчастнаго положения еврейскаго народа в России. Нет в том сомнения, что есть многия честныя и добрыя души и в еврейском обществе, которыя оплакивают жалостное состояние своего общества, но что возмогут сии не многие? Ежели они осмелятся подать свой голос, то навлекут на себя негодование кагала, который тем жесточее с ними поступать будет, а между тем положение их собратий ничем не облегчится. Но как? Неужель ваши слезы, неужель самая скорбь добродетельных христиан о вашем злополучии останутся навсегда тщетными? Нет, молитесь от чистаго сердца господу Авраама, Исаака и Иакова о долголетии и благополучном царствовании августейшаго монарха нашего Николая Павловича, помазанника божия, поставленнаго им на то, чтобы общастливить народ свой, и питайте надежду, что он с высоты престола своего и на еврейский народ с отеческим попечением взирает и, будучи орудием всевышняго, призрит осиротевший Израиль.

Начертание плана к исправлению кагала и всего еврейскаго общества в России

Совершенное исправление кагала и еврейскаго общества, по моим понятиям, только тогда может быть производимо в действие и иметь хорошия последствия, 1/, когда наперед новый кагал будет определен к должности, 2/, когда учреждено будет под смотрением министра просвещения верховное присутственное место для всех еврейских дел (главное судебное и духовное еврейское правление), 3/, когда в каждом обществе учрежден будет духовный совет и 4/, когда достоинство раввина возстановлено будет вовсе.

Верховный кагал

В каждой губернии, где проживают евреи, должно составить верховный кагал из честнейших и почетнейших евреев, как сие бывало во время польскаго правительства и еще поныне существует во всех прочих государствах, где евреи не имеют прав гражданина. Сей верховный кагал имеет быть составлен из губернскаго Парнаса (главнаго старосты), из двух казначеев „Габоим”, двух сборщиков „Гобим”, двух поверенных из каждаго общества и двух слуг. Главный раввин и еще два раввина из разных обществ также должны присутствовать в сем верховном кагале, который, за исключением сих последних, изберется через каждые три года депутатами всех обществ. Верховный сей кагал по настоящему ревизует все общества в своей губернии, ибо все общества в губернии должны в отношении к казенным податям отвечать одно за другое так, чтобы впредь никаких казенных недоимок не было. Каждые три года верховный кагал обязан открыть большое собрание. В приличном для того месте имеют собираться по нескольку кагальных членов из каждаго общества в губернии, предъявлять книги свои и во всем отдавать отчеты. Сверх сего, верховный кагал должен иметь право во всякое ему удобное время смотреть за кагалами в подведомственных ему обществах и прекращать на месте всякия безпорядки, отставлять кагалы, предавать их суду и т. д. с полным правом на вспоможение полиции или тех присутственных мест, до которых дело принадлежать будет. Нет надобности, чтобы верховный кагал имел определенное место пребывания или чтобы члены онаго жили в одном обществе, довольно того, ежели они могут собираться в назначенное время. Верховный кагал должен иметь утверждение главнаго судебнаго и духовнаго еврейскаго правления (в образовании верховнаго кагала многое по обстоятельствам может быть переменено).

Кагал

Каждое общество избирает впредь свой кагал не иначе, как во время собрания верховнаго кагала и, сверх того, таковой выбор должен быть утвержден сим последним. Кагал должен быть почитаем за присутственное место и иметь либо раввина, либо однаго из дайонимов заседателем. Полиция же и прочия присутственныя места в случае нужды не имеют права отказывать ему в помощи. Кагал не смеет мешаться в дела синагоги и прочее, разве только тогда, когда общество его на то вызовет. Каждые четыре месяца кагал долженствует иметь общее собрание под председательством раввина, чтобы поверять отчеты. Нельзя избирать в члены кагала человека дурнаго и который за преступление был наказан.

Главное судебное и духовное правление

Сие правление должно быть образовано здесь в столице подобно Юстиц-коллегии Лифляндских и Эстляндских дел и состоять в ведении министра духовных дел иностранных исповеданий. При оном должны быть определены некоторые чиновники, которые бы знали не токмо еврейский язык, но и судебник еврейский („Хошем Мишпат”), все законы Моисеевы, чиноправление, как равно и все обряды.

Сие правление разыскивает, решает и утверждает от имени монарха все, что токмо относится до еврейских обществ. Поступающия в оное бумаги из сих обществ должны быть на российском или немецком языках по форме, подписанной правительством. К тем же документам, которые по законам Моисеевым должны быть писаны на еврейском языке, как-то „Танаим” — акт обручения, „Кесуба” — запись на имя жены, „Гет” — разводное письмо, „Халица” — акт изувание сапога и т. д., должны быть приложены переводы на немецком или русском языках. Как сии, так и все прочие должны быть предварительно конфирмированы частны духовным советом общества. Каким же образом имеет быть устроено главное духовное и судебное правление, есть дело правительства.

Частный духовный совет

В каждом еврейском обществе должен быть еврейский духовный совет, состоящий под председательством раввина, из даионима, хазона, из трех или четырех других достойных ученых людей в виде заседателей и из других членов кагала. Оный совет состоит из двух отделений и за исключением раввина, который остается непременным председателем, целым обществом избирается и получает подтверждение свое от главнаго духовнаго и судебнаго правления.

Все члены духовнаго совета, как-то раввин, даионим и заседатели, должны быть обязываемы, согласно с правилами еврейскаго закона, признавать повеления монарха за высший закон в гражданском и политическом отношении, как сие разрешено великим сангедрином в Париже в 1807 году (см. постановление сангедрина стр. 106) и, следовательно, ежели церковный их судебник или различныя токования на оный содержат гражданския или политическия заповеди, противуречащия оным государственным законам, то сии заповеди не должны иметь действия на них, одним словом, они должны предпочтительно признавать законы государственныя и оным повиноваться и согласно с вышеизложенным правилом обучать судить и проповедывать.

Духовный совет имеет в своем ведении все относящееся до синагоги, до школ и до воспитания вообще, должен смотреть за нравственностью общества и т. д. Между прочим лежит на нем обязанность наблюдать за тем, чтобы раввины и учителя ни публично, ни частно не делали толкований заповедей, противных вышесказанной обязанности. Их должность есть также стараться всеми силами о поощрении евреев к производству хлебопашества и полезных промыслов, указывая правительству тех поименно, которые не в состоянии доставить удовлетворительнаго сведения на счет их промысла и средств к пропитанию. Сверх сего, духовный совет каждаго общества обязан представлять главный суду и духовному еврейскому правлению о числе необходимо нужных в каждом обществе, по Моисеевым законам, служителей и за сим строго должно быть наблюдаемо затем, чтобы злоупотребления по сему предмету, в первом отделении сей тетради упомянутыя, были вовсе прекращаемы.

Второе отделение духовнаго совета, составлявшее пред сим тайный „Бетедин”, разрешает единственно случаи, относящиеся до законов чиноправления и до обрядов и отвечает на все вопросы, ежечасно встречающиеся по сему предмету, решает споры, сближает, мирит спорные стороны и вообще старается возстановлять спокойствие в обществе, весьма часто нарушаемое, но в делах денежных должны судить не свыше известной суммы, правительством определяемой, отсылая большия требования в присутственныя места, куда оныя следуют. Сие второе отделение есть, так сказать, словесный суд, в коем ничто на письме произведено быть не может.

Наконец, считаю нужным заметить, что частный духовный совет не должен иметь права наказывать кого-либо великим или малым проклятием или положить на кого денежную пеню, телесное или церковное наказание (без письменнаго согласия наказуемаго) за отступление от веры, а еще менее таковых отступивших преследывать и подвергать в противном случае строжайшему взысканию.

Хебро

Все „Хеброты” (товарищества) должны состоять под надзором духовнаго совета, который обязан разыскивать, точно ли они то суть, чем себя показывают, и обо всем доносить главному суду и духовному правлению, и как уже существующие, так и вновь учреждаемые, должны иметь позволение от правительства.

Главный раввин

Оный должен быть избираем из среды раввинов всеми обществами губернии или поверенными их с согласия главнаго кагала. По испытании онаго духовным советом, его выборы и все бумаги его должны быть представлены главному суду и духовному еврейскому правлению, и ежели все найдено будет в надлежащем порядке, то утверждаются правительством. Он может жить в каждом обществе и вместе с тем отправлять должность обыкновеннаго раввина. Он есть член главнаго кагала и все, что в его губернии в частных духовных советах важнаго производится, должно быть доведено до его сведения, все испытания и определения должны быть им одобрены прежде, нежели могут представлены к утверждению правительства. Жалованье свое получает он из духовной синагоги и как у евреев почти за закон почитается наделять раввинов своих добровольными подарками, то и не воспрещает им принятие оных. За то ни главный, ни простой раввин, ниже кто-либо из общественных служителей, получающих жалованье, не смеет заниматься ни торговлею, ниже другим промыслом.

Раввин и подраввин

Раввины, избираемые всем обществом, должны быть испытуемы главным духовным советом и при сведениях в их званиях необходимых должны знать кроме еврейскаго по крайней мере еще один язык, польский, русский или немецкий, и оный как читать, так и писать. Впоследствии раввины должны будут непременно обучаться как чтению, так и письму российскому. Духовный совет должен представить их свидетельства и прочие бумаги в главный суд и духовное еврейское правление и ежели не окажется никаких препятствий, то раввин утверждается правительством, от коего и получает подробнейшее наставление в обязанностях его. Буде общество слишком велико, так что однаго раввина недостаточно будет, то оное общество может на свой счет избрать еще и подраввина или „Гора-Гороа”. Сей равным образом должен быть испытываем духовным советом и утвержден правительством.

Синагоги и минианимы

В каждой синагоге должны быть две шнуровые книги: в одной имеют быть записаны все новорожденные мужеска и женска пола, законные и незаконные, в другой же — все умершие так, как сие водится в христианских церквах. Ежегодно же имеют быть присылаемы в главный суд и духовное правление ведомости по сему предмету и сие особенно для того, чтобы впредь узнавать настоящее число людей в каждом обществе. Для оной же цели нахожу нужным, чтобы каждый отец семейства имел у себя на дому копии ревижской сказки с означением даже примет всех членов его семейства, ибо после сего не будет уже возможности подделывать оныя ревижския сказки.

Синагоги впредь не должны столь многочисленны, ибо множество оных становится обществу в тягость по причине больших издержек на их содержание. О числе оных должно быть подробно донесено правительству частными духовными советами и без согласия перваго впредь ни старая синагога существовать, ни новая открыта быть не могут. Минианимы, или молитвенныя храмины, коих в каждом обществе великое число существует, должны быть вовсе запрещены, ибо, во-первых, теряют от оных синагоги весьма много из своих доходов. Почти все богатейшие люди ходят туда на молитву и хозяин оных удерживает деньги при служении, по еврейскому обряду собираемые, для себя за постой, за свечи и за труды свои, и во-вторых, для прекращения безнравственности, случающейся в сих молитвенных храминах, кои не имеют особеннаго за собою надзора.

Единственно те минианимы должны быть дозволяемы, кои по еврейским законам необходимы, как при похоронах и т. д. Обрезание, имеющее всегда совершаться в восьмой день рождения, исключая болезни или слабости новорожденнаго, впредь не должно быть где-либо предпринимаемо, кроме синагоги и к тому человеком знающим и опытным. Есть много примеров, что дети по неведению совершившаго обрезание лишались жизни и посему присутствие врача при таковых случаях было бы не излишнее.

Особенно же обрезатель („Могал”) должен предъявлять до совершения обрезания свидетельство врача, что он совершенно здоров и что нет опасения, чтобы он мог заразить младенца какою-либо прилипчивою болезнию, ибо, поелику обрезатель должен три раза сряду сосать кровь из пореза, то и случилось, что сим образом младенец заразился нечистою.

Что относится до супружества, то никому из евреев не должно быть впредь дозволено вступать в брак до совершения 22-летняго возраста. Невеста же должна иметь не менее 17-ти лет от роду. К тому же, всяк желающий жениться должен доказать, что он в состоянии прокормить жену или что имеет достаточный капитал или же заниматься ремеслом и т. д. Причины тому изложены в тетради моей о состоянии евреев в России и отчасти ниже сего изложены в статье о разводах. Ни одна свадьба не должна быть совершаема без ведома и дозволения правительства. Частный духовный совет имеет каждый раз входить предварительно с представлением в главный суд и духовное правление с пояснением лет и достатка, желающаго обручаться.

Разводы

Частые разводы, нищета, сильное приращение числа негодяев — суть плоды ранней женитьбы евреев (ибо женятся уже на 9 и 10-м году, хотя Талмуд предписывает 19-ти летний возраст, руководствуясь словами Священнаго писания, кн. Бытия, гл. 1, ст. 28-й — „раститеся и множитеся”) и были искони великою тягостию для обществ. Сии ранние союзы бывают отчасти поощряемы благочестивыми евреями, кои на свой счет делают свадебный стол для новобрачных, полагая, что делают богу угодное дело, соединив чету нищих узами брака, чету, которая на другой или на третий день и куска хлеба не имеет, ниже подушки, чтобы приклонить главу свою. И так, вскоре за женитьбой следуют разводы, кои по еврейским законам весьма незатруднительны (и даже Талмуд допускает оные весьма легко) и при малейшем поводе, как-то ежели жена худо состряпала блюдо, имеет дурной запах изо рта или ежели муж встретит где-либо женщину, которая красивее жены его и т. д. может он послать к последней разводную (называемою в Священном писании „книгою распусною”) чрез вестника. Жена и дети остаются за сим без хлеба, соделываются нищими и негодяями и становятся обществу в тягость.

В 11-м веке раввины полагали, что чрезмерно частые разводы от того происходили, что евреям тогда позволено было жениться более, нежели на одной жене и посему они составили совещание в городе Вормсе и на оном произнесли проклятие над каждым, кто впредь более, нежели одну жену иметь будет. Но за всем тем разводы в Польше весьма часты по причинам выше изложенным. Посему впредь никакой развод не должен быть разрешаем, который не был предварительно разыскиваем духовным советом общества и который не может быть признан законным по государственным узаконениям. Доказательства о том должны быть представляемы на уважение главного суда и духовнаго правления, которое дает свое разрешение на основании государственных законов (в собрании сангедрина на стр. 106 сказано — „развод должен быть допускаем и духовными и гражданскими законами”).

Похороны

Никако [го] покойника не должно хоронить прежде истечения трех суток и самый Талмуд назначает четвертый день (в Моисеевых законах на счет сего ничего не сказано), ибо в Талмуде „Макот”, глава „Семахот” § 8 и 11-й именно сказано — „не должно оставлять покойника на ночь в доме в ожидании родственников или гостей для отдания ему последней почести, но немедленно отнести его на кладбище и оставлять его в течении трех дней в особо отведенной комнате или пещере без погребения и посещать несколько раз в день, дабы наблюдать, не откроются ли в нем искры жизни, ибо сказано там далее — был случай, что хотели похоронить мнимо усопшего и что он ожил и потом еще жил 25 лет и пятерых детей на свет произвел”.

Раннее погребение евреев есть нечто ужасное и варварское. Ежели есть малейшая возможность, то не оставляют они покойника на ночь у себя на дому и едва что тело охладело, то уносят оное и погребают (весьма естественно, что при таковых обстоятельствах многие евреи заживо хоронятся. Хотя многие врачи уже писали о сем предмете, но сие евреями не уважается, ибо оные врачи ведь не раввины) и по какой причине? Потому, что некоторые сумасбродные и не ученые раввины кое-где писали, что душа усопшаго блуждает между небом и землею, доколе тело его не похоронено в земле. Другие же суеверные раввины основываются на самом Ветхом завете, ибо в книге Второзакония, гл. 21, ст. 23-й, где говорится о преступнике, который в наказание был повешен, сказано: „Да не проночует тело его на древе, но во гробе погребите его в тот же день”. Поелику же в тексте слово „погребсти” по свойству еврейскаго языка дважды упомянуто, то и утверждают они, что каждый покойник должен непременно быть похоронен в тот же день, в котором скончался.

Между прочим, в других землях уже давно между евреями заведен обычай не хоронить покойника до истечения трех дней.

Агрэсія нацысцкай Германіі і сталінскага СССР супраць Польшчы ў верасні 1939 г. стала першым актам крывавай драмы Другой сусветнай вайны. Ваенныя дзеянні і раздзел Польшчы паміж Сталіным і Гітлерам выклікалі масавае перамяшчэнне насельніцтва. З тэрыторыі, што акупавала Германія, у СССР накіраваліся дзясяткі тысяч бежанцаў, большасць якіх складала яўрэйскае насельніцтва, а таксама прыхільнікі камуністычнай ідэалогіі і ахвяры сталінскай прапаганды. З абшараў СССР у Германію імкнуліся перабрацца этнічныя немцы, а таксама землеўласнікі, прадпрымальнікі, прадстаўнікі інтэлігенцыі Заходняй Беларусі, усе тыя, хто ў Савецкім Саюзе ўжо толькі ў выніку свайго паходжання трапляў у катэгорыю “ворагаў народа”. Чытаць далей →

Уводныя заўвагі

Хронікі рымска-каталіцкіх парафій ХХ ст. у Беларусі –унікальны від гістарычных крыніц, не даследаваны айчыннымі гісторыкамі. Гэтыя дакументы ўяўляюць сабой мікрагістарычныя творы, у якіх у храналагічнай паслядоўнасці апісваецца гісторыя парафіі ад моманту фундуша на касцёл да моманту, сучаснага храністу. Асноўнымі крыніцамі для стварэння падобных гістарычных крыніц, як паказвае аналіз большасці з іх, былі дакументы мясцовага касцельнага архіва.

Варта адзначыць, што ў першай палове ХІХ ст. існавалі гістарычныя матэрыялы, фармуляр якіх падпісваўся як “Kronika parafialna…”, аднак іх нельга адносіць да віду хронік і летапісаў па той прычыне, што яны не адпавядаюць ніводнай фармальнай прыкмеце, уласцівай хронікам, і з’яўляюцца не чым іншым, як польскамоўным варыянтам кліравых ведамасцяў. Прыкладам такіх ведамасцяў можна назваць дакументы з Ружанстоцкага [1] і Ялоўскага [2] касцёлаў. Чытаць далей →

Перш за ўсё скажам, што аналізуем звесткі пра жыхароў абшару, які размяшчаецца на тэрыторыі сучаснай Беларусі. У XVII–XVIII ст. межы Беларусі адрозніваліся ад сучасных. Так, Смаленшчына, этнічна беларуская зямля, знаходзілася ў Рэчы Паспалітай, а потым была заваявана Маскоўскай дзяржавай. Часткі Берасцейшчыны і Гомельшчыны – лімітрофныя зоны паміж Украінай і Беларуссю, а Віленшчына – гэта і Беларусь, і Літва.

Як ні дзіўна, але такі важны сюжэт, як беларусы ў гісторыі Кіева-Магілянскай Акадэміі (далей КМА), не даследаваўся ўвогуле. Праўда, пры вывучэнні дзейнасці асобных фігур, накшталт Сімяона Полацкага, гаварылася пра іх навучанне ў КМА, ёсць і адпаведныя звесткі ў біяграфічных даведніках, але да гэтага часу няма абагульняльнай працы. У нашым артыкуле закранаецца гэтае пытанне, хоць мы выдатна разумеем, што ён няпоўны перш за ўсё з-за недахопу крыніц. Больш-менш падрабязныя спісы студэнтаў захаваліся толькі з сярэдзіны XVIII ст., і то яны ахопліваюць пераважна паповічаў з левабярэжнай Гетманшчыны [1]. Пра выхадцаў іншых станаў з іншых земляў маем толькі фрагментарныя звесткі. Намаганнямі вялікага калектыву аўтараў (некалькі дзясяткаў чалавек) у сучасным Нацыянальным універсітэце “Кіева-Магілянская акадэмія” створаны фундаментальны даведнік пра студэнтаў, выкладчыкаў і дабрачынцаў КМА [2]. У ім знаходзім біяграфічныя звесткі пра выдатных царкоўных, культурных і палітычных дзеячоў, што паходзілі з Беларусі. Не разглядаем тут тых выпускнікоў КМА, якія працавалі ў Беларусі, а паходзілі з Украіны, напрыклад Феадосій Васілевіч-Баеўскі, Міхаіл Казачынскі, Георгій Каніскі, Давід Нашчынскі, Іосіф Аранскі ды іншыя [3]. Чытаць далей →

Праблемы стварэння, функцыянавання, эвалюцыі і значэння вайсковых навучальных устаноў Нясвіжа ў ХVІІІ ст. сёння яшчэ даследаваны недастаткова. Беларуская гістарыяграфія, напрыклад, можа пахваліцца ўсяго некалькімі энцыклапедычнымі артыкуламі ў „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” і „Энцыклапедыі Вялікага Княства Літоўскага”[1], напісанымі паводле састарэлых даследаванняў польскіх гісторыкаў пачатку і сярэдзіны мінулага стагоддзя. Тым не менш, пытанні, звязаныя з перадумовамі ўзнікнення, асаблівасцямі арганізацыі адукацыйнага працэсу і тым значэннем, што аказалі рыцарскія школы Нясвіжа на станаўленне і развіццё айчыннай вайсковай навукі і адукацыі, вельмі важныя ў разуменні шляху развіцця ўсёй вайсковай сістэмы ВКЛ і Рэчы Паспалітай у ХVІІІ ст.

Большасць гістарыяграфічных напрацовак, прысвечаных вайсковай адукацыі Рэчы Паспалітай ХVІІІ ст., належаць польскім даследчыкам. Мар’ян Кукель, Генрык Масціцкі і іншыя[2] ў сваіх працах рабілі акцэнт на даследаванні варшаўскага кадэцкага корпуса, першай падобнай навучальнай установы на тэрыторыі Польшчы, усе іншыя школы вайсковага тыпу непазбежна адсоўваліся імі на другі план і губляліся ў яго цяні. Такім чынам склалася парадаксальная сітуацыя, калі з-за браку грунтоўных прац па тэме да сённяшняга дня не была дакладна вядомая нават дата заснавання першага кадэцкага корпуса ў Нясвіжы, а таксама колькасць усіх вайсковых школ, што існавалі ў Нясвіжы ў ХVІІІ ст.

Акрэсленае намі праблемнае поле артыкула закранае найменш даследаваныя моманты вайсковай адукацыі Нясвіжа ХVІІІ ст. — пытанні, звязаныя са стварэннем, функцыянаваннем, унутранай арганізацыяй, эвалюцыяй і заняпадам кадэцкіх карпусоў Нясвіжа ў часы Міхала Казіміра Радзівіла.

Небагатая па змесце і глыбіні прапрацоўкі крыніцавага матэрыялу гістарыяграфія праблемы прадстаўлена ўсяго некалькімі артыкуламі і апублікаванымі дакументамі. Сярод іх найбольшае значэнне мае нарыс Баляслава Таўрагіньскага „Z dziejów Nieświeża” (1937). На яго старонках аўтар апублікаваў, увёўшы ў навуковы зварот, цэлы шэраг вельмі важных дакументаў, звязаных з гісторыяй стварэння кадэцкага корпуса 1747-1752/4 г. Сярод іх, у прыватнасці, значыцца копія дакумента „Пастанаўленне да адукацыі Кадэцкага Корпуса…” ад 25 траўня 1747 г.[3]. Арыгінал гэтага дакумента, амаль цалкам адпаведны апублікаванай копіі, захоўваецца ў Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве ў адной справе з той самай копіяй[4]. Апроч названага дакумента Б. Таўрагіньскі апублікаваў вайсковыя артыкулы Караля Радзівіла і тэкст жаўнерскай прысягі на вернасць К. Радзівілу[5].

Мар’ян Лех, даследчык міліцыі Радзівілаў, у сваім артыкуле „Milicje Radziwiłłów jako oręż feodałów w walce z ruchami chłopskimi na Białorusi i Litwie” (1962), заснаваным на матэрыялах варшаўскага архіва князёў Радзівілаў, апроч арганізацыі радзівілаўскай міліцыі, закранаў таксама пытанні, звязаныя з кадэцкім корпусам 1747-1752/4 г. М. К. Радзівіла, але, на вялікі жаль, не палічыў патрэбным спыніцца на аналізе прычыняго стварэння, унутранай структуры і прычынах заняпаду, а абмежаваўся апісальніцкім канстатаваннем фактаў[6].

Перадумовы

На канец 30 — пачатак 40-х г. XVIII ст. ідэя закладання вайсковай навучальнай установы ў Рэчы Паспалітай была далёка не новай. Ёй папярэднічаў цэлы шэраг праектаў. Упершыню прапановы стварыць вайсковую школу на тэрыторыі будучай Рэчы Паспалітай прагучалі яшчэ ў 1551 г. і належалі Анджэю Фрычу Маджэўскаму. Яшчэ некалькі падобных праектаў школ, кавалерыйскіх па сваёй сутнасці, былі створаны ў Польшчы напрыканцы XVI ст. У1594 г. кіеўскі біскуп ксёндз Юзэф Верашчынскі прапанаў праект „рыцарскай школы на Украіне”, а ксёндз Пётр Грабоўскі ў 1595 г. выступіў з ідэяй стварэння на скаланізаваных задняпроўскіх землях усё той жа Украіны „Рыцарскага брацтва” з вайскова-ордэнскай арганізацыяй[7].

Тып праектаў рыцарскіх школ залежаў не толькі ад традыцыі вайсковай арганізацыі ў краіне ці рэальных надзённых патрэбаў войска, але, не ў малой ступені, і ад асобы заснавальніка, аўтара праекта ці фундатара. Усё XVII стагоддзе прайшло пад знакам стварэння праектаў артылерыйскіх і інжынерных школ, на што не ў малой ступені паўплывалі асобы каралёў Вазаў і Яна Сабескага, якія лічыліся знаўцамі ў вайсковых навуках. У атачэнні Жыгімонта ІІІ Вазы і яго сыноў Уладыслава і Яна Казіміра было нямала слынных спецыялістаўу артылерыйскай справе, такіх, як браты Эліяш і Крыштап Арцішэўскія, браты Крыштап і Павел Градзіцкія, Казімір Семяновіч і іншыя. Таму не дзіўна, што ў гэты час, у 20-60-я г. ХVІІ ст., з’явіліся праекты менавіта артылерыйскіх навучальных устаноў. Падобная тэндэнцыя захоўвалася і ў часы Яна Сабескага і да самага канца XVII ст.[8].

Дзіўна, але за ўвесь гэты час быў рэалізаваны, і то на вельмі непрацяглы тэрмін, толькі адзін праект рыцарскай школы ў крэпасці Кудак на Дняпры ў 1639-1648 г.[9]. Усе астатнія задумы так і засталі высакароднымі планамі.

На пачатку XVIII ст. вайсковыя навучальныя ўстановы ўжо былі важным складнікам у пабудове армій новага тыпу. У іх сценах гадавалася будучая вайсковая эліта еўрапейскіх дзяржаў. З гэтага часу яны актыўна паўставалі на нямецкіх і італьянскіх землях, пры Пятры І і яго пераемніках з нуля стварала сетку вайсковых навучальных устаноў Расія[10].

Тым часам у Рэчы Паспалітай фармаванне вайсковай адукацыі па-ранейшаму знаходзілася на стадыі выспявання ідэй і праектаў. Аўгуст ІІ Моцны, кароль польскі і вялікі князь літоўскі, жадаючы хоць часткова спраўдзіць дэклараваныя ім у „pactach conventach” абяцанні, заклаў у 1729 г. у Дрэздэне, у сваіх саксонскіх уладаннях, корпус „Гранд Мушкецёраў”[11]. Праіснаваўшы да 1733 г., ён не здолеў істотна паўплываць на развіццё вайсковай адукацыі ў Рэчы Паспалітай.

Сваю візію будучай вайсковай арганізацыі ў Рэчы Паспалітай у 1733 г. прэзентаваў кароль-філосаф Станіслаў Ляшчынскі, у межах якой ім было запланавана стварэнне шэрагу кадэцкіх карпусоў[12]. Праз немагчымасць рэалізаваць свае задумы на радзіме ўжо праз чатыры гады ён заснаваў у французскім Люнэвілі кадэцкі корпус для моладзі з Польшчы, ВКЛ і Францыі, які праіснаваўда 1766 г., да самай смерці караля-выгнанніка[13].

Усе вышэйакрэсленыя працэсы проста не маглі не паўплываць на архаічную адукацыйную сістэму Рэчы Паспалітай. Першай ластаўкай маштабнай адукацыйнай рэформы стала заснаванне Станіславам Канарскім у Варшаве ў 1740 г. школы піяраў. За прыклад яе арганізацыі былі ўзятыя найлепшыя заходнія школы Нямеччыны, Аўстрыі і Францыі. Па сваім змесце яна часткова нагадвала класічныя рыцарскія школы, але не мела такога статусу. У піярскім „Collegium Nobilium” практыкаваліся гімнастычныя заняткі і конная выездка, заняткі па валоданні палашом і танцы. Усе навучэнцы насілі адмысловыя мундзіры, а кароль нават меў планы па прымацаванні да калегіума саксонскіх афіцэраў, якія мусілі б праводзіць тут заняткі са студэнтамі. Гэты крок яшчэ больш наблізіў бы навучальную ўстанову піяраў да ўжо традыцыйных у Еўропе рыцарскіх школ, аднак гэтага не здарылася[14].

Першы Нясвіжскі кадэцкі корпус

Тым часам на землях ВКЛ з другой паловы 30-х г. XVIII ст. пачала афармляцца яшчэ адна ўнікальная для нашых земляў з’ява — у 1740 г. паўстаў першы наземляхВКЛ і ўсёй Рэчы Паспалітай кадэцкі корпус. Асаблівасць корпуса заключалася ў прыватным характары яго стварэння. На яго, як і на многія тагачасныя вайсковыя навучальныя ўстановы Еўропы, вельмі істотна паўплывала асоба заснавальніка. Менавіта заснавальнік школы вызначаў, якой будзе навучальная ўстанова, у адпаведнасці з чым прызначаў дырэктара, вызначаў аб’ём неабходнай матэрыяльнай базы і многае іншае. Яе стваральнік Міхал Казімір Радзівіл па мянушцы Рыбанька быў адным з найбагацейшых людзей свайго часу. Пасля смерці бацькі ў 1719 г. ён, ва ўзросце 17 гадоў, стаў нясвіжскім і алыцкім ардынатам. Займаў розныя пасады ў ВКЛ, з 1735 да 1744 г. быў палявым гетманам ВКЛ, з 1744 г. гетманам ВКЛ, займаў пасады віленскага кашталяна і ваяводы[15]. Ён не па чутках быў звязаны з вайсковай справай не толькі на радзіме, але і за яе межамі, быў у курсе найноўшых еўрапейскіх тэндэнцый у вайсковай адукацыі, бываў у Нямеччыне і іншых краінах. Ёсць падставы меркаваць, што менавіта пад уплывам убачанага за мяжой ён рашыўся на заснаванне ў Нясвіжы конных манежаў, а пасля і паўнавартаснага кадэцкага корпуса. У тэксце ўставы першай нясвіжскай рыцарскай школы адзначана, што „ўсе вышэй напісаныя пункты справядлівыя і звычайныя для ўсіх нам [Міхалу Казіміру Радзівілу. — З. К.] добра вядомых замежных манежаў, у якіх навучаўся ў маладосці, дзе за падобныя трэніроўкі трэба штомесяц плаціць значныя грошы”[16].

Конныя манежы былі моднай для нямецкіх земляўз’явай. Яны не толькі выкарыстоўваліся як забава, але і служылі трэніровачнымі пляцоўкамі для маладых шляхцічаў, каб удасканальваць навыкі верхавой язды. Гэта, трэба меркаваць, круглы ў плане будынак з дахам і сістэмай ацяплення зімой, круглай пляцоўкай для язды на конях і шэрагам дапаможных пабудоў, такіх, як стайня. У нясвіжскай манежнай стайні знаходзілася ў розныя часы 33[17], 50[18] і больш коней італьянскіх, венгерскіх, нямецкіх і іншых парод. Пры стайнях былі цэлыя склады неабходнага для верхавой язды рыштунку: мунштукі, цуглі, сёдлы, страмёны, падко вы, корды самых розных выглядаў і краін паходжання[19]. Вядома, што падобныя манежы існавалі ў Нясвіжы як мінімум з канца 30-х г. XVIII ст. і выкарыстоўваліся для трэніровак і забаў[20]. Сустракаюцца звесткі пра функцыянаванне такіх манежаў у Слуцку ў 40 —50-яг. ХVІІІ ст.[21].

Ёсць усе падставы меркаваць, што менавіта нясвіжскі конны манеж стаў першаснай базай для функцыянавання закладзенай М. К. Радзівілам у 1740 г. нясвіжскай рыцарскай школы. Да такой думкі нас схіляе тэкст уставы 1746 г., адзінага дакумента, што пралівае святло на сістэму функцыянавання гэтай першай вайсковай навучальнай установы на землях ВКЛ. У 13 пунктах гэтага дакумента дакладна прапісаныя ўсе асноўныя правілы, якіх мусяць прытрымлівацца „акадэмікі”, г. зн. вучні, а таксама правы і абавязкі канюшага. Менавіта апошні кіраваў працэсам навучання, караў за правіны і ўзнагароджваў за поспехі[22].

Усё ў манежы адбывалася пад пільным наглядам канюшага. Вучні павінны былі дакладна прытрымлівацца ўсіх прапісаных у статуце правілаў: быць належна апранутымі і ўпудранымі, трымацца годна і прыстойна, г. зн. не смяяцца і не парушаць дысцыпліну, дакладна выконваць усе загады канюшага, сачыць за рыштункам манежнага каня і інш. Да манежа з лекцыямі запрашаліся афіцэры міліцыі М. К. Радзівіла, лепшыя кадэты з дазволу канюшага маглі атрымаць права паўдзельнічаць у коннай забаве пад назвай „карусель” („karuzela”) — язда адзін за адным па коле. Пакаранні за невыкананне патрабаванняў звычайна зводзіліся да грашовага штрафу, або, у крайніх выпадках, да арышту. Разам з імі існавалі і досыць архаічныя пакаранні — за тое, што кадэт упаў з каня, ён павінен быў перадаць канюшаму ўсю вопратку, што была на ім у гэты момант, ці ў індывідуальным парадку дамовіцца з канюшым аб іншай кампенсацыі[23], але пра факты прымянення дадзенай меры ў дакументах інфармацыі не захавалася.

Наконт часу заснавання першай рыцарскай школы раней не існавала адназначнага адказу. Валерый Пазднякоў у „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” і „Энцыклапедыі ВКЛ” настойвае на 1747 г., спасылаючыся на артыкул 1962 г. Мар’яна Леха „Milicje Radziwiłłów jako oręż feodałów w walce z ruchami chłopskimi na Białorusi i Litwie”[24]. Названы артыкул быў напісаны выключна па матэрыялах Варшаўскага архіва Радзівілаў з Галоўнага архіва старажытных актаў у Варшаве і зусім не ўлічвае падобных матэрыялаў са сховішчаў Вільні і Мінска. Але сёння, дзякуючы выяўленым у Літоўскім дзяржаўным гістарычным архіве дакументам, у прыватнасці ўставе 1746 г., а таксама спісу вучняў з датамі іх паступлення на вучобу, мы можам з упэўненасцю казаць пра функцыянаванне Нясвіжскага кадэцкага корпуса як мінімум з 1740 г. Менавітаўгэтым годзе на вучобу ў манеж быў прыняты першы акадэмік корпуса Аляксандар Дуруцкі, а ўсяго са студзеня 1740 да студзеня 1749 г. у манежы праходзілі штудыі 43 вучні, сярод якіх былі не толькі навучэнцы кадэцкага корпуса, але і конюхі („masztalerzy”) радзівілаўскіх стайня ў[25].

Трэба меркаваць, што навучанне ў кадэцкім корпусе не абмяжоўвалася заняткамі выключнаў манежы. М. К. Радзівіл пабудаваўу Нясвіжы на тэрыторыі горада адмысловы мураваны будынак кадэцкага корпуса. Вядома, што ён існаваўужо летам 1742 г., куды на імяніны свайго сына Януша 24 чэрвеня заязджаў і спыняўся на ноч сам ардынат[26]. Гэты будынак у „пастанаўленні аб адукацыі кадэцкага корпуса” 1747 г. названы нават палацам[27]. У ім кадэты жылі цягам усяго свайго навучання ў корпусе.

Менавіта ў гэтым будынку, трэба меркаваць, праходзіла большасць заняткаў, дзе цягам 3-5 гадоў кадэты вывучалі розныя агульнаадукацыйныя і вайсковыя дысцыпліны. Пра набор гэтых дысцыплін таксама сказаць нешта канкрэтнае цяжка, бо дакументы не пакінулі пра іх ніякіх звестак. Запіс у дыярыушы М. К. Радзівіла ад 13 кастрычніка 1743 г. дазваляе нам меркаваць, што манежам вышкаленне кадэтаў не абмяжоўвалася: „Стаў у Гародні і застаў маіх двух сыноў, Януша і Караля, каторыя з ласкі Божай добра з навук прафітуюць…”[28]. З таго ж дыярыуша мы даведваемся, што муштра на пляцы была адным з абавязковых элементаў кадэцкага навучання. Кадэты корпуса прымалі таксама ўдзел у парадным аглядзе і попісе радзівілаўскага войска перад каралём Аўгустам ІІІ у верасні 1744 г.[29]. У вольны ад вучобы час кадэты бавіліся рознымі гульнямі. Так, 17 лютага 1745 г. кадэты зладзілі свой уласны соймік, „дырэктарам” (маршалкам) якога быў малады кадэт князь Януш — „добрая гэта рэч дзеля спрыту хлапцоў, — адзначаў у сваім дзённіку М. К. Радзівіл, — абы снадней мовілі і з прэзэнцыяй”[30].

Пра выкладчыцкі склад першага Нясвіжскага кадэцкага корпуса звестак таксама захавалася няшмат. Вядома толькі, што пасаду канюшага, а менавіта канюшы кіраваў манежнымі штудыямі, да 3 красавіка 1745 г. займаў Ян Младэцкі, а на змену яму з названага часу прыйшоў Стжашкоўскі[31].

Не нашмат больш інфармацыі і пра першых кадэтаў. Сярод першых навучэнцаў кадэцкага корпуса былі дзеці М. К. Радзівіла князі Януш і Караль, малады князь Сангушка, сын маршалка люблінскага кароннага трыбуналу Мадалінскі, прадстаўнікі іншых вядомых у ВКЛ і Кароне Польскай шляхецкіх фамілій — Чарнецкі, Шэмет, Швыйкоўскі, Абуховіч, Корсак, Яблонскі, Валовіч, Гедройц, Салагуб і інш.[32]. У школу аддавалі сваіх дзяцей перадусім прыхільнікі Радзівілаў з усёй Рэчы Паспалітай, афіцэры радзівілаўскай міліцыі, прыдворная шляхта. Пан Мадалінскі, маршалак люблінскага кароннага трыбуналу, напрыклад, сам хадатайнічаў перад М. К. Радзівілам 28 траўня 1741 г. аб уключэнні свайго сына ў пешы рэгімент войска ВКЛ, а таксама аб прыняцці яго ў кадэцкі корпус[33].

Што тычыцца канцэпцыі арганізацыі першага Нясвіжскага кадэцкага корпуса, то тут некаторыя факты прымушаюць нас больш схіляцца да думкі, што ён меў кавалерыйскі ўхіл. Па сваім прызначэнні ён відавочна быў скіраваны на падрыхтоўку афіцэрскіх кадраў для міліцыі Радзівілаў, але яго арганізацыя менавіта ў 1740 г., на нашу думку, мела шэраг прычын. Асноўнай з іх было жаданне М. К. Радзівіла даць сваім сынам Янушу і Каралю, якім у 1740 г. ужо было па 6 гадоў, грунтоўную вайсковую адукацыю на радзіме, бо адпускаць дзяцей за мяжу ў падлеткавым узросце было па тым часе вельмі небяспечна, дзеці часта хварэлі і патрабавалі хатняга нагляду. У сваім дзённіку М. К. Радзівіл так пісаў пра пабудаваны ім будынак кадэцкага корпуса: „Па абедзе вярнуўся да Ня свіжа, начаваўу месце, у новай камяніцы, каторую дзеля школы сынам сваім выправіў [курсіў наш. — З. К.] …_”[34]. Акрамя таго, з 1742 г. Януш і Караль Радзівілы атрымалі пад сваю каманду менавіта кавалерыйскія харугвы ў войску ВКЛ. Як такія яны абодва фігуруюць пад час вераснёўскага попісу 1744 г. у дзённіку свайго бацькі[35]. Яшчэ адным довадам на карысць кавалерыйскага характару корпуса можа служыць факт вялікага значэння ў працэсе навучання коннага манежа, у якім, трэба меркаваць, праходзіў значны адсотак усіх заняткаў кадэтаў.

Рэформа корпуса 1747 г.

Корпус у такім выглядзе праіснаваў да пачатку 1747 г., калі М. К. Радзівіл пачаў яго рэфармаванне. З гэтага часу пасаду дырэктара корпуса паслядоўна займалі з 1747 г. Якуб Глушневіч, генерал Траўбніч і з 1750 г. паручнік Трычынскі. Усё гэта былі афіцэры міліцыі М. К. Радзівіла. Сама навучальная ўстанова ў дакументах перыядычна называецца то як „Кадэцкі Корпус пры Нясвіжскай Акадэміі”[36], то „Шляхетны Кадэцкі Корпус”[37], а часам кадэцкі корпус увогуле называецца „Акадэміяй”[38]. Разнабой у назвах часткова тлумачыцца цеснай сувяззю кадэцкага корпуса з нясвіжскай акадэміяй у пытаннях арганізацыі навучальнага працэсу. Многія выкладчыкі („metry”) з акадэміі чыталі лекцыі для кадэтаў корпуса, а часам і самі заняткі праводзіліся ў будынку акадэміі. Такім чынам матэрыяльная база езуіцкай акадэміі пэўны час працавала яшчэ і на кадэцкі корпус. Спачатку корпус існаваў пры акадэміі як аўтаномная яго частка, але з канца 40-х г. дырэктар кадэцкага корпуса пачаў сумяшчаць яшчэ і пасаду губернатара акадэміі, што магло пацягнуць за сабой пэўны разнабой у назвах[39].

У рэфармаваным корпусе значнае месца адводзілася вывучэнню замежных і класічных моў: нямецкай, французскай, польскай, рускай і лаціне. Акрамя таго, вучні два разы на тыдзень мелі заняткі ў манежы, а таксама трэніроўкі па фехтаванні; праводзіліся заняткі па танцах, геаграфіі, маляванні, гісторыі, чытанні Бібліі і рыторыцы, а ў цёплую пару года яшчэ і муштра на пляцы. Кадэты па чарзе неслі таксама дзённую і начную вартавую службу. Усе вучні корпуса, якіх налічвалася 12 чалавек, дзяліліся на 2 групы, адна з якіх вывучала матэматыку, а другая цывільную і вайсковую архітэктуру[40].

3 пералічаных дысцыплін вынікае, што новая мадэль школы аддалялася ад чыста кавалерыйскай. Цяпер кадэцкі корпус меў хутчэй пяхотна-інжынерны ўхіл. Гэта, відаць па ўсім, адлюстроўвала надзённыя кадравыя патрэбы міліцыі М. К. Радзівіла. Неабходнасць мець добра падрыхтаваных афіцэраў пяхоты і іх перавага пры пабудове ўзброеных сіл абарончага характару над афіцэрамі кавалерыі ўжо даўно разумелася Радзівіламі. У „інфармацыі для нашчадкаў” адзін з прадстаўнікоў гэтага магнацкага дому (на жаль, яго імя не вядома) пісаў, што ідэальны камендант крэпасці павінен „…кеміць у фартыфікацыі і мець практыку пешай вайсковай службы, бо конны афіцэр не ведае, як бараніць фартэцыі, землі і фальваркі”[41]. Радзівілаўская міліцыя несла службу ў замкавых залогах, а таму па азначэнні мела чыста абарончыя функцыі, з гэтай прычыны афіцэрскія кадры для яе ўкамплектавання патрабаваліся адпаведныя.

Нязначная колькасць кадэтаў Нясвіжскага корпуса, што ў канцы 40 — пачатку 50-х г. ХVІІІ ст. не перавышала 12-14 чалавек, аўранейшычасбылаяшчэ меншая, тлумачыццаадносна невялікай колькасцю міліцыі М. К. Радзівіла, увесь асабовы склад якой, згодна з падлікамі, праведзенымі М. Ю. Лехам, ніколі не перавышаў 508 чалавек. Але пачынаючы з 1739 г. яе колькасць няўхільна змянялася ў бок павелічэння з 234 да 508 салдат і афіцэраў у 1754 г. Уся міліцыя была размешчана ў 18 гарнізонах па ўсім ВКЛ[42]. Пешыя атрады гарнізонаў складаліся з грэнадзёраў і мушкецёраў, а таксама рэшты кананіраў, колькасцю ў 1739 г. 10 чалавек[43].

Колькасць набору ў кадэцкія карпусы напрамую залежала ад памеру арміі, якую гэтая навучальная ўстанова павінна была забяспечваць афіцэрскімі кадрамі. Напрыклад, у Слуцкім кадэцкім корпусе ў пачатку 50-х г. ХVІІІ ст. агульная колькасць кадэтаў вагалася ад 40 да 60 чалавек[44], пры тым, што памер міліцыі Гераніма Фларыяна Радзівіла быў у 6 разоў больш за міліцыю М. К. Радзівіла і перавышаў у той час 3000 чалавек[45]. І зусім сціплай выглядае лічба кадэтаў Нясвіжскага корпуса ў параўнанні з „Сухапутным шляхецкім кадэцкім корпусам” у Пецярбургу, які планаваўся для 200 вучняў, але фактычна прымаў у сваіх сценах да 360 навучэнцаў[46], ці сінхроннай яму па часе існавання рыцарскай акадэміі ў Люнэвілі, што была разлічана на 48 кадэтаў[47].

Рэжым жыцця і навучання ў кадэцкім корпусе быў вельмі строгі, калі не сказаць суворы. У тыя дні, калі ранак распачынала муштра, кадэтаў падымаў „бубен” (звон) а 3-й ночы, ва ўсе астатнія дні пад’ём быў а 5-й раніцы. Заняткі чаргаваліся з наведваннем касцёла, супольнымі малітвамі, споведзямі, чытаннямі, сняданкам, абедам, вячэрай і кароткімі хвілінамі вольнага часу. За рознага кшталту правіны і парушэнні, такія, як азартныя гульні (гульня ў карты на грошы), выпіўку, гульню са зброяй і порахам, дуэлі, прывод дзяўчат на ноч у свой пакой, пакаранне служак, непрыстойныя паводзіны (лаянка, знявага старэйшых і калег-кадэтаў, развязная паходка), кадэты неслі пакаранне ад дырэктара корпуса. Нягледзячы на жорсткасць прапісаных мераў, яны, відаць па ўсім, прымяняліся рэдка[48]. Прынамсі ў дакументах мы не знаходзім ніводнага падобнага выпадку. Выкладчыкі і дырэктар з разуменнем ставіліся да падлеткаў і юнакоў, робячы часам зніжку на іх маладосць і недасведчанасць.

Нягледзячы на прапісаныя ў школьным статуце правілы размаўляць кадэтам між сабой толькі на замежных мовах, хадзіць парамі, а не асобна і г. д., на практыцы ў корпусе не заўсёды іх пільнаваліся. Негалосны дазвол на такія парушэнні існаваў для тых, хто пакуль кепска валодаў замежнымі мовамі, ці для новапрыбылых кадэтаў[49].

Кадэцкі побыт жорсткім назваць нельга. Кожны з навучэнцаў меў асобны пакой з асобным уваходам і акном. У пакоі з мэблі размяшчаліся ложак і сталы, была ўласная печ. Усім дванаццаці кадэтам прыслужвалі пяць чаляднікаў сталага веку. Грошы, што перасылалі ім бацькі, захоўваліся ў дырэктара, які вызначаў, на якія кадэцкія патрэбы іх варта выдаткаваць[50], а таму і даступных спакусаў перад кадэтамі з пустымі кішэнямі заставалася значна менш.

У рэфармаваны корпус паступілі на навучанне многія з тых, хто ўжо займаўся тут у папярэднія гады[51]. Некаторыя кадэты, як вынікае з дакументаў, адсеяліся ў першы ж год навучання па прычыне браку грошай, бо многія патрэбы кадэты мусілі пакрываць уласным коштам — купля мундзіра, матэрыялаў для пісьма, утрыманне слуг і многае іншае[52]. На месца адлічаных вучняў набіраліся новыя, такім чынам колькасць кадэтаў падтрымлівалася на адным узроўні.

Наконт фактычнай колькасці кадэтаў у крыніцах таксама сустракаецца блытаніна. Афіцыйна па ўсіх дакументах праходзіць лічба дванаццаць. Але тут не ўлічаны яшчэ два імя, Януша і Караля Радзівілаў[53]. Сыны заснавальніка корпуса знаходзіліся ў ім на асабліва прывілеяваным становішчы, ім дазвалялася значна больш, чым усім астатнім навучэнцам. Нягледзячы на тое, што маладыя князі жылі ў адным будынку з усімі астатнімі кадэтамі, прынамсі нейкі час, іх экзаменавалі асобна ад групы. Больш за тое, статут забараняў астатнім кадэтам дакучаць князям у іх пакоях, прыставаць да іх з просьбамі і размовамі, патрабаваў паважлівага стаўлення і найвышэйшай пашаны да іх асобаў. Харчаваліся Януш і Караль таксама асобна ад усіх за ўласным сталом[54]. Што тычыцца іх поспехаў у вучобе, то крыніцы нам не пакінулі пра гэта інфармацыі. Пра астатніх кадэтаў захаваліся цэлыя блокі справаздач адносна не толькі іх паводзінаў, але і паспяховасці па ўсіх асноўных прадметах, бо кожныя паўгода ў акадэмію накіроўвалася спецыяльная камісія, што ацэньвала не толькі прафесійную прыдатнасць выкладчыкаў, але і поспехі кадэтаў у вучобе[55].

Агульныя характарыстыкі некаторых вучняў гучалі прыблізна так: „Яго міласць пан Закрэўскі цяпер удасканальваецца лепш, чым раней”, „Яго міласць пан Пяскоўскі старанны ва ўсім”, „Яго міласць пан Белазор павінен вучыць”, „Яго міласць пан Салагуб што ўваб’еш, то ўедзеш” і інш.[56]. Акрамя такіх самых агульных рэкамендацый, на кожнага вучня члены праверачнай камісіі складалі падрабязныя характарыстыкі, уякія ўваходзіўузровень авалодвання кадэтам навучальнымі дысцыплінамі і прагрэс ці рэгрэс па кожнай з іх. Такія характарыстыкі маглі гучаць так: „Яго міласць пан Закрэўскі чытае і добра размаўляе па-французску. Па-нямецку мала што. Па маляванні нічога. Па лаціне пасрэдна разумее, аднак трэба, каб удасканальваўся ў прадмеце рыторыкі. Ні геаграфіі, ні гісторыі не ведае”, „Яго міласць пан Пяскоўскі і чытае, і размаўляе па-французску з добрым акцэнтам. Па-нямецку з нуля нічога не ведае. Па-руску піша і чытае добра. Па гісторыі і геаграфіі ведаў не мае. Трэба, каб лепей займаўся па лаціне. Малюе і фехтуе добра” і г. д.[57].

Апроч таго, кожны выкладчык даваў уласныя характарыстыкі вучням, у якіх называў найбольш здольных з групы і найбольш лайдакаватых. Калі з маляваннем, фехтаваннем, манежам, танцамі і пляцавай муштрой у кадэтаў праблем звычайна не назіраліся, то з мовамі, рыторыкай, матэматыкай, гісторыяй і геаграфіяй цяжкасці ўзнікалі ў многіх.

Ксёндз — прафесар рыторыкі адзначаў, што „кадэты рэдка ходзяць у школу — дзень ходзяць, а тыдзень і другі адсутнічаюць… У школу хоць прыйдуць, то адзін другога выклікаюць (прыкрываюць), і так да канца часта ўсе знікаюць, а калі да канца і трываюць, то толькі на сваволлі”. Веды лацінскай мовы і старанні кадэтаў таксама адзначае як нездавальняльныя: „З нулявога ўзроўню [ведаў] толькі да шкоды іншым у школу ходзяць”[58].

Падобная сітуацыя назіралася і на занятках па матэматыцы і геаметрыі. „Гэтую патрэбную навуку кадэты пачалі вучыць, але кінулі. Ксёндз прафесар гатовы працягнуць выкладанне, але, як кажа сам, не можа з імі справіцца, калі на занятках не сядзіць пан дырэктар, якога яны вельмі паважаюць і пры кім вучацца”. Той жа ксёндз адзначае ў кадэтаў вялікія праблемы з дысцыплінай, кажа, што яны нерэгулярна наведваюць касцельныя службы, а калі і прыходзяць, то „нясціпла” паводзяць сябе ўхраме[59].

Гісторыю кадэтам чытаў сам дырэктар Трычынскі. Курс складаўся з трох частак: 1-я — сусветная гісторыя ад стварэння свету, 2-я — гісторыя Польшчы ад пачатку карал еўства Польскага даУладыславаЯгайлы (праўрады, парад кі і звычаі ў старажытнай Польшчы, пра каптуры, элекцыі і каранацыі каралёў), 3-я — пра пачаткі Літвы, пра соймы і соймікі, пра трыбуналы каронны і літоўскі, пра геаграфію ваяводстваў і паветаў у межах Рэчы Паспалітай[60].

Праверка ад 17 лістапада 1751 г. выявіла па многіх пазіцыях станоўчыя зрухі. У большасці кадэтаў зніклі праблемы з рыторыкай. Складанасці з вывучэннем моў выправілі заменай выкладчыкаў. Кадэты штодня выпісвалі і завучвалі па 6 новых французскіх слоў, а некаторым узровень ведаў дазваляў нават чытаць працы французскіх гісторыкаў. Клопатамі дырэктара і М. К. Радзівіла пачала фармавацца бібліятэка нямецкіх і французскіх кніг, найперш падручнікаў па вымаўленні і інш. Пэўныя цяжкасці былі зафіксаваныя камісіяй і ў пытанні вывучэння кадэтамі вайсковай і цывільнай архітэктуры[61].

Усе навучэнцы Нясвіжскага кадэцкага корпуса былі людзьмі далёка не выпадковымі. Многія з іх прайшлі курс навучання ў першым Нясвіжскім кадэцкім корпусе ў пачатку і сярэдзіне 40-х г. ХVІІІ ст. Такім чынам, навучанне ў Нясвіжскім кадэцкім корпусе давала ім добрую магчымасць падвысіць свой грамадскі статус, атрымаўшы вопыт сапраўднай вайсковай службы, вывучыць замежныя мовы, атрымаць веды па агульнаадукацыйных і вайсковых дысцыплінах і, нарэшце, выпусціцца ў афіцэрскім званні. Яны былі прадстаўнікамі эліты тагачаснага грамадства ВКЛ. Пасля заканчэння кадэцкага корпуса ўсе яны ў свае маладыя гады, а ім было ўсяго ад 15 да 20 гадоў, занялі самыя розныя пасады ў ВКЛ. Крыштаф Валовіч стаў старастам мсціслаўскім, Пётр Пяскоўскі — інфлянцкім чашнікам, Станіслаў Гедройц — падстоліем ковенскім, Фелікс Сулістроўскі — ашмянскім маршалкам, Крыштаф Белазор — старастам кернаўскім, Барталамей Закрэўскі — харунжым заўкрынскім, Казімір Вішчынскі — мечнікам рэчыцкім, Францішак Яблонскі — мечнікам менскім, Адам Барановіч — падчашым троцкім і г. д.[62]. Не ў малой ступені на гэтыя прызначэнні паўплываў, трэба меркаваць, М. К. Радзівіл, пад чыю фактычную пратэкцыю траплялі ўсе гэтыя маладыя людзі. У сваім лісце ад 3 верасня 1750 г. Б. Закрэўскі пісаў М. К. Радзівілу: „Непараўнаная Вашай княжай міласці дабрыня абавязала мяне да несмяротнай удзячнасці, калі б незлічоных яе довадаў перад вочы сабе не ставіў, за тую толькі зычлівасць, якую пры аддаленні маёй з Акадэміі Вашай княскай міласці з атрыманым тытулам харунжаства [маецца на ўвазе харунжанства заўкрынскае. — З. К.] ніколі не заплаціў бы дастаткова ўдзячным найпакорнейшым дзякаваннем”[63]. Ці, іншымі словамі, Радзівіл дапамагаў сваім гадаванцам далей уладкоўвацца ў жыцці, тым самым ствараючы сабе самых моцных прыхільнікаў па ўсім ВКЛ.

У 1754 г. скончыўся запланаваны 6-7 гадовы тэрмін навучання кадэтаў. З гэтага часу ў дакументах больш не сустракаецца згадак пра кадэцкі корпус. Створаная ў 1740 г. і рэфармаваная ў 1747 г. навучальная ўстанова спыніла сваё існаванне. Прычынай гэтага, відаць па ўсім, стала выкананне корпусам сваёй першапачатковай мэты — атрыманне князямі Янушам і Каралем Радзівіламі вайсковай адукацыі, пасля чаго М. К. Радзівіл страціўдаяго ўсялякую цікавасць. Як відаць, усе астатнія задачы, што відавочна ставіліся перад корпусам, а менавіта падрыхтоўка кадраў для міліцыі і арміі ВКЛ, былі ўсяго толькі другаснымі ў параўнанні з асабістымі зацікаўленасцямі нясвіжскага ардыната і фундатара корпуса.

Эвалюцыя корпуса ад кавалерыйскага да пяхотнага лагічна тлумачыцца надзённымі патрэбамі міліцыі М. К. Радзівіла ў афіцэрскіх пяхотных кадрах, а таксама зменай прыярытэтаў у бок практычнай карысці навучальнай установы для магнацкіх войскаў і войскаў ВКЛ, жаданнем ардыната даць сваім дзецям самыя шырокія веды ў розных галінах ваеннай навукі.

Высновы

Першы на землях ВКЛ і ўсёй Рэч Паспалітай, кадэцкі корпус за 14 гадоў існавання прыняў у сваіх сценах каля 50 навучэнцаў, многія з якіх пасля яго заканчэння ў 1750 — 1754 г. занялі высокія пасады ў ВКЛ, атрымалі афіцэрскія званні. Па сваім унутраным змесце гэта была паўнавартасная вайсковая навучальная ўстанова, арыентаваная на найлепшыя прыклады вайсковых школ Еўропы. Акрамя таго, першы кадэцкі корпус заклаў трывалую, як паказаў далейшы час, традыцыю вайсковай адукацыі ў Нясвіжы.

Бадай, самы вядомы выпускнік корпуса Караль Радзівіл у далейшым працягнуў традыцыю вайсковай адукацыі ў Нясвіжы, заклаўшы ў 1767 г. артылерыйскую акадэмію, якая з перапынкамі праіснавала да другой паловы 80-х г. ХVІІІ ст. і дала ВКЛ і ўсёй Рэчы Паспалітай цэлую плеяду выбітных афіцэраў-вайскоўцаў, архітэктараўі вайсковых выкладчыкаў.

Дзякуючы ўдакладненню даты заснавання першага Нясвіжскага кадэцкага корпуса мы можам пераканаўча сцвярджаць, што вайсковая адукацыя на Беларусі налічвае не менш як 270 гадоў. Апроч таго, створаны ў 1740 г. кадэцкі корпус М. К. Радзівіла з’явіўся на свет на 25 гадоў раней, чым аналагічная варшаўская навучальная ўстанова, першы кадэцкі корпус у Польшчы.

---

[1] Пазднякоў В. Нясвіжскі кадэцкі корпус // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя: у 2 т. Т. 2 / рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. Мінск:БелЭн, 2006. С. 373.
[2] Kukiel M. Zarys historji wojskowości w Polsce. Kraków, 1929. S. 162; Mościcki, H. Szkoła rycerska w Warszawie // Polskie Korpusy Kadetów.Warszawa, 1923. S. 7-13; Кnot A. Dzieje szkolnictwa wojskowego wPolsce. Lwow, 1938. S. 38-41.
[3] Таurogiński B. Z dziejów Nieświeża. Warszawa, 1937. S. 92-103.
[4] Archiwum gіuwne akt dawnych (далей AGAD). Archiwum Warszawski Radziwiłłów (далей AR). Dz. 7. № 268. Арк. 26-34.
[5] Таurogiński B. Z dziejów Nieświeża… S. 191-198.
[6] Lech M. J. Milicje Radziwiłłów jako oręż feodałów w walce z ruchami chłopskimi na Białorusi i Litwie // Rocznik Białostocki. T. III. Białystok,1962. S. 33-59.
[7] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 23-26.
[8] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 26-28.; Volumina legum. Przedrukzbioru praw staraniem XX. pijarow w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego. T. III. Petersburg, 1859. S. 374; Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. pijarow w Warszawie, od roku 1732 do roku 1782 wydanego. T. V. Petersburg, 1860. S. 190, 233.
[9] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 26.
[10] Хазин О. А. Пажи, кадеты, юнкера. [электронны рэсурс] 2005. Рэжым доступу: http://militera.lib.ru/h/hazin_oa/01.html
[11] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 30.
[12] Leszczyński S. Głos wolny wolność ubiespieczaiący. 1733. S. 93-97.
[13] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 33-34.
[14] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 36.
[15] Грыцкевіч А. Радзівіл Міхал Казімір // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя: у 2 т. Т. 2. С. 496-497.
[16] Літоўскі дзяржаўны гістарычны архіў (далей ЛДГА). Ф. 1280. Воп. 1.Спр. 269. Арк. 9адв.
[17] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (далей НГАБ). Ф. 694. Воп. 2.Спр. 4992. Арк. 3-6.
[18] ЛДГА. Ф. 1280. Воп. 1. Спр. 269. Арк. 1-1адв.
[19] ЛДГА. Ф. 1280. Воп. 1. Спр. 269. Арк. 5-6; НГАБ. Ф. 694. Воп. 2. Спр. 4992.Арк. 3-4.
[20] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла Ваяводы Віленскага, Гетмана Вялікага ВКЛ // Спадчына. 1995. № 4 (112). С. 44.
[21] AGAD. AR. Dz. 7. № 265. Арк. 12.
[22] ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арк. 8-9адв.
[23] ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арк. 8-9адв.
[24] Пазднякоў В. Нясвіжскі кадэцкі корпус // Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя: у 2 т. Т. 2. С. 373.
[25] ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арк. 7-7 адв.
[26] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 5(113). С. 146.
[27] Таurogiński B. Z dziejów… S. 96.
[28] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 5(113). С. 152.
[29] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла…. // Спадчына. 1995. № 6(114). С. 175.
[30] Тамсама. С. 181.
[31] Тамсама. С. 182.
[32] ЛДГА. Ф. 1280. Воп. 1. Спр. 269. Арк. 7-7 адв.; Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 5 (113). С. 136.
[33] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 5(113). С. 136.
[34] Тамсама. С. 146.
[35] Дыярыюш князя Міхала Казіміра Радзівіла… // Спадчына. 1995. № 6(114). С. 175-177.
[36] Таurogiński B. Z dziejów… S. 92.
[37] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 42.
[38] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 3.
[39] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 14.
[40] Таurogiński B. Z dziejów… S. 92-103№ AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 3-11.
[41] AGAD. AR. Dz. 7. № 269. Арк. 2.
[42] Lech M. J. Milicje Radziwiłłów… S. 36.
[43] Lech M. J. Milicje Radziwiłłów… S. 39-40.
[44] AGAD. AR. Dz. 7. № 389. Арк. 1-40.
[45] Lech M. J. Milicje Radziwiłłów… S. 37.
[46] Хазин О. А. Пажи, кадеты, юнкера. [Электронны рэсурс] 2005. Рэжым доступу: http://militera. lib. ru/h/hazin_oa/01. html
[47] Кnot A. Dzieje szkolnictwa… S. 33.
[48] Таurogiński B. Z dziejów… S. 92-103.
[49] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 2-4.
[50] Таurogiński B. Z dziejów… S. 92-103.
[51] AGAD. AR. Dz. 7. № 554. Арк. 1; ЛДГА. Ф. 1280. Воп. 1. Спр. 269. Арк.7-7 адв.
[52] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 40-41; Таurogiński B. Z dziejów… S. 92-103.
[53] AGAD. AR. Dz. 7. № 554. Арк. 2.
[54] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 41;Таurogiński, B. Z dziejów… S. 92-103.
[55] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 3-11.
[56] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 3-4.
[57] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 4.
[58] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 5.
[59] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 8.
[60] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 6.
[61] AGAD. AR. Dz. 7. № 268. Арк. 9-11,44.
[62] AGAD. AR. Dz. 7. № 554. Арк. 1.
[63] AGAD. AR. Dz. 5. № 18318. Арк. 1-2.

Дадатак

Тры дакументы з гісторыі Нясвіжскіх кадэцкіх карпусоў

Прынцыпы перадачы тэксту і навукова-даведачны апарат

Пры падрыхтоўцы дакументаў да публікацыі былі скарыстаныя метадычныя парады „Instrukcja wydawnicza dla żrodeł historycznych (od XVI — do połowy XIX wieku)” (Wrocław, 1953), а таксама „Методические рекомендации по изданию и описанию Литовской Метрики”, складзеныя Г. Л. Харашкевіч і С. М. Каштанавым (Вильнюс, 1985).

Тэксты крыніц перадаюцца без зменаў, з захаваннем усіх сінтаксічных і пунктуацыйных асаблівасцяў дакументаў. Без зменаў перадаюцца і ўласныя імёны ды геаграфічныя назвы. Іншыя асаблівасці напісання літар і слоў, а таксама падкрэсліванні асобных слоў, выразаў ці загалоўкаў агаворваюццаў падрадковых каментарах. Скарочаныя словы раскрываюцца цалкам у круглых дужках. У квадратных дужках курсівам абазначаны нечытэльныя месцы з меркаванай колькасцю непрачытаных літар. Тытулатуры ці ветлівыя звароты — наприклад: JOXJM. (Jaśnie Oświecony Xsiąże Jego miłość), JOX. (Jaśnie Oświecony Xsiaze), JMP. Oego miłość Pan), IM. (Ich miłości), IMPP. (Ich miłości Panow) — перадаюцца скарачэннем з вялікіх літар і кропкай на канцы. Тытулатуры і ветлівыя звароты афармляюцца такім чынам, нават калі ў тэксце дакумента яны пададзены без скарачэнняў. Канец кожнага радка абазначаны адной вертыкальнай рыскай, а старонкі — дзвюма. Нумар кожнай новай старонкі абазначаецца ў квадратных дужках курсівам. Курсівам перадаюцца таксама ўсе словы і выразы ў падрадковых каментарах. Словы і выразы, узятыя з тэксту дакумента, наадварот, курсівам не вылучаюцца.

1. Рэестр вучняў Нясвіжскага коннага манежа з 1740 да 1749 г.¹

Арыгінал: ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арк. 7-7 адв.

Regestr szularow uczących się w maneżu spisane | r(oku) 1743 ię 10 maja.²|

JOXJM. Janusz ię 10 may 1.1743 [...]³|

JOXJM. Karol tegoż samego dnia y roku. |

JMP. Traubnicz starszy. |

JMP. Traubnicz młodszy. |

Alexander Durucki w roku 1740 ię do january. |

Dawid Malsztalerz. Roku 1743 ię 6 marca. |

JMP. Tryczynski roku 1745 ię 3 juleis.⁴ |

JMP. Szemetroku 1745 ię 9⁵ maja. |

JMP. Homburg roku 1745 ię 8 maja. |

JMP. Szwyikowski roku 1745 ię 9 maja. |

JMP. Zienkowicz roku 1745 ię 20 juny. |

JMP. Czarnecki roku 1745 ię 24 juny. |

JMP. Madalinski roku 1745 ię 7 july. |

JMP. Obuchowicz roku 1745 ię 23 july. |

JMP. Korsak roku 1745 ię 25 july. |

JMP. Billewicz starszy ro (ku) 1745 ię 22 oktobra⁶|

JMP. Billewicz młodszy tegoż samego. |

JMP. Niesiołowski roku 1745 ię 10 nowembra.⁷|

Jakub Paszkowski JOX. Sangoszki r (oku) 1746 ię 16 january.⁸ |

JMP. Liaskowski roku 1746 ię 7 marty. |

JMP. Zakrzewski tegoż samego. |

JMP. Jabłoński roku 1746 ię 14 marty. |

JMP. Konopka roku 1746 ię 1 aprilos. |

JMP. Dubiszewski roku 1746 ię 9 may. |

JMP. Kochanowski roku 1746 ię 3 juny. |

JMP. Wiszczynski roku 1747 ię 10 aprilis. |

JMP. Horbaczewski roku 1747 ię 23 juny. |

JMP. Luniha roku 1747 ię 23 juny. |

JMP. Wołłowicz roku 1747 ię 7 july. |

JMP. Giedroyć młodszy tegoż samego. |

JMP. Łoyko roku 1747 ię 10 july. |

JMP. Giedroyć starszy ro (ku) 1747 ię 14 july. |

JMP. Rużewski roku 1747 ię 16 septembra.⁹|

JMP. Janicki roku 1747 ię 3 nowembra.¹⁰| | [арк. 7 адв.]

JMP. Zagurski roku 1748 ię 16 augusti. |

Piotrowski Masztalerz roku 1747 ię 19 augu (sti). |

JMP. Sulistrowski roku 1748 ię 16 septembra.¹¹|

JMP. Otthenauz roku 1748 ię 16 septembra.¹²|

Ułosach masztalerz roku 1748 ię 20 septembra.¹³|

JMP. Baranowicz roku 1748 ię 11 oktobra.¹⁴ |

JMP. Białłozor roku 1748 ię 4 nowembra.¹⁵|

JMP. Sołłohub roku 1749 ię 25 january. | |

2. Устава для вучняў Нясвіжскай рыцарскай школы, якія вучацца коннай выездцы ў манежы

ЛДГА. Ф. 1280. В. 1. Спр. 269. Арę. 8-9 адв.

ЗО сакавікa 1746 г., Нясвіж

Ustawy I sciągaiące się do tych, ktуrzy się uczą w szkole | rycerskiey sposobu ujezdzenia koni. |

1. Przyszedіszy do maneżu, to naypierwey mają mieć | na bacznośći, aby przywitali JMP. koniuszego | y wszystkich ktorzy tam przytomni. To się też | ma postrzegać pilno, aby każdy z nich byі przy|stoynie ubrany, ufryzowany y upudrowany, gdyż | takowe ochędostwo dodaje okazałosci jeźdźcowi. |

2.Każdy wziąwszy rozgę służącą na konia y strze|miona wrękę, przystąpi do JMP. koniusze|go, aby mu ten naznaczyі, na iakim koniu ma | jeździć. |

3.Zbliżaiąc się do konia, mają zważać, ieżeli | się przy wszelkim znayduie porzędku, a zwła|szcza ieżeli iest dobrze o kiełznany y podpięty, | tudziesz ieżeli kulbaka nie iest zbyt w tyі al|bo teżna kark zemknięta. |

4.Teź dopioro, podpiąwszy łancuszek u munsztuka | wedługsposobu sobie pokazanego, wsiądą | na koс z dobrą postawą,a czyniąc pierwszy | obrot po maneżu, przywitaią wszystkich |obecnych, zdiąwszy kapelusz, albo też zniży|wszy na dół rozgę. |

5.Obszedłszy się sprawnie z koniem, każdy w | przyzwoitym ciała ułożeniu zsiędzie z | niego, odepnie łancuszek u munsztuka| wozmie strzemiona w rękę y odda ukłon | spektatorom. |

6.Gdy drudzy jeźdzą na koniu, ci ktorych je|szcze koley czeka, stoiąc ze wszelką skro |mnością będą uważali wszelkie onych |obroty, aby się ztąd mogli czego nauczyć. | | [арк. 8 адв.]

7.A lubo w maneżu wesoła mina y humor zdość | kazdego, ztym wszystkim nikomu tam nię¹⁶ bę| dzie wolno żadney się lekhomyslnosci dopu|szczać, dalekoż barziey wszczynać iakie kło|tnieу zwady. Przestępującego to postanowienie | ma moc JMP. koniuszy kazać wziąc w a|reszt bez ceremonij. |

8.Ten ktory wsiadaiąc na konia zapomne za|piąc łancuszkau munsztuka, a zsiada |jąc odpiąc go zaniedba, albo rękawiczek |mieć nie będzie, lub teź rozgę siedząc na ko|niu upuśći; toż mowić o owym, ktory by przy | szpadzie (wyiąwszy od tego karuzel)exer|citia maneżowe, odprawował, albo przyzwo|itego ukłonu spektatorom nie uczynił; tudziesz komu by pod czas iazdy kapelusz | spadł z głowy, taki będzie musiał zapła|cić sztraf proporcyonalny swemu wykroczeniu | według rozsądku JMP. koniuszego. |Lecz gdy by kto przez swoię winę, y nieostro |zność spadł z konia,takowego wszystkie | odzienie od nog do głowy zupełnie ma się| dosłać JMP. koniuszemu, chyba że|by się z nim w inszy sposobo to zgodził. |

9. Zimowey pory wszyscy koleyno będą doda|wali drew nakażdy tydzieс po cztery wo |zy do komina maneżowego. |

10. Ponieważ JMP. koniuszy wiele podey|muie pracy dla wypolerowania IM | PP. akademikow, słuszna iest rzeczy po|wszechnympodziś dzieс we wszystkich | maneżach zwyczajem stwierdzona,aby ci | ktorzy się uczą iezdzić na koniu, wdzięczność | ma swoięoswiadczali. Przetoż y my z naszey | strony pozwalamy onemuaby od wsiadajęcego | | [арк. 9.] pierwszy raz na koń kawalera miał prawa | do odebrania szesciu czerwonych złotych, ten | ktorego onosądzi być godnym, aby wżywał [...]¹⁷ | gdzie go kontentawał piącią czerwonych zło|tych. Ten zaś ktory zasłuży sobię na po|zwolenie strzemion, będzie powinien one|muż tę promocyą zawdzięczyćczterma czer|wonemi złotemi. Oprocz tego każdy przy osta|tnimnauk maneżowych zakoсczeniu, | ma się starać, aby temuz JMP.koniusze|mu przysłużył się takim upomin kturą | ktoryby y podiętey iego pracy, y darającego | zacności korrespondował. |

11.Względem karuzelu, pozwalamy y nadajemy | tę władzę JMP. koniuszemu, aby niektorych | z IMPP. akademikow mogł dotych | rycerskich igrzysk przez zwyczayne exer|citia sposobić; toiednak dla niego waru|jemy, aby go za to osobliwa dochodziłanad|groda od owych, ktorzy pragną być tako |wego poloru uczestnikami. |

12.A chociaż dajemy podczas niektorym I |MPP. officierom dozwolenie, aby | w maneżu naszym bierali lekcye, to się | iednaknie inaczey ma rozumieć, tylko | pod kondycyami wzwyż opisanemi. Nad to | kazdy z IM. będzie winien zgodzić | się z JMP. koniuszym względem nale|zytey za iego pracę nadgrody. |

13.A iż to dobrze postrzegliśmy, że cudze ko|nie, ktore ujeżdzają w naszym maneżu, | wiele zabierają czasu, a ieszcze więcey|| [арк. 9 адв.] przyczyniają fatygi, zaczyni zabraniamy JM|P. koniuszemu, aby na potym żadnego | cudzego konia nie przyimowałbez wyraźney | woli naszey. Co gdy by się trafiło, tedy każ|dy masię znać do powinney wdzięczno|sci za takawą JMP. koniuszegouczynnosc. |

Ponieważ wszystkie wzwyż namienione punkta | są sprawiedliwe należyte, y zwyczayne po | wszystkich nam dobrze wiadomych, yod | nas wmłodości wieku uczęszczanych cu|dzoziemskich maneżach, gdzie za podo|bne exercytacye trzeba znacznę na każ|dy miesiąc wypłacać sumę; więc my | dla oswiadczenia rzetelney woli naszey, | chcieliśmy to wszystko powagą naszą | potwierdzieć, y ręką własną przy przy|cisnieniu xiążęcey naszey pieczęci pod|pisać. Dałł w zamku naszym Nieswiż|kim ię 30 marty 1746 a(nno)¹⁸. |

3. Пастанова для дырэктара Нясвіжскага кадэцкага корпуса

AGAD. AR. Dz.7, nr. 268. Арę. 35-39.

Postanowienie | dla | dyrektora kodetow

25 траўня 1747 — 4 верасня 1748 г., Нясвіж

[арę. 36] Postanowienie osobliwsze, ktore się scięga do samego | dyrektora, uczynione roku 1747 d(nia) 25. maii.¹⁹|

1.|

Ma dyrektor pilnie dozieraćy dostrzegać tego, aby kadeci w | boiazni Bozey y w czystosci zachowali się; w czym iezeliby (ucho | way Boże) kiedy kto wykroczyі quocung titulo kontra caltitatem, | iak naysurowszey kary naznaczenie sam sobie rezerwuię, dlate|go obliguię pod łaską moią dyrektora, aby tego iak naypilniey | dozierał y często niespodzianych roznymi czasy ich w nocy wizyto |wał, iezeli spokoynie y przystoynie w stancyach swoich sypiaią. |

2.|

Dyrektor będzie miał zupełną władzę, przy ktorey go powagą mo|ią utrzymywać będę. |

3.|

Gdyby ktory z kadetow niewypełnił swoiey powinnośći w szko |łach, dyrektor odprowadzaiąc ich wszytkich ze szkoł do domu, | będzie się informował o postępkach każdego od professorow, aby | niedbali y przeciwko prawom studeńskim wykraczaiący, byli | skarani po żołniersku. |

4.|

Chorzy w kadeckim korpusie zostaiący, wszyscy powinni być | opatrowani y leczeni od doktorow y cerulikow woyskowych | kosztem moim. |

5.|

Trunkow y potraw przepisanych od doktora kaze dodować | dla chorego JMP. marszałek synow moich, albo też ktуry | na mieyscu jego będzie miał dyspozycyą. |

6.|

Xięgi potrzebne do nauki kadetow, będą dawane z bibliote|ki moiey nieswiezkiey; ktore dyrektor będzie brał pod rege|strem у one oddawał, pilnie tego postrzegaiąc, aby się niesza|rzały, zostaiąc w ręku kadeckich; a daleko bardziey, gdyby | z nich iaka niezgineła. |

7.|

Kadeci będą mieli swiece, ile będzie potrzeba, tudzisz stro|za у drwa ze skarbu w zimie. |

8.|

A poniewasz korpus kadeckie niemałego kosztu wyciąga, na|lezy miedzy kadetami brak czynic, aby ci ktorzyby niemieli | ochoty albo sposobnosci do uczynienia postępku w tych szla|chetnych y wielkiey wagi exerciciach, a fortiori zas gdyby z | nich znaydowali się ktorzy ineorrigibiles; byli zastąpieni y | wyręczeni przez zgodnieysze y lepsze subiekta, ktore to osob | brakowanie sam sobie zachowuię; dyrektor zaś będzie powi|nien zupełną o tym²⁰ bez odwłoki przy raporcie dawac mi informa|cyą; a inquantumbym ja byі daleko od Nieswiza odległ, | tedy takowego żadney poprawy po sobie niepokazuiącego | berłyna albo nidbalca trzymac w areszcie do mego przy|iazdu. Czym pod summnienim obligu.²¹|| [арк. 37]

9.|

Podczas godzin naznaczonych na nauki, dyrektor kaze zamyka | drzwi od apartamentu kadeckiego, aby zaden, ktory tam nie | ma nic do czynienia niewchodził, przezcoby się mogła stać dy|strakcya uczącym się; ani też zaden z kadetow niewychodził | bez pozwolenia dyrektora. |

10. |

Kominy maią byc chędozone zimą tyle razy, ile razy tego | potrzeba będzie kazała; w czym zaleca się dozor pilny horo|dniczemu. |

11. |

Obrusy y serwety do pospolitego uzywania kadetow oddane, | gdy się zabrudzą powinne być wymyte od praczki w mie|scie, spolnym kosztem kadetow. |

12. |

Dyrektoryszerzant,zktorychiedenwiednym, drugi wdru|gim końcu stołu siedzieć powinni podczas obiadu y wiecze|rzy, będą mieli oko na kadetow, aby iedli przystoynie y | obyczaynie, aby się wystrzegali dziecinnych lekkomyslnośći | y zwad miedzy sobą, aby wszyscy wprzod z iedney misy | brali potrawy, nie skacząc od iedney do drugiey.

13 |

Dyrektor będzie miał dwa dyaryusze, z ktorych w pierwszy | zapisze imie, lata y czas przebycia kazdego kadeta, w dru|gim zaś opisze kazdego dnia co za postępek uczynili w na|ukach y ięzykach, a czym będzie się informował od me|trow.|

14. |

Dyrektor uczyni co miesiąc extrakt tych dyaryuszow, aby o | tym wszytkim co się przez tenczas stało uczynił raport mnie | samemu. Co tydzien zaś ma czynić takowyż²² raport²³ JM. xiędzu theołgowi²⁴ y JMP. Traubniszowi generał ad|iutantowi memu, іаęо gubernatorom akademij, absentia | uniuz non obstante. Toż samo czynić maią у metrowie; to | iest także co miesiąc mnie samemu; a co tydzieс JM. xię|dzu theologowi y JMP. Traubniszowi generał adiutan|towi memu o wszytkim raportowac. |

15. |

Krom kadetow będzie też pod kommendą dyrektora ieden szer|zant, ktory trzezwascią y potzciwoscią daiąc z siebie przy|kład kadetom, będzie się we wszytkim z dyrektorem znosił, | y karnosci przestrzegał. Pensya będzie jego takowaz iako y | innych szerzantow; nad to będzie miał stół у kwaterę | miedzy kadetami. Jego będzie powinnosc exercytowac kadetow | | [арк. 38] w musztrach na ktore naznacza się wtorek y czwar |tek; ale o tym obszerniey w punktach kadeckich, a poniewasz | takie exercicia niemogą być do skutku przyprowadzone | w małey liczbie ludzi, przetoz trzeba przestrzedz dniem | przedtym kadetow w miescie maiących gospody, aby się | wczesnie na naznaczone do musztrow godziny zebrali. |

16. |

Kazdy to będzie miał przed sobą cokolwiek do służby stoło|wey nalezy, to iest dwa talerze, serwetę, noż, widelce y łysz|kę; przed każdym takze będzie postawiony kubek żesciany, | ktory w sobie będzie zawierał kwartę piwa. |

17. |

Potrawy będą dawane na trzech misach wielkich; na obiedzie | ma być dwoie, na wieczerzy iedno danie. Misy zaś umyślnie | będą zrobione z cyny iako tez y mały serwis na sol pieprz | oliwę у ocet, tudzisz wielka łyszka do rozdawania potraw | y noz wielki z takimi z widelcami do podzielenia potraw na | tyle sztuk, ile będzie osob. |

18. |

Poniewasz oprocz namienioney cyny y sztućcow, będzie dano dla | wygody kadetow sześć obrusow duzych y szesc tuzinow ser|wet z płotna ordynaryinego mocnego, aby w tym wszytkim | szkody y straty niebyło, trzeba wszytkie rzeczy słuzące do służby stołowey oddać na ręce żołnierza, ktoremu na schowa|nie będzie sporządzona szafa z zamkiem, tegoz żołnierza bę|dzie powinnosc nakrywać do stołu y zbierac przy pomocy dobosza. Nadto będzie zażywany do wielu innych usług; ja|koto: aby winnych kadetow zaprowadził w areszt y z tamtąd | ich wyprowadzał do szkoły, do stołu y na inne exercicia, | ktore gdy się skonczą, z nowu ich odprowadzi na mieysce aresz|tu. Wkrotce mowiąc: do niego będzie należało wykonanie | wszytkich kar naznaczonych od dyrektora, wyiąwszy fu|kle. |

19. |

Potrawy, piwo, y chleb będą noszone przez czeladnikow na|znaczonych do usług kadeckich, ktorzy tez podczas stołu | zupełnie swoiey powinnośći zadosc będą czynili. |

20. |

Wpuł do-dziesiąteygodziny w wieczor, szerzantwyprawi | wszy tych wszytkich, ktorzy nienalezą do korpusu kadeckie|go, ani tam niemaią stancyi, zamknie drzwi do weyscia w | | [арк. 39] apartament kadecki słuzące, y odda klucz dyrektorowi, | potym zlustruie wszytkie stancye kadeckie, dla wzięcia | tam wiadomosci, iezeli każdy iuz poszedł spać, a gdyby się zda|rzyło swiecę zapaloną znalesc z nich u kogo, zagasi ią żadney | nieprzyimuiąc wymowki. Tenze szerzant zimowego czasu uczy|niwszy rewizyą piecow dla lepszego biespieczenstwa od ognia, | uczyni dyrektorowi raport o tym wszytkim co kolwiek pod | czas swoiey wizyty postrzegł, y oddawszy mu klucze od opar|tamentu kadeckiego poydzie sam do wczasu, ztą obligacyą | aby nazaiutrz rana gdy wdorzą na pobudkę opiątey godzinie | przyszedł do dyrektora po klucze, ktore od niego odebrawszy | odwiedzi kadetow w swoich stancyach, y uczyni mu raport | taki w jakim stanie znalazі wszytko. Co się ma praktyko|wać codziennie. |

21. |

Dyrektor będzie miał kommędę nad całym korpusem ka|deckim. Do niego będzie nalezało, aby wszytko, osobliwie | nauki szly swoim porządkiem y inne exercicia, ktoremu | kapitulacyi naznaczam talerow bitych sto na rok, kto|rey połowa ma go dochodzic w puł roka; przytym poz|walam onemu nosic mundur buńczuczney moiey cho|rągwi. |

M. Radziwiłł |

W(oiewoda) W(ileński) H(etman) W(ielki) W(ielkiego) X(ięstwa) L(itewskiego) |

22. |

Pan dyrektor niema żadnych kar naznaczać, ktore są wyrażone | in punkto 21., [...]⁵ JMP. generała | adjutanta y X. Kuczewskiego; kara zaś fuklow niema być | dawana, chyba in summa incorrigibilitate.²⁶|

Idem qui pridem²⁷|

JP. Tryczyński Chorąży | ma się we wszytkim według tych punktow | sprawować y słuchać komędy JP. | Piotrowicza kapita|na r(e)g(i)m(ę)tu mego pie|szego B(ułowy) W(ielkiey) WXL. | Dałł w Nieswiżu ię | 4 septembris²⁸ 1748 a(nno) |

M. Radziwiłł |

W(oiewoda) W(ileński) H(etman) W(ielki) W(ielkiego) X(ięstwa) L(itewskiego) |

(пячатка)

Публікацыя Змітра Крывашэева

¹ Рэестр створаны не раней за 25 студзеня 1749 г.
² Regestr szularow uczących się w maneżu spisane r(oku) 1743 ię do maja падкрэслена двайной рысай.
³ 11 літар неразборліва.
⁴ JMP. Tryczynski roku 1745 ię 3 juleis. з нумарам дапісана над радком.
⁵ 9 выпраўлена з 4.
⁶ У тэксце 8bra. 8 — okto (lat.) — восем. okto + bra = oktobra.
⁷ У тэксце 9bra.
⁸ Напісана над радком без нумара.
⁹ У тэксце7bra.
¹⁰Утэксце 9bra.
¹¹ Утэксце 7bra.
¹² Утэксце 7bra.
¹³ Утэксце 7bra.
¹⁴ Утэксце 8bra.
¹⁵ Утэксце 9bra.
¹⁶ Трэба чытаць nie.
¹⁷ 5 літар неразборліва.
¹⁸ annus — (lat.) год.
¹⁹ uczynione roku 1747 d (nia) 25. maii. дапісана іншымі чарніламі і іншым почыркам.
²⁰ o tym напісана над радком.
²¹ Czym pod summnienim obligu. дапісана іншым почыркам, але тымі ж чарніламі.
²² takowyż дапісана іншымі чарніламі над радком.
²³ Пасля слова raport два словы закрэслены.
²⁴ Трэба чытаць theologowi.
²⁵ 4 словы на латыні, памерам 20-21 літара, не чытаюцца.
²⁶ in summa incorrigibilitate — (лат.) у суме непапраўнай.
²⁷ Idem qui pridem — (лат.) так сама як раней.
²⁸ У тэксце 7bris.

Яўрэі, якіх расійскія манархі не талеравалі, апынуліся пад іх уладай у выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795). Расійскія самадзержцы пасля 1772 г. не пакідалі спробаў інтэграваць яўрэяў у склад сваіх вернападданых. Рабілася гэта ў выглядзе розных камісій з дапамогай дэпутатаў ад кагалаў.

Таму тэма регулявання яўрэйскага пытання, і ў прыватнасці ўдзелу яўрэйскіх прадстаўнікоў у дзяржаўных камітэтах, даўно вабіла гісторыкаў. Класікі яўрэйскай гістарыяграфіі С. Дубноў[1] і Ю. Гесэн[2] з дыяметральна процілеглых пазіцый ацэньвалі хаўрус з царызмам: першы ідэалізаваў іх рэпрэзентацыю, а другі выстаўляў прыладай кагальнай алігархіі, якая хацела з дапамогай улады закансерваваць сваю тыранію.

Першым учэрвені 1773 г. пэўную мадэрнізацыю кагальнай будовы прапанаваў магілёўскі купец Б. Шпеер, які з дазволу ўрада ўзначаліў працу скліканых 15 жніўня 1773 г. у Полацку кагальных прадстаўнікоў (гэтаму сюжэту ўжо прысвечаны артыкулы[3]). Больш сур’ёзныя і маштабныя захады па „благоустройству евреев” зрабіў імператар Аляксандр I. Пры яго жыцці дзейнічалі 4 спецыяльныя камітэты, дзе разглядаліся розныя праекты пераўтварэння яўрэйскага жыцця з удзелам запрошаных дэпутатаў[4].11 верасня 1825 г. інстытут яўрэйскага прадстаўніцтва пры царскім троне быў скасаваны і заменены Камітетам па яўрэйскіх справах пры Міністэрстве народнай асветы, які праіснаваў да паўстання 1831 г. Увогуле, такіх камітэтаў да 1904 г. налічвалася ажно 41. Усе яны беспаспяхова стараліся знішчыць сацыяльную адасобленасць яўрэяў пры непрыняцці іх у якасці паўнапраўных грамадзян[5]. Дзейнасць гэтых устаноў суправаджалася накапленнем шматлікіх запісак, меморый, пражэктаў, палажэнняў, большасць з якіх уяўляюць несумненную цікавасць у якасці гістарычных крыніц.

Да такіх належыць і змешчаны ніжэй твор саветніка Гасэн-Касельскага пасольства Карла Фадэлы. Пра яго вядома мала. Па яго ўласным сцверджанні, ён прыбыў у Расію ў 1806 г.[6] і паступіў тут на дзяржаўную службу. Былы начальнік асобнай канцылярыі Міністэрства паліцыі Я. І. Санглен гаварыў у 1814 г., што Фадэла быў тады ж агентам паліцыі і распісваў пакоі новага начальніка, сапраўднага стацкага саветніка М. Я. Фока. Маляру было даручана скласці даведку пра „ерархію жыдоў”, што той зрабіў з дапамогай апытання ўсіх сваіх знаёмых[7]. У лісце члена Дзяржсавета, сенатара А. П. Казадаўлева міністру паліцыі С. К. Вязьмецінаву ад 8.08.1816 г. гаворыцца, што матросы Пецярбургскага шкіпернага цэха прымаліся ў замежныя экіпажы па пашпартах, якія выдаваў Фадэла[8]. Ю. Гесэн прыводзіць сведчанні пра тое, што Фадэла быў пярэхрыстам з прускіх яўрэяў і яго праект слухаўся ў камітэце ў траўні 1826 г.[9]. Сам Фадэла казаў, што ён падаў свае запіскі ў камітэт 8 красавіка 1827 г., матывы чаго ён патлумачыў у прадмове, якая друкуецца ніжэй.

Расійская даследчыца В. Мінкіна лічыць, што ў 1838 г. адзін расійскі часопіс[10] змясціў артыкул на падставе „начертаний” Фадэлы, а сама яна для пераканальнасці працытавала вялікія фрагменты з яго твора[11].

Яго трактат карысны для нас тым, што ў ім выкладзены сабраныя аўтарам „с натуры” назіранні пра абшчынна-кагальнае жыццё яўрэяў заходніх губерняў Расійскай імперыі. Безумоўна, яго прапановы былі ўлічаны пры распрацоўцы „Устава о евреях”, падрыхтаванага ў 1830 г. камітэтам пад кіраўніцтвам сапраўднага стацкага саветніка Пакроўскага¹². Разгляданы твор складаецца з 94 старонак тэксту, напісаных буйным почыркам. Трактат друкуецца без скарачэнняў, пры захаванні аўтарскай арфаграфіі. Публікатар унёс свае ўдакладненні ў некаторых месцах і ўзяў іх у квадратныя дужкі.

Рукапісны арыгінал цяпер захоўваецца ў Дзяржаўным архіве Расійскай Федэрацыі сярод папер А. М. Галіцына¹³, вядомага сваім мецэнацтвам і збіральніцтвам.

О состоянии евреев в России

Карл Фоделло

Предисловие

Многие ученые разных наций писали как в настоящем, так и в прошедших столетиях о жалостном состоянии евреев и о средствах к исправлению онаго, но большая часть сих сочинений не достойна внимания, ибо обнаруживает или пристрастие или даже сильную ненависть или же неведение, хотя нельзя не признаться с другой стороны и в том, что оные доброжелательные и сведущие писатели изображали предмет сей в настоящем его виде и от чистаго сердца предлагали средства к улучшению участи сего нещастнаго народа. Но, колико мне известно, все [они] без изьятия писали о евреях вообще, нимало не упоминая о тех, кои проживают в польских губерниях России и коих состояние не может быть сравняемо ни под каким видом с положением евреев в чужих краях проживающих, ибо сии ныне довольно образованы, имеют хорошия училища и ученых людей и во многих государствах, пользуясь правами гражданства, отправляют разныя должности по гражданской и военной части. Напротив того, евреи в России живущие, состоят поднесь на самой низшей ступени образованности и посему бывают вовсе безполезны для государства.

Поелику мне совершенно известны язык, законы, обряды, образ жизни и правила, словом, все житие и бытие польских евреев и вредное влияние оных на государство, то, желая по мере моих сил моих быть полезным новому Отечеству моему, в коем я нахожусь с 1806 года, занимался я в продолжении многих лет изследованием средств к улучшению участи сих евреев. По некоторым причинам был я принужден приостановиться сею работою, но особенное внимание всемилостевейшего государя нашего Николая Павловича, обращенное на несчастный сей народ и высочайшее изьявленное желание, чтобы еврейский комитет поспешил своими занятиями, послужили мне знаком к окончанию начатые уже мною трактаты единственно для всеавгустейшего монарха и для правительства начертанные и представить оные предварительно на уважение означеннаго выше комитета, который, одобрив оные, поощрял меня к продолжению моих трудов.

Изготовив ныне новые списки с оных трактатов со многими прибавлениями и примечаниями, осмеливаюсь я ныне посвятить сие сочинение, из ревности к общему благу предпринятое, его императорскому величеству и почел бы себя безмерно щастливым, ежели б оное удостоилось высочайшаго внимания. Я не преминул бы за сим прилагать всевозможное старание к окончанию предпринятаго мною дела. В трактатах моих помещал я названия еврейских книг, статьи из Талмуда и т. д. на подлинном языке на тот конец, 1-е, чтобы облегчить справки для ученых в случае, ежели б какая-либо статья показалась неправдоподобною или увеличенною и 2-е для того, что иныя еврейския слова, будучи выражены русскими буквами, придают оным совершенно другой смысл, как то слова, в коих буква h не может быть выражена на русском иначе, как через букву г.

Прилагаемыя при сем 7 тетрадей составляют первую часть моего сочинения о состоянии евреев в России и заключают в себе следующее.

Тетрадь 1-я. Известие о нравах и гражданских отношениях евреев, их характере, воспитании, образе мыслить и действовать, словом, все житие и бытие их, с натуры списанное.

Тетрадь 2-я. О еврейских обществах в Польше, их благочинии и общественных служителях, о синагогах и раввинах, о разных злоупотреблениях и предложения к исправлению обществ.

Тетрадь 3-я. О кагале или о главах еврейских обществ для распределения казенных податей установленных, об уважении, коим пользовались лица сии во время польскаго правительства и о пренебрежении, в каком находятся настоящие кагальные члены, о разных противузаконных и безстыдных действиях оных и о средствах к искоренению сего зла.

Тетрадь 4-я. История Мишны и Талмуда, о правилах, в оных заключающихся, и влияние оных на евреев, о Массоре, о кабалистике и о мнимых чудесах, производимых якобы посредством сей науки и о кабалистических книгах.

Тетрадь 5-я. Отделение 1-е. О древних и новейших еврейских сектах в России, о раскольниках или малоканах, прилепляющихся к еврейскому закону и указание кротких средств к укрощению зловредных сект и к устранению расколов. Отделение 2-е. Правила хазидимов, весьма обширной секты в России, заключающиеся в 110-ти параграфах и служение их к объяснению 1-го отделения 5-й тетради.

Тетрадь 6-я. О еврейской цензуре в России. История еврейских книг в отношении политики, религии и нравственности от самаго начала христианства и до наших времен, о дурном состоянии еврейской цензуры в Вильне, о еврейских типографиях и плане к исправлению еврейской цензуры.

Тетрадь 7-я. Нечто об обращении евреев, яко предмет размышления для библейских и всех тех обществ, коих цель к тому клониться, чтобы привести на истинный путь израильтян и язычников.

За сим последует 2-я часть. В оной постараюсь разрешить сии вопросы.

1-е. По какой причине находятся польские евреи вообще на толь низкой степени просвещения и нравственности и почему евреи, за границею проживающие, как то в разных германских владениях, во Франции, Дании, Швеции и т. д. достигли толь высокой степени образованности и вместе с тем проект к удобнейшему образованию евреев в России.

2-е. Могут ли евреи, в России живущие, получить полное право гражданства наряду с прочими подданными и могут ли они исполнять все обязанности гражданина?

3-е. Годны ли евреи для военной службы, позволяют ли им законы их, как равно нравственное и физическое их состояние, быть воинами и каким образом можно будет приучить евреев к военному искусству.

Наконец, 4-е. По какой причине изъявляет толь малое лишь число евреев желание заниматься хлебопашеством и скотоводством?

3-я часть.

В первом отделении будет помещено все относящееся до религии евреев и Моисеевы законы и постановления раввинов, известия о шабаше, о праздниках, постах, обрядах и суеверии евреев, понятия их о боге, [неразборліва. — Я. А.] о вечной жизни, о рае, об ангелах, об аде и злых духах, о воскрешении мертвых, о страшном суде и напоследок — о давно ожидаемом явлении Мессии, избавлении всего израильскаго племени и завоевании обетованной земли.

2-е отделение заключает в себе гражданские и уголовные законы евреев, на законах Моисеевых и на Талмуде основанных.

8 апреля 1827 года. К. Фоделло

Тетрадь 1-я. О состоянии евреев.

Краткое историческое начертание о физическом сложении польскаго еврея, о польских еврейках, о пище, об одежде, занятия польскаго еврея, о торговле евреев, о воспитании, о промышленности евреев, о настоящей религии польских евреев и о сектах, вера евреев, о характере и нравственности евреев.

Тетрадь 1. Краткое историческое начертание о польских евреях.

Нельзя точно определить времени, когда евреи поселились в Польше. Судя по значительным преимуществам, коими они пользовались уже в 1264 году, прибытие их туда должно непременно восходить до времен весьма древних. Можно, однако, утвердительно полагать, что польские евреи были родом из Германии, ибо обыкновенный их язык есть немецкий, хотя, впрочем, не самый чистый, но испорченный немецкий. Язык сей равномерно в употреблении между евреями, живущими в Молдавии и Валахии, кои также говорят по гречески, но вместе с тем сохранили испорченный немецкий язык, который пишут евреи буквами.

Причину, по которой Польша в толь скором времени была, так сказать, наводнена (еврейским) народом, надо искать в терпимости поляков вообще, в обстоятельстве, что короли их во многих случаях нуждались в помощи евреев. Главным поводом частых их выходов из Германии в Польшу были преследования, коим они подвергались. Особенно в средних веках обвиняли их, что они наводили моровую язву, отравляли колодези и ключи, что для отправления Пасхи им необходима кровь убиеннаго христианина и так далее. История франков, швабов и разных других народов южной Германии повествует о жестоких гонениях, евреями испытанными.

По сей причине искали они убежища у славянских народов, кои вообще их довольно хорошо принимали, или, по крайней мере, не так дурно поступали, как германцы. Ежели б евреи не находили в императоре Карле IV толь великаго покровителя, то поколение их, наверное, было бы истреблено или же они были б все прогнаны в северныя страны. Между всеми европейскими государствами Россия есть, без сомнения, то, в коем числится более евреев. Можно не ошибаясь полагать, что число оных простирается до двух миллионов, хотя, впрочем, по ревизским сказкам и пятой части сего количества не выходит (смотри тетрадь о кагале, стр. 9). Но приносит ли великое сие число евреев государству пользу, судя по настоящим физическим и нравственным их качествам, то усмотреть можно будет из следующаго за сим краткаго описания.

О физическом сложении польскаго еврея

Польские евреи имеют обыкновенно цвет лица бледный, желтоватый. Волосы на голове и на бороде у мущин или совершенно черные, или рыжие. Первые большею частию курчавы, как сие бывает у всех вообще народов. Рост их можно скорее назвать малым, чем большим. Сложение их более сухощавое, нежели тучное. Большею частию имеют узкую грудь, легкое и ноги слабыя, и посему харканье кровью и чахлость суть весьма обыкновенные болезни между ними. Нечистота есть, конечно, главная причина блеклой их наружности и слабаго сложения, ибо польский еврей с малолетства привыкает жить в неопрятности — естественной причины всех накожных болезней, к коим они весьма равнодушными оказываются, тем более, что даже при внутренних их болезнях никогда не решаются искать помощи у врача. Вообще тесныя их жилища, в коих они помещаются с своими семействами, и так сказать один на другом живут, должны необходимо иметь влияние на их сложение. Врачи утверждают, что большая часть повальных болезней всегда возимела свое начало в еврейских жилищах и оттоль распространилась между христианами. Весьма часто страждут польские евреи глазными болезнями. Их образ жизни и особенно их пища единственныя тому причины, ибо комната, в коей они живут, спят, заключает в себе и кухню и весьма часто при входе в таковое жилище едва ли можно раскрыть глаза от дыму.

Пища, одежда и особенно суеверие польскаго еврея также весьма много участвует в сих воспалительных болезнях. Он питается горячительными явствами: холодною рыбою, густыми яйцами, чесноком и т. д. Даже посреди лета польский еврей носит шапку на меху сверх своей скудейки. Наконец, большая часть, будучи рабом суеверия, приписывает свои болезни воде, и дабы оному помочь, прибегают к кабалистике, особенно при глазных болезнях. Словом сказать, они употребляют средства, кои весьма часто только что увеличивают зло.

О польских еврейках

Разсуждая хладнокровно, трудно понять, каким образом христианин может соблазниться прелестями польской еврейки. Во-первых, имеют они почти все дурной запах изо рта. К тому же при разговоре коверкают лицем, последствием чего бывает сжимание или сведение лицевых мышц. Женатые, будучи принуждены по закону скрывать власа свои под повязкою, тем самым лишаются отличной прелести. Другой недостаток, столь же вредный для здоровья, коль предосудительный для красоты, есть тот, что еврейка, рожденная от родителей, принадлежащих к секте талмудистов, многочисленнейшей в Польше, получает при выходе из младенчества род теснаго комзола, который закрывает ей шею и жмет груди и лишает сих как формы, так и твердости. Ежели виды благочестивыя или нравственныя подали мысль к таковым мерам, то закон, конечно, не предвидел дурных от того последствий, ибо почти все еврейки, кои делаются матерьми, бывают слабы здоровьем, и кормя сами своих детей, чувствуют от того величайшия боли. Весьма часто бывают они принуждены нанимать христианских кормилиц, что в Польше им весьма строго запрещено было.

Обстоятельство, что еврей не приобретает оных телесных сил и той твердости сложения, коими наслаждаются христиане, может произойти равным образом и от ранней женитьбы. Врачебное благочиние долженствовало бы равным образом запрещать преждевременные женитьбы и слишком поспешные похороны, кои весьма употребительны между евреями. Еврейки уже на 13 или 14-м году выходят замуж. Роды перваго младенца лишают ее потребных для совершеннаго развития сил, и сия мать не может подать своему младенцу естественной пищи, для него необходимой. Посему мать и ребенок остаются слабыми, при малейшем ветре они содрагаются и должны прибегнуть к печи, между тем как у христиан горожанка и ребенок ея презирают суровости погоды.

Разслабленное состояние тем матерей у евреев и их младенцов происходят непременно от ранних браков, кои их ввергают в сие физическое изнемозжение. Одно из неудобств сих союзов есть то, что новая чета не может сама собою существовать (даже после бракосочетания муж должен еще ходить в школу учиться Талмуду) и едва ли найдется между пятью десятью новобрачных один муж, который мог бы содержать и себя и жену свою. По сей причине евреи в Польше постановили между собою закон, по коему отец новобрачной обязан содержать, то есть дать квартиру и стол как дочери своей, так и зятю в продолжении трех лет, что самое и наблюдается и отцем новобрачнаго. Они называют сие обыкновение необходимым быть на пенсии. Посему отец семейства имеет пещись о двух семействах вдруг — о своем собственном и о новом, следовательно, должен вдвое более работать, чтобы разделить свой прибыток. Иногда сей бывает недостаточен и тогда бедность и неудовольствие поселяются в семействе, и наконец бедствие ввергает их в пороки.

В Австрии существует для королевства Богемскаго и по так называемой французской системе 1797 года закон, возбраняющий браки сего рода (об оном мы будем пространнее говорить в другом месте). Другое неудобство сих браков так, как он совершается в Польше, есть то, что цель оных вовсе не достигается, ибо оная не ограничивается одним размножением, но объемлет и воспитание детей или образование их добрыми гражданами. Следовательно, возможно ли, чтобы отец 14-ти лет и мать, может быть еще младшия, в состоянии были воспитывать детей своих, состоя еще сами под лозою своих родителей? Сие обыкновение, как в физическом, так и в политическом и нравственном отношении своем могло бы быть подвержено важным изменениям. В удобное время и в своем месте представлю я проект, основанный на опыте многих лет, каким образом отвращать все вышеуказанныя неудобства.

В общем евреи размножаются гораздо сильнее, чем христиане. Сие происходит не от ранних женитьб, но, по моему мнению, от двух действительно хороших постановлений Талмуда (впрочем, вещь весьма редкая). В первой заповеди оной гласит, что всякой желающий спастись, должен жениться, от чего и происходит, что между евреями весьма редко встречаются холостяки. Другою заповедью Талмуд запрещает мужчине и женщине иметь телесное сообщение более двух раз в неделю, как равномерно в первые 8 дней после месячнаго очищения и в первые два месяца после родов. В сие время они спят порознь. Сим мудрым постановлением отвращено пресыщение, происходящее от слишком частаго употребления чувствительных удовольствий, отчего жена у евреев сохраняет для мужа всегда новые прелести. Сей последний закон так строго наблюдается еврейками и воздержание их часто превосходит границы, выше предписанныя, так что раввин должен разрешать их недоразумение и отсылать в обьятия их мужей.

О пище

Между польскими евреями, живущими в деревнях, обед состоит в одних холодных явствах, разве что для детей или престарелых изготовляют что-либо горячее. Настоящий их обед свершается вечером незадолго пред тем, как спать ложится, ибо весь день еврей занят своими делами.

В день субботний вовсе не стряпают, все должно быть изготовлено в пятницу и ежели христианин случайно в субботу должен остановится у еврея, то он не может иметь ни одного горячего блюда и весьма достоин сожаления, ибо ему часто не остается делать ничего, как намазать масло на сухой хлеб перочинным ножем своим, ибо еврей — строгий наблюдатель своего Талмуда, никак не ссудит его одним из своих ножей. Часто путешественник обязан покупать вместе с молоком и сосуд, в коем оное содержится, ибо еврей утверждает, что тарелка, которую употреблял христианин, хотя бы только для того, чтобы положить на нее крошки хлеба, нечиста (кошер) и, следовательно, не может уже более ему служить. Часто хозяин еврей столь упрям, что не дает страннику и чистаго стакана, а подносит то, что есть у него худшаго.

Хазидимы — секта между польскими евреями — так далеко простирают жительность, что даже талмудистам отказывают в стакане, боясь чрез то оный осквернить. Ежели же, наконец, на пути своем обязаны бывают остановится у талмудиста, то верно не будут пить из его стакана хотя бы и воду, не процедив оную сквозь платок, утверждая, что каждый напиток, в каком бы сосуде не сохранялся, содержит в себе черви. Поелику им запрещено законом есть живых животных, то посему никак бы не решились испить стакан воды, подносимый им талмудистом, боясь тем учинить тяжкий грех. Великое счастие для хазидимов, что не знают тех маленьких животных, для простых глаз не приметных, кои находятся во всех вообще жидкостях, ибо в сем случае они не смели бы пить ни воды, ни пива. Христиане желали бы, конечно чтоб хазидимы были столь же добросовестны в торговле и во всех прочих деяниях своих, как в питье и в пище. В сем последнем отношении они фанатики, придерживаются слепо и буквально словам Талмуда и думают, что те, кои не суть их веры, не избраны, не достойны понимать их Талмуд и, следовательно, не способны оной истолковать. Напоенный сими предразсудками, еврей преграждает сам себе путь ко всем успехам здраваго разсудка и успехам в науках.

Польский еврей, весьма умеренный от природы, вовсе не имеет понятия о хорошем столе. Увидеть его часто в христианских харчевнях, прижавшись к уголку самому нечистому, есть редьку или крутыя яйца с большим удовольствием, нежели христианин за богатейшим столом жареного своего фазана. Стол христианина не имеет для евреев никакой прелести и они приучают детей своих к такому же воздержанию в питье и пище. И когда закон налагает на еврея пост, то он верно соблюдает оный строже, чем многое. В такой день еврей вовсе ничего не ест, не смеет даже полоскать себе рот водою, а еще менее испить оной несколько капель. И часто во время сих постов молодые люди и беременные женщины изнемогают от слабости и сие состояние должно быть уже весьма опасно, чтобы раввин позволил им испить несколько капель воды.

Человек совершенных лет терпит пост, не чувствуя от онаго никаких дурных последствий. Таким то образом сила привычки действует на тело и на душевныя качества. Между евреями есть некоторые, кои для заглаждения своих грехов по доброй воле налагают на себя семидневной пост, считая от шести часов вечера субботы до вечера пятницы, когда суббота опять начинается. Во все сие время не употребляют они никакой пищи и даже ни капли воды, каковое изнурение многим христианам покажется сомнительным и даже непостижимым. При всем том сие есть сущая правда и в больших приходах находятся многие, подвергающиеся сему ужасному наказанию, особенно между старцами. Лишая себя пищи, утверждают они, что живут святым духом и дышат божеством. Во все сие время мало имеют движения и ожидают будущность, сидя спокойно на месте. При всем том не хотят они быть почитаемы братьями своими за святых, но их легко узнать можно по изсохшему желтому и бледному лицу их, держа[щих] всегда Талмуд на коленях и отказываясь твердо от убедительнейших приглашений к столу.

Из сего, мною сказанного, видно какое сильное влияние имеют на евреев религия или то, что они сим именем нарицают, как в физическом, так и в нравственном отношении. Мы имеем между христианами монашеския чины, чрезвычайно строгие в соблюдении своих уставов, кои, например, во весь год ничего мясного не употребляют. Но кающийся еврей в Польше их всех превосходит в добровольном умерщвлении плоти. Иногда налагает на себя эпитимию (Тешубагакана), то есть покаяние по примеру раввина (кана), чтобы не есть ни мяса, ниже что либо на то похожаго в продолжении шести месяцев сряду.

Я старался излагать постепенно в сем кратком обозрении воздержанность евреев и хотя, согласно с целию, которую я себе предположил при сочинении сей тетради, и не желал бы поместить собственных моих замечаний, но при всем том не могу не учинить здесь следующих разсуждений.

Мнения насчет великой сей умеренности и принужденных постов евреев непременно должны быть разделены. Тот, кто судит о евреях не по самом себе, а по ним собственно, по воспитанию их, по ложным правилам и предразсудкам, коими они напоены бывают с малолетства, должен отдать справедливость сим беднякам, что они добровольно, из любви к богу и в надежде спасти душу свою, подвергаются изнурению, кое едва выдерживают. Он почитает их хотя б и жертвами предразсудка. Другой, не верящий безразсудной добродетели и признающий одни токмо правила здравой нравственности и предписанныя нам спасителем, сожалея о них, не оставит им удивляться. Третий, строгий судья, убежденный в том, что обязанности гражданина столь же священны, как и обязанности религии, их вовсе не одобрит, поелику состояние бездействия, в каковое ввергает их сие изнурение плоти, учиняет их не способными исполнять обязанности, возложенныя на каждаго гражданина, и лишает тело их потребных для работы сил. В глазах сего последняго они не токмо удивление, но даже презрение заслуживают. Польский еврей действительно учиняется виновным в неблагодарности, уклоняясь от того, чтобы участвовать в трапезе христианина, не едя животных, битых мясником из христиан, отказываясь пить напиток, подносимый ему христианином, избегая, наконец, всякий случай, где бы мог быть вместе с оным. Всех тех, кои не его веры, почитает он неприятелями и противными закону Моисееву. Так, как еврей понимает сей закон, оный совершенно противуречит общественной связи, делает его не способным быть добрым гражданином и заставляет его жить в заблуждении, ибо он полагает, что таким токмо образом учиняет [он] себя богу благоприятным.

Каким образом можно будет уничтожить сии предразсудки между евреями, не употребляя насилия, но постепенно, так, чтобы они впоследствии вместе с христианами обедали, употребляя одни и те же блюда, вилы и т. д. — все сие составит предмет пространнейшей статьи.

Об одежде польских евреев

Одежда польских евреев хотя слишком известна, чтобы нужно было об ней говорить в кратком сем историческом начертании, но при всем том не могу умолчать здесь некоторых занимательных замечаний.

Почти невозможно польскаго еврея быть опрятно одету до ног. Ежели волосы его чесаны, то кафтан и плащ его, наверное, не чищены. Имеет ли он на комзоле все пуговицы, то у исподняго платья не достает или лент, или пряжек. Буде же последнее в порядке, то чулки будут изорваны так, что голыя пяты видны. Ежели ж чулки целы, то увидите на нем башмаки в дырьях, кои ежеминутно вязнут в грязи. Нельзя довольно надивиться тому, каким образом сей отвратительный род людей у коего величайшая неопрятность составляет отличительную черту, может почитать христианина за нечистых тварей. Одни ложныя правила и глубочайшее суеверие могут их ослеплять насчет выгод, кои христиане пред ними имеют.

Еврей в своих лоскутьях почитает себя пред всевышним существом краше всякаго опрятнаго христианина. По сей причине еврей в день субботний никак не осмелится стереть пыл с своих башмаков, ссылаясь на Талмуд, который ему запрещает всякое занятие в оный день. Истинный талмудист никогда не снимает и не переменяет своей одежды прежде, пока оная не спадет с него лоскутьями. Сверх всего сказаннаго насчет одежды польских евреев, хочу здесь обьяснить и то неудобство, которое оная имеет в отношении к благочинию вообще. Поелику евреи в Польше весьма единообразны в одежде своей и сверх сего не бритыя бороды и волосы, покрывающие им лица, делают их весьма похожими однаго на другаго, то весьма трудно их различать, а еще труднее произносить доказательство против них в суде в случае, ежели б кто либо из них впал в преступление. Свидетели, равно как и те, до коих дело касается, часто бывают в затруднении под присягою утверждать точность лица преступника. Сходствие между ними будучи толь велико, [что] еврей, избегнув тем достойнаго за преступление наказания, получает новое поощрение на пути своего разврата и становится гораздо опаснее.

Занятии польскаго еврея

Видя в польских городах еврея, бегающаго по улицам то в ту, то в другую сторону с видом чрезвычайно занятаго человека, разсматривая с величайшим вниманием малейшую вещь, его поражающую, можно было б подумать, что особенная деятельность и усердие к работе его отличают. Но, разсматривая его близи, найдется, что его нимало не полезны для государства.

Польским законом 1775 года постановлено, что всякий еврей, желающий заниматься обработыванием полей своих, избавляется от подушнаго оклада на всю жизнь, от прочих же податей — в течении 10-ти лет. Старание, прилагаемое в оное время польским правительством к тому чтобы приохотить евреев к земледелию, не может быть сравнено с истинно родительским попечением блаженныя памяти государя императора Александра Павловича и преславно ныне царствующаго монарха Николая Павловича, дабы поощрить оный народ к хлебопашеству, вернейшему средству доставлять пропитание многим семействам, кои ныне ужаснейшия бедствия претерпевают. Но все сии старания поныне весьма мало подействовали. Между толиким числом евреев, обитающих в России, едва ли найдется несколько сот семейств, упражняющихся в земледелии. Они находятся большею частию в Курляндии, в Литве и в Малороссии. Евреи сии могут быть почитаемы за честнейших и лучших из их народа. Малое сие число семейств, занимающихся земледелием, служит, однако, явным доказательством тому, что евреи столь же способны к хлебопашеству, как и прочие народы, что не достает токмо у них доброй воли и что ложныя правила суть главныя их препоны. Я видел в Польше многих тысяч евреев, владельцов домов и недвижимых имений, коим никогда и на ум не приходило употребить часть своей земли на то, чтобы развести сад или огород, между тем как христианин извлекает пользу из малейшаго участка земли. Даже к пчеловодству, которое в польской губернии столь обыкновенно, не имеют евреи ни малейшей охоты. Они покупают лучше воск у крестьян и помещиков, имеющих собственныя свои пчелы. Хотя еврей и любит произведения их трудов, но не любит заниматься их содержанием.

В Польше есть евреи, кои упражняются разными ремеслами, но не равным образом их любят. Чтобы быть кузнецом, плотником, каменщиком или каменотесом и т. д., еврей считает себя слишком слабым. Между ими обретаются многие портные, басонщики, жестянники и т. д., но весьма мало сапожников и тому подобных. Вообще евреи не любят никакой работы. Они охотно торгуют мехами, кошами, полотном, но вы не найдете между ними ни однаго кожевника и весьма мало ткачей. А напротив того встретите весьма много золотых дел мастеров — тут-то еврей в кругу своей деятельности.

О торговле евреев

Заниматься торговлею есть любимое дело евреев. Намерение мое не состоит в том, чтобы говорить здесь о разных отраслях их торговли, особенно с заповедными товарами, кои вообще довольно известны, но чтобы подать краткое о торговле их понятие.

Бывают евреи, кои наружностию своею ни малейшаго не внушают доверия и которые, невзирая на то, берут на себя поставку на целыя армии. Евреи одни умеют производить значительную торговлю предметами, кои не кажут заслуживать ни малейшаго внимания. Есть, например, в Польше евреи, кои торгуют исключительно гусиными перьями и кои распространили сию торговлю по всей Германии. Пред сим, когда еще не было запрещено в России торговать старыми платьями, были евреи, кои производили ими торговлю, начиная от Парижа до Санктпетербурга. Другие развозят грубый холст из Одессы в Канстантинополь, Яффу и Алепту. Некоторыя же во время последней войны приезжали из Триеста и Ливорны с райскими яблоками, пробираясь сквозь армии, дабы их продать своим единоверцам. Сии райские яблоки ( эсрогим, 3 книга Моисеева, глава 23, стх. 40.) употребляются евреями при богослужении во время праздника Сенниц.

Я постараюсь объяснить, каким образом еврей доходит до сей способности к торговле, до сей тонкости в поведении и во всех приемах своих.

Еврейское воспитание уже само собою клонится к тому, чтобы приучить мальчика с малолетства к приобретению денег без труда рук своих и, следовательно, внушает ему непреодолимое отвращение к состоянию земледельца. С самых юных лет родители учат его барышничать. Будучи едва в состоянии объясниться с иностранцем, отец или дед дает ему уже несколько денег в руки. С сею суммою бегает он по улицам, подстерегая христиан, как нищий. Он устремляет свои взоры с величайшим вниманием на каждаго проходящаго и коли находит случай что-либо купить или продать, то верно не пропустит онаго. Чем более он домой приносит за свои деньги из стараго платья, меди и олова и т. п., тем более хвалят его прозорливость и искусство становится предметом удивления для всего семейства. Никогда не спрашивают у него, сообразны ли средства им употребленные к приобретению сих вещей, с правилами честности. Дитя, таким образом поощряемое, приобщается мало по малу к торговле, видя сопряженное с оною удобство к прибытку и распространяет дела свои и до того, что в несколько лет и при щастии делает уже большия обороты.

О воспитании

Ребенок едва что может лепетать несколько слов и уже заставляют его вытверживать наизусть статьи из Торы и еврейския молитвы, коих смысл ему вовсе не понятен. Только что приобретает способность ходить, то посылают его в школу, где его помещают или на столе, или под столом, или на лавке, или на полу, ибо школы сии редко бывают пространны или приличным образом убраны. Ежели дитя имеет богатых родителей, то его зимою сажают или на печь или позади печи, отколь он должен слышать надутую речь своего раввина (весьма часто самое безсмысленное многословие). Доходит ли ребенок до складов, то книга Моисеева суть первая вещь, которую дают ему в руки и заставляют выучить наизусть от слова до слова все пять книг на языке полуеврейском и полуиспорченном немецком. Сии пять книг Моисеевых, также как и остальныя части Библии, объясняются ему, наконец, по толкованию Талмуда и раввинов и, как полагать должно, совершенно наизворот, иногда без малейшаго здравого смысла. Дитя, становясь юношей, вступает на новое поприще, будучи допущено к изучению раввинов. Сия эпоха начинается уже в семи- или в осьмилетнем возрасте и тогда то оставляет он книги Моисеевы и всю Библию, чтобы заняться исключительно Талмудом (доброй нравственности в еврейских школах вовсе не обучают, ибо раввин сам обыкновенно бывает человек не образованный и дурных правил, падающий ученикам своим худые примеры. Чего же можно после сего ожидать от таковых детей?).

Талмуд есть сочинение в 18-ти частях в листе, из коих каждая заключает в себе два отделения. Сия книга приведена к окончанию в 6-м столетии, есть наказ, энциклопедия евреев, в коей они почерпают все свои науки. Там они находят свою историю, свою хронологию и наставление резать животных по закону, свою философию, свою логику, свое богословие и свое правоведение, словом, книга сия заключает для них сущность всех наук! Не читавши сей книги, не сочли бы они себя щастливыми на сем, ниже спасенными на том свете.

Легко усмотреть можно, колико скуден должен быт сей судебник [на] науку, поелику все новые успехи оных во всех родах должны непременно недоставать в нем (смотри тетрадь под №* (* Нумар не прастаўлены. — Я. А.), в коей пространные от Талмуде ио происхождении онаго говорится).

Коль скоро мальчик оканчивает курс свой Талмуда, то должен он избирать состояние, посвятится или торговле или наукам. Звание ученаго есть, конечно, почетнейшее, но гораздо щастливее тот, кто избирает торговлю. По крайней мере не имеет он нужды опасаться того, что повредит ум свой глубоким изучением Талмуда и священной кабалистики.

Ежели дитя назначается быть некогда раввином, то должно оно предаватся учению и не несколько часов в день, но целый день должен иметь малютка Талмуд в руках. Весна не имеет для него более прелестей и он не оставляет комнату свою как токмо для того, чтобы идти в школу. Он говорит нехотя и разве только в таком случае, когда может прочесть наизусть целыя статьи из Талмуда. Видят иногда других молодых евреев, спорящих с христианами насчет цены товара. Его, напротив, застают имеющаго прение с единоверцами своими насчет членов веры об Адаме, Мессии, Аврааме, Давыде и т. д. По мнению его, существую четыре части света, седьм планет и пять родов душ. Он упражняется в защищении самых суеверных и сумбурных мнений, действительно проводит цветущия лета свои в безсмысленном прении и лжемудрствования кажут быть для него высшею степенью учености.

Истинный изследователь Талмуда никогда не занимается тем, что может занять других. Он почитает все науки ниже себя. Священная кабалистика, которая для него есть центр всей учености, занимает его исключительно. Кабалисты не хотят читать на ином языке, как на еврейском, и умеют придавать каждой букве еврейскаго алфавита особенный смысл. Кабалист, имея первенство перед талмудистом, между евреями почитается за величайшаго мудреца. Подобное существо уже не знает границ здраваго разсудка. Он преисполнен высокоумия, что понимает все то, что для других непостижимо, ибо, по его мнению, все люди суть нечистыя твари. Кабалистика для его пришельцев не есть человеческая, но божественная наука. Кабалист почитается между евреями за сверхестественное существо, которое все то слышит, что говорится на небеси и все видит, будучи сам невидимкою (Рое веенно нире…)* (неразборліва) Кабалист утверждает, что душа толкователя Талмуда происходит от сотворения мира (Олам гециро… )*неразборліва*, но что его душа непосредственно проистекает от самаго бога (Олам ацилот… )*неразборліва**. Должно заметить, что приверженцы секты хазидимов все без изъятия почитают себя кабалистами. Мы будем говорить о них в главе о сектах.

Сии практикующие кабалисты (Гальшем) были люди действительно благочестивые и преисполненные страха божия и утверждают даже, что они внутренно исповедывали веру в единороднаго сына божия, что чудеса, кои производили своею кабалистикою и во имя Иеговы, были сотворены не иначе, как помощию пресвятыя Троицы, ибо слово Иеговы, писанное по-еврейски, означает три времени и три слова. Сим одним именем Иеговы производили они разныя чудеса, призывали духов и т. д. Хотя я много читал о сем, но не случалось мне того видеть и весьма давно уже не слыхать о существовании Большема между евреями. Но что священная кабалистика еще существует между евреями, в том нет сомнения и что она основывается на таинстве святыя Троицы, то уверяют многия христианские ученые. Они думают, что три главнейшия Сефиры означают три лица ипостаси и что прочие седьм знаменуют седьм духов или чинов ангельских, предстоящих пред богом. Но Бонаж сие совершенно опровергает доказывая, что все десять Сефира должны быть почитаемы за качества божества (см. тетрадь о Мишне, Талмуде и кабалистике. Стр. 35 и т. д.).

О промышленности евреев

Нельзя утвердительно сказать, чтобы еврей имел вкус или способность к какому-либо роду работы. Улица, обитаемая евреями, во всех городах бывает самая нечистая. Даже во внутренности домов не найдете вы ни малейших признаков опрятности, а еще менее изящности. Иногда встретите у богача прекрасную серебренную посуду или красивые часы, но сие суть большею частию вещи, заложенныя каким-либо христианином и кои еще не выкуплены.

Еврей имеет столько же мало чувств для красот природы, сколь и для опрятности. Прекрасная природа и изящныя искусства для него нимало не привлекательны. Се есть недостаток душевных свойств, ему врожденный, и даже не любит он ни однаго домашнего животнаго, коль скоро содержание онаго сопряжено с издержками. Он никогда не смотрит на картину, чтобы не спросить и о цели ея ни малейшаго не обращая внимания на действительное достоинство оной.

Еврей не любит гулять за городом. Случится л и ему выйти со двора в день субботний, то прогулка его ограничивается рубежами города или обитаемаго согласно с постановлениями Талмуда. В Санктпетербурге увидите евреев прогуливающихся иногда в субботу на Адмиралтейском бульваре, разсматривая по целым часам спиц адмиралтейства не для того, чтобы любоваться его крастою, но чтобы оценить золото, употребленное на его позолоту. Другие с равным вниманием разсматривают монумент Петра Великаго, чтобы оценить металл и вычислить внутреннюю цену онаго, что и доказывает направление характера еврея, ценящаго единственно наличныя деньги.

Находятся между ними некоторые охотники до пения, но какого пения? Не дай бог его слышать! В нем нет ни окладу, ни ладу и похоже оно на старинныя плачевныя песни и, может быть, даже, что они суть отголоски тех, кои воспеваемы были предками их на брегах рек и под стенами Вавилона. Между тем польский еврей не отправляет ни одной свадьбы без музыки и плясок и не нанимая гаеров, забавляющих его площадными своими шутками. Но музыка их, равно как и пляска, составленная из смешных или странных телоположений, доказывает, сколь далеко они отстали в сих двух искусствах. Малыя способности к промышленности, отличающия еврея, не могут произойти ни от чего другаго, кроме ограниченнаго ума, имеющаго наклонность к одной токмо торговле и к безпечной жизни и отчасти от ложных правил Талмуда, хотя, впрочем, природа их одарила теми же самыми выгодами и тою же деятельностию, которыя отличают христиан. Не достает у них однаго образования.

О настоящей религии польских евреев и о сектах

Я не намерен в главе сей входить в подробное изследование религии и сект между польскими евреями. На сей конец ссылаюсь я на сочинение мое о настоящем состоянии евреев в России, где можно будет найти обстоятельнейшее изложение сей материи. Я упомяну здесь токмо о главных статьях, особенно же о различии в их вероисповедании. Следующая за сим глава докажет, сколь мало единства обретается в их религии и какие расколы возникли от сект, между ними существующих.

О сектах

В России находятся между ними три главныя секты: караимов, хазидимов и талмудистов (сия последняя уже выше сего была описана).

Караимы, кои большею частию обитают в Молдавии, Валахии и в Литве (в Польше преследуют их талмудисты), отличаются от прочих сект чистотою своей религии и своих нравов. Хотя секта сия в сравнении с прочими есть самая многочисленная, но члены оной могут быть почитаемы за лучших израильятян (смотр. тетрадь под №* – Нумар не прастаўлены. — Я. А.).

О секте хазидимов

Слово хазидим на еврейском языке означает благочестиваго или доброжелательнаго. Однаго названия сего уже достаточно, чтобы поселить гордость в приверженцах оной секты и они почитают прочих евреев как истинных фарисеев. Они суть, так сказать, усиленные талмудисты, для коих изучение Талмуда не довлеет и кои перешли к изучению кабалистики, начиная с Согара (весьма священная у них книга). Есть жиды, кои утверждают, что тот, кто причиняет присягу, касаясь Согара, должен непременно говорить истинну, ибо в противном случае умер бы в течении двух месяцев (обстоятельство, важное для христианских судей).

Молитва хазидимов производится с величайшим шумом и при пении, смех, прыгание и биение в ладоши, ибо сказано в псалмах: „ты должен служить господу радостно и пением”. Они утверждают, что сим средством возвышают душу свою сверх земных щет и учиняют ее чистою и достойною зреть всевышняго. Хазидимы, кои все вообще хотят быть кабалистами, полагают 5 различных душ. Я сердечно сожалею о каждом израильтянине, вступающем в сию секту, которая, по-видимому, ныне в Польше увеличивается. Смотри тетрадь о сектах, стр.

Вера евреев

Вера нынешняго израильтянина состоит более в доверии, коим пользуется его раввин, нежели в истинной вере в бога и в священное его писание. По сей-то причине уже спаситель запрещал называть учителей отцами, дабы они не употребляли, возможно, доверие их учеников. Вера нынешних израильтян не есть более простая и чистая вера их предков, но основывается на Талмуде, в коем часто встречаются нелепыя правила, вовсе не согласныя с здравым разсудком. Для человека умнаго и благомыслящаго сии нелепости суть тягостны и весьма часто должны вводить его в прекословие с самим собою. Посему могу я уверить по всей справедливости, что заблуждение, в коем находятся евреи вообще, вредно для государства и для добрых нравов.

О характере и нравственности евреев

Бледное лицо еврея, принужденное его положение, блуждающий взгляд, осторожность, с каковою он обходит каждый камышек, ему навстречу попадающийся, его нахмуренный вид — все сие, кажется, доказывает, что еврей склонен к меланхолии, но не менее того рождается в нем весьма рано желание вступить в брачное состояние, причем одни деньги управляют его выбором. Первый его вопрос состоит в том, — коль велико приданое? Красота и добрый характер суть для него посторонние вещи. Коль скоро родители между собою согласились насчет приданого, то немедленно приступают к формальному брачному контракту прежде, нежели празднуют свадьбу.

Поелику весьма трудно находить в характере еврея нечто похвальное, то я не могу упустить здесь случая сказать нечто в его похвалу. Коль скоро он уверен, что жена его беременна, то находит в нем самаго услужливаго супруга. Он имеет о жене самое нежное попечение и справляет за нее все домашния работы, бдит у нее целыя ночи и т. д. Строгий наблюдатель, конечно, найдет, что еврей в сем случае имее особыя свои побудительныя причины. Во-первых, почитает он то великим несчастием, ежели умирает, не оставя по себе наследника, ибо тем самым должен он отказаться от надежды когда-либо видеть вскоре ожидаемаго Мессию. Равномерно можно было находить и другия причины, взятыя из Талмуда, но оставим сие в молчании и припишем еврею хотя одну добродетель, будь она, впрочем, основана на одном расчете.

Большая часть евреев женится слишком рано, причем родители сами собою делают выбор. Следовательно, любовь при оном накакого голоса не имеет. Ежели же иногда и спрашивают у малодаго человека его согласия, то сие не основывается на любви, но на одном скотском чувстве. Весьма редко управляет им при выборе разсудок, а еще реже — любовь, ибо он слишком рано женится, чтобы мог сам собою воспитать и прокормить детей своих — попечение о них, как равно и о хозяйстве, предоставляет он жене своей. Весьма часто неудовольствие между ними поселяется и последствием того бывает развод. Между евреями бывает по соразмерности впятеро больше разводов, нежели между христианами. Я знал даже однаго еврея, который покинул уже третью жену, чтобы взять за себя четвертую.

На вопрос, каков в самом существе характер евреев, постараюсь я дать ответ, который ежели и не удовлетворит человека чувствительнаго, то по крайней мере достаточным покажется для безпристрастнаго читателя.

Изображение характера евреев должно быть отчасти почерпнуто из их воспитания и образа жизни, как равно и из ежедневных занятий. Большая часть сего народа состоит из мелочных торговцев, кои друг другу завидуют в весьма умеренном их прибытке. Ежели между христианскими купцами самолюбие часто успевает изгонять общительныя добродетели, то сей торговый дух должен еще сильнее действовать на еврея, коего умственныя способности толь ограничены. Польский еврей терпит всякия ругательства, безчестие и даже побои от христианина, лишь бы ему за то давали деньги. Он никогда не посмотрит христианину прямо в глаза, но устремляет взоры свои на его руки, чтобы видеть, не держит ли он в них деньги. Деньги составляют единственный предмет его размышлений, единую цель, к коей он стремится и сие не для того, чтобы доставить себе или единоверцам своим удобство жизни, но единственно для того, чтобы их иметь.

Само собою разумеется, что сие описание евреев не может быть применено ко всем, ибо нет правила без исключения. Не должно сомневатся в том, чтобы не было и между ними честных людей.

Трудно начертать картину народа, из 20 000 душ состоящаго и в России обитающаго довольно яркими красками и разительными тенями. Ежели таковая задача должна быть вообще тягостна для чувствительнаго сердца, то я тем более заслуживаю сомнения, будучи обязан по совести моей предпринять оную насчет бывших моих единоверцев. Но истинна долженствовала управлять моею кистью. Между тем не могу я умолчать того, что евреи в двух отношениях действительно достойны похвалы.

1-е потому, что они во всех случаях оказывались добрыми сынами Отечечства и достойными подданными всеавгустейшего монарха нашего. Примером тому служить может 1812-й год. Также и в прочих государствах показывают они большую привязанность своему монарху, что основывается на заповедях Талмуда и о чем упомянуто в тетради моей о цензуре в России.

2. По рачению, которое имеют о неимущих братьях, вы найдете, например, в Польше приходы, кои берут на себя содержание тысячей своих единоверцев, коим доставляют пищу и жилища. Я сам знаю между евреями некоторых, кои не токмо весьма честные люди, но и с большими дарованиями. К нещастию, число сих столь мало, что теряются во множестве. Бывали случаи, что еврей оказывал христианину такую услугу, в коей ему отказывали братья его. Впрочем, сии случаи весьма редки.

Сказать истинну, кажется, что самые сильные страсти евреев суть мстительность, ненависть и злорадость. Мстительность между ними до того доходит, что они во время больших праздников дерутся в синагоге и разбивают друг другу лица. Вообще говоря, еврей до крайности унижается перед христианином, когда в нем надобность имеет и когда не достигнет цели.

Между польскими евреями есть пословица, что помощию денег, красивой жены и хороших вин всего достигнуть можно. К нещастию, опыт слишком часто показал справедливость онаго и по сей то причине еврей не щадит ни однаго из сих средств, дабы подкупить своих судей. Есть закон в России, запрещающий покупать какой-либо товар, не ведая имени, звания и жительства продавца. Евреи редко соображаются с сим узаконением, ибо среди самой столицы покупают они вещи, может быть даже краденыя, не зная продавца. Краденая вещь скоро изчезает и переходит из рук в руки, из Петербурга в Варшаву и оттоль даже в Тульчин.

Працягу наступным нумары

---

[1] Дубнов С. М. Судьбы евреев в России в эпоху западной „первой эмансипации”. 1789-1815 г. // Еврейская старина. 1912. № 1. С. 11-12,19-20; № 2. С. 115, 122; Евреи в России в эпоху европейской реакции // Еврейская старина. 1912. № 3. С. 275-277.
[2] Гессен Ю. И. Из прошлого. Депутаты еврейского народа // Восход. 1903. № 17. С. 36-40; Евреи в России. СПб., 1906. С. 431-442; „Депутаты еврейского народа” при Александре I // Еврейская старина. 1909. № 3. С. 17-30, № 4. С. 196-206; История еврейского народа в России. Москва — Иерусалим, 1993. С. 60-66,138-145,171-210.
[3] Анищенко Е. Черта оседлости. Минск, 1998. С. 32; Минкина О. Ю. Евреи и власть: депутации 1773-1825 годов в Российской империи // Исторические записки. 2007. № 10 (28). С. 165-201.
[4] Пэн С. „Депутация еврейского народа” при Александре I // Книжки Восхода. 1906. № 2. С. 50-51; Горожанский И. Русское законодательствоо евреях. СПб., 1877. С. 272-285; Минкина О. Ю. Евреи и власть…С. 177-191.
[5] Миндалин А. В. Правительственные комитеты, комиссии и совещания по еврейскому вопросу в России в XIX — начале XX века // Вопросы истории. 2000. № 8. С. 43-55.
[6] Государственный архив Российской Федерации  (далей ГАРФ).Ф. 1165. Оп. 1.С. 339. Л. 1.
[7] Письма главнейших деятелей в царствование императораАлександра I. СПб., 1883. С. 115-116.
[8] ГАРФ.Ф. 1165. С. 465. Л. 1-1 об.
[9] Гессен Ю. История еврейского народа… С. 282.
[10] Библиотека для чтения. 1838. Т. 28. № 54. С. 49.
[11] Минкина О. Невидимый кагал // Лехаим. 2008. № 10 (198).
[12] ГАРФ. Ф. 109. Оп. 3а. С. 2315. Л. 2 об.
[13] ГАРФ. Ф. 109. Оп. 3а. С. 2315. Усяго познімі архівістамі пранумаравана 121 старонка.

Наверх

Замежныя даследчыкі [1], а з 1990-х і расійскія [2] для тлумачэння адносін народа да бальшавіцкіх лідараў выкарыстоўвалі такія паняцці, як “наіўнаманархічныя настроі”, “царысцкія ілюзіі” [3]. Такім чынам, вытокі таталітарызму і парадокс яго “народнай падтрымкі” вынікалі з сумяшчальнасці традыцыйных уяўленняў і вераванняў народа з дзеяннямі і асноватворнымі мэтамі бальшавікоў, што, у сваю чаргу, вяло да высновы аб пераемнасці аўтарытарных тэндэнцый, аб рэпрэсіўнаарыентаванай палітычнай культурнай традыцыі. Згодна з такім пунктам гледжання, культ асобы не нёс у сабе нічога асабліва сацыялістычнага ці “партыйнага”, уяўляючы сабой хутчэй новую іпастась самадзяржаўна-праваслаўнага цяжару расійскай адсталасці [4]. Аўтар кнігі “Восставшие во имя царя” Д. Л. Філд заклікаў калег, “каб яны не падыходзілі наіўна да тэмы аб наіўным манархізме сялян”, а запэўніванні сялян у сваёй любові “да цара-бацюшкі” ці Сталіна не прымалі за чыстую манету [5]. Шэраг даследчыкаў, найперш Ніна Тумаркін [6], Бена Энкер [7], Вольга Веліканава [8] свае даследаванні прысвяцілі таму, як гэтыя настроі і ўсенародная любоў да Леніна канструяваліся і індактрынаваліся.
Ніна Тумаркін паказвае, што хоць культ Леніна і абапіраўся на сялянскую культуру, на традыцыю рускага рэлігійнага духоўнага жыцця, ён у большай ступені быў сфармаваны зверху з мэтай маніпуляцыі масамі. З’яўленню культу спрыяла палітычная неабходнасць: абставіны таго часу настойліва патрабавалі вобразаў і сімвалаў, якія ўражвалі б, якія маглі б надаць законнасць бальшавіцкаму рэжыму. Уладу нельга ўтрымаць выключна сродкамі дэкрэтаў, неабходная сувязь паміж вярхамі і нізамі, апошнія павінны пераканацца ў легітымнасці правіцеляў і пранікнуцца даверам да іх. Міф пра Леніна стаў дзейсным сродкам умацавання ўлады і новага палітычнага ладу [9]. Вобраз Леніна быў важным фокусам агітацыі яшчэ пры яго жыцці, пазней у цэнтр прапаганды была пастаўлена ідэалізаваная памяць пра У. І. Леніна [10] і ідэйная спадчына, якая атрымала назву “ленінізм”. Адданасць ленінізму стала азначаць лаяльнасць у адносінах да ўрада і партыйнага кіраўніцтва [11]. Б. Энкер паказвае цесную ўзаемасувязь паміж свядома сканструяваным партыйным кіраўніцтвам міфам пра Леніна і слабым развіццём сацыяльных інстытутаў. Культ Леніна стаў складовай часткай палітычнай культуры, што нараджалася ў СССР у 1920-я гады [12].
Вольга Веліканава падкрэслівае, што культ асобы адыгрываў важную ролю ў развіцці і ўмацаванні, напэўна, любога камуністычнага рэжыму, а зыходнай мадэллю паслужыў менавіта культ Леніна [13]. Жалобныя мерапрыемствы і чалавечае спачуванне да памерлага былі максімальна скарыстаны партыяй, каб перанесці персанальную харызму Леніна на інстытут (партыю) і каб саму харызму зрабіць інстытутам улады, пераўтварыць яе ў культ, рытуал. Дачыненне да харызмы Леніна, блізкасць да яго была сродкам легітымацыі для новага кіраўніцтва [14]. Найбольш частым кампліментам Сталіну стала ўзмоцненае падкрэсліванне яго блізкасці да Леніна. Сталін паказваўся адданым вучнем Леніна, першым яго паплечнікам, найлепшым сябрам, галоўным пераемнікам [15].
Дакументы 1923–1924 г. аб мерапрыемствах бальшавікоў і настроях насельніцтва з нагоды хваробы, а пасля смерці Леніна даюць нам вельмі цікавы матэрыял пра ўзаемаадносіны ўлады і грамадства на тым этапе, калі сцэнар улады (Р. Уортман) [16] яшчэ фармуецца і ўлады не ўпэўнены ў тым, што на мове таго часу называлася “ўсенароднай падтрымкай”.
Рэзкае пагаршэнне стану здароўя Леніна ў сакавіку 1923 г. выклікала ва ўладных колах сапраўдную паніку. Адразу былі прынятыя меры, якія В. Веліканава параўноўвае з ўвядзеннем паўваеннага становішча. Не толькі тон сакрэтных пастаноў Палітбюро, але і паведамленні аб рэакцыі шараговых камуністаў дазваляюць адчуць атмасферу страху ўнутры камуністычнай партыі [17].
11 сакавіка 1923 г. Сталін як сакратар ЦК накіраваў зусім сакрэтную шыфраваную тэлеграму членам ЦК і сакратарам абласных, губернскіх камітэтаў ВКП(б), нацыянальных ЦК, у якой паведамляў пра сур’ёзнае пагаршэнне стану Леніна, у ёй пісалася аб тым, што партыйныя органы больш чым раней павінны быць у курсе настрояў мас, каб не дапусціць замяшальніцтва [18]. 12 сакавіка зноў за подпісам Сталіна камітэты партыі атрымалі яшчэ адну шыфратэлеграму, дзе адзначалася, што часовы адыход Леніна ад спраў можа стварыць у краіне ўскладненні, неабходна гэта мець на ўвазе. Там адзначаецца, што контррэвалюцыянеры пастараюцца выкарыстаць сітуацыю, каб пасеяць паніку і ўсялякія правакацыйныя чуткі сярод насельніцтва, што чуткі могуць прыняць вельмі шырокі маштаб сярод сялян, што могуць быць пушчаны чуткі пра перамену палітыкі партыі ў адносінах да сялян і г. д. Падкрэслівалася неабходнасць “трымаць найцяснейшую сувязь з шырокімі масамі рабочых і сялян, уважліва сачыць за іх настроямі і актыўна супрацьдзейнічаць усякага роду ілжывым чуткам, адкрыта выкрываць іх, пераследуючы злосных разносчыкаў такіх чутак” [19].
Натуральна, пад эўфемізмам “ілжывыя чуткі” меліся на ўвазе антысавецкія размовы, незадавальненне людзей палітыкай улады. Заклікі да захоўвання спакою расшыфроўваюцца як зварот да камуністаў не паддавацца паніцы перад пагрозай народных выступленняў. З дакументаў вынікае: улады лічылі, што супрацьуладныя выступленні цалкам магчымыя. Двойчы ў запісцы Дзяржынскага паўтараўся пункт “узмацненне аховы Крамля”.
22 студзеня 1924 г. Ленін памёр. У той жа дзень старшыня АДПУ Ф. Дзяржынскі накіраваў усім падначаленым падраздзяленням шыфраваную тэлеграму, у якой паведамлялася пра неабходнасць самамабілізацыі, захоўванне спакою і прадухіленне панікі з нагоды смерці Леніна. Адначасова патрабавалася выяўляць настроі мас і вуліц і г. д., з гэтай мэтай праводзілася мабілізацыя інфарматараў (найперш сярод членаў партыі). Была створана спецыяльная Аператыўная тройка, куды перадавалася інфармацыя пра настроі ў кожным павеце два разы на суткі – у 12 і ў 24 гадзіны. Інфармацыя пра настроі насельніцтва Дзяржынскаму мусіла паступаць кожныя 3 гадзіны [20].
Натуральна, праінструктаваныя агенты не толькі фіксавалі наяўныя настроі, але і самі фармавалі патрэбныя.
* * *
Пры чытанні “Информационной сводки о провакационных выступлениях и злостных толках, разговорах по случаю смерти тов. Ленина, имевших место в среде всех групп населения, за время с 22 января по 11 февраля 1924 г.” (па Гомельскай губерні) [21] узнікае ўражанне, што органы, якія спецыялізаваліся на зборы негатыву, тым не менш спрабавалі падкрэсліць трагізм падзеі і вялікі смутак народа, а рэальныя факты ў гэтую схему не ўкладваліся. Настроі характарызаваліся з пункту гледжання адпаведнасці моманту як “добрыя”, “здавальняльныя” або не.
Падаецца цалкам відавочным, што шэраг выказванняў – гэта вынік мэтанакіраванай ідэалагічнай апрацоўкі насельніцтва. Асноўны іх змест – пагроза варожага акружэння, раскол у партыі – якраз тыя сюжэты, пра якія ўвесь час даводзілі працоўным праз друкаванае слова і на шматлікіх сходах, гэта засведчыў і стыль выказванняў: “Товарищи коммунисты должны следить за тем, чтобы в их рядах не было разногласия для того чтобы рабочие могли вести с ними общую линию” і г. д.
У цэлым жа, малюнак быў далёкім ад ідылічнага “Краіна развітваецца з горача любімым правадыром”. Часам апісанне рэакцыі насельніцтва на паведамленне аб смерці Леніна заканчвалася рэмаркай “при чем были очень рады”. Народ не толькі выказаў недавер да афіцыйных паведамленняў аб смерці Леніна, але і праявіў уласную фантазію наконт таго, “як гэта было на самай справе”: “Распространялись слухи о смерти Ленина, аресте и бегстве тов. Троцкого и о боях между войсками Троцкого, укрепившимся на Броне-поезде и правительственными войсками. Говорили о близости переворота <…> Ленин якобы отравился и Троцкий боясь преследования удрал из России, видя гибель своих планов, Ленин решил покончить самоубийством”; “Ленин кем-то убит, Троцкий взял с собой 3 пуда золота, скрылся Заграницу”; “Кто говорил, что Ленина убили, а кто говорил, что он умер от болезни”.
Крыху іншы малюнак даюць выказванні рабочых і сялян на сходах, гэта цалкам зразумела: прысутнасць афіцыйных асоб (хоць і мясцовага ўзроўню) і ўсведамленне пэўных правілаў паводзінаў на падобных мерапрыемствах не схілялі да шчырасці. Але нават дадзеныя такога тыпу сведчаць, што прычыны зменаў у жыцці народ звязваў не толькі і не столькі з агульнай стратэгіяй і тактыкай бальшавікоў, колькі з суб’ектыўным фактарам – іх лідарам. Пытанне аб наступніках Леніна выклікала ў народзе вялікую, зусім не паказную, зацікаўленасць. Магчымыя прэтэндэнты ацэньваліся не толькі і не столькі з пункту гледжання іх прыдатнасці (пра якую народу не шмат што было вядома), колькі, у тым ліку, іх нацыянальнай прыналежнасці: сярод рабочых была “отмечена боязнь, выражающаяся в том, что всвязи со смертью тов. Ленина вся власть перейдет в руки евреев” і г. д. Былі зафіксаваны і такія выпадкі: у в. Унеча сяляне гаварылі: “Ленин был лучше Троцкого и что лучше [бы] умер Троцкий чем Ленин, тем более, что Ленин русский. А Троцкий еврей”. Такая пастаноўка пытання выклікала і факты побытавага антысемітызму.
Смерць Леніна нярэдка атаясамлівалася з канцом рэжыму або выступленнямі супраць яго. Меліся таму і “рэальныя пацверджанні”: “На Украине уже режут коммунистов, так что скоро их всех перережут”; “Со слов, сказала она [рабочая], одного ответственного работника коммуниста, возле Москвы после смерти тов. Ленина имели место крестьянские выступления, которые были подавлены вооруженной силой”.
Адносіны да ўлады як да “чужой” характарызуюць і наступныя выказванні: “Крестьяне задавали ему [аднаасобніку] вопросы, что это значит черные флаги, он говорил, что это большевистский траур, их главный вождь большевиков подох”; “Почему это, когда наш Царь Николай умер – не плакали, а когда их умер вождь, они все плачут” (сялянка).
Што змена лідара будзе мець рэальныя наступствы, не сумняваўся, здаецца, ніхто. Пытанне заключалася ў тым, якія. Сярод магчымых пераемнікаў Леніна называлі Троцкага, Калініна, Зіноўева. Але мяркуючы па дакладных аб настроях насельніцтва, адзіным супастаўным па маштабе з Леніным быў Троцкі. У гэтым, безумоўна, выканала сваю ролю прапаганда: імя яго спалучалася з імем Леніна, уваходзіла ў размовы, артыкулы, вершы, прыпеўкі, анекдоты.
У партыйным фондзе Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь выяўлены толькі адзін дакумент Інфармацыйнага аддзела “Информационной сводки о провокационных выступлениях и злостных толках, разговорах по случаю смерти тов. Ленина, имевших место в среде всех групп населения, за время с 22 января по 11 февраля 1924 г.”, тут мы маем матэрыялы па Гомельскай губерні (Гомельскім, Навазыбкаўскім, Магілёўскім, Рэчыцкім, Рагачоўскім і Старадубскім паветах), якія на той момант ўваходзілі ў склад РСФСР, гэта значыць, да перадачы іх у склад БССР у 1924 і 1926 г.
Ірына Раманава

---

[1] Петро Н. О концепции политической культуры, или основная ошибка советологии // Полис. 1998. № 1. С. 43.
[2] Менталитет и аграрное развитие России (ХIХ–ХХ вв.). Материалы международной конференции. Москва, 1996.
[3] Цікава адзначыць, што аўтарам тэрмінаў быў У. І. Ленін.
[4] Малиа М. Советская трагедия: История социализма в России. 1917–1991. Москва, 2002. С. 265–266.
[5] Менталитет и аграрное развитие… С. 410–411.
[6] Тумаркин Н. Ленин жив! Культ Ленина в Советской России = Lenin Lives! The Lenin Cult in Soviet Russia. 1983. Москва, 1997.
[7] Эннкер Б. Формирование культа Ленина в Советском Союзе / пер. с нем. А. Г. Гаджикурбанова. Москва, 2011.
[8] Великанова О. В. The Public Perception of the Cult of Lenin Based on Archival Materials / Образ Ленина в массовом восприятии советских людей по архивным материалам. Lewiston, N.Y.: Edwin Mellen Press, 2001. 284 с.
[9] Тумаркин Н. Указ. соч. С. 46.
[10] Тамсама. С. 51.
[11] Тамсама. С. 81–82.
[12] Эннкер Б. Указ. соч. С. 6, 34.
[13] Великанова О. В. Указ. соч. С. 7.
[14] Тамсама. С. 88.
[15] Тумаркин Н. Указ соч. С. 162.
[16] Уортман Р. С. Сценарии власти: мифы и церемонии русской монархии: в 2 т. Москва. Т. 1: От Петра Великого до смерти Николая І. Москва, 2002.
[17] Великанова О. В. Указ соч. С. 63.
[18] Тамсама. С. 67–68.
[19] Тамсама. С. 69.
[20] Тамсама. С. 71.
[21] НАРБ. Ф. 4-п. Воп. 1. Спр. 1245. Арк. 93–101.

Из сводки информотдела

о провокационных выступлениях и разговорах по поводу смерти тов. Ленина 1

1 Поўная назва дакумента: “Из сводки информотдела о провокационных выступлениях и разговорах по поводу смерти тов. Ленина, имевших место среди всех групп населения с 22 января по 11 февраля 1924 г.”.

12 февраля 1924 г.

С. Секретно.

ГОМЕЛЬСКИЙ УЕЗД

РАБОЧИЕ: На фабрике “Пламя революции” в посаде Клинцах – один из рабочих ШИКУРОВ, работающий в химической Лаборатории ф-ки, при беседе с кандидатом РКП тов. БАСИНЫМ, работающим в Хим. Лаборатории в том-же отделении выразился так, “что умерла Голова, умрет и филейная часть ²

2 Тут і далей падкрэсліванне зроблена фіялетавым чарнілам. и не дури мне голову”. Среди рабочих Залинейного района – железнодорожников отмечались следующие разговоры. Один из рабочих гр-н КЛИМОВИЧ Иван Семенович, состоящий сторожем в Главных Гом. мастерских Зап. ж. д., проживающий по Полесской ул., д. № 90, имеющий собственный дом, и гр. ЮРЧИК Михаил Лукич, служащий в ПЗ Хоз. в качестве табельщика, прож. по той-же улице, при встрече друг с другом говорили, что “один враг народа провел уже свою программу Коммунистической партии, а теперь уже пора и остальным, пусть больше будет праздников в 1924 году – это им все нет Бога, так теперь, может быть, образумятся”, причем были очень рады. Кроме того, среди рабочих Залинейного района замечено следующее: Начальник отделения печати желдороги некто ШМАРЫГО Николай – в присутствии своих рабочих по типографии: гр-на ЕПИФАНОВА Константина и РЫБАКА выразился с иронической насмешкой в том отношении, что раздают за зарплату траурные бантики, нарукавники, говоря: “вот уже начинают этим событием спекулировать”.

СЛУЖАЩИЕ: Служащий в 3 Участке службы Тяги зап. ж. д. в качестве пом. машиниста, прож. на Полесской ул. в соб. доме № 79, был очень рад, что умер тов. ЛЕНИН и сказал: “Хотя одного черт коммуниста схватил, но это еще цветки, а ягодки будут, там, говорят, еще и ТРОЦКОГО черти ждут. Служащий Почтово-Телеграфной конторы в г. Гомеле СИВЕРИН Максим Максимович сказал: “Один уже пропал, а Троцкий удрал за границу, и теперь уже этой власти скоро будет конец”. Со стороны остальных служащих, часть к смерти ЛЕНИНА отнеслась пассивно, а другая часть злорадно, низшие же служащие ПТК огорчены потерею столь великого человека. Служащие Бумтреста держали себя пассивно, при получении известия о смерти тов. ЛЕНИНА, особенно ШАПИРО Б., ФОНГОЛЬД, БОРЦ. Один из служащих Губстатбюро КУЛИКОВ считает, что смерть ЛЕНИНА может повлиять на белую Эмиграцию, и что в связи с этим партийная дискуссия может принять нежелательные формы, на это служащий Губстатбюро ЛОПУШАНСКИЙ ответил, что это большого значения не даст, так как в сущности т. Ленин уже не существует для рабочих. Группа служащих Губкоммунхоза высказывалась о том, что тов. ТРОЦКИЙ, ввиду его оппозиции сослан на Кавказ, и ему не разрешают приехать на похороны. НЕГИРОВИЧ Александр Алексеевич – Зав. Подотделом Гом. Губземуправления, прож. на углу Балашевской и Никольской ул., по случаю смерти Владимира Ильича сказал: “Недурно было бы, чтобы все стоящие лица у власти последовали бы его примеру”. Присутствующие же из слоя рабочих 3-го Участка службы Тяги Слесарного цеха, как-то: Руденко Иван, проживающий по Владимирской ул. в собственном доме, работает в упомянутом Цехе, и ЛЕБЕДЕВ того же цеха, прож. в Кузове (в бараке № которого пока не выяснен, около Либавской станц. водокачке, кроме указанных лиц были еще и другие, фамилии которых не выяснены, отнеслись к разговору Негировича со склонным мнением. Отмечается, что Негирович пропитан контр-революционным духом, антисемит, который говорил: “Вот обратитесь на Биржу труда и Вы увидите, что безработные-та почти одни русские, а евреев почти нет, – добавил, – у нас у власти стоят лица – также все евреи”.

КРЕСТЬЯНЕ: Среди крестьян Гомельского уезда были следующие выступления. В Новодятловичах Гом. уезда, во время читки экстренного выпуска о смерти тов. ЛЕНИНА гр‑не отнеслись к этому событию в данном селе с сожалением, в общем впечатление было потрясающее, и выносили благодарность за освобождение от всякого гнета, но вдруг выступил без разрешения Председателя собрания крестьянин той-же деревни СЕМЕНЧУКОВ Самуил Константинович, лет 58, сознательный, образование сельское и сказал: “О, что наш ЛЕНИН, он-то умер, ему хорошо, а что он нам оставил, отнял науку у наших детей, Закон Божий, уже что нам делать, что нет того, что было при старом режиме, не почитают священников, священники конфискуются, дети наши пошли в заблуждение, среди попов получился раскол, власть стремится попам связать чубы, обирают нас вот уже 5 лет, то продналог, то страховку и нам ничего не дают”. Председатель Сельсовета запрещал ему говорить, но он сказал: “Почему мне не говорить, Ленин нам ничего не оставил и не сделал, а только кожу драл, нам надо создать крепкую организацию, чтобы удовлетворить попов, не надо платить страховку, продналога, хватит с них уже 6 лет дерут кожу с нас, теперь нам нужно создать свою организацию крепкую, чтобы собраться и потолковать, как провести все и куда хлеб сдавать, надо сделать так, и власти им не дать”. Этим он сорвал собрание, гр-не все присоединились к нему, говоря, что Семенчуков говорит правду. Что могут подтвердить крестьяне дер. Новодятловичи: Воробьев Петр, Юрченко Денис – предсельсовета, Климов Кирилл, Лобанов Пимон – страховой агент, Халимончиков Емельян, среди населения Добрушской волости смерть ЛЕНИНА вызвала в общем среди населения соболезнование, даже кулаки многие отнеслись с сожалением, имеются толки о том, кто может занять место тов. ЛЕНИНА, деревня Ленина считает своим, как русского, и очень жалеют и не могут себе представить, в каком положении останется страна, разговоров в данной волости об организации крестьянских союзов не наблюдается, раньше это имело место, настроение же крестьян Носовичской волости по случаю смерти тов. ЛЕНИНА – печальное, соболезненно относится к этому не только беднота, но даже и кулаки. При читке телеграммы о смерти т. ЛЕНИНА и экстренного выпуска газеты в Носовичах при многолюдном собрании плакали не только партийные, но и беспартийные, толки у крестьян разные, больше всего интересуются крестьяне, кто займет место тов. ЛЕНИНА, в Уваровичской вол. смерть т. ЛЕНИНА вызвала среди бедняков и середняков соболезнование, кулацкий же элемент к этому отнесся с иронией. Случаев волнений антисоветских группировок по данной волости не отмечено.

Настроение крестьян Дятловичской волости, в связи со смертью тов. ЛЕНИНА – печальное, к этому отнеслись с сожалением, узнав о смерти, получился среди крестьян как бы испуг, а в особенности среди середняков и бедняков, думают, что умер ЛЕНИН, и у них отнимут землю, хотя и будет соввласть, рассуждают, что после смерти ЛЕНИНА не будет такой правильности, как при его существовании, считают его самым честным и справедливым, говорят, что после смерти ЛЕНИНА им будет плохо. Антисоветских выступлений в данной волости не замечается, за исключением деревни Ново-Дятловичи, где выступал Семенчуков Самуил.

Гомельская Волость: Смерть т. ЛЕНИНА в среде бедноты и середняков вызвала великое прискорбие, кулаки выражают втихомолку, что пропал Ленин, пусть пропадет и Троцкий, тогда будет другая власть, открыто выступать кулачество боится.

КР-ЦЫ: Политнастроение кр-цев в частях Гомельского гарнизона в связи со смертью т. ЛЕНИНА – удрученное, отношение к соввласти и РКП хорошее, неблагожелательных отзывов не наблюдается, сожалеют о ЛЕНИНЕ как о великом вожде, среди служащих некоторой части Военгоспиталя и Губвоенкомата отмечается пассивность, не проявляют сочувствия и сожаления, хотя и имеются между ними вопросы о том, что жаль умного человека, но все это выражается в обыкновенном духе… 3

3 Тут і далей шматкроп’е дакумента.В Военгоспитале среди служащих были разговоры следующего характера: теперь, ввиду того, что умер ЛЕНИН – нужно расстрелять всех тех, кто ранил в 1918 году, между прочим, говорят и о том, что те, кто его ранил, ныне состоят в РКП, некоторые говорили, что очень много средств пойдет на похороны напрасно, все равно его этим не поднимешь, некоторые высказывались наоборот, причем “О больших средствах” говорили высшие лица, кр-цы же отмечали, что для такого умного человека, как тов. ЛЕНИН, мы ничего не должны жалеть.

ПОЛИТНАСТРОЕНИЕ ОСТАЛЬНЫХ ГРУПП НАСЕЛЕНИЯ. В мещанских кругах в городском районе Гомеля – делились впечатлением по поводу смерти т. ЛЕНИНА следующего характера: в связи со смертью т. ЛЕНИНА закроется торговля, ибо он один был всегда за торговлю, некоторые группы высказываются, что потеря эта еще крепче свяжет Советскую власть, интеллигентные группировки говорят, что буржуазия будет теперь ликовать и начнутся наступления за наступлениями на Совроссию…

Обывательщина Новобелицы к смерти тов. ЛЕНИНА частью отнеслась с сожалением, частью отрицательно, благодаря своему непониманию, как элемент, находящийся под влиянием попов, эсеров и тихоновцев. Наряду с этим отмечается, что даже эсеры относятся с сожалением, как к человеку высокого ума и достойного уважения.

Наряду с этим среди торговцев вообще циркулируют слухи о том, что тов. ТРОЦКИЙ выбыл из рядов руководителей и что даже он находится под стражей, среди кустарей настроение хорошее, в сторону сочувствия о смерти тов. ЛЕНИНА. Среди Евангелистов в день похорон в 8 часов вечера выступил приезжий из Быхова член Общества и проповедовал в положительном смысле о смерти т. ЛЕНИНА – сравнивая его с Моисеем, который вывел народ из Египта.

Настроение старообрядцев – среди старообрядцев не видно никакого соболезнования, они говорили, что идти на демонстрацию не нужно, ибо там хоронят человека не нашего. Группировок и выступлений не замечено православное духовенство же не выявлено.

Клинцовский уезд: Рабочие: На ф-ке имени ЛЕНИНА рабочий Ваненский – руководитель местной группы Анархистов, выступавший всегда на каждом каком бы то ни было собрании критикует с иронией тот или иной вопрос и при голосовании резолюции не принимал никакого участия ни за ни против, на сей же раз по случаю смерти тов. ЛЕНИНА он, хотя и не выступал, но при голосовании резолюции он так энергично и быстро поднял руку за резолюцию, что можно было предположить, что это серьезно. На Стадольской ф-ке после того, когда выступил секретарь Орготдела Рожанский, который сказал, что всех поджигателей и контрреволюционеров нужно изживать, что бы их не было в наших рядах. В это время одна женщина, какую я вижу в первый раз и фамилию не удалось узнать, сказала: “На Украине уже режут коммунистов, так, что скоро и всех перережут”. Сказала она это тихо, но сейчас же передали Президиуму Собрания, на что секретарь Орготдела ответил, что пусть они, шептуны, не думают об этом, т. к. рабочий класс все теснее и теснее сплачивается вокруг партии, кроме этой женщины типов, говоривших что-либо в толпе других, не замечено.

Идя со Стадольской ф-ки двое рабочих, один из них вышеупомянутый Ванинский, а другой Галковский, причем между ними происходил нижеследующий разговор. Коснувшись смерти тов. ЛЕНИНА, Ваненский сказал, что с потерей такого вождя коммунистическая партия теряет очень многое в лице его, так как он фактически в последнее время, хотя и не стоял у руля Правления, но партия опиралась на него, говоря, а что бы в данном случае сказал бы Ленин, также говорил он о том, что власти в настоящее время грозит опасность не от других партий, не от иностранцев, ни даже от крестьян, так как они терроризированы властью, так что боятся пикнуть против, но все-таки опасность есть, и эта опасность в самих рабочих. Рабочих, говорит Ванинский, в последнее время захлестнул Нэп, что они кроме удовлетворения своих материальных нужд перестали совершенно интересоваться общественной жизнью, стали совершенно пассивны ко всей Государственной жизни, инициативы никакой не проявляют, а всей жизней их руководит партия РКП, на что они смотрят сквозь пальцы, говоря: “Пусть что хотят, то и делают”, а в связи с этим, говорит Ванинский и подняли в партии вопрос о демократизации. В прошлом году, т. е. в конце 23 года, сказал Ванинский, в связи с задержками невыплаты во время рабочим зарплаты – были забастовки, – рабочих в Сормове и Царицыне и вот теперь, говорит, стоит перед властью серьезный вопрос о повышении рабочим зарплаты, чтобы хотя этим удержать их в своих руках и делать с ними то, что захочет власть. Затем Ванинский спросил у Галковского, читает ли он центральные газеты, как-то “Правду”, и знает ли он о том, что ЦК РКП поднял вопрос и очень серьезный об исключении [из] членов партии всех оппозиционеров, в том числе и тов. ТРОЦКОГО. Недаром, говорит он с иронией, и заболел Троцкий политической болезнью, т. е. вернее он сказал, что Троцкого ЦК заставил заболеть на время…

В Вальном отделении той же ф-ки производилась подписка на устройство памятника тов. ЛЕНИНУ, все рабочие жертвовали, даже т. Ванинский пожертвовал 25 коп., кроме рабочего Рылова Ивана.

Характерно отметить следующее: в Вальном отделении той-же фабрики в присутствии 8 человек, в том числе Разумеева И. и Галковского Б., происходил разговор между организатором отделения тов. Насветникова с Ванинским, при чем Ванинский сказал, обращаясь к Насветникову, что он слыхал от одного из своих товарищей о следующем случае, происходившем в Харькове. В одном из Кино г. Харькова стоял бюст тов. ЛЕНИНА, заходит один туда из партийных товарищей и видит такую картину: перед бюстом тов. ЛЕНИНА стоит на коленях какой-то человек и молится на него Богу, вошедший товарищ говорит: “Что ты делаешь, чудак?”, на что тот ответил: “Что ты не видишь что ли, Богу молюсь, Вы же, – говорит, – молились на него в течении 6-ти лет, а я помолюсь ему хотя бы каких-нибудь пять минут”.

На ф-ке имени ЛЕНИНА во время собрания по случаю смерти т. ЛЕНИНА один из выступавших безпартийных, между прочим, как передано, был социал-демократ с 1905 года, по поводу выступления товарищей, призывавших бороться с шептунами, контрреволюционными явлениями и т. п. на ф-ке, высказался в том смысле: “Не так важно следить за шептунами, а товарищи-коммунисты должны следить за тем, чтобы в их рядах не было разногласия для того, чтобы рабочие могли вести с ними общую линию”. Кроме того на данном собрании имел место следующий характерный инцидент: секретарь местного укома тов. Рожанский, как уже выше указывалось, сообщил собранию, что какая-то работница пустила провокацию, что на Украине давят коммунистов, вдруг после этого выступает беспартийный-рабочий, седой старик Чистяков, и заявляет, что мол-если коммунистов давят, то он сегодня же подает свою анкету в партию на предмет принятия его. Заявление это было встречено общими аплодисментами.

Во время работы одной черносотенницей сучильного отделения Зубовской фабрики Сокольниковой Пашей было сказано следующее: “Почему это, когда наш Царь Николай умер – мы не плакали, а когда их умер вождь, они все плачут”. Но когда к ней в отделение пришли комсомольцы и начали с ней разговаривать и узнавать, кто ее так научил говорить, она выразилась: “Это муж мне говорил”. Но через несколько минут она опять проговорилась: “Но он мне приказал никому не говорить”, начала говорить, что она посмеялась. Подобных случаев больше не было, и вообще настроение рабочих можно считать удовлетворительным и отношение к случившемуся вполне серьезное.

24 января с/г член РКП Клинцовской организации тов. БЕРТА ЭПШТЕЙН в разговоре с секретарем ячейки РКСМ Стадольского кожзавода т. Крейнгольд сообщила: “Со слов, – сказала она, – одного ответственного работника-коммуниста, что возле Москвы, после смерти тов. ЛЕНИНА имели место крестьянские восстания, которые были подавлены вооруженной силой”. На высказанное тов. Крейнгольд мнение, что эти слухи идиотская ерунда, тов. Эпштейн указала на “достоверность источников”. Рабочие Валяльного отделения Стадольской ф-ки, указывая, что в настоящее время должно быть сплочение как в рядах партии, так и беспартийных вокруг РКП, отметили следующее: в случае же [если] существующее до сего времени разногласие в партии не будет ликвидировано, то капиталистические страны не упустят момента засыпать Совроссию своими нотами и ультиматумами, и Соввласти придется плохо.

Один рабочий Валяльного отделения Стадольской ф-ки, о котором вышеупомянуто, Ванинский, сказал: “Вот, мол, какой шум подняли со смертью тов. Ленина, а когда умер Кропоткин, то об этом [никто] из власти имущих не сказал ни слова рабочим о его смерти”. А вот, например, Рылов сказал так, когда один из присутствующих при разговоре т. Зенченко сказал – конечно в шутку, что нам, рабочим, будут выданы костюмы суконные, как рабочим ф-ки имени ЛЕНИНА: “Черт с ним, с ЛЕНИНЫМ, и пусть сдыхает скорее ТРОЦКИЙ – тогда получим и по другому костюму”.

На общем собрании рабочих Глуховской ф-ки 23.1.с/г., посвященном смерти тов. ЛЕНИНА, после выступления одного рабочего, который сказал, что Ленин получил от эссеровской пули и провозгласил смерть эссерам, кладовщик, стоявший тут-же Исаев, сказал: “Всех мы хвалим, одни хороши, и другие хороши, а может быть, при эссерах было бы лучше”.

Касаясь фактически настроения и повседневной жизни рабочих Зубовской фабрики – отмечаются такие моменты, что у некоторых более пожилых рабочих существует такое мнение или вернее опасение, что раньше Ленин удерживал, а теперь коммунисты все в свои руки заберут и беспартийным станет хуже, т. к. ЛЕНИН, высказывает эта часть рабочих, больше отстаивал интересы беспартийных, нежели другие товарищи.

В частной беседе с прядильным мастером Глуховской фабрики Царапеевым Корнеем Александровичем было сказано, что “между рабочими в данный момент чувствуется какая-то неопределенность в связи со смертью тов. ЛЕНИНА, именно, когда тов. ЛЕНИН жил-то Заграничные капиталисты боялись его авторитета, но в данное время, когда его нет – возможно, говорят рабочие, что объявят войну, но это может быть в том случае, если опустит руки РКП, но если же партия будет стоять на своем посту, как и при жизни тов. Ленина, то жизнь будет протекать как раньше”.

В частной беседе механик школы завода кож в посаде Клинцах СМИРНОВ, говоря о смерти тов. ЛЕНИНА и вообще, как будет теперь происходить руководство, сказал: “Теперь один будет тянуть в одну сторону, а другой в другую, и так порастянут во все стороны”.

29 января в 12 часов ночи гр-кой Морозовой Крейной снята висевшая на проволоке около жел[езно]дорожной бани прокламация следующего содержания: “Коммунисты плачут, что умер Владимир Ильич ЛЕНИН, а мы, гр‑не, радуемся, что Соввласть лопается и что скоро будут царствовать обратно Романовы”, заканчиваясь антисемитическим характером в рифму, что скоро всех жидов-коммунистов на веревочке повешаем. Прокламация написана плохим неграмотным детским почерком, подпись есть, только неразборчива. Прокламация передана н-ку волмилиции Унеча, об из’ятии которой сделано распоряжение Уполгогпу Клинцовского уезда.

СЛУЖАЩИЕ: В посаде Клинцах кучер Текстильного Треста в беседе высказал следующее мнение: “Как мы теперь будем без тов. ЛЕНИНА жить и что будет компартия без вождя делать, я думаю, что она разойдется, если иностранные державы начнут что-либо предпринимать, так власть рухнет”. Фамилия кучера не выяснена, говоря о служащих Упрофбюро посада Клинцов, необходимо отметить следующее: “К смерти тов. ЛЕНИНА некоторая часть отнеслась с соболезнованием, сознавая, что в лице тов. Ленина Россия потеряла великого вождя, но наряду с этим есть некоторые типы, у которых сожаление является деланным, как, например, зав. суконным отделом магазина ЦРК, фамилия коего еще не установлена, имел такой радостный вид, что как будто возвратился с веселого праздника. К возвращающемуся с экстренного собрания служащему Упрофбюро Чернякову Б. А. подошел гр-н Кушнеров – бывш. член Союза Русского народа, и с радостным видом весело сказал: “Знаешь, ЛЕНИН умер”. И попросил газету для того, чтобы посмотреть, что там про Ленина брешут, как он сказал. Кушнеров сказал, что со смертью Ленина умрет и соввласть, и что к весне нужно ожидать больших событий. Среди чисто обывательского элемента известие о смерти тов. ЛЕНИНА особенного впечатления и толков не вызвало. Относятся в большинстве к этому безразлично, среди Нэпманов замечается некоторое смущение, что со смертью тов. ЛЕНИНА придет если не совсем конец Нэпу, то во всяком случае будут налоги гораздо больше, чем теперь. В Текстильном тресте в посаде Клинцах среди служащих есть некто Дроздов Иван Емельянович (раньше состоял членом партии Русского народа), сказал, что ему кажется, что смерть ИЛЬИЧА вызвана разногласием в партии и что оппозиция на нем страшно отразилась, но вместе с тем очень жалеет, что он умер. На вопрос, как он думает, что будет с оппозицией – ответил, что теперь, возможно, оппозиция вынырнет наверх – добавив, что ходят слухи, что будто бы Троцкий снят ЦК с работы…

КРАСНОАРМЕЙЦЫ. Среди кр-цев 3-го Дивизиона АОН, кроме сожаления о смерти тов. ЛЕНИНА, большинство кр-цев, обсуждая друг с другом этот вопрос, задавали вопросы, кто заместит ИЛЬИЧА, причем приходили к такому заключению: один говорит, что тов. ТРОЦКИЙ, иные говорят, что тов. КАЛИНИН, и незначительное большинство указывали на тов. ЗИНОВЬЕВА. В том же Дивизионе, собравшись кр-цы 3 батареи: Попов, Кочерыгин, Злоткин, Столяров Тит и еще несколько молодых кр-цев, причем бывш. орудийный начальник, теперь кр-ц 3 батареи Столяров Тит Иванович завязал разговор о потере Республикой тов. ЛЕНИНА и в конце концов свел разговор, ударившись в антисемитизм, обратившись непосредственно к кр-цу 3 батареи тов. Злоткину Афанасию, по национальности еврей, сказал: “Ну, Злоткин, чего же ты не плачешь, ведь это Ваша жидовская власть, и при потере Советского вождя Вы больше всех должны плакать”. Последнее обстоятельство вызвало большое возмущение у тов. Злоткина по отношению к Столярову…

КРЕСТЬЯНЕ: На базаре в Клинцах среди приехавших из деревень крестьян наблюдались следующие толки и разговоры: некоторые искренно сожалели о кончине тов. ЛЕНИНА, говоря: “Жалко такого человека, как тов. ЛЕНИН, за которым шли рабочие и крестьяне. Другого Ленина больше не будет”. Другие же из них, по виду кулаки, говорили: “Пропал Ленин, и черт его бери, пропадет и Троцкий, и пусть все они подохнут”. Арендатор водяной мельницы дер. Воловки Клинцовской волости, фамилия коего пока не выяснена, говорил также на базаре, что положение Совроссии со смертью тов. Ленина сильно ухудшается, тем более, что партия обвиняет Троцкого в контрреволюции, и если тов. Троцкий не будет у власти, то вся партия в целом не сумеет удержать власть в своих руках [и] в недалеком будущем провалится.

В дер. Синьковке около 7 часов вечера 22.1. с/г было известно, что умер тов. Ленин, причем крестьянин дер. Синьковки Сычев Иван с насмешкой говорил, что Сельсовет собирается поминать своего царя. Услышав это, секретарь Сельсовета ответил, что это быть не может, последний не знал еще о смерти тов. Ленина, сказал: “Мы сегодня идем в училище и будем читать лекции об авантюристе Попе Гапоне”.

23/1 установлено, что на базаре стояли крестьяне около возов, вели некоторые разговоры о смерти тов. ЛЕНИНА, стоя в кучке человек по 7 и 10, но большинство крестьян из зажиточного элемента высказывались о том, что “умер Ленин, туда ему и дорога, пропал жидовский Царь, теперь очередь и Троцкому, тогда бы, может, пошло бы по-иному”.

В деревне Унеча Клинцовского уезда на сходе крестьян по случаю смерти тов. ЛЕНИНА был сделан доклад Представителем от Клинцовского ВИКа тов. БАЛАБИНЫМ, на собрании присутствовало около 95% крестьян данной деревни, которые отнеслись к этому известию равнодушно, причем еще до начала собрания в толпе были слышны слова: “Умер ЛЕНИН, пускай умирает и Троцкий”, после выступления тов. Балабина выступил гр-н той же деревни ФИЦ Андрей Васильевич и сказал: “Товарищи, к весне нам пришлют нового хозяина, который привезет нам железо, плуги и прочее сельскохозяйственное орудие”. На это из толпы несколько голосов крикнули: “Правильно”. В это время в толпе громко сказал Поджарко Кузьма Платонович: “Уплатил ли Ленин продналог, а то сам он брал и умер”. На что ФИЦ Андрей ответил: “ЛЕНИН не доплатил 2 фунта”. Эти слова вызвали в толпе саркастический смех. После собрания, когда еще гр-не не разошлись, Фиц Андрей Васильевич говорил, что Правительство ведет политику, чтобы удушить крестьян. Например, когда выполняли продналог, то крестьянам приходилось продавать хлеб по 30 коп., теперь же Правительство повысило цену хлеба до 60–70 копеек, якобы для пользы крестьян, на самом же деле от этого крестьянам еще хуже, так как они все излишки уже продали, и хлеб находится в руках у торговцев-евреев, которым Правительство дает возможность якобы напиваться за счет крестьян, ибо крестьяне продавали им по 30 коп. пуд хлеба, а сами покупают у тех же евреев по 70 коп. Некоторые крестьяне этой деревни говорили, что ЛЕНИН был лучше Троцкого и что лучше бы умер Троцкий, чем Ленин, тем более, что Ленин русский, а Троцкий еврей. В общем смерть Ленина среди крестьян дер. Унечи не вызвала сожаления, напротив, какую-то затаенную радость.

В деревне Синьковке 23.1 в 7 часов вечера состоялось общее собрание крестьян, где был сделан доклад о смерти тов. Ленина, это известие на крестьян данного села произвело удручающее впечатление, многие из крестьян высказывались о том, что очень жаль такого руководителя, некоторые желали ему прожить еще хотя бы 5 лет, после собрания во время работы некоторые отдельные кучки крестьян из числа кулацкого элемента, незначительная часть кулаков выражали радость и между прочим говорили втихомолку, что скоро пропадут по очереди потому, что не чувствуют Господа Бога, вот уже известно, что болен Троцкий, что скорее бы стало учредительное собрание, если бы Троцкий пропал, и все остальные не страшны”. Ведя такие разговоры, кулаки в разговоре с бедняками, причем Савуцкий Василий, крестьянин данной деревни, в разговоре высказался: “Собаке и собачья честь, туда не мешало бы и всем попасть поскорее”. Сычев Иван, Мохначев Прокофий, Чуланов Елисей, поддерживая Савуцкого, хохотали с удовольствием. Бондаренко Михаил сказал: “Их, сукиных сынов- разбойников, никакая сила не разгонит, они, разбойники, забрали силу в свои руки и т. д. и т. п.”

В селе Тулуповщине в связи со смертью т. ЛЕНИНА молодежь, список коих будет указан ниже сего 4

4 Список членов коммола, список кулаков: Ф. 4-п. Оп. 1. Д. 1245. Л. 98. , стала организовывать Союз Молодежи для проведения культработы, при чем кулаки, список коих будет указан ниже, стали организовываться и придя в школу, стали разгонять Комсомольцев, грозя таковым убийством и руганью и другими мероприятиями, чем заставили Коммол разбежаться, причем угрожали организаторы этого коммола учителю Колчину, коему пришлось бросить мысль об организации. Причиной этому служит следующее обстоятельство: в селе Тулуповщине производится крайне большое самогонокурение, и кулаки думают, что коммол прекратит тайное винокурение.

<…> На базаре в Клинцах было замечено следующее: проходя по рынку, слышался разговор кучки крестьян, с которыми разговаривал бывш. черносотенец Черников Сафон Афанасьевич. Крестьяне задавали ему вопросы, что это значит черные флаги, он говорил, что это большевистский траур, их главный вождь большевиков подох, а теперь и партия развалится, и пойдет разлад навсегда, нашего брата будут выбрасывать с ф-ки. Указанный Черников, как сообщается, работал на Ленинской фабрике в посаде Клинцах.

Кроме того среди крестьянского населения подмечены и следующие разговоры: что смерть тов. ЛЕНИНА принесла большой удар, что и отразится на мощности соввласти, и в частности крестьянам будет хуже, так как тов. ЛЕНИН защищал интересы крестьян, другие же говорили с радостью, что со смертью тов. ЛЕНИНА мощность власти падет и в связи с этим будет изменение государственного строя. Предполагают, что капиталистические страны учтут момент, когда не стало вожака соввласти, и начнут войну против СССР, население Республик, в том числе и крестьянство, пойдет на войну по мобилизации, и тут-то произойдет переворот. О том, каков будет государственный строй после этого “переворота” – крестьянство не отдает себе отчета и говорит, что какая бы власть ни была, а землю не отберут и не будут брать столько продналога, страховку и т. п. разных налогов. Подобное мнение имеет под собой хорошую почву, т. к. многие крестьяне в последнее время имеют некоторое недовольство на Соввласть за высокую концицию 5

5 Так у дакуменце., расхождение цен и т. п. и у крестьян имеется мнение, что в этом тов. ЛЕНИН не виноват, а виновата местная власть, которая даже при жизни ИЛЬИЧА извращала, по их мнению, его законы и распоряжения, а тем более после его смерти, в этом отношении для крестьян будет еще хуже – так они рассуждают.

В дер. Красной Горе проживает крестьянин Долгов Василий Яковлевич, 45 лет, зажиточный кулак, известный крикун по всей волости, среди крестьян пользуется некоторым влиянием, который распространяет слухи о том, что Ленин сам по себе не умер, а что его отравили, и что теперь постараются выжить Калинина, и власть будет полностью жидовская, и что жиды это нарочно сделали, чтобы сесть на его место.

Среди крестьян Ущербской волости задавались вопросы товарищам, которые проводили собрания по случаю смерти тов. ЛЕНИНА, следующего характера, кто будет вместо ЛЕНИНА, не может ли буржуазия напасть на нас. Отрицательных явлений по данной волости не отмечено.

В деревне Теремошке Клинцовской волости носились слухи о том, что теперь вместо Ленина будет Предсовнаркома КАМЕНЕВ, а так как он еврей, то и будет защищать евреев, вот если бы был Калинин вместо ЛЕНИНА, говорили крестьяне, то это было бы хорошо, потому что он русский, слухи эти переданы крестьянином того же села Шишкуновым Петром среди некоторых гр-н. В селе Ляличи Суражской волости был поставлен доклад по случаю смерти тов. ЛЕНИНА, после доклада принимались резолюции, причем в резолюции был один пункт, который гласил проклятие всем эсерам и предателям, вырвавшим нашего вождя из наших рядов. Вдруг выскакивает один тип по фамилии Шалюпо, брат бывш. Председателя Клинцовского Уисполкома, против этого пункта и заявляет, что мы такого пункта принимать не можем – еще потому не можем принимать этого пункта, что проклятыми не хотим быть, добавляя, если бы это было собрание коммунистов, но здесь собрание беспартийных крестьян, и, может быть, здесь имеются эссеры, так, что проклинать нас нечего, заявил прямо, но несмотря на это, пункт был принят, отмечается в сообщении, что Шалюпо является полным эсером. Кроме того Ячейка РКСМ с. Лялич жаловалась о том, что он ведет антипартийно-советскую организацию 6

6 Трэба: агитацию.. Шалюпо Иван Павлович, гр-н села Лялич – кулак. В гор. Сураже были делегаты на похоронной процессии из деревень от крестьян беспартийных, которые выступали, выражая свое сожаление, соболезнование и советовали не делать разъединение на группы и разные партии. Хомяков Даниил, гр-н села Влазовичи, тип невыявленный, говорил на собрании, что смерть ИЛЬИЧА для него [является] радостью и для других тоже. Гр-ка ЛЕВДИК, село Овчинцы, – не выявленная, узнав о смерти тов. Ленина, устроила игру на гармони и танцы, выявляя этим свою радость. В дер. Чертовичи Клинцовской вол. в связи со смертью тов. ЛЕНИНА носились среди населения слухи, что будто бы умертвил Ленина Бог и также дал Троцкому болезнь, чтобы соввласть распалась, потому, что она не признает Бога (слова Акулины Шеверной), часть населения выражала свое соболезнование по поводу смерти ИЛЬИЧА, в особенности рабочие. Митинг в дер. Чертовичах проведен не был, население нуждалось узнать в точности суть дела. Сельсовет процессии похоронной не проводил.

Село Тулуковщина. Были случаи проклинания тов. ЛЕНИНА: Анисья Киселева в присутствии Кизимова Гавриила, Мельникова Даниила и Беляева Михаила говорила: “Ленин разрешил жидам брать власть над русскими и он же установил дороговизну, – добавила, проклиная его, – слава Богу, что Ленин пропал, туда ему и дорога, может, лучше будет”.

Деревня Кузнецы. Население к похоронной процессии Владимира Ильича отнеслось удовлетворительно, между прочим среди населения этого села был иронический смех: “Вот если бы власть на похороны разрешила нам бочки 3 водочки, вот это хорошо было бы”. Среди некоторых гр-н было сожаление о ранней смерти тов. ЛЕНИНА, некоторые беспокоились о том, кто будет назначен на место тов. ЛЕНИНА.

Село Теремошки. В день похоронной процессии тов. ЛЕНИНА население вело себя не подобающе, было усиленное пьянство, ругань, брани, можно было видеть по улице шатающихся и говорящих, что мы пьем за смерть тов. ЛЕНИНА, некоторые говорили, что Ленин был хороший человек, а некоторые – мы, мол, обойдемся без него (слова Соломенко Дормидона), добавив: “У нас уже вождей много”. Священник села говорил, что если бы Ленин не коммунист был: “Я бы по нем отслужил молебен, но невозможно, потому, что коммунисты не верят в Бога”. Сельсовет к проведению похоронной процессии отнесся без внимания – был под рюмкой… Село Лопатни, среди населения можно было слышать, что теперь станет хуже потому, что таких людей, как Ленин, уже нет и так хорошо управлять никто не будет, интересуются также, кто будет назначен Председателем Союза Совреспублики.

Село Кожушье. Население крестьян к смерти тов. ЛЕНИНА отнеслось частью удовлетворительно, частью отрицательно, некоторые говорили, что теперь не так будет, как было, а лучше.

Село РОЖНЫ. Население к смерти тов. ЛЕНИНА отнеслось со скорбью, причем были слухи разные, кто говорил, что Ленина убили (слова Степанцовой Надежды), а кто говорил, что он умер от болезни.

ПРОЧЕЕ НАСЕЛЕНИЕ: Мещанское население гор. Клинцов находилось в тревоге, в особенности еврейское население, очень опечалено по случаю смерти ИЛЬИЧА и говорили: “Кто его знает или к лучшему или к худшему”. От многих рабочих приходилось слышать следующие речи: “что лучше бы умер Троцкий на его место, так как Троцкий защищает нацию”.

НОВОЗЫБКОВСКИЙ УЕЗД

РАБОЧИЕ: На спичечной ф-ке “Волна Революции” рабочие и крестьяне, узнав о смерти тов. Ленина – сильно выражают сожаление о смерти его, и вместе с тем в среде рабочих лиц с мещанской психологией – отмечена боязнь, выражающаяся в том, что в связи со смертью тов. ЛЕНИНА вся власть перейдет в руки евреев. Имеются слухи, что Россия в недалеком будущем будет иметь коалиционное правительство, в состав которого войдут и представители других партий. Некоторые лица среди рабочих распускают такие слухи, что страна пришла в упадок и что Советы не в состоянии довести до победы таковую, ибо у власти сидят жулики. И проводят на примерах: раньше в Новозыбковском уезде имелось 7 фабрик, а сейчас идут лишь две, и что в недалеком будущем и эти станут, так как машины и станки привозились из Германии, а в настоящее время требуют золота, но у нас такового нет, говорят они, ободрали иконы, но и это пошло в Польшу, для того чтобы был мир, а куда идет продналог – тоже в Польшу – добавляют.

СОВСЛУЖАЩИЕ: К смерти Владимира Ильича служащие Новозыбковской Почты отнеслись безразлично. Довольных смертью Владимира Ильича не замечено. Заведывающий Климовичской почтой т. Венский иронизировал подготовление к похоронам Владимира Ильича и говорил: “В Москве будет вынос плащеницы”. Некоторые из служащих Новозыбковской почты говорили, что раньше царям не было таких почестей погребальных, какие были сделаны Владимиру Ильичу…

КРЕСТЬЯНЕ: Разговор в деревне по случаю смерти тов. ЛЕНИНА выражался в следующем, кто в настоящее время может заменить Владимира Ильича, некоторые из крестьян говорили, что его должен заменить тов. ТРОЦКИЙ. Среди некоторых деревенских кулаков слышны были возгласы: наконец-то Бог наказал, как не крутил, да докрутился.

КРАСНОАРМЕЙЦЫ: Среди комсостава Дивизиона, расположенного в Клинцах, идет разговор: “Делегаты Всероссийского и Всесоюзного Съезда разъезжаются, не закончив работы такового, среди делегатов и партии РКП якобы получаются разногласия и трения, и все это получилось на почве смерти Владимира Ильича, разговор этот пришлось услышать впервые от Комбата Батареи “М” Кромаренко, так как политфизиономия такового заставляет сомневаться. У некоторых лиц Комсостава, как Кромаренко и Яшке, замечается что-то подозрительное, они весьма интересовались, кто должен заменить пост тов. Ленина и не может ли быть в партии РКП трений. Кромаренко подчеркнул “Вот теперь дорога молодой Гвардии” и прочее.

ПРОЧЕЕ НАСЕЛЕНИЕ: Среди населения гор., в особенности со стороны торговцев, отмечено, что в настоящее время, когда умер тов. Ленин, который был и является руководителем пролетарской революции, будет ликвидирована новая экономполитика, большевики пойдут влево, ибо только тов. ЛЕНИН благоразумно умел рассуждать и разбираться в вопросах, но без такового коммунистическая партия сделает постановление об отмене новой экономической политики, причем в разговоре с Губаревым Александром (бывш. купец, живет по базарной площади), он сказал, выражая свое удовлетворение: “Теперь все будет трещать по швам и все рухнет”.

Среди населения города распространяются слухи о том, что Ленин кем-то убит, Троцкий взял с собой 3 пуда золота, скрылся заграницу, носятся также слухи, что после Ленина вся власть перейдет к жидам.

Гр-н г. Новозыбкова Иван СОКОЛОВ, проживающий по Канатной ул. в доме № 15, в связи со смертью тов. Ленина сказал: “Черт с ним, будет одним меньше”, сам он по профессии плотник.

Гр-н г. Новозыбкова, прож. по Замышевской ул. в доме № 45, Федор Вознесенский, в разговоре с проживающим у него на квартире командиром 4-го взвода Роты связи Кромаренко по вопросу о смерти тов. Ленина сказал: “От одной собаки избавились, которая нас кормила макухой и навозом. В рабочей газете за 19 и 21 января было сообщение о том, что Троцкий совершил 3 преступления перед Республикой и сбежал за границу во Францию”.

АНТИСОВЕТСКИЕ ПАРТИИ: Среди эссеров по случаю смерти тов. ЛЕНИНА наблюдается радость в ожидании чего-то в будущем хорошего.

МОГИЛЕВСКИЙ УЕЗД

КРЕСТЬЯНЕ: Деревня о смерти Ленина узнала позже, чем город. Беднота приняла это известие как удар, боится перспективы в сторону ухудшения своего положения. Осознавая, что Ленин наделил их землей, они надеются, что РКП дальше пойдет по стопам Ленина. Это мнение замечалось на многих деревенских сходках. Середняцкая часть отнеслась пассивно, не ожидая никаких существенных перемен, что касается кулачества, то таковое меньшинство относится к этому моменту с некоторой радостью, имеются случаи выступления одного крупного хуторянина Вондаровской волости, который сказал, что до тех пор, пока был Ленин, земля была у крестьян, а теперь землю заберут или большие налоги наложат. Распространялись слухи о смерти Ленина, аресте и бегстве тов. Троцкого и о боях между войсками Троцкого, укрепившимися на бронепоезде, и правительственными войсками. Говорили о близости переворота. Имеется случай, когда подобный слух рассказал на сходе бывш. полковник Гортынский в дер. Николаевке Княжеской волости, указавший, что теперь Конституции нет, и близка гибель Советской власти.

АНТИСОВЕТСКИЕ ГРУППИРОВКИ и духовенство, что же касается антисоветских партий, то среди левых группировок чувствуется угнетенное настроение, видя в Ленине вождя рабочего движения, которого рабочий класс теперь потерял. Меньшевик Баранкевич в беседе выразился, что смерть Ленина является большей потерею, чем смерть Мартова, однако Соввласть, идя по заветам ИЛЬИЧА, должна крепнуть. Никаких надежд в связи со смертью Ленина с их стороны не выражается. Правые группировки, как Союз Русского Народа – бывш. служащие Полиции – определенно злорадствуют, но скрывают это выражение. Наиболее консервативная часть Польского населения рада случившемуся.

Прогрессивное духовенство относится сочувственно. Что касается Тихоновского духовенства, то открытого проявления настроения нет. Евангелисты сожалеют о смерти ЛЕНИНА, как представителя Власти, давшего возможность их организации и как защитник всех угнетенных.

РЕЧИЦКИЙ УЕЗД. В гор. Речица утром 24 января на Казарменной ул. была обнаружена прокламация следующего содержания: “Умер ЛЕНИН, пусть подохнет и Троцкий, долой Советскую власть”. Прокламация лежала на улице, ее обнаружили парикмахеры – Капустин и Френкель Симон, прокламация написана чернилами размашистым шрифтом. Парикмахеры, прочитавши прокламацию, бросили ее в печь и сожгли, сами парикмахеры люди аполитичные, в антисоветском ни в чем не замечены. Среди рабочих говорят, что теперь такого вождя, как Ленин, не будет, интересуются, почему не могли вылечить Ленина и кто теперь будет вместо ЛЕНИНА.

Среди крестьян деревни Ровное Речицкой волости замечено следующее: “Теперь будет неизвестно лучше или хуже”. “Лучше, они мыслят, что соввласть падет, и для них будет лучше, хуже потому, что Ленин всетаки защищал крестьянство, а теперь защитников нет”. Такие слухи распространяет гр-н ЧЕРНЫШЕЙ Сафрон и лесник МАЕВСКИЙ Адам, последний по национальности поляк, в старое время служил у помещика Соколова объездчиком.

РОГАЧЕВСКИЙ УЕЗД. Настроение масс города и среди служащих о смерти тов. ЛЕНИНА имеется в сторону соболезнования, но не как вождя, а как человека. Идут частичные толки среди советских служащих, что в связи со смертью тов. ЛЕНИНА Троцкий устранен от должности, в связи с последней Партдискуссией и что в дальнейшем некому будет руководить Соввластью.

Что касается деревень, то трудовое крестьянство очень сожалеет тов. ЛЕНИНА, высказываясь о том, что как вождь Советской власти – он рано отошел от него и нужно еще было 5 лет, что бы он еще прожил. Ленин руководит Соввластью.

СТАРОДУБСКИЙ УЕЗД

СОВСЛУЖАЩИЕ. На общем собрании всех союзов по докладам: Похороны Ленина 7

7 Так у дакуменце.большинство из присутствующих были члены союза Совработников. С начала доклада была полная тишина. К концу доклада в задних рядах – незначительный разговор, отдельных разговоров по текущему моменту не выявлено. Между прочим, жена Диаковского говорила (муж служит в Сельхозе № 2): “Говорят, что Троцкого в Москву не пустили, что рабочие якобы против Троцкого”. Муж Диаковской до 17 года был следователем при Минском Окружном Суде…

Среди сотрудников УЗО кто-то высказался, что в РКП наблюдается два деяния. Одни тяготеют к Троцкому, другие к Ленину. Первый якобы противник Нэпа, второй – с большинством сторонников её на долгие годы. Сотрудник УПК Китаен говорил: “Счастливый ГОЦ, Донской и Каплан, что им расстрел заменен тюрьмой, иначе им не сдобровать бы после смерти тов. ЛЕНИНА”, большинство сотрудников УПК с этим не соглашались, заявляя, что, как им кажется, Соввласть мстить указанным лицам не стала бы. Среди служащих высказываются, что эта тяжелая потеря, все равно он же не работал, что и терять было нечего, но что после его смерти может быть очень скверно, то это да, могут произойти расколы.

ПРОЧЕЕ НАСЕЛЕНИЕ.

Публика говорит: “Ленин якобы отравился и Троцкий, боясь преследования, удрал из России, видя гибель своих планов, Ленин решил покончить самоубийством”, – это самые распространенные слухи. Гр-н села Стародуба КЛИМОВИЦКИЙ Израиль, проживающий по Красной ул., торгует лошадьми, сказал по секрету: “Что в связи со смертью ЛЕНИНА тов. ТРОЦКИЙ откололся, вышел из партии и якобы организует другую партию”.

Включая сюда бывших студентов, врачей, чиновников и др., каковые в целом отнеслись к смерти тов. ЛЕНИНА пассивно и равнодушно, агитации не было. В последнее время интеллигенция имеет разные мнения по поводу оппозиции, полагает, что с потерей Ленина и с провалом оппозиции – возможен крутой поворот партии влево. Судя из бесед с попами и помещиками, прочим черносотенным элементом, относящимся равнодушно, потеря ЛЕНИНА [в] их умах, видно, создает мысль о том, что возможен уклон вправо, в особенности при наличии образовавшейся оппозиции в партии, хотя они и не совсем имеют представление о таковой. Баптисты выражают сожаление об утрате партией вождя. Бывшие офицеры и бывш. белые офицеры относятся с сожалением, как к потере гениальной личности.

Зам. Нач. Информреготделения Корнев

Уполномоченный Мирхасин

Ф. 4-п. Оп. 1. Д. 1245. Л. 93–101об. Копия

1 Поўная назва дакумента: “Из сводки информотдела о провокационных выступлениях и разговорах по поводу смерти тов. Ленина, имевших место среди всех групп населения с 22 января по 11 февраля 1924 г.”.
2 Тут і далей падкрэсліванне зроблена фіялетавым чарнілам.
3 Тут і далей шматкроп’е дакумента.
4 Список членов коммола, список кулаков: Ф. 4-п. Оп. 1. Д. 1245. Л. 98.
5 Так у дакуменце.
6 Трэба: агитацию.
7 Так у дакуменце.

Наверх

Канцлер ВКЛ Леў Сапега (1557-1633) і смаленскі ваявода Філон Кміта-Чарнабыльскі (каля 1530-1587) — адны з найбольш вядомых асобаў сваёй эпохі. Л. Сапегу прысвечана панегірычная літаратура XVII ст.[1]. Яго першая біяграфія з’явілася ўжо ў 1645 г., аўтарам якой быў Ян Рывоцкі[2]. У гістарыяграфіі шмат увагі аддавалася кар’еры Л. Сапегі, яго ролі ў рэлігійным жыцці ВКЛ[3]. Але менш вядома пра яго дзейнасць на пасадзе аршанскага падстаросты.

Смаленскі ваявода Філон Кміта-Чарнабыльскі быў адным з герояў Інфлянцкай вайны. Сваімі вайсковымі подзвігамі заслужыў павагу сучаснікаў і шанаванне нашчадкаў[4]. У разнастайных гістарычных даследаваннях значная ўвага аддавалася менавіта яго вайсковай дзейнасці[5].

Выяўлены ліст Стэфана Баторыя да аршанскага старосты Ф. Кміты-Чарнабыльскага адносіцца да міжваеннага часу гадоў Інфлянцкай вайны. У ім паказаны неправавыя дзеянні аршанскага падстаросты Л. Сапегі (наезд на прыватную маёмасць), а таксама Ф. Кміты-Чарнабыльскага, які прыкрываў яго злачынства. Названы факт невядомы ў ix біяграфіі, ён сведчыць, што ўчынкі гэтых асобаў былі не заўсёды гераічнымі. Тым не менш, мы не ставілі за мэту паказаць Л. Сапегу і Ф. Кміту-Чарнабыльскага як антыгерояў. Дакумент прадэманструе, як у некаторых выпадках яны праяўлялі сябе на пасадах падстаросты і старосты.

Ліст Стэфана Баторыя захоўваецца ў архіве Гарнастаяў [гл. дадатак 1], бо справа звязана з берасцейскім ваяводам Гаўрылам Іванавічам Гарнастаем (? -1587)[6]. Гэта адзіны дакумент па гэтым выпадку. Напісаны ён быў у Мальбарку 25 лістапада 1577 г. пісарам Мікалаем Ясенскім[7]. Адрасаваны непасрэдна аршанскаму старосту па скарзе Г. Гарнастая на Л. Сапегу за наезд на яго сяло Старцэвічы ў маёнтку Задняпроўе[8].

17 жніўня 1577 г. Л. Сапега разам са старасельскімі і басейскімі баярамі Сямёнам Рубцом, Іванам Фядровічам, Грышкам і Марцінам Ганчарэнскімі, басейскімі падданымі Арцёмам Марцюшэвічам, Ходарам Зяньковічам, Іванам, Кандратам, Хромам і Івашкам Анбрасовічамі і з іншымі падданымі і баярамі, а таксама з аршанскімі казакамі і памочнікамі з ураду аршанскага падстаросты наехалі на сяло, пабілі і памардавалі падданых Г. Гарнастая, забралі ў іх маёмасць. У дакуменце пералічана толькі дзесяць асобаў, якія ўдзельнічалі ў наездзе. Пра агульную колькасць удзельнікаў меркаваць складана, бо былі не толькі падданыя, але і асобы з ураду і казакі. Войска Л. Сапегі магло складаць не менш за 30 чалавек. Наезд быў зроблены не з уласных маёнткаў, а са староства, хоць у той час Л. Сапега меў спадчынны маёнтак Сакольні ў Аршанскім павеце, які атрымаў пасля падзелу спадчыны з братамі ў 1575 г.[9].

Было адзначана, што берасцейскі ваявода скаргі на падстаросту падаваў неаднаразова. Але Ф. Кміта-Чарнабыльскі не хацеў прымаць сведчанні возных аб шкодах, акрамя таго яшчэ і іншыя дакументы па гэтай справе вырваў з актавых кніг. Па артыкуле 20 раздзела 4 Статута ВКЛ 1566 г. у функцыі старосты, сярод іншых справаў, уваходзіў разгляд наездаў на маёмасць. Невыкананне старостам сваіх абавязкаў і парушэнне закону прымусіла Г. Гарнастая падаць скаргі ў суды ў іншыя паветы. У дакуменце не адзначана, у якія менавіта. Бліжэйшыя суды былі ў Віцебску, Полацку, Мсціславе і Менску. Верагодней за ўсё скаргі былі пададзены ў менскі гродскі суд, бо Г. Гарнастай быў там старостам. Але на сёння гродскія кнігі гэтых судоў не захаваліся, таксама як і аршанскага, таму спраўдзіць гэтую інфармацыю немагчыма.

Выпадак стаў прычынай для позвы ў гаспадарскі суд Ф. Кміты-Чарнабыльскага, Л. Сапегі і яго памочнікаў. Яны павінны былі з’явіцца праз 8 тыдняў, калі гаспадар будзе ў той час у Польшчы, ці праз 4 тыдні, калі ён будзе ў ВКЛ. Быў дадзены час, неабходны для прыезду, як гэта вызначана ў Статуце ВКЛ. Крыніца спасылаецца на звычай і на Статут 1566 г., што правапарушэнні, здзейсненыя дзяржаўнымі асобамі, павінен разглядаць вялікі князь літоўскі. Артыкул не адзначаны, але гэтыя выпадкі агаворваюцца ў заканадаўстве (Статут ВКЛ 1566 г., р. 4, арт. 21, 45).

Паводле Статута ВКЛ 1566 г. (р. 11, арт. 1,2), Л. Сапега за наезд павінен быў выплаціць штраф і кампенсаваць шкоды. Але гэты від дакумента (позва ў суд) не дае магчымасці даведацца пра прысуд па справе. Наезд на маёмасць быў вельмі распаўсюджаным злачынствам у той час і пазней. Падобныя справы часта разглядаліся ў гродскіх судах. Для доказу наезду выклікаўся павятовы возны, які аглядаў шкоды і рабіў іх апісанне. Пасля яго сведчанні заносіліся ў кнігі і былі доказам у судовым працэсе. Але Ф. Кміта-Чарнабыльскі замест выканання сваіх абавязкаў, разгляду справы і вынясення прысуду скарыстаўся службовым становішчам, каб не даць хады справе. Ён выступіў на баку Л. Сапегі. Пры гэтым ён даводзіўся шваграм Г. Гарнастаю, быў жанаты з яго роднай сястрой Настассяй[10].

На 1577 г. падстароста меў толькі 20 гадоў і не быў уплывовай асобай у павеце. На такі ўчынак ён мог наважыцца пры падтрымцы іншай асобы. Хутчэй за ўсё, такой асобай стаў Ф. Кміта-Чарнабыльскі, бо ў дакуменце згадана пра яго верагодную „намову” і асабістую зацікаўленасць у спыненні справы.

Дадзены выпадак не адбіўся на кар’ерным росце ні Ф. Кміты-Чарнабыльскага, ні Л. Сапегі. Аршанскі староста займаў сваю пасаду да 1587 г., а ў 1579 г. стаў смаленскім ваяводам[11]. Відавочна, што яго вайсковая дзейнасць спрыяла станоўчаму вырашэнню пытання для яго. Аршанскі падстароста дзякуючы пратэкцыі Радзівілаў пачаў яскравую кар’еру: у 1581 г. ён ужо быў пісарам ВКЛ, у 1585 г. — падканцлерам, у 1589 — канцлерам[12].

Гэта замалёўка не мяняе кардынальна біяграфічных дадзеных пра Ф. Кміту-Чарнабыльскага і Л. Сапегу. Яна дадае новую інфармацыю пра дзейнасць у міжваенны час аднаго і пра пачатак кар’еры другога, а таксама паказвае, што абодва былі здольныя на неправавы ўчынак. Асобы, якія займаюць высокія пасады і шмат робяць для свай Айчыны, не заўсёды дзейнічаюць беззаганна. Але ад гэтага іх дасягненні не становяцца менш значнымі.

Дадатак 1. Ліст Стэфана Баторыя аршанскаму старосту Філону Кміту-Чарнабыльскаму (1577).

Дакумент напісаны на старабеларускай мове, арыгінал. Мае памеры 322х200 і замацаваны пячаткай „Пагоня”. Пры транслітарацыі тэкстаў у аснову пакладзены прынцып палітарнай іх перадачы. Захаваны літары „ѧ”, „ѡ”, „ѩ”, _„ү”, „^Ѣ“, „є”. Вынасныя літары пададзены курсівам. Прапушчаныя літары ў словах пад цітламі адноўлены з улікам асаблівасцяў правапісу старабеларускай мовы і ўзяты ў круглыя дужкі. Устаўкі ад аўтара падаюцца ў квадратных дужках і каментуюцца ў палеаграфічных падрадковых заўвагах. Нумарацыя старонкі дадзена ў квадратных дужках.

[19] Стефан Божю м(и)л(о)стю корол полскии великии литовскии рускии прускии жомоисткии мазовецкии ифлянскии кн(ѧ)же седмигородскоє иных.

Старосте ѡршаньскому п(а)ну Филону Семеновичу Кмите Чернобыльскому. Жаловалъ намъ воевода берестеыскии староста меньскии державца каменецкии пан Гаврило Иванович Горностаи за справою үрадника своєг(о) Петра Тыминьского ѡ тош деи в року семдесят семом месеца августа семогонадцать дня в неделю подстаростии твои ѡршаньскии Лев Иванович Сопега[13] не ведаю єти и з росказанья твоєго або самъ зумыслу своєго особого своего и з боѩрми своими старосельскими и басеискими на имѩ съ Семеномъ Рубцемъ, Иваном Федровичом, Гришкам Мартином Ганчаренскими и с подданными своими басеискими Артемъ Мартюшевичомъ, Ходором Зеньковичом, Иваном, Кокдратож, Хромом, Ивашюш Акбросовичами и з ыкшими многими боѩрми и подданными своими и с козаками ѡршаньскими. Так же и з многими помочниками своими з ураду своєго подстароства cршанского наєхавши моцно гвалтож на властное имеке его Заднепръское на село Старцевичи[14] подданых єго побил помордовал и маєтности их wm мала до велѧ з домов их тым боѩром и подданым своим побрати велел. ѩко деи то ширеи на врадех н(а)ших г(оспо) д(а)рских ѡповедано и на выписех ширеи сѧ покажет. А к тому деи ѡт возных не хотел приимовати сознаныѧ але єще съ книгъ иншиє справы повыдрал[15]. И в тых же слугъ п(а)на воєводиных кони и иныє речи поѡтнимал. Которыє деи кривды морды и шкоды и бесправѧ тот подстаростич твои не з ыменѧ и з оселости своеи чинит але з староства н(а)шого што деи до инших врадов мусить слати. [..][16]оповедати ѡ што деи неоднокроти пан воєвода на то подстарост[о]го[17] твоєго жаловал и справедливости у тебе просил нижли деи справедливости үчинити не хотел. В чомъ кривду и шкодү великую ѡт тебє самого бытии менечи просил нас пан воєвода берестеискии абых с тобою справедливость w то єг(о) м(и)л(о)сти үчинити [20] велели. Ино кгды ж пан воєвода такую кривду и шкодү з ураду твоєго староства ѡршаньского собе быти менит а водле звычаю права посполитог(о) и статуту земского великого кн(ѧ)зьтва литовского з врадниками нашими үкривжоныи нигдеи индеи толко пред нами г(оспо)д(а)ремъ справедливости доходити себе маєт. Тогды праказуем абы єси пред нами г(оспо) д(а)ремъ там где на тот час дворем н(а)шимъ г(оспо)д(а) рским будемъ сам ку праву сталъ и тог(о) Лва подстаростего своєго зь єг(о) всими помочниками пред нами поставил и в том всем што на жалобе вышеи ѡписано п(а) ну воєводе усправедливилъна рокъ водле статуту зложоныи то єст ѡт поданѩ тобе сего позву нашег(о). єстли такъ долго в Коруне полскои змешкаемъ за ѡсемъ недел. А гдебыхмо до паньства н(а)шого великого кн(ѧ)зьтва литовского ѡсель выєхали нимъ таѩ ѡсемъ недель выидеть. Ино поприєханьє нашом даст ли Богъ в границы великого кн(ѧ)зьтва литовского за чотыри недели. Писан ү Малборку. Л^Ѣта Бож(его) нарож(енѩ) 1577 м(е)с(е)ц ноябра 25 днѩ.

Миколаи ѩсенскии писар.

---

[1] Borek P. Lew Sapieha w świetle oracji pogrzebowej Sebastiana Łaszewskiego // Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna / Red.K. Stępnik. Lublin, 2007. S. 77-90; Галенчанка Г. Невядомыя i малавядомыя помнікі духоўнай спадчыны і культурныхсувязей Беларусі XV — сярэдзіны XVII ст. Мінск, 2008. С. 149.
[2] Čiuprinskas M. Retoryka a biografia: życie Lwa Sapiehy w dziele Jana Rywockiego Idea magni herouis (1645) // Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna / Red. K. Stкpnik. Lublin, 2007. S. 65-76.
[3] Życie sławnych polaków. Orzechowski S. Życie Jana Tarnowskiego. X. Kochanowski. Lew Sapieha. T. I—II. Radom, 1830; Lulewicz H. Sapieha Lew // Polski Słownik Biograficzny (далей — PSB). T.XXXV/1. Zesz. 144. Warszawa; Wrocław; Kraków, 1993. S. 84-104;Akinczyc I. Lew Sapieha a problem religijny w Wielkim Księstwie Litewskim // Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna / Red. K. Stępnik. Lublin, 2007. S. 17-26; Kempa T. Kanclerz Lew Sapieha a kościół unicki // Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna / Red. K. Stępnik. Lublin, 2007. S. 27-42; Czwolek A. Lew Sapieha, dyplomata w służbie Zygmunta III // Леў Сапега (1557—1633 гг.) і ягочас. Зборнік навуковых артыкулаў. Гродна, 2007. С. 123—138 і інш.
[4] Kochanowski J. Iesda do Moskwy. Kraków, 1583; Narkliewicz S.Dekret wieczney pamieci na sedziego ziemskiego smolenskiego JMP Hieronima Ciechanowicza, sakratarza JKM i na assesora JM przy żałobie pogrzebowey. Wilna, 1651.
[5] Eberle J. Kmita Fiłon Czarnobylski // Polski Słownik Biograficzny. T. 13. Wrocław; Warszawa; Kraków, 1967-1968.S. 88—89; Помнікі старажытнай беларускай пісьменнасці.Уклад., уступ. артыкулы, каментарыі канд. Філалагічных навук А.Ф.Коршунава. Мінск, 1975; Кміта-Чарнабыльскі Філон // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 4. Мінск, 1997.С. 207; Янушкевіч А. Вульская бітва 1564 г. // Commentarii Polocenses Historici. 2004. T. 1. С. 39-40.
[6] Г. Гарнастай быў старэйшым сынам падскарбія ВКЛ,навагарадскага ваяводы Івана Астаф’евіча (?—1558). Пасля бацькі атрымаў багатую спадчыну. Акрамя згаданай пасады займаў яшчэ наступныя: камянецкі дзяржаўца, менскі староста(1575), менскі ваявода. Markiwicz A. Hornostaj Gabriel (Hawryіa) Iwanowicz // PSB. T. 9. Wrocław; Warszawa; Kraków, 1960-1961.S. 626-627.
[7] Мікалай Ясенскі займаў пасаду пісара з 1576 г. Памёр у 1600 г. Lulewich H., Rachuba A. Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litеwskiego XIV—XVIII wieku. Spisy. Kórnik, 1994. S. 212.
[8] Archiwum Główny Aktów Dawnуch (далей—AGAD). Rchiwum Potockich z Radzynia, sygn. 349, k. 19-20.
[9] Lietuvos mosklų akademijos Bibliotekas rankraščtų skyrius, f.16-44,l. 11-12v.
[10] Eberle J. Kmita Fiłon Czarnobylski // PSB. T. 13. Wrocław; Warszawa; Kraków, 1967-1968. S. 89.
[11] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy. T. IV. Ziemia Smoleńska i województwo Smoleńskie XIV—XVIII wiek / pod red.A. Rachuby. Oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk. Warszawa, 2003. S. 215, 365.
[12] Lulewicz H. Sapieha Lew // PSB. T. XXXV/1. Zesz.144. Warszawa; Wrocław; Kraków, 1993. S. 84-104.
[13] Імя, прозвішча і пасада падкрэслена.
[14] Назва мясцовасці падкрэслена.
[15] Слова падкрэслена.
[16] У гэтым месцы дакумент парваны.
[17] У гэтым месцы дакумент парваны. Літара адноўлена па сэнсе.

Наверх

Працэсы над чараўніцамі на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага мелі сваю шматвяковую традыцыю. Першая згадка пра іх паходзіць з 1552 г., калі справа пра чары разглядалася ковенскім войтаўска-лаўнічым судом, а адзін з апошніх працэсаў адбыўся напрыканцы XVIII ст., хоць і пазней яны спарадычна мелі месца. Большасць працэсаў над чараўніцамі датычыла жыхароў уласна Жамойці. Гэта вынікала з таго, што на тых тэрыторыях былі яшчэ моцна жывучымі паганскія культы. У іншых раёнах ВКЛ падобныя суды здараліся намнога радзей. Найбольш працэсаў над чараўніцамі ў ВКЛ адбылося ў сярэдзіне ХVII ст. Колькасць расправаў над асуджанымі за чары, калі параўноўваць з іншымі еўрапейскімі дзяржавамі, ставіць ВКЛ на значна выгаднейшую пазіцыю. На яго тэрыторыі большасць справаў пра чары судзілі суды гродскія і земскія, а эвентуальна — і патрыманіяльныя дворскія суды. Але здараліся і спарадычныя адступленні ад гэтага правіла. Адну з такіх справаў судзіў каптуровы суд пад час аднаго з бескаралеўяў. Але ў прынцыпе працэсамі над чараўніцамі ў ВКЛ займаліся пераважна свецкія суды, чаго не было ў Кароне Польскай, дзе ў гэтай справе паміж свецкімі і духоўнымі судамі адбывалася кампетэнцыйнае канкураванне. Агульныя прававыя нормы для працэсаў над чараўніцамі ў ВКЛ упершыню з’явіліся толькі ў II Статуце ВКЛ. Аднак не хапала ўказанняў, датычных дэталяў правядзення саміх працэсаў, а таксама спосабаў доказу віны асобаў, абвінавачаных у чараўніцтве. Апеляцыйным судом у працэсах над чараўніцамі ў ВКЛ быў створаны ў 1581 г. Галоўны Трыбунал[1].

Цяпер існуе ўжо багатая літаратура, прысвечаная праблематыцы чараў і працэсаў над чараўніцамі ў XVI – XVII ст. Але большасць аналізаваных выпадкаў датычыць Кароны, і ў значна меншай ступені — ВКЛ[2]. У апошні час гэтая праблема даследавалася і ў дачыненні да Прусіі[3].

Тэкст, які публікуецца ніжэй, цяпер знаходзіцца ў фондах Бібліятэкі Літоўскай Акадэміі Навук у Вільні (Lietuovos Mokslų Akademijos Biblioteka) i мае сігнатуру F.17-167, k. 4-7v. Гэта несумненна арыгінал XVII ст. Ён датычыць следства ў справе падазравання ў чараванні, якое праводзілі ў маёнтках маршалка ВКЛ Яна Станіслава Сапегі два яго ўраднікі: Андрэй Кноф (Аndrzej Knoff) і не названы па імені Злоцкі (Złocki), намеснік слонімскага падстарасты. Ян Станіслаў Сапега быў самым старэйшым сынам Льва Сапегі і яго першай жонкі Дароты Фірлееўны. У маладосці вучыўся ў Віленскай Акадэміі і ў Браневе, а потым працягваў штудыі ў Вюрцбургу, Франкфурце і Парыжы. У 1593 г. стаў старастам Маркава і Мядзела, a ў 1605 г. — судовым слонімскім старастам. У 1611 г. Жыгімонт ІІІ даверыў яму ўрад надворнага маршалка літоўскага. Апошнім этапам яго добра пачатай кар’еры стала намінацыя ў 1621 г. на вялікага маршалка літоўскага. Пад канец жыцця ў Яна Станіслава Сапегі з’явіліся сімптомы псіхічнай хваробы, што непасрэдна паўплывала на распачынанне ў яго маёнтках палявання на чараўніц[4].

Працэс „адчароўвання” маёнткаў маршалка літоўскага быў шырока арганізаванай акцыяй, бо ўжо ў 1630 г. знаходзім першыя згадкі пра катаванне жанчыны, падазраванай у чарах[5]. Працэс над ёю трываў практычна 2 гады і завяршыўся смяротным прысудам. Яе спалілі на вогнішчы[6]. У публікаваных ніжэй крыніцах таксама ёсць адгалоскі ранейшых паляванняў на чараўніц у маёнтках маршалка літоўскага.

Тры публікаваныя ніжэй тэксты сваім зместам узаемна дапаўняюцца. Першая крыніца датычыць дэталяў следства, якое правялі ва ўладаннях маршалка літоўскага Яна Станіслава Сапегі яго ўраднікі Андрэй Кноф і не названы па імені Злоцкі, намеснік слонімскага падстарасты. На мэце працэсу было спраўдзіць, ці „не займаўся” чарамі адзін з падданых маршалка літоўскага з прозвішчам Кудравец, разам са сваёй жонкаю, дачкою і чалядніцаю. Як у многіх справах такога тыпу, западазравалі іх суседзі, a менавіта не названы па імені Перавалоцкі, які ўжо шмат гадоў прыватна канфліктаваў з Кудраўцом. Калі б чараўніцтва было даведзена, суседская калатня магла мець далёкасяжныя наступствы для Кудраўца і яго найбліжэйшай сям’і. Ураднікі Яна Станіслава Сапегі выконвалі сваю працу надзвычай скрупулёзна і, што трэба падкрэсліць, выключна бесстаронне. Распыталі бліжэйшых і далейшых суседзяў сям’і Кудраўцоў. У выніку стварыўся праўдзівы вобраз сітуацыі. Mенавіта Перавалоцкі, які меў не найлепшае рэнамэ сярод суседзяў, кaб папомсціцца на Кудраўцу і яго сям’і, беспадстаўна абвінаваціў яго ў чараўніцтве. Апісанне следства не здымае адназначна віны з Кудраўца і яго сям’і, aле выразна паказвае, што іх абгаварыў Перавалоцкі.

Два наступныя публікаваныя дакументы датычаць дадатковых высвятленняў Лявона Грынцэвіча (Leon Hryncewicz) і яго жонкі, суседзяў Кудраўца, якія непасрэдна звязаныя з праведзеным следствам. Згаданы Лявон Грынцэвіч і яго жонка апісвалі адно са здарэнняў, звязаных з жонкай Кудраўца, якая запэўнівала хворую жонку Грынцэвіча ў хуткім выздараўленні, што фактычна і адбылося. Гэта магло быць праявай яе звышнатуральных здольнасцяў, а гэтым самым — яе сувязяў з нячыстай сілай. Паведамленне Лявона Грынцэвіча і яго жонкі не дае адназначнага вырашэння гэтага пытання.

Падзеі, адлюстраваныя ў дакументах, адбываліся ў Слонімскім старостве, якое Леў Сапега перадаў свайму найстарэйшаму сыну Яну Станіславу Сапегу ў 1605 г. Пазней перадаваў яму і іншыя пасяленні, набытыя ці атрыманыя ў спадчыну, якія былі ў юрысдыкцыі слонімскага старасты. Так, згаданую ў публікаванай крыніцы вёску Перавалокі Леў Сапега атрымаў у 1611 г. ад гарадзенскага падкаморыя Паўла Валовіча і яго жонкі Сафіі Хадкевіч. Блізна было венам другой жонкі канцлера ВКЛ Гальшкі Радзівілаўны, якая запісала яму яго ў тэстаменце. Нейкія правы на тую вёску захаваліся і за яе братам Kрыштапам Радзівілам, палявым гетманам ВКЛ, бо ў 1614 г. перапрадаў яе Льву Сапегу. У1631 г. вёска была аддадзена ў заставу. У сваю чаргу, уладанне Міжрэчча (Międzyrzecz) на Падляшшы Леў Сапега атрымаў пасля смерці сваёй першай жонкі Дароты з Фірлеяў. Адносна іншых пасяленняў, згаданых у прэзентаваным тэксце, не хапае дакладных звестак. Праўдападобна, яны трапілі да Льва Сапегі, а потым і да яго сына, разам са Слонімскім староствам[7].

Публікацыя падрыхтавана на падставе Instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych od połowy XVI do połowy XIX wieku, распрацаванай Гістарычнай Камісіяй Польскай Акадэміяй Умельства ў Кракаве. Адначасова мову крыніц я стараўся перадаць як мага бліжэй да арыгінала. У публікацыі выкарыстаны прынцыпы скрачэнняў, рэкамендаваныя ў Instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych od połowy XVI do połowy XIX wieku: WM— Waść Mość i г.д.

---

[1] Падрабязней гл.: Pilaszek M. Litewskie procesy czarownic wXVI-XVIII w. // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XLVI.2002. S. 7—21; idem, Apelacje w polskich procesach czarownicXVII-XVIII w. // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. S. 114-134; Beresnevičius G., Čaplinskas T. Czarownica [w:] Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analizy i obrazy, opr. V. Ališauskas,M. Jovaiša, M. Paknys, R. Petrauskas, E. Raila, tł. P. Bukowiec,B. Kalęba, B. Piasecka. Kraków, 2006. S. 145-150; Ostling M.Konstytucja 1543 r. i początek procesów o czary w Polsce // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XLIX. 2005. S. 99-102.
[2] З новай літаратуры гл.: Raganų teisman Lietuvoje. Ed. K. Jablonskis, R. Jasas.Vilnius 1987; Pilaszek M. Procesy czarownicw Polsce w XVI—XVIII w. Nowe aspekty. Uwagi na marginesiepracy B. Baranowskiego // Odrodzenie i Reformacja w Polsce.T. XLII. 1998. S. 81-102; Janiszewska-Mincer B. Bydgoski proces o czary w 1638 r. // Prace Komisji Historii. III, Seria C. Nr 4.S. 105-125; Urban W. Czary i mandragora w Tymbarku // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XLIX. 2005. S. 181-182; Bogdan D. Procesy o czary na Warmii w XVI wieku // Komunikaty Mazursko-Warmińskie. 2006. Nr 1. S. 19-35; Wijaczka J. Proces o czary we wsi Młotkowo w 1692 r. Przyczynek do polowaniana czarownice w Rzeczpospolitej w XVII w. // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XLVIII. 2004. S. 161-170; idem, Procesy oczary w Polsce w dobie Oświecenia. Zarys problematyki. Klio.2005. Nr 7. S. 17-61; Wiślicz T. Społeczeństwo Kleczewa i okolicw walce z czartem (1624—1700) // Kwartalnik Historyczny. 2004.CXII. nr 2. S. 37-60; Tazbir J. Procesy o czary // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. XXIII. 1973. S. 151-176; ks. Szczurkowski R. Zmagania duchowieństwa polskiego z czarami i wiarą w upiory w XVIII w. // Analecta Cracoviensia 2003. XXV. S. 415-436, iшмат іншых вартых прац.
[3] Wijaczka J. Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandeburskich) w XVI-XVIII wieku. Toruń, 2007.
[4] Lulewicz H. Jan Stanisław Sapieha h. Lis // Polski Słownik Biograficzny (далей – PSB). T. XXXIV. Wrocław – Warszawa – Kraków, 1992. S. 624-629.
[5] Аляксандр Цехановіч да Яна Станіслава Сапегі, маршалка літоўскага, 8 III 1630, са Слоніма, Lietuvos Mokslų Akademijos Biblioteka (далей — LMAB), f.139-4969, k. 63.
[6] Pilaszek M. Litewskie procesy czarownic w XVI— XVIII w. S. 25,34-38.
[7] Lulewicz H. Lew Sapieha h. Lis // PSB. T. XXXV, z. 144. , Warszawa — Kraków, 1994. S. 100; Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe. Petersburg, 1890. T. 1. S. 146; LMAB, f. 17—131, k. 71—71v., Aкт продажу Льву Сапегу мястэчка Езерніцы і фальварку Блізны, 16 IV 1614 r.
[8] ад лацінскага scrutinium, ii — у значэнні следства, следства судовае.
[9] Падобна, што прозвішча Злоцкага ўжо пасля напісання тэксту было ўстаўлена ў пустое месца, пакінутае для гэтага.
[10] Хмельніца — вёска ў Слонімскім павеце.
[11] Праўдападобна Эльжбета Сапежанка, жонка наваградскага кашталяна Самуэля Валовіча, гл.: Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego. Wyd. J.N. Bobrowicz. Lipsk, 1842. T. IX. S. 419.
[12] Перавалока, Перавалочка — вёска ў Слонімскім павеце, пры дарозе са Слоніма да Ружан (гл.: SGKP, Warszawa, 1887. T. 8.S. 9).
[13] Востраў — вёска над ракой Лукавіцай у Слонімскім павеце, ніжэй Клімавічаў.
[14] Слонім, разлеглы на берагах Шчары, сядзіба стараства, з 1586 г.у юрысдыкцыі Льва Сапегі, a з 1605 г. — яго старэйшага сына Яна Станіслава Сапегі.
[15] рochwalić — прыгразіць, паабяцаць помсту.
[16] дрэвы, драўніну.
[17] пахвалка — пагроза.
[18] сысці.
[19] сварыліся.
[20] у вязніцы.
[21] Яна Станіслава Сапегі.
[22] пасварк — калатня, спрэчка.
[23] Смаўжы — вёска ў Слонімскім павеце.
[24] паветра — тут: заразы.
[25] прыёмныя бацька і маці — выбраныя (przybrani) бацькі.
[26] паўкварты — мера аб’ёму, роўная ½ літра.
[27] кварта — мера аб’ёму, роўная 1 літру
[28] валока — адзінка вымярэння плошчы зямлі ў ВКЛ, роўная прыкладна 21, 36 гa.
[29] Янам Станіславам Сапегам, маршалкам літоўскім.
[30] Міжрэчча (Międzyrzecz) — уладанне на Падляшшы. ЛеўСапега атрымаў яго пасля смерці сваёй першай жонкі Дароты з Фірлеяў, перадаўшай яму яго ў сваім тэстаменце.
[31] Леў Іванавіч Сапега, каралеўскі сакратар (1581), падканцлер(1585) і канцлер ВКЛ (1589), пазней віленскі ваявода (1623)і вялікі гетман ВКЛ (1625). Гл.: Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV—XVII wieku. Spisy.Opr. H. Lulewicz, A. Rachuba. Kórnik, 1994. S. 42, 134, 147.
[32] Блізна — пасяленне ў Слонімскім павеце.
[33] Kракоткі — вёска ў Слонімскім павеце.
[34] Пасынічы — вёска ў Слонімскім павеце.

Наверх