БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

Гэта сапраўды рэдкі юбілей і нештодзённая нагода ўшанаваць даробак аднаго з найвыдатнейшых сучасных польскіх гісторыкаў і адначасова нагадаць пра вартасці добрасумленнага выканання абавязкаў акадэмічнага настаўніка, якія ўвасобіліся ў постаці прафесара Марцэлія Космана. Майстар і Ментар — гэта найдакладнейшыя сінонімы пазіцыі, характэрнай для навуковай працы прафесара. Адзін з сяброў юбіляра, праф. Анджэй Хадубскі, вынайшаў вельмі трапнае азначэнне „навуковая радасць”, што ўяўляе сабой квінтэсэнцыю „бязмежнай самааддачы навуковай даследчай захопленасці, якая стала прызваннем, прафесіяй, хобі і радасцю штодзённага дня” Марцэлія Космана. Напэўна, без такога падыходу не быў бы магчымы багаты аўтарскі даробак у больш як 1600 публікацый і выхаванне чарговых магістраў і дактарантаў, хадайніцтвы аб наданні наву-ковых ступеняў і тытулаў, аж да прафесарскіх. Заўсё-ды аднолькава добразычлівая, даверліва мабілізоўная ўсмешка, што адсоўвала на дальні план усё, што не да-тычыла падрыхтоўкі рэферата або сферы даследавання. Я пішу гэтыя словы як удзячная ўдзельніца вышэйшых семінараў, якія праводзіў прафесар яшчэ у шстытуце журналістыкі на вул. Шармашэўскага, тады яшчэ толькі дактарантка, а цяпер ужо сама тытулярны прафесар. Я пераканана, што падобныя пачуцці былі ўласцівы гасцям юбіляра, якія сабраліся 26 кастрычніка на ўрачыстасці з гэтай нагоды ў будынку Аддзела палітычных навук і журналістыкі Універсітэта імя Адама Міцкевіча ў Познані, дзякуючы сардэчнаму клопату дэкана праф. Тадэвуша Валаса.

Кульмінацыйным пунктам урачыстасці было ўручэнне Кнігі, прысвечанай юбіляру сябрамі, вучнямі і даследчыкамі, якія рэпрэзентавалі блізкія М. Косману кірункі навуковай думкі. Ідэя выдання была прынята з энтузіязмам, таму азначэнне „Кніга” варта ўспрымаць як умоўнае. Мы падрыхтавалі двухтомную публікацыю, што змяшчае 56 артыкулаў, салідную бібліяграфію прац прафесара (якую кампетэнтна склаў др. Багуміл Вайцешчак) і адпаведную Tabula Gratulatoria з подпісамі больш як 200 асобаў. Тытул Кнігі „Праз Крэсы і гісторыю да ўскраін палітыкі” поўнасцю адлюстроўвае спектр зацікаўленняў юбіляра, а прысвячэнне „Прафесару Марцэлію Косману ў паўстагоддзе навуковай працы” тлумачыць наме-ры аўтараў і рэдактараў двухтомніка. Сярод першых, між іншым, Анджэй Хадубскі, Яраслаў Панэк, Тадэвуш Буйніцкі, Генрыка Ільгевіч, Адам Сухоньскі, Генрык Віснэр, Януш Быліньскі, Юзаф Длугаш, Людвік Гжэбень, Уладзімеж Качароўскі, Адам Касэрскі, Януш Малэк, Станіслаў С. Ніцэя, Генадзь Сагановіч, Готфрыд Шрам, Януш Тазбір, Захар’яш С. Яблоньскі, Кшыштаф Р. Прокап, Роман Барон, Яцэк Калбушэўскі, Гжэгаж Лукомскі, Адам Мальдзіс, Ян Жоньца, Януш Збудневэк, Анджэй Анташэўскі, Артур Кіяс, Мацей Кіёўскі, Браніслаў Пасерб, Ежы Старнаўскі, Ян Залубскі, Зыгмунт Зяліньскі. У рэдакцыйны камітэт увайшлі Івона Гофман (кіраўнік), Войцех Магусь (сакратар), Ёанна Маршалэк-Кава, Тадэвуш Валас, Багуміл Вайцешчак (бібліяграфія). Кніга выйшла ў выдавецтве Адама Маршалка ў Познані, у выдаўца, дасведчанага ў гэтай галіне, і выпрабаванага сябра асяроддзя палітолагаў Польшчы, які прысутнічаў на мерапрыемстве.

Юбілейную ўрачыстасць адкрыў праф. Т. Валас. Вітаючы гасцей, дэкан падкрэсліў, што прысутнасць такой колькасці прадстаўнікоў акадэмічных і культуратворчых асяродкаў — найлепшы доказ усебаковай актыўнасці прафесара Космана. Гэтыя словы былі скіраваны да праф. Тадэвуша Ясіньскага, дырэктара Курніцкай бібліятэкі, праф. Генрыка Альшэўскага, кіраўніка навуковай рады гэтай бібліятэкі, праф. Кшыштафа Мікульскага, старшыні Польскага Гістарычнага Таварыства імя Іпаліта Цагельскага, Станіслава Сто-пеня, старшыні Велікапольскага культурнага таварыства, Стэфана Барлуга, старшыні Галоўнай управы Таварыства памяці Велікапольскага паўстання, кс. праф. Марэка Інглота, дэкана Аддзела гісторыі Папскага ўніверсітэта Грыгарыянум у Рыме.

Потым праф. Т. Валас зачытаў віншавальны ліст, накіраваны юбіляру рэктарам УАМ, а др. Пётр Фарэцкі — адрасы ад праф. Анджэя Хадубскага, кс. праф. Зыгмунта Зяліньскага, праф. Анджэя Карэскага, рэктара Гуманістычнай Акадэміі ў Пултуску, праф. Анны Побуч-Ленартовіч, дырэктаркі Інстытута гісторыі Апольскага універсітэта.

У афіцыйнай частцы, якая папярэджвала ўручэнне Кнігі, была сцісла прэзентавана навуковая біяграфія праф. М. Космана. Пасля заканчэння вучобы на аддзяленні філасофіі і гісторыі УАМ у 1961 г. М. Косман працаваў настаўнікам польскай мовы і лаціны ў ліцэі на сваёй радзіме, у Ізбіцы Куяўскай, дзе ў 1966-1968 г. быў дырэктарам школы. Адначасова малады гісторык распачаў дактаранцкія даследаванні пад навуковым кіраўніцтвам праф. Генрыка Лаўмяньскага, якія ўвянчаліся ў 1966 г. абаронаю дысертацыі пад назвай „Канцылярыя і дакументы вялікага князя Вітаўта”. З пер-спектывы гадоў можна з упэўненацю сцвярджаць, што на фармаванне зацікаўленняў і этасу працы М. Космана ўплывалі яго настаўнікі Генрык Выслаух, Міка-лай Казакевіч, Герард Лябуда і Генрык Лаўмяньскі. У 1964 г. распачаў першую навукова-даследчую працу ў Інстытуце гісторыі ПАН. Праз чатыры гады яму было прысвоена званне габілітаванага доктара на падставе працы „Рэфармацыя і контррэфармацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім у святле канфесійнай прапаганды”. У перыяд ад 1976 да 1992 г. выконваў абавязкі дырэктара Курніцкай бібліятэкі, адначасова быў акадэмічным выкладчыкам у Інстытуце бібліятэказнаўства і навуковай інфармацыі УАМ (пасля рэарганізацыі — у Вышэй-шай педагагічнай школе ў Аполе, 1983-1993), Інстытуце палітычных навук і журналістыкі УАМ (1987-2002, кіраўнік Аддзела журналістыкі ад 2002, кіраўнік Прадпрыемства палітычнай культуры, Вышэйшая школа кіраўніцтва і банкаўскай справы, 2002, рэктар). Марцэлій Косман атрымаў званне прафесара звычайнага ў 1989 г.

Літаратурны талент і здольнасці выкарыстання дакументальнай літаратуры для папулярызацыі навукі далі плён не толькі ў выглядзе шматразова перавыдаваных кніг з цыкла „Па слядах…”, а таксама палегчылі выкананне абавязкаў кіраўніка Познаньскага, а потым Велікапольскага аддзялення Саюза польскіх пісьменнікаў (1994-1999), сузаснавальніка і віцэ-прэзідэнта Таварыства імя Генрыка Сянкевіча. За сваю працу прафесар Косман атрымаў шмат узнагарод, між іншым, Залаты крыж заслугі, Кавалерскі крыж ордэна Адраджэння Польшчы, медаль Камісіі народнай адукацыі, медаль імя Францішка Палацкага, узнагаро-ду імя Эдварда Рачыньскага (разам з жонкай праф. Багуславай Косманавай), галоўную ўзнагароду імя Уладыслава Рэйманта.

Аўтарцы гэтых слоў выпаў гонар уручыць юбіляру Кнігу „У пяцідзесяцігоддзе…”. Коратка прэзентуючы яе змест, я сказала тады, што тэматычны склад тамоў адпавядае навуковым зацікаўленням прафесара. Артыкулы ў кнізе размешчаны такім чынам: „У бок Літвы”, „Розныя абліччы гісторыі”, „Касцёл: інстытуцыі і людзі”, „У літаратурных колах”, „Палітычная культура” (усё распачынаецца выказваннямі „Пра юбіляра”). Гэтым тэмам можна падпарадкаваць даследаванні пра кнігі, а гэта: „Генрык Сянкевіч як пісьменнік і творца народнай самасвядомасці” (прафесар, між іншым, аўтар такіх кніг, як «Слядамі героя „Трылогіі”», „Візія цудоўнай Польшчы Генрыка Сянкевіча”, «„Агнём і мячом”, праўда і легенда», «Слядамі герояў „Крыжаносцаў”»; пра Літву, з асаблівым акцэнтам на рэлігіязнаўства („Вялікі князь Вітаўт”, „Уладыслаў Ягайла”, „Польшча — Літва. З далёкай і блізкай мінуўшчыны”, „Першабытная Літва. Міфы, легенды, факты”, „Ягайла, кароль Польшчы. З гісторыі Уніі Польшчы і Літвы”, „Шляхі заняпаду паганства ў балтаў”, „Канец Пяркунаса, або Апошнія паганцы над Балтыяй”, „Літоўскае Евангельска-Рэфарматарскае задзіночанне ад ХVII ст. да 1939 г.”, „Ад хросту да хрысціянізацыі. Польшча, Русь, Літва”), пра палітычную культуру (цыкл канферэнцый і публікацый пад рэдакцыяй прафесара — „Мінуўшчына і сучаснасць”, „Міфы і факты”, „Візіі будучыні”, „Свае і чужынцы”, „Эліты старадаўнія і новыя”, „Літва ў польскай традыцыі і палітычнай культуры”, „Войцэх Ярузэльскі перад абліччам праблем свайго часу”, „Пра палітычную культуру Польшчы на мяжы тысячагоддзяў”, „Польшча у другім тысячагоддзі”). Я ўзгадала таксама „Партрэт прымасаў Польшчы”, істотны ў кантэксце біяграфістыкі, якой займаўся М. Косман.

Як дадатак падала прыклады кніг, дзе разглядаецца гісторыя рэгіёна як „малой радзімы” (між іншым „Курніцкія аповеды”, „З гісторыі Курніцкай бібліятэкі”, „Сілуэты велікапалян”, „Велікапольскае паўстанне на фоне змагання за існаванне польскага народа пад прускай акупацыяй”, „З гісторыі велікапольскага друку ХІХ-ХХ ст.”, „Рэгіянальны друк у Велікапольшчы”, „Рашучасць, аб’яднаная з размоваю. Да 90-годдзя Велікапольскага паўстання”). Я падкрэсліла значэнне падручнікаў, што сінтэзавалі гістарычныя даследаванні, выдаваныя юбілярам. Агульныя рысы такога разнастайнага даробку: клопат пра дэталі, навуковая добрасумленнасць, шчырасць аўтара ў адносінах да чытача, шырокі даследчы далягляд.

Уручэнне Юбілейнай Кнігі было кранальным момантам для ўсіх прысутных, а побач з юбілярам — у такую асаблівую хвіліну — былі ягоная жонка праф. Багуміла Косманава і сын др. Міхал Косман.

Тым часам віншаванні працягваліся. Ліст ад генерала Войцэха Ярузэльскага прачытаў др. Анджэй Ганшчалоўскі, дыплом Лідара стваральнай працы і статуэтку Ганаровага Іпаліта ўручылі др. Мар’ян Круль і праф. Мар’ян Гарыня, кіраўнік Капітулы ўзнагародаў Таварыства імя І. Цагельскага, дыплом ганаровай узнагароды „Dobosz Powstania Wielkopolskiego” перадаў старшыня Стэфан Барлуг. Розныя аспекты дзейнасці юбіляра разгледзелі праф. Тадэвуш Ясіньскі, які ўзгадаў прысутнасць прафесара Космана ў Курніку, др. Ганка Дмахоўска (гаварыла пра сучаснасць у праблематыцы „Przeglądu ^achodniego”), Станіслаў Стопень, старшыня Велікапольскага культурнага таварыства, Рышард Брэйза, мэр Інаўроцлава, Тадэвуш Крокас, старшыня аддзялення ПТН, др. Анджэй Новак, галоўны рэдактар „Rocznika Kaliskiego”. Ад імя дактарантаў віншаванні і падзякі перадаў наймаладзейшы паводле стажу др. Бартломей Сэцлер.

Перш чым былі ўручаны кветкі, перад традыцыйным кілішкам віна і цудоўным тортам, слова меў сам прафесар. Дзякуючы і адказваючы на добрыя словы, з роздумам прыгадаў светлай памяці праф. Герарда Лябуду, свайго настаўніка, і светлай памяці праф. Яна Серадыку, шматгадовага сябра, якія перадалі тэксты для двухтомніка, ведаючы, што ўрачыстасці не дачакаюцца…

За гэткую пашану і сардэчнасць, выказаную ў адносінах да іх, мы яшчэ больш Вас любім, наш Сябар і Настаўнік. Таму ва ўступе да двухтомніка я напісала: „Перадаем дар новых інтэлектаў, разам з дарам сэрцаў і найлепшымі пажаданнямі Ad multos Annos… Няхай жа як найдалей мы зможам цешыцца ўзаемным натхненнем і супольнай штодзённасцю”.

Івона Гофман

„Есть свой Ключевский у студентов,
— Вы, Леонард Адамыч Дербов!”*

* Дербов Л. А. Страницы воспоминаний. Саратов: Изд-во Саратовск. ун-та, 2009. 229 с.

Аж да канца больш за паўвекавой (з 1938 г.) выкладчыцкай дзейнасці ў Саратаўскім універсітэце імя М. Г. Чарнышэўскага Леанарда Адамавіча Дзербава (10.10.1909–19.10.1994) гаварылі, што ў яго мове чуецца „нярускі акцэнт”. Як ні дзіўна, многія беларусы, якія працавалі ў межах Расіі, захоўвалі гэтую асаблівасць (можна прывесці прыклад класіка беларусістыкі савецкага, ды і ў няменшай меры постсавецкага часу Мікалая Мікалаевіча Улашчыка). Аднак ва ўспамінах гаворка ідзе не толькі пра вымаўленне, але і пра лёс, лад мыслення, стыль і жыццёвую пазіцыю Леанарда Адамавіча.

Яго ўспаміны, скупыя на словы, дазваляюць зразумець, што гэта быў за чалавек. Але найперш некалькі фармальных звестак пра саму кнігу. Услед за серыяй зборнікаў „Годы и люди” да стагадовага юбілею Саратаўскага ўніверсітэта, заснаванага ў 1909 г., была падрыхтаваная серыя мемуараў „О времени и о себе”, у якую ўвайшлі 7 кніг успамінаў выкладчыкаў універсітэта (А. І. Аўруса „О друзьях товарищах”, В. А. Артысевіч „Одинаковых судеб не бывает”, Б. І. Барысава „О, спорт (люди, события, факты)”, В. А. Ермалаева „Без гнева и пристрастия: Записки историка”, В. Б. Сірацінінай „Жизнь вопреки, или Я — счастливый человек. Воспоминания”, С. М. Стам „Моя жизнь, учителя, друзья и наука”, рэцэнзаваная кніга Л. А. Дзербава), зборнік „В. Г. Борухович в воспоминаниях и письмах” (убачылі свет тры — Барысава, Ермалаева і Дзербава). Вядома, легкадумна было б спадзявацца на тое, што бліскуча задуманая і шыкоўна выкананая (маю на ўвазе і вельмі ўдалае паліграфічнае і мастацкае афармленне, зробленае з вялікім густам) серыя мемуараў можа асвятліць усю складаную, шматгранную і часам супярэчлівую дзейнасць універсітэта нават у тых храналагічных рамках, якія ахоплівае названая серыя, гэта значыць пераважна савецкі адрэзак ХХ ст. Тым не менш варта адзначыць, што падобнай сістэмнай гістарыяграфічнай задумай не можа пахваліцца ні адзін іншы расійскі ўніверсітэт.

У гэтым выявілася высокая культура гістарыяграфіі, выхаваная ў Саратаўскім універсітэце і ў немалой ступені дзякуючы высілкам Л. А. Дзербава. Аўтары прадмовы да яго ўспамінаў А. І. Аўрус і С. А. Мезін наракаюць на тое, што ў самім іх тэксце мала гаворыцца пра „плённы сімбіёз” іх настаўніка з гістарычным факультэтам. А рэцэнзент хацела б дадаць, што не зашкодзіла б змясціць у разгляданым томе і спіс навуковых прац, дапоўніўшы апублікаваны ў 1999 г. няўлічанымі ў ранейшым варыянце газетнымі артыкуламі і неапублікаванымі працамі[1], з аднаго боку, і яго ўспамінамі пра свайго настаўніка С. У. Бахрушына, з другога. Затое лёгка можна прыняць меркаванне аўтараў прадмовы наконт таго, нібыта Л. А. Дзербаў „надеялся, что факты его жизни представляют интерес для истории науки и университета”[2], а на самай справе нашмат шырэй — для гісторыі ўсёй краіны і ў прыватнасці Беларусі, дзе прайшло дзяцінства і юнацтва аўтара.

Менавіта гэтая асаблівасць мемуараў Л. А. Дзербава здаецца рэцэнзенту асабліва цікавай, таму цяжка пагадзіцца з выдаўцамі, быццам больш інфармацыйная другая частка ўспамінаў, даведзеных толькі да 1940 г., хоць яна сапраўды больш „гістарыяграфічная”[3].

Такім чынам, пачнем з месца нараджэння дзеда аўтара па бацькавай лініі. Гарадзішча Наваградскага павета Менскай губерні за 22 км ад станцыі Баранавічы адрознівалася ад звычайных беларускіх мястэчак у рысе яўрэйскай аселасці, бо было населена пераважна аратымі і земляробамі. У сям’і Дзербавых лёгка суіснавалі прыхільнікі каталіцтва (па дзедаўскай лініі) і праваслаўя (па жаночай лініі), што захоўвалі ў памяці творы язычніцкай культуры — беларускага фальклору; напрыклад, бабуля аўтара мемуараў Вікторыя Кандрацкая, непісьменная дачка мікалаеўскага кантаніста, якая памятала і пераказала ўнуку мноства падданняў, прымавак, прыпавесцяў і праспявала столькі ж песень. Як тут не ўспомніць выдатнае выданне беларускага фальклору Шэйна, ажыццёўленае якраз пры жыцці В. Кандрацкай. Можна толькі пашкадаваць, што Леанард Адамавіч не ўнёс у свае мемуары тое, што запомніў і ведаў да старасці з бабулінага голасу.

Дзед Антон Дзерба быў шорнікам, таму ён меў магчымасць даць сваім шасцярым дзецям адукацыю. Цяга беларускіх сялян другой паловы XIX ст. да адукацыі была надзвычай вялікай (варта ўспомніць сям’ю Улашчыкаў). Аднак адзіная дачка Міхаліна Антонаўна яшчэ да Першай сусветнай вайны памёрла ад сухотаў, якія ў той час асабліва жорстка касілі дзяўчат з адукацыяй. Двух сыноў лёс закінуў у Паволжа (Ніжні Ноўгарад і Уфу), аднаго — у Адэсу, дзе ён вучыўся ў юнкерскім вучылішчы, аднаго, які сапраўды стаў вайскоўцам, у Смаленск.

Незвычайна адораным чалавекам быў бацька аўтара мемуараў Адам Антонавіч (1886–1925). Нягледзячы на „мінімальную” адукацыю (чатырохкласнае вучылішча ў Наваградку) ён дзякуючы настойлівай празе ведаў стаў энцыклапедычна адукаванай асобай — яму былі не па чутках знаёмыя ўсе віды сялянскай працы і будаўнічай справы, ён ведаў чатыры мовы (лаціну — мову каталіцкага богаслужэння, польскую, нямецкую, французскую), рыхтаваў па матэматыцы гімназістаў 8-га класа перад іспытамі на атэстат сталасці, іграў на скрыпцы, спяваў, займаўся жывапісам (настолькі прафесійна, што пісаў тэатральныя дэкарацыі і ў 1915 г. распісваў апартаменты ў царскай стаўцы ў Баранавічах). З 16 гадоў працаваў на чыгуначнай станцыі Баранавічы, потым у Почапе (каля Бранска) і з 1916 г. — у Гомелі. У 1919 г. пад час Дзянікінскага наступлення ўступіў у партыю, служыў пры палітаддзеле 12-й арміі і аказаўся начальнікам агітпункта станцыі Гомель-пасажырская, дзейнасць якога ўхваляў А. В. Луначарскі[4]. Нарэшце ў 20-я г. вымушаны быў зрабіцца і „заместителем директора по политической части” (так!), а фактычна арганізатарам сухотнага санаторыя на станцыі Злынка для чыгуначнікаў ва ўладаннях былых запалкавых фабрыкантаў Шведавых, Волкавых. Надзвычайны факт стварэння санаторыя ва ўмовах грамадзянскай вайны. Сам Адам Антонавіч памёр ад сухотаў у Ялце. Лёс у многім тыповы — ад сялянства да інтэлігенцыі, ад каталіцтва — да камуністычнай партыі. Члена гэтай партыі ад рэпрэсій канца 20–30-х г. выратавала, з аднаго боку, дачасная, з іншага, — „своечасовая” смерць.

Дзед па матчынай лініі — Адам Каятановіч Радзюк, непісьменны парабак у маёнтку графа Развадоўскага, потым качагар на чыгунцы ў Баранавічах, заўзяты паляўнічы і самавук-скрыпач, якога любілі дзеці за дабрыню і справядлівасць, „добрый, простой, рабочий человек” (с. 26), хоць і з запальчывым характарам, які дрэнна пераносіў польскую мову і „хорошие манеры” ўласнай жонкі (у душы каталічкі, нягледзячы на прыняцце праваслаўя ў сувязі з замужжам) Анастасіі Міхайлаўны Радзюк (народжанай Бальзоўскай), схільнай да канфліктаў і яхіднасці. Іх дзяцей, якія дажылі да дарослага веку, лёс таксама раскідаў па свеце — ад Мінска да Рыгі і Польшчы.

Маці Леанарда Адамавіча — Дар’я Адамаўна (1893–1947) — чалавек няшчасны: хворая на найцяжэйшую форму псарыязу, яна да 22 гадоў нарадзіла 6 дзяцей, 3 з якіх памерлі ў маленстве, разам з астатнімі перажыла эвакуацыю з Баранавічаў „в засыпанном карболкай товарном вагоне” (з-за халеры) у Калужскую вобласць (с. 29), ледзь выратавала хворага на сыпняк, а потым на крупознае запаленне любімага мужа, але ў 28 гадоў страціла яго, у Другую сусветную страціла сына Віктара і зведала нямецкую акупацыю Беларусі.

Дзяцінства Леанарда Адамавіча прайшло ў прыстанцыйным пасёлку Баранавічы, які, хоць і быў населены чыгуначнікамі, захаваў цалкам вясковае „першароднае” аблічча (с. 32). Такім жа быў і стыль жыцця — простая ежа, у якой пераважалі гародніна, крупы, малочныя прадукты і алей. Аўтар прыводзіць і кошты (пуд, г. зн. 16 кг, бульбы — 15 кап., абутак — 3 руб., заробак чыгуначніка — 30–35 руб.). Цацак у яго дзяцінстве не было, калі не лічыць Катафея Іванавіча, напхнутага сенам зайца з палачкамі ў вушах, зробленага дзедам Адамам Радзюком.

Прыхільнасці да рэлігіі ў хлопчыка не атрымалася, нягледзячы на высілкі каталічкі бабкі Вікторыі і праваслаўнай цёткі Вольгі. І Леанард Адамавіч шчыра піша, што не змог „принять ее мифологическую сторону (и связанную с этим наивную, а в некоторых случаях и нелепую обрядность), которая представляется <…> примитивным детским баснословием, противоречащим самым элементарным научным понятиям” (с. 35), а цяперашняе (пачатак 90-х г. ХХ ст.) захапленне рэлігіяй лічыць проста модай.

Некаторага дабрабыту сям’я — дзякуючы пад працоўкам бацькі — дасягнула перад вайной, але з яе пачаткам ён абрынуўся. У Баранавічах з’явілася шмат салдат. Цікавыя ўспаміны пра „обывательский патриотизм”, які ахапіў усю краіну, але набыў розныя формы ў сталіцах і на ўскраіне: у Баранавічах грамілі краму немца каўбасніка Ніпе, спявалі непрыстойныя песні пра Вільгельма II і яго жонку, «а матери, сажая на горшок своих детей, приговаривали: „Делай на немца, детка, на немца!”». Як і большасці людзей, якія жылі ў пачатку ХХ ст., хлопчыку давялося ўбачыць Мікалая II, „человека с усталым и бледным лицом”, млявымі рухамі, у якіх не было „ничего царского”. У жніўні 1915 г. Дзербавы і Радзюкі выправіліся ў эвакуацыю ў Жыздру. Шлях туды заняў амаль месяц, у эшалоне пачалася халера.

У памяці 6–7 гадовага хлопчыка засталося ўяўленне пра першы сапраўдны, няхай і дробны павятовы, горад у цэнтры Расіі, напоўнены воінскімі часцямі, тужлівы спеў салдатаў (пра пагібель казака ў Кіеве, смерць параненага ў ваеннай лякарні), хваробы і жахлівыя нягоды ўцекачоў. У 1916 г. сямейства вярнулася ў Беларусь, у „еврейский город” Гомель, „неказистый, грязноватый, <…> (во многих местах ручейки нечистот стекали из дворов прямо на улицу)”, які, аднак, не адчуваў „недостатка духовной культуры”, тут пастаянна ладзіліся сімфанічныя канцэрты (аўтару асабліва запомнілася выкананне сюіты Грыга „Пэр Гюнт”), прыязджалі знакамітыя скрыпачы (аж да Яна Кубеліка ў 1926 г.) і спевакі, нават оперныя трупы з „Травіятай” Вэрдзі і „Пікавай дамай” Чайкоўскага, пастаянна дзейнічаў цырк, а таксама кінатэатр з шэдэўрамі нямога кіно.

Але тое было ў горадзе. Дзербавы — Радзюкі, зноў „беженцы”, туліліся ў адным пакойчыку „гробообразного”, па азначэнні бацькі, барака на станцыі Гомель-гаспадарчая за 3 км ад горада, дзе размяшчаліся дэпо, майстэрні, на шматлікіх запасных пуцях стаялі эшалоны з салдатамі, „лакомый объект для бомбардировок” (с. 42–46). Дзеці і падлеткі бавілі час на чыгунцы або ля сцёкавай канавы, якая пралягала ўздоўж адной са сцен барака. Леанарду, як і большасці яго аднагодкаў часоў грамадзянскай і пазней Айчыннай войнаў, рана давялося далучыцца да гаспадарчага жыцця — дастаўка вады, догляд коз, біццё дроў, іх здабыванне ў качагараў паравозаў, выпрошванне ежы. Падобнымі былі і хлапцоўскія забаўкі — катанне на тармазных прыступках або прычапіўшыся кручкамі за грузавікі. Дзяцінства было, як і ў часы Айчыннай вайны, „голодным, безрадостным, тревожным. Такое не забывается” (с. 48). І больш за тое, вызначае душэўны настрой усяго наступнага жыцця…

У 8 дзербаўскіх гадоў на фоне абясцэнення грошай (1 фунт хлеба ў 1916 г. каштаваў 1 рубель замест некалькіх капеек) і адыходзячага войска грымнула рэвалюцыя з мітынгамі, прамовамі, сцягамі і абавязковай „Марсельезай”, што гучала ў тых краях ужо ў пачатку Першай сусветнай (с. 39, 48). А ў 1918 г. прыйшлі немцы. «Да простят мне советские историки, — заўважае аўтар, — так красноречиво и подробно описавшие „зверства”, насилия и грабежи немецких оккупантов в 1918 г., — ничего этого не было» (с. 49). У Гомелі з’яўляліся войскі Цэнтральнай Рады і гетмана Скарападскага, пятлюраўцы, латышы, кітайцы, усіх адрозніваў адмысловы стыль, „но на всех наложила в той или иной степени свой проклятый отпечаток война” (с. 50)… Самым страшным успамінам часоў грамадзянскай вайны быў голад. Леанард Адамавіч з удзячнасцю і некаторым здзіўленнем успамінае салдата сталага веку, які падзяліўся з падлеткам кавалкам сала і лустай хлеба. Паездкі мяшочнікаў ва Украіну (асабліва яму запомнілася вандраванне ў Борзну Чарнігаўскай губ.) суправаджаліся небяспекай, не меншай, чым баі 1919 г. з белагвардзейцамі палкоўніка Стрэтакапытава ў непасрэднай блізкасці ад барака або бамбаванне пасёлка пад час савецка-польскай вайны 1920 г.

Аднагодкі браліся за ўсялякую працу, каб здабыць сродкі для жыцця — дробны гандаль цыгаркамі, ірыскамі, газетамі (у гэтым Дзербаў не ўдзельнічаў), працавалі насільшчыкамі на вакзале, збіралі яблыкі ў настаўніцкім садзе…

У адрозненне ад шматлікіх іншых у 1917 г. бацька пачаў вучыць 8-гадовага Леанарда іграць на скрыпцы. З гэтага часу амаль усё жыццё прайшло ў сяброўстве з музыкай („Музыка — душа моя”, — паўтараў ён за М. Глінкам). Ён быў да яе вельмі здольны і нягледзячы на несістэматычнае навучанне бацькам, а пазней і кіраўніком мясцовага акадэмічнага аркестра З. Л. Захарыным рана пачаў выступаць, часам удваіх з Адамам Антонавічам, часам у складзе трыа. Сярод чыгуначнікаў было шмат аматараў музыкі, цэлыя сем’і былі захоплены ёю (так, дзеці калегі бацькі Пукста пазней сталі прафесійнымі музыкамі — спявак, скрыпач, кампазітар). Бацькавы сябры Нікіціны загарэліся ідэяй стварэння струннага квартэта, які даў некалькі канцэртаў, за кожны з іх невысокі і непрыкметны на сцэне падлетак атрымліваў, як піша з вялікім гонарам, па 500 руб. Змена месца службы бацькі прынесла канец музычным заняткам, аднак і ў ЛДУ Л. А. Дзербаў выступаў на студэнцкіх вечарынах — але ўжо не на скрыпцы, а на мандаліне. І ў гэты час працягваў марыць пра заняткі музыкай. „Но и теперь — старый и оглохший… чувствую, как во мне где-то глубоко внутри звучат старые, полузабытые мелодии, будят прошлое, тревожат душу” (с. 65). І сумленна прызнаецца, што яму „неприятно видеть, как долговласые юнцы… гримасничают, кривляются и делают далеко не эстетические телодвижения, слушать беспорядочный набор звуков с назойливыми ритмами и бесконечными повторами, весь этот шум, гром и треск… это отвлекает и отучает молодежь от настоящей, истинной музыки” (с. 64–65).

Хлопчыка дома рыхтавалі да гімназіі. Ён шчыра зубрыў правілы ўжывання літары „яць”, правілы арыфметыкі, табліцу множання, пачаў вывучэнне французскай і нямецкай моў. Да звычайных у тыя часы вячэрніх сямейных чытанняў Гогаля, Лермантава, Надсана, Апухціна, А. К. Талстога[5] неўзабаве дадаліся бібліятэчныя кнігі — прыгодніцкія і гістарычныя раманы, модныя часопісы „Нива”, „Огонек”, „Вокруг света”. Але гімназіі, як „пережиток” ненавіснага буржуазнага ладу, у 1918 г. былі ліквідаваныя, а Леанард апынуўся ў 3-м класе „единой трудовой школы”, які змяшчаўся, як і ўсё 1-я і 2-я ступені, у амаль неацяпляльным аднапавярховым будынку без санітарных выгод, дзе заняткі часта адмяняліся. У Гомелі сшыткаў і паперы не было, як і чарнілаў, падручнікі ж былі старыя — знакаміты задачнік [А. С.] Малініна і [К. П.] Бурэніна, „Книга для чтения” [В. П.] Вахцерава, [А. Я.] Астрагорскі і [І. Р.] Турцэвіч распавядалі пра цараванні манархаў і імператараў, намаляваных на ілюстрацыях з нязменнай шапкай Манамаха на галаве[6]. У цэлым школьныя гады былі бязрадаснымі і нешчаслівымі.

Затое наступная пара гадоў (1921–1922) падарыла радасць зносін з прыродай, гімн якой — „великому чуду, воспетому художниками и поэтами”, — Леанард Адамавіч далучыў да хору сваіх папярэднікаў, аспрэчыўшы тургенеўскага Базарава, які бачыў у ёй не храм, а майстэрню. Адам Антонавіч атрымаў заданне стварыць санаторый у Злынцы ў цудоўным хваёвым бары паблізу ракі Іпуці і знакамітых бранскіх лясоў. Самотныя паходы на ўзлесак, на бераг ракі запомніліся „восторгом, радостью жизни — чувствами ранее никогда не испытываемыми, новыми и яркими” (с. 79), хоць і тут у 12-гадовага хлопца былі абавязкі нарыхтоўкі дроў — узімку, догляду за трусамі — цэлы год, лоўлі рыбы. Гэта дазволіла яму навучыцца многаму, „чего в городе не постигнешь за всю жизнь”, — арыентавацца ў лесе, узлазіць на высокія дрэвы, плесці кошыкі, рабіць снасці, надраўшы для лёскі конскі волас проста з хваста каня і г. д.

Аднак спакойны і радасны перыяд змяніўся цяжэйшым. Вяртаючыся ў Гомель, бацька моцна застудзіўся, атрымаў абвастрэнне сухотаў і ў 1925 г. памёр. Карову давялося прадаць, цяля зарэзаць. Маці — нягледзячы на сваю хваробу — пайшла на працу, дзе служыў яе муж. „Нас выручил нэп” з яго багаццем харчовых і іншых тавараў і „божескими ценами”, гэтая „единственно возможная в тех условиях, правильная политика, что люди были сыты, одеты… имели досуг и возможность отдохнуть”, — піша Л. А. Дзербаў і рытарычна пытаецца: „Что же сейчас, в 90-х гг. наши политики никак не могут… уберечь страну и народ от скатывания в экономическую и социальную пропасть?” (с. 91).

Разважанні васьмідзесяцігадовага старога ў 1992 г. напоўненыя некаторым песімізмам. Параўноўваючы сябе з бацькам-камуністам, якія змагаўся, як і ён, за „светлое будущее”, сын піша, што „ничего не достиг… и теперь сижу у разбитого корыта”, «не нажил ничего, что мог бы оставить детям и внукам. Один только „интеллектуальный багаж”, а им одним, увы, жить нельзя» (с. 38). Псіхалагічны стан гісторыка падобны да аналагічнага не толькі яго пакалення, але і інтэлігенцыі (або яе рэшткаў) маладзейшага веку. „После долгих голодовок и нужды до сих пор осталось какое-то болезненное отношение к еде, хлебу, неуверенность в будущем, в завтрашнем дне, постоянно тревожащий вопрос — что мы оставляем своим детям, внукам?” (с. 40–41). Са шчырасцю, наогул уласцівай Л. А. Дзербаву, што адрознівае яго ад шматлікіх аднагодкаў, віну за гэта ён ускладае не столькі на сямейныя акалічнасці (раннюю смерць бацькі і хваробу маці), колькі на „неудавшуюся, неоправдавшую себя социальную систему, основанную на ложных принципах” (с. 40).

Але вернемся да храналагічнай канвы біяграфіі Л. А. Дзербава. Школьныя эксперыменты савецкай улады працягваліся. Звычайную школу ператварылі ў сямігодку, чыгуначная школа, перапоўненая спецыяльнымі прадметамі (накшталт вывучэння разнавіднасцяў паравозных і вагонных колаў), была ліквідаваная, але ў 1927 г. Дзербаву ўдалося закончыць звычайную школу-дзевяцігодку. Яго сябрамі сталі захопленыя музыкай, палітыкай, радыётэхнікай, выяўленчым мастацтвам аднагодкі, якія ўзбагацілі яго сваім жыццёвым і прафесійным досведам. Нягледзячы на гэта, першая спроба паступлення на геаграфічны факультэт Ленінградскага ўніверсітэта „сына ж/д служащего” аказалася няўдалай з-за не такога, як трэба, сацыяльнага паходжання (!!!). „Предпочтение отдавалось парттысячникам, участникам гражданской войны, партийным и комсомольским активистам” (с. 106). Ва ўмовах страшэннага беспрацоўя Л. А. Дзербаў з цяжкасцю знайшоў месца на будоўлі ў якасці „специалиста по гашению извести”, на самай справе грабара, і на наступны год, змяніўшы сацыяльны статус і ператварыўшыся ў „рабочего”, паступіў на „ямфак” (факультэт мовазнаўства і матэрыяльнай культуры)[7] па той простай прычыне, што на гэты факультэт быў самы нізкі конкурс (13 чалавек замест 90 у Політэхнічны, 70 — у Лясны інстытуты; с. 106). Сямейная сітуацыя (хворая маці і непаўнагадовыя брат і сястра) не дазваляла „больше ждать или выбирать… Мне предстояло или поступить куда угодно, хоть к черту лысому, или навсегда остаться чернорабочим, человеком без профессии”. На філалагічнае аддзяленне факультэта юнака не ўзялі, і ён вымушаны быў з прычыны „суровой необходимости” навучацца гісторыі.

З цягам часу аўтар палюбіў яе, спасцігнуўшы яе прывабныя рысы і грамадскую значнасць[8], стаў выдатным лектарам і выкладчыкам, нягледзячы на юнацкі зарок не быць педагогам, хоць у адрозненне ад музыкі «история, — робіць аўтар яшчэ адно сумленнае прызнанне, — так и не стала моей „душой”, единственным и главным призванием, увлечением, моим „хобби”, которому я бы отдал все свои силы и помыслы» (с. 109).

Леанард Адамавіч з захапленнем апісвае свае ўражанні ад Ленінграда, прывабнасць якога запомніў на ўсё жыццё, хоць адсутнасць інтэрната і сродкаў (нягледзячы на працу грузчыкам у порце і на заводах і нават архівістам у падвалах Сената, дзе захоўваўся архіў царскай сям’і) рабілі і навучанне, і знаёмства з горадам пакутліва цяжкім. І першыя тры гады ён ацалеў толькі дзякуючы дапамозе сваіх беларускіх сяброў і знаёмых і прадуктовым пасылкам з радзімы.

Леанарду Дзербаву давялося вучыцца ў перыяд паскоранай падрыхтоўкі новых кадраў (радзіма была не ў стане чакаць іх больш за тры гады), брыгаднага метаду, засілля сацыялогіі і вывучэння гісторыі ў адваротнай або збітай храналогіі. Найбольш моцнае ўражанне на студэнтаў зрабілі яркія лекцыі Я. В. Тарле (на памяць мімаволі прыходзяць водгукі пра лекцыі В. В. Ключэўскага, роўныя па ўздзеянні на слухачоў), „исполненные полемического остроумия выступления приезжавшего в Саратов зама наркома просвещения М. Н. Покровского”, але застаўся недаацэненым „тончайший знаток источников” С. Н. Валк, па заслугах атрымаў „субъективную” ацэнку Л. А. Дзербава „конформист” Б. Д. Грэкаў, „не пользовавшийся любовью студентов” (с. 119–123). Затое са шчырай любоўю і падзякай Леанард Адамавіч успамінае свайго кіраўніка па гісторыі англійскай рэвалюцыі XVII ст. П. П. Шчогалева (сына знакамітага пушкініста П. Е. Шчогалева, які шчодра аддаваў беларускаму хлопцу час, увагу і забяспечваў яго кнігамі са сваёй бібліятэкі), і выкладчыцу англійскай мовы Н. В. Ягораву (якая заахвоціла яго да вывучэння англійскай мовы).

Нельга сказаць, каб пераломныя ў гісторыі краіны падзеі (найперш барацьба з трацкізмам або акадэмічная справа) пакінулі прыкметны след у памяці аўтара ўспамінаў. Падрабязней ён апісвае працу па выратаванні ўніверсітэцкіх кніг і абсталявання пад час паводкі 1929 г. (с. 127).

Скончыўшы ўніверсітэт, ужо не ў якасці гатовага „ямщика”, але выпускніка ЛГЛІ (Ленінградскага гісторыка-лінгвістычнага інстытута) з дыпломам ЛГУ атрымаў накіраванне ў Растоў-на-Доне, а пачаў працаваць у педагагічным тэхнікуме імя Камінтэрна ў Новачаркаску, што захоўваў яшчэ рысы казацкай сталіцы (вобласці войска данскога), жыхары якой ганарыліся, што яны „казакі”. Вельмі цікавыя звесткі пра сістэму навучання на школьным (дакладней, там рыхтавалі выкладчыкаў пачатковай школы), дашкольным (выхавальнікі дзіцячых садоў) аддзяленнях і СПОНЕ, што выпускала спецыялістаў па барацьбе з беспрытульнасцю і ахове непаўналетніх (беспрытульнікаў у той час налічвалася больш за 6 млн.). Усе яны па брыгадна-лабараторным ме тадзе (адказваў адзін, залічвалася ўсёй „брыгадзе”) праходзілі палітычную эканомію, эканамічную палітыку СССР, ленінізм, дыялектычны і гістарычны матэрыялізм і адзіны гістарычны прадмет — гісторыю класавай барацьбы ўсіх часоў і народаў.

Новачаркаскам завяршыўся беларускі перыяд жыцця Л. А. Дзербава, які перавёз з Гомеля сям’ю. Пачаўся новы, афарбаваны сяброўствам з украінскім біёлагам М. В. Вайтэнка, заняткамі спортам і музыкай, марамі аб заваяванні Эльбруса і авалоданнем класічнай літаратурай ад Іліяды да ХХ ст.

Але не скончыліся яго бедствы. Леанард Адамавіч патрапіў у агульную плынь, гэтым разам тых, якія галадалі ў выніку калектывізацыі, спецыфічна для гэтага раёна — пад час ліквідацыі казацтва, што стала „подлинным геноцидом” яго (с. 144). Мясарубка калектывізацыі на Доне мела сваю спецыфіку, бо там «главной фигурой <…> был „справный” казак, хозяин, имевший необходимый достаток для того, чтобы не только содержать семью, но обзавестись конем, обмундированием и вооружением для несения государственной военной службы. <…> Попытки протеста рассматривались как „кулацкий саботаж”. Вслед за сообщениями о занесении той или иной станицы на „черную доску” или награждении „рогожным знаменем” начались насильственная депортация, выселение и подлинный геноцид» (с. 144). Перасяленне ў апусцелыя станіцы сялян з поўначы сітуацыю з харчам не палепшыла, як і ліхаманкавыя высілкі гараджан, у тым ліку студэнтаў і выкладчыкаў, выратаваць ураджай 1932 г. „А весной 1933 г. уже и сеять было некому” (с. 145). Л. А. Дзербаў двойчы падкрэслівае, што карціна шолахаўскага рамана „Поднятая целина” зусім не адпавядала таму, што адбывалася навокал, і прыходзіць да высновы, што Шолахаў „явно подыграл Сталину!” (с. 135).

„Голод, небывалый и страшный” (у вуснах чалавека, што напакутаваўся ўжо пад час грамадзянскай вайны, гэтыя словы асабліва важкія), які яго сям’я перажыла з неверагоднай цяжкасцю, з апуханнямі ад голаду і сыпным тыфам, захапіў усе хлебныя раёны краіны — Дон, Украіну і Паволжа. У сувязі з цяперашнімі спрэчкамі пра „галадамор” ва Украіне, як адзінае месца савецкага генацыду сялянства, сведчанне Л. А. Дзербава набывае асаблівую актуальнасць.

Выпрабаванні 1932–1933 г. раскідалі сям’ю. Брат паступіў у Маскоўскі бібліятэчны інстытут, сястра, авалодаўшы прафесіяй трактарысткі, пераехала спачатку ў Гомель, а потым у Мінск, маці з’ехала да сваякоў у Гомель. А сам Л. А. Дзербаў вырашыў паступіць у аспірантуру, не па спецыяльнасці „замежная новая гісторыя”, па якой ён пісаў дыпломную працу, а па айчыннай гісторыі, разумна разважыўшы, што заняткі гэтай праблематыкай маюць большыя магчымасці па даступнасці архіваў і літаратуры, і паступіў не ў ЛГУ, які, як і ўвесь горад, пазбавіўшыся пераведзенай у Маскву Акадэміі навук, „заметно захирел”, а ў МДУ, які насіў тады імя М. М. Пакроўскага. Удала паступіўшы пры конкурсе 4 чалавекі на месца аспірант першага пасля ўзнаўлення гістфака прыёму заспеў сталіцу з яшчэ не знесенай кітайгародскай сцяной, андрэеўскім помнікам Гогалю на Арбацкай плошчы, апякушынскім Пушкіным у канцы Цвярскога бульвара, Садовым кальцом, якое сапраўды патанала ў садах, але ўжо з кінатэатрам „Художественный” і гасцініцай „Москва”, ранейшы варыянт якой быў знесены ўжо ў XXI ст. разам з ацалелымі ў 30-я і гады Другой сусветнай вайны асабнякамі.

Аспіранту, які толькі пачынаў навуковую кар’еру, пашанцавала з выкладчыкамі. Ён заспеў зорны склад кафедры — М. Л. Рубінштэйна, М. М. Дружыніна, С. У. Бахрушына, К. В. Базілевіча. Першым куратарам Дзербава быў М. М. Ванаг, які загінуў у 1936 г. Фактычным жа кіраўніком быў М. Л. Рубінштэйн[9], сяброўства з якім, умацаваўшыся пад час эвакуацыі апошняга ў Саратаў у гады Айчыннай вайны, суправаджала ўсё жыццё абодвух[10]. Гэткімі ж трывалымі былі цёплыя пачуцці беларускага саратаўца да чалавека „золотой души <…> доброго и отзывчивого” Г. М. Панкратавай. Маскоўска-аспіранцкая частка ўспамінаў Л. А. Дзербава напоўнена сяброўскімі водгукамі і пра аднакурснікаў (К. А. Антонаву, С. С. Дзмітрыева, А. Л. Нарачніцкага, Г. Д. Тэйвеле, Р. П. Канюшую), і пра новых сяброў з крымскага санаторыя, куды аўтар патрапіў у 1936 г. як „победитель социалистического соревнования и ударнік”[11] (сярод аспірантаў) — у прыватнасці, пра генетыка У. В. Сахарава, гэтак жа, як і Дзербаў, захопленага музыкай, паэзіяй, літаратурай.

Рэпрэсіі на гістфаку МДУ 1936 г., якія суправаджаліся арыштамі дэкана Г. Ч. Фрыдлянда, П. Ф. Праабражэнскага, ак. М. М. Лукіна, М. М. Ванага, С. М. Дуброўскага, большасць якіх загінулі, і выгнаннем з партыі, высылкай у Саратаў Г. М. Панкратовой, ледзь не загубілі і аўтара ўспамінаў з жонкай Т. Л. Марозавай: ім прыгадалі выставу матэрыялаў па гісторыі СССР вясны 1935 г., дзе стэнд з царом Іванам IV апынуўся пад партрэтам Сталіна (выпадкова, але вельмі прароча!), і ў 1936 г. ацэненую Е. Яраслаўскім як „контрреволюционную”. Клопаты аб „реабилитации” аказаліся безвыніковымі. Муж і жонка атрымалі характарыстыкі, падобныя да „волчьих билетов”. У выніку шлях у Мінск, „приграничный город”, у БДУ, з якім ужо была заключана дамова, быў зачынены… Вяртанне на радзіму стала немагчымым. Можа быць, „это был перст божий… спустя 4 года Минск был превращен в развалины и оккупирован немцами” (с. 170).

Іх прытуліў педінстытут у Сталінградзе, які ў той час быў „неинтересным городом <…> и в экологическом, и в культурно-историческом отношении” (с. 174). Мала было цікавых людзей і ў самім інстытуце, і ў горадзе (выключэнне складалі — у інстытуце М. А. Алпатаў, Е. Кандзель, а ў горадзе — Г. А. Замяцін, спецыяліст па гісторыі Смуты пачатку XVII ст.). Знаходжанне ў Сталінградзе аблягчала толькі сяброўства з М. А. Алпатавым, яркім і таленавітым данскім казаком, выпускніком ІФЛІ, гісторыкам, культуролагам і пісьменнікам („Горят костры”, „Откуда течет Тихий Дон”) ды нязменная спадарожніца Дзербава музыка (дзякуючы набыццю электрафона, папярэдніка патэфона, ён пачаў калекцыянаваць пласцінкі, якімі заслухоўваліся частыя госці сямейства). Нездаволенасць пасадай метадыста, адсутнасцю магчымасцяў для заняткаў навукай зрушыла сямейства Дзербавых з гарачага і пыльнага горада на поўнач — у Саратаў, дзе працавала Г. М. Панкратава і выпускнікі маскоўскай аспірантуры. «Может, это опять был „перст божий” — ровно через четыре года Сталинград был снесен с лица земли во время немецкого нашествия и великой битвы на Волге!» (с. 183).

Апошні раздзел пра доўгае, напоўненае працай і плённае жыццё ў Саратаве кароткі і хутчэй нагадвае афіцыйную справаздачу аб прачытаных ва ўніверсітэце курсах, незлічонай колькасці лекцый у шматлікіх установах і г. д.[12], калі не лічыць студэнцкіх прысвячэнняў на падораных яму кнігах. Прывяду адно з гэтых пасланняў:

„Вы — первый учитель в нашей взрослой жизни, сумевший увлечь нас историей, приблизить к ее тайнам… Вы научили нас стремлению узнавать каждый день новое, читать, слушать музыку, понимать живопись, без чего жизнь была бы серой и неинтересной” (с. 191). Другая асаблівасць гэтага раздзела — сумленная ацэнка сваёй навуковай прадукцыі. „…Больше всего мне нравятся мои труды о русско-польских отношениях (особенно статья о кандидатуре Ивана Грозного на польский престол — единственная в советской литературе!), моя докторская диссертация о Новикове[13] и другие публикации о русских просветителях XVIII в.” (с. 193).

У заключэнні кнігі аўтар сам адзначае галоўную асаблівасць сваіх мемуараў: „приведенные здесь факты достоверны, соответствуют реальной действительности. Ничего выдуманного, никакого баснословия, стариковских фантазий нет” (с. 197).

Завяршае ж кнігу палымяны — у адрозненне ад спакойна-талерантнага (нават у дачыненні да даносчыцы 30-х г.) стылю — маніфест навукоўца „Несколько горьких мыслей о развитии советской исторической науки и причинах нынешнего ее плачевного состояния” — урывак з нявыказанай прамовы чэрвеня 1989 г. (у год свайго 80-годдзя). Хоць тут Дзербаў звяртаўся да праблем „савецкай” навукі, шматлікія яе палажэнні яшчэ больш актуальныя ў наш „постсавецкі” час.

Варта паўтарыць галоўныя палажэнні прамовы: 1. Стварэнне няправільнай, спрошчанай, аднабокай мадэлі (тэорыі) гістарычнага працэсу з перабольшаным уяўленнем аб ролі матэрыяльных умоў, эканомікі, класавай барацьбы і інш. і відавочнай недаацэнкай чалавечага фактара, ролі асобы, духоўнага жыцця, ролі ідэй, грамадскай псіхалогіі, дзяржаўных, нацыянальных і рэлігійных момантаў”. Калі ад першай прычыны „плачевного состояния” наша навука паступова пазбаўляецца, то другая („узкоклассовый догматический подход, нетерпимость к инакомыслию”) проста мадыфікавалася: месца „дореволюционных” і замежных „буржуазных ученых” занялі сучасныя айчынныя, якія не згаджаліся „выпрямлять” гісторыю ў афіцыёзна-патрыятычным духу. Менавіта пра гэта і ідзе гаворка ў пункце трэцім прамовы Л. А. Дзербава: „прямое и грубое подчинение исторической науки политической конъюнктуре” (нашы дні — гэта трактоўка ролі Івана ІV і „эффективного менеджера” Іосіфа Сталіна, апошняга ў кантэксце яго замежнай палітыкі і асабліва Айчыннай вайны). У поўнай меры захаваліся „административно-командные” метады кіравання гістарычнай навукай, прамое і грубае ўмяшанне дзяржаўнага і партыйнага (які носіць, праўда, крыху іншае найменне) кіраўніцтва ў справы навукі і „девальвация исторической науки”, якая яго суправаджае (у нашы дні выявілася найвыразней у феномене Фаменкі). Паўтараць жа ўслед за Л. А. Дзербавым тэзіс пра „нищенскую (по сравнению с Западом) материальную и техническую базу исторической науки, ее учреждений и кадров” не лічу патрэбным, бо ў аналагічным становішчы знаходзяцца і іншыя галіны навукі (біялогія, хімія і інш.), адкуль адбываецца яшчэ больш масавы адток кадраў за мяжу.

А вось апошні тэзіс вучонага заслугоўвае адмысловай увагі, бо ў ім якраз і „зарыта собака” бедстваў айчыннай навукі і культуры і ўрэшце хуткага і катастрафічнага скочвання Расіі да ўзроўню краін трэцяга свету. «Нигилизм и недоверие со стороны „народа” и „руководства” к научной интеллигенции, к интеллигенции и „интеллигентности” вообще, отношение к ним как к чему-то отрицательному, „стыдному”, классово чуждому, во всяком случае, неполноценному, особенно к наукам гуманитарным и их представителям, которые ведь не „пашут” и не „сеют”, да и вообще ничего не производят. А историческая наука — одна из самых „интеллигентных” наук!

Кажется, козе должно быть ясно, что науку создает не „рабочий класс” и не „народ” вообще, а лишь образованная его часть, т. е. интеллигенция. Нетрудно понять, что без науки общество обречено на застой, деградацию и гибель» (с. 201).

Вядома, у нашы дні рабочы клас і цудам ацалелыя сяляне па ступені нядбайнасці да іх інтарэсаў зраўняліся з інтэлігенцыяй, і не толькі навуковай, але і з „балалаечнікамі” і іншымі дзеячамі культуры. Але асноўная выснова Л. А. Дзербава аб асуджанасці падобнага грамадства застаецца ў поўнай сіле. Бо дагэтуль дзейнічае дактрына У. І. Леніна аб немэтазгоднасці выхавання новай інтэлігенцыі: „Вообще к интеллигенции, как вы, наверное, знаете, я большой симпатии не питаю, и наш лозунг „ликвидировать безграмотность” отнюдь не следует толковать как стремление к нарождению новой интеллигенции. „Ликвидировать безграмотность” следует лишь для того, чтобы каждый крестьянин, каждый рабочий мог самостоятельно, без чужой помощи, читать на ши декреты, приказы, воззвания. Цель — вполне практическая. Только и всего”[14].

Насуперак ёй жыў і дзейнічаў годны сын беларускага народа Л. А. Дзербаў. Успаміны Дзербава адрозніваюцца ад асноўнай масы мемуараў яго калег. Яны вельмі нешматслоўныя, стрыманыя ў ацэнках, высакародныя ў дачыненні да годных людзей, надзвычай сумленныя і інфармацыйныя. Карціны жыцця ў Беларусі напярэдадні і пад час рэвалюцыі і грамадзянскай вайны, у Новачаркаску ў перыяд калектывізацыі — сур’ёзны уклад гісторыка ў разуменне мінулага стагоддзя.

Яго зацятасць у авалоданні ведамі насуперак усім і ўсялякім перашкодам, тыповым для савецкага часу, яго сумленнасць у навуцы і выкладанні — неўміручы прыклад для новых пакаленняў, прыклад чалавека таго самага пакалення савецкай інтэлігенцыі, якую не хацеў гадаваць заснавальнік Савецкай дзяржавы. У ім не было ўласцівага стандартнаму савецкаму чалавеку цынізму, які склаўся яшчэ ў 20-я г. і пышна квітнее ў нашы дні. Логіка цяжка і мужна пражытага жыцця прывяла Л. А. Дзербава да адмаўлення той самой міфічнай дактрыны, на якой трымаўся дзяржаўны лад, які абрынуўся ў бездань. І гэта таксама адзін з урокаў для новых пакаленняў людзей, якія выдаюць сябе за інтэлігентаў і мараць пра вяртанне савецкай сістэмы. Атэіст Л. А. Дзербаў належыць да тых прадстаўнікоў новай інтэлігенцыі савецкага часу, на якіх у свой час — у 20–40-я г. ХХ ст. — ускладаў надзеі на выратаванне Расіі вялікі рускі рэлігійны філосаф Г. П. Фядотаў.

Ёсць і яшчэ адзін — чыста гістарыяграфічны аспект значнасці рэцэнзаванага тома. Успаміны Л. А. Дзербава змяшчаюць і ключ да разумення цяперашняга развіцця беларускай гістарычнай навукі. Не абцяжараныя ўласцівым расіянам імперскім комплексам, пераўтвораным цяпер у комплекс непаўнавартаснасці, беларускія гісторыкі больш свабодныя ў сваіх пабудовах. Акрамя таго, мірнае суіснаванне некалькіх рэлігій, якое, дарэчы, паспрыяла адмаўленню аўтара ад ўсіх, не дазволіла ні адной з беларускіх цэркваў уступіць у ганебны альянс з дзяржаўнай уладай, як зноў зрабіла РПЦ. А гэта ў сваю чаргу пакінула прастору свабоды і для вывучэння гісторыі мінулага. Нельга скідаць з рахункаў і ўплыў геапалітычнага фактара, які аблягчаў цеснае і зацікаўленае супрацоўніцтва з суседзямі, што прывучала не толькі да талерантнасці да іншых народаў, але і да вывучэння іх моў. Таму да выкліку нашага часу гісторыкі Беларусі падышлі больш псіхалагічна і прафесійна падрыхтаванымі, чым іх расійскія калегі. У выніку сучасная беларуская гістарыяграфія мяжы ХХ–XXI ст. перажывае небывалы ўзлёт.

Пераклад Юльяны Ветрык

---

[1] Историк и историография: Материалы науч. конф., посвященной 90-летию со дня рождения Л. А. Дербова. Саратов, 1999. С. 17–20.
[2] Аврус А. И., Мезин С. А. Мемуары историка // Дербов Л. А. Страницы воспоминаний. Саратов, 2009. С. 9.
[3] Тамсама. С. 14.
[4] У сувязі з гэтым нельга не пашкадаваць, што выдаўцы ў дадатку не змясцілі гэты дакумент, які захаваўся ў сямейным архіве.
[5] Набор папулярных у пачатку ХХ ст. паэтаў і празаікаў быў стандартны па ўсёй краіне і ва ўсіх яе яшчэ недабітых саслоўях. Рэцэнзентка чытала тое самае ў 30–40-я г. ХХ ст. сярод рэштак сямейнай бібліятэкі.
[6] Міжволі ўспомніш раман А. П. Чудакова „Ложится тень на старые ступени”, дзе герой, амаль равеснік Л. А. Дзербава, здзіўляў школьных настаўнікаў, пачціва называючы прадстаўнікоў дому Раманавых „государями императорами”, а ў задачках даведваўся кошт сукна, змеранага ў аршынах.
[7] У тыя гады гісторыя як такая была заменена вывучэннем матэрыяльнай культуры; дзейнічала Расійская акадэмія гісторыі матэрыяльнай культуры (РАГМК). Пра гэта гл. падрабязней: Формозов А. А. Русские археологи эпохи тоталитаризма. Москва, 2005.
[8] Падрабязней гл.: Дербов Л. А. Введение в изучение истории. Москва, 1981.
[9] Пад яго кіраўніцтвам Л. А. Дзербаў напісаў працу „Крестьянская война на Украине в середине XVII в.”, але „разошелся в главных и принципиальных проблемах темы со своим научным руководителем” (с. 160).
[10] Цамутали А. Н. „У меня, как всегда, много работы…”: Несколько штрихов к облику Н. Л. Рубиншткйна // Страницы российской истории: Проблемы, события, люди. Сб. статей в честь Бориса Васильевича Ананьича. С.-Петербург, 2003. С. 275–285.
[11] Не блытаць з музычнай прафесіяй.
[12] Ад чаго засталося толькі „чувство горечи о зря потерянном времени. Надо было растить детей, сажать деревья, писать книги. Это остается…” (с. 194). Цяжка цалкам пагадзіцца з аўтарам успамінаў. Жывое слова больш даходлівае, менавіта яно можа павярнуць лёс чалавека, які і праз дзясяткі гадоў будзе з удзячнасцю успамінаць настаўніка і лектара (пра што, між іншым, піша і сам Леанард Адамавіч; с. 192).
[13] Дербов Л. А. Общественно-политические и исторические взгляды Н. Н. Новикова. Саратов, 1974.
[14] Анненков Ю. П. Дневник моих встреч. Цикл трагедий. Москва, 2005. С. 60.

Наверх

Wybitni historycy wielkopolscy / Praca zbiórowa pod red. JERZEGO STRZELCZYKA. Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, 2010. 875 s.

Познань і Велікапольшча маюць значную колькасць дакументальных збораў па гісторыі рэгіёна і I Рэчы Паспалітай, у тым ліку сучасных усходніх суседзяў — Беларусі і Літвы. Іх узнікненне было звязана з дварамі князёў, біскупаў і манастыроў яшчэ ў эпоху Пястаў. У Сярэдневеччы з’явіліся такія каштоўныя крыніцы, як „Хроніка Велікапольская” ці „Хроніка” Янкі з Чарнкова, збіраліся матэрыялы працэсаў з Нямецкім ордэнам, якія сталі выдавацца з сярэдзіны XIX ст. Сярод найбольш значных былі „Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum” (выдаў Тытус Дзялыньскі, які фактычна стаў пачынальнікам працы ў гэтым накірунку), а потым „Acta Tomiciana” — дакументацыя каралеўскай канцылярыі часоў Жыгімонта Старога. З Велікапольшчы паходзілі і такія старапольскія храністы, як Свентаслаў Ажэлка, Самуэль Твардоўскі. Пад час знаходжання земляў пад уладай Прусіі аховай помнікаў нацыянальнага мінулага займаліся такія патрыёты, як Эдвард Рачыньскі і Тытус Дзялыньскі. Вынікам іх працы сталі кнігазборы, якія існуюць і сёння, — Бібліятэка Рачыньскіх (з 1829 г.) і Курніцкая бібліятэка (узнікла каля 1828 г.), у той час як іншыя зборы зніклі. Важнае месца займаюць і зборы створанага ў 1857 г. Таварыства сяброў навукі. У 1919 г. яго старшыня, Х. Свянціцкі, выступіў ініцыятарам стварэння Вышэйшай Пястаўскай вучэльні, цяпер — Універсітэт імя Адама Міцкевіча. Прафесура, якая тут працавала, падрыхтавала яшчэ ў міжваенны перыяд значную колькасць выдатных вучоных, якія пасля Другой сусветнай вайны стварылі ўласныя даследчыцкія цэнтры ў Познані і іншых гарадах паўночна-заходняй Польшчы.

Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны ў Познані ўзнік Заходні інстытут, а потым філіялы Польскай акадэміі навук. Тут пачалі выдавацца такія навуковыя серыі, як „Roczniki Historyczne”, „Przegląd Zachodni”, „Słownik Starożytności Słowiańskich”, „Studia Źrodłoznawcze” (першы з пералічаных убачыў свет яшчэ ў міжваенны перыяд), а таксама даследаванні па гісторыі Памор’я, Велікапольшчы і Познані. Акрамя гэтага з’яўляліся працы па сусветнай гісторыі, гісторыі Нямеччыны, Літвы. У першую чаргу ў гэтай сувязі варта згадаць імёны знакамітых медыявістаў — К. Тымянецкага, Г. Лаўмяньскага і Г. Лябуды.

У сувязі з адзначаным не выклікае здзіўлення жаданне познаньскіх гісторыкаў адлюстраваць дасягненні рэгіянальнай гістарыяграфіі па ўзоры іншых польскіх навуковых асяродкаў[1]. Ва ўводзінах да выдання рэдактар згадвае, што „ідэя асэнсавання гісторыі познаньскага і велікапольскага гістарычнага асяроддзя ўпершыню была сфармулявана… прафесарам Герардам Лябудам пад час урачыстасцяў з нагоды яго шасцідзесяцігоддзя ў кастрычніку 1976 г.”.

У 1989 г. у Навуковым выдавецтве Універсітэта імя А. Міцкевіча выйшла добра падрыхтаваная кніга пад назвай „Wybitni historycy wielkopolscy” (рэд. Е. Стшэльчык), дзе прыводзіліся біяграфіі 33 ужо памерлых даследчыкаў. У новым выданні, якое выйшла пад той самай назвай у Познаньскім выдавецтве, да змешчанай раней інфармацыі дадаліся матэрыялы пра іншых 28 гісторыкаў, якія адышлі ў іншы свет за апошнія 20 гадоў.

Можна спрачацца, ці ўсе пададзеныя ў кнізе асобы былі выбітнымі, але, безумоўна, кожны з іх заслугоўвае, каб застацца ў памяці нашчадкаў. Мы сустракаем тут імёны як тых, хто ўсё свае жыццё звязаў з універсітэтам імя А. Міцкевіча, так і тых, хто воляй лёсу быў вымушаны пакінуць Велікапольшчу. У кнізе прыводзяцца таксама біяграфіі даследчыкаў, якія працавалі на юры дычным факультэце (З. Вайцэхоўскі, З. Качмарчык, М. Шчанецкі). Справядліва згадваецца і Анджэй Вайткоўскі (памёр у 1975 г.), які ў якасці дырэктара Бібліятэкі Рачыньскіх у міжваенны перыяд шмат зрабіў для Велікапольшчы. Пасля нападу Нямеччыны ён выехаў з Познані, а апошнія трыццаць гадоў жыцця працаваў у Літоўскім каталіцкім універсітэце. Нягледзячы на яго шматлікія просьбы ў 1949 г. яму не дазволілі вярнуцца ў Познань, а таму „на чужыне” ён працаваў над бібліяграфіяй гісторыі Велікапольшчы. Яго даследаванне пра Э. Рачыньскага стала класічным і, больш за тое, захавала крыніцазнаўчую вартасць, таму што большая частка матэрыялаў, на падставе якіх яно было напісана, знікла пад час Другой сусветнай вайны.

Падобным чынам можна згадваць мноства паважаных імён. Першыя дзесяць маюць дачыненне да XIX — пачатку ХХ ст. Гэта арыстакраты-асветнікі, якія збіралі старапольскія пісьмовыя помнікі, мецэнаты і выдаўцы старадаўніх крыніц, іх супрацоўнікі і дакументалісты свайго часу (Эдвард Рачыньскі, Тытус і Ян Дзялыньскія, Юзэф Лукашэвіч, Енджэй Марачэўскі, Казімеж Ярахоўскі, Ян Карыткоўскі, Ігнацы Закшэўскі, Эдмунд Калье і Станіслаў Карвоўскі). Наступная група звязана з сучаснай гістарыяграфіяй міжваеннага перыяду (Тэадор Тыц, Адольф Варшаўэр, Браніслаў Дэмбіньскі, Казімеж Хадыніцкі, што прыехаў з Вільні, і адзін з заснавальнікаў універсітэта ксёндз Станіслаў Казероўскі). Частка даследчыкаў перажыла акупацыю і працягнула працу пасля 1945 г. Сярод такіх былі Ян Руткоўскі, Адам Скалкоўскі, Станіслаў Бодняк (дырэктар Курніцкай бібліятэкі і прафесар Познаньскага ўніверсітэта). З пасляваеннага пакалення трэба згадаць Уладыслава Кавалёнка, Здзіслава Грота, Уладыслава Кусіньскага, Вітольда Якубчыка, Ежы Тапольскага, Брыгіду Кюрбіс, познаньцаў Герарда Лябуду, Чэслава Лучака і Бенона Міськевіча.

Звычайна Познань трактуюць як цэнтр нямецкіх даследаванняў. Аднак яшчэ з сярэдзіны XIX ст. тут вялося вывучэнне Вялікага Княства Літоўскага і з’яўляліся адпаведныя публікацыі. Яны мелі важнае значэнне для далейшых даследаванняў. У гэтым месцы неабходна зазірнуць у біяграфіі велікапалян Э. Рачыньскага, Ю. Лукашевіча, Т. Дзялыньскага. На жаль, не змешчаны ў кнізе матэрыял пра памерлага ў маладым узросце гісторыка Яна Непамуцэна Раманоўскага. У міжваенны перыяд аўтарамі фундаментальных прац па гісторыі ВКЛ сталі выхадзец з Віленшчыны Казімеж Хадыніцкі (працаваў у Познаньскім універсітэце), Станіслаў Бодняк і Уладыслаў Пацеха, якія закраналі літоўскую тэматыку ў даследаваннях гісторыі XVI ст.

У 1925 г. з Львова прыехаў Зыгмунт Вайцэхоўскі (1900–1955), у працах якога перавагу мелі нямецкая тэматыка і пачатак існавання манархіі Пястаў. Два познаньскія гісторыкі — Уладыслаў Каваленка (1884–1966) і Уладзімір Двожачэк (1905–1988) — нарадзіліся ў Мінску, у Беларусі. Першы ў 1921 г. прыехаў у Познань, дзе і пражыў да смерці ў 1966 г. Яго цікавіла марская тэматыка і гісторыя першых славян. Доўгі час ён быў адным з рэдактараў шматтомнага „Słownika starożytności słowiańskich”, дзе шмат месца адводзіў малой радзіме. Двожачэк паходзіў з паланізаванай чэшскай сям’і, якая з’явілася на тэрыторыі Беларусі ў канцы XVIII ст. У 1920 г. ён пераехаў з Мінска ў Познань. Тут скончыў школу, потым атрымаў вышэйшую адукацыю і пад кіраўніцтвам Адама Скалкоўскага (які прыехаў з Львова) заняўся старапольскай генеалогіяй. І хоць у яго навуковай спадчыне пераважаюць працы па гісторыі Велікапольшчы, ёсць сярод іх і даследаванні па гісторыі I Рэчы Паспалітай.

Значнай фігурай у познаньскай гістарыяграфіі пасля Другой сусветнай вайны стаў Генрык Лаўмяньскі, які да 1939 г. выкладаў ва Універсітэце імя Стэфана Баторыя ў Вільні і быў аўтарам двухтомніка „Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego”. Біяграфічная нота, змешчаная ў разгляданай кнізе, паказвае яго літуаністычныя працы і фундаментальныя даследаванні па гісторыі славян, якія ён праводзіў пасля 1945 г. І хоць у свой познаньскі перыяд жыцця Лаўмяньскі не вывучаў гісторыю ВКЛ, ён падрыхтаваў шмат вучняў, якія заняліся згаданай тэматыкай, і шчыльна сачыў за дасягненнямі сучаснай гістарыяграфіі ў гэтым напрамку[2]. Пасля смерці выдатнага гісторыка некаторыя з яго прац з’явіліся ў часопісе „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica”. Больш за тое, была перавыдадзена яго дысертацыя — „Akta cechów wileńskich” [3] (падрыхтаваная Я. Юркевічам), а таксама гісторыя насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага ў XVI ст., што праляжала доўгі час у рукапісах, і „Polityka Jagiellonow”.

Разглядаючы новае выданне пра знакамітых познаньскіх гісторыкаў XIX–ХХ ст., варта заўважыць, што іх унёсак у даследаванне гісторыі старадаўняй Літвы і Беларусі заслугоўвае больш дэталёвага аналізу і асобнай манаграфіі.

Познань

Марцэлі Косман

---

[1] У якасці прыкладу згадаем кнігу „Historycy warszawscy ostatnich dwoch stuleć” (Warszawa, 1986), дзе ў храналагічнай паслядоўнасці прыведзены біяграфіі 26 асоб, пачынаючы ад А. Нарушэвіча і І. Лелявеля.
[2] Падрабязней пра гэта гл: Косман М. З гісторыі і культуры Вялікага Княства Літоўскага. Мінск, 2010. С. 360–375.
[3] Гл.: рэц. М. Космана на гэтае выданне // БГА. Т. 14. Сш. 1–2. 2007. С. 398–404.

20 жніўня ў Мінску на 65-м годзе пасля цяжкай хваробы пайшоў з жыцця вядомы беларускі гісторык, энцыклапедыст, архівіст, загадчык аддзела публікацыі дакументаў Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь Віталь Скалабан. Ён нарадзіўся ў 1947 г. у вёсцы Шылавічы Слонімскага раёна Гродзенскай вобласці ў сям’і, дзе вітаў дух гісторыі і краязнаўства. Хутчэй за ўсе ад бацькі, вясковага настаўніка, гісторыка і краязнаўцы да Віталя перайшло захапленне мінулым Беларусі, якое стала яго жыццём і прафесіяй.

Як прафесійны гісторык і, галоўнае, як даследчык гісторыі Беларусі ён сфармаваўся ў колішнім Ленінградскім універсітэце, які скончыў у 1970 г. Калі мы толькі пазнаёміліся, а гэта было больш за 20 гадоў таму, я не ведаў, чаму ён так цёпла, з настальгічнымі ноткамі ўзгадваў Ленінград-Пецярбург. Пазней зразумеў. Гэта было юнацтва, студэнцтва, далучэнне да беларушчыны, вернасць якой ён пранёс праз усё жыццё. Менавіта там ён пазнаёміўся з вядомым дзеячам беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху Яўсеем Канчарам і пачаў вывучаць гісторыю Усебеларускага з’езда 1917 г. як падзею, што значна паўплывала на фармаванне дзяржаўнасці Беларусі. Увогуле тэма дзяржаўнасці была адной са стрыжнёвых у яго даследчыцкіх планах і пошуках. Намнога пазней, ужо ў час „перабудовы”, у Мінску, калі быў зняты грыф сакрэтнасці з фонду Беларускай Народнай Рэспублікі, В. Скалабан упершыню ў некалькіх нумарах „Беларускага гістарычнага часопіса” надрукаваў пратаколы Усебеларускага з’езда, а ў 2010 г. мемуары Я. Канчара. Яны паказваюць, якім няпростым і пакручастым быў шлях да дзяржаўнасці. Тэме дзяржаўнасці, толькі ўжо на савецкай аснове, прысвечаны зборнік дакументаў „Временное рабоче-крестьянское советское правительство Белоруссии” (2005), які не страціў сваёй актуальнасці і цяпер і ў падрыхтоўку якога дзядзька Віталь унёс шмат энергіі, сіл, часу. Тэму дзяржаўнасці закранала і яго кандыдацкая дысертацыя „Беларускі нацыянальны камісарыят. Студзень 1918 — сакавік 1919 г.”, якую ён абараніў у 1987 г., ужо будучы вопытным, прафесійным даследчыкам.

Дзяржаўнасць для яго была не абязлічанай. Ён добра разумеў, хто і як рабіў гісторыю. Дзякуючы яго намаганням і пошукам сёння мы можам даведацца больш пра постаці Ф. Шантыра, Ф. Турука, У. Фальскага, А. Вазілы, У. Ігнатоўскага ды іншых грамадска-палітычных дзеячаў. На ўдакладненне звестак з асабістага, грамадскага, палітычнага жыцця той ці іншай асобы ён ніколі не шкадаваў часу. Шукаў нашчадкаў праз знаёмых, інтэрнэт, ладзіў з імі перапіску і быў вельмі задаволены, калі яму дасылалі ўспаміны, нейкія дакументальныя сведчанні ці якую іншую інфармацыю. У дачыненні да людзей для яго не было дробязяў.

Для яго станаўлення як гісторыка, энцыклапедыста вялізную ролю адыграла праца ў выдавецтве „Беларуская энцыклапедыя” імя П. Броўкі, дзе ён пачаў працаваць як рэдактар, а потым быў загадчыкам рэдакцыі гісторыі Беларусі. Менавіта энцыклапедыя дала яму магчымасць пашырыць гарызонты, пазнаёміцца з вучонымі, журналістамі, пісьменнікамі, выдаўцамі, дзеячамі мастацтва, кіна- і тэлерэжысёрамі, палітыкамі, якія сталі потым яго суаўтарамі, знаёмымі, сябрамі, аднадумцамі, калегамі.

На мой погляд, стыль В. Скалабана сфармавала энцыклапедыя, з яе патрабаваннямі лаканізму, дакладнасці вызначэнняў, праверкі фактаў, падзей. Дзядзька Віталь ніколі не гнаўся за кідкай фразай, не намагаўся ўразіць чытача ажурнасцю і хітраспляценнем думак, высокімі словамі. Аднак у гэтым знешнім лаканізме і прагматызме адчувалася і пульсавала ўнутраная напружанасць думкі і доўгія пошукі аднаго, але самага неабходнага і патрэбнага слова, адной, але знешне і ўнутрана завершанай фразы, абзаца і ўсяго тэксту. Такі стыль ён называў „прыгожым пісьменствам” і заўсёды вельмі паважліва і ўдумліва ставіўся да кожнага слова, кожнага радка.

Захапленне прыгожым пісьменствам прывяло яго да драматургіі. Я памятаю, які рэзананс у Мінску выклікала яго дакументальная драма „У жніўні 36-га”, пастаўленая ў фармаце „тэатра п’есы” на малой сцэне Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы ў лістападзе 2002 г. Напэўна, з таго часу ні адна пастаноўка не збірала столькі людзей. Маленькі тэатр не змясціў усіх ахвотнікаў, давялося прыстаўляць крэслы… Гэта была спроба паказу гісторыі тэатральнымі сродкамі. Эпізод з жыцця класікаў (Янкі Купалы і Якуба Коласа), адлюстраваны ў п’есе — гэта драма ў айчыннай гісторыі і гісторыя ў драме. Віталь Скалабан заўсёды адзначаў, што ў Нацыянальным архіве знаходзяцца матэрыялы, якіх хопіць на дзясяткі такіх драм, трэба толькі ўбачыць, прыйсці і ўзяць. Але не кожны знойдзе і не кожны ўбачыць…

На 60-годдзі Віталя Скалабана Адам Восіпавіч Мальдзіс, віншуючы юбіляра, назваў яго „Рыцарам беларускай архівістыкі”. Аднак чаму толькі архівістыкі? Архівістыка, архівы, архіўная справа, якой ён прысвяціў апошнія гады свайго жыцця — гэта толькі невялічкі, але мо адзін з найбольш плённых і, на жаль, апошніх этапаў жыцця і працы дзядзькі Віталя. Ён не толькі сам працаваў, але і яго супрацоўнікі працавалі і раслі прафесійна. Прафесійныя архівісты заўсёды бачылі і адзначалі бездакорную археаграфічную апрацоўку тэкстаў, зробленую В. Скалабанам, што сведчыць пра яго высокі прафесіяналізм. Дзясяткі зборнікаў дакументаў, архіўныя і міжархіўныя даведнікі выкананы на высокім археаграфічным узроўні. Прычым яны выйшлі за межы дакументаў толькі Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь. Расійскія, украінскія, нямецкія архівісты і гісторыкі дасылалі дакументы ў запланаваныя да выдання зборнікі „пад Скалабана”, таму яны маюць высокі навуковы ўзровень і шырока вядомыя ў Расіі, Украіне, Літве, Польшчы, Нямеччыне, Ізраілі.

Віталь Скалабан спрычыніўся і да адраджэння навуковага краязнаўства, фактычна знішчанага ў Беларусі ў 1930-я г., стаў адным з заснавальнікаў і актыўным аўтарам „Краязнаўчай газеты”, выношваў канцэпцыю „Беларускай энцыклапедыі краязнаўства”.

Гісторык, архівіст, энцыклапедыст, драматург, літаратуразнавец Віталь Скалабан ні ў савецкі час, ні ў час „перабудовы”, ні ў апошнія гады не вагаўся, на якой мове пісаць, думаць, размаўляць. Гэты яго стрыжань, цвёрдасць, перакананасць у тым, што „будам жыць”, а таксама тое, што зроблена гэтым чалавекам, яскрава характарызуюць „Рыцара беларускай архівістыкі”.

Анатоль Вялікі

I

26 студзеня 2010 г. еўрапейская навука панесла непапраўную страту: у Варшаве памёр старэйшына польскай гуманістыкі, знакаміты даследчык і арганізатар навуковага жыцця ў другой палове XX ст. — Юліуш Бардах, прафесар Варшаўскага ўніверсітэта, правадзейны член Польскай акадэміі навук і актыўны член Польскай акадэміі ведаў, удзельнік шматлікіх польскіх і замежных (як усходніх, так і заходніх) навуковых арганізацый, у тым ліку Нацыянальнай акадэміі дэі Лінчэі (Рым)[1], Міжземнаморскай акадэміі навук (Катанія), Таварыства параўнальнай гісторыі грамадскіх інстытутаў імя Жана Бадэна (Бельгія), Таварыства гісторыі права (Парыж), Міжнароднай камісіі па славянскіх даследаваннях Міжнароднага камітэта гістарычных навук, Міжнароднай камісіі па гісторыі дзяржаўных саюзаў і парламентарызму МКГН, Таварыства па старажытных дзяржавах і дзяржаўных саюзах (Бельгія), Гістарычнай камісіі ПАН і АН СССР (сустаршыня). Чалавек-інстытут, які выдатна праявіў сябе ў цяжкія для навукі гады, выдатны аналітык і сінтэтык, надзвычай паспяховы ў дзеяннях; чалавек, які цвяроза глядзіць на рэчаіснасць і кіруецца думкай у будучыню. Ён меў за сабой багаты жыццёвы досвед[2].

Будучы навуковец прыйшоў на свет праз некалькі месяцаў пасля пачатку Першай сусветнай вайны (нарадзіўся ў Адэсе 3 лістапада 1914 г.), у дарослае жыццё ўступаў у міжваенны перыяд, заканчэнне якога стала і фіналам першага этапу яго навуковай кар’еры, распачатай у Віленскім універсітэце імя Стэфана Баторыя. Тады яму было ўсяго 25 гадоў і ён быў аўтарам некалькіх артыкулаў, але яшчэ далёка было да абароны доктарскай дысертацыі, падрыхтаванай пад кіраўніцтвам рэктара ўніверсітэта Стэфана Эрэнкройца, закатаванага потым у засценках НКУС. Другім яго настаўнікам на факультэце права і грамадскіх навук Віленскага ўніверсітэта быў Віктар Сукенніцкі. Выбух вайны і лёс Віленшчыны ў 1939–1945 г. сталі жорсткай, але карыснай школай жыцця. У Польшчу ў яе новых межах Ю. Бардах вярнуўся ў вайсковым мундзіры, у складзе I корпуса Войска Польскага ў СССР — тады гэта быў адзіны шлях пазбегнуць ссылкі. З войска ён звольніўся толькі ў 1950 г. у званні палкоўніка. Аднак гэтае дзесяцігоддзе не азначала поўнага перапынку ў навуковай дзейнасці — двума гадамі раней Ю. Бардах абараніў дысертацыю ў Кракаўскім Ягелонскім універсітэце, а неўзабаве стаў прафесарам Варшаўскага ўніверсітэта.

Гэта быў час росквіту вульгарнай гістарыяграфіі, і Бардах адыграў вялікую ролю ў захаванні вартасці польскай навукі — ён бараніў яе як выдатны тактык, які карыстаўся аўтарытэтам з абодвух бакоў барыкад[3]. Ён стварыў знакамітую метадалагічную школу, падваліны якой заклаў яшчэ ў Вільні, дзе дэбютаваў з артыкулам „Адопцыя ў літоўскім праве ў XV–XVI ст.” (1938), а яшчэ раней выступіў у дэбатах на VI Усеагульным з’ездзе польскіх гісторыкаў у Вільні (1935). Ягоны вучань Станіслаў Русоцкі напісаў: «У цяжкі перыяд навязвання „адзіна праўдзівага і слушнага” метаду гістарычных даследаванняў прыроджаная памяркоўнасць і разважлівая пазіцыя ва ўсіх спрэчках дазволілі яму ўмацаваць свой прэстыж у гістарычна-прававым асяроддзі. Яму ўдалося таксама зберагчы ўлюбёную дысцыпліну ад адміністрацыйнага выраджэння эпохі ідэалагізацыі навукі і адукацыі. Яшчэ важней тое, што дзякуючы сістэматычнаму клопату пра маладыя кадры ва ўсіх асяродках ён істотна паспрыяў утрыманню ўсёй дысцыпліны на традыцыйна высокім, еўрапейскім узроўні”. Пасляваенным настаўнікам Ю. Бардаха стаў Адам Ветулані. Бардаху ўдалося выдатна спалучаць уласныя даследаванні з арганізацыяй калектыўнай працы, уласную выкладчыцкую дзейнасць з калектыўнымі мерапрыемствамі. Ён карыстаўся аўтарытэтам у дзяржаўных улад на розных этапах пасляваеннай гісторыі Польшчы. Шмат увагі аддаваў параўнальнаму метаду, рэцэпцыі ў гісторыі дзяржавы і права. Ён быў юрыстам паводле адукацыі і гісторыкам з шырокім колам інтарэсаў.

Творчая спадчына Ю. Бардаха налічвае больш як 600 пазіцый. Ён належаў да суаўтараў першага тома фундаментальнай „Гісторыі Польшчы” Інстытута гісторыі ПАН (1957)[4], разам з Аляксандрам Гейштарам, Генрыкам Лаўмяньскім і Евай Малячыньскай напісаў шматразова перавыдаваны падручнік „Гісторыя Польшчы да 1466 г.”. Але ў першую чаргу ён вядомы як рэдактар „Гісторыі дзяржавы і права Польшчы” і аўтар яе першага тома (да сярэдзіны XV ст.) — у шматлікіх перавыданнях, а пазней у сінтэтычным аднатомным выданні, напісаным разам з Багуславам Лесьнадорскім і Міхаілам Петшакам. Чарговымі яго буйнымі працамі былі манаграфія „Соймы ў старадаўняй Польшчы”, а таксама ўдзел у калектыўнай „Гісторыі польскага сойма” (у 4 т.). Бібліяграфія творчай спадчыны Ю. Бардаха паказвае надзвычай шырокі дыяпазон яго навуковых інтарэсаў. Яна была змешчана ў юбілейных выданнях: „Парламент, права, людзі. Працы, прысвечаныя прафесару Юліушу Бардаху з нагоды 60-годдзя яго творчай дзейнасці” (Варшава, 1996)[5] і „З гісторыі прававой культуры. Працы, прысвечаныя прафесару Юліушу Бардаху на 90-годдзе з дня нараджэння” (Варшава, 2004)[6]. Бібліяграфія, змешчаная ў першым зборніку, налічвае 458 пазіцый, у другім — 564 пазіцыі. Пошукавымі намаганнямі ўдавы гісторыка Ванды Суднік-Бардах к цяперашняму часу гэтая лічба вырасла да 600 назваў. Спецыяльнай кнігай адзначылі наданне Ю. Бардаху ступені доктара honoris causa з боку сваёй ВНУ прадстаўнікі Лодзьскага ўніверсітэта (“Symbolae historicoiuridicae Łodziensis Iulio Bardach dedicatae”, 1997)[7]. Такую самую ступень надаў свайму прафесару і Варшаўскі ўніверсітэт, а таксама ягоная альма-матэр — Віленскі ўніверсітэт. Тым самым быў адзначаны яго вялікі ўнёсак у літуаністыку — гэта шматлікія артыкулы па гісторыі Літвы, большасць з якіх сабраны ў кнігах „Даследаванні па гісторыі дзяржаўнага

ладу і права Вялікага Княства Літоўскага” (1970), „Статуты ВКЛ і рымскае права” (1999), а таксама „Пра даўнюю і нядаўнюю Літву” (1988). Пра шырыню інтарэсаў сведчаць нарысы і артыкулы, апублікаваныя ў апошнія гады жыцця ў зборніках „Феміда і Кліа, ці Права і Гісторыя” (2001) і „У аб’ектыве навукі і ў люстэрку памяці (пра вучоных, пісьменнікаў і палітыкаў XIX–XX ст.)” пад рэдакцыяй Ванды Суднік (2004). Звярну ўвагу на змешчанае там эсэ пра Яраслава Івашкевіча пад назвай „Народжаны на Украіне”. Яго мог напісаць толькі той, хто не толькі добра знаецца ў мінуўшчыне, але і сам прыйшоў на свет на той зямлі, каб гэтак жа, як і вялікі пісьменнік, урэшце пазіраць на яе з надвіслянскай перспектывы.

Шмат прац Юліуша Бардаха апублікавана за мяжой, асабліва на французскай мове. Тым самым аўтар папулярызаваў на Захадзе вынікі даследаванняў (не толькі ўласных), у першую чаргу па гісторыі Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага ў яе складзе.

Адышоў адзін з тытанаў польскай гуманістыкі, якому ўдалося згуртаваць даследчыкаў — не толькі польскіх — і які за гэта назаўсёды застанецца ў нашай удзячнай памяці.

II

За два гады да дзевяностагадовага юбілею прафесара Юліуша Бардаха беларускае гістарычнае асяроддзе, дзякуючы ў першую чаргу галоўнаму рэдактару часопіса „Беларускі Гістарычны Агляд” Генадзю Сагановічу, у рамках бібліятэчкі гэтага часопіса ўшанавала чарговыя ўгодкі тагачаснага старэйшыны польскіх даследчыкаў дзяржаўнага ладу выданнем аб’ёмнага тома яго прац пад назвай „Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага” (Мінск, 2002). У ім змешчаны працы, напісаныя на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў і прысвечаныя падзеям на тэрыторыі колішняга ВКЛ[8]. Прафесар падтрымліваў блізкія кантакты з беларускімі гісторыкамі. Увосень 1998 г. ён з задавальненнем прыняў прапанову стаць членам навуковай рады БГА і параіў запрасіць у яе і іншых прадстаўнікоў міжнароднай гістарычнай супольнасці — ад Італіі Сантэ Грачыёці, прафесара Рымскага ўніверсітэта „Ла Сап’енца”, члена Нацыянальнай акадэміі дэі Лінчэі, „выдатнага славіста з гістарычным ухілам”, нагадаўшы, што некалькімі гадамі раней ён ужо ўдзельнічаў у канферэнцыі ў Мінску па ініцыятыве і за кошт аселага ў Лондане доктара Анджэя Цеханавецкага; таксама ад Францыі (прапанаваў Даніэля Бавуа) і Вялікабрытаніі (тут „не меў канкрэтных ідэй”). З уласцівым яму тактам у тым жа лісце ён зазначыў, што гэта толькі яго сціплыя парады, магчыма заўчасныя, і дадаў па-руску: „Дело хозяйское”[9]. Гаспадар скарыстаўся з гэтых парад, пра што сведчыць міжнародны склад рэдакцыйнай рады гэтага часопіса ў наступныя гады. Пазней у асобным лісце прафесар выказаў сваё стаўленне да меркаванага пераліку яго прац, якія меліся быць змешчаны ў рыхтаваным беларускамоўным выданні, і ўнёс у яго дробныя папраўкі[10].

Праз некалькі гадоў, калі пайшоў ужо на пенсію, ён дзяліўся такімі ўспамінамі: „Вучоба ў Вільні скіравала маё зацікаўленне ў бок дзяржаўнага ладу і прававой сістэмы Вялікага Княства Літоўскага. Паспрыяла гэтаму яшчэ і сама атмасфера Вільні — горада, які ўяўляў сабой цэнтр польскага анклава на літоўска-беларускім этнічным памежжы”[11].

Колькасць жыхароў Вільні з больш як 200 тысяч перад пачаткам Першай сусветнай вайны ўпала да 140 тысяч у 1916 г. Пасля заканчэння вайны колькасць насельніцтва паволі расла, але даваенны ўзровень перасягнула толькі ў 1939 г. Палякі складалі ў той час каля 66% віленчукоў, яўрэі — каля 28%, у лік астатніх 5,6% уваходзілі рускія, беларусы, літоўцы і ўкраінцы[12]. Прыгадваючы часта цытаваныя словы Чэслава Мілаша (“Цяжка зразумець гэты характар даваеннай Вільні як анклава — ці то Польшча, ці то не Польшча, ці то Літва, ці то не Літва, ці то правінцыя, ці то сталіца, хоць у першую чаргу ўсё ж правінцыя”), Ю. Бардах піша: „У міжваенныя гады цэнтрам гэтай асаблівай правінцыі быў Віленскі ўніверсітэт — гэтак жа як і ў першыя трыццаць гадоў XIX стагоддзя”, — і зноў спасылаецца на прыгожае эсэ толькі што цытаванага лаўрэата літаратурнай Нобелеўскай прэміі, у якім той разважае пра перапыненне традыцыі альма-матэр у 1832–1919 г., калі захоўвалася памяць пра філаматаў, слава якіх не згасла і пазней, а пасля аднаўлення ўніверсітэта, названага імем Стэфана Баторыя, сумяшалася са славай Клуба Валацуг, а таксама Таварыства Круцялёў ці ложы „Шчыры ліцвін”, якія ў свой час узгадавалі творчасць Адама Міцкевіча. «Так варта меркаваць і з некаторых учынкаў майго прафесара Стэфана Эрэнкройца. Тая атмасфера адыгрывала ў міжваеннай Вільні немалую ролю. Яе падкрэслівае ў сваіх успамінах і іншы мой універсітэцкі настаўнік — Віктар Сукенніцкі. Гэта стварала інтэлектуальны клімат, у якім добра адчуў сябе Станіслаў Лорэнц, калі ў 1929 г. прыхаў у горад над Віліяй, — пра гэта ён піша ў сваім „Віленскім альбоме”»[13].

Лорэнц, знакаміты гісторык мастацтва і арганізатар музейнай справы, хоць і з’ехаў праз некалькі гадоў у Варшаву на пасаду дырэктара Нацыянальнага музея, але назаўсёды закахаўся ў горад над Віліяй, што засведчыў у памянёным томе ўспамінаў, а таксама ў апублікаванай перапісцы са сваім студэнтам і пазнейшым калегам[14], заслужыўшы тытул „віленчука паводле выхавання”. Тое самае азначэнне можна дапасаваць і да Юліуша Бардаха, які свае цёплыя пачуцці да горада маладосці ў пасляваенны перыяд дэманстраваў неаднаразова, асабліва пасля палітычных перамен у Польшчы, звязаных з кастрычніцкімі падзеямі 1956 г. Пад час юбілейных урачыстасцяў з нагоды свайго сямідзесяцігоддзя ён прызнаўся шматлікім калегам і вучням, прысутным у зале імя Брудзінскага Казіміраўскага палаца Варшаўскага ўніверсітэта: „Я да сёння застаюся верны праблематыцы Вялікага Княства Літоўскага і рады, што два мае самыя маладыя і ўжо, відаць, апошнія вучні спецыялізуюцца акурат у сферы дзяржаўнага ладу і права гістарычнай Літвы. Бо сярод польскіх гісторыкаў права не павінны знікнуць даследчыкі таго права, якое дзейнічала прыкладна на . тэрыторыі колішняй Рэчы Паспалітай. Гэтаксама і ў пазнавальных адносінах літоўскае права, якое ўзнікла на скрыжаванні лацінскай і візантыйскай культуры, на скрыжаванні ўсходу і захаду Еўропы, з’яўляецца надзвычай цікавым і дае шмат матэрыялу для разумення шляхоў запазычвання прававых нормаў, а таксама для параўнальных даследаванняў”[15].

Гэта не адзінае выказванне знакамітага даследчыка пра горад яго студэнцкай маладосці, на які ён з цеплынёй глядзеў і праз шмат дзесяцігоддзяў, здабыўшы славу еўрапейскага вучонага, добра вядомага ў гістарычна-прававых асяродках як на Усходзе, так і на Захадзе. Сваю лекцыю ў Лодзьскім універсітэце з нагоды атрымання ў 1995 г. доктарскай ступені honoris causa ён пачаў з успамінаў пра свае першыя кантакты з гэтай ВНУ на пачатку яе існавання, калі роўна паўстагоддзя таму, у канцы лютага — пачатку сакавіка, ён праездам з фронту апынуўся ў Лодзі і атрымаў там прапанову наконт чытання лекцый па гісторыі права ў новаствораным універсітэце. Фармальна ён не меў яшчэ доктарскай ступені. Але згоды не дало вайсковае камандаванне, і яшчэ некалькі гадоў Ю. Бардах правёў у мундзіры ў якасці афіцэра. Дык вось, і ў гэтым выступе ён успомніў пра сваю родную Almae Matris Vilnensis[16].

У спадчыне нязменна актыўнага з канца міжваенных часоў гуманіста гістарычная Літва займае асаблівае месца — досыць зірнуць на бібліяграфію, якая налічвае больш як пяцьсот назваў, каб пераканацца ў гэтым і адначасова заўважыць, што працы на гэтую тэму публікаваліся ў пэўных храналагічных блоках. Кажучы папросту, тут знаходзіла свой адбітак агульнае становішча польскай літуаністыкі за мінулыя паўстагоддзя. Народжаны ў Адэсе будучы вучоны ў перыяд вучобы і адразу ж пасля яе завяршэння быў звязаны з Універсітэтам Стэфана Баторыя ў Вільні і першыя сем сваіх публікацый (за 1936–1939 г.) прысвяціў дзяржаватворчым аспектам спадчыннага права Гедымінавічаў і Ягайлавічаў. У ліку гэтых прац былі пяць рэцэнзій, выступленне ў дэбатах на VI Усеагульным з’ездзе польскіх гісторыкаў, які праходзіў у Вільні ў 1935 г. (“Траціна ў літоўскім праве”), а таксама грунтоўнае, амаль стостаронкавае даследаванне „Адопцыя ў літоўскім праве ў XV–XVI ст.”.

Вільня — гістарычная сталіца Вялікага Княства Літоўскага і адначасова горад, які пакінуў трывалы след у польскай, беларускай, яўрэйскай культурах, горад на шматнацыянальным памежжы — зачаравала дваццацігадовага грамадзяніна міжваеннай Польшчы. Бо гэта ж была дзяржава, якая пры ягоным жыцці, а менавіта калі яму было чатыры гады, здабыла незалежнасць пасля стагоддзяў падзелу паміж чужымі імперыямі.

Абодва гэтыя студэнцкія тэксты аказаліся грунтоўнымі (другі потым паслужыў асновай доктарскай дысертацыі), пра што сведчыць іх уключэнне праз некалькі дзесяцігоддзяў — пасля ўнясення шэрагу паправак і дапаўненняў — у зборнік даследаванняў па гісторыі дзяржаўнага ладу і права Вялікага Княства. І гэтыя працы, і рэцэнзіі, не лічачы выдадзенага ў Львове „Дзённіка VI Усеагульнага з’езда польскіх гісторыкаў”, публікаваліся тут жа, у Вільні, — у „Ateneum Wileńskim” ды „Wiadomościach Studium Historii Prawa Litewskiego USB”. Як заўважыў Станіслаў Русоцкі ў артыкуле з выпадку шасцідзесягоддзя творчасці Юліуша Бардаха (у зборніку „Парламент, права, людзі”, Варшава, 1996, с. 7), не так і часта здаралася, каб 21-гадовы студэнт наважваўся — і прычым з поспехам — узяць слова на пасяджэннях агульнапольскага навуковага форуму і выступіць з заўвагамі да дакладаў такіх аўтарытэтаў, як Войцех Гейнаш і Стэфан Эрэнкройц — тагачасны навуковы кіраўнік будучага даследчыка.

XI Усеагульны з’езд польскіх гісторыкаў прайшоў у Вільні 17–20 верасня 1935 г. і стаў значнай падзеяй у колах аматараў Кліа ва ўсёй тагачаснай Польшчы, а асабліва ў горадзе над Віліяй. З’езд быў старанна падрыхтаваны Польскім гістарычным таварыствам[17], а базай яго правядзення было віленскае аддзяленне гэтага таварыства. Спрэчкі наконт праграмы з’езда былі жывыя і датычыліся прапорцый паміж агульнай тэматыкай і гісторыяй ВКЛ, якому прысвячалася асаблівая ўвага[18].

Тры аналагічныя з’езды, першы з якіх адбыўся ў 1880 г. з нагоды чатырохсотых угодкаў смерці Яна Длугаша, прайшлі яшчэ да здабыцця незалежнасці. У не залежнай Польшчы былі праведзены таксама тры: у Познані (1925), Варшаве (1930) і Вільні (1935). Правядзенне чарговага з’езда гісторыкаў было запланавана на 1940 г. у Львове, але з прычыны выбуху сусветнай вайны гэтага так і не адбылося. У познаньскім з’ездзе ўдзельнічалі каля 500 чалавек, у варшаўскім — каля 640, у віленскім — 633, што было вялікім поспехам, калі ўлічыць перыферыйнае становішча старадаўняй сталіцы Вялікага Княства Літоўскага. Адзін з удзельнікаў гэтага з’езда — Ян Адамус, з якім Бардах быў і тады, і ў пазнейшыя гады цесна звязаны[19], — успамінаў:

“Віленскі з’езд несумненна ўдаўся. Часткова, у якасці дадатковых фактараў, гэтаму безумоўна паспрыялі пэўныя акалічнасці па-за рамкай афіцыйнай праграмы. Стаўленне да з’езда з боку мясцовай прэсы, зацікаўленасць у з’ездзе ўсёй інтэлігентнай віленскай грамады стваралі атмасферу незвычайнай добразычлівасці, у якой маглі ва ўсёй велічы расквітнець традыцыйная старапольская гасціннасць горада Гедыміна і высокая культура яго насельнікаў. Дый сам горад са сваімі поўнымі старадаўніх рэліквій мурамі ствараў настрой, які асабліва спрыяў сур’ёзным дыскусіям. <…> Са ма гісторыя нібы прамаўляла непасрэдна да сэрцаў, а не толькі да розумаў сабраных з усёй Польшчы гісторыкаў”[20].

У памяці студэнта-правазнаўца — і, напэўна, не толькі яго — засталася роля, якую даручылі яму афіцыйныя сакратары другой секцыі з’езда, а менавіта Ян Адамус і доктар Караль Караный з Львоўскага ўніверсітэта імя Яна Казіміра. Праз шмат гадоў Ю. Бардах расказаў, што абодва яны не вельмі хацелі займацца працаёмкім стэнаграфаваннем ходу паседжанняў і таму пасадзілі яго за сакратарскі стол. Так Юліуш Бардах стаў тым, хто вёў паседжанні секцыі гісторыі права, што рабіў, вядома, з гонарам, бо быў „адным з наймаладзейшых удзельнікаў з’езда, меў за плячыма ледзьве дваццаць гадоў”[21].

Студэнт-правазнавец, які толькі два гады знаходзіўся ў Вільні, але ўжо здабыў вядомасць сярод прафесараў не толькі свайго факультэта, дэбютаваў перад гісторыкамі, якія з’ехаліся з усёй краіны — з Львова, Кракава, Любліна, Варшавы і ажно з Познані. Паседжанні адбываліся ў васьмі секцыях — 1) палітычнай гісторыі; 2) гісторыі права; 3) эканамічнай гісторыі; 4) гісторыі культуры; 5) ваеннай гісторыі; 6) прыкладных гістарычных дысцыплін; 7) старажытнай гісторыі; 8) выкладання гісторыі[22].

Юліуш Бардах выконваў функцыі не толькі стэнаграфіста, але і дэ-факта сакратара другой секцыі. Таксама ён узяў слова ў дыскусіі наконт дакладаў, прысвечаных уплыву рымскага права на статуты ВКЛ, а таксама ўзаемаадносінам паміж імі і польскім правам. Яго выступленне, адрэдагаванае і паглыбленае, было апублікавана ў 2-м томе матэрыялаў з’езда, які ахопліваў дэбаты ва ўсіх секцыях[23].

У будучыні Ю. Бардаху наканавана было зрабіцца галоўным аўтарытэтам у вывучэнні Статутаў ВКЛ, ім ён прысвяціў шматлікія артыкулы і манаграфіі. Пачатак быў пакладзены грунтоўным артыкулам пра Статуты ВКЛ як помнікі права эпохі Адраджэння, напісаным у 1974 г.[24]. У наступным годзе на французскай мове быў апублікаваны тэкст выступлення Ю. Бардаха на XIV Міжнародным кангрэсе гістарычных навук у Чыкага[25]. Выказваўся ён пра гэтыя помнікі прававой культуры Залатога веку ВКЛ і на канферэнцыях у Бруселі, Маскве ды іншых месцах, выступаў у друку з рэцэнзіямі на публікацыі, што выходзілі як у Польшчы, так і за яе межамі. Падсумаваннем даследчай дзейнасці ў гэтым кірунку стала выдадзеная ў 1999 г. 160-старонкавая манаграфія, прысвечаная тром статутам ВКЛ у параўнанні з іншымі тагачаснымі еўрапейскімі прававымі кадыфікацыямі з асаблівым акцэнтам на ўплыў рымскага права[26]. Тут мы бачым увасабленне даследчых пастулатаў, вылучаных колішнім віленскім студэнтам-правазнаўцам шэсцьдзясят гадоў таму на з’ездзе гісторыкаў у Вільні.

III

Пасля заканчэння вучобы на факультэце права Віленскага ўніверсітэта малады даследчык меў перад сабой выдатныя перспектывы навуковай працы ў горадзе над Віліяй[27], але неўзабаве эйфарыя прайшла, вайна перапыніла нармальнае развіццё віленскага навуковага асяроддзя (уласна кажучы, знішчыла яго ў ранейшых польскіх формах), таму наступны восьмы пункт у бібліяграфіі з памянёнага юбілейнага выдання з’явіўся на старонках газеты „Polska Zbrojna” толькі праз шэсць гадоў пасля папярэдняга і датычыў дыскусіі наконт вызвалення Познані ад нямецкай акупацыі (артыкул быў настолькі цікавы, што праз 17 гадоў яго ўключылі ў калектыўную „Анталогію польскага ваеннага рэпартажу 1939–1945 г.”). Наступныя паўдзесяцігоддзя былі праведзены на ваеннай службе і таксама не былі плённымі ў навуковай дзейнасці. Толькі ў 1950 г. Ю. Бардах вярнуўся ва ўніверсітэт, гэтым разам у Варшаўскі. «У цяжкі перыяд навязвання „адзіна праўдзівага і слушнага” метаду гістарычных даследаванняў прыроджаная памяркоўнасць і разважлівая пазіцыя ва ўсіх спрэчках дазволілі яму ўмацаваць свой прэстыж у гістарычна-прававым асяроддзі», — трапна заўважае Русоцкі, прычым гэты прэстыж варта пашырыць на ўсё польскае гістарычнае асяроддзе, не забываючы і пра аўтарытэт Ю. Бардаха ў міжнародным маштабе.

Разважлівасць і рэалізм прымусілі пры гэтым — гэтак жа як і значна старэйшага гісторыка з Вільні Генрыка Лаўмяньскага, які пасля заканчэння вайны пасяліўся ў Познані, — у найцяжэйшыя гады пераключыцца з літуаністыкі на гісторыю Польшчы і Славакіі, што, вядома ж, не азначала канчатковага адыходу ад вывучэння гісторыі Літвы, як гэта мела месца ў выпадку з некаторымі іншымі „выгнанцамі” з колішняга Універсітэта Стэфана Баторыя. Ю. Бардах вярнуўся да літуаністыкі, як толькі пасля „кастрычніцкага пералому” склаліся больш-менш спрыяльныя ўмовы для гэтага. 1958 год прынёс, поруч з некалькімі рэцэнзіямі на працы па гісторыі Вялікага Княства, вялікі артыкул (“Непадзельная ўласнасць у статутах ВКЛ”) у юбілейным зборніку ў гонар памянёнага вышэй старэйшага калегі. Праз два гады выйшла праца „Аб практыцы літоўскай канцылярыі часоў Жыгімонта I Старога”, прысвечаная Раману Градэцкаму. У сваю чаргу, Тадэвушу Мантэйфелю быў прысвечаны нарыс з гісторыі адміністрацыі Вялікага Княства Літоўскага ў XV–XVII ст. пад назвай „Чалабіцці і паклоны” (1962). Праз год у „Czasopiśmie Prawno-Historycznym” з’явілася грунтоўнае даследаванне „Свецкі характар звычаёвага шлюбнага права русінаў Вялікага Княства Літоўскага (XV–XVII ст.)”. У тым жа нумары выйшлі ўспаміны пра Яна Адамуса — віленскага гісторыка дзяржаўнага ладу, які пасяліўся ў Лодзі. У нумары ж, прысвечаным Лешаку Раабу, быў апублікаваны вялікі нарыс пад назвай „Віленскія гады: 1933–1944”. 1966 год прынёс рэцэнзію на тэму паўстання на Літве ў другой палове XIX ст., наступны — развагі наконт успрымання „Хронікі” Мацея Стрыйкоўскага ў Расіі і нарыс пра гісторыю выведачнай службы ў ВКЛ XVI ст. (“Рыскун і шпег”), прысвечаны Станіславу Гербсту. У 1969 г. (якраз адзначалася 400-годдзе Люблінскай уніі) „Kwartalnik Historyczny” апублікаваў першую версію ягонай працы пра развіццё дзяржаўнага саюзу паміж ВКЛ і Польшчай у 1385–1569 г., а ў Бруселі выйшла бібліяграфія ВКЛ у рамках маштабнага кампендыума па гісторыі права (Юліуш Бардах быў галоўным з трох аўтараў гэтага выдання).

Неўзабаве — хоць часы для гісторыкаў у палітычным сэнсе былі па-ранейшаму нялёгкія, пра што сведчаць перыпетыі з X Усеагульным з’ездам польскіх гісторыкаў у Любліне, — Ю. Бардах апублікаваў вялікае эсэ пра Люблінскую унію ў папулярным выданні „Kultura i Społeczeństwo” з думкай пра шырокае кола чытачоў, а заходнім даследчыкам адрасаваў французскамоўную версію гэтага твора ў часопісе „Acta Poloniae Historica”. Надзвычай важна тое, што пры гэтым яму ўдавалася падтрымліваць кантакты і з савецкімі вучонымі, што дазволіла польскай літуаністыцы павольна, але няўхільна „выходзіць на паверхню”, у тым ліку і праз гадаванне свайго маладога пакалення, найперш у Познані і Варшаве. Значнай падзеяй стала публікацыя Ю. Бардахам у 1970 г. аб’ёмнай, больш як 400-старонкавай кнігі „Даследаванні па гісторыі дзяржаўнага ладу і права Вялікага Княства Літоўскага (XIV–XVII ст.)”, у склад якой увайшлі новыя версіі называных вышэй прац (усяго адзінаццаці), пачынаючы з напісанай больш як тры дзесяцігоддзі таму „Адопцыі”.

Гэтая манаграфія была з велізарнай цікавасцю сустрэта ў Польшчы і за яе межамі, пра што сведчаць 12 напісаных на яе рэцэнзій, прычым палова з іх — у СССР (у Маскве, Кіеве, Вільні). Поруч з іншымі выступіў на старонках „Kwartalnika Historycznego” Генрык Лаўмяньскі, які — на добры лад, пасля больш як 30-гадовага перапынку — закрануў праграмныя пытанні ў вывучэнні ягелонскай эпохі (сам ён не наважваўся на публікацыю сваіх ваенных прац па гісторыі гэтага перыяду — пра палітыку польска-літоўскай дынастыі, а таксама пра насельніцтва ВКЛ у XVI ст., якія спачывалі ў рукапісах і былі выдадзены толькі пасля яго смерці, у канцы XX ст.) і прыйшоў да наступнай высновы: „Прафесар Бардах ахвотней за ўсё бярэцца за недаацэненыя або пераацэненыя тэмы, амаль не кранутыя ў гістарычнай навуцы, якія, тым не менш, маюць вялікае пазнавальнае значэнне на шырокім параўнальным фоне, які аўтар нязменна бярэ пад увагу, або як істотныя элементы старадаўняга дзяржаўнага ладу і права, асвятляе іх пры дапамозе скрупулёзнага, уважлівага і крытычнага вывучэння першакрыніц і апісвае колішнія грамадскія інстытуты з максімальна магчымай дакладнасцю і дэталізаванасцю. У выніку запаўняюцца праблемныя прагалы, наяўныя ў гістарыяграфіі, а вобраз мінуўшчыны робіцца значна паўнейшым, набывае больш канкрэтныя абрысы. Таму неабходна высока ацаніць як даследчыцкія заслугі аўтара, так і значэнне яго прац. Збор і публікацыя ў адной кнізе шматлікіх прац аўтара на літоўска-русінскую тэматыку будуць з вялікім задавальненнем успрыняты гісторыкамі Літвы, Беларусі і Украіны, а таксама дадуць каштоўныя матэрыялы і цікавае чытво даследчыкам і аматарам гісторыі не толькі са згаданых краін, але і наогул з усяго славянскага свету дзякуючы параўнальным звесткам, узятым непасрэдна з неўжываных дагэтуль крыніц, нярэдка архіўных, а таксама дзякуючы пастаноўцы многіх новых праблем, якія разглядаюцца з дасканалым веданнем справы. Гэтая кніга падводзіць рысу пад пэўным этапам працы аўтара ў гэтай галіне, але ж ніяк не азначае яе завяршэння”[28].

Апошні сказ утрымлівае трапную заўвагу, якая грунтавалася, магчыма, на ўражаннях ад асабістых размоў паміж двума старымі віленчукамі, якіх ядналі даследчыцкія інтарэсы, сфармаваныя яшчэ ў міжваенныя гады, а таксама нязгаслы сантымент да часоў і мясцін Універсітэта Стэфана Баторыя. Тэматычныя прапорцыі ў творчасці Юліуша Бардаха з цягам часу ўсё больш выразна мяняліся (дагэтуль пераважалі даследаванні польскага права) на карысць „даўняй і нядаўняй Літвы” — назва другога вялікага зборніка, выдадзенага ў Познані ў 1988 г. У гэтым выданні пераважалі тэксты храналагічна бліжэйшыя, прысвечаныя падзеям канца XIX — пачатку XX ст., таму сярод рэцэнзентаў (іх было 12) гэтым разам можна бачыць прозвішчы Стэфана Кеневіча, Пятра Ласоўскага і Ежы Тамашэўскага. Тым не менш, быў тут і артыкул „Статуты ВКЛ у іх юрыдычна-культурным акружэнні”.

Пасля трагічнага скону ў верасні 1984 г. Генрыка Лаўмяньскага[29], стваральніка „Пачаткаў Польшчы”, а некалі (у 1931–32 г.) і класічных „Даследаванняў пра пачаткі літоўскага грамадства і дзяржавы”, Ю. Бардах зрабіўся сапраўдным патронам гістарычнай літуаністыкі — шмат увагі аддаваў акурат гэтым помнікам юрыспрудэнцыі Вялікага Княства эпохі Адраджэння, у тым ліку ў кнізе „Статуты ВКЛ і рымскае права” (Варшава, 1999). Гэтыя даследаванні вяліся адначасова з напісаннем многіх іншых прац надзвычай шырокага тэматычнага абсягу, пра шырыню якога сведчыць чарговы зборнік (Варшава, 2001) пад назвай „Феміда і Кліа, або Права і Гісторыя”. У ім няма асобна вылучанай літоўскай тэматыкі, затое яна стала прысутнічае ў бібліяграфіі — у выглядзе спецыяльных артыкулаў, а таксама эсэ, прызначаных для шырокага кола чытачоў, асабліва з нагоды буйных юбілеяў, такіх, як хрышчэнне Літвы (1387) ці новая ўніфікацыя дзвюх частак Рэчы Паспалітай пад час Чатырохгадовага сойма.

У часе памятнага святкавання 50-годдзя навуковай дзейнасці, якое ўвосень 1986 г. сабрала ў Казіміраўскім палацы Варшаўскага ўніверсітэта цэлую плойму гісторыкаў розных пакаленняў (і розных палітычных поглядаў!), герой урачыстасці выступіў з выдатным „звядзеннем рахункаў” з самім сабой у кантэксце навук пра мінуўшчыну і спадарожных ім акалічнасцей, якое потым было апублікавана ў штотыднёвіку „Polityka” (№ 47 за 22 лістапала 1986 г.). У гэтым выступе ён прыгадаў даваенныя часы і атмасферу тагачаснай Вільні, а таксама яе ўніверсітэт, асобна пералічыўшы такія постаці, як Стэфан Эрэнкройц, Віктар Сукенніцкі і Станіслаў Лорэнц. Праз шмат гадоў слынны вучоны зноў апынуўся ў Вільні, дзе ў верасні 1994 г. удзельнічаў у польска-літоўскай канферэнцыі, зладжанай універсітэтам, які праз тры гады надаў свайму даўняму выпускніку (праз 64 гады пасля пачатку яго вучобы) ступень доктара honoris causa.

Умацоўваліся і яго кантакты з другой сталіцай, узніклай на землях колішняга ВКЛ, — Мінскам, які ў пару ягонай маладосці нярэдка называлі „Мінск-Літоўскі”. Калі павевы новых часоў трывала замацаваліся ў тамтэйшай гістарычнай навуцы, праявай чаго стаў, у прыватнасці, новы часопіс „Беларускі Гістарычны Агляд”, у адным з першых нумароў якога (1995, № 1) было змешчана інтэрв’ю з польскім даследчыкам пад красамоўнай назвай „Зачараваны Вялікім Княствам”. Гэтая гутарка, якая адбылася 10 снежня 1994 г., была перадрукавана праз сем гадоў, адкрыўшы сабой выдадзены зноў жа на беларускай мове зборнік прац Юліуша Бардаха — „Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага”. У савецкі час гісторыкі з Мінска хоць нясмела, але згадвалі пра ўдзел сваіх даўніх продкаў у палітычнай гісторыі Вялікага Княства, мелі нават далёкасяжныя даследчыя планы ў гэтай галіне, але да часу ўсё заставалася пад пераможным уплывам савецкай дактрыны, якая прадпісвала і ў спецыяльных, і ў вялікіх (паводле аб’ёму!) абагульняльных працах апісваць мінуўшчыну старадаўняй Літвы ці Беларусі выключна ў іх межах другой паловы XX ст. У размове Ю. Бардах вяртаецца да старапольскіх рэалій, прыгадвае тагачасны стан рэчаў і гаворыць аб прычынах свайго „зачаравання” краінай, якая ўяўляла сабой мазаіку народаў, рэлігій і культур.

Гэта выдатныя ўводзіны ў атмасферу першага артыкула мінскага выдання, датычнага ўнутранай інтэграцыі Вялікага Княства ў часы Гедымінавічаў — Ягайлавічаў, а таксама яго структурнага набліжэння ў 1385–1569 г. да Еўропы пры пасярэдніцтве Кароны. Я, вядома ж, маю на ўвазе артыкул „Крэва і Люблін. З праблем польска-літоўскае уніі” (с. 17–102), першым месцам дзеяння якога з’яўляецца размешчаная на паўдарозе паміж Мінскам і Вільняй сталіца аднаго з княстваў Русі, памятная таямнічай смерцю ў тамтэйшых лёхах вялікага князя Кейстута за некалькі гадоў да сустрэчы яго пляменніка Ягайлы з польскім пасольствам. Сёння ў Крэве захаваліся руіны замка і часткова ацалелая вежа. Артыкул завяршаецца разважаннямі пра непазбежную адрознасць падыходу да палітычных канцэпцый у часы Ягелонаў і ў сучаснасці ды пра пераацэнку гэтых канцэпцый з цягам часу — прыкладам чаго можа быць польска-літоўская унія, якая так па-рознаму ацэньвалася нашчадкамі, але пры гэтым адыграла значную ролю ў сваёй эпосе.

Наступным у кнізе змешчаны артыкул „Лад местаў на магдэбургскім праве ў Вялікім Княстве Літоўскім да сярэдзіны XVII ст.” (с. 103–160), а адразу за ім — праца „Аб практыцы літоўскай канцылярыі часоў Жыгімонта I Старога” (с. 161–198), якая ўтрымлівае цікавыя назіранні пра функцыянаванне ў складзе канцылярыі паралельных рускага і лацінскага аддзелаў, пазіцыі якіх нярэдка не супадалі. Пазней перавагу пачала здабываць польская мова. Чытачоў з Мінска асабліва зацікавіў чарговы тэкст — „Звычаёвае шлюбнае права русінаў Вялікага Княства Літоўскага (XV–XVII ст.)” (с. 199–274).

Калі пералічаныя працы былі ўзяты — не лічачы першадрукаў — з двух польскіх зборнікаў Ю. Бардаха (1970 і 1988 г.), галоўным чынам з першага, то наступны артыкул, значна меншы паводле аб’ёму (“Дачыненні паміж каталікамі і праваслаўнымі ў Вялікім Княстве Літоўскім (канец XIV–XVII ст.)”, с. 276–291), быў ужо вядомы мясцоваму чытачу па публікацыі ў „Беларусім Гістарычным Аглядзе” (№ 1), а двума гадамі раней выйшаў у Рыме на французскай мове. На XV Усеагульным з’ездзе польскіх гісторыкаў 1994 г. упершыню была прадстаўлена праца „Шматузроўневая нацыянальная свядомасць на літоўска-рускіх землях Рэчы Паспалітай у XVII—XX ст.” (у беларускім выданні на с. 292–311).

Артыкул „Ад палітычных да этнічных народаў у Цэнтральна-Усходняй Еўропе” (с. 312–331) выйшаў па-польску дзесяць гадоў таму, „Літоўскія палякі і іншыя народы гістарычнае Літвы” (с. 332–363) — годам пазней, а «Канстытуцыя 3 траўня і „Узаемныя Заручыны Абодвух Народаў” 1791 г.» (с. 364–408) — на двухсотыя ўгодкі славутага заканадаўчага акта апошніх гадоў існавання Рэчы Паспалітай.

На заканчэнне творчая спадчына аўтара была прадстаўлена беларускім вучоным праз бібліяграфію, якая налічвае 514 пазіцый і даходзіць да 2001 г. Гэта нечакана сімпатычная рыса выдання, рэдкая для такога роду публікацый, асабліва калі справа датычыць замежных вучоных. Праўда, у гэтым выпадку цяжка гаварыць пра замежжа, асабліва калі гутарка ідзе пра супольную некалі дзяржаўнасць, з поўным аб’ектывізмам апісваную даследчыкам, які „зачараваны” гэтай мінуўшчынай і глядзіць на яе з перспектывы зноў аб’яднанай у зусім новых гістарычных умовах Еўропы. За апошнія два дзесяцігоддзі вучоны папоўніў сваю бібліяграфію больш як трыма сотнямі пазіцый (колькасна гэта складае 3/5 ад усёй бібліяграфіі). Пры гэтым усё больш трывалае месца займалі кнігі, артыкулы і рэцэнзіі пра колішнюю Рэч Паспалітую і яе пазнейшых усходніх спадкаемцаў. Гэта такое сабе „вяртанне да вытокаў”, як выказаўся сам вучоны на цырымоніі надання яму доктарскай ступені honoris causa ў віленскім касцёле Святога Яна, — да вытокаў, ад якіх ён ніколі не адыходзіў, хоць паўтара дзесяцігоддзя не мог гэтага паказваць, як і ўся тагачасная польская гістарыяграфія.

Ён тужыў па Вільні, хоць, як некалі мне прызнаўся, не хацеў ехаць у горад сваёй маладосці, пакуль не стаў там выразна запатрабаваны — у новай палі тыч-най рэальнасці. У юбілейным выданні, прысвечаным 400-годдзю заснавання Віленскага ўніверсітэта і 75-годдзю яго аднаўлення пад шыльдай Універсітэта Стэфана Ба торыя, ён згадваў пра ўрачыстасці 1978 г. (яны прайшлі ў Варшаве і былі дапоўнены тыднёвай канферэнцыяй), а таксама пра юбілейныя канферэнцыі, зладжаныя пятнаццаццю гадамі пазней у абедзвюх сталіцах (тут ён заўважыў, што ў Вільню на маштабныя святкаванні ўгодкаў „найстарэйшага ўніверсітэта ў Савецкім Саюзе”, як некалі апавядалі экскурсаводы, прыехалі дзесяць польскіх даследчыкаў, тады як у Варшаву на куды сціплейшае мерапрыемства — толькі двое дакладчыкаў з Вільні). Ва ўніверсітэцкім касцёле Святых Янаў была адпраўлена ўрачыстая імша за памерлых выкладчыкаў, студэнтаў і ўсіх супрацоўнікаў універсітэта, а ў выступленнях дакладчыкаў згадваліся 1919–1939 г. і іх значэнне ў чатырохсотгадовай гісторыі alma mater. Шмат месца Юліуш Бардах прысвяціў трохдзённай канферэнцыі, падкрэсліў значнасць спадчыны часопіса „Ateneum Wileńskie”, Таварыства сяброў навук і „Wiadomości Studium Historii Prawa Litewskiego” (перад вайноў паспеў выйсці толькі адзін нумар гэтага часопіса). На выстаўцы, зладжанай з нагоды юбілею, ён налічыў у суме пад сто польскіх пазіцый. Такім чынам, міжваенны даробак быў не забыты, гэтак жа як і заслугі езуітаў ды караля Стэфана. Другі дзень канферэнцыі быў прысвечаны Універсітэту Стэфана Баторыя: шэсць дакладаў прачыталі госці з Польшчы, а чатыры — гаспадары. Кіраўнік дэлегацыі з-над Віслы Аляксандр Гейштар апісаў тагачаснае асяроддзе гісторыкаў у горадзе над Віліяй, а Юліуш Бардах расказаў пра даследаванні літоўскага права, якія вяліся ў коле Стэфана Эрэнкройца. Ён вярнуўся на радзіму з перакананнем, што ёсць „выразнае жаданне з боку віленчукоў далучыць да гісторыі Віленскага ўніверсітэта дагэтуль зусім замоўчваную спадчыну Універсітэта Стэфана Баторыя”. На яго думку, узнікалі рэальныя перспектывы развіцця паланістыкі ў Віленскім універсітэце (неўзабаве за рэалізацыю гэтай праграмы ўзяўся прафесар Ягелонскага ўніверсітэта Тадэвуш Буйніцкі — колішні вілянчук), ён марыў пра стварэнне кафедраў гісторыі Польшчы, гісторыі культуры і мастацтва, а можа, яшчэ і фізічнай ды эканамічнай геаграфіі. Свае разважанні ён скончыў заўвагамі наконт актуальнасці традыцый Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў праз вяртанне да ідэй часоў Стэфана Баторыя: „Паходзячы з Сяміграддзя, г. зн. з тагачаснай Венгрыі, гэты манарх праз заснаванне Акадэміі ўмацоўваў лацінскую культуру над берагамі Віліі і Нёмана. Так супадаюць рацыянальныя палітычныя погляды, пазнавальныя матывы і прыхільнасць не толькі палякаў ды літоўцаў, але і венграў (яны былі трэцім бокам, чые гісторыкі ўзялі ўдзел у сустрэчы 1994 г. — М. К.) да старых муроў колішняй Віленскай акадэміі Таварыства Ісуса, потым польскага паводле мовы і духу Імператарскага Віленскага ўніверсітэта, пасля — польскага Універсітэта Стэфана Баторыя і, нарэшце, літоўскага Віленскага ўніверсітэта”[30].

IV

Народжаны ў Адэсе слынны польскі гуманіст, даследчык прававой, гістарычнай і палітычнай культуры, якога „сваім” прызнавалі і юрысты, і гісторыкі, пад час урачыстасцей у гонар яго 70-годдзя і 50-годдзя творчай дзейнасці сказаў з характэрнай для яго вытанчанасцю: „У навуковым асяроддзі пануе перакананасць, што ўласцівыя яму павага і ўшанаванне з’яўляюцца вынікам не столькі стараннасці і працавітасці, колькі дасягнення паважнага ўзросту. Прамінулі дзве круглыя даты — шасцідзесяці- і сямідзесяцігоддзе. Пазнейшыя, калі ўзяць пад увагу сярэднюю працягласць жыцця, з’яўляюцца доляй выбраных”. Гэты выступ штотыднёвік „Polityka” апублікаваў 22 лістапада 1986 г. пад назвай „Пазіраючы назад”, каля якой быў змешчаны красамоўны падзгаловак „Жывём не для таго, каб есці, а для таго, каб есці добра”, варты сапраўднага эпікурэйца. У выступленні юбіляр сцісла падвёў рахунак сваім дасягненням на розных этапах пасляваеннай рэчаіснасці, паказаўшы яе цені, але пры гэтым і магчымасці пазітыўнага дзеяння, а таксама павучальна канстатаваў: „Пазіраючы назад, я ўсведамляю, што дзейнічаў на празмерна шырокім даследчым фронце, што няўхільна вяло да расцярушвання намаганняў і змяншала іх плён. Аднак перш за ўсё я кіраваўся ўласнымі зацікаўленнямі, а яны мяняліся. Калі ж максімальна агульна падысці да справы, лічу, што ў супастаўленні двух процілеглых чалавечых тыпаў я быў — і застаюся — бліжэйшы да homo ludens, чым да homo faber”.

Так можа напісаць толькі творца высокага палёту, дасведчаны чалавек, які ведае сапраўдны смак жыцця.

У аўтара працытаваных слоў засталося шмат сяброў, вучняў на радзіме і за мяжой, і не толькі ў навуковых колах. Ён заслужыў глыбокае прызнанне не толькі сваёй даследчай працай, але і не ў меншай ступені арганізацыйнай дзейнасцю і добразычлівым стаўленнем да людзей, асабліва ў цяжкіх сітуацыях, якіх за апошнія 60 гадоў польскай гісторыі не бракавала. На яго долю выпала таксама святкаваць чарговыя юбілеі — з нагоды васьмідзесяці- і дзевяностагоддзя. Сапраўдным гонарам стаў для мяне ўдзел у стварэнні юбілейнага выдання „З гісторыі юрыдычнай культуры. Працы, прысвечаныя прафесару Юліушу Бардаху на 90-годдзе з дня нараджэння”, якое было ўручана юбіляру ў Зале Сената на першым паверсе таго самага галоўнага корпуса Віленскага ўніверсітэта 20 снежня 2004 г. з удзелам Яго Магніфіцэнцыі Пятра Венгленскага, прадстаўнікоў адміністрацыі факультэта права, у тым ліку дэкана Марэка Вансовіча і дырэктара роднага Інстытута гісторыі дзяржавы і права Анджэя Закшэўскага, прадстаўнікоў навуковых колаў і гасцей з усіх адукацыйных асяродкаў краіны. Герой сустрэчы выступіў вельмі сцісла, пасля чаго з келіхам віна ў руцэ прымаў віншаванні ад прысутных.

Гэтае выданне, якое налічвае роўна 600 старонак, адкрывае (перад тым як даць месца поўнай бібліяграфіі за 1936–2004 г., што складаецца з 564 пунктаў, з прывядзеннем зместу зборнікаў прац) нарыс М. Вансовіча пад назвай „Прававая культура ў спадчыне прафесара Ю. Бардаха”. Сярод удзельнікаў юбілейнай сустрэчы вялікую частку складалі гісторыкі; зрэшты, з іх дысцыплінай у значнай ступені салідарызаваліся прысутныя даследчыкі дзяржаўнага ладу, а пра кірункі зацікаўленняў Юліуша Бардаха найлепш сведчыць уся яго спадчына, а таксама характар кнігі, прысвечанай гэтаму рэдка сустраканаму юбілею. Выданне складаецца з чатырох частак: 1) „Стан права — шляхі ўтварэння і ўспрымання”; 2) „Юрыдычная думка, дактрыны, ідэі, вывучэнне права”; 3) „Функцыянаванне права на практыцы”; 4) „Ацэнкі і адносіны да права”. Над усім зместам, аднак, лунае дух Кліа: аўтары, разглядаючы свой прадмет, перамяшчаюцца ад старажытнасці да XX ст., прычым пачэснае месца займае ранні Новы час, а тэрытарыяльна — Вялікае Княства Літоўскае і найноўшая гісторыя Літвы (яе датычаць 14 артыкулаў з 37). За рамкамі чатырох раздзелаў змешчаны развагі Ганны Роснер (“Даследаванне прававой культуры. Спроба апісання праблематыкі”), на долю якіх у нейкім сэнсе выпала функцыя падсумавання — вядома ж, не творчасці юбіляра, а метадалагічных пытанняў, звязаных са стыкам палітычнай (гістарычнай) і прававой культуры; пачэснае месца ў гэтых развагах занялі класічныя сёння артыкулы Станіслава Эстрэйхера і Юзафа Сяменскага пра XVI ст., якія абодва былі апублікаваны ў зборніку 1932 г. Высока ацаніла аўтарка і матэрыялы торуньскага XI Усеагульнага з’езда польскіх гісторыкаў 1974 г. пра палітычную культуру (асабліва праграмны выступ Стэфана Кеневіча), а таксама разважанні Януша Тазбіра (1976) і працу Эдварда Апаліньскага, каб урэшце дайсці да артыкула Вацлава Урушчака за 1980 г. пра палітычную і прававую культуру польскага парламентарызму эпохі Адраджэння. Усе гэтыя працы ўяўляюць сабой зыходны пункт для астатняга зместу кнігі, над усёй жа ёю — хоць гэта і не зафіксавана на паперы — лунаюць думкі, вядомыя з прац Майстра.

Хоць дыяпазон ягоных навуковых інтарэсаў быў велізарны, ад Сярэднявечча да сучаснасці, а кожны артыкул старанна прадумваўся, пры перавыданнях жа, як правіла, перапрацоўваўся, пашыраўся і паглыбляўся, асаблівае месца ў 70-гадовай спадчыне займае гісторыя гістарычнай і этнічнай Літвы, ВКЛ, перш за ўсё XV–XVIII ст. Пра гэта сведчаць фундаментальныя зборнікі, якія выйшлі ў палітычнай сітуацыі, калі польскай літуаністыцы ўжо не трэба было заставацца ў „падполлі” ці прынамсі ў схованцы (я пісаў пра гэта ў нарысе „Віленскія даследчыкі гісторыі Вялікага Княства Літоўскага на ростанях (пасля 1945 г.)” у зборніку „Апошнія грамадзяне ВКЛ”, Люблін, 2005). Раней ён закладаў яе падваліны ў новай рэчаіснасці (“пястаўскай”, у процілегласць даўнейшай „ягелонскай”) праз менш прыкметныя для цэнзуры публікацыі ў часопісах ці юбілейных выданнях. А потым сапраўднай падзеяй стаў выхад кніг Юліуша Бардаха — „Даследаванні па гісторыі дзяржаўнага ладу і права Вялікага Княства Літоўскага (XIV–XVII ст.)” (Беласток — Варшава, 1970), якая атрымала больш за дзесяць рэцэнзій, у тым ліку аўтарства найлепшага тады польскага літуаніста Генрыка Лаўмяньскага, і „Пра даўнюю і нядаўнюю Літву” (Познань, 1988), што таксама была шматразова рэцэнзавана, гэтым разам пераважна ў Польшчы.

Прафесар Юліуш Бардах пакінуў у людской памяці ўдзячныя ўспаміны, якія датычаць і тых часоў, калі нярэдка неабходна было мець і сілу духа, і прымірэнчы талент. Яго высока цанілі на Захадзе і на Усходзе, асабліва ў сённяшняй Польшчы, а таксама на колішніх ускраінах Рэчы Паспалітай, у Вільні, Кіеве і Мінску. Сімвалічным доказам гэтага з’яўляецца том яго выбраных прац пад назвай „Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага”, выдадзены па-беларуску ў 2002 г. і перавыдадзены ў 2010 г.

Пераклад Сяргея Петрыкевіча

---

1 Членам гэтай прэстыжнай арганізацыі — адной з най ста-рэйшых і самых вядомых акадэмій навук у свеце — Юліуш Бардах стаў у 1974 г.
2 Навуковую біяграфію прафесара гл., у прыватнасці: Orzechowski K. Szkis do portretu Uczonego. O Juliuszu Bardachu w pięćdziesięciolecie tworczości // Czasopismo Prawno-Historyczne. 1985. Z. 2. S. 1–38; Sojka-Zielińska K. Juliusz Bardach — Pro-fesor Uniwersytetu Warszawskiego. Historyk prawa. W pięćdziesięciolecie pracy naukowej // Kronika Warszawy. 1986. № 3–4. S. 17–27; Russocki S. Mistrz // Życie Szkoły Wyższej. 1987. № 7/8. S. 131–138; Grodziski S. Historyzm prawniczy Juliusza Bardacha // Czasopismo Prawno-Historyczne. 2010. T. LXII. Z. 2. S. 11–18.
3 Пра яго метадалагічную пазіцыю ў гэты час піша Г. Лябуда: Labuda G. Rozwoj metod dziejopisarskich od starożytności do wspołczesności. Cz. I. Poznań, 2003. S. 156–158; гл. таксама сz. II. Poznań, 2010. S. 150.
4 Разам з Герардам Лябудам напісаў раздзелы пра XII–XIV ст. — агулам больш як 200 старонак (с. 282–488).
5 Кнігу адкрывае прадмова С. Русоцкага: Russocki S. Juliusz Bardach. Sześćdziesiąt lat tworczości Uczonego (1935—1995) // Parlament, prawo, ludzie. Studia ofiarowane profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćdziesięciolecie pracy tworczej. Warszawa, 1996. S. 7–9.
6 Уступны артыкул: Wąsowicz M. Kultura prawna w dorobku Profesora Juliusza Bardacha // Z dziejow kultury prawnej. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewięćdziesięciolecie urodzin / Red. Dziewanowska H. Warszawa, 2004. S. 11–17.
7 Кнігу адкрываюць тэкст выступу рэктара Лодзьскага ўніверсітэта Міхала Севярынскага (с. 9–10), а таксама пра мова, сказаная Зігфрыдам Рамашэўскім 13 кастрычніка 1995 г. (с. 11–15). Паказальна, што доктар honoris causa абраў такую тэму для сваёй лекцыі: „Польска-літоўская унія — яе змест і спадчына” (с. 17–26).
8 У 2010 г. у Мінску выйшла другое выданне гэтай кнігі.
9 Недатаваны ліст Юліуша Бардаха да Генадзя Сагановіча, якому выказваю ўдзячнасць за прадастаўленне мне копій перапіскі.
10 Ю. Бардах да Г. Сагановіча, Варшава, 11.04.1999 г. Першы ліст мае дату 27.12.1995 і ўтрымлівае віншаванні з Новым годам.
11 Bardach J. Patrząc wstecz // Polityka. № 47 (1542). 22 XI 1986. S. 14.
12 Kosman M. Wilno dawniej i dziś. Toruń, 1983. S. 55.
13 Bardach J. Patrząc wstecz. S. 14. Пра тагачасны клімат у Вільні гл.: Bujnicki T. Szkice wileńskie. Rozprawy i eseje. Krakow, 2002; Idem. W Wielkim Księstwie Litewskim i w Wilnie. Warszawa, 2010.
14 Lorentz S. Album wileńskie. Warszawa, 1986; Vladas Drėma laiškai — Stanislaw Lorentz listy. Vilnius, 1998.
15 Bardach J. Patrząc wstecz. S. 14.
16 Symbolae historico-iuridicae Lodzienses Iulio Bardach dedicatae. Łodź, 1997. S. 17.
17 Пасля здабыцця незалежнасці Гістарычнае таварыства, якое існавала на польскіх землях пад Аўстра-Венгрыяй і мела сядзібу ў Львове, набыло агульнапольскі характар, праявай чаго стала яго змененая назва (Польскае гістарычнае таварыства), і стварыла поруч з „аўтаномным гуртком”, які існаваў у Кракаве, падобныя аддзяленні і ў іншых гарадах, перш за ўсё ў Варшаве (на базе Таварыства аматараў гісторыі), Познані, Вільні і Любліне. Віленскае аддзяленне было ўтворана 15 лютага 1925 г., яго старшынёй стаў прафесар Альфонс Парчэўскі, а сакратаром — доктар Генрык Лаўмяньскі. Гл.: Żytkowicz L. Wileński Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego 1925–1939 // Zapiski Historyczne (далей ZH). T. LI. Z. 4. Toruń, 1986. S. 9–26.
18 Nowak Z. H. Spor o zakres tematyki litewskiej VI Zjazdu Powszechnego Historykow Polskich w Wilnie (17–20 września 1935 roku) // ZH. 1986. T. LI. Z. 4. S. 137–145.
19 Ян Адамус (1896–1862), гісторык дзяржавы і права, пасля вучобы ў Вене быў звязаны з Львовам, а пасля габілітацыі ва Універсітэце Стафана Баторыя (1933) — з Вільняй; у 1940 г. быў адпраўлены ў лагер, з 1942 г. у эміграцыі, пасля вяртання на радзіму — дацэнт, а потым прафесар Лодзьскага ўніверсітэта. Юліуш Бардах у 1995 г. успамінаў: „З радасцю сустрэў <…> вестку, што выкладанне гісторыі права ў Лодзі атрымаў, вярнуўшыся з войска на Захадзе, прафесар Ян Адамус, добразычлівая дапамога і навуковая апека якога вельмі дапамаглі мне пад час вучобы, калі ён, будучы дацэнтам кафедры гісторыі польскага і літоўскага права, якою кіраваў прафесар Стэфан Эрэнкройц, падтрымаў мае першыя крокі ў галіне даследавання права Вялікага Княства Літоўскага, якое ведаў як мала хто іншы. Потым нас яднала цеснае супрацоўніцтва і сяброўства — аж да заўчаснай ягонай смерці”. Гл. Symbolae historico-iuridicae. S. 17. Гл. таксама: Bardah J. Nauka historii ustroju i prawa litewskiego w Wilnie w latach 1920–1939 // Lithuania. 1994. № 14. S. 63–76.
20 Adamus J. Recenzja do „Pamiętnika VI Powszechnego Zjazdu Historykow Polskich”, t. 1–2 // Ateneum Wileńskie. R. XI. Wilno, 1936. S. 610.
21 Bardach J. W obiektywie nauki i w lustrze pamięci. O uczonych, pisarzach i politykach XIX i XX wieku / Pod redakcją Wandy Sudnik. Warszawa, 2004. S. 330 — нарыс пад назвай „Jana Adamusa wspominam”. Перадрук у „Czasopismie Prawno-Historycznym”, т. 49, сш. 1–2, Познань, 1997, с. 163–173.
22 Pamiętnik VIII Powszechnego Zjazdu Historykow Polskich w Wilnie 17–20 września 1936 r. T. I–II. Lwow, 1935.
23 Pamiętnik VIII Powszechnego Zjazdu Historykow Polskich. T. II. S. 101–102.
24 Kwartalnik Historyczny. 1974. № 4. S. 788–818.
25 Poland and the 14th International Congres of Historical Sciences in San Francisco. Studies in Comparative History. Wrocław etc., 1975. P. 45–65.
26 Bardach J. Statuty Litewskie a prawo rzymskie. Warszawa, 1999.
27 Пра культурныя традыцыі горада гл.: Jurkowski R. Z dziejow Towarzystwa Przyjacioł Nauk w Wilnie 1907–1939. Przyczynek do żucia kulturalnego w Wilnie // ZH. 1986. № LI. Z. 4. S. 113–135, а асабліва фундаментальную манаграфію Генрыкі Ільгевіч пра навуковыя таварыствы ў Вільні ў XIX — першай палове XX ст.
28 Łowmiański H. Wielkie Księstwo Litewskie — zagadnienia ustrojowe i prawne // KH. 1972. R. 79. № 4. S. 896. Гэтая вялікая рэцэнзія на літуаністычны зборнік Юліуша Бардаха 1970 г. была перадрукавана ў кнізе выбраных твораў аўтара: Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Poznań, 1983. S. 351–364.
29 Генрык Лаўмяньскі (нар. у 1898 г.) загінуў 4 верасня 1984 г. пад коламі трамвая па дарозе са свайго дома ў Познаньскую ўніверсітэцкую бібліятэку, ідучы па маршруце, якім ён штодня хадзіў доўгія гады.
30 Bardach J. W Uniwersytecie Wileńskim we wrześniu 1994 roku // Z dziejow Almae Matris Vilnensis. Księga pamiątkowa ku czci 400-lecia założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego / Redakcja naukowa Piechnik L. i Buchowski K. Krakow, 1996. S. 278–281, цыт. з 281.

Наверх

Археолаг Уладзімір Фёдаравіч Ісаенка памёр 30 чэрвеня 2010 г. у Мінску, так і не трапіўшы тым летам у мястэчка Юравічы, што на Прыпяці, дзе ён зрабіў свае першыя археалагічныя адкрыцці і куды штогод з вялікім жаданнем вяртаўся. У тым жа 2010 годзе, хоць і са спазненнем, выйшаў зборнік навуковых прац, які прысвячаўся яго 80-гадоваму юбілею і 70-годдзю з дня нараджэння Міхася Чарняўскага[1]. Уладзімір Ісаенка з той плеяды, якая адрадзіла беларускую археалогію і стварыла навуковую школу. Ён адзін з тых навукоўцаў, якія запачаткоўвалі беларускую неаліталогію.

Пакручастым, часам і драматычным, было яго жыццё, складаным і няпростым быў шлях у навуку. У. Ісаенка нарадзіўся 15 снежня 1928 г. у Горках (Магілёўская вобласць). Яго тата і мама вучыліся тады ў мясцовай Сельскагаспадарчай Акадэміі. Фёдар Ісаенка, бацька будучага навукоўца, прайшоўшы камісарам грамадзянскую вайну, быў сакратаром партячэйкі ў Горацкай акадэміі. У 1932 г. сям’я пераехала ў Мінск. Фёдар Ісаенка працаваў у Наркамземе, пазней трапіў пад рэпрэсіі, але ацалеў[2]. Ісаенкі засталіся жыць у аку паваным фашыстамі Мінску. Бацька пайшоў працаваць аграномам у Мінскую гарадскую ўправу, а маці — на малочны завод. Пазней Фёдар Ісаенка прымаў удзел у Беларускай Народнай Самапомачы[3]. Уладзімір спачатку вучыўся ў адной з беларускіх народных школ, якія працавалі ў акупаваным Мінску, а атрымаўшы атэстат паступіў у Мінскую прагімназію. У ёй, паводле яго ўспамінаў, ён здолеў паспяхова засвоіць шмат якія веды. Выдадзены атэстат шанаваў і захоўваў амаль усё сваё жыццё, нягледзячы на многія небяспечныя абставіны. Хлопец быў у тым узросце, калі ў памяць уразаліся шматлікія падзеі і сцэны з акупаванага Мінска, якія праз многія гады ён мог да драбніц прыгадаць[4]. Вясной 1944 г. Уладзімір разам з маці і бабуляй быў вывезены ў паўднёвую Нямеччыну, дзе, працуючы на ваенным заводзе, трапляў пад бомбы саюзнікаў, якія перыядычна нішчылі нямецкія вытворчыя аб’екты. Потым быў Берлін зімы і вясны 1945 г. з жудасцямі татальнага знішчэння горада і людзей. Хлопцу давялося жыць і хавацца „ў самым цэнтры, за два кварталы ад Ангальтэрбангоф, за тры — ад дома Гімлера, за чатыры — ад Райхсканцылярыі”[5]. Бацька Уладзіміра Ісаенкі, апынуўшыся пасля ўцёкаў з Мінска ў Берліне, праз нейкі час з’ехаў у ЗША, дзе пазней і памёр. Маці адмовілася ехаць за мужам і разам з Уладзімірам вярнулася ў Мінск. На радзіме іх чакаў новы страх за сваё жыццё. Нечаканае выратаванне прыйшло ад стрыечнага брата маці, які да вайны служыў у НКУС. Ён накіраваў іх у Гомель, дзе Уладзімір змог закончыць школу і паступіць у 1947 г. у Гомельскі педінстытут на фізіка-матэматычны факультэт. Пасля заканчэння, як адзін з лепшых студэнтаў, ён атрымаў рэкамендацыю на выкладанне ў ВНУ, але не скарыстаўся ёю, бо ведаў, якую праверку біяграфіі праходзяць інстытуцкія выкладчыкі. З 1951 г., атрымаўшы дыплом настаўніка матэматыкі, ён працаваў спачатку ў Шыіцкай, а пазней у Юравіцкай школах Калінкавіцкага раёна Гомельскай вобласці.

Менавіта тут, у Юравічах, у старадаўнім палескім мястэчку, у маладога настаўніка, а пазней дырэктара школы, абудзілася цікавасць да краязнаўства і гісторыі. Юравічы набылі шырокую вядомасць дзякуючы адкрыццю ў 1929 г. палеалітычнай стаянкі. Акрамя таго, у ваколіцах мястэчка археолагі знаходзілі вялікую колькасць іншых помнікаў эпох каменя і бронзы. На ўскраіне Юравічаў захаваліся валы гарадзішча — рэшткі невядомага сярэднявечнага горада Х–ХІІІ ст. (паводле А. Іова), а пасярод мястэчка велічна ўзвышаліся сцены ўнікальнай трохнефнай базілікі — касцёла Раства Прасвятой Багародзіцы (ХVІІІ ст.). Сабраныя Ісаенкам у 1958–1973 г. матэрыялы па гісторыі мястэчка і яго ваколіц пазней складуць вялікую рукапісную кнігу „Летопись Юрович”, частка якой была надрукавана ў 2000 г.[6], а іншая чакае сваёго выдання. Дарэчы, варта адзначыць, што, працуючы ў тых ці іншых мясцінах, Уладзімір Ісаенка з захапленнем збіраў гістарычныя паведамленні пра іх. Так ўзніклі краязнаўчыя нарысы пра Пагост-Загародскі і Камень на Піншчыне, пра Іслач каля Ракава. Раздрукаваныя на машынцы тэксты ён з вялікім задавальненнем дарыў сваім сябрам.

У канцы 1950-х г. У. Ісаенка пачаў цікавіцца мясцовымі старажытнасцямі. Спачатку гэта былі школьныя экскурсіі і паходы з мэтай агляду помнікаў археалогіі ўздоўж Прыпяці. У выніку такіх вандровак пачала фармавацца калекцыя школьнага археалагічнага музея ў Юравічах. У экспазіцыі і фондах пераважалі матэрыялы каменнага і бронзавага вякоў. Актывізацыі пошукавай дзейнасці спрыялі тыя абставіны, што ў 1958 г. археолаг У. Будзько і геолаг Л. Вазнянчук пачалі новы этап даследчых прац на Юравіцкай палеалітычнай стаянцы.

Вялікая цікавасць да мінуўшчыны перарасла ў жаданне заняцца археалогіяй прафесійна. У 1961 г., пасля на пружанага этапу самападрыхтоўкі, У. Ісаенка па-ступіў у аспірантуру Інстытута гісторыі Акадэміі навук Беларусі і пачаў працу над кандыдацкай дысертацыяй „Неаліт Прыпяцкага Палесся”. Перад маладым на вукоўцам паўсталі надзвычай складаныя задачы. У першую чаргу неабходна было правесці шырокамаштабныя палявыя даследаванні. У фондах інстытута захоўваліся толькі рэшткі вернутых з Нямеччыны даваенных калекцый. Нельга было, безумоўна, спадзявацца на музейныя зборы, аснову якіх складалі адзінкавыя выпадковыя знаходкі. Ю. Кухарэнка ў сваім зводзе першабытных помнікаў, падсумоўваючы вынікі вывучэння палескага неаліту і спасылаючыся на дадзеныя эпізадычных пошукаў канца ХІХ — першай паловы ХХ ст., змог згадаць толькі пра 80 месцазнаходжанняў з т. зв. „неалітычнай грабеньчатай” керамікай[7]. Разрозненыя і нешматлікія артэфакты, зразумела, не маглі быць паўнавартаснымі крыніцамі для распрацоўкі канцэпцый з’яўлення і развіцця неалітычных культур Палесся. Надзвычай супярэчлівымі былі меркаванні археолагаў адносна культурнай ідэнтыфікацыі і паходжання неаліту Палесся. Некалі знойдзеныя тут матэрыялы адносілі ўслед за А. Гардаўскім да днепра-эльбскай культуры[8] або пачалі ўключаць ў межы распаўсюджання днепра-данецкай культуры з грабеньчата-накольчатай керамікай[9]. Некаторыя вучоныя па-ранейшаму прытрымліваліся думкі пра параўнальна малую заселенасць Палесся ў глыбокай старажытнасці, спасылаючыся на забагненасць нізін у басейне Прыпяці.

Уладзімір Ісаенка правёў шырокамаштабныя палявыя даследаванні на тэрыторыі Усходняга і Заходняга Палесся. Штогадовыя археалагічныя разведкі і раскопкі дазволілі яму на працягу 1960–1980-х г. давесці колькасць палескіх неалітычных помнікаў амаль да 500. Многія з іх раскопваліся шырокімі плошчамі. Сярод іх — Камень-2 (Заходняе Палессе), паселішча неаліту і бронзавага веку, якое капалася з 1967 да 1980 г. на плошчы каля 8118 кв. м. Уражвае аб’ём сабранага за тыя дзесягоддзі археалагічнага матэрыялу — гэта сотні тысяч артэфактаў! Калекцыйны фонд Ісаенкі мае каштоўнасць яшчэ і тым, што многія абследаваныя ім помнікі, а гэта найчасцей пясчаныя палескія дзюны, не захаваліся да нашага часу. Частка месцазнаходжанняў знішчалася пад час меліярацыі Палесся, зарастала лесам, аралася, забудоўвалася, ператваралася ў кар’еры. Вялікая колькасць палескіх помнікаў стала недаступнай у выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Пры ліквідацыі наступстваў радыеактыўнага забруджвання шмат якія помнікі выкарыстоўваліся пад кар’еры і могільнікі. У сувязі з гэтым палескія калекцыі У. Ісаенкі можна называць фондам выратаваных археалагічных каштоўнасцяў, якія для некаторых рэгіёнаў Палесся застаюцца сёння бадай ці не адзінымі археалагічнымі крыніцамі.

Кандыдацкую дысертацыю У. Ісаенка паспяхова абараніў у 1973 г. З сярэдзіны 1960-х да канца 1970-х г. вучоны напісаў асноўныя свае працы. З друку выйшлі яго „археалагічныя карты” па каменным і бронзавым вяках Беларусі[10], раздзелы па эпохах каменя і бронзы ў „Очерках по археологии Беларуси”[11], у „Гісторыі Беларускай ССР”[12], у шэрагу энцыклапедычных выданняў. У 1976 г. была надрукавана яго манаграфія „Неолит Припятского Полесья”[13].

Уладзімір Ісаенка прыйшоў да высновы, што шляхі з’яўлення і развіцця неалітычных культур ва Усходнім і Заходнім Палессі істотна адрозніваліся. На захадзе Палесся і на поўначы Валыні пад уздзеяннем культурнага імпульсу з Буга-Днястроўскай вобласці і Балканскага паўвострава пачаў развівацца мясцовы варыянт нёманскай неалітычнай культуры, а на ўсходзе Палесся распаўсюджваліся традыцыі днепра-данецкай культуры. На падставе параўнання комплексаў і аналізу стратыграфіі даследчык прасачыў асноўныя этапы фармавання ўсходнепалескага варыянта днепра-данецкай культуры і заходнепалескіх помнікаў нёманскай культуры. Для кожнага з этапаў усходнепалескага варыянта днепра-данецкай культуры і заходнепалескай групы нёманскай культуры Ісаенка вылучыў найбольш характэрныя комплексы прыкмет і асаблівасцяў. Ён абгрунтаваў вылучэнне IV этапу ў развіцці днепра-данецкай культуры, які меў месца ва Усходнім Палессі і развіваўся адначасова з культурай шнуравой керамікі. У. Ісаенка звярнуў таксама ўвагу на прысутнасць у палескім лясным неаліце культуры лейкападобных кубкаў, шарападобных амфар, трыпольскай культуры. Сярод ідэй, якія развіваў даследчык, асаблівай увагі заслугоўвае думка пра працяглую жывучасць неалітычных „грабеньчатых” традыцый, якія істотна паўплывалі на ўсю далейшую хаду гісторыка-культурнага развіцця, найперш на этапе фармавання культур эпохі бронзы. У. Ісаенка, як і многія іншыя спецыялісты яго пакалення, заставаўся прыхільнікам этнакультурных метадаў інтэрпрэтацыі і імкнуўся знайсці этнічную аснову ў вылучаных ім культурных таксонах. Паводле яго заключэння, мясцовыя „этнічныя супольнасці неалітычнай эпохі” складаліся са старажытных індаеўрапейцаў. На іх аснове пазней фармаваліся „балтыйскія і праславянскія плямёны”[14]. Адно з апошніх яго захапленняў — этнічная гідраніміка, вынікам чаго стала падрыхтаваная ім карта старажытных гідронімаў Беларусі ІІІ тыс. да н. э. — сярэдзіны І тыс. н. э.[15].

Адна з праблем, якая цікавіла У. Ісаенку, — пераход неалітычнага насельніцтва да вытвараючай гаспадаркі. Ужо ў неалітычны перыяд, паводле яго меркавання, старажытныя палешукі маглі асвоіць ранняе земляробства і жывёлагадоўлю. Пры гэтым У. Ісаенка дапускаў, што на Палессі знаёмства з вытвараючымі формамі гаспадарання адбылося раней ІІІ тыс. да н. э. У якасці доказаў ён прыводзіў адпаведны археалагічны і астэалагічны матэрыял, пісаў пра „дэмаграфічны выбух” — па раў-нальна рэзкае павелічэнне колькасці паселішчаў на познанеалітычных этапах, а таксама пра пераход да новых формаў светаўспрымання, пранікненне на Палессе традыцый цэнтральнаеўрапейскіх культур, якія ў той час актыўна развівалі земляробчую і жывёлагадоўчую эканоміку. Асаблівай увагі заслугоўвае той факт, што для аргументацыі сваіх палажэнняў Ісаенка спасылаўся не толькі на археалагічныя дадзеныя, але і на вынікі прыродазнаўчых даследаванняў, у прыватнасці на паліналагічныя аналізы, фіксацыю антрапагеннага ўздзеяння на прыроду Палесся ў суббарэальны перыяд[16]. Менавіта палеабатанічныя даследаванні, якія актыўна праводзяцца апошнім часам на тэрыторыі Беларусі, дазваляюць пацвердзіць думку пра неалітычны этап у развіцці ранніх формаў земляробства і жывёлагадоўлі на тэрыторыі Беларускага Палесся[17].

Паводле высноў У. Ісаенкі, у сістэме прысваяльнай эканомікі ў неалітычныя часы на Палессі найбольшае значэнне належала рыбалоўству. Рыбацтва, пісаў ён, дазваляла старажытным палешукам выпрацаваць устойлівыя і збалансаваныя спосабы выжывання ва ўмовах мясцовага навакольнага асяроддзя. Прыстасаванасць да спецыфічных прыродных умоў Палесся ў сваю чаргу спрыяла кансерватыўнасці неалітычнага ладу жыцця і працягламу існаванню традыцый „ляснога неаліту”[18].

Акрамя неаліту Палесся, У. Ісаенка актыўна працаваў над многімі іншымі праблемамі айчыннай археалогіі. У прыватнасці, ён шмат увагі аддаваў збору і інтэрпрэтацыі матэрыялаў мезалітычнага перыяду. Асаблівыя шляхі развіцця ўсходне- і заходнепалескага позняга мезаліту, паводле яго заключэння, прадвызначылі „этнакультурны” падзел Прыпяцкага Палесся па Гарыні, Стыры і паўночнай Случы ў неалітычную эпоху[19]. У. Ісаенка, услед за І. Арцёменкам, паспрабаваў абагульніць некаторыя дадзеныя па „шнуравым перыядзе” і бронзавым веку на тэрыторыі Беларусі[20]. Важным дасягненнем у гэтым кірунку стала яго праца „Археологическая карта Беларуси. Ч. 3. Памятники бронзового века”[21]. У кнізе, акрамя найбольш поўнага зводу помнікаў з матэрыяламі бронзавага веку, ён надрукаваў кароткія нарысы свайго бачання культурнага і сацыяльна-эканамічнага развіцця грамадства эпохі бронзы на тэрыторыі Беларусі, спрабуючы сінхранізаваць асноўныя перыяды бронзавага веку Беларусі з этапамі культурных зменаў у сумежных рэгіёнах Еўропы[22]. У сваіх публікацыях У. Ісаенка неаднаразова слушна адзначаў некаторыя асаблівасці помнікаў са шнуравой керамікай на тэрыторыі Прыпяцкага Палесся. Для вызначэння іх адметнасці ён спачатку ўжываў тэрмін „палеская група”[23], а пазней „палеская культура шнуравой керамікі”[24]. Апошняя, на яго думку, адрознівалася ад сярэднедняпроўскай і збліжалася са стшыжаўскай культурай[25].

На падставе ўласнага шматгадовага досведу і вопыту працы з крамянёвымі знаходкамі Уладзімір Ісаенка прапанаваў сваю сістэму класіфікацыі крамянёвых вырабаў Паўднёвай Беларусі. Ён напісаў цікавыя і адначасова карысныя і змястоўныя артыкулы па асаблівасцях тапаграфіі і стратыграфіі палескіх помнікаў каменнага веку, па метадах рэгламентацыі палявых прац на паселішчах каменнага веку, па старажытнай мастацкай творчасці і інш.

Сваю дасведчанасць у сістэматызацыі навуковай інфармацыі вучоны паспяхова праявіў у працы над многімі энцыклапедычнымі выданнямі. Ён уваходзіў у рэдакцыйныя калегіі многіх беларускіх энцыклапе дый, быў кансультантам, рэдактарам і аўтарам вялікай коль касці энцыклапедычных артыкулаў (ім напісана больш за 400 артыкулаў для энцыклапедый!). У. Ісаенка — аўтар многіх гісторыка-дакументальных хронік га ра доў і раёнаў Беларусі „Памяць”[26]. Акрамя ўласна архе алагічных артыкулаў ён змяшчаў на старонках кніг „Памяці” напрацаваны ім матэрыял па розных перыядах мясцовай гісторыі, найперш на тэму Другой сусветнай вайны.

Захапленне вучонага ваеннай тэматыкай, бадай, нельга назваць хобі. Вайна, якая пакінула ў памяці падлет ка страшны след, не магла не прымусіць думаць усё жыццё пра яе і цікавіцца праўдзівай ваеннай гісто рыяй. Я не памылюся, калі напішу, што У. Ісаенка быў адным з самых дасведчаных у Беларусі храністаў Вялікай Айчыннай вайны. Сабраныя і сістэматызаваныя веды пра вайну дазволілі У. Ісаенку прапанаваць цікавыя і грунтоўныя артыкулы, рэцэнзіі, карты баявых дзеянняў для навуковых і навукова-папулярных выданняў Беларусі[27]. У. Ісаенка — першы ў Беларусі археолаг, які паспрабаваў спалучыць прафесійны археалагічны досвед і ваенна-гістарычныя веды з дзейнасцю, скіраванай на пошук невядомых пахаванняў часоў вайны. У другой палове 1990-х — пачатку 2000-х г. ён паспяхова і плённа працаваў на пасадзе археолага-кансультанта ў спецыялізаваным пошукавым батальёне, падрыхтаваў для камандзіраў падраздзялення дапаможнік па методыцы правядзення палявых прац, закладаючы тым самым тэарэтычную і практычную аснову беларускай ваеннай археалогіі.

Уладзімір Ісаенка належаў да той катэгорыі навукоўцаў, якія ніколі не спыняліся на дасягнутым. Ён, як ніхто іншы з нашых калег, мог крытычна ацаніць тую ці іншую ідэю, паказаць перспектыву яе развіцця і ўдасканалення. Здзіўляла яго памкненне распрацоўваць маштабныя па сваёй глыбіні навуковыя праблемы. Шкада, што многія з распачатых праектаў па розных прычынах так і не былі рэалізаваныя.

Мікола Крывальцэвіч

---

[1] Матэрыялы па археалогіі Беларусі: Даследаванні каменнага і бронзавага вякоў (да юбілеяў У. Ф. Ісаенкі і М. М. Чарняўскага). Мінск, 2010. Вып. 18.
[2] Ісаенка У. Жыцьцё з галавой у пятлі // Arche. 1999. № 2. С. 172.
[3] Тамсама. С. 176–177.
[4] Тамсама. С. 171–184.
[5] Тамсама. С. 176–177.
[6] Ісаенка У. Ф. Юравічы над Прыпяццю. Мінск: „Арты-Фэкс”, 2000.
[7] Кухаренко Ю. В. Первобытные памятники Полесья // Свод археологических источников. Москва, 1962. Вып. Б1-18.
[8] Gardawski A. Zagadnienie kultury „ceramiki grzebykowej” w Polsce // Wiadomości Archeologiczne. Warszawa, 1958. T. XXV.
[9] Телегін Д. Я. Дніпро-донецька культура. Київ, 1968.
[10] Исаенко В. Ф. Археологическая карта Белоруссии. Минск: Полымя, 1968. Вып. 1: Памятники каменного века. 127 с.; ён жа. Археологическая карта Белоруссии. Минск: Полымя, 1976. Вып. 3: Памятники бронзового века.
[11] Очерки по археологии Белоруссии. Минск: Наука и техника, 1972. Ч. 1.
[12] Гісторыя Беларускай ССР: у 5 т. / АН БССР. Ін-т гісторыі; Рэдкал.: К. І. Шабуня (гал. рэд.) і інш. Мінск: Навука і тэхніка, 1972. Т. 1.
[13] Исаенко В. Ф. Неолит Припятского Полесья. Минск: Наука и техника, 1976.
[14] Тамсама. С. 118–120, 127.
[15] Гістарычны атлас Беларусі. Warszawa: Efekt, 2008. T. 1: Беларусь ад старажытных часоў да канца ХVІІІ ст. С. 38–39.
[16] Исаенко В. Ф. Неолит Припятского Полесья.
[17] Зерницкая В. П., Симакова Г. И., Павлова И. Д. Признаки хозяйственной деятельности человека в пыльцевых спектрах голоцена Беларуси // Гістарычна-археалагічны зборнік. Мінск, 2001. № 16. С. 5–19; Калечыц А. Г. Пераход да вытворчай гаспадаркі на тэрыторыі Беларусі (шляхі і час) // Od neolityzacji do początkow epoki brązu. Przemiany kulturowe w miedzyrzeczu Odry i Dniepru miedzu VI i II tys. przed Chr. Poznań, 2001. S. 29–42; Kryvaltsevich M., Simakova G., Razlutskaya A. The Emergence of Early Agriculture and Stock Raising on the Territory of Belarus: Several Issues and Research Aspects // Eurasian Perspectives on Environmental Archaeology: Annual Conference of the Association for Environmental Archaeology (AEA), Poznan, September 12—15, 2007. Poznan, 2007. P. 89–92.
[18] Исаенко В. Ф. Древнее рыболовство в Полесье // Рыболовство и морской промысел в эпоху мезолита — раннего металла в лесной и лесостепной зоне Восточной Европы. Ленинград: Наука, 1991. С. 96–106.
[19] Исаенко В. Ф. Неолит Припятского Полесья.
[20] Очерки по археологии Белоруссии. Ч. 1; Исаенко В. Ф. Археологическая карта Белоруссии. Вып. 3: Памятники бронзового века.
[21] Исаенко В. Ф. Археологическая карта Белоруссии. Вып. 3: Памятники бронзового века.
[22] Гл. з гэтай нагоды: Крывальцэвіч М. М. Праблемы перыя-дызацыі і храналогіі эпохі бронзы на тэрыторыі Паўднёвай Беларусі // Гістарычна-археалагічны зборнік. Мінск, 2006. № 22. С. 39–40.
[23] Очерки по археологии Белоруссии. Ч. 1. С. 123; Исаенко В. Ф. Археологическая карта Белоруссии. Вып. 3: Памятники бронзового века. С. 16.
[24] Белорусская археология: Достижения археологов за годы советской власти / В. Ф. Исаенко, М. М. Чернявский и др. / Ред-кол.: Г. В. Штыхов и др. Минск: Наука и техника, 1987. С. 25–26.
[25] Тамсама. С. 25–26.
[26] Гл. бібліяграфію навуковых прац: Крывальцэвіч М. М. Спіс навуковых і навукова-папулярных прац Уладзіміра Фёдаравіча Ісаенкі // Матэрыялы па археалогіі Беларусі: Даследаванні каменнага і бронзавага вякоў (да юбілеяў У. Ф. Ісаенкі і М. М. Чарняўскага). Мінск, 2010. Вып. 18. С. 12–19.
[27] Гл., напрыклад: Ісаенка У. Ф. Карта „Абарона Мінска 25 чэрвеня — 3 ліпеня 1941 г.” // Энцыклапедыя гісторыі Белару сі: у 6 т. Т. 5. Мінск, 1999. С. 161–163; ён жа: Карта „Навагрудскі кацёл” // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. Т. 5. Мінск, 1999. С. 260–261; ён жа: Карта „Вялікая Айчынная вайна. Баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі. 22 чэрвеня — жнівень 1941 г.” // Нацыянальны атлас Беларусі. Мінск, 2002. С. 282–283; ён жа: Рэц.: Першы дапаможнік па гісторыі Вялікай Айчыннай вайны // БГА. 2005. Т. 12. Сш. 1–2 (22–23). С. 341–359.
Наверх

22 кастрычніка 2010 г. пайшоў з жыцця Павел Алегавіч Лойка.

Не стала чалавека, які пакінуў па сабе не толькі багатую гістарыяграфічную спадчыну, але і самую добрую памяць у сэрцах многіх і многіх людзей. Гэтая смерць успрымаецца з асаблівым болем і трагізмам яшчэ і таму, што Павел Алегавіч пакінуў гэты свет у росквіце творчых сіл, поўны планаў і ідэй.

Сын вядомага вучонага-філолага, пісьменніка Алега Антонавіча Лойкі, Павел Алегавіч быў узгадаваны ў атмасферы і на лепшых узорах беларускай гуманістыкі. Ён шчыра любіў людзей і вельмі многім дапамог. Цудоўна валодаў словам і меў талент суразмоўніка: умеў гаварыць і, што не менш важна, слухаць. Лагодны ў адносінах з людзьмі, ён, тым не менш, заўсёды меў сваю пазіцыю і ўмеў яе адстойваць. Павел Алегавіч быў шчодра адораны артыстычнымі здольнасцямі, але справай яго жыцця стала гісторыя.

Павел Лойка нарадзіўся 12 ліпеня 1958 г. у Слоніме. У 1980 г. скончыў гістарычны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, дыпломны праект выканаў пад кіраўніцтвам В. Цяпловай. Паступленне ў аспірантуру Інстытута гісторыі Акадэміі навук Беларусі, дзе ў той час існавала моцная школа гісторыкаў-аграрнікаў, у многім прадвызначыла яго цікавасць да гісторыі сялянства і сельскай гаспадаркі — цікавасць, якая не згасала ў яго ніколі. Тэма кандыдацкай дысертацыі (“Феадальная рэнта ў прыватнаўласніцкіх памесцях Беларусі ў другой палове XVI—XVIII ст.”) была парэкамендавана В. Мялешкам, які і стаў яго навуковым кіраўніком. У 1984 г. П. Лойка паспяхова абараніў дысертацыю, якая выйшла ў 1991 г. у выглядзе манаграфіі (“Прыватнаўласніцкія сяляне Беларусі: Эвалюцыя феадальнай рэнты ў другой палове XVI—XVIII ст.”). Фармулёўка тэмы дысертацыі гучыць цалкам традыцыйна для таго часу, але ўжо па назве манаграфіі можна зразумець, што аўтара цікавіла не толькі рэнта, але і сялянства як сацыяльны пласт. Менавіта сялянства пастаўлена ў загалоўку кнігі на першае месца, і гэта не выпадкова. Сапраўды, кніга напоўнена людзьмі. Так праявілася правіла, якога гісторык цвёрда прытрымліваўся ўсё жыццё: у любых працэсах і з’явах ён бачыў і імкнуўся паказаць людзей. Той жа рысай вылучаюцца і яго супольныя з В. Мялешкам публікацыі, прысвечаныя Крычаўскаму сялянскаму паўстанню і асобе яго правадыра — Васіля Вашчылы. Так непрыкметна і, можа, не да канца ўсвядомлена ў нашай гістарычнай навуцы таксама адбываўся той антрапалагічны паварот, які стаў адным з магістральных кірункаў развіцця еўрапейскай і амерыканскай гістарыяграфіі 2-й паловы XX ст.

Бурлівая мяжа 80 і 90-х гадоў XX ст. стала пераломным часам у развіцці айчыннай гістарычнай навукі, і П. Лойка быў сярод тых, хто ўвасабляў яе новы твар. Адначасова са зменай падыходаў і ацэнак змянялася і тэматыка даследаванняў многіх вучоных. Сярод прыярытэтаў даследчыкаў Вялікага Княства Літоўскага з’явілася палітычная гісторыя гэтай дзяржавы. Да ліку найважнейшых публікацый, дзе ёй было адведзена адпаведнае месца, належыць артыкул В. Мялешкі, З. Капыскага і П. Лойкі “Беларусь у канцы XV — сярэдзіне XVI ст.” у зборніку “Скарына і яго эпоха” (1990). З гэтага часу Павел Алегавіч аддаваў усё большае месца ў сваіх працах тэматыцы палітычнай гісторыі, гісторыі ўладных структур і гісторыі шляхты — саслоўя, якое гэтую ўладу ўвасабляла. Яго манаграфія “Шляхта беларускіх зямель у грамадска-палітычным жыцці Рэчы Паспалітай другой паловы XVI — першай трэці XVII ст.” (2002) застаецца ці не адзінай у нас, прысвечанай гэтай важнай тэме.

Павел Лойка быў не толькі прызнаным вучоным-даследчыкам, але і нястомным папулярызатарам айчыннай гісторыі. Доўгі час яго выступленні былі вельмі запатрабаванымі ў прэсе, на радыё, тэлебачанні. Шырокая эрудыцыя, уменне прэзентаваць матэрыял, чалавечае абаянне, патрыятычны настрой — усё гэта прыцягвала ўвагу, прымушала слухаць і верыць. Ён належаў да ліку сапраўды папулярных гісторыкаў, якіх у наш час вельмі мала.

Павел Алегавіч быў сярод тых, каму на пачатку 1990-х было даручана ствараць новыя школьныя падручнікі і пра грамы па айчыннай гісторыі. За вельмі ка рот-кі час ён здолеў падрыхтаваць рукапіс, які быў, ба дай, найлеп шым з усёй гэтай серыі (Гісторыя Белару сі: Вучэбны дапаможнік для 7 класа сярэдняй школы. Мінск, 1993). З таго часу выкладанне айчыннай гісторыі і педагагічная праца рабіліся ўсё больш важным кірункам дзейнасці даследчыка. У 1994 г. ён перайшоў на працу на гістарычны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, дзе ўзначаліў зноў створаную кафедру гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў. Студэнты атрымалі магчымасць наведваць заняткі такіх вядомых спецыялістаў, як Г. Галенчанка, В. Голубеў, У. Емяльянчык, Г. Сагановіч, што пачалі супрацоўнічаць з кафедрай. І, зразумела, заняткі самога Паўла Алегавіча, выдатнага лектара. Яго аўтарытэт сярод выкладчыкаў і студэнтаў быў непахісным.

Выкладчыцкая дзейнасць П. Лойкі суправаджалася стварэннем шэрагу навучальных дапаможнікаў і іншых навукова-метадычных выданняў як для студэнтаў, так і для школьнікаў. Тым не менш, ён працягваў актыўна працаваць і ў навуковай галіне. Да ліку найбольш прыкметных публікацый, падрыхтаваных вучоным у гэты перыяд, належаць раздзелы ў акадэмічных абагульняльных выданнях: 1-м томе трохтамовай “Гісторыі сялянства Беларусі” (1997) і 2-м томе шасцітамовай “Гісторыі Беларусі” (2008). Гэтыя раздзелы тэматычна вельмі розныя. У першым выпадку зроблена пэўнае падсумаванне ранейшых прац аўтара па сялянскай праблематыцы. У другім — акрэслены погляд гісторыка на пытанні, якія ён распрацоўваў цягам пазнейшага часу: органы ўлады і кіравання Вялікага Княства Літоўскага, склад і дзейнасць прадстаўнічых інстытутаў шляхты (сойм), унутраная палітыка вялікіх князёў літоўскіх. Аднак у абодвух выпадках выразна заяўлена аўтарская пазіцыя, відаць пазнавальны аўтарскі стыль.

Апошнія гады жыцця былі нялёгкімі для Паўла Алегавіча. Уласныя хваробы, смерць бацькі і іншае не зламілі яго, хоць і паскорылі заўчасны сыход. Нам жа, шматлікім калегам, вучням, проста сябрам засталася яго вя лі кая навуковая спадчына і памяць — памяць пра выдатнага гісторыка і светлага чалавека.

Васіль Варонін

Даследуючы літоўска-беларускія культурныя сувязі XX ст., нельга абысці ўвагаю аднаго з ключавых удзельнікаў гэтых кантактаў — беларускага паэта, літоўскага афіцэра і бібліёграфа Аляксандра Ружанцова (1893-1966), вядомага таксама пад літаратурным псеўданімам Алесь Смаленец.

Як аб’ект даследавання Аляксандр Ружанцоў прыцягвае ўвагу не толькі біяграфіяй са складаным сюжэтам (афіцэр армій трох краін, на працягу жыцця змяніў тры грамадзянствы, у выніку сусветных войнаў двойчы свядома прымаў статус эмігранта). Маштабы войнаўу XX ст. напладзілі не так і мала складана закручаных сюжэтаў з біяграфій маленькіх людзей. Але паэт Смаленец заслугоўвае дакументальна абгрунтаванага жыццяпісу не толькі па гэтай прычыне.

Якой бы малой па сваім аб’ёме не была паэтычная спадчына Аляксандра Ружанцова, яго вершы вылучаюцца з усяго корпуса тэкстаў беларускай літаратуры хіба тым, што ні да таго, ні пасля ніхто не здолеў так злавіць інтанацыю і пераканаўча перадаць жах акопнай вайны. Той жах перманентнай латарэі, галоўны прыз у якой — гэта магчымасць згуляць яшчэ раз. Той жах, укладзены ў просты, як у калыханкі, рытм і акантаваны немудрагелістымі рыфмамі, узрушваечытачаі сёння. На жаль, сэнс слова экзістэнцыялізм беларускія літаратуразнаўцы даведаліся толькі тады, калі вершы паэта былі надзейна пахаваныя ў падшыўках міжваенных віленскіх перыёдыкаў.

На маю думку, асоба і лёс Аляксандра Ружанцова цікавыя яшчэ і чаму, што ён адзін з самых актыўных удзельнікаў беларуска-літоўскага міжкультурнага дыялогу ў першай палове XX ст. Да таго ж, ён ці не адзіны беларус, які ў міжваеннай Літве здолеў заняць прыкметнае месца ў гуманітарнай сферы[1] і пры гэтым не спрабаваў займацца мімікрыяй і схаваць сваё нелітоўскае паходжанне.

Апрача ўсяго, для беларускага чытача біяграфія Аляксандра Ружанцова — гэта яшчэ добрая (і рэдкая) нагода дакрануцца да гісторыі паўсядзённага жыцця міжваеннай Літвы, пра рэаліі якога ён звычайна мае даволі прыблізныя ўяўленні.

Аляксандр Ружанцоў быў персонай нон-грата на старонках выдадзеных у Савецкай Беларусі кніг практычна на працягу ўсяго перыяду існавання БССР. Да пачатку Другой сусветнай вайны яго асоба — афіцэр Асобнага Беларускага Батальёна літоўскага войска — была непрымальнай для цэнзараў. А тая акалічнасць, што ў энд шпілі Другой сусветнай вайны ён разам з сям’ёй выехаў у Нямеччыну, была дастатковай прычынай для таго, каб яго імя цалкам выкрасліць з навуковага звароту і пасля вайны.

Стаўленне да прадстаўнікоў беларускай эміграцыі ў БССР было рэзка адмоўным і ў разуменні чыноўнікаў непарыўна звязвалася са здрадай радзіме, учынкам з вельмі моцнай адмоўнай афарбоўкай. Сёння, у часы панавання татальных і ўсёабдымных базаў звестак, гучыць неверагодна, але за 150 км ад Мінска, у Савецкай Літве, асоба Аляксандра Ружанцова ў цэнзараў ад пачатку 60-х г. асаблівых эмоцый не выклікала.Аў1971г.уМалойЛітоўскайЭнцыклапедыінават з’явіўся артыкул (сціслая біяграфія з бібліяграфічнай даведкай), прысвечаны яму[2]. Крыху пазней, у 1980 г., у перыёдыку Віленскага ўніверсітэта „Knygotyra”, які спецыялізуецца на праблемах бібліяграфіі і кнігазнаўства, быў апублікаваны артыкул патрыярха літоўскай гісторыі кнігі і бібліяграфіі Ляваса Уладзіміроваса (1912-1999) „Шляхамі і ілжэшляхамі жыцця і бібліяграфіі”[3], у якім, нягледзячы на вялікую частотнасць такіх характэрных для таго часу рытарычных фігур, як „класавыя забабоны”, „варожая для Радзімы дзейнасць”, „лёсавызначальная памылка” і г. д., літоўскія чытачы змаглі пазнаёміцца з біяграфіяй і асноўнымі працамі (у першую чаргу па гісторыі кнігі і бібліяграфіі) Аляксандра Ружанцова.

Аднак тая частковая „рэабілітаванасць” Аляксандра Ружанцова ў Літоўскай ССР не прапусціла яго імя на старонкі апублікаванай у 1988 г. Альмай Лапінскене і Адамам Мальдзісам манаграфіі, прысвечанай беларуска-літоўскім літаратурным сувязям — „Перазовы сяброўскіх галасоў”[4], якая ў наступным годзе выйшла ў перакладзе на літоўскую мову пад менш рамантычнай назвай „Літоўска-беларускія літаратурныя сувязі”[5].

Аўтары грунтоўнага, актуальнага і сёння даследавання не палічылі патрэбным раскрываць яго псеўданім Алесь Смаленец, а цікавасць да яго ўладальніка, на іх думку, можа быць выклікана хіба толькі тым, што, „паводле М. Гарэцкага, ён перакладаў з беларускай мовы на літоўскую і наадварот”[6]. I гэта пры тым, што Аляксандр Ружанцоў быў вельмі актыўным аўтарам часопіса „Крывіч”, якому аўтары кнігі прысвяцілі шмат увагі і далі самую высокую ацэнку[7].

Наогул, ствараецца ўражанне, што ў аўтараў манаграфіі „не склаліся” адносіны з Ружанцовым. Яны пазбягаюць называць яго імя, нават у тых выпадках, калі на старонках кнігі вымушаны ўзгадваць яго публікацыі[8]. Калі прыняць пад увагу, што гэты чалавек адным з першых стаў пісаць на тэму беларуска-літоўскіх літаратурных і культурных сувязяў[9], то такая пагарда з боку наступнікаў не выглядае апраўданай.

Відавочны „дысбаланс” у ступені рэабілітаванасці імя Аляксандра Ружанцова ўдзвюх суседніх савецкіх рэспубліках тлумачыцца не столькі слабейшым цэнзурным прыгнётам у Літоўскай ССР, колькі збегам цэлага шэрагу гістарычных абставінаў[10].

Справа нават не ў тым, што саветызацыя Літвы пачалася пазней і ўлады былі вымушаныя ўжываць мякчэйшыя методыкі ідэалагічнага ціску. Ужо пасля смерці Сталіна імёны многіх дзеячаў літоўскай эміграцыі перасталі быць табу для савецкага друку. У першую чаргу гэта звязана з тым, што пасля Другой сусветнай вайны Літву пакінулі не толькі прыхільнікі рэжыму прэзідэнта Антанаса Смятоны, дзеячы правага палітычнага крыла ці сімпатыкі Трэцяга Райху, але і многія прадстаўнікі левай інтэлігенцыі.

Прычым шлях эміграцыі абралі не толькі дзеячы, якія стаялі ля вытокаў літоўскай сацыял-дэмакратыі (напрыклад, браты Міколас і Вацловас Біржышкі, Сцяпонас Кайрыс), не толькі некаторыя сябры „Таварыства па вывучэнні культуры народаў СССР”, што дзейнічала ў Коўне пад шчыльным патранажам і пры дапамозе савецкага пасольства (гучыць анекдатычна), але і прадстаўнікі літоўскага савецкага істэблішменту: літаратар, навуковец і палітычны дзеяч Міколас Крэве-Міцкявічус, які ў 1939 г. быў міністрам замежных спраў у марыянеткавым прасавецкім урадзе (г. зв. народны ўрад), а пазней узначальваў Акадэмію навук ЛССР. Гэтак сама шлях эміграцыі на Захад абраў колішні намеснік старшыні Вярхоўнага Савета, празаік Людас Давіденас[11] і іншыя, менш прыкметныя, з пазіцыі нашага часу, асобы.

Таму ніводнае гістарычнае даследаванне на ідэалагічна слушную тэматыку, якой была ў савецкія часы тэма „культурных літоўска-савецкіх кантактаў” ці „ўстанаўленне савецкай улад ы ў Літве”, не магл о абысціся без узгад кі імёнаў такіх дзеячаў літоўскай культуры, як Вінцас Крэве-Міцкявічус[12] ці браты Міколас[13] і Вацловас[14] Біржышкі[15].

Для літоўскага цэнзара Aleksandras Ružancovas — усяго толькі гісторык кнігі і бібліёграф, які мала цікавіўся палітыкай і не заўважаны ў якой-небудзь выразна антысавецкай дзейнасці. Тое, што ён быў афіцэрам літоўскай арміі, прыцягвала мала ўвагі, бо ў перыяд 1919-1940 г. на афіцэрскіх пасадах зараблялі сабе нажыццё тысячы людзей. У якім канкрэтна батальёне ён служыў, цікавіла мала каго.

Але ў БССР на яго персону глядзелі з іншага ракурсу. У першую чаргу ён быў афіцэрам Асобнага Беларускага Батальёна і нястомным хранікёрам гэтай баявой адзінкі. І гэты аспект біяграфіі рупіў больш, чым невялікі паводле свайго аб’ёму наробак у галіне беларускай бібліяграфіі ці невялікі па аб’ёме корпус паэтычных тэкстаў.

Вяртанне Аляксандра Ружанцова-паэта ў беларускі кантэкст адбылося толькі ў 1989 г. дзякуючы публікацыі Алеся Бяляцкага ў зборніку „Тутэйшыя”[16], дзе беларускі чытач упершыню пасля доўгіх гадоў ігнаравання і забыцця змог пазнаёміцца з творамі аднаго з найцікавейшых беларускіх паэтаў 20-х г. мінулага стагоддзя, а таксама з яго жыццяпісам. Пазней гэтым даследчыкам былі падрыхтаваныя для публікацыі нізка вершаў[17], а таксама праца А. Ружанцова „Беларускія войскі ў Літве 1918-1920″[18]. Пры ўсёй значнасці гэтых публікацый трэба заўважыць, што зроблены яны звычайна без пазначэння крыніц паходжання тэкстаў, а біяграфія іх аўтара поўная недакладнасцяў і фантазій, якія застаюцца на сумленні публікатара. Нават у такім грунтоўным выданні, як біябібліяграфічны слоўнік „Беларускія пісьменнікі”[19], жыццяпіс і бібліяграфія нашага героя падаюцца з нехарактэрнай для гэтага даведніка схематычнасцю і шэрагам недакладнасцяў. Больш за тое, укладальнік бібліяграфіі проста праігнараваў звесткі, пададзеныя ў „Слоўніку беларускіх псеўданімаўі крыптанімаў^” Янкі Саламевіча[20].

Асобна варта ўзгадаць біяграфічны нарыс, напісаны Вітаўтам Тумашам, прысвечаны 60-годдзю Аляксандра Ружанцова, апублікаваны ў „Запісах” Беларускага інстытута навукі і мастацтва[21]. Сярод згаданых публікацый ён вылучаецца прадказальным „беларусацэнтрызмам”. Балазе, што ўсе вядомыя нам літоўскія крыніцы хаця і падкрэслівалі факт нелітоўскага паходжання Аляксандра Ружанцова, а таксама ўзгадвалі пра яго супрацоўніцтва з беларускімі палітычнымі і грамадска-культурнымі арганізацыямі, што дзейнічалі ў міжваеннай Літве, па зразумелых прычынах не звярталі асаблівай увагі на гэтыя аспекты яго біяграфіі і творчай спадчыны.

Выглядае, што наспела неабходнасць падсумаваць і абагульніць біяграфічныя і бібліяграфічныя звесткі, назапашаныя за мінулыя гады, а таксама апублікаваць шэраг невядомых дагэтуль тэкстаў Аляксандра Ружанцова.

У гэтай працы я зраблю спробу па магчымасці паслядоўна выкласці жыццяпіс Аляксандра Ружанцова, падрыхтаваны на базе звестах, якія ўдалося сабраць па публікацыях у літоўскім, заходнебеларускім перыядычным друку і ў эмігранцкіх выданнях, што выходзілі ў ЗША пасля Другой сусветнай вайны. Таксама былі праведзены росшукі ў архівах Літвы — як у добра вывучаных беларускімі даследчыкамі (аддзел рукапісаў Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы і аддзел рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі імя Марцінаса Мажвідаса), так і ў зборах, якія не ўвайшлі ў навуковы зварот беларускіх гісторыкаў. У першую чаргу гэта тычыцца архіва Цэнтра вывучэння эміграцыі (Išeivijos studijų centras) пры Ковенскім універсітэце імя Вітаўта Вялікага, які спецыялізуецца на зборы і парадкаванні як прыватных архіваў дзеячаў літоўскай эміграцыі, так і архіваў літоўскіх арганізацый на чужыне.

Карыстаючыся нагодай, хачу выказаць падзяку за дапамогу Арсеню Сяргеевічу Лісу, без чыёй ініцыятывы гэтая праца не магла быць пачатая, а таксама Томашу Блашчаку, без чыёй дапамогі гэты тэкст не мог быць закончаны.

***

Аляксандр Ружанцоў нарадзіўся 12 жніўня 1893 г. у горадзе Вязьма (Смаленская губерня) у шляхецкай сям’і, радавод якой Ружанцову падабалася выводзіць ад смаленскай шляхты часоў ВКЛ, ад літоўскага шляхціча Ружанца, які ў неакрэсленым мінулым нібыта трапіў на захад Расіі разам з войскамі ВКЛ. У 1911 г. ён скончыў гарадскую гімназію Вязьмы. Пра першыя гады свайго жыцця сам Ружанцоў пакінуў вельмі фрагментарныя ўзгадкі. Нягледзячы на тое, што ў розных архівах Літоўскай Рэспублікі захавалася не так і мала яго эпісталярыю, а аб’ём яго творчай спадчыны куды большы, чым падаецца ў энцыклапедычным даведніку „Беларускія пісьменнікі”, усё ж складваецца ўражанне, што Аляксандр Ружанцоў пра гады сваёй маладосці не быў схільны (а мо і не лічыў патрэбным) распавядаць ані шырокай публіцы, ані сваім карэспандэнтам. Пра школьныя гады і пра атмасферу, што панавала ў Вяземскай гарадской гімназіі, можам даведацца хіба толькі з артыкула Ружанцова „Паленне кніг”, які быў апублікаваны ў часопісе „Крывіч”, дзе ён распавядаў пра страчаныя беларускія рэаліі на ўсходняй Смаленшчыне: «У паветавым горадзе на Смаленшчыне маёй роднай, на плацу, сярод дробных крам стаяла каплічка. На ганку яе сядзела старая недарэка Паланея; у яе куплялі свечкі, абразкі і прасвіркі. У белай каплічцы ў старасветнай труне, узнесенай на катафалку пад вялізарным крыжам, ляжаў Хрыстос, бытцам нябошчык. Быў ён кудзебна выразаны з дрэва і памаляваны алейнай фарбай, але дужа натуральна і зручна. Гэта ляжаў дзіцё-Хрыстос. Памятаю, хлопчыкам маленькім быў я і да гімназіі шэсць дзён на тыдзень мусіў бегаць. Цудоўна памагаў нам Хрыстосік, ратаваў ва ўсіх прыгодах і збаўцай быў ад „двоек” і „адзінак”, на што не сварыліся нашыя настаўнікі, палова якіх мела за сабой 25-30 гадоў педагагічнай службы. Асабліва памагаў той, салодкай памяці, Хрыстос хлопцам, прыехаўшым з двароў ды вёсак, на захад ад гораду ляжачых. З малых лет цяжка давалася ім навука. Цяжка было пачынаць „какаць” пасля „якання” дома. Ось гэтае „як” і было страшным, бо настаўнік з маскоўскай мовы крычэў на ўсю клясу і лаяў хлопца „хахлом”, „мазніцаю”, „квачом” і іншымі словамі з невялічкага запасу „беларускіх” выразаў, якія змяшчала яго вялікая, прачаджаная гарэлкай галава…»[22]. Наколькі праўдзівая гэтая замалёўка? Нашы ўспаміны і наша мінулае належаць толькі нам, і мы вольныя маляваць іх менавіта такімі, якімі малюем.

Пасля заканчэння гімназіі Аляксандр Ружанцоў паступіў на гістарычна-філалагічны факультэт Маскоўскага ўніверсітэта, дзе вучыўся на працягу 6 семестраў 1911-1914 г[23]. Яго біёграф Лявас Уладзіміровас пісаў, што зацікаўленне гісторыяй ВКЛ пачалося ў юнака ў глыбокай расійскай правінцыі з лекцый прафесара М. Любаўскага. У студэнцкія гады Аляксандр Ружанцоў пачаў цікавіцца і бібліяграфіяй, якая пазней стала для яго і прафесіяй, і захапленнем.

Пасля пачатку Першай сусветнай вайны быў прызваны ў войска і да вучобы ва ўніверсітэце, хутчэй за ўсё, больш не вяртаўся. У анкеце, запоўненай Аляксандрам Ружанцовым у 1940 г., пры ўступленні ў Беларускі настаўніцкі саюз ён указаў на ўсё тыя ж шэсць семестраў маскоўскага ўніверсітэта.

У 1914 г. скончыў Аляксееўскую вайсковую школу, як афіцэр удзельнічаў у імперыялістычнай вайне, дзе на расійска-нямецкім фронце быў паранены. У 1918 г. быў мабілізаваны ў Чырвоную Армію, „дзе яму быў даручаны ажно полк, які змагаўся на беларускіх і літоўскіх землях”[24], аднак у 1919 г. перайшоў на літоўскі бок і ўзначаліў беларускі батальён. Даволі круты зігзаг кар’еры, нават для такога феерычнага перыяду гісторыі Еўропы, як першыя гады пасля заканчэння Першай сусветнай вайны, калі лёсы людзей больш нагадвалі старонкі авантурнага рамана, чым жыццяпісы.

Аднак пра ўсё па-парадку. Аляксандр Ружанцоў трапляе ў Вільню напрыканцы 1918 г. разам з бальшавіцкімі войскамі ў рангу намесніка камандзіра 7-га пяхотнага палка Літоўскай дывізіі. 4 лютага 1919 г., пасля ўрачыстага мітынгу на Лукішскім пляцы, пад гукі „Інтэрнацыянала”, 7-ы пяхотны полк выступіў з горада і па маршруце Вільня — Лендварова — Новыя Трокі — Высокі Двор — Стаклішкі — Езна мусіў дайсці да Коўна, дзе спадзяваўся атрымаць падмацаванне з боку спартакаўцаў Ковенскага гарнізона і малазямельных сялян Сувалкіі, ну а потым… Потым меўся быць актыўны ўдзел палка ў сусветнай рэвалюцыі. Паводле планаў камандавання Чырвонай Арміі Коўна мусіла быць узятае 15 лютага 1919 г.

Аднак чым далей полк, складзены з беларускіх сялян, расійскіх казакоў і літоўскіх камуністаў, прасоўваўся на захад, тым менш радасна яго сустракала мясцовае насельніцтва. Непадалёк ад мястэчка Езна[25] завязаліся жорсткія баі з рэгулярнымі часткамі літоўскага войска, у выніку якіх бальшавікі неслі вялікія страты. Байцы Чырвонай Арміі былі больш схільныя мітынгаваць, чым весці асэнсаваныя баі з нечакана моцным і добра арганізаваным праціўнікам.

Пры ўсіх магчымых непаразуменнях паміж бальшавікамі і Аляксандрам Ружанцовым цяжка даць веры тлумачэнню, што расійскі афіцэр нібыта ў адзін прыгожы дзень разумее, што можа стаць беларускім афіцэрам літоўскага войска і пераходзіць на бок ворага. „Раптоўную” беларускасць адзін з першых савецкіх біёграфаў Аляксандра Ружанцова Лявас Уладзіміровас спрабаваўрастлумачыць так: перайшоўшы на бок літоўскага войска, Ружанцоў, «разумеючы, што будучы расійцам па нацыянальнасці і маючы расійскае прозвішча, наўрад ці здолее застацца ў літоўскім войску, стварыў легенду, маўляў, ён паходзіць з „беларусаў”, а магчыма, ад нейкага казачнага літоўскага шляхціча, які прыйшоў на Смаленскую зямлю разам з суправаджэннем вялікага князя, якое заваявала яе»[26]. На вялікі жаль, аўтар не пазначыў, ці гэта яго ўласная інтэрпрэтацыя падзей, ці пераказ размоў з Аляксандрам Ружанцовым, і да якой ступені гэты пераказ вольны.

Нават калі не ўздымаць пытання наконт праўдзівасці аповеду Ляваса Уладзіміроваса, то трэба адзначыць, што агучаная ім версія мае больш хібаў, чым здаецца на першы погляд.

Найперш трэба адзначыць той факт, што Літоўская Рэспубліка ў 1918-1939 г. актыўна прэтэндавала на землі колішніх Віленскай і Гарадзенскай губерняў, якія паводле свайго этнічнага складу блізка не былі маналітным літоўскім рэгіёнам. І будаўнікі новай краіны вельмі добра гэта разумелі. Улады толькі што створанай Літоўскай Рэспублікі ўсімі магчымымі сродкамі імкнуліся далучыць да ідэі дзяржаўнага будаўніцтва Літвы прадстаўнікоўусіх народаў краю. I расійцы не былі выключэннем. Адзін з ідэолагаў літоўскага адраджэння Міколас Біржышка ў рэдакцыйным артыкуле выдаванай ім у Вільні па-расійску газеты „Литва” так тлумачыў чытачам мэты свайго выдання: „…мы — літоўцы, якія імкнуцца растлумачыць шматмоўнаму насельніцтву сваёй шматграннай радзімы свае памкненні і асновы грамадска-дзяржаўнага будаўніцтва Літвы, як з мэтай палегчыць гэтае будаўніцтва шляхам прыбірання магчымых сумневаў і недасведчанасці ў тых ці іншых колах наконт літоўскай працы, — так і з мэтай далучэння больш шырокіх колаў літоўскага грамадства да агульналітоўскай працы”[27].

Не трэба таксама забывацца і на тое, што ў 1919 г. у літоўскім войску справаводства вялося па-расійску, літоўская дзяржава паслугоўвалася даваенным расійскім крымінальным кодэксам, а абсалютная большасць афіцэраў літоўскага войска скончыла расійскія вайсковыя навучальныя ўстановы і літоўскую мову ведала ўлепшым выпадку на побытавым узроўні.

Апрача таго, літоўскае войска на той момант фармавалася па добраахвотным прынцыпе, і вярбоўшчыкі (прынамсі ў 1919 г.) не звярталі ўвагі на этнічнае паходжанне таго ці іншага жаўнера, ну а тым больш афіцэра. Рыторыка прэсы і афіцыёзу Літоўскай Рэспублікі на працягу амаль усяго міжваеннага перыяду была больш антыпольскай / антышляхецкай, чым антырасійскай / антысавецкай. Гэта было звязана i з нявырашаным польска-літоўскім канфліктам за Віленшчыну, рэалізацыяй зямельнай рэформыі, у выніку якой пацярпелі пераважна буйныя землеўладальнікі польскага паходжання, а таксама тым, што толькі Савецкая Расія (а пазней СССР) была адзінай дзяржавай у рэгіёне, якая безумоўна падтрымлівала прэтэнзіі Літвы на Вільню.

Важны таксама і той аспект, што Коўна (зрэшты і астатняя Літва) практычна монаэтнічным і моналінгвістычным, такім, якім ведаюць яго сённяшнія беларускія турысты, стала толькі пасля Другой сусветнай вайны — пасля рэпатрыяцыі літоўскіх немцаў і палякаў, а таксама татальнага знішчэння мясцовай яўрэйскай грамады.

Toe самае можна давесці і шляхам доказаў „ад адваротнага”. Зусім не цяжка паверыць у тое, што Аляксандр Ружанцоў па нейкіх прычынах у шалёным 1919 г. вырашыў стаць беларусам. Тады ўзнікае пытанне, чаму ён заставаўся верны свайму выбару да канца жыцця? Калі ўжо трымацца беларускасці (у тым выпадку, калі яна была менавіта свядомым аблічаным выбарам) не было ніякага практычнага сэнсу? Пасля таго як было ліквідавана міністэрства беларускіх спраў, а Коўна пакінулі Варонка, Ластоўскі, урад БНР афіцыйна склаў з сябе паўнамоцтвы і перспектывы беларусаў у Літве перасталі здавацца прывабнымі самым адчайным аптымістам, Ружанцову лёгка было „спусціць на тармазах” тую „прыдуманую” беларускасць. Але ён гэтага не зрабіў.

Калі ўжо казаць пра дывідэнды, атрыманыя ў сувязі са зменай нацыянальнасці, то зусім незразумела, што магло перашкодзіць Аляксандру Ружанцову паводле кан’юнктурных меркаванняў адразу запісацца ў літоўцы? У 1919 г. для таго, каб зрабіць гэта, зусім не абавязкова было валодаць літоўскай мовай, нарадзіцца ў Літве ці мець хоць бы каліва балцкай крыві. Дастаткова было адной дэкларацыі і жадання працаваць на карысць Літоўскай Рэспублікі[28].

Насуперак агульнапрынятай сярод літоўскіх і беларускіх даследчыкаў біяграфіі Аляксандра Ружанцова думцы, знаёмства з Літвою для Ружанцова пачалося куды раней, чым у 1919 г. У адным з лістоў да свайго сябра, літоўскага энцыклапедыста і выдаўца Бронюса Квікліса (Bronius Kviklys, 1913-1990), Ружанцоў, дзякуючы за дасланую карту Літвы, крыху распавёў пра свае першыя візіты ў Літву і Беларусь: «Зноў пабываў у Літве. Пачаў ад чыгункі, якой у 1906-08 г. ездзіў у сучасную Латвію да дзядзькі і цётак. Пазней, напрыканцы 1914 г., зноў перакінуўся ў А-1, едучы ў свой полк, які быў у Ліепае. І адтуль у пачатку 1915 г. у мілым Коўна апынуліся, у лютым месяцы. У Дзукіі маршыравалі і ваявалі. Знайшоў і фальварак Голну Вольмеру каля Біржынінкай[29], дзе мяне падстрэлілі тыя „дзярманцы”. У Горадні давялося паляжаць у шпіталі, а пазней у штабе арміі паслужыць. Адтуль зноў у полк ужо летам 1915-га і разам з іншымі з Літвы на Усход [рушыць]. У Обеляй[30] пагрузілі полк у вагоны, павезлі ў Рыгу, на адпачынак. Але ў Крастпілісе рэзка павярнулі ў бок Мінтаўі. На станцыі Даудзевас[31] высадзілі, побач чуліся стрэлы. Адсюль немцаў пагналі назад за Нёман, знайшоў свае вёскі Шыланы[32], Дварголе, Юоставічы[33]. І зноў адціснулі нас у Латвію… А пазней, каля Дзвінску паміж азёраў давялося ў пазыцыйнай вайне да канца 1916 г. прабыць… У часы Незалежнасці вярнуўся ў Вільню як вораг, але пасля бітвы каля Езна хутка ўцёк у Коўна»[34].

Выглядае на тое, што Аляксандр Ружанцоў, былы афіцэр расійскага войска ў 1919 г., усё ж меў больш-менш рэальнае ўяўленне як пра Літву, так і пра Беларусь. Веды яго паходзілі не толькі з падручнікаў геаграфіі ці гісторыі, але і з уласнага досведу. Таму добраахвотна пераходзячы на бок Літоўскай Рэспублікі, ён кіраваўся не столькі эмацыйным парывам, колькі гэта быў прадуманы крок з мінімальным (наколькі гэта было магчыма ў тыя шалёныя часы) аблікам магчымых наступстваў.

У 1919 г. пасля бітвы пад Езна (мястэчка за 50 км на поўдзень ад Коўна), якая адбылася 9-13 лютага, Аляксандр Ружанцоў перайшоў на бок Літоўскай Рэспублікі. У сваіх успамінах „З паходных нататак чырвонага камадзіра”[35], якія былі апублікаваныя ў вайсковым тыднёвіку „Karys”, ён зусім не закранае тых прычын і матываў, што падштурхнулі яго на гэты даволі адказны і рызыкоўны крок. Мемуарыст закранае тэму настрояў сярод байцоў Чырвонай Арміі хіба толькі ў адным эпізодзе, апісваючы візіт афіцэраў-бальшавікоў да аграніста мясцовага касцёла: „Нарэшце чырвоныя камандзіры папрасілі арганіста сыграць што-небудзь для іх. І пачалі лунаць моцныя гукі марсельезы, а потым, раптам абарваўшы матыў, арганіст сыграў пахавальны марш Шапэна. Як пабітыя пайшлі камандзіры ад арганіста. Сумнае прадчуванне нейкага блізкага няшчасця — непазбежнага, якое нельга спыніць — абняло іх душы”[36].

Увага з боку публікатараў да падзей лютага 1919 г. тлумачыцца тым, што менавіта бітва пад Езнасам стала першай значнай перамогай літоўскага войска, а мемуарныя нататкі Ружанцова да пэўнай ступені адлюстроўвалі настроі ў стане суперніка.

Нягледзячы на тое, што Аляксандр Ружанцоў ад вясны 1919 г. фактычна выконваў абавязкі афіцэра і нават разам з беларускай асобнай ротай удзельнічаў у баях супраць палякаў, тым не менш, у лік афіцэраў літоўскага войска ён быў залічаны толькі праз паўгода пасля пераходу на літоўскі бок, загадам па войску ад 30 верасня 1919 г.[37]. Аднак запозненае прызнанне de jure Міністэрствам абароны Літоўскай Рэспублікі фактычнага стану рэчаў не было ў тыя гады нейкай незвычайнай практыкай. Напрыклад, загадам № 47 ад 11 сакавіка 1919 г. было дазволена ад 27 лютага пачаць фармаваць пры беларускім стале рэгістрацыі ў Коўне роты ахвотнікаў[38].

Характэрныя для пасляваенных літоўскіх біяграфій сцвярджэнні, што наш герой «змяніў сваё прозвішча, каб яно набыло больш „беларускае” гучанне — Ружанец»[39], не адпавядаюць рэальнасці. Ва ўсіх літоўскіх афіцыйных дакументах 1920-30-х г. ён фігуруе як Ružancovas, што адпавядала тагачаснай практыцы літоўскіх уладаў дадаваць да нелітоўскіх імёнаў і прозвішчаў канчаткі -ас / -іс / -ус, каб носьбітам літоўскай мовы было лягчэй змяняць іх па склонах. Гэта не сведчыць пра нейкае татальнае жаданне ціхім прымусам літуанізаваць насельніцтва, бо ў 20-я г. XX ст. у Літве існавала і адваротная практыка пры перакладзе на славянскія адкідаць канчаткі назоўнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду ў літоўскіх імёнах уласных. Напрыклад, патрыярх літоўскага адраджэння Basanavičius станавіўся Басановічам, і гэтая метамарфоза праходзіла без асаблівых эмоцый з боку шырокай публікі.

Пра ўяўную змену прозвішча Ружанцовым (праўда, гаворка вядзецца ўжо пра 1940-я г.) мы можам прачытаць у мемуарах Стасіса Раштыкіса[40] „Падзеі і людзі”: „Былы загадчык вайсковай бібліятэкі маёр Аляксандр Ружанцоў ужо ў эміграцыі змяніў сваё прозвішча на Ружанец”[41]. Аднак усе гэтыя размовы выкліканы хіба непаразуменнем. У сваім прыватным ліставанні маёр літоўскага войска ў подпісе даволі часта выкарыстоўваў апрача свайго прозвішча прыдомак Ружанец, што магло збіць з толку яго біёграфаў.

Тэму гіпатэтычнай замены прозвішча цалкам закрывае дакумент з трохі няскладнай назвай „Звесткі пра грамадзян, прынятых у грамадзянства Літвы ад 25 траўня 1928 г. да 23 верасня 1931 г.”, які захоўваецца ў Цэнтральным дзяржаўным архіве Літвы[42]. У гэтым дакуменце зафіксавана, штомаёрлітоўскага войска, бібліятэкар Аляксандр Ружанцоў (Aleksandras Ružancovas) 1893 года нараджэння, беларус па нацыянальнасці, прыняў разам з жонкай Наталляй і дачкой Верай 28 траўня 1929 г. літоўскае грамадзянства.

Не ўдаючыся ў развагі, чаму Аляксандр Ружанцоў амаль дзесяць гадоў цягнуў з прыняццем грамадзянства Літоўскай Рэспублікі, проста адзначым, што да 1929 г. Ружанцоў не змяняў ні ўякі бок сваё прозвішча, больш за тое, зрабіць гэта чалавеку без грамадзянства (а менавіта ў такім статусе ён правёў свае першыя дзесяць гадоў у Літве) нават тэарэтычна было няпроста.

У 1919-1921 г. Аляксандр Ружанцоў служыў у рэгулярнай арміі, камандзірам Асобнага Беларускага Батальёна. У1919 г. быў узнагароджаны ордэнам Пагоні. На гэтыя гады прыпадае пачатак і яго выдавецкай дзейнасці. Ён быў рэдактарам выданняў беларускага батальёна. Спачатку — „Браславской стенной газеты”, якая была сапраўды рэгулярнай насценгазетай мястэчка Браслаў, дзе ў пачатку 1919-1920 г. несла службу беларуская частка. Некалькі нумароў гэтага выдання захоўваюцца ў рукапісным аддзеле Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы[43].

Той факт, што літоўскае войска на працягу прыкметнага адрэзку часу кантралявала Браслаў, не знайшоў сабе месца ў гістарычнай памяці беларускага народа. Праўда, у „Літоўскай энцыклапедыі” мы знойдзем некалькі радкоў, прысвечаных гісторыі раённага цэнтра Рэспублікі Беларусь: „Пасля таго як 19.03.1920 г. прайшла конніца Гая, якая пераследавала польскія часткі, Браслаў занялі беларускія часткі. Была заснавана беларуская вайсковая камендатура, высілкамі афіцэраў абуджана ў народзе беларуская нацыянальная свядомасць, арганізавана некалькі беларускіх спектакляў і вечарын. Дзейнасць скончылася пасля 07.10″[44]. На пачатку 1920 г. у Аляксандра Ружанцова з’явілася магчымасць тыражаваць на шапірографе. Першым беларускім перыёдыкам у літоўскім войску быў двухтыднёвік „Варта Бацькаўшчыны”, першыя 15 нумароў якога з’явіліся на працягу студзеня — чэрвеня 1920 г. У тым самым 1920 г. пры ўдзеле Ружанцова было выдадзена яшчэ 7 брашур, у асноўным вайсковых дапаможнікаў. Выдавецкая дзейнасць беларускага батальёна была падсумавана самім А. Ружанцовым у артыкуле „Беларускія кнігі і газеты ў незалежнай частцы Літвы за 1919-1921 г.”, апублікаваным у бібліяграфічным часопісе „Knygos”[45].

Выданні Асобнага Беларускага Батальёна заўважыла і афіцыйная літоўская вайсковая прэса. І рэакцыя на іх не заўсёды была прыязнай. У аглядзе вайсковага друку ў тыднёвіку „Karys” ад 22.07.1920 г. аглядальнік закідваў наступныя прэтэнзіі да памножанай на капіявальным апараце газеты: «Гэтая газетка раіць беларусам быць з літоўцамі ў сяброўскіх дачыненнях; аднак яе пазіцыі па пытанні межаў Літоўскай дзяржавы няясныя і па гэтым пытанні ў „Варце” можна напаткаць дзівосы: напр. у № 10 Вільня лічыцца такім жа беларускім местам, як Менск, Смаленск, Магілёў і г. д., а пра тое, што Вільня была і ёсць сталіцай Літвы, не гаворыцца ні паўслова. У адным з вершаў жаляцца, што беларусаў не толькі ў Польшчы, але і ў Літве крыўдзяць („…І ў Літве яму месца няма”, № 10). Наогул, найбольшы клопат „Варты Бацькаўшчыны” — Незалежная Беларусь, а справы Літоўскай дзяржавы мала кранаюцца, і на яе глядзяць скрозь пальцы».

Актыўная беларуская дзейнасць камандзіра беларускага батальёна была заўважана не толькі з боку калег па журналісцкім цэху. Дачакаўся ён увагі і ад літоўскіх вайсковых уладаў. У лістападзе 1920 г. ён быў арыштаваны паводле пастановы армейскага суда. З загаду па Асобным Беларускім Батальёне ад 20.11.1920 г. можна даведацца, у чым менавіта абвінавачваўся Александр Ружанцоў: «З’яўляючыся камандзірам беларускай роты, „выпускал лично газету „Варта Баукова” и „Стенная Белорусская газета”, вёў агітацыю супраць Камандуючага Літоўскім войскам, і наогул супраць Літоўскай Рэспублікі <…> Не прымаў мераў супраць жаўнераў у даверанай яму частцы, ведаючы, што жаўнеры перапраўляюць за мяжу літаратуру і прадукты <…> Дазваляў прыязджаць у Браслаў бальшавіцкім камісарам і прывозіць бальшавіцкую літаратуру»[46].

Сам Ружанцоўулісцедасвайго біёграфа Бронюса Квікліса ўспамінаў: «Трэба ўжо і папоўніць вельмі сухую біяграфію з Л[ітоўскай] Э[нцыклапедыі]. Жыццё было больш трагічным, і ўжо ў 1920 г., калі выйшаў пасля 49 сутак у „санаторыі” пры гал.[оўным] штабе, дзе стаяла будка і каля яе ахоўнік, стаўся больш асцярожным у дзейнасці на карысць беларусаў»[47]. Узгадка пра арышт ёсць у адным з лістоў Аляксандра Ружанцова да М. Чыжунаса: «У 1920 г. прасядзеў пад арыштам 7 тыдняў, чакаючы вялікай палітычнай справы за здраду радзіме (Літве), жаданне адарваць яе землі і далучыць да Беларусі (якой тады яшчэ не было), але ўсё скончылася шчасліва, „доносчики” прайгралі»[48].

Нягледзячы на ўласнае прызнанне пра асцярожнасць, і пасля 7-тыднёвага зняволення Ружанцоў усё ж працягваў працаваць над выданнямі Асобнага Беларускага Батальёна, хаця ў 1921 г., апрача перыёдыкаў „Беларус-вайсковы” (01.07.1921-25.11.1921) і „Светазар” (1921-1922) не было выдадзена ніводнай брашуры для беларусаў — жаўнераў літоўскага войска[49].

На старонках гэтых перыёдыкаў, памножаных на шапірографе, мы ўпершыню напаткаем самы вядомы псеўданім А. Ружанцова — Алесь Смаленец. Некаторыя падрабязнасці працы рэдакцыйнага калектыву можам знайсці ў юбілейным нумары часопіса „Karys” ад 22 траўня 1922 г. у артыкуле «„Karys” для беларусаў»: „Газету ўвесь час рэдагаваў маёр Ружанцоў (Алесь Смаленец), рэдакцыя знаходзілася ў бібліятэцы аддзела вайсковай навукі <…> Прыкамандзіраваны да бібліятэкі жаўнер Лявіцкі разам з рэдактарам друкаваў газету. Працы было шмат, некаторыя нумары маюць па 20-28 с., а трэба было друкаваць 5075 асобнікаў”[50].

Няўважлівае прачытанне і, магчыма, моцнае жаданне выдаць жаданае за сапраўднае прывялі да таго, што ў публікацыях 1990-х г. Ружанцова часта называюць консулам БНР у Коўне (часам з эпітэтам „неафіцыйны”). Гэты тэзіс — вынік няўважлівага прачытання сказа з артыкула Вітаўта Тумаша: „Пазней доўгія гады бяз ніякога дарэння з боку Ураду БНР, і бяз афіцыяльнага прызнання ўладамі Летувы, ён практычна спаўняў функцыю беларускага консуля ў Коўні, заступаючы перад уладамі справы й патрэбы здэмабілізаваных жаўнераў беларускіх аддзелаў”[51]. У гэтай цытаце, як бачым, няма ніводнага слова пра спецыфічную консульскую дзейнасць (афармленне, выдача і абмен дакументаў, візаў і да т. п.). „Беларускі консуль” у дадзеным выпадку — метафара, якая падкрэслівае станоўчыя асабістыя якасці гэтага чалавека, а не ягоныя амбіцыі і жаданне заняць тую ці іншую пасаду.

У літоўскіх архівах захаваліся сведчанні таго, што Аляксандр Ружанцоў рупіўся лёсам аднапалчан. У большасці выпадкаў гэта рэкамендацыі і лісты да калег з просьбаю дапамагчы з працаўладакаваннем таго ці іншага дэмабілізаванага жаўнера-беларуса. Але падобная дапамога з ягонага боку распаўсюджвалася не толькі на землякоў. Напрыклад, Арэяс Віткаўскас у караценькім успаміне пра нашага героя апавядае пра намаганні, якія прыклаў Ружанцоў для таго, каб гэты афіцэр атрымаў заслужаную ўзнагароду[52].

Памылковасць азначэння „консул БНР” у дачыненні да Ружанцова становіцца яшчэ больш відавочнай, калі прымем пад увагу, што яго стаўленне да дзейнасці ўрада БНР у выгнанні не было адназначна станоўчым, як вынікае з узгаданага вышэй артыкула В. Тумаша. Нельга адкідаць верагоднасць таго, што фармулёўка „Асабліва блізкі яму быў В. Ластоўскі” падказана самім юбілярам, але яна наўрад ці адпавядае рэальнаму стану рэчаў.

Так, сапраўды, пераглядаючы гадавікі выдаванага спачатку Вацлавам Ластоўскім, а пазней Дуж-Душэўскім часопіса „Крывіч”, знойдзем на яго старонках не адзін дзясятак рэцэнзій, кароткіх паведамленняў, падпісаных псеўданімам ці крыптанімам А. Ружанцова.

Але падобна, што сам Ружанцоў больш чым скептычна ставіўся да мэтадаў дзейнасці ўрада БНР і мала верыў у паспяховасць тактыкі, абранай Вацлавам Ластоўскім і яго ковенскімі паплечнікамі. У адным са сваіх лістоў да Юркі Віцьбіча, які захоўваецца ў Беларускім інстытуце навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку, Ружанцоў для ілюстрацыі тагачаснага становішча ў беларускай грамадзе ў Коўна прыводзіць дзве быццам бы ананімныя байкі, якія яму нібыта „давялося чытаць ў Каўнасе ў 1921-1926 г., калі тамака рэзыдаваў экзыльны ўрад БНР”.

Відавочна, Ружанцоў схітраваў, калі напісаў свайму карэспандэнту, не назваўшы аўтара гэтых радкоў. У лісце да Бронюса Квікліса ад 12.01.1960 г. ён ясна ўказвае, што аўтарства байкі „Дыплёматы” належыць менавіта яму: „…памятаю, што ці не ў 1922 годзе напісаўу Коўна пра беларускіх дыпляматаў”[53] і працытаваў вершаваную сатыру „Дыплёматы”, якую ў сваім лісце да Ю. Віцьбіча падпісаў псеўданімам Жук і Жаба.

Аўтарства сваё ён таксама ўскосна пацвердзіў, запаўняючы анкету пры ўступленні ў Беларускі інстытут навукі і мастацтва: „Я маю свае сатырычныя вершы на ўрад і некаторых урадоўцаў БНР з 1921-26 гадоў. Магчыма, што гэтая сатыра станецца перашкодай для прыйма мяне ў лік сяброў Інстытуту. Але лічу сваім абавязкам чэсна прызнацца да аўтарства сатыраў”.

Яшчэ адным аргументам на карысць аўтарства Ружанцова служыць тое, што вершы ён цытуе па памяці праз сорак гадоў пасля іх з’яўлення. Таксама звяртае на сябе ўвагу дакладнае датаванне абодвух тэкстаў. Калі ўлічыць, што ў 1960 г. у яго не было магчымасці пераправерыць ці ўдакладніць гэтую інфармацыю (на той момант ён быў хіба адзіным сведкам беларускага жыцця ў Коўне пачатку 20-х г.), то ўпэўненае датаванне сведчыць толькі пра тое, што інфармант сама менш добра ведаў пра акалічнасці стварэння гэтых твораў.

Гэтыя вершаваныя рэфлексіі даволі красамоўна апісваюць настроі нашага героя тых гадоў. Праз іх няцяжка прасачыць вельмі скептычнае стаўленне Аляксандра Ружанцова да беларускай палітычнай актыўнасці ў Коўне, якая ў 1922-1923 г. страціла хоць нейкі практычны змест і ператварылася ў выкананне пустых і бессэнсоўных рытуалаў. Да ўдзельнікаў тых нікому не патрэбных спектакляў аўтар выказвае бязмежную пагарду. Тое, што ён іх цытуе па памяці праз сорак гадоў, сведчыць, што яны не вынік імпульсіўнага раздражнення, а плён грунтоўнай пазіцыі. Таму гэтыя вершаваныя фельетоны (не зважаючы на іх нязначную мастацкую вартасць) варта прывесці цалкам.

Дыплёматы

Байка

Знаў Бог, што не даў свінні рог!

Бо свет тады-б загінуць мог…

Ось нейкім дыплёматам,

Сваім умом слабым а пыхаю багатым,

Чацьвёрты год Бог не дае зямлі[54]

Сумуючы аб кінутай краіне,

Сядзяць яны і пыжацца ў чужыне

Адзін перад другім.

I кожны зь іх мяркуе,

Што цёмны іх народ, парваўшы путы сам,

Па шыям накладзе панам,

А дыплёматам — сукіным сынам

Цяплюсенькія мейсцы прыгатуе…

Коўня / Каунас, 1922                             Жук і Жаба

Угодкі

У БНР-скім Ватыкану на пятыя угодкі

Зыйшлісяўсе БНРскія давоткі.

Паседжанне адчыніў сам Папеж Вацлаў,

Спачатку трохі сам брахаў,

Пасля кардыналы прамаўлялі

І друг дружку выслаўлялі:

„Ось каб мыўладузахапілі

Адразу іначэй бы зрабілі:

Мужыкі б зямлю дасталі

Работнікі б заводы атрымалі,

Зажылі-бусе мірна і ціха,

Яку раю” (каб васліха…).

Радаваліся, біліў далоні,

Весяліліся, як стаялыя коні.

Замест Інтэрнацыяналу прапеялі

Да яго падобныя „Ад веку мы спалі”…

Доўга цягнуліся прамовы,

Знаёмыя чуліся дурныя словы,

Вярэшчэлі прамоўцы „далоў! далоў!”…

Слухаўя, слухаў і пайшоў дамоў.

Коўня / Каўнас 25 марца 1923 г.                         Жук і Жаба

Сістэма вобразаў, якую ў байцы „Дыплёматы” выбудаваў аўтар, вызначаецца строгай замкнутасцю і стабільнасцю. Беларуская грамада Коўна паказана ў выглядзе закаснелай ерархічнай структуры, якая адпавядае касцельнай. Папеж Вацлаў (у якім лёгка пазнаецца Вацлаў Ластоўскі), ягоныя бліжэйшыя паплечнікі кардыналы, што маюць прынамсі тэарэтычныя шанцы заняць месца Папы Рымскага. У трэцюю катэгорыю ўвайшлі пабожныя жанчыны — дэвоткі, якія паводле базавых прынцыпаў арганізацыі гэтай структуры не маюць шанцаў трапіць на вышэйшую ерархічную прыступку і ад якіх мала што залежыць.

Аўтар, каб паказаць сваё стаўленне да падзеі, ужывае стылістычна зніжаную лексіку (брахаў, дурныя) і ясна дае зразумець, што ўдзельнічае ў гэтым мерапрыемстве выключна як скептычны назіральнік.

У тым самым 1923-м Аляксандр Ружанцоў у менш рэзкай форме паўтарыў тую ж думку і ў рэцэнзіі на кніжку перакладаў твораў Ганса Хрысціяна Андэрсэна, якая выйшла ў перакладах Вацлава Ластоўскага накладам Міністэрства беларускіх спраў: „Даўно трэба было гэта зрабіць, бо адна такая кніга можа быць даражэйшай за ўсе груды палітычных адозваў і брашур, якія ў большасці сваёй складзены непісьменна і нікому непатрэбныя”[55].

Найбольш яснасці ў пытанні ўзаемадачынняў Аляксандра Ружанцова і беларускай палітычнай эліты ў Коўне маглі б унесці ўспаміны самога Ружанцова пра ковенскі перыяд жыцця Вацлава Ластоўскага. Успаміны гэтыя, бязумоўна, былі напісаныя, нават калі ставіцца да іх анонсу на старон ках часопіса „Запісы”[56] як да прадстаўлення задуманага, але яшчэ не напісанага тэксту. У архіве Бронюса Квікліса ёсць канкрэтныя спасылкі на тое, што гэтыя мемуары разам з шэрагам іншых матэрыялаў былі адасланыя А. Ружанцовым карэспандэнту.

Але мы так і не знайшлі гэтых мемуараў. Няма ўзгадак пра іх і ў грунтоўным даследаванні Лявона Юрэвіча „Беларуская мемуарыстыка на эміграцыі” (Нью-Ёрк, 1999).

Ад 1920 г. Аляксандр Ружанцоў пачаў актыўна публікавацца на старонках ковенскага перыядычнага друку, як у расійскім („Вольная Литва”), так і ў літоўскім, у першую чаргу ў афіцыйным выданні літоўскай арміі тыднёвіку „Karys” („Вайсковы”). На старонках гэтага выдання на працягу 1921-1923 г. ён актыўна выступаў з артыкуламі па беларускай праблематыцы, рэцэнзіямі на выданні Міністэрства беларускіх спраў. Публіцыстычная дзейнасць нашага героя на старонках тыднёвіка „Karys” гэтага перыяду, нягледзячы на тое, што тыя караценькія замалёўкі з натуры мала адпавядаюць сучаснаму разуменню пра высокую журналістыку, заслугоўвае ўвагі, у першую чаргу таму, што тыя нешматслоўныя допісы значна дапаўняюць карціну паўсядзённага жыцця беларусаў у Коўне, пра якое беларускаму чытачу вядома не так і шмат, а таму з’яўляюцца неацэннай крыніцай па гісторыі беларускага рухуў Літве.

У 1920-я г. цэнтрам культур нага жыцця Заходняй Беларусі была Вільня. Хаця Літоўская Рэспубліка знаходзілася ў стане вайны з Польшчай і не падтрымлівала афіцыйных кантактаў з марыянеткавай Сярэдняй Літвой, Ружанцоў спрабаваў супрацоўнічаць з віленскімі выдаўцамі, у першую чаргу з Максімам Гарэцкім. На старонках выдаваных ім „Беларускіх ведамасцяў” (1921-1922) упершыню даволі шырокае кола чытачоў змагло пазнаёміцца з паэтычнай творчасцю Ружанцова. Відавочна, што шэраг перакладных матэрыялаў з літоўскага друку (найперш з тыднёвіка „Karys”) таксама быў зроблены Аляксандрам Ружанцовым. Аднак пасля таго як Максім Гарэцкі ў 1923 г. выехаўу БССР, кантакты Ружанцова з Вільняй, хутчэй за ўсё, абарваліся.

Аляксандр Ружанцоў таксама, відаць, падтрымліваў кантакты з латгальскімі беларусамі. Так, у сваёй рэцэнзіі на зборнік вершаў гуртка маладых беларускіх паэтаў у Латвіі „Першы крок” ён згадвае пра сустрэчу з Канстанцінам Езавітавым: „Бачыў яго [Езавітава] ў 1925 г. барадатага, змарнелага ў Рыжскай турме”[57]. Але апрача гэтага нярадаснага эпізоду намі не выяўлена ніякіх іншых сведчанняў тых кантактаў. Хаця звяртае на сябе ўвагу і той факт, што Езавітаў не толькі актыўна супрацоўнічаў з шэрагам літоўскіх выданняў, але і публікаваўся толькі на старонках тых перыёдыкаў, аўтарам ці супрацоўнікам якіх быў Ружанцоў.

3 артыкуламі на гістарычную тэматыку А. Ружанцоў выступаў у выдаванай Язэпам Варонкам на расійскай мове газеце „Вольная Литва” (1921-1922). Як ваенны гісторык Ружанцоў актыўна ўдзельнічаў у выданні спецыялізаванага перыёдыка „Musų Žininas” (1921-1939). Тут ён апублікаваў цэлы шэраг прац па ваеннай гісторыі Літвы і Беларусі, а таксама рэгулярна рэцэнзаваў новыя кнігі, што выходзілі як у Коўне, так і ў Менску.

У Літве імя Аляксандра Ружанцова ў першую чаргу звязваецца з бібліятэчнай і бібліяграфічнай дзейнасцю. І яго напрацоўкі ў гэтай галіне не зазналі пераацэнкі.

Першай яго працай на кнігазнаўчую тэматыку была бібліяграфія беларускіх кніг, выдадзеных у Літве ў 1919-1922 г. Але ў сувязі з тым, што ў першыя гады жыцця Літоўскай Рэспублікі бібліяграфія беларускіх выданняў была далёка не самай надзённай справай, апублікавалі яе ў часопісе „Knygos”[58] толькі ў 1924 г. Ужо пасля таго, як Аляксандр Ружанцоў назаўсёды замацаваў за сабою месца „бацькі літоўскай бібліяграфіі”, падрыхтаваўшы і выдаўшы першы спецыялізаваны бібліяграфічны даведнік на літоўскай мове „Lietuvos Karo bibliografija” („Літоўская вайсковая бібліяграфія”)[59], які атрымаў станоўчыя водгукі ў друку.

У гісторыю бібліятэкарскай справы А. Ружанцоў увайшоў як арганізатар і кіраўнік першай спецыялізаванай бібліятэкі ў Літве. У 1921 г. ён узначаліў Цэнтральную вайсковую бібліятэку ў Коўне, дзе выявіў значны талент бібліятэкара. Быў наладжаны абмен кнігамі і часопісамі з многімі вайсковымі бібліятэкамі Еўропы. Яго высілкамі фонд бібліятэкі вырас да 40 000 тамоў спецыяльнай вайсковай літаратуры. Асноўная праца — падрыхтоўка даведачнага апарату. Словазлучэнне „Цэнтральная вайсковая бібліятэка” сёння гучыць вельмі салідна. Уяўленне ўжо малюе вялікія кнігазборы, схаваныя ў прахалодных сховішчах, цэлыя пакоі, застаўленыя шафамі з каталожнымі карткамі.

Хоць Цэнтральная вайсковая бібліятэка лічылася найлепшай у сталічным горадзе Коўна, мела адзін з найбагацейшых кнігазбораў і па колькасці чытачоў саступала толькі бібліятэцы Ковенскага ўніверсітэта, але статыстычныя звесткі, якія падаваліся ў штогадовых справаздачах гэтай установы, мала ўразяць загадчыка першай-лепшай сучаснай раённай бібліятэкі. Напрыклад, у 1928 г. фондамі гэтай установы карысталася ўсяго 314 чытачоў, а ў загадчыка бібліятэкі быў толькі адзін падначалены[60].

На пасадзе загадчыка А. Ружанцоў працаваў да 1940 г., спалучаючы сваю працу з пасадай брандмайстра. Ад 1923 г. мы можам пабачыць яго сярод супрацоўнікаў часопіса „Gaisrininkas” („Пажарнік”), _які рэдагаваў вядомы беларускі дзеяч Дамінік Сямашка. Ён выкладаў таксама курс прыкладной бібліяграфіі на бібліяграфічных курсах пры Ковенскім універсітэце[61]. У Літоўскім нацыянальным вайсковым музеі (Karo Muziejus) ён дапамог арганізаваць аддзел беларускіх вайсковых частак і працаваў у гэтым аддзеле.

У Коўне Аляксандр Ружанцоў таксама актыўна далучыўся да адраджэння кніжных знакаў (экслібрысаў). Сам азартны калекцыянер, уладальнік вялікага збору экслібрысаў вайсковых бібліятэк Еўропы[62], ён не толькі стаў ініцыятарам стварэння экслібрысаў для бібліятэкі Галоўнага штаба Літоўскай арміі, якія пазней увайшлі ў залаты фонд кніжнага знака Літвы[63], але і апублікаваў у перыядычным друку шэраг нарысаў па гісторыі кніжнага знака ў Літве, якія не страцілі сваёй навуковай вартасці і сёння[64].

Таксама ўдзельнічаў у працы грамадкай арганізацыі — таварыства „XXVII аматараў кнігі”, якая сваёй мэтай ставіла „культываваць мастацкую кнігу і выхоўваць любоў да яе ў Літве”[65]. Назва гэтай арганізацыі звязана з колькасцю яе сяброў-заснавальнікаў — 27. І хаця Ружанцоў не ўваходзіў у элітнае кола 27 кнігалюбаў, ён актыўна публікаваўся на старонках неперыядычнага альманаха гэтага таварыства[66].

Ад 1928 г. пачаў рэдагаваць выдаваны Вацлавасам Біржышкам часопіс „Bibliografijos žinios” („Бібліяграфічныя весткі”) і гэтую працу працягваў да 1943 г. За 15 гадоў ён склаў і апрацаваў бібліяграфію 13 300 назваў кніг і іншых выданняў. Ён справядліва лічыўся адным з вядучых экспертаў у галіне бібліяграфічных апісанняў і класіфікацыі ў Літве.

Сцверджанне Святланы Сачанкі, што Аляксандр Ружанцоў „займаўся ўкладаннем бібліяграфіі ВКЛ”[67], не адпавядае рэчаіснасці. На бібліяграфічным фронце кола інтарэсаў Ружанцова было куды шырэйшым. Ён падрыхтаваў бібліяграфічныя даведнікі, якія і сёння не страцілі актуальнасці. Таксама ён быў укладальнікам бібліяграфічных паказальнікаў зместу для многіх перыядычных выданняў, якія выходзілі ў Коўне.

Адначасова А. Ружанцоў як аўтар супрацоўнічаў з такімі перыядычнымі выданнямі, што выходзілі ў незалежнай Літве, як „Karo Archivas”, „Kardas”, „Policija”, „Savivaldybė”, „Skautų Aidas”, „Trimitas”, „Lietuva”, „Lietuvos Žinios”.

У творчай спадчыне Аляксандра Ружанцова міжваеннага перыяду заўважае месца займаюць працы па гісторыі Коўна XIX ст. Вывучэнне гэтай тэмы пачалося ў 1927 г., пасля таго як ковенскі бурмістр Ё. Вілейшыс дазволіў даследчыкам карыстацца фондамі гарадскога архіва і змяшчаць у друку гістарычныя матэрыялы. Усяго Ружанцоў апублікаваў больш за 30 артыкулаў у перыядычным друку і 2 кнігі („Коўна у паўстаннях 1831 і 1863-1864 гадоў” і „Пажары ў Коўна 1812 г.”), прысвечаныя гісторыі Коўна. Падрабязней бібліяграфію Ружанцова на тэму гісторыі Коўна XIX ст. раскрывае Рута Павілёнітэ ў працы „Коўна XIX ст. у працах Аляксандра Ружанцова”[68].

Даследуючы архівы Ковенскай мэрыі, Ружанцоў не выкарыстоўваў нейкіх адмысловых метадаў. Частка яго артыкулаў — гэта простая публікацыя гістарычных крыніц на мове арыгіналу, а каментаванне пакідалася чытачу. Сённяшні чытач не знойдзе там шырокіх абагульненняў ці глыбокай рэфлексіі, і ў прынцыпе яны створаны для папулярызацыі гістарычных ведаў. Напісаны яны аскетычным стылем, але багата праілюстраваныя статыстычнымі табліцамі. Ружанцоў не ставіў сабе за мэту выканаць грунтоўную манаграфію пра жыццё Коўна XIX ст. Аб’ектамі яго архіўных пошукаўбылі наступныя тэмы: „Коўнаўчасы вайны 1812 г.”, „Антырасійскія паўстанні 1831 і 1863-1864 г.”, „Гісторыя пажарнай справы” і жыццё ковенскай яўрэйскай грамады.

Гэтыя працы, не вельмі высока ацэненыя сучаснікамі, не страцілі сваёй актуальнасці і сёння, пра што сведчыць факт перавыдання некаторых з іх у нашы дні[69]. Актуальнасць гэтых даследаванняў у першую чаргу звязана з тым, што, нягледзячы на ўяўную простасць, у іх падаецца канкрэтны матэрыял пра рэаліі штодзённага жыцця жыхароў Коўна ў ХІХ ст., якога не было ў пазнейшых, больш грунтоўных гістарыяграфічных працах. Менавіта гэтая фактура з цікавостак і назіранняў, безліч гістарычных дэталяў дазваляюць чытачу стварыць праўдзівую карціну жыцця места ў ХІХ ст.

Пасля таго як Літоўская Рэспубліка атрымала ў падарунак ад Савецкага Саюза Вільню, Аляксандр Ружанцоў разам з сям’ёю ўслед за Галоўным штабам Літоўскага войска, пры бібліятэцы якога ён працаваў, пераехаў у Вільню і пасяліўся па адрасе: вул. Св. Піліпа, 1 (цяпер Šermukšnių).

Але выраз force majer у 1938-1941 г. занадта часта знаходзіў сабе красамоўныя ілюстрацыі на землях Усходняй Еўропы. Пасля таго як у 1940 г. Літва была акупаваная Савецкім Саюзам, літоўскае войска было перафармавана ў 29-ы тэрытарыяльны корпус. Адбыліся і адпаведныя арганізацыйныя змены ў штабе войска, у выніку якіх Аляксандр Ружанцоў быў звольнены ў запас. Сітуацыя для заслужанага і немаладога чалавека была вельмі крытычнай. 20 гадоў службы на карысць літоўскай дзяржавы не прынеслі яму вялікіх фінансавых дывідэндаў. Выпраўляючыся ва ўзросце не такім і паважным на пенсію, ён не меў ані нерухомасці, ані значных ашчаджэнняў. А яшчэ была сям’я…

Хоць для савецкіх жаўнераў і афіцэраў Вільня выглядала горадам заможным і сытым, але гэта толькі ў параўнанні з паўгалоднымі савецкімі гарадамі. У новай сталіцы Літвы панавала беспрацоўе, якое асабліва балюча біла па інтэлігенцыі. У сваім лісце да сябра і калегі Юозаса Рымантаса Алесь Смаленец не лічыў патрэбным хаваць рэальны стан рэчаў: „Становічша маё сумнавасценькае. Ад 1.XI выхожу ў запас <…> Відаць, задоўга працаваў у сваёй установе, праца занадта спецыфічная, дык цяпер і не падыходжу, няма мне падыходзячага месца, дзе мог бы скарыстаць свае веды.

Сёння быў у праф. Вцл. Брж., даведаўся, што тыдзень таму яшчэ былі вольныя два месцы: намесніка загадчыка катэдры ў Вільні і Коўні. Зараз яны занятыя. Чакаць смерці калегаў не годны, і наогул несур’ёзны занятак. Дзе-небудзь у іншым месцы трэба знайсці службу”[70].

Што праўда, гэтым разам нашаму герою пашанцавала. У тыя самыя дні, калі ён у роспачы пісаў пра сваё незайздроснае становішча, у новай літоўскай сталіцы пачала арганізоўвацца Цэнтральная бібліятэка Акадэміі навук Літоўскай ССР, куды яго прынялі на працу і прызначылі загадчыкам бібліяграфічнага аддзела. Але перыяд спакойнай і плённай працы цягнуўся для Ружанцова нядоўга. Не прайшло і году, як улада ў горадзе ў чарговы раз змянілася.

У часы Другой сусветнай вайны, з прыходам нямецкай улады ў Вільню, разам з іншымі „іншародцамі”, што працавалі ў бібліятэцы Акадэміі навук, Ружанцоў быў звольнены са сваёй пасады. Тут мы мусім зноўзрабіць адступленне пра памяць і яе хібы. Калі Ружанцоў у 1944 г. у лісце да Юозаса Рымантаса тлумачыць сваё звальненне канфліктам паміж ім і тагачасным прэзідэнтам Акадэміі навук Літвы[71], то праз два дзясяткі гадоў, вяртаючыся да падзей часоў вайны, у лісце да Бронюса Квінкліса — фактам свайго нелітоўскага паходжання. Якая з названых ім прычын найбліжэйшая да праўды? Але як бы там ні было — наш герой вымушаны быў шукаць сабе іншых крыніц для існавання.

Пад час Другой сусветнай вайны Аляксандр Ружанцоў зарабляў хлеб свой надзённы пажарным інспектарам. У вольны час збіраў і сістэматызаваў бібліяграфічны матэрыял для часопіса „Bibliografijos Žinios”, друкаваў на старонках літоўскіх выданняў зацемкі з жыцця віленскіх беларусаў, а таксама займаўся сваімі прыватнымі праектамі, напрыклад на правах рукапісу выдаваў бібліятэчку „Успамінаў беларускіх афіцэраў Літоўскага войска”. У аддзеле рукапісаў Літоўскай нацыянальнай бібліятэкі захоўваецца першы сшытак гэтай серыі, датаваны 1944 г.: „Успаміны з жыцця 1 Беларускага поўка ў Горадні (Gardinas) палкоўніка Літоўскага войска Лаўрэнцьева”. Гэтыя мемуары былі апублікаваны ў 1923 г. у часопісе „Musų Žinynas”[72]. Ці працягваў ён гэтую серыю публікацый і якія аўтары мусілі быць апублікаваны ў ёй — невядома.

30 траўня 1943 г. маёр Ружанцоў прачытаў на паседжанні гэтага таварыства рэферат „Беларускія вайсковыя аддзелы ў XVIII-XIX ст.”. Старонкі тагачаснага перыядычнага друку данеслі да нас не толькі вестку пра падзею, але і рэакцыю слухачоў. У віленскай газеце „Беларускі Голас” адзін са слухачоў таго рэферата, схаваны пад псеўданімам Vajenny, пісаў: „Няма ведама, ці які колечы рэфэрат выклікаў такое вялікае захапленне ў слухачоў, як гэты <…> Азіраючыся па будучым гісторыку беларускага войска мусім прызнаць, што можа ім быць толькі спадар май. Ружанцоў. Ня трэба аб гэтым доўга думаць, гэта прыходзе адразу ўдум кажнаму, хто знае спадара Ал. Ружанцова. Ніхто як ён ня любіць гэтае галіны веды і ён да гэтага задання найлепей прыгатаваўся. Дык нацыянальная павіннасць вымагае, каб спад. Ружанцоў гэтую важную справу ўзяўся і будзе вялікім нацыянальным грэхам, калі ён гэтага ня зробіць”[73].

Калі „вялікі нацыяльны грэх” і здарыўся, то прынамсі ён меў шэраг змякчальных абставінаў. Згодна з зацемкай, апублікаванай у тым жа „Беларускім Голасе” ад 30 верасня 1943 г., Аляксандр Ружанцоў на паседжаннях Беларускага навуковага таварыства мусіў прачытаць наступныя паведамленні: „Беларускія вайсковыя аддзелы Літоўскага войска”, „Вайсковыя часопісы ў беларускіх вайсковых аддзелах”, „Беларуская справа ва ўспамінах беларусаў і чужынцаў”. На жаль, „Беларускі Голас” не паведаміў, ці адбыліся запланаваныя чытанні. Але як вынікае з ліста Аляксандра Ружанцова да свайго сябра Юозаса Рымантаса ад 19 лютага 1944 г., чытанні дакладаў праходзілі прынамсі да сярэдзіны лютага таго года: „Беларускае Навуковае Таварыства працуе добра, кожную нядзелю чытаюцца даклады, цікава чытаў праф. Ад. Станкевіч пра літуанізмы ў беларускай мове”[74].

Пра настроі і заняткі А. Ружанцова ў час Другой сусветнай вайны можна даведацца з яго лістоў, што захоўваюцца ў аддзеле рукапісаў Літоўскай нацыянальнай бібліятэкі, якія вызначаюцца больш інтымным характарам, чым уся астатняя знойдзеная намі карэспандэнцыя. «Працую пажарным і ў супрацьпаветранай ахове, калі быў бы зноў патрэбны ў бібліятэцы (той самай), пайшоў бы з ахвотай, няма чаго тут хаваць. З маіх лістоў 1941-1944 гадоў напэўна і заўважылі, што жадання парваць са сваёй асноўнай прафесіяй і не парваў бы, калі б не падзеі force major лета 1941 г. <…>

Наогул жыццё бяжыць хутка. Пасля працоўнага дня прыемна дома пачытаць (атрымліваю 17 часопісаў і газет мясцовых і іншых — берлінскія, рыжскія, талінскія, менскія), часам і напісаць у якую газету, часцей за ўсё ў _„N.[aujoji] Lietuva” альбо берлінскую „Раніцу”. Удалося намовіць „Bieł.[aruski] Hołas” змяшчаць зацемкі з літоўскага культурнага жыцця, а „N.[aujoji] Lietuva” пра беларускае жыццё ўжо піша і яшчэ будзе пісаць, бо Рэдакцыя падзяляе гэтую думку. Дык даводзіцца зноў быць маленькім мастком паміж 2 народамі…»[75].

Аляксандр Ружанцоў, відавочна, разумеў: тое, што ён пазбегнуў арышту ў 1940-1941 г. — гэта толькі шчаслівая выпадковасць. У невялічкай рэцэнзіі на мемуары былога камандзіра Асобнага Беларускага Батальёна палкоўніка А. Успенскага, што друкавала летам 1943 г. літоўскага газета „Ateitis”, ён пералічыў усіх арыштаваных колішніх саслужыўцаў: «Аўтар даўжэйшы час прасядзеў у турме. Яго служба ў бел. нацыянальных аддзелах Літоўскага войска бальшавікамі лічылася „белогвардейской”, успаміналі бальшавікі і прамовы св. п. протоерэя І. Норчынскага і адв. У. Боева, апошні, а таксама інж. К. Дуж-Душэўскі сядзелі ў тэй самай турме. З арыштаваных бальшавікамі ахвіцэраў б. бел. аддзелаў Дубле быў разстраляны НКВД-амі каля Чэрвеня. Арматаў уцёк у Нямеччыну, але яго жонка згінула ў турме»[76]. Спадзявацца на тое, што былога маёра Літоўскага войска другім разам мінуе ліхая доля, было б проста недаравальна наіўна.

Таму наступны лёсавызначальны крок Аляксандра Ружанцова быў цалкам прадказальным. Аднак сям’я Ружанцовых пакінула Вільню і перабралася ў Берлін не раней за сакавік 1944 г. У аб’ёмных і вельмі падрабязных успамінах Стасіса Раштыкіса так падаецца кар’ера Ружанцова ў часы Другой сусветнай вайны: „У часы нямецкай акупацыі ён служыў у нямецкай пажарнай ахвове (Major der Fruerschutzpolicei, Ostland, Litauen). У 1945 г. ён быў пераведзены ў Берлін, у штаб Беларускай краёвай абароны, і 10 студзеня быў павышаны да звання Oberstleutnant. <…> Пра гэта ён мне сам пісаў”[77].

Пасля заканчэння вайны сям’я Ружанцовых знайшла сабе прытулак у лагеры для перамешчаных асобаў (displaced persons, DP) у баварскім мястэчку Мэммінгэн, які знаходзіўся ў амерыканскай зоне акупацыі. У гэтым лагеры Аляксандр Ружанцоўзаняў пасаду начальніка супрацьпажарнай бяспекі, якая дала сродкі (вельмі сціплыя) на працяг бібліяграфічнай працы. Не адкладаючы ў далёкую шуфляду ён здолеў пачаць ажыццяўляць свой даўні праект, рэалізацыя якога ў часы існавання Літоўскай Рэспублікі з-за браку фінансавання не магла адбыцца[78]. Ён арганізаваў„Літоўскую бібліяграфічную службу”, арганізацыю, у задачы якой уваходзілі збор, апрацоўка і распаўсюджванне інфармацыі пра літоўскую выдавецкую дзейнасць у замежжы. Тут ён пачаў выдаваць бібліяграфічны часопіс „Knygų Lentyna” („Кніжная Паліца”), якім рупіўся да самай смерці. За гучнай шыльдай, праўда, не стаяла якой-небудзь сур’ёзнай арганізацыі з вялікім штатам супрацоўнікаў, ды і бюджэт яе быў хутчэй сімвалічны. Як успамінаўяго сябраі паплечнік Бронюс Квінкліс, «праца была непараўнальна цяжэйшая, чым у Літве: часта даводзілася змяняць „працоўнае месца”, з аднаго кута пакоя UNRA ці IRO перабірацца ў іншы, а адтуль „бегчы” на склад у сутарэннях, які быў выдзелены пажарным (Ружанцоў кіраваў камандай пажарных лагера, якая складалася з мужчын розных нацый). Аднак працаваў, не спыняючыся. Было сабрана мноства самых першых выданняў лагераў DP»[79].

У Злучаныя Штаты Амерыкі А. Ружанцоў пераехаў у 1949 г. Праз 10 гадоў ён не без самаіроніі ўзгадваў той дзень: «Раннім ранкам наш параход увайшоў у Нью-йоркскі порт. Першае слова, якое было пачута з берага, было, вядома, „goddamn”, першыя людзі, якіх пабачылі — грузчыкі з цялежкамі. Адразу пажадаў сабе, каб Усявышні дазволіў і мне штурхаць такую цялежку… І давялося яе 8 гадоў запар штурхаць у краме»[80].

Аляксандр Ружанцоў амаль бязвыездна апошнія гады свайго жыцця правёў у мястэчку Дэнвіл, што ў штаце Ілінойс. Атрымаўшы пенсію, тым не менш працягваў працаваць, і натуральна, як і бальшыня эмігрантаў з пасляваеннай Еўропы, працаваў зусім не па спецыяльнасці. Бацька літоўскай бібліяграфіі знайшоў сябе ў Новым Cвеце ў якасці падсобнага рабочага ў супермаркеце. Працягваў выдаваць часопіс „Knygų Lentyna” і рупіцца справамі Літоўскай бібліяграфічнай службы, якую ён сам і ўзначальваў. Удзельнічаў у падрыхтоўцы да выдання гэтак званай бостанскай Літоўскай Энцыклапедыі, якая рыхтавалася сіламі літоўскай эміграцыі. Аднак стасункі паміж калектывам гэтага выдання і Ружанцовым былі даволі напружаныя. Так, у архіве Бронюса Квінкліса захаваўся ліст А. Ружанцова ад 7.10.1954 г. з пазнакай „Службовы, не публікаваць”, адрасаваны адначасова Вітаўту Тумашу, рэдактару „Літоўскай Энцыклапедыі” Чапенасу і Бронюсу Квінклісу, дзе ён фактычна адмаўляецца ад удзелу ў гэтым выданні: «Сп. Квінкліс перадаў мне лістом вашую прапанову пра супрацоўніцтва ў працы над V томам ЛЭ, у якім будуць словы Беларусь, беларусы, беларуская літаратура і г. д.

Ня буду паўтараць шматлікія прычыны, з-за якіх я прыпыніў сваё супрацоўніцтва з ЛЭ, гэта адбылося па прычыне нязгоды з гал. рэдактарам <…> В[а]цл[авам]. Біржыжкам. Для мяне інж. М. Абрамчык з’яўляецца Прэзідэнтам Беларускай Рэспублікі, г. зн. асобай гэтак жа паважанай як і Я.[го] Э.[кселенцыя] Стасіс Лазарайціс[81], прадстаўнік Прэзідэнта Літоўскай Рэспублікі, і шэф дыпламатыі. Таму супрацоўніцтва ў беларускіх справах лічу немагчымым, тым больш, што не маю пад рукою патрэбных кніг, ні адпаведных бібліятэк і не магу вырваццца з гэтага далёкага ад вялікіх бібліятэк закутка, хоць і на кароткі час.

Таму вяртаюся да сваёй старой прапановы: звяртацца да беларусаў напрасткі. Праўда, нашы стасункі ў гэты час можна ахарактарызаваць прымаўкамі абодвух народаў: „Mušk gudą, kaip šunį rudą” [бі беларуса, як рудога сабаку] і „Малая куча, але ж ванюча”. Як бачыце, могуць адказаць і беларусы. З фальклору выкідаць словы не выпадае, таму за народную кемлівасць выбачаюся. Але для навукі і навукоўцаў мае ў першую чаргу рупіць навука, а не палітыка».

Праўда, у працы рэдакцыі ён удзельнічаў адно як кансультант, таму звесткі, якія вандруюць з аднаго беларускага тэксту ў другі, нібыта А. Ружанцоў быў аўтарам шэрагу артыкулаў той энцыклапедыі,—не адпавядаюць рэчаіснасці.

Стасункі паміж беларускімі і літоўскімі эміграцыйнымі коламі ў першыя пасляваенныя гады нельга і блізка назваць сяброўскімі, тым не менш Аляксандр Ружанцоў не выракся сваёй ролі пасярэдніка паміж нашымі народамі. Але ў палітычнай дзейнасці (як літоўскай, так і беларускай) не прымаў удзелу.

Нягледзячы натое, што найбольш прадуктыўныя гадзіны рабочага дня А. Ружанцоў быў вымушаны выдаткоўваць на здабыццё сродкаў на існаванне, наробак на бібліяграфічным фронце ўражвае: апрача ўзгаданай вышэй „кніжнай паліцы”, якая цалкам рабілася яго сіламі, ён склаў аналітычныя пазакальнікі да шэрагу літоўскіх эміграцыйных перыёдыкаў, апрацаваў шэраг зборніка ў тэматычнай бібліяграфіі („Maironiana”, „Lituanica Canadiana”, 1949-1959; „Lituanica Australiana”, 1950-1959). Як бібліёграф ён супрацоўнічаў і з беларускімі выдавецтвамі. Ім быў падрыхтаваны аналітычны паказнік беларускіх выданняў мюнхенскага Інстытута вывучэння СССР. Ён жа апублікаваў паказнікі да часопіса „Веда”, рэдагаванага Янкам Станкевічам, а таксама да выданняў Беларускага інстытута навукі і мастацтва („Запісы”, „Конадні”).

У 1958 г. пасля 10 гадоў працы „хлопчыкам” у адным з супермаркетаў Аляксандр Ружанцоў у чарговы раз выйшаў на пенсію і нарэшце змог цалкам аддацца любімай працы.

Нягледзячы на тое, што бібліяграфія літоўскай эміграцыі зрабілася для Аляксандра Ружанцова ці не асноўным клопатам, нельга сказаць, што ў апошнія гады свайго жыцця ён перастаў цікавіцца беларускімі справамі і ўдзельнічаць у іх. У першую чаргу гэта рэдагаванне беларускіх артыкулаў першых тамоў найгрунтоўнейшага выдання „Lietuvių enciklopedija”[82]. Сваімі сіламі і на свае сродкі рыхтаваў і рассылаў інфармацыйны бюлетэнь „Iš gudų (baltarusių) kultūrinio gyvenymo. Trumpos žinutės laisvojo pasaulio lietuvių spaudai” („З культурнага жыцця беларусаў. Кароткія паведамленні для літоўскага друку ў Вольным Свеце”).

Ужо пасля вайны Ружанцоў пачаў перакладаць на літоўскую мову творы беларускіх пісьменнікаў. Аднак гэтая праца, відавочна, не насіла рэгулярнага характару. Як з прычыны недахопу часу, так і таму, што ступень зацікаўленасці літоўскага чытача здабыткамі беларускай літаратуры ніколі не была асабліва высокай. Ім была перакладзена адна з легендаў Вацлава Ластоўскага „Бяздоннае багацце” і „Францішак Скарына” Юркі Віцьбіча. У неперыядычным выданні „Iš gudų kultūrinio gyvenimo” (1963, № 3), адзіным аўтарам (а таксама і выдаўцом) якога быў Ружанцоў, апублікаваны пераклад верша Янкі Купалы „А хто там ідзе…_”. На вялікі жаль, нам пакуль вядомы толькі гэты нумар бюлетэня, прысвечаны 45-годдзю абвяшчэння БНР. Цалкам магчыма, што ў папярэдніх нумарах гэтага выдання А. Ружанцоў таксама змяшчаў свае пераклады з беларускай літаратуры. Але гэта толькі адна з нашых версій.

Памёр Аляксандр Ружанцоў 23 ліпеня 1966 г. у адной з бальніц Дэнвіла.

Такія вось атрымаліся накіды да біяграфіі беларускага афіцэра, паэта і бібліёграфа Аляксандра Ружанцова. Яе рысы даволі тыповыя для жыццяпісу гуманітарыяў, што асноўным вектарам сваёй дзейнасці абіралі ўзвядзенне мастоў паміж народамі. Праца, якую суправаджае недавер, неразуменне з лёгкім адценнем рэўнасці з абодвух бакоў, памножанае на нежаданне паглядзець на сябе і свой плён збоку, чужымі вачыма.

Падводзячы вынікі сваіх росшукаў, мушу адзначыць тыя пункты, якія па шэрагу прычын пакінуў без увагі або проста не змог асвятліць.

а) У першую чаргу мушу адзначыць, што мне так і не ўдалося выявіць месцазнаходжанне асабістага архіва Аляксандра Ружанцова, дзе маглі б захавацца як невядомыя сёння дакументы па гісторыі беларуска-літоўскіх культурніцкіх кантактаў, так і, магчыма, невядомыя паэтычныя творы. Адным з верагодных яго месцаў трэба разглядаць чыкагскі Музей літоўскай культуры Стасіса Бальзякаса (Balzekas Museum of Lithuanian Culture), бо менавіта ў гэтую арганізацыю былі перададзены на захоўванне бібліяграфічныя зборы Ружанцова. Шэраг дакументаў, якія датычаць нашага героя, захоўваюцца ў Lithuanian World Archivies, але пазнаёміцца з гэтымі зборамі ў мяне няма ніякай магчымасці, прынамсі на сённяшні дзень.

б) На вялікі жаль, я не здолеў пазнаёміцца са зборамі Вайсковага музея ў Коўне (Karo muziejus). У гэтай арганізацыіпавінна захоўвацца нямала матэрыялаў, звязаных з гісторыяй беларускіх вайсковых адзінак у Літоўскай Рэспубліцы.

в) Верагодна, нямала інфармацыі можна знайсці ў архівах устаноў і арганізацый, з якімі супрацоўнічаў А. Ружанцоў уміжваенны перыяд.

Гэта ўсё падказкі будучым даследчыкам беларуска-літоўскіх і літоўска-беларускіх культурных кантактаў першай паловы XX ст. Вядома, калі такія людзі з’явяцца і ў іх будуць матывы працягваць росшукі па любой з закранутых праблем.

---

[1] Відаць, усё ж самым паспяховым беларусам у міжваеннай Літве быў Клаўдзій Дуж-Душэўскі (1891-1959). Паводле яго праектаў у 30-я г.мінулага стагоддзя былі ўзведзены паштовыя будынкі ў Шаўлях, Зарасай, Нідзе, Расейнах, радыёстанцыі ў Клайпедзе і Коўне, шэраг прамысловых аб’ектаў, а таксама мноства індывідуальных дамоў у Коўне і іншых гарадах Літвы. Дарэчы, выглядае сімптаматычным тое, што багатая творчая спадчына архітэктара Дуж-Душэўскага сёння практычна невядомая ў Беларусі.
[2] Mažoji Lietuviškoji Tarybinė Enciklopedija. T. III. Vilnius, 1971, p. 141.
[3] Vladimirovas L. Gyvenimo ir bibliografijos keliais ir klystkeliais // Knygotyra 8.1980. Р. 27-35.
[4] Лапінскене А., Мальдзіс А. Перазовы сяброўскіх галасоў. Мінск, 1988.245 с.
[5] Lapinskienė A., Maldzis A. Lietuvių-baltarusių literatūriniai ryšiai. Vilnius,1989. Р. 285.
[6] Тамсама. Р. 96.
[7] Тамсама. Р. 88-89.
[8] Тамсама. Р. 95.
[9] Гл. напрыклад: А. См-ц. «„Хрэст на Свабоду” Цёткі па-літоўску» // Крывіч. 1923. № 5. С. 55, ці надрукаванае ў тым жа нумары паведамленне „Беларуская адозва па-літоўску”.
[10] Калі і існаваў усесаюзны спіс табуяваных імёнаў, то ў залежнасці ад шматлікіх абставінаў ён мог у розных савецкіх рэспубліках адрознівацца. Напрыклад, у ЛССР стараліся не ўзгадваць у станоўчым кантэксце імя патрыярха літоўскай сацыял-дэмакратыі Сцяпонаса Кайрыса (1879-1964) з-за ягонай выразнай антысавецкай пазіцыі. Але ў БССР ён не трапляў пад табу па той прычыне, што ягонай першай жонкай была класік беларускай літаратуры Алаіза Пашкевіч.
[11] Liudas Dovydėnas (1906-2000) — літаратар, палітычны дзеяч. Актыўна супрацоўнічаў з савецкай уладай. Намеснік старшыні Народнага Сойму, намеснік старшыні прэзідыума Вярхоўнага Савета ЛССР(1940-1941). У1944 г. выехаў на Захад.
[12] Vincas Krėvė-Mickevičius (1882-1954) — класік літоўскай літаратуры, палітычны дзеяч. Займаў пасаду міністра замежных спраў у марыянеткавым прасавецкім урадзе, потым некаторы час прэм’ер-міністр. Старшыня Акадэміі навук Літоўскай ССР. У1944 г. выехаў на Захад.
[13] Mykolas Biržiška (1882-1962) — літаратуразнаўца, грамадскі і палітычны дзеяч. Сігнатар акта аб незалежнасці Літвы. Удзельнікбеларускай акадэмічнай канферэнцыі 1926 г. У 1939-44 г. — рэктар Віленскага ўніверсітэта. Ад 1944 г. — у эміграцыі.
[14] Vaclovas Biržiška (1884-1956) — культуролаг, бібліёграф, палітычны дзеяч.
[15] Noreikienė S. Lietuvių draugija TSRS tautų kultūrai pažinti. Vilnius, 1978.Р. 19.
[16] „І сталі попелам душы пажары…” Тутэйшыя. Мінск, 1989. С. 202-206.
[17] Бяляцкі А. Аляксандр Ружанцоў — Алесь Смаленец // Шляхам гадоў.1993. С. 43-47.
[18] Спадчына. 1993. № 4. С. 3-32.
[19] Беларускія пісьменнікі: біябібліяграфічны слоўнік: у 6 т. Т. 5. Мінск, 1995. С. 168-169.
[20] Саламевіч Я. Слоўнік беларускіх псеўданімаў і крыптанімаў. Мінск,1983. С. 112.
[21] Тумаш В. Аляксандра Ружанец-Ружанцоў. Да 60-годдзя жыцця // Запісы Беларускага інстытута навукі і мастацтва. 1954. № 1 (5). Vol. III.С. 41-43.
[22] Смаленец А. Да стацці В-ста „Аб паленні кніг на Беларусі” // Крывіч.1924. № 2 (8). С. 32.
[23] Цэнтральны дзяржаўны архіў Літоўскай Рэспублікі. Ф.1091 в. 1, спр. 3,арк. 16
[24] Vladimirovas L. Gyvenimo ir bibliografijos keliais ir klystkeliais // Knygotyra 8.1980. С. 27.
[25] Цяпер мястэчка Jieznas (Езнас) Прэнскага раёна.
[26] Vladimirovas L. Gyvenimo ir bibliografijos keliais ir klystkeliais // Knygotyra 8.1980. С. 27.
[27] М. Б-ка. 1 марта 1921 г. //Литва. 1.03.1921.
[28] Калі прыклад з братамі Іваноўскімі здаецца надта знаёмым, гл., напрыклад, біяграфію ўраджэнца беларускага мястэчка Чарэя Оскара Мілаша (1877-1939) — французкага паэта і драматурга, літоўскага дыпламата etc.
[29] Верагодна, маецца на ўвазе вёска Biržininkai, якая цяпер уваходзіць усклад Клайпедскага раёна.
[30] Мястэчка Obeliai. Знаходзіцца на паўночным усходзе Літвы непадалёк ад мяжы з Латвіяй.
[31] Чыгуначная станцыя на тэрыторыі сучаснай Латвіі.
[32] Šilėnai — вёска і чыгуначная станцыя ў Шаўляйскім раёне.
[33] Juostaviečiai — вёска ў Біржайскім раёне Літвы на памежжы з Латвіяй.
[34] Архіў Цэнтра вывучэння эміграцыі. Ф. 1, воп. 4, спр. 6707-628, с. 23.
[35] Jeznas S. 1919 m. Vasario 9-11 d. Iš raudonojo kamanderiaus žygių užrašų// Karys. 19.02.1922-30.03.1922.
[36] Jeznas S. // Karys. 23.03.1922.
[37] Lietuvos Kariuomenės Karininkai. T. 1. Vilnius, 2001. Р. 149.
[38] Ружанцоў А. Беларускія войскі ў Літве 1918-1920 // Спадчына. 1993.№ 4. С. 24.
[39] Денене Л. Александр Ружанцов в литовской культуре // Вильнюс.1996. № 2. С. 122.
[40] Стасіс Раштыкіс (Stasys Raštikis) — 1896-1985 літоўскі грамадскі і ваенны дзеяч, міністр абароны Літоўскай Рэспублікі.
[41] Raštikis S. Įvykiai ir žmonės. T. 3. Čikaga, 1972. Р. 169.
[42] Lietuvos Valstybės Centrinis Archyvas. Ф. 1367, воп. 9, спр. 19, с. 467.
[43] Аддзел рукапісаў Бібліятэкі Акадэміі навук Літвы. Ф. 21, спр. 828.
[44] Lietuviška enciklopedija. T. IV. Kaunas, 1936. Р. 63.
[45] Smaleniec А. Gudų knygos ir laikraščiai Lietuvos nepriklausomoj dalyjeišėję 1919-1921 // Knygos. 1922. № 1. С. 93-96.
[46] Шупа С. Водар аўтэнтыкі // Спадчына. 1993. № 4. С. 35.
[47] Архіў Цэнтра вывучэння эміграцыі. Ф. 1, воп. 1-4, спр. 6707-628, арк. 67.
[48] Архіў Цэнтра вывучэння эміграцыі. Ф. 1, воп. 1-7, спр. 6750-1932, арк. 2.
[49] Smaleniec А. Gudų knygos ir laikraščiai Lietuvos nepriklausomoj dalyjeišėję 1919-1921 // Knygos. 1922. № 1. С. 93-96.
[50] A. K-tis. „Karys” gudams // Karys. 22.05.1929.
[51] Тумаш В. Аляксандра Ружанец-Ружанцоў. Да 60-годдзя жыцця // Запісы Беларускага інстытута навукі і мастацтва. 1954. № 1 (5). Vol.III. С. 42.
[52] Vitkauskas А. Bibliografas Aleksandras Ružancovas // Karys. 1979. Р. 288.
[53] Архіў Цэнтра вывучэння эміграцыі. Ф. 1, воп. 1-7, спр. 6750-1932, арк. 6.
[54] У варыянце, дасланым Чыжунасу: „Jaki ūžo hod Boh nia daje ziamli…” / Архіў Цэнтра вывучэння эміграцыі. Ф. 1, воп. 1-7, спр. 6750-1932, арк. 6.
[55] Ružan. Ганс-Хрыстыян Андэрсен // Karys. 1923.1-7 жніўня.
[56] Тумаш В. Аляксандра Ружанец-Ружанцоў. Да 60-годдзя жыцця // Запісы Беларускага інстытута навукі і мастацтва. 1954. № 1 (5). Vol. III. С. 41-43.
[57] Смаленец А. Першы крок // Покліч. 1.10.1926. С. 31.
[58] Smaleniec А. Gudų knygos ir laikraščiai Lietuvos nepriklausomoj dalyje 1919-1921 // Knygos. 1924. № 1. С. 94-95.
[59] Ružancovas А. Lietuvos karo bibliografija, 1917-1922. Kaunas. 1923.89 p.
[60] Ružancovas А. Centrinė kariuomenės biblioteka 1928 metais // Musų Žinynas. 1929. № 49. Р. 51-256.
[61] Raguotienė G. Knygotyros dėstymas Lietuvos Valstybės universitetuose ir Vaclovo Biržiškos vaidmuo // Knygotyra. 2000. № 36. Р. 31.
[62] Аддзел рукапісаў Літоўскай нацыянальнай бібліятэкі. Ф. 15, спр. 317, арк. 1.
[63] Lietuvos Kariuomenės bibliotekos ir ekslibrisai. Vilnius-Pakruojus, 1991.Р. 4-5.
[64] Kisarauskas V. Lietuvių ekslibrisas. Vilnius, 1991. Р. 241.
[65] XXVII Knygos Mėgėjų Leidiniai. Kaunas, 1938.
[66] XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis. Т. 1-2. Kaunas, 1933-1937.
[67] Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Мінск, 2001. С. 129.
[68] Kaunas XIX-ame amžiuje A. Ružancovo darbuose / Kauno Istorijos Metraštis. Т. 1. Kaunas, 1998. Р. 256-257.
[69] Ružancovas А. Kaunas 1831 ir 1863-1864 metų sukilimuose / Kauno Istorijos Metraštis. Т. 3. Kaunas, 2002. Р. 301-330.
[70] ЛНБ. Ф. 47, спр. 2112, арк. 3.
[71] ЛНБ. Ф. 47, спр. 2112, арк. 5.
[72] Musų Žinynas. Т. V. (1923) № 15. Р. 485-486.
[73] Bielaruski Hołas. 02.07.1943.
[74] ЛНБ. Ф. 47, спр. 2112, арк. 11.
[75] Тамсама.
[76] Bieіaruski Нołas. 06.08.1943.
[77] Raštikis S. Įvykai ir žmonės. T. III. Čikaga, 1972. С. 169.
[78] Vladimirovas L. Gyvenimo ir bibliografijos keliais ir klystkeliais // Knygotyra 8.1980. С. 32.
[79] Kviklys B. Bibliografui A. Ružaniec-Ružancovui 70 metų // Knygų Lentyna.1963. № 2 (131). С. 35-36.
[80] Архіў Цэнтра вывучэння эміграцыі. Ф. 1, воп. 1-4, спр. 6704-525, с. 17.
[81] Стасіс Лазарайціс (Stasys Lozoraitis) (1898-1983) — літоўскі грамадскі і палітычны дзеяч, дыпламат. У 1934-1938 г. — міністр замежных спраў Літоўскай Рэспублікі. Ад 1940 г. — шэф літоўскіх дыпламатычных прадстаўніцтваў, якія засталіся ў замежжы.
[82] Lietuvių enciklopedija. T. 1-37. Boston, 1953-1963.

Наверх

Пасля ІІ сусветнай вайны ў Польшчы па-за беларускай філалогіяй у Варшаўскім універсітэце (з 1956 г.) і Інстытутам славістыкі ПАН няшмат праводзілася даследаванняў у галіне беларусазнаўства, асабліва па гісторыі. Іх не было ў праграмах польскіх навуковых асяродкаў. Падзеі, звязаныя з Беларуссю, з’яўляліся ў сумежных даследаваннях. Найбольш вартасныя артыкулы і апрацоўкі былі напісаны Аляксандрай Бергман, Аляксеем Дэругам і Ежы Тамашэўскім. Толькі ў 1979 г. выйшла “Historia Białorusi” Марцэлія Космана. Беларускую тэматыку найчасцей закраналі з нагоды разважанняў пра польска-савецкія суадносіны ў міжваенны перыяд. Асаблівым парадоксам было тое, што найбольшыя дасягненні ў сферы даследаванняў над гісторыяй Беларусі ХХ ст. праявілі асобы, не звязаныя прафесійна з навуковымі інстытутамі. Адной з іх была Аляксандра Бергман (былая дзяячка КПЗБ, жыла ў 1906–2005 г.), якая занялася даследаваннем беларускіх спраў у міжваеннай Польшчы, будучы на пенсіі.
Другая асоба, якая праводзіла самастойныя даследаванні найноўшай гісторыі Беларусі, – Юры Туронак (1929–2019), журналіст часопіса “Rynki Zagraniczne” i дзяяч Беларускага грамадска-культурнага таварыства, старшыня яго Варшаўскага аддзела, старшыня Навуковага гуртка БГКТ у 1970-я г. Іх публікацыі ў беластоцкім беларускім тыднёвіку “Ніва”, у “Беларускіх календарах” і ўзаемныя палемікі прыносілі шмат ведаў тым, хто не меў магчымасці вывучаць гісторыю Беларусі, а пазнаваў яе са згаданых выданняў. Навуковы ўзровень і наватарскі змест гэтых публікацый вабілі да іх аўтараў кожнага даследчыка-пачаткоўца. Калі старэйшая на пакаленне Аляксандра Бергман з увагі на стан здароўя ўжо не магла доўга дапамагаць маладым, то Юры Туронак ў 1980-я гады стаў вылучацца найбольшымі дасягненнямі ў галіне найноўшай гісторыі Беларусі – быў аўтарам артыкулаў пра беларускае школьніцтва і нацыянальны рух, публікаваных у выданнях “Slavia Orientalis”, “Studia polono-slavica-orientalia. Acta literaria”. Ён стаў незалежным даследчыкам, не звязаным з якой-небудзь навуковай установай – сваім даследаванням прысвячаў вольны час ад штатнай прафесійнай працы. Даследчыцкія пошукі сталі захапленнем яго жыцця. На яго артыкул “Kwestia białoruska w polityce obozu londyńskiego (1941–1944)” звярнуў увагу прафесар Пётр Ласоўскі (Piotr Łossowski) з Інстытута гісторыі ПАН, апублікаваўшы яго ў часопісе “Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, i прапанаваў яму падрыхтаваць кандыдацкую дысертацыю пра Беларусь пад час нямецкай акупацыі. Юры Туронак прыняў прапанову не без уплыву асабістага ваеннага вопыту: “Значны ўплыў на гэтае рашэнне мелі мае досвед і назіранні за тагачаснымі падзеямі ў Дукштах і Вільні” [1]. Апрача таго, гісторыя ІІ сусветнай вайны падавалася па-прапагандысцку, ствараліся міфы пра геройскае змаганне беларускага народа з фашысцкімі захопнікамі, а беларускіх нацыянальных і культурных дзеячоў трактавалі як ваенных злачынцаў. Маўчаннем абыходзілі дзейнасць у час вайны беларускага школьніцтва, тэатра, выдавецтваў і такіх арганізацый, як Беларуская самаахова і Саюз беларускай моладзі. Юрыю Туронку не было лёгка, як ён сам сцвярджаў, “змаганне з палітызацыяй гісторыі патрабавала не галаслоўных сцвярджэнняў і пярэчанняў, а дакументаваных, канкрэтных доказаў. Такую магчымасць давалі захаваныя ў варшаўскіх архівах калекцыі дакументаў міністэрства акупаваных усходніх абшараў, райхсфюрэра СС Гімлера і польскага падполля, а таксама матэрыялы Нюрнбергскіх працэсаў над ваеннымі злачынцамі і службоўцамі нямецкага кіраўнічага апарату. Важнай крыніцай інфармацыі былі нямецкія і беларускія перыёдыкі і ўрэшце перапіска з некаторымі ўдзельнікамі тагачасных падзей. Выкарыстаныя матэрыялы дазволілі адмовіцца ад апрыёрнай акцэптацыі выказванняў пасляваенных гісторыкаў і крытычна разгледзець пытанні акупацыі не толькі праз прызму зацікаўлення Масквы, Берліна і Варшавы, але перш за ўсё з улікам беларускага нацыянальнага інтарэсу” [2]. У 1986 г. Юры Туронак абараніў кандыдацкую дысертацыю “Białoruś pod okupacją niemiecką 1941–1944”, якая выйшла ў 1989 i 1993 г.
З 1970-х гадоў Туронак збіраў матэрыялы да біяграфіі аднаго з пачынальнікаў беларускага нацыянальнага руху – Вацлава Іваноўскага. У 1992 г. выйшла яго праца “Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi”. Абедзве кнігі сталі бестселерамі з улікам агульнага зацікаўлення Беларуссю пры адначасовым недахопе публікацый пра яе.
Нацыянальнае адраджэнне ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы ў сярэдзіне 80-х і паўстанне Беларусі як незалежнай дзяржавы ў 1991 г. спрычыніліся таксама да зацікаўлення працамі Юрыя Туронка тамтэйшымі даследчыкамі гісторыі. На беларускую мову былі перакладзены абедзве кнігі. У яго варшаўскай кватэры пачалі гасцяваць маладыя гісторыкі з Беларусі. Даследчыцкая метадалогія, звязаная з бібліятэчна-архіўнымі росшукамі, пашыраная пошукамі жывых сведкаў гісторыі, якой карыстаўся Юры Туронак, была перанята малодшым пакаленнем даследчыкаў найноўшай гісторыі Беларусі.
Вакол Юрыя Туронка як інстытуцыі групаваліся маладыя даследчыкі гісторыі Беларусі, каб навучыцца ад яго метадалогіі, абмяняцца думкамі і рэфлексіямі, пачуць указанні і крытычныя погляды. Доказам удзячнасці беларускіх “вучняў” Туронка былі выдадзеныя ў Беларусі яго кнігі: “Беларуская кніга пад нямецкім кантролем 1939– 1944” (Мінск, 2002), “Людзі СБМ” (Вільня, 2006), “Мадэрная гісторыя Беларусі” (Вільня, 2006, 2008) і ўспаміны “За кардонам Бацькаўшчыны” (Мінск, 2010).
У 2010 г. стараннем аднаго з мінскіх “вучняў” Юрыя Туронка – Генадзя Сагановіча – выйшлі яго ўспаміны “За кардонам Бацькаўшчыны”. Праяўляецца ў іх асоба аўтара і яго зацікаўленне гісторыяй Беларусі. Міхась Скобла, беларускі паэт, журналіст і літаратуразнаўца з захапленнем чытаў навуковыя працы Юрыя Туронка: “Усе кнігі чыталіся запойна. Чытаў і думаў – гэта ж адзін чалавек зрабіў работу за цэлы інстытут, прычым не маючы папярэднікаў, ідучы па цаліку. Асоба!” [3]. Успамінаў, якім поспехам у Менску карысталася яго кніга “Białoruś pod okupacją niemiecką”, перакладзеная на беларускую мову: «Памятаю, як на маіх вачах у менскай кнігарні “Светач” людзі стаялі ў чарзе, каб набыць ягоную “Беларусь пад нямецкай акупацыяй” у кідкай бел-чырвона- белай вокладцы. І бралі па дзве, па тры – сабе і сябрам. Дайце веры, навуковая кніга стала сапраўдным бестселерам!» [4].
Юры Туронак быў сведкам пераломных падзей у грамадска-палітычным жыцці Усходняй Еўропы, якія выклікала ІІ сусветная вайна. Назіраў змены ўладаў, межаў, міжэтнічных і міжканфесійных адносінаў: “З верасня 1939 г. да ліпеня 1944 г. хіба з пяць ці шэсць разоў змяніліся акупацыйныя рэжымы там, дзе я пражываў. Пражытага мною акупацыйнага досведу я потым не знайшоў у савецкай гістарыяграфіі. Там усё было чорнае або белае. Найважнейшым аднак стымулам для мяне было даследаванне нацыянальнай свядомасці і нацыянальнай беларускай ідэі сярод беларускага насельніцтва, якому прыйшлося выносіць цяжкія выпрабаванні з боку польскай, савецкай, нямецкай уладаў. Я не быў ані дня на тадышняй акупаванай Беларусі. У гэтым часе жыў і вучыўся ў Вільні. Але і сёння не магу чытаць хлусні наконт тадышняй складанай сітуацыі, у якой апынуліся беларускія эліты і наш народ. Я лічу, што І і ІІ сусветныя войны зрабілі велізарны ўплыў на фарміраванне беларускай свядомасці насельніцтва. На жаль, перыяд другой сусветнай вайны я называю часам нашай грамадзянскай вайны. З-за палітычных розніц дзесяткі тысяч беларусаў ваявалі па двух баках барыкады. Знішчаліся ўзаемна і гінулі” [5].
Цяжка не пагадзіцца са сцверджаннем Яўгена Вапы, галоўнага рэдактара тыднёвіка беларусаў у Польшчы “Ніва”: “Беларускай гістарыяграфіі ў Беларусі і Польшчы, але і беларусаведаў ва ўсім свеце, нельга сёння ўявіць без асобы Юры Туронка” [6].
На зацікаўленне Юрыя Туронка гісторыяй Беларусі паўплывала некалькі прычын. Выхоўваўся ён у беларускай інтэлігенцкай сям’і, заангажаванай у нацыянальны рух у міжваенны перыяд. Яго бацька, Браніслаў Туронак, народжаны ў 1896 г. у Пястунах (гміна Новы Пагост), быў адным з заснавальнікаў Беларускага студэнцкага саюза ў Віленскім універсітэце, рэдактарам беларускай хадэцкай газеты “Krynica”. У 1926 г. закончыў медыцынскі факультэт і з 1928 г. працаваў лекарам у Дукштах [7]. Маці, Марыя Рэшаць, народжаная ў 1905 г. у Рушчанах каля Харошчы на Беласточчыне, была сястрой кс. Язэпа Рэшаця, беларускага нацыянальнага дзеяча [8]. Юры Туронак нарадзіўся 27 красавіка 1929 г. у Вільні, а дзіцячыя гады правёў у Дукштах. У роднай хаце ў Дукштах віселі на сценах партрэты Казіміра Сваяка (кс. Канстанціна Стэповіча), Францішка Багушэвіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа [9]. У хаце гаварылі па-беларуску. Бацькі кантактавалі з беларускімі дзеячамі. Юры Туронак пачаў навуку ў польскай школе ў Дукштах, a калі Дукшты пад канец кастрычніка 1939 г. далучылі да Літвы, вучыўся ў літоўскай школе. Пад час нямецкай акупацыі навуку працягваў у літоўскай гімназіі ў Вільні. Як успамінаў, гэта “спрыяла ўмацненню маёй беларускай самасвядомасці. Справа ў тым, што літоўская школа была вельмі нацыяналістычная. Там вучылі любіць свой народ. Для іх гэта была Літва, для мяне – Беларусь” [10].
Пасля вайны Юры Туронак вучыўся ў беластоцкім ліцэі, у якім аднаго разу на ўроку гісторыі расказваў пра бітву пад Грунвальдам так, як вучылі яго ў літоўскай гімназіі ў Вільні: «Там за такі адказ я, магчыма, атрымаў бы “выдатна”, а тут, у польскім ліцэі, я зарабіў двойку, а найбольш балючы быў супольны рогат вучняў і настаўніка. <…> У беластоцкім ліцэі да дукштанска-віленскіх назіранняў далучыўся яшчэ крытыцызм да гістарычных “ісцін”, фабрыкаваных паклоннікамі палітычнай “праўды” на ўжытак бягучай прапаганды. Гэты крытыцызм застаўся мне на ўсё жыццё» [11].
Юры Туронак не пайшоў на гісторыю. Пасля ліцэя вывучаў эканоміку ў Гандлёвай акадэміі ў Шчэціне і ў Галоўнай школе планавання і статыстыкі ў Варшаве, якую закончыў у 1952 г. і пачаў там навукова-дыдактычную працу як асістэнт. У 1956 г. атрымаў працу ў часопісе “Rynki Zagraniczne”, займаючыся рынкам хімічных прадуктаў. У лютым 1956 г. па радыё пачуў інфармацыю пра заснаванне Беларускага грамадска-культурнага таварыства ў Беластоку. 13 траўня 1956 г. з групай знаёмых заснаваў Варшаўскі аддзел БГКТ і стаў яго старшынёй. Грамадская дзейнасць на беларускай ніве прычынілася да навуковага зацікаўлення беларускім нацыянальным рухам: “Мая навуковая дзейнасць выйшла з грамадскіх зацікаўленняў” [12]. Сваё зацікаўленне тлумачыў патрэбай пазнання мінулага і сучаснасці Беларусі як бацькаўшчыны: “Я ніколі ня жыў у Беларусі, толькі зрэдку, у летні час, наведваў бацькавых сваякоў на Браслаўшчыне і матчыных на Беласточчыне. З гэтай прычыны, па сутнасці, ніколі не меў магчымасці канфрантаваць ідэалізаванае хатняе нацыянальна-арыентаванае выхаванне з беларускімі рэаліямі – у даваенныя дзіцячыя гады на гэта было зарана, а пазней – амаль немагчыма. У гэтых абставінах нічога не давалі літоўскія і польскія школы, няшмат скарыстаў і з бацькавай бібліятэкі, якая згарэла падчас ваенных дзеянняў у ліпені 1944 г. Усё ж ніколі не пакідала мяне жаданне пазнаць мінуўшчыну і сучаснасць Беларусі – сапраўднай радзімы маіх бацькоў, якая мне была ўжо толькі ўяўнай бацькаўшчынай” [13].
Працуючы ў Галоўнай школе планавання і статыстыкі, Ю. Туронак спачатку зацікавіўся становішчам сельскай гаспадаркі на беларускіх землях у міжваенны перыяд. Аднак такая тэма не месцілася ў тагачасных навуковых планах афіцыйных інстытуцый у Польшчы і ў БССР.
Заснаванне БГКТ з сядзібай Галоўнага праўлення ў Беластоку і таксама там беларускага тыднёвіка “Ніва” спрычыніліся да зацікаўлення беларускім нацыянальным рухам на Беласточчыне: “Гэтая падзея ўзбудзіла маю зацікаўленасць гісторыяй беларускага нацыянальнага руху на Беласточчыне, яго пачынальнікамі і дзеячамі. Аднак такія пытаньні не ўкладваліся ў пляны катэдраў ці інстытутаў, не адпавядалі яны і задачам БГКТ, таму давялося працаваць самастойна, без нічыёй інспірацыі і фінансавай дапамогі, з марнай надзеяй на магчымасць публікацыі даследчыцкіх вынікаў” [14]. Юры Туронак, дзейнічаючы ў БГКТ, асабліва цікавіўся беларускім школьніцтвам. У выніку яго даследаванняў з’явіліся наступныя працы: “Нарыс развіцця школьніцтва на Беласточчыне ў 1773–1939 гг.” (Навуковы зборнік, 1974), “Okupacyjna polityka szkolna w Okręgu Białostockim (1941–1944)” (Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1976, nr 3(73), s. 307–332), “Школа на Свентаерскай вуліцы” (Беларускі каляндар, 1976), “Беларускае школьніцтва на Беласточчыне ў пасляваенны перыяд” (Беласток, 1976).
У сярэдзіне 1970-х гадоў Юры Туронак заняўся гісторыяй беларускага нацыянальнага руху на пераломе ХІХ і ХХ ст. і адным з яго пачынальнікаў – Вацлавам Іваноўскім: “Мне хацелася перш за ўсё высветліць сапраўдную ролю ў гэтым руху Вацлава Іваноўскага, якога абміналі, прыніжалі, а нават аплёўвалі беларускія гісторыкі і публіцысты – савецкія і іншыя” [15]. Ён звярнуў увагу на ўплыў прафесара С. Александровіча з Мінска на выбар даследчыцкай тэматыкі: “На зацікаўленьні гэтым дзеячом паўплывалі перш за ўсё размовы з прафесарам БДУ Сцяпанам Александровічам, які бадай упершыню раскрыў мне яго ролю і значэньне ў працэсе змаганьня за дзяржаўнасьць Беларусі, за што абвінавачваўся ўладамі БССР ва ўсіх магчымых грахах і быў імі асуджаны на вечны нябыт у народнай памяці. Гэта інтрыгавала і будзіла жаданьне праверыць закіды супраць Іваноўскага. Пачаліся досьледы яго дзейнасьці ў Пецярбургу, Вільні, Варшаве і Менску – вывучаліся архіўная дакумэнтацыя, пэрыёдыкі, успаміны і рэляцыі сьведкаў, што дазволіла абгрунтаваць беспадстаўнасьць многіх хлусьлівых прыёмаў беларускіх савецкіх публіцыстаў” [16]. Ва ўступе пра Вацлава Іваноўскага тлумачыў сваё зацікаўленне яго асобай: “Асоба Іваноўскага была выкрэслена з гісторыі беларускай культуры і нацыянальнага руху. Згодна з інструкцыямі камуністычных уладаў Беларусі, яго прадстаўлялі як ворага народу, польскага або нямецкага агента, рабаўніка і пачвару, што купалася ў людской крыві. У мінскіх навуковых колах пра яго размаўлялі ціхенька. <…> Гэта будзіла мой супраціў і стымулявала да самастойных даследаванняў. Пачаліся яны ў канцы 70-х гадоў з маленькіх, але захапляльных пошукаў у польскіх архівах і бібліятэках, з карэспандавання і размоў з асобамі, якія ведалі Вацлава Іваноўскага і супрацоўнічалі з ім” [17]. Трымаючыся навуковага падыходу, Туронак здолеў аб’ектыўна даследаваць жыццё і дзейнасць Вацлава Іваноўскага. Выкарыстаў і спалучыў шмат навуковых метадаў: аналізаваў архіўныя крыніцы, прэсу, успаміны і сведчанні сучаснікаў. Пакуль кніга “Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi” (Варшава, 1992) не выйшла з друку, публікаваў яе фрагментамі ў форме артыкулаў у выданнях Інстытута славістыкі ПАН, чаму спрыяў яго тагачасны дырэктар прафесар Васіль Белаказовіч. Тады выйшлі “Wokół genezy «Dziadźki Antona” (Slavia Orientalis, 1983, № 3), “Z dziejów białoruskiego ruchu wydawniczego w latach 1902–1905” (Studia polono-slavica-orientalia. Acta litteraria, 1985, т. IX), “Geneza i autorstwo pierwszego elementarza białoruskiego” (Slavia Orientalis, 1986, № 3), «Działalność białoruskiego wydawnictwa “Zahlanie sonca i u nasza akonca” w Petersburgu (1906–1914)» (Studia polono-slavica-orientalia. Acta litteraria, 1992, т. XII).
Юры Туронак, працуючы навукова па-за акадэмічным асяроддзем, меў невялікія магчымасці перадаваць свае беларусазнаўчыя веды маладому пакаленню. Хоць стварэнне кафедры беларускай філалогіі ў Варшаўскім універсітэце ў 1956 г. было адным з галоўных пастулатаў групы, якая арганізавала Варшаўскі аддзел БГКТ, Юры Туронак не стаў яе супрацоўнікам і свае беларусазнаўчыя даследаванні праводзіў незалежна ад гэтай навуковай установы. Моладзь, якая прыходзіла ў сядзібу БГКТ у Варшаве па вуліцы Сенатарскай, не была асабліва зацікаўленая пашырэннем ведаў на беларускія тэмы, што было мэтай дзейнасці Туронка: “Асноўнай задачай нашай арганізацыі я лічыў працу з моладдзю, ад нацыянальнага стаўлення якой у многім залежала будучыня руху на Беласточчыне. Пераважную яе частку складалі студэнты розных вышэйшых навучальных устаноў, некаторыя працавалі на варшаўскіх мерапрыемствах. Бадай усе паходзілі з беларускіх вёсак Беласточчыны, вырасталі ў прымітыўных умовах, вучыліся пасля вайны і ўжо не адчувалі кроўнай сувязі з Беларуссю і яе народам. Іх нацыянальную адметнасць абумоўлівала праваслаўнае веравызнанне і традыцыя, а асноўным імкненнем было лепшае жыццё ў горадзе. У такім становішчы для многіх юнакоў і дзяўчат беларускае нацыянальнае пытанне мела другараднае значэнне, не было іх жыццёвым арыенцірам” [18]. Пішучы пра студэнцкую моладзь, асабліва пра выпускнікоў беларускіх ліцэяў у Бельску Падляшскім і ў Гайнаўцы, якая ў сярэдзіне 1960-х г. бывала ў Варшаўскім аддзеле БГКТ, сцвярджаў, што “іх нацыянальная адметнасць была цмяная, на што ў значнай меры ўплывала школьнае выхаванне ў духу польскага патрыятызму. Нашы спробы прывіць ім беларускую нацыянальную свядомасць не давалі станоўчых вынікаў, і толькі невялікая іх частка пасля заканчэння вучобы актыўна працавала на беларускай ніве” [19].
Толькі калі ў 1980-я гады заснаваўся беларускі студэнцкі рух, згуртаваны ў Беларускае аб’яднанне студэнтаў (БАС), Юры Туронак, маючы значныя дасягненні ў галіне гісторыі Беларусі, хоць і быў у апазіцыі да БГКТ, стаў аўтарытэтам для студэнтаў. У 1985 г. Ганна Кандрацюк (студэнтка беларускай філалогіі Варшаўскага ўніверсітэта) і Валянцін Сельвясюк (студэнт Акадэміі мастацтваў) запрасілі Юрыя Туронка на гадавіну Беларускай Народнай Рэспублікі, каб расказаў гісторыю БНР, пра якую дасюль не гаварылася (апрача эмігранцкіх кругоў). Юры Туронак цешыўся даверам беларускай студэнцкай моладзі, меў ёй шмат што прапанаваць – перадусім гістарычныя веды, недаступныя ў польскіх і беларускіх падручніках. Яго запрашалі на студэнцкія атрасіны, рэйды і мерапрыемствы (Купалле), на лекцыі Беларускага народнага ўніверсітэта ў Беластоку, на з’езд беларускіх студэнтаў у Бельску Падляшскім (23 сакавіка 1987 г.) [20]. У 1988 г. на просьбу студэнта гісторыі Варшаўскага ўніверсітэта Яўгена Вапы Юры Туронак падрыхтаваў макет з забароненымі вершамі Янкі Купалы, працамі Яўгена Калубовіча “Айцы БССР і іхны лёс” і “Акт 25 сакавіка”, якія выйшлі падпольна невялікімі брашурамі. Распаўсюджваліся яны на сустрэчах БАСа і ў асяроддзі беларускай меншасці ў Польшчы. Падаваліся ў іх раней невядомыя факты.
Юры Туронак дапамагаў таксама студэнтам у выданні беларускіх спеўнікаў. У 1985 г. перадаў студэнтцы беларускай філалогіі Марылі Базылюк касету з беларускімі песнямі Данчыка (Багдана Андрусішына), якую сам атрымаў з Лондана. Яна стала асновай для выдання першага беларускага спеўніка. У 1989 г. Юры Туронак перапісаў на машынцы папулярныя беларускія песні і выдаў спеўнік “Гарыць вогнішча” тыражом 400 экз. [21].
Юры Туронак стаў аўтарытэтам для пакалення студэнтаў 1990-х гадоў і маладых даследчыкаў гісторыі Беларусі. Чытаў лекцыі, пад час які прэзентаваў вынікі сваіх даследаванняў у галіне гісторыі Беларусі. Даваў парады і дапамагаў студэнтам, асабліва Варшаўскага ўніверсітэта, якія вырашылі пісаць магістарскія працы на беларускія тэмы. Сярод іх успамінаў Марылю Базылюк, Лілю Бурылу, Яўгенію Шымчук, Ганну Матысюк [22]. Марыля Базылюк з беларускай філалогіі пісала магістарскую працу пра “нашаніўца” Яўгена Хлябцэвіча, Яўгенія Шымчук з паліталогіі – пра міжнародную палітыку Беларускай Народнай Рэспублікі, Аліцыя Петручук з права – пра канцэпцыі беларускай дзяржаўнасці ў 1915–1921 г., Яўген Вапа з гісторыі – пра беларускага дзеяча Фабіяна Акінчыца. Маладым даследчыкам даваў каштоўныя парады, якіх не маглі ім даць іхнія ўніверсітэцкія прамотары, што не мелі адпаведных беларусазнаўчых ведаў; падказваў крыніцы і даваў сабраныя самім матэрыялы.
У памяці Юрыя Туронка засталіся таксама іншыя студэнты – Мікола Ваўранюк, Юры Ляшчынскі, Аліна Васілюк, Багдан Сіманенка, Аліна Якімюк [23]. Частка з іх дасюль звязаная з беларускім рухам у Польшчы, асабліва на Беласточчыне. Маладыя навукоўцы і даследчыкі гісторыі Беларусі, якія ў сярэдзіне 1980-х заняліся беларускай тэматыкай, звярталіся не раз да Юрыя Туронка па парады ці дзеля абмену думкамі. І заўсёды яны маглі разлічваць на яго дапамогу ў доступе да сабраных ім матэрыялаў ці на ўказанні, дзе трэба іх шукаць і як падысці да канкрэтнай тэмы. Я таксама лічу сябе вучаніцай Юрыя Туронка ў беларусазнаўчых даследаваннях. Ён шмат разоў даваў мне каштоўныя парады і матэрыялы, спрыяючы маім публікацыям. Для мяне Юры Туронак назаўсёды застанецца ў памяці не толькі як выдатны гісторык і настаўнік, але перадусім як цудоўны сябра і высакародны ЧАЛАВЕК.

---

[1] Туронак Ю. За кардонам Бацькаўшчыны. Мінск, 2010. С. 190– 191.
[2] Тамсама. С. 192–193.
[3] Скобла М. Ахоўная сцяна Беларусі // Наша вера. 2011. № 2. C. 31.
[4] Тамсама.
[5] Юры Туронку – 75 (размова Я. Вапы з Ю. Туронкам) // Ніва. № 17 (25.04.2004). C. 1.
[6] Тамсама.
[7] Чачуга A. Сага аб Туронках // Ніва. № 44 (29.10.2000). C. 5; № 45 (5.11.2000). C. 8.
[8] Чачуга A. Сага аб Туронках // Ніва. № 46 (12.11.2000). С. 4.
[9] Чачуга A. Сага аб Туронках // Ніва. № 47 (19.11.2000). С. 4.
[10] Тамсама.
[11] Тамсама.
[12] Чачуга A. Сага аб Туронках // Ніва. № 48 (26.11.2000). С. 4.
[13] Туронак Ю. Прадмова // Ён жа. Мадэрная гісторыя Беларусі. Вільня, 2006. С. 10.
[14] Тамсама.
[15] Чачуга А. Сага аб Туронках // Ніва. № 50 (10.12.2000). С. 4.
[16] Туронак Ю. Прадмова // Ён жа. Мадэрная гісторыя Беларусі. C. 11.
[17] Turonek J. Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi. Warszawa, 1992. S. 6.
[18] Туронак Ю. За кардонам Бацькаўшчыны. С. 143.
[19] Тамсама. С. 157.
[20] Тамсама. С. 170–171.
[21] Тамсама. С. 172–173.
[22] Тамсама. С. 173–174.
[23] Тамсама. С. 174.

Наверх

У дзень смерці Сталіна, 5 сакавіка 1953 г., мінская газета „Советская Белоруссия”, орган Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Беларусі, Вярхоўнага Савета і Савета міністраў БССР, апублікавала паведамленне маскоўскага ўрада. Цэнтральны камітэт Камуністычнай партыі Савецкага Саюза і Савет міністраў СССР абвяшчалі, што ў ноч з 1 на 2 сакавіка таварыш Сталін перажыў апаплексічны ўдар і ў бліжэйшы час не зможа прымаць удзелу ў бягучых справах дзяржаўнага кіравання[2]. Гэтае эўфемістычнае паведамленне мусіла прыхаваць сур’ёзнасць становішча і адкласці пошук адказу на пытанне, што ж будзе „пасля”. Уяўленне, што смерць не спынілася і перад такім звышчалавекам, як Сталін, выклікала шок не толькі ў прадстаўнікоў сродкаў масавай інфармацыі, але і ў большай часткі савецкага насельніцтва. Калі „Советская Белоруссия” 6 сакавіка змясціла партрэт Сталіна, які днём таму пайшоў з жыцця, у жалобнай рамцы, гэта было ўсвядомлена пакаленнем, якое вырасла на савецкіх каштоўнасцях і нормах, як надлом, што засланіў досвед Другой сусветнай вайны. Каб даць час перажыць страту індывіда, які быў увасабленнем бацькі для масы яшчэ падуладнага традыцыяналісцкім уяўленням насельніцтва, абвясцілі чатырохдзённую жалобу. Пры гэтым можна расцаніць як палітычны сігнал той факт, што на жалобу па Сталіну было адведзена на адзін дзень меней, чым у свой час па Леніну. Цяпер зусім абгрунтавана загучалі запэўніванні ў адзінстве партыі. Яе адну прызнавалі здольнай весці насельніцтва далей у генеральным накірунку фарсіраванай індустрыялізацыі. Да таго ж пэўнага наследнага прынца Сталін загадзя не вызначыў[3]. Так што гэта адпавядала логіцы рэчаў, калі 7 сакавіка, яшчэ да пахавання былога ўладара, „Советская Белоруссия” ўжо абвясціла новую каманду кіраўнікоў у складзе Георгія Малянкова, Мікіты Хрушчова і Клімента Варашылава, якія ўзначалілі, адпаведна, Савет міністраў, Цэнтральны камітэт КПСС і Вярхоўны Савет[4]. Нарэшце 10 сакавіка „Советская Белоруссия” паведаміла пра змяшчэнне бальзамаванага цела Сталіна ў Маўзалей Леніна на Чырвонай Плошчы ў Маскве. Са спіса аратараў грамадскасць магла бачыць, хто на той момант уваходзіў у лік „уладных людзей”: гэта былі Малянкоў, Лаўрэнцій Берыя (Mіністэрства ўнутраных справаў) і Вячаслаў Молатаў (Міністэрства знешніх справаў)[5]. Што да падзей у самой сталіцы Беларусі Мінску, „Советская Белоруссия” згадвала жалобныя сходы на аўтамабільным заводзе (6 сакавіка), а таксама на Цэнтральнай плошчы (8 і 9 сакавіка). Апоўдні 9 сакавіка перад помнікам Сталіну, як паведамлялі, сабралася больш за 200 тыс. чалавек[6].

Перажыванне жалобы ў Мінску

У тыя драматычныя дні сакавіка 1953 г. мінскі журналіст Яфім Садоўскі ляжаў у шпіталі. Сёння наўрад ці можна сказаць, чаму ён насуперак сваёй звычцы не заносіў у нататнік звестак пра асноўныя падзеі дня: ці гэта было абумоўлена станам яго здароўя, ці ён, яўрэй па нацыянальнасці, трымаўся неабходнай палітычнай засцярогі, бо сучаснікі адчувалі ў студзеньскім „выкрыцці змовы” крамлёўскіх урачоў прыкметы новай хвалі чыстак або антысеміцкай кампаніі. Магчыма таксама, што Садоўскі на той момант наогул не меў з сабою дзённіка. Як бы там ні было, паміж 11 лютага і 11 сакавіка запісаў у ім няма[7]. Першае выказванне наконт згаданых падзей запісанае, што варта ўвагі, на датаваным 7 сакавіка 1953 г. аркушы, які быў укладзены ў нататнік пазней. Паводле яго, Садоўскі пачуў пра хваробу Сталіна яшчэ 3 сакавіка па радыё, і гэтая навіна, па яго словах, ударыла як маланкай, нібыта раптам наступіў холад: „Сэрца забалела, дыханне замёрла”. Размова ішла, урэшце, пра лёс Сталіна, да імя якога далучалі „любімы” і называлі проста па-бацьку „Вісарыёнавіч”, а ў адпаведнасці з культам, што пашырала прапаганда, яшчэ тытулавалі „нашым сонцам” і „нашай надзеяй”. Садоўскі лічыў, што ён адчувае і выказвае калектыўную разгубленасць ва ўсёй краіне: „Усе думкі былі ў Маскве, у Крамлі, ля ложка чалавека, які так шмат зрабіў для кожнага”. Насуперак рэпрэсіям і тэрору кожны асобны чалавек, паводле Садоўскага, быў вельмі абавязаны Сталіну. Таму для Садоўскага, як і для многіх яго суайчыннікаў, адбылося нешта недаступнае розуму, калі прагучала абвестка пра смерць: „Памёр той, хто так патрэбны кожнаму з нас. Немагчыма паверыць. Гэтага не можа быць. Гэта сон. Кашмарны сон. Хутчэй прачнуцца!”[8]. Пераадоленне псіхалагічнай траўмы, вяртанне жыццёвых сілаў і перажыванне жалобы цягнуліся ў выпадку Садоўскага таксама шмат даўжэй, чым рэзананс, які гэтая тэма мела ў друку. Усе далейшыя запісы ў нататніку Садоўскага гучаць у сваёй чуллівасці як афіцыйныя дэкларацыі культу Сталіна. Ці гэта насенне прапаганды ўзышло ў свядомасці Садоўскага? Ці ён папраўдзе верыў у „звышбацьку”? 13 сакавіка, калі перыяд дзяржаўнай жалобы ўжо даўно скончыўся, Садоўскі ўсё яшчэ не мог супакоіцца і прымірыцца з думкай, што Сталіна, „найвялікшага з найвялікшых”, больш няма. Маўляў, ад уяўлення гэтага факта яму робіцца балюча[9]. Нібыта рытм часу дае аблягчэнне, і Садоўскі пачаў 14 сакавіка лічыць дні пасля смерці Сталіна. Цяпер ён, паддаўшыся прыступу сентыментальнасці, шукаў суцяшэння ў гуках дзіцячых песень, прысвечаных Сталіну[10]. Але і праз 20 дзён, 25 сакавіка, не было і знаку паляпшэння яго стану. Дый як тое магло адбыцца? Ён жа цвёрда запомніў, што „новы (савецкі) чалавек” мусіць натхняцца імем Сталіна, калі ён, поўны энтузіязму, пачынае свой працоўны дзень і аддае свае сілы за светлую будучыню, за камунізм[11]. Садоўскаму здавалася, што нават указ аб амністыі ад 28 сакавіка трэба тлумачыць пасмяротнай воляй і мудрым рашэннем Сталіна. Ён амаль элегічна заклікаў: „Вечная памяць яму!” Бо небяспека, што нядаўнія рэпрэсіі разгорнуцца ў новую хвалю тэрору, здавалася на першы час адхіленай[12]. Хаця Садоўскі не каментаваў праведзеную 4 сакавіка рэабілітацыю арыштаваных у студзені крамлёўскіх урачоў, можна меркаваць, што ён вызваліўся ад значнай часткі напружанасці і цяжару, што навісаў над ім. Аднак жа ён анідзе не ставіць пад сумнеў асобу Сталіна. Калі 12 красавіка 1953 г. мінула 40 дзён пасля смерці Сталіна — біблейская лічба, Садоўскі зафіксаваў выхад з пустыні, не маючы, праўда, сілы зірнуць наперад: „Сорак дзён!”[13].

Толькі надыход свята Першамая стаў пераломам у гэтым плане. Хаця 30 красавіка Садоўскі занатаваў, што ані сонца, ані музыка і сцягі не змогуць прагнаць яго клопат, цяпер непазбежнае заняло сваё месца ў свядомасці: „Яго больш няма”. Але, піша Садоўскі, жыццё ідзе далей. І праз справы сваіх паплечнікаў Сталін увойдзе ў вечнасць[14]. Такія дыфірамбы міжволі выклікаюць пытанне: запісы ў дзённіку Садоўскага — выражэнне ўнутранага перажывання праўдзівых пачуццяў або гэта прадбачлівыя фармулёўкі, прызначаныя для магчымых чытачоў з колаў дзяржбяспекі? Па ўсім здаецца, што гэтыя разважанні сапраўды адпавядалі тагачаснаму душэўнаму стану Садоўскага. Нездарма ён амаль двума дзесяцігоддзямі пазней, 11 сакавіка 1972 г., перачытваючы свае нататкі., палічыў слушным дадаць яшчэ адзін радок: „Зразумела, усе сталінскія запісы былі зроблены ў духу 1953 года. Няхай даруе мне Бог”[15]. Гэта чытаецца як позняе ўразуменне чалавекам таго, што ён служыў куміру.

Жыццёвы шлях Яфіма Садоўскага

Кім быў журналіст Садоўскі? Яфім Ільіч Садоўскі нарадзіўся 22 снежня 1907 г. (4 студзеня 1908 г. па новым стылі) у Мінску ў сям’і служачага, які навучаўся хіміі ў Швейцарыі, але мусіў зарабляць на жыццё працаю ў дрэваапрацоўчай прамысловасці. Сваё дзяцінства Яфім правёў ва ўкраінскім горадзе Нікапалі. У 1922 г. сям’я вярнулася ў Мінск. Тут Садоўскі ў 1924-25 г. вучыўся ў сталярнай майстэрні і ў 1926 г. скончыў прафесійна-тэхнічную школу. Пасля наведвання агульнаадукацыйных курсаў ён з 1927 г. цалкам прысвяціў сябе журналістыцы. У 1923-25 г. працаваў для тады яшчэ беларускамоўнай „Савецкай Беларусі”, у 1925-37 г. — для „Рабочего”, а ў 1937-41 г. — зноў для „Советской Белоруссии”, якая стала рускамоўнай. Не атрымаўшы вышэйшай адукацыі, ён дзякуючы савецкай культурнай рэвалюцыі патрапіў у прывілеяваныя шэрагі мінскай інтэлігенцыі. Пры гэтым ён, без сумнення, паводзіў сябе, як таго патрабавала сістэма. Рэпрэсіі ў канцы 1930-х г. не закранулі Садоўскага, верагодна, таму, што ён яшчэ не займаў на той час кіроўных пасадаў. У 1939 г. яго прынялі ў Беларускі саюз пісьменнікаў. У Другую сусветную вайну Садоўскі служыў франтавым карэспандэнтам далёка ад роднага горада, занятага немцамі. У гэты час яго бацькі загінулі ў мінскім гета. Адразу пасля заканчэння вайны Садоўскі вярнуўся ў сталіцу Беларусі. У 1946 г. ён стаў членам Камуністычнай партыі БССР. Садоўскага прызначылі кіраўніком аддзела інфармацыі „Советской Белоруссии”. З 1963 г. ён выконваў толькі абавязкі літаратурнага супрацоўніка. Увогуле пасля Другой сусветнай вайны ён займаў аўтарытэтную пазіцыю ў сферы беларускіх масмедыя, ніколі не трапляючы ў цэнтр улады. Як кавалер ордэнаў Айчыннай вайны, Чырвонай Зоркі і ўзнагароджаны Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета БССР ён атрымаў персанальную пенсію, калі ў 1970 г. пайшоў на адпачынак.

Побач са сваёй журналісцкай працай Садоўскі ніколі не кідаў і актыўнай літаратурнай дзейнасці. Пры гэтым ён пісаў ці не выключна на рускай мове. У 1927 г. убачыў свет зборнік вершаў „Полустанок”. Потым выходзілі зборнікі апавяданняў „Скрыпка і ордэн” (1935), „Я вижу” (1939), „Ясные дали” (1951), „Жизни и судьбы” (1962). У 1957 г. ён выдаў зборнік „Маякоўскі ў Беларусі”. Побач з гэтым былі апублікаваны нарысы на краязнаўчыя тэмы: „Гістарычныя помнікі Беларусі” (1958), „Их именами названы улицы Минска” (1965), „Люди и подвиг” (1965), „Герои не умирают” (1967) і „По историко-революционным местам Минска” (1981). У апошнія гады жыцця з’явіліся яшчэ зборнік вершаў „Ожерелье” (1991) і зборнік апавяданняў „Отвергнутая любовь” (1991). 13 верасня 1993 г. Яфім Садоўскі памёр ва ўзросце 85 гадоў[16].

Дзённік Яфіма Садоўскага

Садоўскі пастаянна вёў свой дзённік пад назвамі „Запісная кніжка журналіста”, „Крокі майго часу” і „Думкі ўслых” на працягу 1947-76 г. Хаця поўны аб’ём дзённіка каля 100 сшыткаў, вартасць яго як дакумента эпохі нязначная. Чаканага адлюстравання часу тут не знаходзім. Гэта хутчэй нататкі мімаходзь, чым сістэматычныя дзённікавыя запісы. Чытач мала даведаецца пра жыццё ў пасляваенным Мінску ці пра ўспрыманне ў Беларусі палітычнага курсу, вызначанага ў Маскве. Найбольш інфармацыйныя выпадковыя разважанні Садоўскага пра сваё юнацтва і прастаўленне да рана памерлага бацькі. Астатняе — хроніка афіцыйных падзей кшталту згадак дзяржаўных святаў і фіксацыі сустрэч у Доме пісьменнікаў. Захапляльнымі аказваюцца каментары да юбілеяў асобаў, якія мелі вызначальны ўплыў на Садоўскага. Тут трэба назваць, па-першае, паэта Маякоўскага, які імкнуўся сілаю свайго слова стварыць свядомасць, здольную да ўспрымання новага свету, і сумна скончыў сваё жыццё, а па-другое, палітычнага ўладара Сталіна, які наважваўся напружаннем сваёй волі радыкальна перайначыць усю сацыяльна-эканамічную сістэму. Як бы там ні было, Садоўскі лічыў свае паперы настолькі важнымі, што пасля заканчэння актыўнай прафесійнай дзейнасці ён асабіста перадаў іх цягам 1975 і 1976 г. Беларускаму дзяржаўнаму архіву літаратуры і мастацтва[17].

Дэсталінізацыя ў адлюстраванні „Советской Белоруссии”

Што ж кажуць дзённікі далей адносна Сталіна? Як Садоўскі рэагаваў на пачатую пры Хрушчове дэсталінізацыю? Калі і якім чынам ён нарэшце пазбавіўся залежнасці ад свайго „звышбацькі”? Каб адказаць на гэтыя пытанні, трэба спачатку прыгадаць, як разгортваліся падзеі. Дакладна вядома, што афіцыйна дыскусія адносна Сталіна распачалася толькі пасля ХХ з’езда партыі ў 1956 г., нават калі Хрушчоў яшчэ ў ліпені 1953 г. на пленуме Цэнтральнага камітэта КПСС адмежаваўся ад так званага „культу асобы” і, пазбавіўшы паўнамоцтваў міністра ўнутраных справаў і першага намесніка старшыні Савета міністраў Лаўрэнція Берыю, выставіў яго ахвярным казлом, адказным за масавыя злачынствы сталінскай эпохі[18]. На гэтым фоне „Советская Белоруссия” ў першую гадавіну смерці Сталіна (5 сакавіка 1954 г.) яшчэ раз змясціла партрэт апошняга і тут жа пад буйным загалоўкам „Партыя вядзе нас наперад” аддала даніну памяці „вернаму вучню і паплечніку геніяльнага Леніна, вялікаму прадаўжальніку яго справы”. Зважаючы на дасягненні Сталіна ў індустрыялізацыі, калектывізацыі сельскай гаспадаркі, культурнай рэвалюцыі і ў пераможным заканчэнні вайны, яму прыпісваліся „кіпучая энергія”, „магутны геній”, „нязломная воля” і „каласальны вопыт”. У звязку з артыкулам згадваліся памятныя мерапрыемствы на розных прадпрыемствах Мінска[19]. Рытуал паўтарыўся ў другую гадавіну смерці Сталіна (5 сакавіка 1955 г.), калі „Советская Белоруссия” апошні раз ушанавала яго памяць. У перадавым артыкуле з шматзначнай назвай „Камуністычная партыя — Вялікі Рулявы Савецкага народа” шляхам свядомага адмаўлення ідэі дыктатарскіх паўнамоцтваў адзінай асобы „мудрым правадыром” згуртаванага ў вайне „гераічнага савецкага народа” прызнавалася Камуністычная партыя, прадстаўленая сваім Цэнтральным камітэтам. Аднак жа яшчэ раз было аддадзена належнае „вялікаму Сталіну” — „вучню і прадаўжальніку справы” Леніна. Яго заслугай, як пісалася ў артыкуле, быў разгром „трацкістаў, бухарынцаў, буржуазных нацыяналістаў і ўсіх ворагаў народа”. Вось жа, адхіленні ад генеральнай лініі партыі па-ранейшаму не дапускаліся. Такі ж зарад несла і абвешчаная праграма культурных мерапрыемстваў, прысвечаных Сталіну: агітатараў заклікалі весці размовы на прадпрыемствах, прапагандуючы пры гэтым пабудову камунізму і ўздым народнай гаспадаркі. Апрача таго, трэба было яшчэ раз даць людзям усвядоміць значэнне Сталіна, выставіўшы ў музеях адмысловыя экспанаты і ў Дзяржаўнай бібліятэцы — поўны збор яго твораў[20].

Калі ж урэшце 14 лютага 1956 г. распачаўся ХХ з’езд партыі, вялікае сімвалічнае ўздзеянне мела ўжо тое, што ў пленарнай зале не было выявы Сталіна. Але ў сваім справаздачным дакладзе старшыня Цэнтральнага камітэта КПСС Хрушчоў адно коратка згадаў адыход ад „культу асобы”, створанага вакол Сталіна[21]. І толькі на закрытым пасяджэнні 25 лютага ён звязаў самавольства, з якім мноства сяброў партыі патраплялі пад рэпрэсіі, з дзеяннямі Сталіна, не ставячы, зрэшты, пад сумнеў сам рэжым[22]. Афіцыйнага абвяшчэння папраўкі курсу, зробленай Цэнтральным камітэтам, яшчэ не прагучала, таму рэдактарам „Советской Белоруссии”, бадай, вельмі пашанцавала, што трэцяя гадавіна смерці Сталіна 5 сакавіка 1956 г. выпала на панядзелак — дзень, калі іх газета не выходзіла. Так удалося практычна абысціся без таго, каб згадваць Сталіна[23]. Толькі рэзалюцыя Цэнтральнага камітэта ад 30 чэрвеня 1956 г. „Аб пераадоленні культу асобы і яго наступстваў” вызначыла лінію, якой трэба было прытрымлівацца. Ад гэтага моманту паратункам мусіла стаць вяртанне да запаветаў Леніна ды захаванне прынцыпу „калектыўнага кіраўніцтва”[24]. Адпаведна праз год, 5 сакавіка 1957 г., „Советская Белоруссия” ані слоўца больш не кінула пра гадавіну смерці Сталіна[25]. З таго часу Сталін стаў „нікім”, пра якога больш не згадвалі ў публіцыстыцы. Толькі пасля XXII з’езда партыі (17-31 кастрычніка 1961 г.), у выніку якога бальзамаванае цела Сталіна вынеслі з маўзалея Леніна і пахавалі каля Крамлёўскай сцяны, у „Советской Белоруссии” зноў з’явіліся навіны. 3 лістапада 1961 г. было надрукавана кароткае і трохі сарамліва змешчанае пад рубрыкай „Хроніка” паведамленне беларускага агенцтва навін БЕЛТА. Паводле яго, 2 лістапада прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР на падставе шматлікіх прапановаў працоўных і заяваў грамадскіх арганізацый пастанавіў перайменаваць Сталінскі раён горада Мінска ў Завадскі раён. Адначасова, напісана далей, выканаўчы камітэт Мінскага гарадскога савета вырашыў перайменаваць Сталінскі праспект у Ленінскі праспект. У той жа час так і не быў апублікаваны эскіз помніка Сталіну, які планавалі пабудаваць на Цэнтральнай плошчы Мінска. Партыя не выказвала зацікаўленасці ў аналізе свайго мінулага. Замест гэтага напрыканцы падзей дня змяшчаўся прагноз надвор’я[26].

Яфім Садоўскі: вызваленне ад Сталіна

У перыяд дэсталінізацыі Садоўскі не казаў ніводнага слова пра свайго куміра. Толькі калі хвалі абурэння ўлягліся і палітычная „адліга” (Ілья Эрэнбург) пачала саступаць новым маразам, яго кароткія развагі пра Сталіна ўзнавіліся. Мажліва, у час адбудовы сталіцы да канца 1950-х г. ён быў дужа загружаны сваёй журналісцкай работай. Прынамсі, павелічэнне актыўнасці яго літаратурных праяваў у 1960-я г. сведчыць, што ён толькі патрохі пачаў зноў знаходзіць час для іншых рэчаў. У адпаведнасці з магіяй лічбаў якраз 10-я гадавіна смерці Сталіна натхніла Садоўскага зрабіць наступны запіс 5 сакавіка 1963 г. Гэта было нешта накшталт асабістага рэзюме палітыкі Хрушчова, якое, урэшце, зноў звялося да вызнання вернасці Сталіну. Абмяжоўваючы грэхападзенне Сталіна 1937 годам, Садоўскі трымаўся афіцыйнай версіі, паводле якой рэпрэсіі ды тэрор былі звязаныя выключна з унутрыпартыйнымі „чысткамі”. Нават не маючы мажлівасці прызнаць Сталіна невінаватым, Садоўскі, аднак жа, як і раней, патэтычна пярэчыў: „Усё ж ён вялікі. Вялікі!”[27]. Відавочна, што за дзесяць гадоў Садоўскі не здолеў пазбавіцца залежнасці ад „культу асобы”. Таму і ставіць пад сумнеў сталінізм як сістэму яму нават у галаву не прыходзіла.

Пазней, з 1968 да 1975 г., Садоўскі ў гадавіны смерці Сталіна зноў рэгулярна выказваўся ў сваім дзённіку на гэтую тэму. То былі гады эпохі Брэжнева, калі неасталінізм паступова ўбіраўся ў сілу ў сферах унутранай і культурнай палітыкі, перш чым у другой палове 1970-х г. „застой” зрабіўся відавочным таксама ў эканамічнай і сацыяльнай палітыцы. Пасля таго, як ідэя сацыялізму страціла здольнасць выклікаць энтузіязм, дзеля стварэння новай інтэграцыйнай ідэалогіі запатрабаванымі сталі грамадская згода адносна непрыняцця фашызму і міф Другой сусветнай вайны. У гэтым кантэксце не дзіўна, што 4 сакавіка 1968 г. Садоўскі зноў прыгадаў Сталіна. Паводле Садоўскага, жывучай аказалася толькі частка міфа Сталіна: „Кажучы ўвогуле, яго прызнаюць геніяльным палкаводцам”. Не зважаючы на той факт, што Хрушчоў яшчэ ў сваёй сакрэтнай прамове ўнёс яснасць у гэтым аспекце, мінскія згуртаванні ветэранаў і партызанаў, па ўсім відаць, усё яшчэ адчувалі сябе абавязанымі свайму колішняму генералісімусу. Садоўскі зазначае: „Пра яго мала пішуць, толькі ў мемуарах вайскоўцаў”[28]. У гэтым выказванні праяўляецца змена ў вобразе Сталіна, што склаўся ў Садоўскага. Замест асабістай пашаны ён перадаў толькі павагу, адчуваную іншымі. Пасля ў дзённіку Садоўскага сустракаюцца адно рэмініс_цэнцыі, што сведчаць пра расплывісты досвед, які, здаецца, мае ўжо няшмат дачынення да штодзённай рэальнасці.

Традыцыйным зачынам _„Даўным-даўно!” Садоўскі пачаў 28 чэрвеня 1969 г. казачны аповед: „Калісьці, да 1953 года, не было аніводнага дня, каб па радыё не прагучала імені Сталіна, каб па тэлебачанні не паказвалі яго партрэта”. Зусім пакінуўшы ўбаку тое, што за праекцыяй уяўных акалічнасцяў у мінулае — тэлевізары распаўсюдзіліся ў БССР толькі пасля 1956 г. — хаваецца, хутчэй, канстатацыя недахопаў у сучаснасці; у гэтым адлюстроўваецца ўразуменне Садоўскім сваёй прыналежнасці да пакалення, не здольнага больш даць жыццю ніякіх новых імпульсаў, бо яго досвед незапатрабаваны. Паводле Садоўскага, не адны дзеці, але і маладыя дарослыя рэагуюць на рэдкую магчымасць пабачыць выяву Сталіна нязграбным пытаннем: „Хто гэты вусаты!”. Паставіўшы пасля гэтага пытання клічнік, Садоўскі падкрэсліў незразумеласць для сябе сітуацыі. Але той факт, што ён наогул браў пад увагу метанімічнае азначэнне „вусаты” для звышчалавека Сталіна, дае, прынамсі, адчуць, што ён намагаўся стаць на месца маладога пакалення, не выказваючы абурэння[29].

3 5 сакавіка 1971 г. у дзённіку Садоўскага ў дні смерці Сталіна можна знайсці толькі каляндарныя паметы, якія пазначаюць колькасць прамінулых гадоў, але, гледзячы ў цэлым, сведчаць таксама і пра ўсё большае адасабленне. Праз „18 гадоў” пасля смерці Сталіна Садоўскі яшчэ раз прыгадаў вясновыя дні 1953 г. У памяці той надлом, што ўтварыла ў яго свядомасці перажыванне шоку, быў такі глыбокі, што ён толькі намякнуў на спрыяльныя ўмовы прыроднага клімату, не згадваючы, аднак, станоўчых уплываў „адлігі” ў галіне ўнутранай палітыкі і культуры. Замест гэтага Садоўскі адно рэтраспектыўна зафіксаваў пачатак „ледавіковага” перыяду, звязанага з уласным здранцвеннем. Па ўсім відаць, досвед эпохі Хрушчова не змог засланіць у галаве Садоўскага перажытага за Сталіным. Выключна ў галашэннях Садоўскага наконт дня сённяшняга адбылася дзіўная перамена, бо Сталін паўстае ў ролі звычайнага смяротнага: „Жыццё брала і бярэ сваё. Віват жыццю!”. На гэтым месцы Садоўскі зрабіў важны крок, пачаўшы разлічваць на будучыню, якой стваральнік кшталту Сталіна больш не патрэбны[30].

У выніку праз „19 гадоў” пасля смерці Сталіна ён проста і сціпла канстатаваў той факт, што апошні знік з грамадскай свядомасці і, такім чынам, больш не існуе[31]. Праз „20 гадоў” Садоўскі паспрабаваў з дапамогай біблейскай сентэнцыі выказацца па сутнасці дыскусіі, якая да таго моманту так і не набыла адкрытага характару: „Аддайце кесару кесарава”. Паводле яго меркавання, тое „добрае”, што зрабіў Сталін, было гэтаксама належным чынам ацэнена, як і тое „благое”, што ён зрабіў. І ўсё-такі Садоўскі хацеў устрымацца ад канчатковага рашэння. Лічачы часавую дыстанцыю яшчэ занадта кароткай, ён пакідаў гэтую задачу наступным пакаленням: „Але гісторыя сама яшчэ скажа пра яго сваё слова”[32]. Праз „21 год” пас ля смерці Сталіна Садоўскі без ілюзій патлумачыў тое, што моладзь не мае ведаў пра Сталіна і не адбываецца гістарычнага даследавання яго эпохі: „Вось дык лёс славы”. У гэтым гучыць не толькі тэма адзіноты „вялікага чалавека” ў гісторыі, але, відавочна, і патрэба Садоўскага зарыентавацца ў сучаснасці[33]. А праз „22 гады” пасля смерці Сталіна Садоўскі нарэшце змог паглядзець зверху на фігуру свайго „звышбацькі”, сцвярджаючы: „Ён баяўся, што без яго мы акажамся сляпымі кацянятамі. І дарма, бо жыццё абвергла гэта”[34]. Іншымі словамі, Садоўскі прыйшоў да разумення таго, што ён быў „павязаны” інтэлектуальнымі і псіхічнымі структурамі, якія доўгі час заміналі яму ісці далей сваім шляхам як самастойнаму чалавеку.

Спатрэбілася ў цэлым два дзесяцігоддзі, каб Садоўскі вызваліўся ад залежнасці ад „культу асобы” сталінскіх часоў. Зрабіўшы гэты крок, ён насмеліўся перадаць свае запісныя кніжкі ў архіў. Далейшы аналіз сваёй мінуўшчыны здаваўся яму больш непатрэбным. Цяпер ён разглядаў свае паперы выключна як дакумент эпохі, што можа паслужыць крыніцай будучым даследчыкам. Дзённік Садоўскага канчаецца 1976 г. Як відаць, ён не хацеў нічога больш раскрываць грамадскасці. Ды і што яму было яшчэ расказваць? Запіс у дзённіку ад 5 сакавіка 1976 г. нібыта пазначыў завяршэнне цыкла яго жыцця: пад уражаннем сустрэчы ў Саюзе пісьменнікаў напярэдадні ён спачатку зафіксаваў, па сутнасці, нязначны факт, што пісьменнік Максім Танк намысліў падарожжа ў Японію. Тут яму раптам успомнілася сустрэча з яго ўнучкай Юляй, якая заспела яго знянацку і адначасова пацешыла наіўным дзіцячым пытаннем: _„Дзед, а ці руская царыца таксама святкавала Восьмага сакавіка… _“ [35].

Ці ведаў Садоўскі, як апошняя царыца з роду Раманавых праводзіла сацыялістычны Дзень жанчын, застаецца невядомым, бо замест таго, каб перадаць свой адказ, ён звёў увесь каментар да трох шматзначных кропачак. Яму стала ясна, што пакаленне яго ўнукаў задае гісторыі зусім іншыя пытанні, чым ён сам. Сталін не быў згаданы ніводным словам.

Яфім Садоўскі — „гома саветыкус”

У другой палове 1990-х г. „дзённікі са сталінскіх часоў” прыцягнулі агульную цікавасць спецыялістаў-даследчыкаў[36]. З аднаго боку, фантазію чытачоў распальвае чаканне шчаслівага выпадку змерыць сябе надзеямі і расчараваннямі людзей, якія жылі ў іншы час і ў іншым атачэнні ў экстрэмальных умовах. З другога боку, навуковая інтэрпрэтацыя скіраваная на высвятленне нормаў паводзінаў ды ўзораў ідэнтыфікацыі пакалення, якое сфармавалася пад уплывам сталінізму. З дапамогай пісьмовых сведчанняў надта цяжка рабіць сцвярджэнні пра структуру асобы або пра суадносіны індывідуальна-псіхалагічнага планавання жыцця і сітуацый сацыяльнага прымусу. Ва ўсякім выпадку, можна прыцягнуць шаблоны для праверкі, ці ўкладваецца наяўнае ў пэўную схему і ці можна атрымаць на падставе гэтага тлумачэнне гістарычнае, якое выходзіць за межы адзінкавага выпадку.

Што ж за чалавек паўстае перад намі са старонак дзённіка Яфіма Садоўскага? Погляд назад на яго біяграфію паказвае, што ён уступіў у прафесійнае жыццё ў сярэдзіне 1920-х г., у перыяд „новай эканамічнай палітыкі”, што ўмоўна арыентавалася на рынкавыя механізмы, і дзякуючы савецкай кампаніі па пашырэнні адукаванасці заняў пазіцыю, якая дазволіла яму ў канцы 20-х – пачатку 30-х г. адсочваць прымусовую калектывізацыю сельскай гаспадаркі і фарсіраваную індустрыялізацыю краіны з пункту гледжання журналісцкай браціі. Насуперак свайму непралетарскаму паходжанню яму пашчасціла ў 1937 г., годзе тэрору, дасягнуць адной з пасад, што вызвалілася ў афіцыйна-ўрадавай „Советской Белоруссии”. І насуперак сваёй яўрэйскай нацыянальнасці ён і ў пасляваенны час працягваў рухацца ўверх па кар’ернай лесвіцы. Вось жа, нам варта разглядаць яго як прадстаўніка таго пакалення, для якога, прынамсі, на пэўны час спраўдзілася мара пра „новага чалавека”. Гэтае пакаленне было роўным чынам прасякнутае патэрналізмам і эгалітарызмам. Равеснікі Садоўскага адмаўляліся ад прыватнай сферы, якой іх пазбавіў недахоп жыллёвай плошчы ды калектыўная арганізацыя працы, мірыліся з дэфіцытам усіх рэчаў штодзённага ўжытку, абумоўленым занядбанасцю прамысловасці спажывецкіх тавараў, і ўладкоўваліся ў мілітарызаваным грамадстве з яго каманднай сістэмай. Для гэтага пакалення, што прайшло праз усе віры жыцця, Сталін увасабляў захаванне доўгачаканага „спакою ды парадку” і забеспячэнне якой бы там ні было „камуністычнай маралі”. З прычыны таго, што Сталіну ўсміхнулася ваеннае шчасце, ён быў для тых, каму давялося перажыць нацыянальную трагедыю, найсвяцейшай, недатыкальнай асобай. Хрушчоў жа, хоць і намагаўся аднавіць ленінізм, але ў духоўным плане не мог даць гэтым людзям ніякага апірышча. Наадварот: равеснікі Садоўскага мусілі сузіраць, як паступовае ўзрастанне ўзроўню жыцця пасляваеннага пакалення да зноснага становішча суправаджалася стратай веры ва утопію і як у грамадскім дагаворы шансам індывіда на самарэалізацыю надавалася ўсё большае значэнне. Таму рахункі са Сталіным былі для пакалення Садоўскага балючым працэсам, тым больш што размова ішла, у першую чаргу, пра выцясненне і ў меншай ступені пра разбор калектыўнай віны. Яны мусілі б пачаць сваю споведзь за грахі ўсяго жыцця з замоўчвання масавых злачынстваў ды згадаць пра сваю ўлучанасць у сістэму тэрору і гвалту. На фоне сказанага не так важна, ці быў журналіст Садоўскі эстэтам-канфармістам або лаяльным саўдзельнікам. У працэсе культуралістычнага пералому задачай гісторыкаў павінна быць, хутчэй, даследаванне сутнасці феномена „гома саветыкуса” ў цэлым, наглядная дэманстрацыя яго абмежаванай здольнасці да крытычнай ацэнкі, а таксама даступнае тлумачэнне адсутнасці ў яго індывідуалізму. „Савецкіх людзей” яшчэ можна сустрэць, выправіўшыся ў палявыя даследаванні.

Пераклад Сяргея Паўлавіцкага

---

* Feierte die russische Zarin den sozialistischen Frauentag? Efm Sadovskijs lange Abnabelung von Stalin // Kollektivität und Individualität. Der Mensch im östlichen Europa. Festschrift für Prof. Dr. Norbert Angermann zum 65. Geburtstag. Hrsg. v. Karsten Brüggemann, Thomas M. Bohn, Konrad Maier. Hamburg, 2001. S. 341-354.
[2] Советская Белоруссия. 5.03.1953. № 54. С. 1.
[3] Советская Белоруссия. 6.03.1953. № 55. С. 1.
[4] Советская Белоруссия. 7.03.1953. № 56. С. 1.
[5] Советская Белоруссия. 10.03.1953. № 59. С. 1.
[6] Советская Белоруссия. 7.03.1953. № 56. С. 3/3; 9.03.1953. № 58.С. 2; 10.03.1953. № 59. С. 3.
[7] Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва (далей БДАМЛіМ). Мінск. Ф. 92: Ефим Ильич Садовский, воп. 1, спр. 251, арк. 97, арк. 97адв.
[8] Тамсама. Арк. 99.
[9] Тамсама. Арк. 97 адв.
[10] Тамсама. Арк. 101.
[11] Тамсама. Арк. 101 адв.
[12] Тамсама. Арк. 102.
[13] Тамсама. Арк. 103.
[14] Тамсама. Спр. 252, арк. 1 адв.
[15] Тамсама. Спр. 251, арк. 98.
[16] Гарэлік Л.М., Смольская В.У. Яфім Садоўскі // Беларускія пісьменнікі. Бібліяграфічны слоўнік / пад рэд. А.В. Мальдзіса. Т. 5. Мінск, 1995. С. 220-229.
[17] БДАМЛіМ. Ф. 92, воп. 1, спр. 249-292.
[18] Der Fall Berija. Protokoll einer Abrechnung. Das Plenum des ZKder KPdSU Juli 1953. Stenographischer Bericht, hrsg. v. ViktorKnoll u. Lothar Kölm. 2. Aufl. Berlin, 1999. S. 327-341.
[19] Советская Белоруссия. 5.03.1954. № 54. С. 1.
[20] Советская Белоруссия. 5.03.1955. № 54. С. 1.
[21] Rechenschaftsbericht des Zentralkomitees der KPdSU an denXX. Parteitag. Referat vom Genossen N.S. Chruschtschow, demErsten Sekretär des ZK der KPdSU, gehalten am 14. Februar1956. Berlin, 1956. S. 133.
[22] Über den Personenkult und seine Folgen. Rede N.S. Chruschtschowsin der internationalen Sitzung des XX. Parteitages der KPdSU,25. Februar 1956 // SED und Stalinismus. Dokumente aus demJahre 1956. Berlin, 1990. S.8-68, асабліва S. 21-22.
[23] Параўн.: Советская Белоруссия. 4.03.1956. № 54; 6.03.1956.№55.
[24] Über die Überwindung des Personenkults und seine Folgen. Beschluß des Zentralkomitees der KPdSU vom 30. Juni 1956 //SED und Stalinismus. S. 69-90.
[25] Параўн.: Советская Белоруссия. 5.03.1957. № 54.
[26] Советская Белоруссия. 3.11.1961. № 260. С. 4.
[27] БДАМЛіМ. Ф. 92, воп. 1, спр. 256, арк. 256.
[28] Тамсама. Спр. 276, арк. 66-67.
[29] Тамсама. Спр. 282, арк. 22.
[30] Тамсама. Спр. 286, арк. 30адв.
[31] Тамсама. Спр. 288, арк. 55.
[32] Тамсама. Спр. 289, арк. 99.
[33] Тамсама. Спр. 290, арк. 86.
[34] Тамсама. Спр. 291, арк. 67.
[35] Тамсама. Спр. 292, арк. 37.
[36] Напр., Tagebuch aus Moskau 1931—1939. Aus dem Russischen übersetzt und hrsg. v. Jochen Hellbeck. München, 1996; Das wahre Leben. Tagebücher aus der Stalin-Zeit. Hrsg. v. Véronique Garros, Natalija Korenewskaja, Thomas Lahusen. Berlin, 1998.

Наверх

Калі мы ўважліва прачытаем лісты Тараса Шаўчэнкі, якія ён паслаў з Новапятроўскага ўмацавання (Мангышлак. — В.А.) у Арэнбург, то амаль у кожным з іх заўважым сардэчныя, кранальныя прывітанні і пацалункі „бацьку прэфекту”. З пэўных меркаванняў гнаны кабзар не назваў імя гэтага чалавека. І мы, верагодна, ніколі б не даведаліся пра яго, калі б у 1899 г. у часопісе „Киевская старина” не з’явіліся б мемуары Ф. М. Лазарэўскага пад назвай „З успамінаў пра Шаўчэнку”, дзе, у прыватнасці, ён піша: „У маю адсутнасць Шаўчэнка зблізіўся з палякамі, якіх пад час мікалаеўскага царавання была цэлая калонія. Бліжэй за ўсіх, відаць што, ён быў да Залескага, Серакоўскага, Турно, Зялёнкі і Аркадзя Венгжыгоўскага. Апошні з іх служыў у Памежнай камісіі; чалавек незвычайна вёрткі і пранырлівы, ён першы дазнаваўся аб прыбыцці новых сасланых палякаў і адразу ж уводзіў іх у свой гурток. Міхаіл Зялёнка, дамініканскі манах, які быў у 30-я г. прэфектам гімназіі ў Літве, сасланы ў Арэнбург у 1834 г. і стаў там капеланам Арэнбургскага кадэцкага корпуса. Палякі не пераставалі зваць яго прэфектам. Менавіта гэтыя два верхаводы, Венгжыгоўскі і Зялёнка, напаўнялі цэнтр польскага насельніцтва ў краі найлепшымі прадстаўнікамі з сасланых у 30-я г. палякаў”[1].

Ілюстрацыяй да прыведзеных звестак можа служыць малюнак Аляксея Чарнышова „Шаўчэнка сярод сяброў у Арэнбургу”, зроблены ў момант адной з сустрэч. Тут злева направа мы бачым: Браніслава Залескага, Юльяна Кавальскага, Аляксандра Чарнышова (брата мастака), Тамаша Вернера, Яўстафія Серадніцкага, Людвіка Турно, Аляксандра Попеля, Станіслава Дамарацкага, Людвіка Ліпскага, Тараса Шаўчэнку і Бальтазара Калясінскага[2]. Праўда, сярод іх мы не бачым Міхаіла Зялёнкі. Відаць, у гэты момант яго не было ў казарме. Аднак пра яго ў Арэнбургскім архіве захавалася справа пад назвай „Аб прысланні на жыхарства ў Арэнбург прэфекта былой Гарадзенскай гімназіі ксяндза Зялёнкі і аб прызначэнні яго каталіцкім святаром у Арэнбургскі корпус”, якая ахоплівае дваццацісямігадовы перыяд знаходжання яго ў стэпавым краі[3].

3 яе вынікае, што Міхаіл Зялёнка нарадзіўся ў 1797 г. і паходзіць з дваран Віленскай губерні Троцкага ўезда. Пачатковую адукацыю ён атрымаў у Ковенскім і Мярэцкім павятовых вучылішчах, а ў 18 гадоў, г.зн. у 1815 г., прыняў абет манаства ў Тапорцкім манастыры дамініканскага ордэна. Скончыўшы ў дамініканцаў вышэйшы семінарскі курс са ступенню доктара багаслоўя, Міхаіл Зялёнка потым прайшоў яшчэ поўны курс на этыка-філалагічным факультэце Віленскага універсітэта і восенню 1819 г. быў прызначаны настаўнікам польскага красамоўства і лацінскай мовы ў Нясвіжскае павятовае вучылішча, дзе заставаўся да восені 1825 г., выкладаючы гісторыю і лацінскую мову. Варта адзначыць, што ў 1823 г. ён быў пасвечаны ў святары, прыняўшы ў манастве імя Кандыд.

У канцы 1825 г. Міхаіл Зялёнка быў пераведзены ў Гарадзенскую дамініканскую гімназію, дзе спачатку ў званні старшага настаўніка тры гады выкладаў красамоўства, логіку і лацінскую мову, а потым больш за пяць гадоў кіраваў гэтай навучальнай установай на пасадзе наглядчыка[4]. Неабходна зазначыць, што яго імя значыцца і сярод заснавальнікаў публічнай бібліятэкі ў Горадні, паседжанне якіх прайшло З верасня 1830 г.

Рэвалюцыйныя падзеі 1830-1832 г. закранулі і Міхаіла Зялёнку. Пасля разгрому паўстання яго абвінавачвалі ў тым, што ён, святар, заступіўся за сваіх вучняў, якія апынуліся пад следствам па палітычных справах. Яго выслалі з родных мясцін у далёкі Арэнбургскі край, а гімназію зачынілі. Пра гэта сведчыць яго асабовая справа, дзе Гарадзенская гімназія значыцца „былой”[5].

Выбіты са звыклага ладу жыцця, Міхаіл Зялёнка не згубіўся, а знайшоў у сабе дастаткова сілаў і энергіі, каб паклапаціцца пра іншых сасланых — таварышаў па барацьбе, а таксама беднякоў, якім была неабходна яго дапамога і суцяшэнне. Сам жа ён жыў на той час прыватнымі ўрокамі і выпадковымі заробкамі. Праз два гады яму была дадзена магчымасць пераехаць бліжэй да родных мясцін, але ён „не выказаў згоды”, інакш кажучы — адмовіўся. Знаходзячыся афіцыйна не пры справе, ён адчуваў, што неабходны людзям, адарваным ад айчыны, і не мог з імі развітацца.

Толькі праз некалькі гадоў, у 1839 г., дзякуючы хадайніцтву кіраўніка Арэнбургскага краю В. А. Пяроўскага, Міхаіл Зялёнка быў прызначаны святаром рымска-каталіцкага веравызнання пры асобным Арэнбургскім корпусе. Пад яго непасрэдным кіраўніцтвам у Арэнбургу пачалося і паспяхова закончылася будаўніцтва касцёла[7]. Праз дзесяткі гадоў газета „Арэнбургскі лісток” (1889.16 красавіка. —В.А.) змясціла на сваіх старонках апісанне гэтага аб’екта: „Будынак касцёла — каменны, чатырохкутны, прадаўгаваты і даволі высокі, з жалезным двухсхільным дахам. Алтарная частка будынка паўкруглая, з такім самым дахам. Вокны вузкія і высокія. Верх будынка звонку ўпрыгожаны толькі званіцай, пабудаванай над яго пярэдняй часткай, нізкай і чатырохвугольнай з паўплоскім трохсхільным дахам. Крыжы на будынку два, з якіх адзін над алтаром, а другі — над званіцай”[8].

Варта сказаць, што арэнбургскі пісьменнік і краязнаўца Леанід Бальшакоў у канцы 60-х г. мінулага стагоддзя распачаў пошукі гэтага касцёла і знайшоў яго рэшткі, якія цяпер служаць сценамі арэнбургскай абутковай фабрыкі[9]. Менавіта з таго часу, як М. Зялёнка стаў святаром, кола яго дзейнасці значна пашырылася, бо войскі Арэнбургскага корпуса былі размешчаны на вялізнай прасторы: ад Волгі і Камы да берагоў Сыр-Дар’і і ад мяжы Сібіры амаль да мяжы Персіі. Верны самому сабе, Міхаіл Зялёнка паўсюдна стараўся зрабіць людзям дабро, не звяртаючы ўвагі на іх веравызнанне. Раніцай і ўвечары дзверы яго сціплага жытла былі адчынены для кожнага, хто толькі хацеў звярнуцца да яго па дапамогу або абарону. Зранку да вечара, у любое надвор’е, хадзіў ён па горадзе, клапоцячыся пра іншых, з’яўляючыся туды, куды прыводзіў яго абавязак і чалавекалюбства, туды, дзе мог быць карысны бліжняму.

У сваіх успамінах ваенны інжынер, генерал-лейтэнант І. Ф. Бларамберг згадвае наступны цікавы выпадак: „Мае афіцэры Генеральнага штаба наладзілі ў Арэнбургу прыемнае новаўвядзенне — аматарскі тэатр на карысць бедных….. Каталіцкі святар (Міхаіл Зялёнка. — В.А.), які ведаў усіх беднякоў горада (вылучана аўтарам), з задавальненнем узяў на сябе адказнасць размеркавання сярод іх грошай… За сем гадоў сярод небагатых жыхароў горада было размеркавана 20 тысяч рублёў асігнацыямі”[10].

A вось яшчэ адно цікавае сведчанне: „Асабліва вялікую дабрачынную дзейнасць праявіў Зялёнка, хоць і пад чужым сцягам, пад час кіравання краем В. А. Обручава”. Далей у нататцы ідзе гаворка пра тое, што жонкі галоўных начальнікаў у правінцыі надзвычай любяц_ь браць на сябе, хоць і не маюць ніякага ўяўлення аб справе, ролю апякунак бедных таго краю, якім кіруе муж. Але жонка генерала Обручава, клікалі яе Мацільда Пятроўна, занадта высока была пастаўлена, каб лазіць па брудных хацінках і ўпэўнівацца ў беднасці прасіцеля, яе нервы не вытрымлівалі выгляду розных пакут, пад якія пераважна падпадае бедны люд. Яна не магла асабіста здзяйсняць усіх выдач і збіраць грошы, не ведала, як весці рахунак і інш. „Для такіх умоў, — завяршае сваю нататку ананімны аўтар, — такой асобай у Арэнбургу толькі і мог быць адзін Зялёнка, які карыстаўся ўжо і раней рэпутацыяй усеагульнага дабрадзея, і таму выбар генеральшы, вядома ж, спыніўся на ім; яна і ўзяла яго сакратаром па справах бедных”[11].

На той час ён даўно ўжо быў для многіх польскіх выгнаннікаў „духоўным бацькам”. Губернатары — спачатку Пяроўскі, а потым і Обручаў — у афіцыйных даносах сведчылі, што Зялёнка „займеў давер і прыхільнасць палякаў, карыстаецца там усеагульным добрым меркаваннем”. Аднак, характарызуючы яго як „сціплага”, „надзейнага” і „ні ў чым нядобранамераным не заўважанага”, начальнікі глядзелі на ксяндза з асцярогай. Вядомы наступны выпадак: „Аднойчы Арэнбургскаму губернатару В. А. Обручаву данеслі, што ў мясцовым касцёле па вечарах відаць агонь, і што там збіраюцца на таемныя сходы сасланыя палякі. Атрымаўшы гэты данос, В. А. Обручаў у суправаджэнні плац-маёра Халецкага і паліцмайстра палкоўніка Дэмасціка з’явіўся нечакана вечарам да касцёла і, заўважыўшы там святло, тут жа запатрабаваў ксяндза Зялёнку і загадаў яму адчыніць касцёл. Калі ўвайшлі ўсярэдзіну, то ў ім нікога не знайшлі і В. А. Обручаву давялося прасіць прабачэння ў ксяндза Зялёнкі за залішнюю паспешлівасць: няцяжка было ўпэўніцца ў тым, што святло ў касцёле было ад промняў сонца на захадзе, якое свяціла якраз у рознакаляровыя шкельцы вокнаў алтара”[12].

Разумны, адукаваны і незвычайна энергічны Міхаіл Зялёнка не толькі хацеў, але і ўмеў рабіць дабро, ніколі не адмаўляючыся ні ад якіх паслуг. Так, у Арэнбургу ён заснаваў мясцовы заалагічны музей і з любоўю клапаціўся пра папаўненне і захаванне яго. На працягу некаторага часу ён бязвыплатна кіраваў скасаваным потым вучылішчам земляробства і лесаводства ў Арэнбургу. Ён прыняў дзейсны ўдзел пры заснаванні прыватнага таварыства наведвання бедных, нарэшце, яго ж разумнаму клопату абавязана было сваім існаваннем і першае ў Арэнбургу вучылішча для навучання шыццю і рукадзеллю бедных дзяўчат.

Асабліва выразна выявілася яго філантрапічная дзейнасць у 1848 г., пад час халернай эпідэміі, калі ён у ліку нямногіх царкоўных пастыраў праявіў сапраўдны гераізм у служэнні бліжнім. У 1851 г. за ўзорнае стараннае выкананне абавязкаў па званні корпуснага святара, а таксама за нястомную дабрачынную дзейнасць Міхаілу Зялёнку ўселітасцівейша падараваны нагрудны крыж[13].

Нястомная дзейнасць Міхаіла Фадзеевіча падтачыла ўрэшце яго сілы. Пад час адной са сваіх далёкіх паездак ён прастудзіўся і, вяртаючыся ў Арэнбург, памёр ад запалення лёгкіх 31 кастрычніка 1860 г. Пахаванне Міхаіла Зялёнкі, якое прыцягнула ўвагу шматлікіх яго прыхільнікаў, адбылося ў агароджы мясцовага касцёла, пабудаванага яго ж намаганнямі, а ў падпісцы на помнік бескарысліваму працаўніку прынялі ўдзел асобы ўсіх веравызнанняў.

Мінск

Вячаслаў Афанасьеў

---

[1] Киевская старина. 1899. Кн. 2. Февр. С. 151-167.
[2] Хинкулов Л. Шевченко. Москва, 1966. С. 224-225.
[3] ГАОО. Ф. 6, оп. 5, ед. хр. 10732.
[4] Русский биографический словарь. Петроград, 1916. С. 337—338.
[5] ЦДГАў Гродне. Ф.1, воп. 3, спр. 853, арк. 6-9.
[6] ГАОО. Ф. 6, оп. 5, ед. хр. 10 732.
[7] Русский биографический словарь. С. 337—338.
[8] Оренбургский листок. 1889. 16 апр.
[9] Большаков Л. Главы из жизни. Оренбург: Южно-Уральскоекнижное издательство, 1974. С. 61—62.
[10] Бларамберг И. Воспоминания. Москва, 1978. С. 266-267.
[11] Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Вып. 28.Оренбург, 1913.
[12] Тамсама.
[13] Оренбургские губернские ведомости. 1860. № 50.

Наверх

Аляксандр Гіляры Палубінскі нарадзіўся 6 жніўня 1626 г. Ён быў сынам князя Канстанціна, ваяводы ў Парнаве, і Соф’і з Сапегаў. Вучыўся ў Віленскай акадэміі, потым у Замойскай, а затым у Кракаве[1]. Ва ўзросце 17 гадоў з’явіўся пры двары Ўладзіслава IV i як стыпендыят караля быў у 1644 г. накіраваны ў Галандыю і Францыю з метай вывучэння моваў і для азнаямлення з вайсковым майстэрствам Захаду. У 1646 г. адбыўся таксама ягоны дэбют на палітычнай арэне — ён быў абраны на слонімскім сойміку дэпутатам вальнага сойму[2]. Вайсковую кар’еру распачаў у 1648 г. у сувязі з выбухам казацкага паўстання Багдана Хмяльніцкага. Яшчэ 22-гадовым юнаком атрымаў ад Януша Радзівіла, палявога гетмана ВКЛ, прыпаведны ліст на фармаванне гусарскай харугвы на 100 коннікаў. На чале гэтай харугвы ўдзельнічаў у зімовай кампаніі супраць казакоў, вылучыўся пры штурме Пінска 9 X 1648 г.[3]. Потым удзельнічаў у бітвах пад Мазыром (22 II1649), а таксама ў крывавай бітве з казакамі пад Лоевам, дзе армія Януша Радзівіла разбіла сілы паўстанцаў пад камандай Міхайлы Крычэўскага (31 VII 1649). У гэтай баталіі вылучылася гусарская рота Палубінскага, якая ўваходзіла ў склад ударнай групы з некалькіх гусарскіх ротаў пад агульнай камандай Паўла Невяроўскага[4]. Пасля заканчэння гэтай ваеннай кампаніі разам з харугвай знаходзіўся ў Слоніме. Вясной 1650 г. за ваенныя заслугі атрымаў пасаду слонімскага падкаморыя, а войска ў 1650 г., пад час рыцарскага кола выбіраючы сваіх дэлегатаў на вальны сойм, запатрабавала для яго ад Яна Казіміра ўзнагароды за праяўленую ім „ахвоту ягоную да служэння Айчыне і кошты, якія [нясе], гусарскую харугву ўзначальваючы”[5].

У студзені 1651 г. Палубінскі атрымаў ад караля прыпаведны ліст на фармаванне ўласнай гусарскай харугвы да 120 коннікаў і на яе чале адбыў украінскую кампанію Януша Радзівіла. Потым удзельнічаў у баях з корпусам палкоўніка Марціна Нябабы пад Лоевам (6 VII 1651)[6] у баях, якія скончыліся здабыццём Кіева, а таксама ў вайсковых дзеяннях злучаных сілаў Кароны і Вялікага Княства пад Белай Царквой (23 IX 1651 г.), дзе вылучыўся на чале ўласнай харугвы. Ягонае стаўленне да справы знайшло прызнанне вышэйшага камандавання ВКЛ, паколькі пасля заканчэння кампаніі супраць казакоў зімой 1651/1652 г., згодна з загадам Я. Радзівіла, у адсутнасць мазырскага старасты Мацвея Фронцкавіча Радзімінскага быў прызначаны камандзірам гетманскага палка, які знаходзіўся на адпачынку ў ваколіцах Турава[7]. У наступныя гады, дзякуючы падтрымцы фракцыі Сапегаў, на чале з падканцлерам ВКЛ К.Л. Сапегам, Палубінскі ўваходзіў у вузкае кола вышэйшых вайсковых кадраў арміі ВКЛ. Бо ў 1653 г. ён стаяўужо не толькі на чале гусарскай харугвы (122 коннікі), казацкай (120 коннікаў), але і швадрона драгунаў (120 коннікаў) у складзе арміі ВКЛ[8].

За вайсковыя заслугі Палубінскі 11 красавіка 1654 г. атрымаў ад Яна Казіміра пасаду падстолія ВКЛ[9]. Але толькі ў 1654-1655 г., гадах змагання з Масквой, адбыўся фактычны пералом у вайсковай кар’еры Палубінскага. Адпаведнае сенатарскае паходжанне, падтрымка Сапегаў, добры маёмасны стан, а таксама добрыя адносіны з боку караля давалі яму магчымасць разлічваць на хуткую вайсковую і палітычную кар’еру. Заняўшы бок караля ў спрэчках апошняга з Я. Радзівілам, Палубінскі мог разлічваць начарговыя пасады.У верасні 1654 г. ён атрымаўадно з найвышэйшых вайсковых званняў — палявога пісара, a 17 II 1655 г. яго прызначылі паручнікам гусарскай харугвы Яго Каралеўскай Вялікасці ў Вялікім Княстве. Гэта азначала ўзнясенне Палубінскага на пасаду камандзіра прэстыжнага каралеўскага палка ў арміі ВКЛ. Пасля правядзення зімой 1653/1654 г. абавязковай мабілізацыі ў свае харугвы, згодна з загадам гетмана, Палубінскі з’явіўся са сваім палком у абозе пад Оршай на пачатку ліпеня 1654 г. Напэўна, па загадзе Я. Радзівіла ён быў пасланы ў раз’езд, мэтай якога была дапамога гарнізону Мсціслава, які знаходзіўся ў маскоўскай аблозе. Гэтыя атрады не паспелі падысці своечасова, і таму былі вымушаны вярнуцца ў абоз пад Оршу. 12 жніўня 1654 г. Палубінскі браўудзел у пераможнай баталіі пад Шкловам Я. Радзівіла з маскоўскім войскам, якім камандаваўЯкаўЧаркаскі. У гэтай бітве палкоўнік Палубінскі асабіста камандаваў атакай сваёй гусарскай харугвы на пазіцыі ворага, вызначыўшыся на полі бою. У больш познія гады яго ўжо замянялі намеснікі, паручнікі конніцы i каменданты[10]. Перамога пад Шкловам дорага каштавала арміі ВКЛ (страты даходзілі да тысячы жаўнераў), а Я. Радзівіл з прычыны падыходу яшчэ адной маскоўскай арміі пад камандай Аляксея Трубяцкога прыняў рашэнне адысці пад Галоўчын. З мэтай разведаць намеры праціўніка гетман выслаў 16 жніўня пад Копысь раз’езд у колькасці 1000 коннікаў пад камандай Палубінскага, які пасля вяртання ў лагер перадаў каштоўную інфармацыю аб злучэнні абедзвюх маскоўскіх армій[11]. Зноў жа 20 жніўня падстолі перадаў Я. Радзівілу данясенне пра пераправу цераз Дняпро сілаў праціўніка і іх гатоўнасці да чарговай бітвы супраць гетмана ВКЛ. Каб даць час Я. Радзівілу падрыхтаваць войска да асноўнай бітвы, Палубінскі 21 жніўня сутыкнуўся з авангардам маскоўскіх сілаў пад Сметніцамі, а потым далучыўся да абозу гетмана. Адступаючы перад пераважнымі сіламі A. Трубяцкога, армія ВКЛ усё ж была вымушана ўступіць у бой з імі 24 жніўня пад Шапялевічамі. Полк Палубінскага заняў пазіцыі ў ар’ергардзе, за абозамі арміі, і не мог змяніць выніку бітвы, калі трапіў на поле бою. Два наступленні войскаў ВКЛ на аб’яднаныя маскоўскія атрады толькі затрымалі іхнія дзеянні. Як чытаем у адной са справаздач з гэтай бітвы, „Ягамосць Пан Падстолі полк свой адводзіў, каб менш загінула, акрамя тых, што ў сутычцы паляглі”[12]. Пасля паразы пад Шапялевічамі разам з падкаморыем рэчыцкім Ежы Ўладзіславам Юдзіцкім і Эрнестам Янам Корфам Палубінскі затрымаў харугвы ўцекачоў і адышоў за Бярэзіну ў Смалявічы, дзе расклаў абоз войска ВКЛ. Адтуль накіраваўся ў Менск, дзе знаходзіўся тады вялікі гетман ВКЛ Януш Радзівіл. У верасні 1654 г. Палубінскі збіраў рассеяныя пасля бітвы аддзелы ВКЛ, а сам знаходзіўся тады ў Смілавічах.

Пад Шапялевічамі загінуў давераны афіцэр Я. Радзівіла палявы пісар ВКЛ M. Францкевіч Радзімінскі.Двор, які здаўна быў у канфлікце з гетманам ВКЛ, палічыў найлепшым кандыдатам на гэтую пасаду A. Г. Палубінскага. Ён апынуўся перад цяжкім выбарам. Але высокая пасада ў ваеннай ерархіі, падтрымка двара ў працягу кар’еры і атрыманне матэрыяльных даброт пераважылі i 1X1654 г. Палубінскі прыняў пасаду палявога пісара ВКЛ[13]. Узамен ён меўся падтрымаць партыю двара, якую ўзначальваў палявы гетман ВКЛ Вінцэнт Корвін Гасеўскі, і перапыніць кантакты з Я. Радзівілам. Хоць адносіны Яна Казіміра з Сапегамі сталі больш халоднымі, падаецца, аднак, што кар’ерны рост Палубінскага быў звязаны з падтрымкай з боку лідэра гэтай групоўкі — падканцлера ВКЛ Казіміра Льва Сапегі, які менавіта палявога пісара ВКЛ прызначыў у сваім запавеце адным з галоўных спадкаемцаў[14]. Пасля Шапялевічаў Палубінскі атрымаў прыпаведны ліст на фармаванне швадрона драгунаў на 200 коннікаў (19 X 1654), а таксама з прычыны сваёй новай пасады ўдзельнічаўу паседжаннях скарбовай камісіі ў Менску, якая пачала працу 3 лістапада 1654 г. Тут ён стаў сведкам бурных спрэчак паміж гетманамі, пад час якіх аспрэчваліся выдаткі Я. Радзівіла на яго харугвы i рэгімэнт пяхоты Б. Радзівіла, канюшага ВКЛ[15]. Аднак верагодна, што з прычыны службы пад харугвай Я. Радзівіла Палубінскага не варта залічваць да галоўных праціўнікаў вялікага гетмана, тым больш што хутка, у зімова-веснавую кампанію на Беларусі, Палубінскі зноў апынуўся пад ягонай камандай. На вышэй названую кампанію ім былі выстаўлены: швадрон драгунаў і дзве роты — гусарская і казацкая, што разам складала каля 520 жаўнераў. Пад ягонай камандай знаходзілася частка палка K. Л. Сапегі (каля 500 драгунаў і казакоў), што падымала аўтарытэт Палубінскага на ваенных нарадах, якія гетманы склікалі ў ходзе гэтай кампаніі. Сам палявы пісар прабыў пад мурамі Новага Быхава аж да 10 лютага 1655 г. і пасля няўдалай асады разам з астатнімі сіламі вырушыў пад Магілёў. Ужо 15 лютага пад валамі гэтага горада ўступіў у зацятую бітву з пяхотай ваяводы М. Ваейкава і казакамі K. Паклонскага. Моцны агонь праціўніка і пастава казакоў Паклонскага, з якіх толькі 400 перайшлі ў войска ВКЛ, прывялі да адступлення войска ВКЛ з-пад муроў Магілёва. Палубінскі 16 лютага ўдзельнічаў таксама ў генеральным штурме места, які закончыўся толькі здабыццём ніжняга горада[16].

Тым часам у стаўку Я. Радзівіла трапілі звесткі пра надыход падмогі Магілёву ў выглядзе атрадаў, якімі камандаваў князь Юрый Рамаданаўскі. Камандзірам згуртавання, якое гетман выслаў супраць маскоўскай арміі, быў прызначаны Палубінскі, што можа быць доказам вялікага даверу да апошняга і прызнання ягоных вайсковых здольнасцяў і досведу. Пад каманду палявога пісара Я. Радзівіл перадаў больш за дзесяць харугваў конніцы і некалькі атрадаў рэйтараў і драгунаў, гэта значыць каля дзвюх тысяч жаўнераў. На іх чале Палубінскі вырушыў з-пад Магілёва прыблізна 20 лютага, каб на шклоўскім тракце дагнаць праціўніка, які трымаў абарону ў табарах. У ваколіцах Радамлі ён разбіў сілы праціўніка i, каб частка жаўнераў не кінулася рабаваць лагеры, ні адна душа з групоўкі Рамаданаўскага не ўратавалася б. З усіх ягоных сілаў толькі 700 чалавек дабралася да Шклова. Гэта быў несумненны поспех Палубінскага, дзякуючы якому гетманы маглі, не баючыся, што да гарнізона Магілёва падыдзе падтрымка, засяродзіцца на асадзе горада. Аднак чарговы штурм магілёўскага замка 28 лютага не ўдаўся, a хутка пасля гэтага палявы пісар пакінуў абоз, выехаўшы ў свой маёнтак. Гэта было выклікана распараджэннем Яго Каралеўскай Вялікасці ад 17 лютага 1655 г., у якім манарх надзяліў яго функцыяй паручніка ўласнай гусарскай харугвы ў складзе войска ВКЛ[17]. Фармаванне каралеўскай роты патрабавала ад Палубінскага асабістага ўдзелу. Гэтая харугва павінна была стаць ядром новага палка ў арміі ВКЛ пад імем Яго Каралеўскай Вялікасці. З-за фінансавых клопатаў, звязаных са знішчэннем маёнткаў Палубінскага ў часе вайны спачатку казакамі, а потым маскоўцамі, мабілізацыя працякала вельмі павольна; тым больш што гэтая рота паводле вайсковага пратакола павінна была налічваць аж 200 коннікаў. У яе склад, акрамя ўласнай гусарскай харугвы Палубінскага, якую ён распусціў, увайшлі жаўнеры з ягонай казацкай роты, пад камандаваннем паручніка Канстанціна Катоўскага, а таксама кліентура яго роду, які ў асноўным паходзіў з Наваградскага ваяводства[18].

У арміі ВКЛ працягваў ваяваць швадрон драгунаў палявога пісара пад камандай яго крэўнага — Габрыеля Палубінскага. Ён панёс вялікія страты ў зімова-веснавой кампаніі Я. Радзівіла, таму ў чэрвені 1655 г. трэба было здзейсніць дадатковую мабілізацыю драгунаў[19].

Заняты вярбоўкай, Палубінскі не ўдзельнічаў у летняй кампаніі войска ВКЛ супраць чарговага наступу Масквы. Яго атрады не атрымалі платы, не хапала таксама грошай на набор каралеўскіх гусараў. Таму ў лісце да Я. Радзівіла ён пісаў у адчаі, што пасля сканчэння тэрміну службы (пасля 9 VIII 1655) не думае „ані служыць, ані харугваў сваіх трымаць у складзе арміі ВКЛ”. На падобны настрой палявога пісара скардзіўся таксама Я. Радзівіл у лісце да караля, які павінен быў ведаць як найлепш пра сапраўдныя прычыны фінансавых праблем свайго падначаленага[20]. У сувязі з наборам Палубінскі атрымаў згоду караля на збор хлеба для нованабраных гусараў у Берасцейскай і Кобрынскай эканоміях[21]. Заняты вярбоўкай, ён ужо не вярнуўся ў войска ВКЛ, якое змагалася з новым маскоўскім наступленнем[22]. Што праўда, Ян Казімір напачатку, указам ад 21 ліпеня, наказваўяму, каб прыбыў пад каманду вялікага гетмана ВКЛ Януша Радзівіла, але пад уплывам трывожных звестак з Вялікай Польшчы, дзе паспалітае рушанне капітулявала перад шведамі А. Віттэнберга, кароль 31 ліпеня загадаў палявому пісару ВКЛ, каб разам з сфармаванымі баявымі адзінкамі вырушыў на Варшаву з мэтай злучэння з кароннымі сіламі[23].

Аднак яму не было наканавана дабрацца да караля, які ў выніку поспехаў шведскай арміі быў вымушаны пакінуць сталіцу Рэчы Паспалітай. Толькі на пачаткужніўня Палубінскі перайшоў мяжу Кароны з Вялікім Княствам Літоўскім, увесь час маючы клопаты з бунтуючым войскам, якое з прычыны неатрымання платы імкнулася пакінуць службу. Ян Казімір таксама меў да яго прэтэнзіі за тое, што дазволіў падначаленым выслаць дэлегацыю ў справе выплат, бо гэта значыла амаль адмову ад службы. З вялікім жалем пісаў да палявога пісара, што здзіўлены настроем сяброў, бо „ўзяўшы на тыя ж дзве чвэрці грошы, на трэцюю чвэрць, пры такім цяперашнім становішчы Рэчы Паспалітай, калі кожны зычлівы слуга сваю да Пана вернасць засведчыць павінен, ад службы адмаўляцца і ад Нас адыходзіць сапраўды рэч сарамотная, асабліва калі мы сваім каралеўскім словам цэлую гэтую харугву забяспечылі, што заслужанага кошту пры выхадзе з гэтай чвэрці разлічыць і задаволіць патрабаванне адносна дамоўленай аплаты на капу 10 тысяч, каб цяпер яны цярплівыя былі, аддаць загадваем”[24]. Манарх патрабаваў у выпадку адмовы ад далейшай службы, каб Палубінскі асабовы склад распусціў, а харугву і катлы аддаў. Відаць, палявы пісар здолеў авалодаць сітуацыяй, бо працягваў марш у напрамку Кракава. Урэшце далучыўся да каронных сілаў, якія знаходзіліся пад камандай палявога гетмана Кароны С. Ланцкаронскага, і прыняў удзел у няўдалай баталіі пад Войнічам (3 X1655). У гэтай бітве гусары Яго Вялікасці панеслі вялікія страты: „Сіла загінула сяброў і пан Храптовіч харужы з-пад гусарскай харугвы загінуў”[25]. Праз некалькі дзён, разам з іншымі палкоўнікамі кароннай арміі, Палубінскі прыняў службу ў шведскага караля Карла Х Густава. Напэўна, вырашальнае значэнне меў фінансавы аргумент, а таксама амаль паўсюдная павага шляхты і кароннага войска да новага пана. Бо ў лісце ад 7 X таго года ад кароннага вялікага канцлера Стэфана Карыцінскага да пісара ВКЛ чытаем, што апошні не можа разлічваць на якую-небудзь фінансавую падтрымку з бокуЯна Казіміра дзеля ўтрымання сваіх гусараў у далейшай службе[26]. Пасля складання прысягі 26 X1655 г. пад Кракавам каронныя войскі пад камандаваннем Аляксандра Канецпольскага, і ў іх ліку Палубінскі, прынялі службу ў шведскага караля, a гусарская харугва караля Яна Казіміра была перайменавана на гвардзейскую Карла X Густава. Паводле аповеду слугі Б. Радзівіла, Бенядзікта Альшэўскага, кароль шведскі „харугву гусарскую ўзяў за сваю і на ўтрыманне яе пісару Палубінскаму даў больш за дзесяць тысяч [злотых]… увогуле польскія шаблі вельмі яму падабаліся”[27]. Такім чынам Палубінскі атрымаў сродкі на папаўненне харугвы і новую рэкрутацыю ды разам з кароннымі сіламі выправіўся на прускую вайну[28]. Потым Палубінскі ўдзельнічаў у кампаніі супраць электара брандэнбургскага Фрыдрыха Вільгельма, a пасля заключэння перамір’я Карл X Густаў размясціў атрады Рэчы Паспалітай на зімовы адпачынак у Паўночнай Мазовіі і Падляшшы. Палубінскі нядоўга знаходзіўся пад шведскай пратэкцыяй i з харугвамі былога каралеўскага палка 2 лютага 1656 г. адлучыўся ад шведскага войска, а ўжо 14 лютага апынуўся ў Бранску, злучыўшыся з сіламі Паўла Сапегі[29]. Перыяд службы ў шведаў, хоць і непрацяглы, быў добра вядомы шляхецкай грамадскасці. Калі ў 1659 г. дайшло да спрэчак паміж жаўнерамі гусарскай харугвы Палубінскага і наваградскімі мяшчанамі за колькасць аддаванага войску хлеба, гэты аргумент адразу з’явіўся ў „рэпліцы няўдзячнаму гусару ад Наваградскага ваяводства” ў адказ на пасквіль жаўнер гэтай роты Шыманоўскага „на шчодрасць ваяводства Наваградскага”. У гэтай рэпліцы чытаем: „Папракаеш нас, што з маскалямі пабраталіся; але прыпомніце самі, што перад гэтым каралю за нечаканасць зрабілі, калі яму здрадзілі”[30].

У сакавіку 1656 г., згодна з дамовай караля з Паўлам Сапегам, Палубінскі на чале некалькіх палкоў конніцы ВКЛ быў пасланы на дапамогу Стэфану Чарнецкаму, які затрымліваў паход шведскай арміі Карла X Густава на Львоў. У ходзе адступлення гэтых сілаў з-пад Яраслава абодва камандуючыя вырашылі ўдарыць на шведаў пад Нізкім (28 III 1656), але з прычыны спазнення атрадаў ВКЛ атака не ўдалася. Толькі тады, пасля прыбыцця ў сапраўдную Малапольшчу, Палубінскі паставіў свой подпіс пад актам Тышавецкай канфедэрацыі. Разам з кароннымі сіламі пад камандай С. Чарнецкага i Е. Любамірскага ён дайшоў да ўпадзення Сана ў Віслу, дзе знаходзіліся стомленыя атрады Карла X Густава. У гэтай блакадзе ўдзельнічалі таксама галоўныя сілы ВКЛ пад камандай П. Сапегі, які ў гэты час падцягнуўся да Сана. Аднак войску ВКЛ не ўдалося затрымаць Карла X Густава „ў вілах” Віслы і Сана, у той час калі каронныя сілы білі шведаў пад Варкай (7 IV 1656). Ідучы за шведскім войскам, войска ВКЛ дайшло да Варшавы і ўзяло ўдзел у яе вяртанні (1 VII 1656), а таксама трохдзённай баталіі пад Варшавай з шведска-брандэнбургскімі сіламі (28-30 VII 1656). На другі дзень бітвы асабліва адзначыўся А.Г. Палубінскі, пра што паведамлялі рэзідэнты замежных краін, якія былі пры асобе Яна Казіміра. Калі Карл X Густаў 29 ліпеня нечаканым манеўрам паставіў свае сілы насупраць маставой пераправы на Вісле і пражскіх дзюнаў, Ян Казімір, каб даць час на перагрупоўку войскаў Кароны і ВКЛ, загадаў Палубінскаму атакаваць праціўніка сіламі сваіх гусараў. У гэтай атацы ўдзельнічала 8 гусарскіх ротаў колькасцю каля 800-900 коп’яў, у тым ліку каралеўская харугва паручэнства палявога пісара. Атака была праведзена з такім імпэтам, што першы эшалон шведскай кавалерыі быў разбіты, і гусары ўрэзаліся ў другі эшалон атрадаў праціўніка. Цэнтр правага крыла, які складалі адборныя рэгімэнты ўпландскіх i смаландскіх рэйтараў (гэта былі швадроны пад камандай палкоўнікаў Плацінга i Розэна), быў зломлены, a гусары Палубінскага праніклі ў глыбіню групоўкі праціўніка, апрача агню, які вялі яшчэ не разбітыя швадроны непрыяцельскіх рэйтараў. Перад ударам не ўстаялі таксама швадроны першага эшалону рэйтараў гвардыі каралевы пад камандай Ангальта. Вялікія страты панесла таксама гвардыя рэйтараў самога Карла X Густава пад камандай Зульцбаха[31]. Палубінскі пад час атакі праявіў рысы добрага камандзіра, умела кідаючы ў бой чарговыя роты ў глыбіню шыкаў шведска-брандэнбургскіх швадронаў. Сам шведскі кароль ледзь не загінуў ад рукі праслаўленага Якуба Кавалеўскага, каб яго жыццё стрэлам з пісталетанеўратаваўканюшы ВКЛБ.Радзівіл[32]. Атака гусараў на другі дзень Варшаўскай бітвы прынесла Палубінскаму заслужаную славу і прызнанне караля, што выявілася для яго ў чарговых надзелах. Праз шмат гадоў, калі Ян Казімір перадаў Палубінскаму Бабруйскае староства, у 1668 г. у акце перадачы чытаем: „Пры Варшаве, пад Прагай мы ўласнымі бачылі вачыма, калі ён on innato перад Богам zelo filiali перад Айчынай more debitam перад намі promptitudine ductus з той жа нашай гусарскай харугвай так мужна і адважна шык войска шведскага з брандэнбургскім злучанага змяшаў, што кароль шведскі, спалохаўшыся за здароўе ўсяго свайго войска, з поля ўступіць вырашыў”[33]. Страты, аднак, былі вялікія і толькі ў каралеўскай харугве перавышалі 1/3 яе асабовага складу. Таму шмат хто з яе складу, не вылучаючы самога Палубінскага, атрымаў пасля гэтай баталіі многія зямельныя надзелы і пасады[34]. Манарх, зразумела, не забыўся пра камандзіра атакі пад Варшавай. Ужо 30 красавіка 1656 г. у Сокале ён атрымаў вёскі Глаўшэвічы, Віцінёўку, Васілевічы ў Слонімскім павеце пасля смерці падканцлера ВКЛ K.Л. Сапегі [35]. У абозе пад Варшавай 25 траўня ён атрымаў згоду караля на адмову ад правоў на фальварак Даманавічы ў Мазырскім павеце на карысць свайго паручніка казацкай харугвы Канстанціна Катоўскага, мазырскага пісара гродскага[36]. Перад самай Варшаўскай баталіяй, 14 ліпеня, манарх вызваліў яго ад аплаты даўгавых распісак ягоным крэдыторам на тры гады, бо Палубінскі „ад пачатку замешак у Рэчы Паспалітай і бунтаў казацкіх немалыя кошты і страты сваёй маёмасці панёс, а цяпер праз спаленне і ў попел пераўтварэнне сваіх маёнткаў спадчынных, якія ў ваяводстве Наваградскім ляжаць, праз тых жа бунтароў казакоў, з вераломным непрыяцелем нашым, маскавіцінам злучаных, да таго дайшоў, што крэдыторам сваім даўгі свае сплаціць не можа”[37]. У вачах каронных войскаў, якія стаялі ў адводзе i толькі дзівіліся націску атакуючых гусараў, атаку правяла толькі каралеўская харугва пад камандай Палубінскага; можа, гэта вынікала з таго факта, што яна нанесла праціўніку першы ўдар і панесла найбольшыя страты ад агню шведскіх рэйтараў. Вось што пісаў пра атаку Палубінскага таварыш панцырнага знака Якуб Лось: „Харугва гусарская ліцвінская Яго Вялікасці Караля пад камандай пана Палубінскага, пісара палявога ВКЛ, не чакаючы падмогі, скочыла з коп’ямі на гуфы рэйтарскія так ад важна, што ўжо ўсё войска шведскае змешвацца і ўтыл падавацца пачало было і з шанчыкаў, адбегшы, паўцякалі былі шведы”[38]. У прынцыпе Палубінскі выканаў заданне: хоць ён не разбіў шведскіх шыкаў, а толькі звязаў іх боем, але пакол ькі падмога не падышла, мусіў даць сігнал адступлення. Наўпрост піша ў сваім дзённіку неацэнены Я. Лось: „А нашы дзівіліся толькі, што замест падмогі, каторых каб за гэтай харугвай [Палубінскага] хоць колькі скочыла харугваў, шведы ўсё роўна не даліся б”[39]. На трэці дзень бітвы, 30 ліпеня, Палубінскі, які замяняў у камандаванні знямоглага гетмана П. Сапегу, удала пакінуў пас пражскіх дзюнаў i, у выніку напору рэйтараў Вальдэка і Врангеля, адступіў з усёй кавалерыяй ВКЛ у напрамку Бялалэнкі[40]. Для сучаснікаў гэтых падзей найбольш яркім эпізодам Варшаўскай баталіі 1656 г. была менавіта атака гусараў пад камандай Палубінскага, якая амаль што прывяла да паразы злучаных сілаў. У жніўні, разам з хворым гетманам ВКЛ П. Сапегам, Палубінскі быў у Берасці, хоць ягоны каралеўскі полк у гэты час удзельнічаў у кампаніі палявога гетмана ВКЛ В.К. Гасеўскага ў Прусіі, ведучы баі пад Просткамі і Філіпавам. На мяжы 1656/1657 г. удзельнічаў у аблозе і здабыцці Тыкоціна. Горад быў узяты 26 студзеня 1657 г., a спешаных гусараў вёў у бой менавіта Палубінскі, даючы прыклад усяму таварыству харугвы[41]. Пасля здабыцця Тыкоціна ён атрымаў каралеўскі ўказ вырушыць з атрадам конніцы ў глыбіню Ўсходняй Прусіі з мэтай здзейсніць дыверсію, якая б дапамагла С. Чарнецкаму вывесці Яна Казіміра з Гданьска[42]. Ён удзельнічаў таксама ў нарадах рыцарскага кола войскаў ВКЛ 12 траўня 1657 г. у Пружанах, дзе войска выбрала сваіх дэлегатаў да В.K. Гасеўскага ў справе аплаты войска і размяшчэння яго на зімовы адпачынак[43]. Хутка Палубінскі атрымаў новае заданне: ён быў пасланы гетманам ВКЛ П. Сапегам на чале 3 тысяч конніцы, каб пасля злучэння з кароннымі сіламі ўдарыць па сяміградскіх сілах Ракочага, якія адступалі з Кароны. Палявы пісар 5 ліпеня 1657 г. злучыўся з харугвамі С. Чарнецкага пад Паланцом. Яны пераследавалі праціўніка аж да капітуляцыі сяміградцаў пад Чорным Востравам i Міжборам (23 VII 1657). Подпіс Палубінскага знаходзім таксама пад актам капітуляцыі. За вайсковыя заслугі Палубінскі атрымаў, са згоды караля, перадачу правоў палявога пісара Кароны Яна Сапегі на Слонімскае гродскае староства[44].

У1658 г. мы бачым ПалубінскагаўКароне; ягоны полк спачатку быў накіраваны для ўдзелу ў паходзе С. Чарнецкага ў Данію, але ў сувязі з капітуляцыяй Фрыдрыха III гэта стала неактуальным. Зменлівыя каралеўскія распараджэнні сведчылі пра тое, што галоўнае камандаванне не мела канкрэтнага аператыўнага плана выкарыстання падпарадкаваных палявому пісару ВКЛ сілаў. У студзені таго года Ян Казімір пісаў яму: „Хоць мы перад гэтым пану ўказам нашым жаўнераў на Паморскую зямлю рыхтаваць загадалі”, цяпер загадваў, каб падпарадкаваўся загадам П. Сапегі і ішоў туды, „дзе necessitas будзе сцягнутая, пра што заўчасна паведаміць вяльможны ваявода віленскі”[45]. 30 красавіка 1658 г. Палубінскі атрымаў загад накіравацца з каралеўскім палком пад Плоцк, што манарх пацвердзіўчарговымі ўказамі ад 18 i 25 траўня. Потым прыйшло распараджэнне, каб палявы пісар спешна прыбыў у абоз С. Чарнецкага пад Чарнкаў, гэта значыць пасля пераправы цераз Віслу каля Варшавы накіраваўся праз Кутна ў Гнезна[46]. У сваю чаргу ў ліпені надышлі каралеўскія ўказы, якія накіроўвалі полк Палубінскага пад Гданьск і ў Заходнюю Прусію[47]. Ці на самай справе войскі ВКЛ удзельнічалі ў гэтых пераходах па тэрыторыі Кароны, мы не ведаем; сам Палубінскі знаходзіўся ў гэты час у Берасцейскай эканоміі, заняты атрыманнем грошай як яе адміністратар[48]. Адначасова кіраваў фартыфікацыйнымі работамі на Берасцейскім замку, рыхтуючы яго да спадзяванага наступу маскоўскіх войскаў. 14 жніўня атрымаў прыпаведны ліст на павелічэнне на 100 драгунаў свайго рэгімэнту ў складзе рэгулярнай арміі ВКЛ. Па загадзе П. Сапегі прыняў удзел у няўдалых перамовах з маскоўскімі камісарамі ў ваколіцы Пружан. У кастрычніку распачаліся баі з маскоўскімі атрадамі, якія пад камандай Далгарукага ўдарылі на абоз войскаў ВКЛ пад Вэркамі і захапілі ў палон палявога гетмана ВКЛ В.K. Гасеўскага i шматлікіх старшых афіцэраў[49]. Адгэтуль полк Палубінскага быў накіраваны на дапамогу пакінутай дывізіі гетмана Паўла Сапегі. У лістападзе таго года Палубінскі ўдзельнічаў у здабыцці Менска, узяўшы ў палон маскоўскага ваяводу i шмат афіцэраў. За згодай караля i П. Сапегі атрымаў дазвол на атрыманне выкупу за маскоўскіх палонных[50]. Пасля таго як быў заняты Менск, сілы ВКЛ занялі замак у Наваградку i ў студзені 1659 г. падышлі пад Дзісну. Сам Палубінскі дзейнічаў на Меншчыне на чале 2-3 тысяч чалавек, прычым ядром яго атрадаў быў каралеўскі полк[51]. Пра ўсё больш нарастальнае значэнне i аўтарытэт Палубінскага ў войску сведчыць той факт, што на Варшаўскі сойм 1659 г. ён быў выбраны дэпутатам ад войска ВКЛ дзеля таго, каб абараняў там інтарэсы супольнасці харугваў. Войска ў сваёй дэкларацыі дамагалася ад караля ўзнагароды для Палубінскага за вайсковыя заслугі ў войнах са шведамі і маскоўцамі[52]. Дэпутаты сойму прызначылі Палубінскага камісарам для атрымання сродкаў і аплаты войска ВКЛ, і ён мусіў прысутнічаць на паседжанні камісіі ў Мастах, якое павінна было пачацца 5 жніўня 1659 г. Перад ад’ездам у Варшаву Палубінскі павінен быў удзельнічаць у аблозе маскоўскага абозу пад Чодасамі, але тут яго знаходжанне сярод падначаленых было кароткім, калі ўвогуле мела месца, у сувязі з ад’ездам на сойм, які пачаў працу 22 сакавіка[53]. Пасля таго як паседжанні сойму скончыліся, Палубінскі зноў з’явіўся ў абозе сярод жаўнераў правага крыла, якім камандаваў гетман ВКЛ Павел Сапега. У 1659 г., па прычыне вялікай актыўнасці атрадаў генерала Роберта Дугласа, Ян Казімір выслаў дывізію левага крыла войска ВКЛ пад камандай С. Камароўскага ў Курляндыю. Ён меўся ўзаемадзейнічаць з электарскімі сіламі пад камандай Б. Радзівіла. Для падмацавання сілаў ВКЛ ужо прысутны на тэатры курляндскіх ваенных дзеянняў Ян Казімір запатрабаваў ад Паўла Сапегі, каб той выслаў больш за дзесятак харугваў з правага крыла і даверыў камандаванне імі Палубінскаму.

Аднак гетман, баючыся, што высланыя роты будуць паглынутыя харугвамі левага крыла, загадаў Палубінскаму сканцэнтраваць корпус пад Гегужынам. Паказ харугваў, якія Палубінскі прывёў у Курляндыю, адбыўся 30 ліпеня. У склад яго корпуса ўваходзілі: 2 гусарскія харугвы, 17 казацкіх, 10 харугваў драгунаў, 2 татарскія, а таксама 2 роты польска-венгерскай пяхоты — разам каля 4,5 тысяч жаўнераў[54]. Палубінскі не адразу з’явіўся з гэтымі сіламі да С. Камароўскага, бо жаўнеры не атрымалі платы і пагражалі ўтварыць канфедэрацыю. Разам з наваградскім ваяводам Крыштафам Валадковічам i аршанскім старастам Пятром Галінскім палявы пісар удала давёў да канца перамовы з войскам, у выніку чаго жаўнеры пагадзіліся на адтэрмінаванне аплаты.

Толькі 31 жніўня 1659 г. дывізія Палубінскага апынулася пад Кульдынгай (Guldingen), якую трымаў у асадзе С. Камароўскі з дапамогай брандэнбуржцаў.

Як запісаў удзельнік гэтых падзей В. Пачобут-Адляніцкі, „дывізія Яснавяльможнага пана Сапегі, гетмана Вялікага Княства Літоўскага, падышла нам на падмогу пад камандай Ягамосці пана Палубінскага, пісара палявога Вялікага Княства Літоўскага, i спыніліся яны за ракой Вентай, якраз насупраць замка”[55].

З верасня войскі Палубінскага адкінулі з-пад Кульдынгі шведскія дапаможныя атрады, якія прывёў сам Р. Дуглас, і гэтаспрычынілася датаго, штохоцьчарговыя штурмы былі адкінуты, згаладалы шведскі гарнізон 19 верасня здаўся войскам ВКЛ. Потым абодва камандуючыя двух крылаў арміі Вялікага Княства, Камароўскі з Палубінскім, падышлі пад Шкрунды, распачаўшы 30 верасня іх рэгулярную асаду. Вынікам цяжкага абстрэлу крэпасці была яе капітуляцыя 18 кастрычніка. Поспехі Б. Радзівіла, які з сіламі курфюрста заняўЛібаву i Гробін, змусілі абодвух камандуючых войскам ВКЛ нанесці яму візіт у ягоным абозе; згодна з жаданнем Яна Казіміра яны дамагаліся, каб ім быў аддадзены замак у Гробіне. Канюшы ВКЛ не пагадзіўся з такім рашэннем i, адыходзячы з Курляндыі, пакінуўу Гробіне брандэнбургскі гарнізон пад камандай Георга фон Шэйнаха. Каб злагодзіць нязгоду, запрасіў Палубінскага з Камароўскім на супольную бяседу ў Гробіне, дзе не шкадавалі алкагольных напояў. Але бяседа атрымалася нешчаслівай, бо пад час яе памёр камандуючы левага крыла войска ВКЛ С. Камароўскі. Пасля смерці абознага ВКЛ Камароўскага камандаванне жаўнерамі левага крыла пад Шкрундамі часова пераняў палкоўнік Мацвей Гасеўскі[56].

Дзесьці 25 кастрычніка войска ВКЛ падзялілася: атрады пад камандай Палубінскага вырушылі да сталіцы Курляндыі Мітавы, a харугвы левага крыла накіраваліся на Боўск, дзе 2 лістапада злучыліся з атрадамі Міхала Казіміра Паца. Заслугай Палубінскага было тое, што апрача недахопу грошай у скарбе ён змог утрымаць жаўнераў на службе і схіліць іх да далейшых дзеянняў. Але з-за гэтага пад час паходу стала больш разбояў і грабяжу, якія дапускала галоўным чынам чэлядзь, што знаходзілася пры харугвах, а таксама рэгімэнты пяхоты і драгунаў, якія ішлі за конніцай. Сам Ян Казімір быў вымушаны нагадаць Палубінскаму, каб трымаў жаўнераў жалезнай рукой, караючы ўсе праяўленні непаслушэнства і сваволі[57]. Тым часам у лістападзе корпус Палубінскага распачаў аблогу Мітавы, горада і замка, які меў бастыённыя ўмацаванні ад часоў курляндскага князя Якуба Кетлера і быў добра забяспечаны шведамі харчаваннем i артылерыяй[58]. Як паведамляў Я. В. Пачобут-Адляніцкі, на валах горада было ўсталявана 100 гармат, a замак, які быў збудаваны на востраве, абаранялі яшчэ 50 гармат[59].

Гарнізон налічваў 400 чалавек пад камандай генерал-маёра Валянціна фон Маера[60]. Горад быў заняты хутка, і тады прыступілі да блакады замка, бо Палубінскі не меў дастатковай колькасці пяхоты, каб правесці штурм. Тым больш што ў снежні да палявога пісара ВКЛ пачалі даходзіць указы караля і П. Сапегі, у якіх яму загадвалася вярнуцца на радзіму, у Вялікае Княства, па прычыне наступу войскаў Івана Андрэевіча Хаванскага.

Новае наступленне царскіх войскаў было звязана не толькі з тым, што абедзве дывізіі войска ВКЛ знаходзіліся ў Курляндыі і не былі ў стане процістаяць новаму ўдару маскоўскага войска на Беларусі, але таксама з сітуацыяй на Ўкраіне, дзе 27 X 1659 г. адбылося Пераяслаўскае замірэнне, у выніку якога новы гетман запарожскі Юрый Хмяльніцкі прызнаў верхавенства Масквы. Аляксей Міхайлавіч мог кінуць на Вялікае Княства I. Хаванскага, ведаючы, што немагчыма перакінуць з Курляндыі ваенныя сілы, каб абараніць апошнія рэшткі ВКЛ, якія яшчэ заставаліся пад кіраўніцтвам Яна Казіміра. Ужо 20 XII 1659 г. маскоўскі ваявода заняў Горадню, а потым ударыў па Падляшшы. Былі спаленыя Заблудаў, Тыкоцін, Кнышын, Бранск і Бельск, a 13 студзеня 1660 г. маскоўскія войскі здабылі крэпасць у Берасці[61]. Як кароль, так і гетман ВКЛ рашуча настойваў на вяртанні атрадаў Палубінскага з Курляндыі, каб умацаваць нешматлікія сілы, якія засталіся ў Паўла Сапегі. Гэтае рашэнне пацвердзіла ваенная рада, скліканая Янам Казімірам, пры ўдзеле прысутных пры каралі сенатараў, 10 снежня 1659 г. у Тчэве[62]. Кароль, у адрозненне ад Сапегі, не пагаджаўся на адыход з Курляндыі таксама новага абознага ВКЛ M.K. Паца, які прыняў каманду левага крыла арміі ВКЛ, бо гэта магло б зменшыць магчымасці камісараў Рэчы Паспалітай, якія вялі мірныя перамовы са шведамі ў Аліве.

Тым часам Палубінскі, пасля таго як атрымаў амаль дзве тысячы пяхоты з артылерыяй i запасамі пораху ад М.К. Паца, які знаходзіўся пад Боўскам, ноччу з 1 на 2 I 1660 г. распарадзіўся пачаць генеральны штурм замка ў Мітаве. Шведы здолелі адкінуць атаку пяхоты, аднак панеслі вялікія страты. Не хочучы без патрэбы рызыкаваць жаўнерамі, палявы пісар ВКЛ 2 i 8 студзеня выслаў да В. Маера пісьмовыя патрабаванні капітуляцыі. Пасля паспяховага абстрэлу ноччу з 5 на 6 студзеня шведы прынялі ўмовы ганаровай капітуляцыі, i 9 студзеня Палубінскі заняў сталіцу Курляндыі[63]. Гэта быў вялікі поспех палявога пісара ВКЛ, які дагэтуль лічыўся здольным нападаючым i камандзірам вялікіх згуртаванняў конніцы. Ён таксама адрозніваўся ўменнем добра распазнаваць агнявыя кропкі праціўніка і даказаў, што здольны камандаваць таксама іншымі родамі войскаў. У той жа час здабыццё Мітавы i апанаванне амаль усёй Курляндыі і Семігаліі мела істотнае значэнне ў ходзе перамоваў са шведамі ў кляштары ў Аліве. Пакінуўшы моцны гарнізон (800 чалавек), які складаўся з пяхоты пад камандай палкоўніка Эгідзія Брэмера, палявы пісар толькі 22 студзеня пакінуў сталіцу Курляндыі, накіроўваючыся на радзіму. Жаўнеры неахвотна пакідалі Курляндыю, ведаючы, што ім давядзецца процістаяць магутнай арміі Хаванскага, якая ўжо ўвайшла на Падляшша. Тым больш што войска не атрымала аплаты, і ў любы момант Палубінскі мог спадзявацца, што будзе арганізавана канфедэрацыя. Пасля перадачы М.К. Пацу пяхоты, з мэтай правядзення далейшых асадных дзеянняў пад Боўскам, палявы пісар меў супраць Хаванскага толькі 3,5 тысячы жаўнераў, у асноўным кавалерыі. Іх прысутнасць на беларускім тэатры ваенных дзеянняў была неабходнай у сувязі з канцэнтрацыяй там І.А. Хаванскім маскоўскіх сілаў для новага ўдару на войскі П. Сапегі.

Таму гетман ВКЛ здаўна дамагаўся згоды караля на вывад з Курляндыі абедзвюх дывізій ВКЛ, што азначала фактычна прыняцце на сябе камандавання таксама і левага крыла войска ВКЛ[64]. Не хацеў пакідаць надалей Палубінскага ў Курляндыі таксама канцлер ВКЛ Крыштаф Пац, які ў Варшаве бараніў інтарэсы свайго кузэна M.K. Паца, новага абознага ВКЛ i камандуючага левым крылом войска Вялікага Княства. Таму што пасля здабыцця Мітавы Палубінскі станавіўся другой пасля Сапегі асобай у войску ВКЛ, паколькі палявы гетман Гасеўскі знаходзіўся ў гэты час у маскоўскім палоне. У лісце да абознага ВКЛ К. Пац пісаў наўпрост: „Піша тут пан Палубінскі, што пасля ўзяцця замка ў Мітаве ішоў адразу да Вяльможнага Пана пад Боўск, каб як найхутчэй гэтае другое месца магло celere instanter Яго Каралеўскай Вялікасці, аб чым каб Вяльможны Пан omnem curam et conatum хацеў узяць пільна прашу каб не апярэдзіў славай Вяльможнага Пана Пан Палубінскі, калі ж Боўскі замак падаецца цяжэйшы чым Мітаўскі, які снаднейшы для здабыцця”[65] У такой сітуацыі цяжка здзіўляцца, што Палубінскі, прыспешаны ўказамі караля, прыняў рашэнне вырушыць з Курляндыі ў ВКЛ; тым больш што ў гульню ўваходзіла магчымасць злучэння з дывізіяй Стэфана Чарнецкага. Пад час пераходу палявы пісар прыняў царскіх паслоў з граматамі Аляксея Міхайлавіча, што прывяло да рэтарсійных дзеянняў з боку князя І. Хаванскага, які пасля заняцця Дзярэчына захапіў у няволю маці (Софію з Сапегаў Палубінскую) i сястру палявога пісара[66]. Да злучэння сілаў Палубінскага з дывізіяй Чарнецкага справа не дайшла, але раз’езды палявога пісара моцна даваліся ў знакі разведцы, высланай маскоўскім князем. Шматлікія ўстаўныя парушэнні ва ўласных шэрагах у сувязі з затрыманнем аплаты, непаразуменні паміж гетманам П. Сапегам і Палубінскім, абвінавачаным у свядомым запавольванні маршу дывізіі Сапегі з Курляндыі, не спрыялі арганізацыі адпору супраць новага наступу I. Хаванскага. Тым больш што камісары Рэчы Паспалітай, якія знаходзіліся ў Сяльцы, таксама прасілі Палубінскага, каб той не правакаваў маскоўскага князя i не падстаўляў іх i жыхароў Наваградчыны пад рэпрэсіўныя дзеянні царскіх войскаў. Калі ўжо жыхары Наваградчыны думалі, што маскоўскія войскі пакінуць іх зямлю, утварылася непрадбачаная сітуацыя. Як паведамляў Багуслаў Казімір Маскевіч, „няшчасце прынесла ліст пана Палубінскага, палявога пісара ВКЛ, у якім выклікаў яго (Хаванскага), каб у поле выходзіў; да таго ж палаяў яго ў тым лісце, ад чаго Хаванскі так знерваваўся ў сабе, што зараз адмяніў той паход да Пскова, a на пана пісара выйсці рыхтаваўся”[67]. Таму толькі на чале конніцы, прамым ходам, вырушыў князь на разложаныя па абодвух баках Буга ў ваколіцах Берасця харугвы Палубінскага. Паводле справаздачы польскіх камісараў, якія назіралі за ходам падзей, „Хаванскі, пачаўшы перамовы пра armistitium з Ягамосцем панам палявым пісарам ВКЛ, сам з усім войскам, опега з Наваградка ў Мядзель выправіўшы, борзда да Берасця паімчаўся, хочучы яго insperate забраць і знішчыць. Ведаў, што нашы dissipati паасобку сталі i аб Ягамосці, ваяводзе рускім, што да Ўкраіны з войскам павярнуў, меў перасцярогі”[68]. Палубінскі, своечасова папярэджаны аб наступленні, ухіліўся ад атак раз’ездаў Хаванскага i з-пад Мілейчыц здолеў пераправіць цераз Буг гармату і вайсковыя абозы. Адзінае, што ўдалося князю Хаванскаму — гэта рассеяць некалькі харугваў і зноў спустошыць Падляшша.

Пасля вяртання ў ваколіцы Наваградка Хаванскі рашыўся ўдарыць па апошніх крэпасцях, якія яшчэ знаходзіліся ў руках войска ВКЛ: Ляхавічах, Слуцкуі Нясвіжы. Пад Ляхавіцкую крэпасць войскі Хаванскага падышлі 23 сакавіка,распачаўшы на некалькі месяцаў яе асаду[69]. Тым часам неаплачаныя харугвы палявога пісара, якія стаялі ў ваколіцах Драгічына, арганізавалі канфедэрацыю i выбралі сваім маршалам Самуэля Кміціца, адмаўляючыся падпарадкавацца каралю і Рэчы Паспалітай. Частку харугваў Палубінскаму ўдалося адарваць ад канфедэрацыі і закласці абоз пад Ломжай. Ажно да канца траўня працягваліся перамовы з канфедэратамі, але ўсё ж закончыліся паспяхова. Палубінскаму ўдалося перацягнуць на свой бок падстолія ВКЛ Марцыяна Агінскага з ягоным палком. У выніку да палявога пісара далучылася каля 20 харугваў уласнага i замежнага набору.

Паабяцаныя 100 тысяч злотых для тых жаўнераў, што пакінуць канфедэрацыю, прывялі да таго, што Палубінскаму ўсё ж ўдалося канфедэрацыю зліквідаваць. Праз гэта ён атрымаў вялікі давер каралеўскага двара, a Ян Казімір наўпрост пісаў, што калі П. Сапега каму-небудзь іншаму даверыць камандаванне правым крылом войска ВКЛ, то ён будзе змушаны адклікаць адтуль свой уласны полк конніцы[70]. Раней, 8 траўня кароль прызначыў рэгімэнтарам гэтага крыла Палубінскага. І гэта сведчыла пра тое, што двор вельмі спадзяваўся на яго ў сувязі з планамі накіравання ягонага войска разам з дывізіяй Чарнецкага супраць сілаў Хаванскага. Ваенная нарада, якая адбылася ў Варшаве 25 траўня, а потым на тры дні пазней consultum senatum, пацвердзілі накіраванне натэрыторыю ВКЛ атрадаўЧарнецкага і Сапегі, які ўрэшце памірыўся з дваром i прыняў галоўнае камандаванне войскам ВКЛ. Такім чынам Палубінскі вяртаўся да ролі камандзіра элітнага каралеўскага палка, які ўваходзіў у правае крыло ваенных сілаў ВКЛ. Абедзве дывізіі пачалі падрыхтоўку да вырашальнага сутыкнення з Хаванскім. Таму гетман П. Сапега загадаў, каб Палубінскі да 28 траўня сканцэнтраваў падпарадкаваныя яму сілы ВКЛ у Суражы пад Нарвай[71]. Пасля перамогі над авангардам маскоўскіх сілаў у Мсцібаве 24 чэрвеня вырушылі ў напрамку Ляхавіч. Ад гэтай крэпасці насустрач войску Рэчы Паспалітай вырушыў таксама Хаванскі, i 28 чэрвеня 1660 г. пад Палонкай адбылася вялікая баталія, у якой маскоўскія сілы былі разбітыя дашчэнту. Які ж быў удзел у гэтай бітве самога Палубінскага? У вырашальнай фазе бітвы Сапега выслаў супраць маскоўскіх сілаў дзве гусарскія харугвы: каралеўскую і ўласную, пад камандай паручніка Ўладзіслава Ежы Халецкага, пад агульнай камандай Палубінскага. Яны павінны былі зламаць групоўку маскоўскай пяхоты і паслужыць прыкладам астатнім казацкім ротам, якія ішлі за імі. Удар гусараў ВКЛ быў вельмі энергічным, але яго сваёй масай захлынула маскоўская конніца, якая ахоўвала палкі пяхоты. У выніку варожай контратакі ў вялікай небяспецы апынуліся як Сапега, так і Палубінскі. Як пісаў сам вялікі гетман ВКЛ, „ад гэтай вялікай цяжкасці з рук ворага амаль што сам Бог мяне і Ягамосця пана пісара цудам выратаваў ад іх, бо ўжо сціснулі нас былі”[72].

Бітва пад Палонкай упісала новую прыгожую старонку ў вайсковую кар’еру Палубінскага. Тым больш што потым ён удзельнічаў у аблозе Барысава, Шклова i Оршы. Удзельнічаў ён таксама і ў крывавай бітве з маскоўскімі сіламі пад камандай Ю. Далгарукага над ракой Басяй (8 X 1660). Там атрады пад камандай П. Сапегі і палявога пісара ВКЛ занялі пазіцыю ў цэнтры i, у залежнасці ад ходу бітвы, павінны былі падтрымліваць левае ці правае крыло, гэта значыць дывізіі С. Чарнецкага i M.K. Паца. Калі напор маскоўскай конніцы на каронныя атрады пачаў даваць вынік, Сапега кінуў у атаку частку сваіх сілаў пад камандай Палубінскага. У выніку маскоўскія ратнікі пачалі ратавацца ўцёкамі, хаваючыся ў сваім абозе. На некалькі гадзін пазней новая атака гусарскіх харугваў, якую ўзначаліў палявы пісар, разарвала ў некалькіх месцах цэнтр згуртавання Далгарукага, дапамагаючы конніцы Чарнецкага і Паца, якія імкнуліся зламаць непрыяцельскія шыкі[73]. Пасля заканчэння бітвы над Дзвіной і адыходу Хаванскага ў Полацк стомленае войска ВКЛ пачало ў масавай колькасці пакідаць службу; пакінуў абоз таксама Палубінскі, накіроўваючыся ў Вільню. Гетман Сапега зноў пачаў прасіць караля вызваліць яго ад службы, матывуючы сваё рашэнне дрэнным станам здароўя, і Ян Казімір прызначыў камандуючымі абодвух крылаў арміі ВКЛ Палубінскага і Паца[74].

У 1661 г., карыстаючыся часовым зацішшам пасля поспехаў войскаў ВКЛ і Кароны ў 1660 г., Палубінскі прыняў удзел у нарадах вальнага сойму ў Варшаве, дзе, як мы ведаем, адбывалася баталія двара аб правядзенні выбараў vivente rege. Палубінскі быў дэпутатам ад Слонімскага павета, ён належаў дарэгалістычнай партыі. На пад ставе прынятай канстытуцыі яму былі вернуты сродкі, патрачаныя зяго кішэні на курляндскую кампанію, усяго 14 258 злотых. Пасля прадстаўлення рахункаў Палубінскі перайшоў з палаты дэпутатаў у скарбовы трыбунал ВКЛ[75]. У тым жа годзе ўдзельнічаўу паходзе Яна Казіміра ў ВКЛ i бітве пад Кушлікамі (4 XI 1661). У гэты час ён ўжо не камандаваў сваімі харугвамі, паколькі ўтварылася канфедэрацыя пад назвай Братэрскі Саюз пад маршалам К. Х. Жэромскім. У перамовах з канфедэратамі С. Чарнецкі настойваў, каб яны прынялі ў свае рады былых палкоўнікаў, у тым ліку і палявога пісара ВКЛ, але кіраўнікі канфедэратаў на гэта не пагадзіліся[76]. Далейшая дзейнасць Палубінскага ў 1661-1663 г. была звязана са спробамі знайсці паразуменне з камандзірамі саюзу войска ВКЛ. Па даручэнні каралеўскага двара ён браў удзел у перамовах з кіраўнічымі структурамі саюзу ў справе выканання іхніх патрабаванняў і роспуску канфедэрацыі. Тым больш што пасля бітвы пад Кушлікамі ўдзельнікам саюзу стаўяго паручнік — Канстанцін Катоўскі. Сам Палубінскі камандаваў атрадамі, якія не ўвайшлі ў саюз, a знаходзіліся на Беларусі і якім канфедэраты не выдзелілі месцаў зімовага адпачынку[77]. Недахоп магчымасцяў размяшчэння на адпачынак прывёў да таго, што і гэтыя адзінкі аб’ядналіся ў канфедэрацыю; сярод іх апынуліся таксама элітарныя гусарскія харугвы караля, паручнікам якіх быў Палубінскі, а таксама харугвы гетмана П. Сапегі. Кароль быў глыбока абураны паводзінамі сваіх гусараў i меў прэтэнзіі да Палубінскага за яго адсутнасць у войску[78]. Палявому пісару ўдалося вярнуць частку харугваў, аднак большасць перайшла да канфедэратаў. На чале харугваў, якія засталіся вернымі двару, Палубінскі накіраваўся ў ваколіцы Бабруйска i Глуска, i там размясціў іх на зімовы адпачынак[79]. Ён прыняў удзел у так званай смаленскай аферы, калі разам са сваім родзічам стольнікам ВКЛ Марцыянам Агінскім узяў на сябе місію, даручаную смаленскім соймікам, звярнуцца да вайсковага саюзу з мэтай арганізацыі пратэсту супраць планаў Рэчы Паспалітай аддаць Смаленск Маскве; гэта ўдарыла б па прыхільніках двара на чале з В.K. Гасеўскім[80]. Пасля адыходу ад саюзу Жамойцкай дывізіі Ян Казімір на сесіі ў Шадаве ў траўні 1663 г. узмацніў націск на Палубінскага, каб той імкнуўся адарваць ад Братэрскага Саюзу (фактычна дывізіі Сапегі) каралеўскі полк узамен за выплату даўніх даўгоў. У гэтых дзеяннях яго меўся падтрымліваць гетман П. Сапега, які, матывуючы свае паводзіны слабым здароўем, a на самай справе чакаючы канкрэтных прапановаў з боку двара, не ціснуў на палявога пісара ў гэтым пытанні[81]. Але да заканчэння канфедэрацыі правага крыла было яшчэ далёка, бо кіраўніцтва саюзу на чале з К. Катоўскім было ў сваіх патрабаваннях незгаворлівым. Палубінскі разам з астатнімі камісарамі атрымаў ад Яна Казіміра інструкцыю пагадзіцца на амністыю для жаўнераў, за выключэннем тых, якія бралі ўдзел у забойстве палявога гетмана ВКЛ В.K. Гасеўскага[82]. Пра аўтарытэт палявога пісара ўдывізіі Сапегі сведчыць той факт, што канфедэраты з правага крыла выслалі да яго 21 чэрвеня 1663 г. паслоў з прапановай заступіцца перад каралём за вязняў на чале K. Есьманам i K. Катоўскім[83]. Палубінскі ад прапановы не ўхіліўся і абяцаў пад час размовы з каралём умяшацца ў справы правага крыла і, спасылаючыся на свае заслугі, імкнуцца злагодзіць кару для забойцаў гетмана В.K. Гасеўскага[84]. Палубінскі таксама прыняў актыўны ўдзел у рабоце камісій, якія імкнуліся да ліквідацыі саюзу, што мела месца на сесіі ў Мастах толькі 16 жніўня 1663 г. Можа, ён яшчэ меў нейкую надзею на тое, што яму будзе даверана вакантная пасада палявога гетмана ВКЛ. Яго падтрымлівалі ў гэтым Сапега і Б. Радзівіл, але ўплывы Пацаў пры двары пераважалі. Большасць дзяржаўных мужоў i рэзідэнтаў, якія знаходзіліся пры асобе караля, адназначна выказваліся за прызначэнне на гэтую пасаду абознага ВКЛ Міхала Казіміра Паца, якога такім чынам улады хацелі ўзнагародзіць за ліквідацыю канфедэрацыі левага крыла арміі ВКЛ. Хоць П. Сапега і спрабаваў паслядоўна падтрымліваць асобу Палубінскага, дыскрэдытуючы пры гэтым асобу абознага ВКЛ, такое рашэнне было прынятае ўжо даўно[85]. Тое, што булава палявога гетмана была даверана Пацу[86], напэўна, павінна было непрыемна ўразіць палявога пісара, які мог залічыць сабе ў заслугу не толькі доўгую, з 1648 г. вайсковую службу, але таксама такія годныя старонкі сваёй біяграфіі, якія былі крывёй запісаныя пад Лоевам, Варшавай, Мітавай i Палонкай. У той жа час Палубінскі меў пастаянны кантакт з манархам, які быў ягоным непасрэдным начальнікам, калі ўзяць пад увагу выкананне ім функцыі паручніка каралеўскай гусарскай харугвы ў складзе войска ВКЛ. Такім чынам, з усяго сярэдняга каманднага звяна менавіта Палубінскага можна было прадвызначыць кандыдатам на заняцце гэтай пасады. Але трэба памятаць, што за гэтым прызначэннем сачыў у Варшаве сам канцлер ВКЛ Крыштаф Пац, якога вельмі паважала каралева. Акрамя таго, Пацы выконвалі істотную ролю ў каралеўскіх планах правядзення выбараў vivente rege. Але напярэдадні задняпроўскага паходу на Маскву двор стараўся падсаладзіць горыч паражэння Палубінскага, надаючы яму шэраг дробных зямельных надзелаў за вайсковыя заслугі[87]. Пасля заканчэння вайсковых канфедэрацый Палубінскі разам з іншымі старшымі афіцэрамі пачаў падрыхтоўку да паходу на Маскву, які павінен быў распачацца летам 1663 г. Па прычыне слабога здароўя П. Сапега даручыў камандаваць правым крылом палявому пісару ВКЛ. Пра гэта так пісаў у сваім дзённіку Міхал Лявон Абуховіч: „Гетман вялікі ВКЛ падтрымліваў парадак правага крыла ад боку каралеўскага, сам слабасцю здароўя ў гэтым часе (якой быў enervatus) матывуючы перадаў кіраванне Яснавяльможнаму Пану Ягамосці Палубінскаму viro belli artibus instructissimo i да каторага ductu plus confidere et audire прызвычаілася войска больш, чым да іншых”[88]. Апрача таго што Пац, які камандаваў левым крылом, ужо 21 верасня падышоў да Дняпра пад Оршу, дывізіі Сапегі відаць не было. Толькі ў канцы снежня пад камандай Палубінскага яна падцягнулася да галоўнай стаўкі войска ВКЛ, і абодва камандуючыя вырушылі пад Рослаўль, штурм якога не ўдаўся. З-пад Рослаўля Пац вырушыў праз Бранск насустрач атрадам Яна Казіміра, a Палубінскі пайшоў за ім трактам на Почап[89] Аднак суперніцтва абодвух крылаў арміі ВКЛ працягвалася далей, бо жамойцкая дывізія прарэдзіла атрады Палубінскага, якія мелі вялікія клопаты з забеспячэннем правіянтам, што запаволіла яе пераход. Пра ўзаемаадносіны паміж двума камандзірамі так пісаў у ходзе гэтай кампаніі Я.В. Пачобут-Адляніцкі: „Мы з левым крылом яшчэ пры Ягамосці Пану гетману засталіся, які з Ягамосцем Панам Палубінскім зносіўся, пісарам палявым ВКЛ, але сказаць трэба, наўмысна забаўляючы размовамі застаўся, каб гармата адчыніла шмат і каб шляху наперад не заняў Ягамосць пан Палубінскі да асобы караля Ягамосці”[90]. Адначасова процівагу намерам двара і каралеўскай пары выкарыстаць задняпроўскую кампанію ў мэтах ажыццяўлення планаў правядзення выбараў vivente rege фармавала апазіцыя на тэрыторыі ВКЛ, якую стваралі прыхільнікі Радзівілаў і Сапегаў. У яе складзе, згодна з данясеннямі рэзідэнтаў замежных дзяржаваў у Варшаве дэ Ламбрэ i Дэс Ноерса, знаходзіўся таксама Аляксандр Гіляры Палубінскі, які, аднак, па прычыне сваёй сувязі з дваром, не выконваў там галоўнай ролі[91]. Абедзве дывізіі войска ВКЛ 2 лютага прыбылі пад Сеўск і пачалі чакаць падыходу кароннага войска на чале з Янам Казімірам. Аж да паловы лютага працягваліся размовы з дэлегатамі паасобных харугваў на тэму знаходжання іх у далейшай службе, апрача запазычанасці ў выплаце салдацкай аплаты. Палубінскаму ўдалося пераканаць жаўнераў, кабяны працягвалі знаходжанне на службе да 10 траўня, што давала магчымасць працягваць паход супраць Масквы[92]. Няўдалая асада Глухава запаволіла марш каронных сілаў, якія толькі 14 лютага дайшлі да ваколіцаў Сеўска, дзе пад камандай Паца і Палубінскага знаходзіліся атрады ВКЛ. 17 лютага адбыўся агляд усёй арміі ВКЛ у прысутнасці Яна Казіміра, „ад чаго вельмі развесяліўся, убачыўшы прыстойнае войска i асабліва, што ad mentem Караля Ягамосці адносна далейшай службы, ніякага не патрабуючы, vota свае далі”[93].

Палубінскі прадставіў каралю атрады правага крыла, у тым ліку сваю гусарскую харугву, паручнікам якой з’яўляўся. Непасрэдна пасля агляду на ваеннай нарадзе пастанавілі, аднак, у сувязі са звесткамі пра надыход маскоўскіх сілаў Ю. Чаркаскага, Рамаданаўскага i Бжухавецкага, адступіць у межы Рэчы Паспалітай, выслаўшы ўглыб Маскоўскай дзяржавы корпус конніцы з мэтай знішчыць тылы праціўніка і разведаць размяшчэнне ягоных галоўных сілаў. На чале згуртавання, якое складалася з 40 харугваў, па 20 з кожнай арміі, сталі Стэфан Бідзінскі, сандамерскі стольнік i паручнік панцырнай харугвы Яго Каралеўскай Вялікасці, а таксама Палубінскі, палявы пісар ВКЛ і паручнік гусарскай роты Яго Каралеўскай Вялікасці ў складзе арміі ВКЛ. Гэты корпус, падмацаваны атрадамі запарожскіх казакоў, валанцёрамі з Вялікага Княства разам з татарамі, вырушыў у глыбіню Маскоўскай дзяржавы. Ён меў баявую задачу разбіць перадавы атрад маскоўскіх сілаў пад камандай І. Празароўскага. 7 сакавіка, як запісаў A. Храпавіцкі, да каралеўскай стаўкі дайшлі звесткі пра баявыя дзеянні раз’езду Палубінскага, які „павярнуў да Почапа, удала пагасціўшы на Маскве, бо там нейкую частку Масквы на мілі дзве трупам палажыўшы i агнём і мячом знішчыўшы, знёс Празароўскагаі Зубава”[94]. Пасля знішчэння значных тэрыторый маскоўскага пагранічча палявы пісар са сваімі харугвамі ўдала дайшоў да каралеўскай стаўкі, зрабіўшы 11 сакавіка каралю справаздачу з паходу. Як занатаваў Я.В. Пачобут-Адляніцкі, „палявы пісар ВКЛ, прыбыўшы з-пад Старадуба, справаздачу ўчыніў працы сваёй, каторая з удзячнасцю Каралём Ягамосцем была прынятая і Ягамосцем Панам гетманам таксама [M.K.Пацам]“[95].

Пасля фактычнагазаканчэння паходу, разам з карал еўскім палком, Палубінскі праводзіў караля праз Магілёў і Менск у Вільню. Пра павагу і вялікі аўтарытэт Палубінскага ў войску сведчыць яго вылучэнне на вайсковай сесіі ў Шклове (13 V 1664) камісарам на Віленскую камісію, якая павінна была заняцца выплатай даўгоў па чвэрцях абодвум крылам войска ВКЛ[96]. Адначасова на слонімскім сойміку 17 кастрычніка таго ж года ён быў выбраны дэпутатам галоўнага сойму з прадстаўленнем братоў-шляхты да ўзнагароды за ваенныя заслугі[97]. Тым часам летам таго ж года Палубінскі сур’ёзна задумаўся пра адбыццё пілігрымкі ў Чанстахову, каб падзякаваць Найсвяцейшай Дзеве Марыі за цудоўнае ўратаванне пад час многіх бітваў са шведамі і маскавiтамі, у якіх ён удзельнічаў, пачаўшы з 1654 г. Аднак сапраўдным повадам было жаданне спаткацца з Е. Любамірскім, бо гетман П. Сапега меў намер паслаць палявога пісара ВКЛ да вялікага гетмана Кароны, каб узгадніць з ім пазіцыю на будучым сойме адносна двара[98]. Аднак Ян Казімір настойліва дамагаўся ад Палубінскага, каб той адмовіўся ад гэтага намеру і прыняў удзел у рабоце Віленскай камісіі. У лісце да Палубінскага Яго Карал еўская Вялікасць пісаў: „Толькі тое нас неўсцешвае, што Вяльможны Пан найперш у Чанстахову, чым у абоз збіраешся, па Нашым меркаванні і ўсіх тэолагаў, большага адпушчэння (грахоў) Вяльможны Пан заслужыш, калі periclitantem грудзьмі сваімі Айчыну абароніш”[99]. Пілігрымку на Ясную Гару палявы пісар адбыў у зусім іншых умовах, пад час грамадзянскай вайны з Е. Любамірскім. Тады Палубінскі ўваходзіў у апазіцыю да двара, якую ўзначальвалі Сапегі, бо каб забяспечыць сабе поспех на сойміку пры выбарах у галоўны сойм (палявы пісар тады змагаўся за мандат у прыхільным Сапегам Слоніме), Павел Сапега і ён сам адмовіліся прыняць камандаванне над павятовымі харугвамі, якія збіраліся пад Даўгінавам (17 VIII 1664)[100]. Сам Палубінскі пайшоў супраць палявога гетмана ВКЛ M.K. Паца, высылаючы на соймікі ВКЛ лісты, поўныя скаргаў на яго[101]. У ходзе сойму 1664 г., на якім адбываўся судовы працэс аб дзяржаўнай здрадзе маршала і палявога гетмана Кароны Ежы Любамірскага, Палубінскі знаходзіўся сярод слонімскай дэлегацыі. Якой была пазіцыя Палубінскага адносна абвінавачанага ў здрадзе гетмана, нам не вядома, але неўзабаве ён прыняў пазіцыю двара, і зусім не бескарысліва. Гэта пацвярджае меркаванне пра Палубінскага, якое выказаў Б. Радзівіл, канюшы ВКЛ, які добра арыентаваўся ў тайнах палітыкі, у лісце да свайго слугі Яна Мяжынскага. Ён так пісаў аб апазіцыйнай паставе да двара П. Сапегі i А. Г. Палубінскага: „Адзін [П.Сапега] баіцца, каб сынам ніякай шкоды не сталася, другі [Палубінскі] як вытаргуе штокольвек ibit in partes, бо грошы любіць”[102]. Адсутнасць кавалерыі ў арміі Кароны, па прычыне ўдзелу ў канфедэрацыі часткі каронных сілаў, падпарадкаваных A. Астшыцкаму, сталася прычынай, якая змусіла караля да адклікання прынятага раней рашэння згарнуць каралеўскую гусарскую харугву, паручнікам якой быў Палубінскі[103]. Такім чынам Ян Казімір хацеў далучыць кавалерыю ВКЛ да барацьбы з сіламі Е. Любамірскага, які ўзняў мяцеж супраць караля, увайшоўшы з узброенымі атрадамі на тэрыторыю Рэчы Паспалітай у траўні 1665 г.[104]. Апрача таго, што ў гэты час у ВКЛ адбываліся баявыя дзеянні з Масквой i нягледзячы на пратэсты часткі дзяржаўных мужоў ВКЛ, Яну Казіміру ўдалося дзеля барацьбы з Е. Любамірскім атрымаць дапамогу Вялікага Княства ў выглядзе корпуса конніцы, камандаваць якім было даручана палявому пісару ВКЛ. Аднак да яго прыставілі Пацаў, якія павінны былі дапільнаваць, каб не адбылося якіх-небудзь кантактаў з эксмаршалам. Побач з палявым пісарам, сілы якога ацэньваліся амаль на 3 тысячы коннікаў, знаходзіліся: Уладзіслаў Пац, харужы ВКЛ, Баніфацы Тэафіль Пац, цівун троцкі, разам з сынам Янам Крыштафам. Атрады ВКЛ накіроўваліся ў Карону двума трактамі: адны — праз Люблін, Завіхост, Паланец i Пацанаў; другія вырушылі ў напрамку Сташова[105]. Каб звязаць боем мяцежніка, што адступаў перад ім, кароль 31 жніўня 1665 г. выслаў раз’езд, які складаўся з атрадаў ВКЛ, падтрыманых некалькімі харугвамі Кароны. Гэты корпус налічваў каля 3,5 тысяч коннікаў, у тым ліку некалькі соцень рэйтараў і драгунаў. За Палубінскім павінны былі накіроўвацца два рэгімэнты гвардыі драгунаў караля пад камандай Яна Генрыка фон Альтэн-Бокума, а за ім, з усімі сіламі разам з артылерыяй, Ян Казімір. На самай справе 4 верасня Палубінскі дагнаў войска Е. Любамірскага i пачаў бітву з мяцежнай конніцай[106]; аднак дапамога не паспела, a манахі-паўліны на Яснай Гары не пусцілі ў кляштар уцекачоў-ліцвінаў. Большасць войска, разам з Палубінскім і Пацамі, якія яго суправаджалі, трапіла ў палон. Самога Палубінскага, на вачах тысяч мяцежнікаў, вывелі з абароннага рова, a потым разам з усімі палоннымі ён быў вымушаны прысягнуць, што не пойдзе супраць былога маршала і братоў з Кароны.

Як мы можам ацаніць камандаванне палявога пісара пад Чанстаховай? На досвітку, згодна з інструкцыяй, ён пайшоў у наступ на адвод мяцежнікаў у выглядзе палка A. Паляноўскага. Аднаку гэтым наступленні былі задзейнічаны амаль усе сілы ВКЛ. Як пісаў Веспасіян Кахоўскі, „ліцвіны біліся мужна, маючы каралеўскі ўказ, і разумелі пры гэтым, што гэтым пагаджаліся выклікаць на дзеянні свае вялікую злосць, пры каралі стоячы і гонар свайго народа праз перамогу падтрымліваючы, тылоў не хацелі паказваць, спадзеючыся за сабой падыходзячага караля з цэлым войскам”[107]. Аднак не мог прадбачыць Палубінскі, што на дапамогу A. Паляноўскаму на поле бітвы прыбудуць астатнія дывізіі Срэнявіты, гэта значыць атрады Борка i A. Астшыцкага, і таксама што сам ён не зможа разлічваць на дапамогу ані Я. Г. Бокума, ані тым больш на галоўныя сілы манарха. Войска Палубінскага трымалася доўга, пакуль з поля бою не адступілі нованабраныя харугвы пад камандай Караля Станіслава Лужыцкага. Палявы пісар сам паспрабаваўвыправіць сітуацыю: „У замяшанні страшным, калі адных білі, а іншыя in ordinate уцякалі,хацеўягамосць пан Палубінскі ўбой прывесці войска і захаваць, але ледзьве крыху старшызны і некалькі харугваў змог збіць у кучу i тыя імгненна рассыпаліся”[108]. У прынцыпе палявы пісар заданне выканаў, бо на працягу некалькіх гадзін звязваў боем сілы мяцежнікаў, аднак дапамогі не дачакаўся, бо каралеўскія сілы былі занадта далёка ад свайго пярэдняга краю. Ян Казімір у пройгрышы абвінаваціў А.Г. Палубінскага, які, маючы такі досвед вядзення баявых дзеянняў, не павінен быў паддацца і трапіць у палон разам з усім корпусам ВКЛ, а таксама чанстахоўскіх паўлінаў, якія не сталі страляць з гармат па мяцежніках і нават не адчынілі брамы свайго кляштара войску Вялікага Княства, якое адступала[109]. Па меркаванні многіх сучаснікаў гэтых падзей, параза Палубінскага пад мурамі Чанстаховы ў вялікай ступені абмежавала ягоныя шансы на атрыманне булавы палявога гетмана ВКЛ пасля смерці Паўла Сапегі [30 XII 1665], калі адкрылася вакансія на пасаду вялікага гетмана. Тым больш што ў адрозненне ад іншых чанстахоўскіх палонных, у тым ліку Пацаў[110], Палубінскі не збіраўся парушаць прысягу аб тым, што больш не накіруе сілаў ВКЛ супраць мяцежных каронных войскаў. Е. Любамірскі доўга трымаў у няволі ліцвінаў, але дзякуючы станоўчай пазіцыі Яна Казіміра не прыступаць да ніякіх трактатаў з канфедэратамі, пакуль не будуць адпушчаныя чанстахоўскія палонныя, апошнія былі дастаўлены ў каралеўскую стаўку пад Інавлодзем 23 верасня 1665 г.[111]. Напэўна, сам Палубінскі быў вызвалены раней, пасля прыняцця прысягі, і накіраваўся адразу на радзіму ў Вялікае Княства. Па даручэнні караля ён удзельнічаў у пахаванні Крыштафа Сапегі, крайчага ВКЛ. У 1666 г., другім годзе грамадзянскай вайны ў Польшчы, згодна з прынятай прысягай, Палубінскі не прыняў удзелу ў братазабойчых бітвах, якія закончыліся крывавай баталіяй пад Монтвамі 13 ліпеня 1666 г. У гэтай бітве ўдзельнічала войска ВКЛ пад камандай палявога гетмана ВКЛ M. K. Паца. У склад тых сілаў уваходзілі і баявыя адзінкі Палубінскага: гусары Яго Каралеўскай Вялікасці, казацкая харугва пад камандай паручніка Аляксандра Рэйнгольда Палубінскага, татарская харугва пад камандай Шахуна Мурзы, а таксама рэгімэнт драгунаў падпалкоўніка Мацвея Станцэля[112]. Гэтыя адзінкі толькі пасля падпісання мірнай дамовы пад Лэнгоніцамі 31 VII 1666 г. пачалі павольны паход да межаў ВКЛ. На гэтым закончыўся баявы шлях Палубінскага, які, пачаўшы ад дзеянняў супраць казакоў аж да баёў пад час грамадзянскай вайны з Е. Любамірскім, не адзін раз быў збройным плячом каралеўскага двара, камандуючы з 1655 г. палком конніцы ў складзе рэгулярнай арміі ВКЛ. Няўдачы ў 1665 г. і ўхіленне ад удзелу ў баях супраць мяцежнікаў у наступным годзе зменшылі ягоныя шансы на атрыманне булавы палявога гетмана ВКЛ. Знакам незадаволенасці Яна Казіміра Палубінскім было прынятае каралём рашэнне аб ліквідацыі харугвы гусараў, паручнікам якой той быў. У лісце да палявога пісара ВКЛ манарх пісаў: „Бачачы, што харугва Наша гусарская менш дагодная да вядзення вайны, калі ў ёй гэтым летам толькі некалькі сяброў засталося, хоць і добры хлеб мела ў Кнышыне, і нам саромецца за яе давялося, далі ўказ Вяльможнаму ваяводзе смаленскаму, гетману Вялікага Княства Літоўскага [M.K. Пацу], каб яе згарнуў, a ад Вас жадаем і мець хочам каб Нам харугву і катлы адаслалі”[113]. На сарваным восеньскім сойме 1666 г. вырашалася справа гетманскіх пасадаў. Вялікую булаву ВКЛ атрымаў M.K. Пац, a палявую — ваявода віцебскі Ўладзіслаў Валовіч, што выклікала незадавальненне сярод многіх дэпутатаў сойму з ВКЛ, якія былі ўпэўнены, што ўрэшце гетманскую булаву атрымае палявы пісар ВКЛ. Апрача таго, што Сапегі, Агінскія і Радзівілы выказаліся ўрэшце за адзінага кандыдата Палубінскага, але, як сцвярджаў K. Пац, канцлер ВКЛ, менавіта яны „пазбавілі булавы” палявога пісара. Існуюць падставы, якія дазваляюць сцвярджаць: тое, што булаву палявога гетмана не атрымаў Палубінскі, спрычынілася да зрыву сойму[114]. Зноў палявы пісар звязаўся не з той партыяй, якую трэба было падтрымліваць. Бо надалей пры двары рэй вялі Пацы, што падтрымлівалі праграму выбараў vivente rege, ад якога не адмовілася каралева Людвіка Марыя. Сувязі з Радзівіламі і Сапегамі, якiя няшчыра падтрымлівалі Палубінскага ў яго імкненні да гетманскай булавы, абярнуліся для яго новым пройгрышам у барацьбе за жаданую пасаду. Бо здабыўяе чалавек, звязаны з Пацамі, але ён не меў асабліва вялікага досведу ў вайсковых справах, як і такога аўтарытэту ў войску, як палявы пісар ВКЛ.

Пасля скарачэння войска ВКЛ у 1667 г. Палубінскі і надалей меў у складзе арміі ВКЛ казацкую харугву на 115 коннікаў, татарскую на 120 коннікаў i рэгімэнт драгунаў сілай у 300 пайкоў[115]. У гэтым жа годзе ён быў выбраны дэпутатам на вальны варшаўскі сойм і ўлучаны ў склад камісіі, якая абмяркоўвала ўтварэнне новага манетнага двара для Вялікага Княства, таксама яго выбралі камісарам для выплаты даўгоў войску ВКЛ[116]. Быў ён таксама і дэпутатам надзвычайнага сойму ў студзені 1668 г., дзе двор, які ўжо быў у стане спрэчкі з Пацамі, што перайшлі ў апазіцыю, шукаў паразумення з Палубінскім. Атрымаў тады згоду Яна Казіміра на перадачу яму Іванам Нячаем Бабруйскага староства[117]. У ліпені ён атрымаў таксама ад Яна Казіміра прывілей на Жамойцкае староства, але ад прыняцця яго ўстрымаўся; вельмі верагодна, што і надалей яго цікавіла выключна гетманская булава[118]. Тым больш што на сойме, калі адбылося адрачэнне Яна Казіміра ад улады, на якім Палубінскі прысутнічаў як дэпутат, ён падпісаў акт адмовы манарха ад трона як палявы пісар ВКЛ. Напярэдадні ўрачыстай адмовы караля ад трона — 15 верасня — памёр палявы гетман ВКЛ В. Валовіч, і ўсе спадзяваліся, што гэтай вакансіяй распарадзіцца ўжо новы манарх. Палубінскі ў гэты час быў прыхільнікам Радзівілаў, хоць Пацы і „лавілі” яго абяцаннямі падтрымкі ў атрыманні булавы. Здавалася, што на гэты раз жаданая пасада не міне палявога пісара. Сам Ян Казімір, ужо адмовіўшыся ад каралеўскай улады, рэкамендаваў Палубінскага маршалкам канвакацыйнага сойму i прасіў падканцлера ВКЛ Міхала Казіміра Радзівіла падтрымаць гэтую кандыдатуру[119]. Канцлер ВКЛ K. Пац рэкамендаваў Палубінскага свайму крэўнаму, але з умовай, каб „толькі Каралеўства для Вас рэкамендаваць, a мы яму да булавы дапаможам i ў будучага Пана (караля) атрымаем прывілей, няхай толькі пакіне партыю радзівілаўскую”[120]. Аднак справа гетманскай булавы была ўжо даўно вырашана, бо пры спатканні Яна Казіміра з Радзівіламі ў Белай ён перадаў прывілей на булаву палявога гетмана падканцлеру ВКЛ М.К. Радзівілу. І ён на канвакацыйным сойме 20 лістапада таго ж года прадэманстраваў гэты прывілей з датай 15 верасня і подпісам Яна Казіміра. Справа булавы палявога гетмана ВКЛ затрымала на шмат дзён работу сойму, a Палубінскі мог адчуваць сябе двойчы ашуканым, бо як кароль, так і Радзівілы, да якіх ён звяртаўся з просьбай аб падтрымцы, абяцалі яму ў гэтай справе дапамогу. Вялікі гетман ВКЛ M. Пац у спрэчцы з Радзівілам даводзіў, што праз чатыры дні „пасля смерці пана гетмана [В. Валовіча] я пайшоў зараз жа да Яго Каралеўскай Вялікасці хадайнічаць за пана Палубінскага, але мне Яго Каралеўская Вялікасць адказаў: каб гэта ў маёй уладзе было, рад быў бы гэта ўчыніць, але зараз немагчыма, бо adfuturum regnantem instabo“[121].

Палубінскі пад час interregnum не меў ніякай пасады, бо ў верасні 1668 г. палявым пісарам ВКЛ быў прызначаны Ян Агінскі, a сам ён не прыняў пасады старасты жамойцкага[122]. Ён і надалей не адмаўляўся ад барацьбы за гетманскую булаву, якой за ваенныя заслугі, безумоўна, быў дастойны. Перад пачаткам перадвыбарчых соймікаў ён разаслаў па ваяводствах Рэчы Паспалітай лісты, у якіх прасіў падтрымкі ў яго імкненні атрымаць булаву палявога гетмана ВКЛ. Разам з Пацамі прыбыў на выбарны сойм, бо быў дэпутатам[123], i 1 траўня 1669 г. урачыста заехаў на Прагу ў суправаджэнні некалькіх тысяч узброеных людзей. Пад час работы сойму дэпутаты ад войска ВКЛ з трыбуны (30 траўня 1669 г.) учасе сваёйаўдыенцыідамагаліся,каббулавапалявогагетманаВКЛ была аддадзена Палубінскаму, „які добра айчыне служыў”[124]. Палубінскі працягваў папракаць Радзівіла, што булава гетмана ВКЛ была ім атрымана незаконна, таму процілеглы бок таксама арганізаваў на яго атаку, абвінаваціўшы ў уціску шляхты ў Берасцейскай эканоміі, а таксама ў адказнасці за шкоды, якія нанёс ягоны корпус у Кароне ў ходзе ваенных дзеянняў пад час бунту Е. Любамірскага[125]. Стараста браслаўскі Стэфан Канстанцін Песачынскі, выступаючы з дэпутацкай трыбуны, сказаў, што ў чарговы раз Палубінскі размінаецца з гетманскай булавой, таму што не захацеўяшчэ раз увесці ў Карону войска ВКЛ у 1666 г. Пад час выбараў караля, напачатку разам з Пацамі, ён падтрымліваў кандыдатуру Масквы, а потым Латарынгіі[126]. На тым жа сойме апошні раз паспрабаваў Палубінскі публічна папракнуць M. K. Радзівіла за гетманскую булаву, атрыманую незаконным шляхам. Процілеглы бок 31 траўня 1669 г. арганізаваў атаку на Палубінскага: слуга палявога гетмана ВКЛ абвінаваціў Палубінскага ў незаконным размяшчэнні дзвюх харугваў на шляхецкіх землях у Берасцейскім ваяводстве[127]. Апошні раз дыскусія ў гэтай справе паміж зацікаўленымі бакамі ўзнікла на сесіі, якая праходзіла 15 чэрвеня. Гэты дыспут закончыў, перад выбраннем Міхала Карыбута, спрэчкі Радзівілаў з прыхільнікамі Пацаў за булаву палявога гетмана ВКЛ[128]. Пасля доўгіх спрэчак Пацы з Радзівіламі дайшлі да згоды (2 ліпеня 1669 г.): булава палявога гетмана ВКЛ заставалася M.K. Радзівілу, a Палубінскі прыняў пасаду старасты жамойцкага. Абодва бакі пагадзіліся, што ў выпадку, калі пасада вялікага маршала ВКЛ пасля Крыштафа Завішы вызваліцца, то заняць яе павінен Палубінскі[129].

Ужо pakta konwenta ды jurament для новага караля Міхала Карыбута Вішнявецкага Палубінскі падпісаў як стараста жамойцкі. Ён быў таксама дэпутатам сойму, на якім адбылася каранацыя караля ў 1670 г. Крыху раней, 11 XI 1669 г., пасля таго як Крыштаф Завіша перайшоў на пасаду віленскага кашталяна, Палубінскі атрымаў высокую пасаду ў сенатарскай ерархіі — пасаду вялікага маршала ВКЛ. З гэтага моманту пачынаецца яго сенатарская кар’ера, хоць ён фактычна ўвайшоў у сенат ужо як стараста Жамойці. Потым ён меў у складзе арміі ВКЛ шмат адзінак як нацыянальнага, так і замежнага набору, якія ўдзельнічалі ў многіх ваенных кампаніях. У час панавання Міхала Карыбута Палубінскі належаўдапартыіK.Паца,якіпадтрымліваўдворубарацьбез незадаволенымі. У1670 г. на сойме Палубінскага прызначылі ад сената ў камісію, якая займалася раздзелам Лоева і Любеча, a таксама выдачай аплаты вайскоўцам і згортваннем арміі ВКЛ[130]. Палубінскі лічыўся гарачым прыхільнікам двара, таму яго надзялялі многімі землямі. Напрыклад, пасля смерці Трызны Міхал Карыбут аддаў яму 23 XI1671 г. староства ў Ваўкавыску[131]. Як паведамляў брандэнбургскі рэзідэнт Ёган Говербек электару Фрыдрыху Вільгельму, менавіта Палубінскі, разам з M. K. Пацам, адносіўся да сенатараў, якія падтрымлівалі трон і планы ўмацавання арміі ВКЛ[132].

Палубінскі прысутнічаў на сойме 1672 г., дзе быў абраны ў камісію, што займалася ўдасканаленнем інструкцыі для камісараў, якія вялі перамовы з Масквой. Разам з Пацамі і іншымі прыхільнікамі Міхала Карыбута ён падпісаў акт Віленскай канфедэрацыі (28 ліпеня 1672 г.), створанай дзеля падтрымкі караля ў барацьбе з апазіцыяй. Не ўхіліўся таксама ад падпісання акта канфедэрацыі войска ВКЛ у Кобрыне (22 XI таго ж года), што падтрымала трон[133]. Хоць ён і не прыбыў на з’езд галомбскіх канфедэратаў пад Люблін (11 X 1672), але на сойме ў Варшаве ў студзені 1673 г. абвясціў сваю прыхільнасць да гэтага задзіночання, апраўдваючы сваю адсутнасць на з’ездзе дрэнным станам здароўя. Аднак не ўдзельнічаў разам з гетманам M. K. Пацам у хоцімскай кампаніі 1673 г., хоць і выслаў туды ўсе свае баявыя адзінкі ca складу арміі ВКЛ, перапісаныя пад Ражанкай 1 IX таго года (харугвы: гусарскую, пяцігорскую, татарскую, венгерскую пяхоту і пешы рэгімэнт пад камандай падпалкоўніка M. Стэнцэля)[134]. Палубінскі лічыў, што пасля гэтай кампаніі трэба размясціць на адпачынак войска ВКЛ на Валыні, а не ў глыбіні Вялікага Княства, каб аблегчыць канцэнтрацыю сілаў ВКЛ у 1674 г. перад новым паходам супраць туркаў. Але непрыхільнасць M. K. Паца да Сабескага пераважыла, i той не паслухаўся добрай парады[135].

Пасля смерці Міхала Карыбута, напачатку разам з Пацамі, падтрымліваў кандыдатуру маскоўскага цара Аляксея Міхайлавіча, а потым аўстрыйскую кандыдатуру. Пад час канвекцыі быў улучаны ў камісію, якая вяла перамовы з Масквой, а таксама ў камісію, прызначанаю ў Вільню на 21 сакавіка 1674 г., якая займалася справай разлікаў з войскам ВКЛ. Палубінскаму часта давалі падобныя даручэнні па прычыне яго добрага ведання вайсковых справаў, а таксама вялікага аўтарытэту, якім надалей ён карыстаўся сярод вайскоўцаў ВКЛ. Калі каралём быў выбраны Ян Сабескі, гэта стала нечаканасцю для ліцвінаў, a Палубінскі, падтрымліваючы меркаванне Пацаў, падпісаў маніфест ВКЛ супраць выбараў Пяста — Яна III Сабескага[136]. Праз тры дні ліцвіны адмовіліся ад маніфеста, прызнаўшы выбары новага ўладара Рэчы Паспалітай. Таму мы знаходзім подпіс Палубінскага пад pakta konwenta новага караля, пад зарачэннем (juramenta), а таксама суфрагіямі (sufragia), якія ён падпісаў разам з жыхарамі Наваградскага ваяводства (5 VI 1674)[137]. Прыход да ўлады Яна III адкрыў новыя магчымасці перад Палубінскім, які не перайшоў у рашучую апазіцыю да новага караля, як гэта зрабілі Пацы, а чакаў развіцця падзей, г. зн. прапановаў супрацоўніцтва ад трона. Быў таксама экспертам у справах перамоваў з Масквой, а на выбарчым сойме быў прызначаны для вядзення перамоваў з усходнім суседам. Восенню 1674 г. ён зноў не прыняў удзелу ў украінскай кампаніі Сабескага, але з абурэннем успрыняўадыход войска ВКЛ пад камандаваннем Паца з поля бітвы пад Брацлавам. Палубінскі пакараў за гэты ўчынак афіцэраў сваіх баявых адзінак, распусціў таксама частку жаўнераў, набіраючы на ix месца новых[138]. Сваёй харугве гусараў, якая апынулася сярод тых, што былі адведзены ў межы ВКЛ на загад M.K. Паца, „загадаўзгарнуцца, не хочучы нічога пра іх ведаць, калі зараз жа не вернуцца да Яго Вялікасці караля на Ўкраіну”[139]. Такім чынам Палубінскі павольна набліжаўся да партыі двара, a Ян III стараўся прымірыць M.K. Радзівіла з маршалам ВКЛ i такім чынам адарваць яго ад Пацаў[140]. Ян III нават у асобным лісце падзякаваў Палубінскаму за занятую ім пазіцыю адназначнага асуджэння дзеянняў гетмана ВКЛ M. Паца[141]. У гэтым лісце чытаем: „Сарамотны ўчынак кавалерыі ВКЛ ганіш, ганьбу ўсяго народа abominaris i лічыш дарэмна вылажаныя на харугвы свае кошты, што з удзячнасцю прымаем”[142]. Сам Палубінскі з прычыны ўдзелу ў працы маскоўскай камісіі ў Андрусаве і Кадзіне (26IX1674 — 10 I1675) не мог прыняць удзелу ў гэтай кампаніі; таму ў ёй удзельнічалі толькі ягоныя баявыя адзінкі ў складзе арміі ВКЛ[143].

У 1675 г. Палубінскі меўся весці не толькі свой полк, але і аддзелы M. K. Паца. Дзякуючы пасярэдніцтву Палубінскага дайшлo да паразумення Яна III з гетманам ВКЛ, і абодва вырушылі на Ўкраіну[144]. Сам Сабескі занадта позна паклікаў Паца да ўдзелу ў кампаніі, выслаўшы яму ўказ 15 чэрвеня 1675 г. (дайшоў толькі 6 ліпеня), i абодва камандуючыя распачалі канцэнтрацыю вайсковых сілаў ВКЛ. Палубінскі пісаў з Клецка M.K. Пацу, каб ягоныя харугвы ставіліся ў „Рафалаўцы, дзе правіянт купляць загадаў i лодкі з ім Стырам ракой перавозіць распарадзіўся”[145]. З гэтага відаць, што справай забеспячэння арміі правіянтам займаўся, маючы ў гэтым досвед, Палубінскі. На пачатку жніўня Палубінскі са сваімі харугвамі прыбыў у абоз гетмана ВКЛ. Аднак абодва яны не дайшлі да поля бітвы пад Львовам, бо маршал ВКЛ толькі 26 жніўня прыбыў у Рафалаўку на Палессі, дзе скончыў напісанне тэстаменту. Знамянальна, што як Пац, так і Палубінскі, менавіта перад гэтым паходам на туркаў, склалі свае тэстаменты, нібы прадбачачы клопаты ў арганізацыі кампаніі[146]. Яшчэ 19 жніўня Ян III выслаў Палубінскаму ўказ, загадаўшы паспяшацца са сваімі харугвамі ў каралеўскую стаўку[147]. Да караля дайшоў толькі палявы гетман ВКЛ M. K. Радзівіл, атрады якога ўдзельнічалі 24 жніўня ў бітве з татарамі пад Лесяніцамі; вялікі гетман ВКЛ Пац прыбыў пад Львоў толькі 8 верасня[148], калі лёс кампаніі ўжо быў вырашаны. У абозе ВКЛ справа тады дайшла да расколу, a Палубінскі далучыўся да апазіцыі супраць вялікага гетмана. Ён таксама браў удзел у senatus consilium у абозе над Збруччу паміж Чарнакозінцамі і Кудрынцамі[149]. Кампанія 1675 г. была апошнім паходам у поле маршала ВКЛ. Стан здароўя і грамадскія абавязкі зрабілі немагчымым яго далейшы ўдзел у чарговых ваенных паходах Яна III. У складзе арміі ВКЛ у 1675 г. у яго надалей заставаліся значныя сілы: харугвагусараў, пяцігорская, татарская, венгерская пяхота і пешырэгімэнт; у цэлым больш чым 800 коней і пайкоў[150].

У1676 г. Палубінскі ўдзельнічаў у рабоце каранацыйнага сойму ў Кракаве, a ў час урачыстага ўезду ў горад караля яго суправаджала пяцігорская рота Палубінскага з коп’ямі[151]. На гэтым сойме Палубінскі, як вельмі заслужаны сенатар Рэчы Паспалітай, быў абраны ў многія камісіі, у тым ліку: скарбовую, якая займалася разлікамі з войскам ВКЛ, манетную, а таксама падзелу войска Лоева і Любеча[152]. У сваіх прамовах Палубінскі падкрэсліваў патрэбу працягу вайны з Турцыяй, прапануючы, каб кароль дамагаўся дапамогі ад князя курляндскага і электара. У той жа час не верыў у дапамогу Масквы, прапануючы адправіць яе рэзідэнта з Рэчы Паспалітай, каб не меў доступу да справаў краіны. Палубінскі не ўдзельнічаў асабіста ў журавінскай кампаніі

1676 г., выслаўшы ў абоз свае фармаванні, якія знаходзілісяў складзе арміі. На гэты раз, згодна з перапісам, праведзеным у абозе пад Жураўнам, маршал ВКЛ выставіў на вайнуз Турцыяй 100 коннікаў пяцігорцаў з коп’ямі, татараў 64коннікі, харугву венгерскай пяхоты на 88 пайкоў, харугвузапарожскую на 75 коннікаў, а таксама рэгімэнт пяхоты на 248 пайкоў[153]. Палубінскі, аднак, атрымліваў рэгулярныя справаздачы пра баі з туркамі i паводзіны сваіх харугваў. Бо ён атрымліваў лісты з абозу ад палявога гетмана ВКЛ M.K. Радзівіла, які вельмі засмучаўся, што маршала ВКЛ няма ў абозе. Пісаў да Палубінскага таксама M. K. Пац[154]. Палубінскі прымаў таксама ўдзел у рабоце сойму 1677 г., стаўшы на бок каралеўскага двара ў спрэчках з Пацамі. Як чалавек, дасведчаны ў разліках з войскам, зноў быў уключаны ў скарбовую камісію, на гэты раз як прадстаўнік сената[155]. Падобную ролю выконваў таксама ў 1678 г., калі на паседжанні скарбовай камісіі ў Вільні абараняў інтарэсы войска. Працягваў лавіраваць паміж дваром і Пацамі, з якімі быў вымушаны супрацоўнічаць, хоць бы азіраючыся на вялікага гетмана ВКЛ, ад якога былі ў залежнасці кансістэнцыі для ягоных падначаленых у войску ВКЛ. Салідны ўзрост і дрэнны стан здароўя, што стаў вынікам адбытых кампаній, быў прычынай, па якой Палубінскі ўхіляўся ад камандавання войскам ВКЛ. У адным з лістоў да M. K. Паца прасіў яго, каб ахову паўднёвай мяжы Вялікага Княства ад татарскіх набегаў даручыў каму-небудзь іншаму[156].

Перад соймам у Горадні ў 1678 г. ён быў зноў перацягнуты Янам III на бок двара з дапамогай прывілею на працяг берасцейскай арэнды, якая прыносіла вялікія даходы. У сенатарскіх прамовах у Горадні Палубінскі, як адзін з нямногіх, крытычна ацаніў палітыку Брандэнбурга адносна Рэчы Паспалітай, іранізуючы таксама з прыходу шведаў у Прусію пад бокам M. K. Паца[157]. За паслугі, якія Палубінскі сведчыў двару, ён быў шчодра ўзнагароджаны; у 1679 г. ён атрымаўу арэнду Масты і канцэсію на староства ў Аборніках. У лісце да караля Яна III 21 ліпеня 1679 г., дзякуючы за Масты, рабіў закіды на далейшыя каралеўскія міласці, адначасова інфармуючы караля пра ўсё большую да яго антыпатыю з боку канцлера ВКЛ K. Паца[158]. Пад канец жыцця Палубінскага пачалі таксама псавацца ягоныя адносіны і з M. K. Пацам, у сувязі з пастаяннымі папрокамі маршала ВКЛ у бок гетмана пра адмену ўказаў на адпачынак ягоных вайсковых адзінак. Напрыклад, 3 красавіка таго года прасіў аб дадатковай кансістэнцыі для сваёй пяцігорскай харугвы, a 9 траўня аб змене кансістэнцыі для свайго пешага рэгімэнту, які адпачываў у Бабруйскім старостве[159]. Да канца жыцця актыўны ў палітыцы, Палубінскі нечакана памёр у Вогіне, у Берасцейскай эканоміі 3 XI 1679 г., пражыўшы ўсяго толькі 53 гады.

Вайсковую дзейнасць Палубінскага мы фактычна можам ацаніць праз ягоны ўдзел у бітвах 1648 — 1665 г., калі на самай справе ён вельмі актыўна дзейнічаў на многіх тэатрах ваенных дзеянняў: супраць казакоў, маскоўцаў, шведаў, сяміградцаў. Прайшоў усе камандныя ступені, камандуючы як ротмістр гусарскай харугвай, палком конніцы, а потым вялікімі загонамі кавалерыі.

3 часам яму была даверана пасада рэгімэнтара, або часовага намесніка гетмана над войскам ВКЛ. Яму таксама давяралі заданні, якія далёка выходзілі за межы абавязкаў звычайнага загоннага. Курляндская кампанія 1659/1660 г. з’яўляецца прыкладам таго, што Палубінскі добра даваў раду пры асадных дзеяннях, камандуючы не толькі кавалерыяй, а таксама іншымі родамі войска. Аналізуючы кадры вышэйшых афіцэраў арміі ВКЛ, A. Рахуба залічвае Палубінскага да найбольш выбітных афіцэраў сярэдняга звяна[160]. Ён быў вайскоўцам, а не палітыкам, і не вельмі добра разумеў тайны вытанчанай палітычнай гульні, якую вёў двор i вышэйшыя прадстаўнікі ўладнай эліты ў Вялікім Княстве Літоўскім на чале з Сапегамі, Радзівіламі, а пазней і Пацамі. Двойчы прайграў спаборніцтва за булаву палявога гетмана ВКЛ, становячыся не на патрэбны бок у апазіцыю да трона ў апошнія гады панавання караля Яна Казіміра. Свае старанні аб гэтай пасадзе ён павінен быў звязваць з дваром; без падтрымкі Яна Казіміра не мог марыць чалавек з „другой паліцы” ўлады пра такую пасадуў другой палове XVII ст. Выдавалася, што кар’ера, так добра пачатая (у 1654 г. атрымаў пасаду палявога пісара ВКЛ), давядзе яго, які быў апорай двара ў арміі ВКЛ, да найвышэйшых прыступак. Ён жа быў камандзірам каралеўскага палка i засведчыў каралеўскай пары шмат важных паслуг у перыяд патопу. Аднак няпэўная пазіцыя, якой ён прытрымліваўся ў 60-я г., яўнае імкненне да атрымання даходных наданняў i зямель, а таксама адмова ад паўторнага ўдзелу на другі год, у 1666 г., у вайне з Е. Любамірскім, пазбавіла яго шансаў на атрыманнежаданай гетманскай булавы. З прычыны заслуг, доўгатэрміновай вайсковай службы, а таксама аўтарытэту ў збройных сілах ВКЛ, ён безумоўна быў гэтай пасады (палявога гетмана ВКЛ) варты. Аднак трэба звярнуць увагу на тое, што ад моманту атрымання пасады палявога пісара аж да моманту адмовы ад трона Яна Казіміра, на працягу 14 гадоў, ён зусім не пасунуўся ў чыноўнай ерархіі Рэчы Паспалітай, у той час калі вакол яго прасоўваліся іншыя. Напэўна не памыліўся Б. Радзівіл, канюшы ВКЛ, які ацаніў Палубінскага як чалавека вельмі меркантыльнага. Бо вайсковая служба прынесла яму вялікія прэферэнцыі ў выглядзе зямельных надзелаў і старостваў. У ягоную спадчынную маёмасць уваходзілі: Дзярэчын у Слонімскім павеце i Глуск у Наваградскім, якія ён павялічыў дзякуючы каралеўскім надзелам.

У1651 г. стаў гаспадаром Рудабелкі, Тэнрукоўскага лена ў Жамойці (па хадайніцтву Людвікі Марыі ў 1660 г.), маёнтка Паложцы над Дзвіной (у 1661 г. за ўдзел у вайне супраць Масквы). Па тэстаменце дзядзькі Льва Казіміра Сапегі, падканцлера ВКЛ, у 1655 г. Палубінскі атрымаў Здзіцел, Явар, Вязовец, Глаўшчэвічы, Віціноўку i Васілічы ў Слонімскім павеце, Вялікія Горы, Горы i Шышаў у Аршанскім павеце, а таксама іншыя маёнткі ў Кіеўскім, Полацкім i Ваўкавыскім паветах. У 1677 г., маючы вялікія запасы наяўных грошай, адкупіў ад войска маёнткі каля Любеча і Лоева. Пасля шлюбу з Софіяй Канстанцыяй Валадковіч, дачкой Крыштафа, ваяводы ў Наваградку, атрымаў права на Трубяцкую суму, якую прызнаў яму сойм 1670 г. і якая з часам перайшла на спадкаемцаў Палубінскага. Акрамя таго, меў палац у Вільні і двор у Варшаве на вуліцы Мядовай. Не мог таксама Палубінскі паскардзіцца і на недахоп старостваў, якія ён атрымаўза свае ваенныя заслугі.

Так, ад канца 1655 г. быў адміністратарам Берасцейскай эканоміі, якую, падобна, як староствы Азяранскае (ад 1661 г.), Парыцкае (ад 1667 г.), Бабруйскае (ад 1668 г.), гродскае Ваўкавыскае (ад 1670 г.), Кульчыцкае, Вілятыцкае, Глаўзяніцкае, Жычыцкае i Жыдзікальскае, трымаў да сваіх апошніх дзён. Часова таксама трымаў староствы Слонімскае, Козенскае і Гаянскае[161]. Як бачым, за сваё кароткае жыццё Палубінскі сабраў значную маёмасць i хоць не мог зраўняцца з прадстаўнікамі Радзівілаў ці Сапегаў, аднак яго можна залічыць да найбагацейшых прадстаўнікоў уладнай эліты, якія здабылі маёнткі, паміж іншым, дзякуючы доўгай вайсковай службе. Прыклад Палубінскага сведчыць, што праз вайсковую службу ў XVII ст. можна было дасягнуць высокіх пасадаў і маёнткаў. Гэта пацвярджае кар’ера Аляксандра Гілярыя Палубінскага, які апрача многіх цяжкасцяў дасягнуў сенатарскага крэсла, атрымаўшы адну з найвышэйшых пасадаў ВКЛ — пасаду вялікага маршала.

Пераклад Бярнарды Івановай

---

[1] M. Nagielski, Połubiński Aleksander Hilary, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXVII/2, Wrocław 1982, s. 358-363.
[2] Выбраны на слонімскім сойміку 13 IX 1646, BCzart, rkps 140, nr 57, s. 189-192.Нa два гады пазней у Слоніме зноў быў выбраны дэлегатам на элекцыйны сойм 1648 г. BOssol, rkps 5426/III, nr 2, 3.
[3] K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego podczas wojny z Moskwą w latach 1654-1655, [w:] Materiały do Historii Wojskowości, t. II, Pułtusk 2004, s. 76.
[4] W. Biernacki, Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach1648-1649, Zabrze 2006, s. 194-197; пар.: J. Komuda, Wyprawa łojowska Janusza Radziwiłła w 1649 r., [w:] Staropolska sztuka wojenna XVI- XVII wieku, pod red. M.Nagielskiego, Warszawa 2002, s. 125.
[5] Iнструкцыя войскаў ВКЛ на вальны сойм у Варшаве ў 1650, BJ, rkps 8845/IV,nr 9.
[6] H. Wisner, Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła, [w:] Rocznik Białostocki, t. XIII,Białystok 1976, s. 88.
[7] Ibidem; пар. J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński (Dziaіalność wojskowa w l.1650-1665), [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy, t. X, Warszawa 1938, s. 164.
[8] Гл. склад войскаў ВКЛ за перыяд ад 9 VIII 1653 да 9 II1654, BPAN. Kraków rkps1404/I, s. 151.
[9] AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. I, dok. pergaminowe, nr 8236.
[10] M. Nagielski, Chorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Połubińskiego i króla Jana Kazimierza w latach 1648-1666. Przyczynek do badań składu społecznego wojska polskiego w połowie XVII wieku, [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XV, Warszawa 1983,s.93.
[11] Relacyja potrzeby, która zaszіa między wojskiem W. Ks. Litewskiego a Moskwą pod Ciecierzynem die 24 VIII 1654, [w:] Ojczyste spominki w pismach do dziejówdawnej Polski, wyd. A.Grabowski, t. I, Kraków 1845, s. 121-122; пар. K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 78-79.
[12] Relacyja potrzeby, która zaszіa między wojskiem W.Ks. Litewskiego a Moskwą…,s. 121-122; za: K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 79.
[13] Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI-XVIII wieku, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kуrnik 1994, s. 110.
[14] Гл. тэстамент К. Л. Сапегі ад 30 VII 1655 r. [w:] Sapiehowie. Materjały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. II, Sankt Petersburg 1891, s. 251-252; пар.:M. Nagielski, Chorągwie husarskie…, s. 81.
[15] K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 82-83.
[16] Я. Радзівіл да Яна Казіміра ад 21II1655 г. з-пад Магілёва, BCzart, rkps 148, k. 47-56.
[17] AGAD, AR, dz. III, kop. 4, nr 83. Як пісаў манарх, маючы рэкамендацыю палявога гетмана В.K. Гасеўскага для яго, а таксама да паслуг нашых ахвоту і ў справах рыцарскіх dexteritatem, мужнасць і пры шчасці адвагу даручаем Вяльможнаму Пану ў кіраванне харугву нашу гусарскую, каторая павінна мець у сабе 200 коннікаў; ibidem.
[18] M. Nagielski, Chorągwie husarskie…, s. 85-86.
[19] Гл. універсал Я. Радзівіла з Варшавы 13 VI1655, BCzart, rkps 2749, s. 359; пар.:K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 89.
[20] Я. Радзівіл да Яна Казіміра з Вільні 16 VII 1655, BCzart, rkps 2105, s. 309; пар.:K. Bobiatyński, Działalność wojskowa Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 89.
[21] Ян Казімір да Аляксандра Гілярыя Палубінскага, Варшава 21 VII 1655, AGAD,AR, dz. III, kop. 3, nr 88.
[22] Я. Радзівіл у лісце да караля наўпрост пісаў, што „Пан палявы пісар наборам харугвы гусарскай для Вашай Каралеўскай Вялікасці Пана Міласцівага заняты”; Я. Радзівіл да Яна Казіміра з Вільні 24 VII 1655, BCzart, rkps 2105, с. 342-345.
[23] Той жа да таго ж з Варшавы 31 VII 1655, тамсама nr 91.
[24] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага з Чарштынскага замка 5 X 1655, AGAD, AR, dz.III, kop. 3e, nr 6.
[25] Хроніка гістарычных падзей 1598-1699, BJ, rkps 967, s. 259.
[26] С. Карыцінскі да A. Г. Палубінскага з Кнышына 7 X1655, AGAD, AR, dz.V, kop. 957,nr 7334.
[27] Б. Альшэўскі да Б. Радзівіла, Варшава 8 XI1655, AGAD, AR, dz. V, 1241, nr 10816,s. 15-18 i пачатак ліста, s. 227-230; пар.: M. Nagielski, Chorągwie husarskieAleksandra Hilarego Połubińskiego i króla Jana Kazimierza, s. 114-115.
[28] У справаздачы пра падпарадкаванне гетманаў Карлу X Густаву чытаем, што шведскі манарх узяў з сабой тры гусарскія роты, у тым ліку каралеўскую Палубінскага, гл. BCzart, rkps 141,163, s. 1027.
[29] BN w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamojskich, rkps 855, s. 506.
[30] M. Nagielski, Stosunki wojska ze społeczeństwem Wielkiego Księstwa Litewskiegow połowie XVII wieku w świetle poezji okolicznościowej, [w:] Napis, seria VII,Warszawa 2001, s. 227-228.
[31] M. Nagielski, Bitwa pod Warszawą 1656, Warszawa 2007, s. 145-146.
[32] S. Herbst, Trzydniowa bitwa pod Warszawa 28-30 lipca 1656, [w:] Wojna polsko-szwedzka 1655-1660 pod red. J. Wimmera, Warszawa 1963; пар.: M. Nagielski,Bitwa pod Warszawą 1656, s. 150-151.
[33] AGAD, AR, dz. I, dok. pergaminowe nr 1083; паводле: J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński…, s. 166.
[34] Гл. рэестр сяброў гэтай харугвы, якія пад час службы і пасля яе заканчэнняатрымалі Яго Каралеўскай вялікасці надзелы; M. Nagielski, Сhorągwie husarskie Aleksandra Hilarego Połubińskiego…, s. 119-125.
[35] AGAD, AR, dz. II, неўпарадкаваныя матэрыялы.
[36] Metryka Litewska, Księga wpisów nr 131, oprac. A. Rachuba, Warszawa 2001,nr 516, 517.
[37] Скрыпт Яна Казіміра для A. Г. Палубінскага з Варшавы 14 VII 1656; Metryka Litewska, Księga wpisów, nr 131, nr 500, 501; пар.: M. Nagielski, Bitwa pod Warszawą 1656, s. 154-155.
[38] J. Łoś, Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, oprac. R. Śreniawa-Szypiowski, Warszawa 2000, s. 70.
[39] Ibidem, пар. з лістом Ляшчынскага да ксяндза Шонхофа з Чанстаховы, 9 VIII1656, BCzart, rkps 384, s. 444-445.
[40] M. Nagielski, Bitwa pod Warszawą 1656, s. 169.
[41] Relacja obrotów wojennych pod Tykocinem roku 1656, [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy, t.10/2, Warszawa 1938, s. 255-257.
[42] M. Nagielski, Połubiński Aleksander Hilary, s. 359.
[43] AGAD, AR, dz. II, teka 10, nr 1325.
[44] Ардынанс Яна Казіміра для Я. Сапегі, Кракаў, 31 VIII 1657, AGAD, AR, dz. II (неўпарадкаваныя матэрыялы).
[45] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага з Познані 26I1658, AGAD, AR, dz. III, kop. 5, nr 13.
[46] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага з Познані 30 IV, Багунева 18 V і Серакова 13 VI1658, BCzart, rkps 151, s. 105-106, 137-138, 177-180.
[47] У ліпені Палубінскі знаходзіўся ў Серадскім ваяводстве; таму кароль прасіў яго „жаўнера які пад яго ўладай ёсць in meliori хацеў мець disciplina”, калі будзе пераходзіць пад Гданьск для злучэння з сіламі ваяводы рускага С. Чарнецкага. Ян Казімір да A.Г. Палубінскага з Варшавы i з Кутна ад ліпеня 1658, AGAD, AR,dz. III, kop. 6, nr 21, 22.
[48] Гл. трохгадовы кантракт з A.Г. Палубінскім на берасцейскую арэнду, Берасце 9II1658, AGAD, Lustracje, dz. XVIII, nr 78, s. 208v-212.
[49] J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński…, s. 168.
[50] Ян Казімір да A.Г. Палубінскага ў справе маскоўскіх палонных, Торунь 6 I1659,AGAD, AR, dz. III, kop. 6, nr 25.
[51] K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Zabrze 2005, s. 23.
[52] Інструкцыя войска ВКЛ на вальны сойм у Варшаве, Масты 21 III1659, AGAD,AR,dz. II, nr 1379,1380.
[53] Пра ўдзел Палубінскага ў аблозе Чодасаў пісаў Ясноўскі, Aleksander Hilary Połubiński…, s. 169; не пацвярджае прысутнасці палявога пісара ў дывізіі С.Камароўскага К. Касажэцкі, гл.: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 31. Харугвы Палубінскага маглі разам з П. Сапегам удзельнічаць у аблозе і вяртанні Горадні, якую здаў маскоўскі ваявода Багдан Апрэльеў ліцвінам 19 сакавіка таго года; ibidem.
[54] J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński…, s. 172; пар. A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii w latach 1658-1660, [w:] Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku, pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2007, s. 233.
[55] J.W. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), oprac. A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 127.
[56] J.W. Poczobut-Odlanicki, op. cit., s. 134; пар. A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii…, s. 237-238.
[57] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага, Варшава 6 i 14 X1659, AGAD, AR, ^z. III, kop. 7.
[58] L. Podhorodecki, Kampania polsko-szwedzka 1659 r. w Prusach i Kurlandii, [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. IV, Warszawa 1958, s. 240-241.
[59] J.W. Poczobut-Odlanicki, op. cit., s. 135.
[60] Гл. лісты каменданта Мітавы да A.Г. Палубінскага ў справе капітуляцыі замка ад 23 i 28 XII 1659, AGAD, AR, dz. V, nr 9497.
[61] A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii…, s. 239; пар.: K. Kossarzecki, Ofensywa kniazia Iwana Chowańskiego (listopad 1659 — luty 1660),[w:] Kampania roku 1660 na Litwie, s. 89122; пар. з беларускай версіяй гэтай працы, К. Касажэцкі, Кампанія 1660 году ў Літве, [у:] ARCHE 6 (46), Менск 2006,с. 183-211. Пра наступленне Хаванскага гл.: Г. Сагановіч, Невядомая вайна1654-1667, Мінск 1995, с. 88-92.
[62] Senatu consultum, Tczew 10 XII 1659, BCzart, rkps 401, s.124-125; пар. А. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660-1663, Warszawa 1989, s. 43-44; K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 105-111.
[63] Паводле Пачобута-Адляніцкага, шведы, пакідаючы Мітаву, узялі з сабой толькі мартыру, 2 гарматы, 2 бочкі пораху і 7 харугваў. Гл.: J.W. Poczobut-Odlanicki, op. cit., s. 135.
[64] A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii…, s. 241; пар.K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 105-106.
[65] K. Пац да M. K. Паца з Гданьска 24I1660, BCzart, rkps 153, nr 30, s. 103-104.
[66] J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński, s. 179; пар. K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 126-127.
[67] Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, oprac. A. Sajkowski, Wrocław 1961, s. 284.
[68] Камісары да канцлера ВКЛ K. Паца, Слонім 11III1660, BCzart, rkps 153, s. 475;K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 141.
[69] Гл.: Г. Сагановіч, op. cit., с. 92-95; пар.: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 151-199.
[70] Ян Казімір да A.Г. Палубінскага з Варшавы 28 V 1660, BCzart, rkps 154, s. 175-176.
[71] Ардынанс П. Сапегі для А. Палубінскага, 23 V1660, AGAD, AR, dz. II, nr 1424.
[72] Z pod Kojdanowa de data 2 julii rano 1660. Wiadomość od jmci P. Sapiehy, hetmana W. Ks. Lit., BJ, rkps 5, s. 747; K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, s. 224-225.
[73] Апісанне бітвы над Басяй у: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie,s. 316-332.
[74] K. Пац да M. K. Паца, Кракаў 10 XI1660, BCzart, rkps 418, s. 265.
[75] VL, t. IV, Petersburg 1859, s. 371, 377.
[76] A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 123.
[77] K. Пац да A.Г. Палубінскага, Бельск 9 I 1662, AGAD, AR, dz.V, nr 11208; пар.:A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 134.
[78] K. Пац да A. Г. Палубінскага, Варшава 23 II1662, AGAD, AR, dz. V, nr 11208.
[79] A. Г. Палубінскі да Б. Радзівіла, b.m. i d., AGAD, AR, dz. V, nr 12080.
[80] A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 246.
[81] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага, Львоў 16 V1663, AGAD AR, dz. II, ks. 20, s. 394-395; П. Сапега да A.Г. Палубінскага, Саколаў 27 V 1663, тамсама, s. 395-396;A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 345-346.
[82] Instrukcja od JKMci dana ichmm. panom komisarzom do wojska W. Ks. Litewskiego starego i nowego zaciągu prawego skrzydła…, Lwów 20 VII 1663, AGAD, AR, dz. II,ks. 20, s. 520-523.
[83] Instrukcja do pisarza polnego W. Ks. Lit. od nas rycerstwa JKMci W. Ks. Lit. Starego zaciągu przez jmp. Stanisława Tukałę towarzysza chorągwie jw. P. Kasztelana nowogrodzkiego i p. Barciszewskiego towarzysza chorągwie p. Chorążego orszańskiego dany w obozie pod Ladowiczami 21 juni 1663, AGAD, AR, dz. II, ks. 20, s. 466-473.
[84] Гл. адказ Палубінскага на інструкцыю рыцарства ВКЛ, 27 VI 1663, Ibidem, ks. 20, s. 473-477.
[85] A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska, s. 371-372; пар.: A.Codello, Konfederacja wojskowa na Litwie wl. 1659-1663, [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości,t.VI/1, Warszawa 1960, s. 45-46.
[86] Сам Пац макіявелістычным спосабам рэкамендаваў на гэтую пасаду свайго канкурэнта з правага крыла Палубінскага ў лісце да кузэна К Паца, аднактой, як і двор, не ўспрымаў гэтай прапановы ўсур’ёз; гл. J. Maroń, Działalność wojskowa Michała Kazimierza Paca w latach 1649-1664, [w:] Z dziejów i tradycji srebrnego wieku, red. J. Pietrzak / Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia LXXV,Wrocław 1990, s. 57.
[87] Вельмі істотным для яго быў працяг берасцейскай арэнды на чарговыя трыгады да чэрвеня 1662 г., AGAD, Lustracje, dz. XVIII, nr 78, s. 255v-256.
[88] Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630-1707), pod red. A. Rachuby, Warszawa 2003, s. 335; пар.: J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński, s.184.
[89] J. Maroń, Kampania zadnieprzaсska Jana Kazimierza 1663-1664, [w:] Od armii komputowej do narodowej (XVI-XX w.), pod red. Z. Karpusa i W. Rezmera, Toruń 1998, s. 82.
[90] J.W. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), s. 188.
[91] A. Rachuba, Opozycja litewska wobec wyprawy Jana Kazimierza na Rosję (1663/4 r.),[w:] Kwartalnik Historyczny, R. LXXXIX, 1982/1, s. 20-21.
[92] J. Jasnowski, Aleksander Hilary Połubiński, s. 187.
[93] Ibidem, s. 195.
[94] J.A. Chrapowicki, Diariusz, cz. I (1656-1664), oprac. T. Wasilewski, Warszawa 1978,s. 466-467.
[95] J.W. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), s. 206.
[96] Instrukcja od nas in genere Rycerstwa wojsk JKMci W.Ks. Lit. starego i nowego, polskiego i cudzoziemskiego zaciągu Ich. MM. Panom komisarzom naszym nateraźniejszą komisyją wileсską dla zapłaty zasług naszych naznaczoną obranymwielm. jmp. Hilaremu Połubińskiemu pisarzowi polnemu i jmp. Albrychtowi z Ciechanowca Ciechanowieckiemu oboźnemu W.Ks. Lit. i jmp. Maciejowi KorwinowiGosiewskiemu generaі majorowi JKMci, Szkіów 13 V1664, AGAD, AR, dz. VII, pudło 9, nr 60.
[97] Instrukcja na sejm walny warszawski w r. 1664 mca novembra die 26 przypadający wielm. Ich. PP: jmp. Benedyktowi Sapieże podstolemu W.Ks. Lit. i jmp.A. H. Рołubińskiemu pisarzowi polnemu W.Ks. Lit. staroście słonimskiemu posłom od nas obywatelów powiatu słonimskiego, 17 X 1664, AGAD, AR., dz. II, ks. 20,s. 716-738.
[98] A. Rachuba, Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, [w:] Kwartalnikhistoryczny,R.3/1986, s. 686.
[99] Ян Казімір да A.Г. Палубінскага, Варшава 12 VIII 1664, AGAD, AR, dz. III, kop. 10,nr 85.
[100] A. Rachuba, Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, s. 687.
[101] K. Пац да M. K. Паца, Пажайсце 10 X1664, ВCzart, rkps 418, nr 67.
[102] Б. Радзівіл да Я. Мяжынскага, Слуцк 6 X 1664, AGAD, AR, dz. IV, kop. 58, nr 330;паводле: A. Rachuba, Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, s. 688.
[103] Ян Казімір да A. Г. Палубінскага ў справе згортвання каралеўскай харугвы гусараў, з Белай 8 V 1665, AGAD, AR, dz. III, kop. 10, nr 86. Гэта рашэнне манарх адмяніў ужо 30V1665 у лісце да A. Г. Палубінскага з Варшавы; ibidem, nr 89.
[104] M. Nagielski, Działania zbrojne rokoszu Jerzego Lubomirskiego w 1665 r. [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XXXIV, Warszawa 1991, s. 114-115.
[105] Гл. авізы ад 28 VII 1665, AGAD, Zb. Branickich, rkps 42/56, s. 250.
[106] M. K. Hoffmann, Bitwa pod Częstochową 4 IX 1665, [w:] Ziemia Częstochowska, t.XXVIII, 2002, s. 25-74.
[107] W. Kochowski, Historya panowania Jana Kazimierza przez nieznanego autora…,wyd. E. Raczyński, Poznań 1840, s. 354.
[108] Гл. дыярыуш чанстахоўскай экспедыцыі, AGAD, Zb. Branickich, rkps 124/147, k.217.
[109] M. Nagielski, Działania zbrojne rokoszu Jerzego Lubomirskiego, s. 127130; M.K. Hoffmann, Bitwa pod Częstochową 4IX1665, s. 46-52.
[110] Гл.: Regestr wziętych 4 septembris 1665 pod Częstochową w potrzebie KJM ludzi z związkowymi przy których victoria i niżej opisani więźniowie zostają, B.Czart, rkps 1656, s. 647; пар.: M.K. Hoffmann, Bitwa pod Częstochową, s. 66-67.
[111] M. Nagielski, Działania zbrojne rokoszu Jerzego Lubomirskiego w 1665 r., s. 133.
[112] Гл.: Wojsko litewskie, które poszło do Korony w ćwierci bitwy pod Mątwami, wyd. K.Kacprzyński, [w:] Miscellanea Historio-Archivistica, t. XIII, Warszawa 2001, s. 123-129.
[113] Ян Казімір да A.Г. Палубінскага, Варшава 30 VIII 1666, AGAD, AR, dz. III, kop. 11,nr 92.
[114] M. Nagielski, Aleksander Hilary Połubiński, s. 360; пар.: A. Codello, Pacowie wobec opozycji Jerzego Lubomirskiego 1660-1667, [w:] Przegląd Historyczny, 1958, nr 1, s. 21-22; ён жа, Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666-1669, [w:] Kwartalnik Historyczny, r. LXXI/4,1964, s. 913.
[115] Komput wojska litewskiego w roku 1667, [w:] J.W. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684), aneks nr 4, s. 344-348.
[116] VL,t.IV,s.462,473.
[117] Згода на цэсію Бабруйскага староства для А. Палубінскага, Варшава, 17II1668,AGAD, AR, dz. I, nr 8260.
[118] A. Codello, Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latch 1666-1669, s. 919.
[119] Ян Казімір да M. K. Радзівіла, 7 X 1668, BCzart, rkps 163, nr 156, s. 623-624; добрыя адносіны з каралём павінен быў пацвердзіць працяг на далейшыя трыгады берасцейскай арэнды з A. Г. Палубінскім, Варшава 16 VIII 1668, AGAD,Lustracje, dz. XVIII, nr 78, s. 384-389.
[120] K. Пац да M. K. Паца з Варшавы 27 IX1668, BCzart, rkps 414, s. 129-136.
[121] Dyaryusz sejmu convocationis poprzedzający elekcyją Pana nowego po abdykacji JKMci w Warszawie, pod datą 20 XI1668, BCzart, rkps 163, nr 167, s. 777.
[122] Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII w., oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kуrnik 1994, s. 110.
[123] Instrukcja województwa wileńskiego dana posłom na elekcję, w  tym A. H. Połubińskiemu, Wilno 2 V1669, AGAD, AR, dz. II, teka 11, nr 1568.
[124] Гл.: Дыярыуш элекцыі новага караля ад 2 траўня 1669, BCzart., rkps 164, nr 21,k. 195v.
[125] Diariusz elekcji nowego króla…, k .195v- 196r.
[126] Z. Wójcik, Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667-1672, Warszawa 1968, s. 141.
[127] J.A. Chrapowicki, Dyaryusz wojewody witebskiego…, wydany z autentyku przez J. Rusieckiego z Trojanki, Warszawa 1845, s. 118.
[128] Ibidem, s. 128; пар.: J. Jaroszuk, Działalność polityczna Michała Kazimierza Radziwiłła w latach 1666-1669, [w:] Z nieznanej przeszіości Białej i Podlasia, biała Podlaska 1990, s. 189-190.
[129] A. Codello, Rywalizacja Paców z Radziwiłłami w latach 1666-1669, s. 928-929.
[130] VL, t.V, Petersburg 1860, s. 46, 53.
[131] AGAD, AR, dz.I, nr8268.
[132] Говэрбэк да Фрыдрыха Вільгельма, Варшава 23 VII i 16 VIII 1672; za: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r., [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XIV/1, Warszawa 1968, s. 138.
[133] BN w Warszawie, BOZ, rkps 1188; пар.: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją,s. 140.
[134] Komput wojska litewskiego pod Różanką 1 IX 1673, PAN Kr., rkps 1404/I, s. 151-156.
[135] A. Г. Палубінскі да M. K. Паца ад 26 XII 1673, BCzart, rkps 171, s. 525.
[136] BCzart, rkps 421, nr 40, s. 177-178; A. Codello, Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669-1674, [w:] Studia historyczne, R. 13,1970, s. 52.
[137] VL, t.V, 129,139,155.
[138] Пра гэта пісаў Ян III да прымаса A. Альшоўскага з Яварова 25 VI1675. J. Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 r., cz. VIII, [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XV/1, Warszawa 1969, s. 277.
[139] K. Bobiatyński, Wojsko i polityka – kilka uwago udziale armii litewskiej w kampaniach przeciwko Turkom i Tatarom w latach 70-tych XVII w., [w:] Rzeczpospolita Państwem wielu narodowości i wyznań, XVI-XVIII wiek, pod red. T. Ciesielskiego i A. Filipczak-Kocur, Warszawa – Opole 2008, s. 515.
[140] Ян III да A.Г. Палубінскага з Браслава 12 II1675, AGAD, AR, dz. III, kop. 12, nr 28;пар.: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją, s. 144-146.
[141] Ян III да A.Г. Палубінскага з Браслава 18 II 1675, [w:] J. Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676, s. 262-263.
[142] Ibidem, s. 263.
[143] K. Matwijowski, Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wrocław 1976, s. 30-31.
[144] Палубінскі быў пасланы з мемарыялам ад M. K. Паца да M. K. Радзівіла з мэтай прымірыць абодвух гетманаў, гл.: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją, s. 147.
[145] A. Г. Палубінскі да М. К. Паца з Клецка 30 VII 1675, BCzart, rkps 418, s. 68.
[146] K. Bobiatyński, M. Nagielski, Testamenty Michała Kazimierza Paca i Aleksandra Hilarego Połubińskiego w przededniu kampanii na Ukrainie przeciwko Turkom i Tatarom w 1675 r., [w:] Materiały do historii Wojskowości, pod red. M. Nagielskiego,A. K. Sobczaka, nr 3/1, Pułtusk 2006, s. 125-155.
[147] Ян III да A. Г. Палубінскага з Львова 19 VIII 1675, BCzart, rkps 173, nr 124, s. 487-488; пар. тамсама, rkps 429, nr 19, s. 63-65.
[148] K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 516-517.
[149] J. Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676, s. 228,230.
[150] Sobiesciana z 1675 r., [w:] Przegląd Historyczno-Wojskowy t.V, Warszawa 1932,s. 223-224.
[151] BJ, rkps 5656/I, s. 3-4.
[152] VL,t.V,s. 418, 437,439.
[153] Komput wojska W. Ks. Lit. w жwierci 15 augusti —15 novembris 1676 w obozie pod Żуrawnem, AGAD, AR. II, nr 1578, s. 40-43.
[154] M. K. Радзівіл да A. Г. Палубінскага з абозу, ад 2,12 і 23 X 1676, [w:] J. Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676, [w:] Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XVI/2, Warszawa 1972, s. 244, 249-250, 253; гл. таксама: М. К. Пац да А. Г. Палубінскага з абозу пад Жураўнам 2 X 1676, [w:] A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją, s. 155.
[155] Komisja do rozprawy i zapłaty wojska litewskiego. VL, t. V, s. 253.
[156] А Г. Палубінскі да M. K. Паца з Дзятлава 29 X1678, ВCzart, rkps 176, nr 94, s. 287-288.
[157] K. Matwijowski, Sejm grodzieński 1678-1679, Wrocław 1985, s. 85.
[158] A. Г. Палубінскі да Яна III з Луцка 21 VII 1679, B.Czart., rkps 177, nr 107, s. 659-660.
[159] A. Г. Палубінскі да М. К. Паца з Дзярэчына 3 IV i з Дзятлава 9 V 1679, BCzart., rkps 412, s. 116,132.
[160] A. Rachuba, Siły zbrojne wielkiego Księstwa Litewskiego w XVII wieku, [w:] Przegląd Wschodni, t. III, z. 3(11), Warszawa 1994, s. 409.
[161] M. Nagielski, Połubiński Aleksander Hilary, s. 362.

Наверх

Гетман ВКЛ і ваявода віленскі Міхал Казімір Пац належыць да найбольш вядомых (але і найбольш неадназначных) асобаў, якія пакінулі істотны след у гісторыі Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў у другой палове XVII ст. Але яго вайсковая дзейнасць — вельмі важны элемент біяграфіі — дагэтуль не выклікала ў гісторыкаў надта вялікай зацікаўленасці[1]. Увага даследчыкаў у найбольшай ступені была засяроджана на палітычнай актыўнасці Паца, у асноўным як апазіцыянера з часоў Яна III Сабескага. У польскай гістарыяграфіі і нават у гістарычнай свядомасці замацаваўся адназначна негатыўны стэрэатыпны вобраз Паца — смяротнага ворага пераможцы з-пад Вены, склочніка, баламута, здрадніка і платнага прыслужніка электара брандэнбургскага і імператара аўстрыйскага, які змагаўся супраць запланаваных дзяржаўных рэформаў і ўмацавання цэнтральнай улады. Вынікі палітычнай дзейнасці, ацэнкі якой, зрэшты, не заўсёды знаходзяць пацверджанне ў крыніцах, выразна засланілі справы Паца на іншым полі дзейнасці — як вайсковага камандзіра, заснавальніка многіх рэлігійных фондаў і мецэната мастацтва. Акрамя таго, многія польскія гісторыкі, якія выказалі крытычныя меркаванні на тэму ягонай грамадскай дзейнасці, часта аддавалі перавагу несправядлівым закідам пра адсутнасць у гетмана вайсковых талентаў.

Міхал Казімір Пац паходзіўз Вялікага Княства Літоўскага, са старадаўняга роду, які меў панска-сенатарскі статус. У першай палове XVII ст. Пацы, аднак, не залічваліся да ўладнай эліты ў ВКЛ і заставаліся, хутчэй, у другім шэрагу. Бацька Міхала Пётр (памёр у 1642 г.) закончыў кар’еру, што праўда, на сенатарскай пасадзе ўТроцкім ваяводстве (пасаду гэтую ён заняў толькі за два гады да смерці), але амаль усё актыўнае жыццё быў толькі надворным харужым (з 1613 г.), а потым надворным падскарбіем ВКЛ (з 1635 г.). Ён меў даволі шмат дзяцей: ажно 9 сыноў (двое з якіх памерлі яшчэ пры жыцці бацькі) і 2 дачкі. А паколькі ягоны маёмасны стан не залічваўся да асабліва значных, будучаму гетману, што нарадзіўся ў 1624 г. як восьмы нашчадак мужчынскага полу, у якасці спадчыны па бацьках засталася толькі сціплая сума 5 тысяч злотых як доля ў маёнтках Тверач і Астравец[2].

Таму сваю кар’еру малады Пац пачаў з адносна нізкай прыступкі. Ён меў перад сабой практычна толькі дзве магчымасці выбару будучага жыццёвага шляху: або вайсковую службу, або духоўную кар’еру. Як і старэйшы брат Баніфацый Тэафіль, Міхал Казімір Пац вырашыў выбраць першую, наняўшыся як просты таварыш у армію ВКЛ, што ваявала з казакамі. Не да канца вядома, калі гэта здарылася, але яго вайсковы дэбют адбыўся не пазней чым у 1652 г.[3]. Пац служыў тады ў казацкай харугве свайго апекуна і пратэктара канцлера ВКЛ Альбрэхта Станіслава Радзівіла (ротмістрам гэтай харугвы быў Раман Ельскі). Радзівіл пасля смерці бацькі Паца забраў яго ў свой двор і забяспечыў базавую адукацыю (езуіцкія калегіумы ў Браневе і Вільні). Перш чым Міхал Казімір вызначыўся на палях бітваў, ён паспеў увайсці ў канфлікт з законам. Гэта адбылося 28 X 1652 г., калі ён на чале часткі сваёй харугвы затрымаўся на начлег у Бярозе ў Берасцейскім ваяводстве, дзе ягоныя жаўнеры ўчынілі шкоду, ацэненую на 200 злотых[4].

Чарговыя дадзеныя пра вайсковую службу Паца адносяцца толькі да лютага 1655 г. Тут мы яго бачым у складзе харугвы, створанай восенню 1654 г. Гэта была гусарская харугва гетмана палявога ВКЛ Вінцэнта Гасеўскага, якой фактычна камандаваў паручнік віленскі стольнік Казімір Хвалібог Жэромскі. У рэестры гэтай баявой адзінкі, што адлюстроўвае ўнутраную ерархію, Міхала Казіміра, які паступіў з двума паштовымі, мы бачым на вельмі далёкім месцы[5]. Залічэннем у адну з найбольш прэстыжных харугваў ВКЛ Пац, напэўна, быўабавязаны пратэкцыі свайго далёкага крэўнага, харужага ВКЛ Крыштафа Паца. Гэты малады, тол ькі на тры гады старэйшы за Міхала, але незвычайна здольны палітык ужо некалькі гадоў быў вельмі блізка звязаны з каралём Янам Казімірам. Манарх бачыў у ім другога, побач

3 Гасеўскім, кіраўніка менавіта тады стваранай у ВКЛрэгалістычнай партыі, якая павінна была стаць процівагойфракцыі кіраўніка тамтэйшай апазіцыі Януша Радзівіла.Крыштаф Пац, натуральна, не захацеў упусціць нагодыпадняць грамадскую пазіцыю сваёй сям’і і дзякуючы сваймуўплыву пры двары ўжо ў гэты час пачаў умела кіраваць кар’ерамі сваіх крэўных, якія служылі ў арміі. Гэта мела вырашальны ўплыў на далейшы лёс Міхала Казіміра[6].

У складзе дывізіі левага крыла Міхал, напэўна, браўудзел у бітвах супраць маскоўскіх войскаў у 1655 г.: найперш у зімова-вясновым контрнаступленні, якое пацярпела фіяска пад час няўдалай асады Новага Быхава і Магілёва, а потым і ў летняй кампаніі, калі царскімі войскамі была занятая большая частка тэрыторыі ВКЛ. У час бітвы пад Вільняй (8 VIII 1655) малады троцкі ваяводзіч быў адрэзаны ад сваёй адзінкі і адступіў з той часткай арміі ВКЛ, якая перайшла на паўночны бераг Віліі і далей на Жамойць. Таму ягоны подпіс бачым пад дамовай у Ясьвойнах (17 VIII), якая аддавала Вялікае Княства пад пратэкцыю Швецыі, а не пад актам канфедэрацыі ў Вербалове (23 VIII), у якім частка харугваў, у тым ліку гусары Гасеўскага, адмовілася ад службы ў Януша Радзівіла, выбіраючы сваім маршалам Жэромскага[7].

Прысутнасць Паца ў ваколіцах Кейданаў, напэўна, не вынікала з яго палітычных перакананняў, але з’явілася вынікам выпадку і таго хаосу, які панаваў тады ў ВКЛ, і была, зрэшты, не занадта працяглай. Ужо восенню 1655 г. ён пакінуў абоз вялікага гетмана (яго подпісу няма на другой дамове са шведамі ад 20 X1655 г.) і напэўна пазней, у першых месяцах 1656 г., далучыўся да баявых адзінак, якія засталіся вернымі каралю. Ён стаў тады паручнікам адной з харугваў (можа, казацкай?), а з 9 VIII 1656 г. ротмістрам казацкай харугвы ўдывізіі Гасеўскага[8]. Наяе чале Пац адбыўчарговыя кампаніі супраць шведаў і іхніх саюзнікаў: восенню 1656 г. ва Ўсходняй Прусіі, потым у Жамойці і ўрэшце, з кастрычніка 1657 г., у Інфлянтах. Пад час апошняй кампаніі ён пачаў камандаваць ужо большымі групамі кавалерыі. Мог урэшце выкарыстаць свой досвед і навуку, вынесеную ад аднаго з найвыбітнейшых палкаводцаў ВКЛ другой паловы XVII ст., якім, безумоўна, быў Вінцэнт Гасеўскі.

Ваенныя дасягненні Пацаў Інфлянтах былі ўжо настолькі значнымі, што засталіся ўвекавечанымі на старонках крыніц, якія шчасліва захаваліся да нашага часу. Прыклад свайго таленту ваяводзіч троцкі паказаў у ходзе асады — зрэшты, няўдалай — Парнавы (снежань 1657 — студзень 1658). Найперш камандуючы чатырма харугвамі конніцы, уяўным адступленнем выбавіў з-за ўмацаванняў частку шведскіх сілаў, а потым „з вялікім запалам па іх ударыў, дзве харугвы на пяхоту, а дзве іншыя на конніцу накіраваўшы”, нанёс ворагу адчувальныя страты і змусіў да панічнага адступлення. Калі праз некалькі дзён непрыяцель, захацеўшы ўзяць рэванш, напаў на абоз ВКЛ, Пац у найбольш крытычны момант ударыў па шведах з тылу, схіляючы шалі перамогі на свой бок. Заплаціў за гэта ранай у нагу, але разам з тым уласнаручна выключыў з бітвы палкоўніка фон Юкскула (Yxkulla), камандзіра праціўніка, якому адсек руку[9].

Сапраўдным пераломам у вайсковай кар’еры Паца сталі бітвы з войскамі Роберта Дугласа на тэрыторыі Курляндыі (спачатку Жамойці), пачатыя ў верасні 1658 г. Камандзір палка конніцы, які складаўся з сямі казацкіх харугваў (з восені 1658 г., або ад пачатку 1659 г. ужо як палкоўнік), ён шмат разоў дамагаўся добрых поспехаў, спецыялізуючыся ў партызанска-разведвальных дзеяннях. Ужо ў верасні 1658 г. ён здабыў каштоўную інфармацыю аб перасоўваннях Дугласа, які адступіў з Жамойці ў напрамку Доблены ў Курляндыі, а ў кастрычніку і лістападзе над ракой Мушай перш за ўсё разбіў раз’езд непрыяцеля, які налічваў каля 1000 коннікаў, а потым шведаў „некалькі соцень адбіў пад Нітавай”[10]. У чарговы раз Пац вылучыўся, разбіўшы атрад шведскай кавалерыі на 200 асобаў пад час баёў у траўні 1659 г. у раёне Палангі. Там войскі ВКЛ перагарадзілі дарогу арміі Дугласа (тая ішла з Курляндыі), якая мела намер злучыцца з корпусам Паўла Віртца, што падыходзіў з Заходняга Памор’я праз Каралеўскую Прусію. Калі шведскі камандуючы распачаў адыход у напрамку Мітавы, Міхал Казімір на чале загону конніцы, якім ён камандаваў разам з К. Адахоўскім (2500 коннікаў), з поспехам тузаў тылы ягоных атрадаў[11]. Найбольшы поспех, аднак, Пацу ўдалося атрымаць 21 кастрычніка пад Боўскам, дзе ён разбіў моцную групоўку шведскай конніцы пад камандай самога Дугласа, што ўратаваўся спешнымі ўцёкамі аж у Рыгу. Дзякуючы гэтай перамозе ўся тэрыторыя Курляндыі была ачышчана ад палявых адзінак непрыяцеля, які абараняўся яшчэ толькі ў двух гарадах: Мітаве і Боўску[12].

Год 1659 стаў пераломным у кар’еры Паца не толькі з прычыны яго дасягненняў на палях бітваў, але перш за ўсё з прычыны прасоўвання на высокія вайсковыя пасады. Зразумела, што ваенныя таленты выконвалі тут не галоўную ролю, бо вырашальнымі пад час прызначэння на чарговыя прыступкі вайсковай ерархіі былі наступныя фактары: грамадскі статус дадзенай асобы і пратэкцыя, на якую яна магла разлічваць. Развіццё вайсковай кар’еры Міхала Казіміра было б немагчымым без падтрымкі кузэна Крыштафа, тады ўжо (ад 2 III 1658 г.) канцлера ВКЛ і адзінага лідэра рэгалістаў на тэрыторыі ВКЛ, пасля таго, як 21 X 1658 г. пад Вэркамі Гасеўскі трапіў у маскоўскі палон. Будучы найбольш давераным супрацоўнікам каралеўскай пары, К. Пац меў велізарны ўплыў на палітыку прызначэння на пасады і раздавання каралеўскіх зямель і неадкладна выкарыстаў гэта дзеля ўмацавання магутнасці ўласнага роду. Гэта перш за ўсё дзякуючы яго пратэкцыі Міхал атрымаў пасаду хвейданскага старасты ў Жамойці (22 II 1659), а потым чашніка ВКЛ (красавік 1659)[13]. Выяўленнем усё больш моцнай пазіцыі Паца ў дывізіі левага крыла і надзеяў, якія з ягонай асобай звязваў двор, было таксама выбранне яго дырэктарам рыцарскага кола ў Жыдыках (17 V 1659). У маніфесце, які быў тады выдадзены, акрамя аб’яўлення шэрагу эканамічных пастулатаў, войска адкрыта выступіла супраць гетмана ВКЛ Паўла Яна Сапегі, які пасля зняволення Гасеўскага імкнуўся зліквідаваць адасобленасць дывізіі палявога гетмана і абмежаванні ўплываў двара ў арміі[14].

Але сапраўдным пераломам у вайсковай кар’еры Паца стала нечаканая смерць абознага ВКЛ Самуэля Камароўскага (21 X 1659). Левае крыло засталося без галоўнакамандуючага, і пры двары пачаліся ліхаманкавыя пошукі кандыдата на гэтую пасаду, які б не дапусціў да камандавання людзей Сапегі або Багуслава Радзівіла. Зразумела, не без удзелу К. Паца выбар каралеўскай пары спыніўся на Міхале Казіміры, якому 29 кастрычніка манарх выдаў прывілей на пасаду абознага ВКЛ, прызначаючы яго таксама камандуючым практычна паловай арміі ВКЛ. Амаль адначасова, 5 лістапада, войска выбрала Паца пад час генеральнага сходу рэгімэнтарам. Несумненна, гэта сведчыла пра вельмі моцныя ўплывы вайсковых аднадумцаў Пацаў у левым крыле, тым больш што мы нічога не ведаем пра тое, ці было гэтае прызначэнне вынікам непасрэднага пажадання караля[15].

Такі імгненны кар’ерны рост чалавека, які не так даўно, толькі чатыры гады таму, быў шараговым жаўнерам, мусіў быць і для яго самога, і для ўсёй арміі вялікай загадкай і шокам. Адсутнасць і адпаведнага досведу ў камандаванні такімі вялікімі вайсковымі масамі (у спісах каля 10 000 коней і пайкоў, насамрэч 7000-8000 чал.), і адпаведнай харызмы, так неабходнай для выстройвання кантактаў з афіцэрскімі кадрамі і падкаманднымі, спрычыніліся да таго, што Пац доўга марудзіў са згодай прыняць новыя абавязкі[16]. У наступных месяцах ён яшчэ не раз выказваў жаданне перадаць камандаванне (Багуславу Радзівілу), a на яго не найлепшае самаадчуванне ўвесь час уплывалі пастаянныя праблемы з затрыманнем аплаты войску, цяжкасці з матэрыяльным забеспячэннем, канфлікты ў асяроддзі старшыны (з людзьмі Сапегі і Радзівіла), якія пагражалі распадам дывізіі, а ўрэшце няўдачы распачатай 27 X асады Боўска[17].

Гэты замак меў, што праўда, устарэлыя фартыфікацыі (умацаваныя часовымі землянымі валамі), быў укамплектаваны не вельмі шматлікім гарнізонам, але размяшчаўся ў добра абароненым месцы, на цяжка даступным скалістым пагорку, акружаным з двух бакоўрэкамі Нёманкай і Мушай. Але абозны не меў у сваім распараджэнні ані адпаведнай артылерыі (нават пасля падыходу цяжкіх гармат з Біржы), ані запасаў пораху, а што галоўнае, не меў ніякага досведу правядзення асады замкаў. Таму нічога дзіўнага, што спробы ўзяць замак у цяжкіх умовах надвор’я (халодная зіма) скончыліся няўдачай[18]. Пра тое, што Пац зусім не здолеў камандаваць „людам агністым” (гэта, зрэшты, і пазней было сур’ёзным недахопам яго камандзірскага стылю), можа засведчыць ход штурму 28 II 1660 г.: пяхота „нядобра, пад самую скалу заведзена была, з-пад якой ані непрыяцеля перамагчы нельга было, ані спосабу ўзлезці ўверх не было. Там капітанаў двое забіта, паручнікаў трое, а больш за дзесятак афіцэраў застрэлены, пяхоты таксама больш за дзесяць чалавек забіта”. Пасля гэтага паражэння рэгімэнтар прыняў рашэнне аб заканчэнні асады, якая доўжылася ўжо больш за 4 месяцы (гэта адбылося 8 III) i размяшчэнні харугваў на зімовы адпачынак[19].

На поле бою Пац вярнуўся на пачатку ліпеня, а на гэты раз ягоным праціўнікам былі ўжо не шведы, з якімі 3 V 1660 г. у Аліве падпісалі мір, а маскоўскія войскі. Пад час нарады сената ў Варшаве (28 V) было вызначана, што большасць дывізіі левага крыла павінна адысці з Жамойці на дапамогу Ляхавічам, асаджаным арміяй Хаванскага, і там злучыцца з дывізіяй Сапегі і каронным корпусам, якім камандаваў ваявода рускі Стэфан Чарнецкі[20]. Але так не здарылася. Апрача загадаў караля, ані камандзіры, ані жаўнеры не хацелі паддавацца камандзе ненавіснага вялікага гетмана і вельмі павольна прыбывалі на вызначаны пункт збору ў Дзевалтове пад Вількамірам. У выніку Паца і яго падначаленых не было пад Палонкай, дзе 28 чэрвеня была атрымана цудоўная перамога над непрыяцелем, а дывізія левага крыла вырушыла на ўсход толькі 8 ліпеня, паставіўшы сабе мэтай вызваленне Вільні[21].

Пачатак кампаніі прайшоў па планах дывізіі левага крыла. Яны, „думаючы сабе, што Вільню хутка адабраць змогуць, спыніліся ў самім месцы, гару Лысую i Бекешаву аббегшы, спадзяваліся замак там апанаваць”[22] Аднак моцны і добра забяспечаны маскоўскі гарнізон на 700 чалавек жорстка супраціўляўся, і ўчарговы раз, як і пад Боўскам, выявілася, што войска ВКЛ і рэгімэнтар не падрыхтаваны да правядзення марудных і карпатлівых абложных дзеянняў. У складзе дывізіі была галоўным чынам кавалерыя, а артылерыя напачатку складалася толькі з пяці палявых гарматак, якія, зразумела, не маглі нанесці маскоўцам занадта вялікай шкоды. Пачаты 31 ліпеня штурм прынёс толькі цяжкія страты (найменш 100 чал.)[23]. У такой сітуацыі Пац, прыспешаны чарговымі лістамі Яна Казіміра, 8 жніўня пакінуў разам з часткай дывізіі (каля 3000 конніцы) Вільню і распачаў марш да Дняпра, куды ў гэты час былі перанесены галоўныя ваенныя дзеянні. У Вільні на чале больш чым 2000 жаўнераў — пяхоты, драгунаў, рэйтараў, а таксама дзвюх татарскіх харугваў — застаўся К. Жэромскі. 27 жніўня Пац дайшоў да Оршы, a 12 верасня, удакладніўшы прынцыпы, на якіх левае крыло пагадзілася падпарадкавацца Сапегу, прыйшоў са сваімі жаўнерамі ў Шклоў на левы бераг Дняпра[24].

30 верасня над ракой Басяй пачаліся першыя сутычкі з маскоўскай арміяй, што набліжалася з усходу (ёю камандаваў Юрый Далгарукі). Да галоўнай бітвы дайшло 8 кастрычніка, а харугвам Паца, якія стаялі на левым крыле, давялося адыграць у ёй вызначальную ролю. Наступ чатырох гусарскіх харугваў, падтрыманы потым казацкімі харугвамі і валанцёрамі Дзяніса Мурашкі, рассеяў правае крыло маскоўскіх войскаў, з якога толькі недабіткі здолелі схавацца ў лагеры. У ходзе гэтага бою Пац пацвердзіў свае ўменні вельмі добрага камандзіра конніцы, умела выкарыстаўшы прынцып эканоміі сілаў i ў адпаведны момант задзейнічаўшы рэзервы конніцы, што вырашыла зыход бою на гэтым крыле на карысць войскаў ВКЛ.

Але, хоць падобнага поспеху дасягнуў на другім флангу і Чарнецкі, бітва ў выніку не закончылася поўнай перамогай войскаў Рэчы Паспалітай. Далгарукаму ўдалося нечакана, выкарыстаўшы захапленне пагоняй за пабітым праціўнікам абодвух крылаў (Паца і Чарнецкага), разбіць цэнтр, якім камандаваў Сапега, а потым зачыніцца са сваімі адборнымі палкамі „новага строю” ў абаронным абозе. Апрача таго, што на полі бою засталіся войскі ВКЛ і Кароны, непрыяцель, хоць і панёс вельмі значныя страты, не быў разбіты, а баталія не прынесла вырашальнага выніку[25].

На гэтым бітвы над Басяй практычна закончыліся, бо наступнымі днямі Далгарукі ўжо не рашыўся вывесці свае атрады ў поле. У той жа час новая небяспека пачала пагражаць войскам ВКЛ і Кароны з іншага боку, бо ад Полацка на чале блізу 5000 жаўнераў распачаў наступ Хаванскі, маючы намер заблакаваць дняпроўскія пераправы і такім чынам адрэзаць праціўніка ад тылоў. На шчасце, маскоўскі камандуючы дзейнічаў надта павольна. Гэта дазволіла Чарнецкаму правесці маланкавы рэйд і разбіць частку войскаў Хаванскага паміж Друццю і Талачыном (27 X). У такіх умовах Хаванскі спешна пакінуў свой абоз пад Чарэяй, ратуючыся адыходам у Полацк[26].

У гэтых дзеяннях Пац не ўдзельнічаў, бо быў пакінуты камандаваннем у ар’ергардзе над Басяй, дзе мог сачыць за перасоўваннем Далгарукага. І толькі 25 кастрычніка ён пачаў адыход у напрамку Шклова, а на поле бітвы трапіў толькі праз 4 дні пасля перамогі. Але хоць у наступныя дні харугвы левага крыла былі размешчаны ў зімовым лагеры ў Віцебскім ваяводстве, абозны нечакана атрымаў нагоду, яшчэ перад канцом 1660 г., вырушыць у поле. Бо ўжо 29 лістапада яго, разам з 24 харугвамі сваёй дывізіі і палком С. Ліпніцкага з правага крыла, Сапега выслаў пад Шклоў, дзе ў гэты час дзейнічаў невялікі маскоўскі корпус пад камандай Пятра Далгарукага. Пац падышоў першага снежня пад Смаляны, дзе затрымаўся з гусарамі, накіраваўшы пад Шклоў казацкія харугвы. Яны 3 снежня разбілі частку атрадаў ворага, змусіўшы астатніх адступіць пад Магілёў[27].

Аж да ліпеня 1661 г. адбываліся тол ькі лакальныя дзеянні супраць Масквы, але гэта зусім не азначала, што ў гэты час Пац не ангажаваўся ў справы войска. Найбольш энергіі ён, безумоўна, аддаваў пастаянным канфліктам з гетманам Сапегам, якія, пасля адноснага зацішша, аднавіліся яшчэ з большай сілай у ходзе бітваў над Басяй. Галоўным прадметам спрэчак быў падзел месцаў зімовых лагераў. Не задаволены размяшчэннем у знішчаным ваеннымі дзеяннямі Віцебскім ваяводстве, Пац у снежні 1661 г. вырашыў самавольна перайсці ў Браслаўскі павет[28]. Адразу ж пасля змены месца стаянкі абозны на чале 10 казацкіх харугваў распачаў смелы паход пад Дынабург, дзе павінен быў стаяць маскоўскі атрад, які меў намер захапіць Вільню. Уся гэтая акцыя, як пісаў Пац, была вялікай імправізацыяй: „Нашы харугвы не мелі прыкрыцця, афіцэры падцягваліся, іх, апроч аднаго паручніка, не было. Сам Пан Бог і жаданне сяброў толькі было дзейсным”. Спешна падцягнулі таксама з Біржаў два цэнтнеры пораху i 2000 куль[29].

Калі пасля цяжкага — з прычыны снегу — маршу 21 студзеня абозны дайшоў пад Дынабург, высветлілася, што непрыяцель ужо гатовы да бітвы. З горада выйшаў ваявода Іван Палуехтаў з 3000 чалавек, які „на трох месцах пяхоту ў засадах рассадзіў”. Аднак Пац перахітрыў ворага, выкарыстаўшы такі самы манеўр, як 3 гады раней пад Парнавай. Найперш выправіў раз’езд з некалькі дзесяткаў коннікаў, за якім царскія атрады кінуліся ў пераслед. Калі яны аддаліліся на значную адлегласць ад горада, на іх напалі з тылу дагэтуль схаваныя галоўныя сілы Паца. Каля 200 маскоўцаў загінула ў бітве, астатнія пачалі ўцякаць у замак. Пад час пагоні выразалі большую частку пяхоты, шмат непрыяцеляў (асабліва афіцэраў) знайшлі смерць у хвалях Дзвіны, на якой разламаўся лёд. Пацярпеў таксама Палуехтаў, які страціў каня і дабіраўся да замка пешшу. Жаўнеры Паца былі змушаны спыніць пагоню каля ракі, „бо наша конніца не магла прайсці і аж нават злазячы з коней у іншых месцах прыкрыя берагі пераадольвалі”, дзякуючы гэтаму частцы ворагаў удалося ўцячы жывымі. Бітва была вельмі зацятая: у палон узялі толькі 7 чалавек, акрамя гэтага здабылі 2 харугвы і воз з кнатамі[30].

Гэты поспех, найбол ьш значны ў каманднай кар’еры Паца, у поўнай меры пацвердзіў яго высокія якасці як камандзіра кавалерыі, але не прынёс, аднак, рэальнай карысці для ўзяцця Дынабурга. Без пяхоты і артылерыі рэгімэнтар не мог нават падумаць пра штурм добра ўмацаванага горада, таму адразу пасля бітвы адступіў пад Дрысвяты.

Пад уплывам звестак пра падрыхтоўку маскоўцаў да чарговага наступу 5 сакавіка Пац яшчэ раз з загонам кавалерыі выправіўся пад Дынабург, але на гэты раз не дайшло да адкрытай сутычкі з непрыяцелем, у той жа час праз два дні было заключана чарговае лакальнае замірэнне з Палуехтавым на тэрмін 6 тыдняў[31].

Перапынак у дзеяннях дывізіі левага крыла працягваўся, аднак, значна даўжэй, і толькі ў першых днях ліпеня Пац сабраў свае атрады (да 6000 чал.) у абозе пад Друяй і пачаў будаваць два масты цераз Дзвіну („адзін на козлах, другі на стругах”). Пасля рассеяння загону конніцы, высланага з-пад Дынабурга (12 харугваў), які павінен быў перашкодзіць пераправе, рэгімэнтар пачаў разведвальныя дзеянні на паўночным беразе ракі. Адзін з высланых ім раз’ездаў (20 харугваў) дайшоў 15 ліпеня пад Дынабург „і там з Масквой біліся, капітана жыўцом і нямала іншых вязняў пабралі і дзве харугвы знеслі”[32]. Другому раз’езду пад камандай К. Адахоўскага (1500 чал.) удалося, праўда, разбіць невялікі атрад праціўніка, але 25 ліпеня яго акружыў і рассеяў Іван Хаванскі, які меў значна большыя сілы. Ліцвіны з цяжкасцю перабраліся на другі бераг Дзвіны, страціўшы большасць коней, але, на шчасце, няшмат жаўнераў[33].

Пасля таго як было разбіта згуртаванне Адахоўскага, у абозе войска ВКЛ усур’ёз баяліся новай атакі царскіх войскаў. Гэтым часам Хаванскі ўжо меў пад сваёй камандай 8000 салдат i яшчэ чакаў значнай падмогі. Пасля заключэння мірнай дамовы са Швецыяй у Кардзісе (1 VII 1661) пад яго камандаванне былі аддадзены таксама атрады, што адышлі з Інфлянтаў, і „зараз нахабнай нам пачаў адказваць пыхай i аграмаднейшыя да гэтага краю заварочваць войскі” — перасцерагаў Пац[34]. Таму ён таксама ўсё ж рашыўся злучыць свае сілы з дывізіяй правага крыла, якой тады з-за адсутнасці вялікага гетмана камандаваў Мікалай Юдыцкі. Гэта адбылося 10 жніўня каля Дзісны. Наступнымі тыднямі становішча на фронце стала больш стабільным, і хаця дзесьці 26 жніўня Хаванскаму ўдалося ў раёне Полацка пераправіцца на паўднёвы бераг Дзвіны, ваенныя дзеянні яго войскаў абмяжоўваліся толькі сутычкамі раз’ездаў[35].

У стаўцы ВКЛ у гэты час найбольш увагі аддавалі справам затрымання салдацкай аплаты, а больш за ўсё аналізу інфармацыі, якая паступала з Варшавы. Ад 2 траўня там праходзілі паседжанні сойму, у ходзе якіх вырашаўся лёс планаў лагера рэгалістаў, якія датычылі выбараў vivente rege i ўмацавання цэнтральнай улады. Пацу даўно былі вядомыя задумы каралеўскай пары, і ён схіліў да іх значнае кола прыхільнікаў сярод сваіх падначаленых. Канчаткова, аднак, апазіцыя ў Кароне не дапусціла развіцця рэформаў, а сойм не прыняўзаконуабадпаведныхпадаткахнааплатуарміі.Ітады абознаму давялося плаціць па рахунку за сваю ўцягнутасць у палітыку каралеўскага двара, таму што менавіта караля паўсюдна абвінавачвалі жаўнеры за катастрафічны стан дзяржаўных фінансаў. 11 IX 1661 г. у абозе пад Палудавічамі войска арганізавала канфедэрацыю, адхіляючы ад камандавання ўсіх камандзіраў і таксама Паца[36]. Калі 1 лістапада пад час вайсковай сесіі пад Кушнікамі не ўдалася спроба правесці абознага ва ўладныя структуры Братэрскага Аб’яднання (за гэтую спробу аддаў жыццё адзін з ягоных давераных супрацоўнікаў K. Адахоўскі), то стала відавочна — пакуль што ў шэрагах арміі ВКЛ яму месца няма[37].

Перыяд вымушанага перапынку ў вайсковай кар’еры Паца доўжыўся паўтара года. Ягоныя справы пагоршыліся яшчэ больш вясной 1662 г., калі ў краіну з маскоўскага палону вярнуўся гетман Гасеўскі, і абозны нават намінальна перастаў быць камандуючым дывізіі правага крыла. Абставіны кардынальна змяніліся пасля таго, калі палявы гетман загінуў ад рук канфедэратаў 29 XI 1662 г.[38]. Выконваючы волю каралеўскай пары i K. Паца, на пачатку 1663 г. абозны ўзначаліў загавор, які ставіў на мэце разваліць канфедэрацыю і адпомсціць за смерць Гасеўскага. 22 IV 1663 г., пасля ўзорна праведзенай акцыі, Пацу ўдалося затрымаць у Шадаве прадстаўніка канфедэратаў Канстанціна Катоўскага, якога лічылі галоўным давернікам забойства гетмана[39]. У той жа час 5 траўня дывізія левага крыла пагадзілася закончыць канфедэрацыю, а таксама прыняць зноў у шэрагі войска абознага, якога жаўнеры выбралі „старшым”[40]. Пац не толькі трыумфальна вярнуўся на службу, але менавіта ягоныя апошнія заслугі сталі прычынай таго, што двор пачаў бачыць у ім сур’ёзнага кандыдата на булаву палявога гетмана. Зразумела, што не так вайсковы талент быў тут важным, як упэўненасць, што менавіта ён у найбольшай ступені зможа гарантаваць захаванне ўплываў двара, асабліва ў дывізіі левага крыла, а таксама быць адпаведнай процівагой для Сапегі, які, як правіла, не лічыўся з палітыкай каралеўскай пары. Аднак змаганне за булаву не было лёгкім і працягвалася больш чым паўгода, а Пацу пры гэтым трэба было перамагчы сур’ёзных канкурэнтаў. Асабліва вялікія шанцы мелі: польны пісар ВКЛ Аляксандр Гіляры Палубінскі, пратэжэ вялікага гетмана, але перш за ўсё — Багуслаў Радзівіл. Аднак Крыштаф Пац так умела вёў справу, што і на гэты раз не ўпусціў выключнага выпадку ўзвысіць прэстыж і грамадскае становішча сваёй сям’і. Хоць з афіцыйным прызначэннем яшчэ марудзілі некалькі месяцаў, дзякуючы ролі, якую адыгрываў пры двары канцлер, найпазней у ліпені 1663 г. адзіным значным кандыдатам на атрыманне булавы застаўся абозны ВКЛ[41].

Але цікава, што і на гэты раз ён паставіўся да перспектывы чарговага кар’ернага ўзлёту без энтузіязму, а спачатку ўвогуле катэгарычнаадмовіўся ад старанняўпра новую пасаду. Можа, Пац баяўся, што пасля падзей з часоў канфедэрацыі ягоны ўплыў у войску занадта аслаб, каб справіцца з абавязкамі. Аднак можна меркаваць, што ён вёў з каралём і канцлерам спрытную гульню, якая мела на мэце атрымаць новыя маёмасныя надзелы і ў значнай ступені выправіць усё яшчэ не найлепшы свой маёмасны стан[42]. Таму дадаткам да булавы мелася быць адміністраванне Магілёўскай эканоміі, якая, праўда, па прычыне ваенных знішчэнняў не прыносіла на той момант вялікіх даходаў, але ўжо праз некалькі гадоў стала галоўнай крыніцай прыбытку Паца. Акрамя таго, ён атрымаў прывілей на Смаленскае ваяводства, што прынесла яму месца ў сенаце, а гэта значыць сярод безумоўнай уладнай эліты ВКЛ.

Усе гэтыя пасады Пац атрымаў 9 XII 1663 г. у абозе пад Прудкамі на поўдзень ад Смаленска, дзе ён рыхтаваўся да пачатку новага ваеннага паходу супраць Масквы[43]. Кампанія, запланаваная з велізарным размахам, павінна была прывесці да поўнага завяршэння вайны з царом, якая доўжылася ўжо амаль дэкаду, a каралю дапамагчы знішчыць унутраную апазіцыю і правесці змены ва ўладкаванні дзяржавы. У сувязі з цяжкасцямі з расфармаваннем канфедэрацыі ў дывізіі правага крыла армія ВКЛ вырушыла на ўсход толькі ў жніўні 1663 г. Згодна з пачатковай канцэпцыяй, Пац быў павінен, дайшоўшы да Менска, павярнуць на поўдзень у напрамку Рэчыцы і Лоева, каб там злучыцца з кароннымі войскамі, якія рухаліся з поўдня і былі падсілкаваныя татарамі і казакамі[44]. 3 прычыны запозненага пачатку наступлення на Ўкраіне гэтыя планы, аднак, давялося скарэктаваць. Левае крыло прасунулася больш на поўнач, 6 верасня дасягнуўшы Дняпра ў Оршы. Пасля пераправы цераз раку і захопу 14 верасня Краснага Пац спыніў свае атрады на больш працяглы адпачынак — найперш раскінуўшы абоз пад Крычавам, а з 4 лістапада — пад Прудкамі[45].

Прычынай таго, што ваенныя дзеянні адкладваліся, напэўна, было чаканне баявых дзеянняў кароннай арміі на Ўкраіне, якая толькі 12 лістапада закончыла пераправу цераз Дняпро каля Кіева і пачала дзейнічаць на Левабярэжжы. Пац не хацеў таксама выходзіць за межы ўласнай краіны, не атрымаўшы булавы і не ўдакладніўшы прынцыпаў узаемадзеяння з правым крылом, якое толькі на пачатку лістапада дасягнула левага берага Дняпра, расклаўшы абоз пад Мігновічамі. Заданне прывесці да „ўзаемадзеяння” абедзве дывізіі ўзяў на сябе каралеўскі камісар, маршал ВКЛ Крыштаф Завіша. 11 снежня, праз два дні пасля таго як Пацу была ўручана булава, ён здолеў паразумецца з ягонымі падначаленымі, а ўжо 23 снежня, пасля трох дзён бурных і цяжкіх перамоваў, яму ўдалося дасягнуць кампрамісу і з правым крылом[46]. Новы паля вы гетман тэарэтычна мог ажыццяўляць агульнае камандаванне ўсёй арміяй Вялікага Княства, бо ад удзелу ў паходзе адмовіўся Павел Ян Сапега[47]. Але толькі тэарэтычна, бо ў поле абодва крыла (правым камандаваў Палубінскі) вырушылі асобна, а падначаленыя вялікага гетмана зусім не спяшаліся прызнаць галоўнакамандуючым Паца.

Ужо 2 I 1664 г. дывізія левага крыла зрабіла спробу з маршу ўзяць Рослаў. Асада „курніка”, як пагардліва называлі мясцовы замак ліцвіны, закончылася, аднак, балючай паразай, а яе ход паказвае, што палявы гетман і надалей не ўмеў справіцца з падобнымі дзеяннямі. У першым штурме, які адбыўся 9 студзеня, страцілі жыццё больш чым 100 жаўнераў, у тым ліку 3 капітаны і многія ніжэйшыя афіцэры. Пад час наступнага штурму (11 студзеня) валанцёрскім атрадам Г. Сурына ўдалося, праўда, спаліць адну з вежаў, але іх дзейнасць была зусім не скаардынавана з іншымі групамі войска, якія своечасова не былі прыведзены ў баявую гатоўнасць[48].

Не хочучы траціць часу на здабыванне крэпасці, якая не мела асаблівага стратэгічнага значэння, ужо на наступны дзень Пац вырашыў згарнуць асаду і адысці ў бок Сеўска, дзе павінна было адбыцца злучэнне з кароннай арміяй. 14 студзеня ён перайшоў перадваенную мяжу з Масквой, падкрэсліўшы гэта сімвалічным чынам: „Сам палажыў агонь у дах адной слабады, што на мяжы была, даўшы ў імя Божае дазвол біць і паліць”[49]. Пасля маршу, які доўжыўся крыху больш за два тыдні, 2 лютага дывізія левага крыла прыбыла ў Сеўск[50]. Следам за ёй падыходзіў Палубінскі, які пакінуў Міганавічы 6 студзеня і маршыраваў паралельным шляхам на адлегласці адной мілі ад харугвы Паца. У Сеўску пакуль што не было ані караля, ані кароннай арміі, якая з 22 студзеня спрабавала ўзяць недалёкі Глухаў. Перш чым дайшло да злучэння абодвух войскаў, урэшце ўдалося дзякуючы захадам каралеўскіх камісараў з Крыштафам Пацам на чале знайсці паразуменне паміж дзвюма дывізіямі Вялікага Княства. Жаўнеры пагадзіліся застацца на службе ў наступным квартале, а 15 лютага правае крыло пагадзілася прызнаць камандаванне палявога гетмана. Пац упершыню ў сваёй кар’еры змог адчуць сябе камандуючым аб’яднанай арміяй ВКЛ[51].

Асада Глухава закончылася 10 лютага няўдачай і, такім чынам, наступленне, якое спачатку развівалася паспяхова, прыпынілася. Таму пад час вайсковай нарады, якая адбылася 18-19 лютага, было прынятае рашэнне аб адмене маршу ўглыб Масквы і размяшчэнні войскаў у зімовым лагеры на Севершчыне[52]. У працэсе адыходу, пад Ноўгарадам-Северскім, палякам і ліцвінам дарогу заступіла моцная маскоўска-казацкая армія, якой камандавалі Г. Рамаданаўскі і І. Бжухавецкі. Жаданая бітва адбылася 1 сакавіка, а атрады ВКЛ пад час яе традыцыйна займалі месца на левым крыле строю. Гэтая сутычка закончылася паспяхова, таму што ўдалося завабіць частку казакоў на правы бераг Дзісны і потым разбіць моцным ударам конніцы. Праціўнік, таксама як каля Басі, умацаваўся ў табары і адмовіўся ад новых наступленняў. У наступныя дні прадпрымаліся толькі няўдалыя спробы вывесці яго з-за ўмацаванняў. Пад час адной з такіх спробаў, 2 сакавіка, у крытычным стане апынуўся сам Пац, які зваліўся з каня на Дзісне недалёка ад берагу, занятага ворагам, і ад смерці або палону яго ўратавалі толькі актыўныя дзеянні таварышаў з гусарскай харугвы[53].

У сувязі з абставінамі, якія склаліся, 8 сакавікаЯн Казімір прыняў рашэнне аб канчатковым заканчэнні кампаніі і размяшчэнні абедзвюх армій на раней вызначаных кватэрах: Вялікага Княства каля Старадуба і Трубецка, Кароны — на другім беразе Дзісны ў раёне Сасніцы, Мяны i Остра, каб „чакалі там вясны”. Але гэты план хутка стаў поўнай фікцыяй. Камандуючы кароннымі сіламі С. Чарнецкі ўжо 13 сакавіка падышоўда Дняпра, маючы намер пераправіцца на другі бераг ракі, каб прыступіць да падаўлення казацкага паўстання. На дзень пазней кароль пакінуў армію ВКЛ пад Старадубам, накіроўваючыся з экскортам сенатараў, гвардыі і часткай харугваў на Магілёў[54]. Ад’езд манарха прывёў да катастрафічнага падзення баявога духу сярод жаўнераў; адразу распаўсюдзіліся чуткі, што непрыяцель адрэзаў іх ад Вялікага Княства i „як птушак у клетцы замкнуў паміж фартамі і плюгавымі рэкамі”. Калі перад гэтым 17 сакавіка прыйшлі звесткі пра падцягванне з усходу маскоўскіх сілаў пад камандайЯкаваЧаркаскага, Пацдаў загад адыходзіць на Крычаў тым самым трактам, якім на тры дні раней ад’ехаў Ян Казімір[55].

Гэты марш адбываўся ў драматычных абставінах, таму што шлях праходзіў вузкім трактам, „цераз дзікія пустыні і лясы” i „жахлівымі пушчамі і пераправамі”, праз тэрыторыі, цалкам абрабаваныя і пазбаўленыя харчоў і фуражу. Баючыся, каб Чаркаскі не перарэзаў шлях адыходу пры пераправе цераз раку Іпуць, Пац выстраіў на чале арміі калоны кавалерыі, пакідаючы на ласку лёсу абоз i частку „люду агністага”. Карыстаючыся замяшаннем, драгуны і валанцёры з атрадаў Дзяніса Мурашкі кінуліся рабаваць вазы. Ідучы ўслед за войскамі ВКЛ, маскоўскія войскі ўбачылі „пакінутую зброю, шышакі, рыдваны, пааббіваныя шкатулы”. У дадатак да найгоршага, 20 сакавіка быў разбіты ў ар’ергардзе пешы полк Хрысціяна Людвіга фон Калькштэйна, а яго камандзір трапіўупалон[56].

Калі 21 сакавіка першыя атрады дасягнулі Крычава, іхні стан быў мізэрны — „вельмі зруйнаваныя, як яшчэ ні разу не былі. Па некалькі соцень таварышаў пешшу прыходзяць, ад коней цалі адпалі”. Найбольш пацярпелі рэгімэнты пяхоты, „больш чым напалову зменшаныя”[57]. Гэта адбылося толькі за некалькі тыдняў ваенных дзеянняў (галоўным чынам за чатыры дні адступлення), бо яшчэ 17 лютага пад час вайсковага параду пад Сеўскам войскі ВКЛ зрабілі вельмі пазітыўнае ўражанне на караля[58]. Каб крыху выправіць сітуацыю, на вайсковай нарадзе (24-25 III) была прынятая пастанова размясціць войска на кансістэнцыях паміж Дняпром і Бярэзінай. Ужо 26 сакавіка першыя харугвы вырушылі разам з каралём у Магілёў, а потым на правы бераг Дняпра. Следам за імі ў наступныя дні накіраваліся рэшткі арміі разам з Пацам, які 8 красавіка прыбыў у Шклоў, дзе на працягу бліжэйшых месяцаў павінна была знаходзіцца яго кватэра[59].

Найбліжэйшыя месяцы былі для гетмана палосай непарыўных клопатаў. Армія раставала на вачах ад дэзерцірства, яе шэрагі пакінула амаль усё афіцэрства, і следам за ім большасць іншых вайскоўцаў. Не хапала матэрыяльнага забеспячэння i грошай на заробак жаўнерам, а кватэры ў спустошаным краі настолькі раззлавалі жаўнераў, што Пац пачаў асцерагацца, каб яму не давялося раздзяліць лёс Гасеўскага i не страціць жыццё ад рук падначаленых[60]. На шчасце, праціўнік у гэты час таксама быў вельмі змучаны вайной і стратамі, нанесенымі яму ў апошняй кампаніі, і не праяўляў асаблівай актыўнасці, чакаючы паляпшэння надвор’я і прыходу папаўнення. Пагрозу ўяўляў толькі Хаванскі, які з-пад Віцебска некалькі разоў нападаў на тылы ліцвінаў, што стаялі абозам над Дняпром. Галоўная маскоўская армія пад камандай Ю. Чаркаскага распачала марш на захад толькі ў чэрвені. Яе задачай было дэманстрацыяй сваёй сілы паўплываць на ход мірных перамоваў, распачатых у траўні паміж Красным і Зверавічамі[61].

Каб не апынуцца ў пастцы паміж двума маскоўскімі карпусамі, Пац вырашыў найперш разбіць нашмат слабейшую колькасна групоўку Хаванскага, а потым затрымацца на лініі Дняпра. 8 чэрвеня раніцай ён з тымі харугвамі, якія здолеў сабраць (да 3000 чал.), распачаў хуткі марш на поўнач, каб дагнаць ворага. Пад Шкловам, на чале зусім нешматлікіх сілаў, застаўся ягоны кузэн, надворны харужы Канстанцін Пац. А праз тыдзень, пасля пераходу ракі Лучоса, войска ВКЛ з’явілася пад Віцебскам, што стала для Хаванскага абсалютнай нечаканасцю. Насустрач маскоўскім атрадам, якія стаялі ў абозе на паўднёвым беразе Дзвіны і ў самім горадзе, выйшаў з навакольных лясоў сам палявы гетман на чале авангарда, які ўтварылі: ягоная харугва гусараў, 6 татарскіх харугваў і два рэгімэнты драгунаў. Мэтай гэтай акцыі было выманіць праціўніка з-за ўмацаванняў і вымусіць яго прыняць бітву ў адкрытым полі. Пасля першых сутычак, якія працягваліся да поўдня 15 чэрвеня, ліцвіны адышлі на другі бераг Лучосы.

Гэтая акцыя прынесла пажаданы вынік, бо Хаванскі даў уцягнуць сябе ў бітву ў вельмі неспрыяльных умовах. 16 чэрвеня ён пераправіўся цераз Лучосу і рашыўся прыняць бітву на адлегласці 10 км ад Віцебска, маючы за плячыма балоцістую раку. Уласна баталія не працягвалася доўга. Пасля дзвюх уступных сутычак на трэці раз атака конніцы ВКЛ зламала маскоўскі строй; ворагі панічна кінуліся ўцякаць. Хаванскі ўцёк у Віцебск, а ягонае войска было цалкам разбіта. Найбольшыя страты былі нанесены пяхоце: „Рэшта часткова ўзята жывымі, частку выразалі, а іншыя ў Дзвіне рацэ патапіліся”. Маскоўскія страты былі настолькі вялікія, што склалі, можа, больш чым палову ўсёй арміі, якая налічвала каля 5000 чалавек. У рукі пераможцаў трапіла ўся артылерыя (10 гармат) з амуніцыяй, 63 штандары (у тым ліку адзін самога цара), а таксама многа багажу з багатымі трафеямі, пакінутымі як на полі бітвы, так і ў шанцах над Дзвіной, якія пасля бітвы былі занятыя Пацам[62].

Бліскучая перамога 16 чэрвеня, напэўна, найбольш значная ў вайсковай кар’еры Паца, не прынесла, аднак, пералому ў вайне з Масквой. Палявы гетман быў вымушаны адразу ж вярнуцца ў Шклоў, каб ужо неўзабаве процістаяць у значнай ступені больш магутнай царскай арміі, якую з-пад Смаленска вёў Ю. Чаркаскі. Яна ў шмат разоў перавышала сваім колькасным складам армію Вялікага Княства, але, на шчасце, не ўяўляла сабой вельмі значнай баявой вартасці, паколькі складалася з „люду марнага і прымусам сабранага, і яшчэ не навучанага”[63]. Маючы пад сваёй камандай максімальна 5000 жаўнераў, Пац, аднак жа, не рашыўся на бітву з праціўнікам у полі, а вырашыў змагацца на лініі дняпроўскіх умацаванняў[64].

1 жніўня маскоўскія атрады расклалі абоз на левым беразе ракі пад Горкамі. Насупраць Шклова былі насыпаны пляцоўкі для цяжкай артылерыі (18 гармат), адкуль распачаўся моцны абстрэл пазіцый войска ВКЛ, які прынёс сур’ёзныя страты ў людзях і конях. Ужо ўначы з 2 на 3 жніўня, што было вялікім недаглядам з боку Паца, непрыяцель збудаваў мост і пераправіўся цераз Дня про на поўнач ад горада. Пасля нарады са старшынай, ведаючы пра не найлепшы стан умацаванняў свайго абозу, гетман вырашыў яго пакінуць і ў ноч з 3 на 4 жніўня адступіў з конніцай (каля 4000 жаўнераў) пад ахову нашмат мацнейшых фартыфікацый Магілёва, маючы намер чакаць там падмацаванняў. Тая частка маскоўскіх войскаў, якая паспела ўжо пераправіцца цераз Дняпро, накіравалася за ім услед. Пасля палудня 4 чэрвеня пад Магілёвам адбыліся сутычкі гарцаўнікоў і артылерыйскага разліку. Падмацаваныя гарадскімі гарматамі ліцвіны змусілі праціўніка адступіць. Няўдачай для праціўніка таксама закончыліся распачатыя назаўтра спробы штурмаваць Шклоў, дзе Пац пакінуў моцны гарнізон: тры рэгімэнты пяхоты, а таксама ўсю артылерыю. Калі выявілася, што дзённы артылерыйскі абстрэл не прынёс жаданага выніку, а вылазкі абаронцаў (асабліва 6 жніўня) і нечаканыя напады конніцы з-пад Магіл ёва прынеслі праціўніку значныя страты, маскоўскія войскі перапынілі асаду і зноў пераправіліся на другі бераг Дняпра[65].

У наступных тыднях на фронце панавала патавая сітуацыя. Маскоўцы практычна не распачыналі ніякіх значных дзеянняў, у той жа час Пац імкнуўся „сталымі раз’ездамі інфеставаць і значна падрываць Маскву”, але пры гэтым добра разумеў, што „ніяк не мог бы супраціўляцца [непрыяцелю], калі б той наступаў усур’ёз”[66]. Армію Чаркаскага пераследавалі, аднак, усё больш значныя ўнутраныя праблемы, у яе шэрагах пашыралася дэзерцірства і паражэнчыя настроі. Маскоўскія войскі стаялі ў раёне Дуброўны яшчэ да 19 кастрычніка, а потым адышлі пад Смаленск[67]. Такім чынам першая самастойная кампанія закончылася для Паца поспехам. Гэты поспех быўтым больш важны, што, баронячы свой край перад значна мацнейшым праціўнікам, гетман быў вымушаны шмат месяцаў змагацца з яшчэ многімі іншымі цяжкасцямі: жахлівым становішчам арміі пасля задняпроўскай кампаніі, прагуламі афіцэраў, пагрозамі бунту, адыходам з войска жаўнераў пасля заканчэння кожнага квартала, недастатковым забеспячэннем.

Позняй восенню 1664 г. дзеянні на маскоўскім фронце перапыніліся. Пасля размяшчэння войска ў зімовых абозах Пац выехаў у Вільню, i на працягу найбліжэйшых месяцаў бол ьш чым бітвы з царом яго цікавілі ўнутраныя справы. Ужо праз нейкі час нязгода караля з кіраўніком апазіцыі вялікім маршалкам i гетманам польным Кароны Ежы Любамірскім ператварылася ў грамадзянскую вайну, якая паўтара года нішчыла краіну. Пац у 1665 г не ўдзельнічаў у бойках з мяцежнікамі, але абараняў палітыку двара на публічных форумах — на соймах і сойміках. На чале корпуса ВКЛ, які зноў быў пераведзены на тэрыторыю Кароны, a потым разбіты Любамірскім пад Чанстаховай, стаяў А. Г. Палубінскі. У той жа час пад канец жніўня Пац у чарговы раз вырушыў на маскоўскі фронт, каб падтрымаць рэгімэнтара левага крыла Крыштафа Белазора, які абараняў полацкі пас. Праціўнікам палявога гетмана зноў стаў Іван Хаванскі, які з’явіўся ў раёне Друі на чале значных сілаў (каля 8000-10 000 чал.), з якімі мог адважыцца нават на штурм Вільні[68]

У першых днях верасня Пац закончыў канцэнтрацыю харугваў, якія яму ўдалося сабраць, у Кабыльніках на поўнач ад Вільні. Пасля кароткай затрымкі ў Лынгмінах каля Вількаміра 10 верасня на чале 3000-4000 жаўнераў ён вырушыў пад Дынабург. Даведаўшыся пра гэта, Хаванскі 12 верасня паспешна адступіў на паўночны бераг Дзвіны, a потым у напрамку Апочкі, не рызыкуючы ўступіць у адкрытую сутычку з камандуючым, які нядаўна разграміў яго пад Віцебскам[69]. Аднак Пац вырашыў разбіць праціўніка і таму 20 верасня выслаў на паўночны бераг Дзвіны Пятра Рудаміну Дусяцкага з 18 лёгкімі харугвамі і валанцёрамі, заданнем якога было звязаць рукі непрыяцелю да прыходу астатняй арміі. Сам Пац з гусарамі і пяхотай перайшоў цераз раку па толькі што, 25 верасня, узведзеным мосце пад Асвеяй. Аднак Хаванскаму ўдалося пазбегнуць пагоні, бо ён адступіў „праз лясы і настолькі цяжкія пераправы, што яснавяльможны пан стараста Старадубскі [Рудаміна Дусяцкі. — K. Б.] дагнаўшы яго за тры мілі ад Асвеі ані з боку, ані спераду не мог падступіцца”. У такіх умовах, не жадаючы рызыкаваць сваімі невялікімі сіламі, Пац даў загад адступіць[70].

Пад канец верасня палявы гетман распачаў асаду Дынабурга, але, маючы мала пяхоты, невялікія запасы пораху і волава, а таксама толькі тры лёгкія гарматы, не мог пачаць штурму добра ўмацаванай і з моцным гарнізонам крэпасці. У такіх умовах, пры дапамозе сістэмы палявых умацаванняў, ён арганізаваў вельмі дзейсную блакаду горада, маючы намер змусіць голадам гарнізон да капітуляцыі. Ужо пад канец верасня гэта дало пэўны вынік, бо, як паведамляў гетман, асаджаныя „дроў не маюць, салдаты не апранутыя, харч, пры Хаванскім дастаўлены, увесь папсаваўся, вывозяць гнілое збожжа з замка”. Мясцовы ваявода Багдан Няклюдаў ацаніў, што харчавання хопіць толькі да студзеня, і калі да гэтага часу не падыдзе дапамога, то з прычыны голаду давядзецца паддацца[71].

Але ўсе планы гетмана былі парушаны па прычыне сітуацыі, якая ўзнікла ў Кароне. Апрача таго, што ў Пальчыне (9 XI1665) была заключана дамова з апазіцыяй, абодва бакі разум елі, што вясной павінна ўсё ж адбыцца вырашальная схватка. У ёй меўся быць задзейнічаны больш моцны кантынгент Вялікага Княства, а яго камандуючым замест скампраметаванага пад Чанстаховай Палубінскага быў прызначаны палявы гетман. У такіх умовах ніякая блакада Дынабурга, зразумела, не была магчымай. У сярэдзіне лістапада Пац пакінуў абоз у Тын Муйзы, распусціўшы харугвы на зімовы адпачынак (галоўным чынам у Курляндыі). У шанцах пад Дынабургам засталося некалькі соцень жаўнераў, якімі камандаваў аберштэр Карл Марсан[72].

У ходзе ваенных дзеянняў у 1664-1665 г. Пац увесь час самастойна камандаваў усёй арміяй Вялікага Княства, бо ў гэты час вялікі гетман, галоўным чынам з прычыны стану здароўя, які ўсё пагаршаўся, адмовіўся ад асабістага камандавання. І таму падрыхтоўку да кампаніі супраць Любамірскага Міхал Казімір распачаў ужо як фактычны камандуючы арміяй ВКЛ, бо Сапега памёр 30 XII 1665 г. I хоць кароль адцягваў момант уручэння Пацу булавы вялікага гетмана, згодна з законам на чале арміі цяпер стаяў палявы гетман.

26 III 1666 г. у Варшаве было прынятае рашэнне пра тое, каб дзеля барацьбы з апазіцыянерамі падцягнуць у Карону 8000 жаўнераў арміі ВКЛ. Гэтая пастанова была зацверджана Радай Сената 8 траўня[73]. У гэты час Пац скончыў ужо канцэнтрацыю свайго корпуса, на чале якога на пераломе траўня і чэрвеня ён увайшоў на Падляшша. Апрача таго, што тэарэтычна кантынгент войска ВКЛ налічваўаж 10 210 коней і пайкоў (каля 8100 чал.), насамрэч у яго шэрагах было значна менш жаўнераў — напэўна, каля 5000[74]. 19 чэрвеня войскі ВКЛ дайшлі да Варшавы, але Пац з’явіўся ў сталіцы на тыдзень раней, каб разам з іншымі камандзірамі каралеўскіх войскаў абмеркаваць план кампаніі. У ходзе пагоні за Любамірскім Пац са сваімі харугвамі ішоўу авангардзе арміі Яна Казіміра, пазначаючы свой шлях рабункам і гвалтам[75].

Ліцвіны, таксама як і іхні начальнік, не выяўлялі занадта вялікага жадання ваяваць. Дайшло нават да таго, што пад час вырашальнай бітвы пад Монтвамі (13 VII 1666) Пац, які з часткай сваіх баявых адзінак складаў асабістую ахову караля, адгаворваючыся стомленасцю жаўнераў у выніку цяжкай пагоні за мяцежнікамі, адмовіўся дапамагчы каронным рэгімэнтам, якіх на Нотаці жорстка выразалі мяцежнікі[76]. Магчыма, на ягоную пазіцыю паўплывала і недастатковая ўпэўненасць у асабістым вайсковым досведзе аднаго з прадстаўнікоў старапольскага ваеннага майстэрства другой паловы XVII ст., якім, безумоўна, быў Любамірскі. Магчымая параза, да таго ж на вачах караля, магла значна зменшыць шанцы Паца на булаву вялікага гетмана і заблакаваць ягоную кар’еру, як гэта здарылася з Палубінскім пад Чанстаховай. Варта таксама звярнуць увагу на тое, што ў гэты час Міхал Казімір ужо меў сумненні ў палітычных канцэпцыях двара i, хутчэй за ўсё, не верыў у магчымасць перамогі апазіцыі сілай, а таксама ў магчымасць прывесці пры жывым каралі вызначанага ім кандыдата на каралеўскі трон. Гэта таксама магло мець пэўны ўплыў на ягоную пазіцыю на полі бітвы на канцавым этапе мяцяжу.

Адразу ж пасля падпісання Любамірскім пад Ярошынам дамовы, заключанай пад Лэнгоніцамі (8 VIII 1666), армія ВКЛ пакінула тэрыторыю Кароны і паспяшалася на ўсходнія рубяжы дзяржавы, каб сваёй прысутнасцю над Дняпром паўплываць на ход мірных перамоваў з Масквой, якія ад траўня 1666 г. былі адноўлены ў Андрусаве[77]. Аднак гэтая дэманстрацыя сілы не прынесла жаданага эфекту, бо вынішчаныя і змучаныя шматмесячным знаходжаннем у полі войскі былі ў незайздросным стане: „Настолькі мізэрныя, што жаўнеры ледзьве пехатой ідуць, а пад харугвамі толькі па 15 або 20 коней”. У кастрычніку харугвы пачалі пакідаць службу i, як паведамлялася ў гэты час, „зусім няма з кім супраціўляцца сілам непрыяцельскім”[78]. Хоць гетман і не мог дэманстрацыяй сілы зброі паўплываць на ход перамоваў, яны скончыліся ўсё ж для Рэчы Паспалітай умераным поспехам, бо за цану перамір’я на трынаццаць з паловай гадоў Масква, у апошняй фазе перамоваў, пагадзілася на значныя тэрытарыяльныя ўступкі: вярнула Віцебск, Полацк і Дынабург.

За некалькі тыдняў да таго, калі 30 студзеня 1667 г. у Андрусаве камісары Рэчы Паспалітай і Масквы падпісалі гэтую дамову, Міхал Казімір Пац атрымаў найвышэйшую вайсковую пасаду — булаву вялікага гетмана ВКЛ. Гэта адбылося амаль праз год пасля смерці П.Я. Сапегі. Нам невядомая дата выдачы намінацыйнага прывілею — аднак вядома, што ўжо 21 снежня 1666 г. „была дакляраваная булава вялікая ВКЛ пану Пацу”, а адпаведны дакумент быў падпісаны ўжо тады, калі было сарвана паседжанне сойму (23 XII), верагодна, перад 3 студзеня 1667 г. Яшчэ адной важнай вакансіяй, якую ў гэты час атрымаў гетман, было віленскае кашталянства — прэстыжная, бо другая па важнасці ў Віленскім ваяводстве сенатарская пасада ў ВКЛ і шостая ў маштабе ўсёй Рэчы Паспалітай[79].

Прычынай даволі доўгага чакання Пацам пажаданай булавы — вянца ягонай імклівай вайсковай кар’еры — былі разлікі Яна Казіміра. Кароль баяўся, што, перадаючы ўсю паўнату вайсковай улады ў арміі Вялікага Княства ў рукі Пацаў (палявым гетманам быў прызначаны іхні палітычны саюзнік, ваявода віцебскі Ўладзіслаў Валовіч), ён парушыць раўнавагу ў Вялікім Княстве, a апроч таго выпусціць з рук апошнія козыры, дзякуючы якім мог быць пэўным, што гэтая сям’я застанецца вернай палітыцы двара. Гэтыя страхі не былі дарэмнымі, бо ўжо ў 1667 г. найперш Міхал Казімір, a потым Крыштаф пакінулі шэрагі французскай партыі, а войска хутка стала ў іхніх руках зброяй для барацьбы не са знешнімі ворагамі, а з унутранай апазіцыяй. У выніку скарачэння арміі, якое сістэматычна праводзілася ў 1666-1667 г., быў скасаваны падзел дывізій на левае і правае крыло, што дало магчымасць Пацам амаль цалкам ліквідаваць уплывы ў войску сваіх праціўнікаў — Радзівілаў і Сапегаў, у руках якіх засталося толькі 12 з 46 атрадаў[80]. Тут варта зазначыць, што Міхал Казімір, хоць і жадаў заканчэння вайны з Масквой, да канца жыцця быў катэгарычным праціўнікам поўнага згортвання арміі, як прычыну называючы даўгі, якія мела казна дзяржавы ў дачыненні да жаўнераў. Але ніколі гэтых даўгоў, нават калі б у казне знайшлася адпаведная сума грошай, ён не збіраўся цалкам сплачваць, умела манеўруючы, як дырэктар, чарговымі сесіямі вайскова-скарбовых камісій.

У 1667-1671 г., калі ў Рэчы Паспалітай панаваў адносны знешні спакой, краіна ўсё больш апускалася ў бездань унутраных процістаянняў, якія зноў пагражалі выбухам грамадзянскай вайны, Пац выкарыстоўваў сваіх падначаленых перш за ўсё для спусташэння зямель сваіх праціўнікаў[81], падаўлення апазіцыйнай шляхты на сойміках[82], збройных дэманстрацый супраць Яна Казіміра[83], або толькі як дармавое суправаджэнне пад час соймікаў i выбарчых з’ездаўу 1669 г.[84].

Армія Вялікага Княства нават амаль не ўдзельнічала ў кампаніі на Ўкраіне ў 1671 г. супраць мяцежных казакоў і татараў, што ім дапамагалі. Гэта адбылося па некалькіх прычынах. Галоўнае, напэўна, — востры канфлікт Паца з камандуючым кароннай арміяй, вялікім гетманам Янам Сабескім, што наспяваўужо шмат часу. Ад пачатку панавання Міхала Карыбута Вішнявецкага Сабескі быў адным з кіраўнікоў антыкаралеўскай апазіцыі, а ў той час Міхал Казімір залічваўся да перадавых рэгалістаў і настойваў на збройнай расправе з палітычнымі праціўнікамі[85]. Несумненна, што ў 1671 г. Пац усур’ёз асцерагаўся, што незадаволеныя выкарыстаюць значныя ваенныя поспехі Сабескага на Ўкраіне дзеля правядзення змены ўлады і ажыццяўлення планаў дэтранізацыі караля[86].

Пра тое, што гетман ВКЛ ніякім чынам не збіраўся іх падтрымліваць, найлепш сведчыць параўнанне некалькіх датаў. 17 ліпеня першыя татары (белгародская арда) з’явіліся пад Барам, а ў гэты час у Вільні толькі што скончылася паседжанне (11 ліпеня) ваенна-скарбовай камісіі пасля 22 тыдняў нарадаў. Тады, калі Сабескі 26 жніўня пад Браславам атрымаў вялікую перамогу над злучанымі казацка-татарскімі сіламі, армія ВКЛ канцэнтравалася ў абозе пад Янавам-Палескім, дзе толькі 19 (або нават 22) верасня былі ўдакладнены ўмовы выхаду ў поле[87]. Урэшце ліцвіны ўвогуле да Ўкраіны не дайшлі, бо 16 кастрычніка ў Дубенцы (Дубнай) над Бугам адмовіліся ад службы, скардзячыся, „што плата да іх не даходзіць, хоць падаткі аддаюць”. Сам Пац, хоць у нас няма непасрэдных доказаў таго, што менавіта ён інспіраваў гэтыя дзеянні, нават не збіраўся пераконваць падначаленых змяніць сваё рашэнне, „а яны адразу аддавалі харугвы і так усё войска згарнулася”[88]. Паводзіны ліцвінаў давялі да таго, што, апрача перамогі пад Кальнікам (у ноч з 20 на 21 кастрычніка), 1 лістапада Сабескі быў змушаны прыняць рашэнне аб прыпыненні далейшых дзеянняў, а плады кампаніі, як і магчымасць вярнуць усю Ўкраіну, былі страчаны[89].

Хутка выявілася, што згортванне амаль усёй арміі (акрамя сямі харугваў, якія стаялі на Палессі) — сур’ёзная палітычная памылка Пацаў. Перш за ўсё яны часткова страцілі кантроль над палітычнай сітуацыяй унутры Вялікага Княства, што адбілася ўжо на ходзе перадсоймавых соймікаў, якія праходзілі ў 1671 г. „Ужо вялікія цяпер на сойміках перамены, бо ўжо няма той пугі, якой страшылі”, — цешыўся асноўны апанент Пацаў Мікалай Пшаздзецкі, дадаючы таксама, што „схібіў пан ваявода віленскі, бо errore ipsius factum est, што войска згарнулася”[90].

Недахоп войска гетман асабліва адчуў пад час бурных падзей лета і восені 1672 г. Але зусім не таму, што яго мучыла сумленне з-за немагчымасці дапамагчы абаронцам Камянца-Падольскага або іншых гарадоў, якім пагражала магутная агрэсія турэцкай арміі, ці з-за немагчымасці падтрымаць невялікую армію Кароны, якая паспяхова ваявала пад камандай Сабескага з татарскімі чамбуламі. Жаўнеры былі яму патрэбныя для ўнутраных гульняў: перш за ўсё, каб выступіць абаронцам караля ад націску незадаволеных i пагрозы дэтранізацыі[91]. Гетман пераканаўся, шторэгулярную армію немагчыма замяніць паспалітым рушаннем, якое склікалася цераз сілу і зусім не спяшалася маршыраваць пад Голуб, дзе збіралася шляхта з Кароны, якая падтрымлівала Вішнявецкага і куды падаўся таксама Пац[92].

Адраджэнне і рэарганізацыя рэгулярнай арміі былі, аднак, доўгатэрміновай справай, і толькі ў другой палове лістапада ў абозе пад Кобрынам удалося ўрэшце сабраць каля 5000 чалавек[93]. 22 лістапада харугвы Вялікага Княства ўтварылі саюз, абараняючы манарха. Але насуперак планам Паца яны, аднак, не выступілі са зброяй супраць апазіцыі, таму што пад час распачатага 4 студзеня 1673 г. у Варшаве генеральнага з’езду ўдалося дасягнуць кампрамісу (11 III) i не дапусціць пагрозы грамадзянскай вайны. Усе сілы Рэчы Паспалітай павінны былі накіравацца супраць туркаў, таму трэцюю частку арміі, 12 000 жаўнераў, пасля доўгіх перамоваў (2 IV) у абмен на значныя палітычныя канцэсіі павінна было выставіць Вялікае Княства[94].

На гэты раз, у адрозненне ад падзей 1671 i 1672 г., Пац не ўхіляўся ўжо ад абароны айчыны і пасля 7 гадоў перапынку зноў павёў сваіх падначаленых у поле. Падрыхтоўка да кампаніі, як звычайна, была значна спозненая, гэтым разам галоўным чынам з-за вельмі павольных тэмпаў паступлення падаткаў, a таксама ў выніку не найлепшага стану здароўя гетмана[95]. Пац увесь час быў поўны засцярогі, каб Сабескі не выкарыстаў сабранага войска дзеля дзяржаўнага перавароту і „увесці Reges на каралеўства да нас”. Таму вельмі ўважліва назіраў за дзеяннямі незадаволеных, а таксама за дзеяннямі палявога гетмана ВКЛ, які адказваў за першую фазу збору арміі Вялікага Княства ў ваколіцах Владавы. Бо цяпер гэтую пасаду ад 1668 г. займаў M.K. Радзівіл — швагер і палітычны саюзнік Сабескага[96].

Усяго ў кампаніі ўдзельнічала блізу 8250 жаўнераў арміі ВКЛ, вельмі добра падрыхтаваных да цяжкіх баёў з туркамі[97]. Аднак армія прасоўвалася на Ўкраіну чарапашым крокам. Хаця гетман выехаў з Вільні ў палове жніўня, толькі 30 кастрычніка на паўднёвым беразе Днястра пад Лукой адбылося злучэнне ягоных сілаў з кароннымі войскамі. На шэсць дзён раней Пац з Сабескім пасля бурных дыскусій дамовіліся аб прынцыпах супрацоўніцтва, і Міхал Казімір пагадзіўся стаць пад галоўнае камандаванне свайго найбольшага праціўніка[98].

Пасля цяжкага маршу праз лясы Букавіны 9 лістапада аб’яднаная армія Кароны і ВКЛ падышла да ваколіц Хаціма, дзе акапаліся турэцкія войскі пад камандай Хусейн-пашы. У генеральнай бітве, якая павінна была адбыцца 11 лістапада, Сабескі вызначыў войску ВКЛ левае крыло ў агульным строі (на паўднёва-заходнім флангу, „над Днястром, ад Жванца”). Як і вялікі гетман, так і ягоныя падначаленыя апраўдалі ўскладзеныя на іх надзеі. У першай фазе бітвы Пац, які ўдзельнічаў у ёй асабіста, умела камандаваў кавалерыйскім атрадам, што фарсіраваў вельмі слабыя на гэтым адрэзку палявыя ўмацаванні, і зламаў знешнюю лінію абароны турэцкіх войскаў. Потым Пац з поспехам кіраваў хаатычнай бітвай унутры абозу, адрэзаўшы непрыяцелю адзіную дарогу адыходу цераз мост на Днястры. „Лягла процьма трупаў турэцкіх пад мостам. Іншыя, хочучы праз акоп прабіцца, уцякала іх са дзве тысячы да царквы, хочучы праз Днестр прабіцца і тых харугвы ВКЛ трупам палажылі”, — пісаў аўтар аднаго з данясенняў, падкрэсліваючы, што дзякуючы мужнасці ліцвінаў удалося амаль цалкам разграміць армію Хусейна-пашы[99].

Хоцімская вікторыя ў чарговы раз пацвердзіла, што гетман ВКЛ быў вельмі добрым камандзірам конніцы, дасканала даючы раду ў сутычках з праціўнікамі — прадстаўнікамі розных ваенных школ. Зразумела, што пасля бітвы Пац атрымаў усе заслужаныя пахвалы і падзякі. Варта адзначыць, што ён сам лічыў сябе не толькі сааўтарам, але нават галоўным архітэктарам перамогі, якую прызнаваў як найбольш значную ў сваёй багатай вайсковай кар’еры. Таму нічога дзіўнага, што Міхал Казімір спрычыніўся, каб ягоныя заслугі былі адпаведна ўвекавечаны дзеля памяці будучых пакаленняў[100].

Аднак апрача прапагандысцкіх дзеянняў і, безумоўна, вялікай ролі Паца ў разгроме турэцкай арміі ў гістарыяграфіі ўсё больш увагі аддаецца паводзінам арміі Вялікага Княства пасля Хоцімскай бітвы. 19 лістапада гетман вырашыў, што ягоныя падначаленыя пакінуць Малдавію і вернуцца ў ВКЛ, не ўдзельнічаючы далей у кампаніі[101]. Ужо ягоныя сучаснікі не шкадавалі яму з гэтай прычыны горкіх заўваг, а многія даследчыкі лічаць, што па прычыне паводзінаў Паца перамога не была ў поўнай меры выкарыстана, таму што далейшыя ваенныя планы Сабескага, які хацеў заняць усю Малдавію i абаперці аб Дунай лінію абароны перад новым нападам туркаў[102], скончыліся правалам.

Што было прычынай такіх паводзінаў Паца? Сярод афіцыйных прычын найчасцей называюць: спрэчкі з каронным камандаваннем за трафеі, голад, які мучыў войска, або тое, што адразу пасля бітвы канчалася чвэрць службы. Трэба таксама памятаць пра складаныя адносіны паміж абодвума гетманамі: да ўзаемнага недаверу дадалася яшчэ зайздрасць ліцвіна да Сабескага, якому дасталася ў выніку найбольшая частка славы за атрыманую перамогу. Да 19 лістапада, чаго часта не заўважаюць даследчыкі, да Малдавіі ўжо напэўна дайшлі звесткі пра смерць 10 лістапада ў Львове караля Міхала. Сілай абставінаў пачалася перадвыбарная кампанія, і Пац, як, зрэшты, і многа іншых сенатараў, стаў імкнуцца як мага хутчэй вярнуцца ў сваю краіну, каб узяць актыўны ўдзел у падзеях, якія былі павінны вырашыць як ягоную будучыню, так і будучыню ўсіх яго паплечнікаў, і па-новаму сфармаваць палітычную арэну[103].

Выбар, які зрабіла шляхта на полі элекцыі, не толькі быў далёкім ад чаканняў Пацаў, але і нёс для іх імгненную паразу. 21 траўня 1674 г. каралём быў выбраны іхні найбольшы палітычны апанент Ян Сабескі. Ад гэтага часу і да канца жыцця гетман захоўваў стойкую апазіцыю да трона. Яго вайсковая дзейнасць зрабілася выразна падпарадкаванай неадкладным палітычным мэтам, галоўнай ідэяй якіх была барацьба любымі даступнымі сродкамі з большасцю ініцыятываў новага манарха. Шмат рашэнняў Паца не мела ніякіх падставаў, бо былі яны прынятыя не на аснове рацыянальнай ацэнкі сітуацыі, а пад уплывам эмоцый. Таму нічога дзіўнага, што менавіта гэты перыяд жыцця гетмана меў такі вялікі ўплыў на ацэнку вайсковай дзейнасці M.K. Паца гісторыкамі[104].

Першага імпульсіўнага выступлення Паца супраць Сабескага не трэба было доўга чакаць. Толькі праз некалькі тыдняў пасля выбарчых урачыстасцяў, 17 i 18 чэрвеня 1674 г., у час перамоваў, праведзеных у Чанстахове з аўстрыйскім паслом Хрыстафам Леапольдам Шафгочам, ён заявіў, што армія ВКЛ не толькі не будзе выконваць загадаў новага караля, але нават плануе арганізаваць канфедэрацыю з мэтай адхіл ення Яна III ад улады i вяртання на трон каралевы Элеаноры[105]. Хоць пазней удалося пераканаць гетмана ўзяць удзел у восеньскай кампаніі на Ўкраіне, але ўжо перад яе пачаткам ён запэўніваў брандэнбургскага рэзідэнта ў Варшаве Яна фон Говербэка, што імгненна пакіне Сабескага, калі ўбачыць, што той дзейнічае ў інтарэсах Францыі[106]. Як выявілася, гэтыя пагрозы праз нейкі час ён ажыццявіў на самай справе.

Падобна, як і ў мінулыя гады, так і ў 1674 г. армія ВКЛ значна спазнілася з прыбыццём на Ўкраіну, і толькі 1 кастрычніка пакінула раён Владавы („трыма шляхамі для хутчэйшага і трактам лепшага праходу”), дзе яна знаходзілася яшчэ ад ліпеня[107]. Пасля вайсковай нарады, якая адбылася ў Злочаве 21 кастрычніка, ліцвіны вырушылі ў напрамку Трэмбоўлі. 31 кастрычніка пад гэтым горадам злучыліся з кароннай арміяй. Першай мэтай кампаніі было ўзяцце Бара. Горад удалося здабыць з маршу ўжо 11 лістапада, але гарнізон замка здаўся толькі пасля супраціўлення, якое доўжылася больш чым 10 дзён, напэўна, 22 лістапада[108]. І на гэтым удзел Паца ў ваенных дзеяннях закончыўся. Гетман паведаміў каралю пра неабходнасць пакінуць абоз, з прычыны стану здароўя. Сабескі адразу пагадзіўся, усцешыўшыся нават, што мае магчымасць пазбыцца з шэрагаў арміі настолькі складанага саратніка. Але сапраўдны скандал выбухнуў толькі 26 лістапада, калі ў ваколіцах Браслава большасць конных харугваў ВКЛ народнага аўтарамэнта пайшла ўслед за сваім камандзірам, адмаўляючыся надалей удзельнічаць у кампаніі. Гэтыя атрады адлучыліся ад кароннай арміі і ў першай палове снежня шляхам праз Валынь і Палессе вярнуліся ў межы ВКЛ, спыніўшыся на зімовы абоз у ваколіцах Слуцка[109].

Ліцвіны, як звычайна, галоўнай прычынай выхаду з Украіны называлі эканамічную: 15 лістапада канчаўся чарговы квартал барговай службы i ўзнікалі праблемы са здабываннем харчу і фуражу[110]. Аднак Сабескі не меў сумненняў, што адыход з-пад Браслава — гэта чарговая палітычная гульня Паца[111]. Той, падобна, усур’ёз баяўся, што бліскучыя ваенныя поспехі караля могуць спрычыніцца да значнага ўмацавання яго ўлады, і нават што Ян III, маючы ў руках пераможную армію, бязмежна верную яму, можа замахнуцца на падаўленне апазіцыі, a нават і на дзяржаўны пераварот. На гэты раз паводзіны Паца не засталіся, як у папярэдніх двух выпадках, без наступстваў. Сабескі вырашыў скарыстаць узніклыя абставіны, каб вывесці частку войска з-пад уплыву свайго праціўніка, a сродкам для гэтага мелася быць вяртанне, пасля 9 гадоў перапынку, падзелу арміі ВКЛ на дывізіі левага і правага крыла.

Сур’ёзнай перасцярогай для Паца павінна была стаць сітуацыя з лістапада 1673 г., калі заўчаснаму выхаду войскаў ВКЛ з Малдавіі супраціўляўся палявы гетман М.К. Радзівіл, які на чале 25 харугваў застаўся пад камандай Сабескага[112]. Праўда, тады па прычыне interregnum ён хутка вярнуўся з большасцю жаўнераў на тэрыторыю Рэчы Паспалітай, і пагроза вяртання самастойнасці дывізіі левага крыла ў хуткім часе адышла ў нябыт, але праз год усё здарылася зусім інакш. Па-першае, Сабескі цяпер быў каралём i меў пэўныя магчымасці абмежавання ўлады Паца над войскам, а па-другое, на гэты раз на Ўкраіне засталося нашмат больш жаўнераў, чым у 1673 г. Армія ВКЛ была, такім чынам, падзелена больш-менш напалову: з вялікім гетманам вярнулася ў краіну каля 27 харугваў, у той жа час з польным засталося 6 пяцігорскіх харугваў, 4 татарскія харугвы, 2 рэйтарскія сквадроны, 5 або 6 кампаній драгунаў, а таксама ўся пяхота з генерал-маёрам Мацвеем Рэмерам на чале (усяго, напэўна, крыху больш чым 3000 чал.)[113].

Барацьба за ўладу над арміяй ВКЛ доўжылася паўгода i, зразумела, паўплывала на пазіцыю арміі пад час чарговых кампаній на Ўкраіне. Хоць летам 1675 г. перад новым наступам татарска-турэцкіх войскаў Сабескі прыняў рашэнне наладзіць адносіны з Пацам і адкласці на неакрэслены час канчатковую расправу з ім, Радзівіл не падпарадкаваўся гэтаму рашэнню. Найперш ён некалькі тыдняў трымаў пры сабе каралеўскі загад, паводле якога Пац павінен быў неадкладна выправіцца з войскам на паўночную Ўкраіну, працягваючы захады дзеля таго, каб адабраць у Паца пасаду галоўнакамандуючага войскам ВКЛ[114]. Аднак урэшце, хоць абодва гетманы значна спазніліся прыбыць пад Львоў, дзе Сабескі канцэнтраваў свае сілы, толькі Радзівілу была дадзена магчымасць удзелу ў вырашальных акцыях гэтага года. Палявы гетман далучыўся да манарха 15 VIII 1675 i праз 9 дзён ужо браў удзел у пераможнай бітве з татарамі пад Лесеніцамі, якая практычна вырашыла лёс усёй кампаніі. У той жа час Пац, які тады меў вельмі значныя праблемы са здароўем, i на гэты раз не надта спяшаўся пад каманду Сабескага. Пасля некалькіх тыдняў, змарнаваных на безвыніковыя спробы пераправіцца цераз палескія балоты ў раёне Пінска, ён з’явіўся пад Львовам толькі 8 верасня[115].

Такім чынам Пац браў удзел толькі ў апошняй частцы кампаніі, распачатай 18 верасня. Ягоныя харугвы прайшлі праз Беражаны і Падгайцы ў паўднёва-ўсходнім напрамку, не ведучы практычна ніякіх баёў з непрыяцелем, што ўжо перапыніў асаду Трэмбоўлі і пачаў адступленне. У другой палове кастрычніка М.К. Пац адмовіўся ад запланаванай асады Камянца-Падольскага, a 1 лістапада — пад час паседжання сената ў Чарнакозіцах — прыняў рашэнне перапыніць баі і размясціць войска ў зімовым абозе[116].

На працягу наступных месяцаў Пац быў змушаны зноў весці вельмі цяжкую барацьбу за ўтрыманне сваіх уплываў у войску. Яшчэ пад Львовам яму адмовілася падпарадкавацца значная частка афіцэрскіх кадраў на чале з адным найбліжэйшых палітычных саюзнікаў, маршалам ВКЛ A.Г. Палубінскім[117]. Канфлікт паміж гетманамі ўплываў не толькі на ваенныя дзеянні, але таксама пераносіўся на соймікавыя форумы, a потым гучаў таксама на нарадах каранацыйнага сойму, які пачаўся ў Кракаве 4 II 1676 г. Моцная падтрымка Паца ягонымі паплечнікамі, цвёрдая пазіцыя гетмана, падтрымка ўплывовых дзяржаўных мужоў у Кароне, і, урэшце, нерашучая пазіцыя караля прывялі ў выніку да таго, што Радзівіл не быў падтрыманы адпаведным чынам і быў змушаны адмовіцца ад сваіх планаў пераняць галоўнае камандаванне над войскам ВКЛ. На падставе заключанай 30 III 1676 г. дамовы ўлада вялікага гетмана ў судовых справах і размеркаванні хлеба, што праўда, была крыху абмежавана, але ў сваю чаргу, атрадам палявога гетмана было загадана, каб „трубы яснавяльможнага пана ваяводы віленскага як вялікага гетмана і яго ардынарцаў слухалі”[118].

Як іронія лёсу выглядае факт, што пад час кампаніі супраць туркаўу 1676 г. ролі ў камандным складзе войска ВКЛ амаль цалкам памяняліся. На гэты раз Радзівіл, пакрыўджаны на караля за правал сваіх планаў адхілення Паца ад улады над арміяй, марудзіў з прыбыццём у абоз, матывуючы затрымку хваробай, а напачатку таксама, як і ягоны праціўнік у 1670 г. і неўзабаве пасля выбараў караля ў 1674 г., неабходнасцю лячэння за мяжой[119]. У гэты ж час Пац у рэкордна хуткім тэмпе, усяго за тры тыд ні, пераадолеў шлях з Вільні да Львова, а з Владавы, дзе ўжо традыцыйна перад кампаніямі на Ўкраіне канцэнтравалася армія ВКЛ — ехаў толькі 5 дзён (18-23 VIII)[120]. 12 верасня ў галоўны абоз, разложаны за 3 мілі ад Львова пад Выжлянамі, увайшла армія ВКЛ. Аднак яе колькасны склад быў для караля непрыемнай нечаканасцю. Замест спадзяваных 10 000 жаўнераў на Ўкраіну прыбыла толькі палова, бо са сваімі харугвамі своечасова не ставіліся праціўнікі Паца: Радзівіл, Сапегі, таксама Палубінскі, якія прыбылі пад Львоў ужо пасля пачатку баявых дзеянняў пад Жураўнам і не здолелі разарваць кола акружэння[121].

Харугвы ВКЛ дасягнулі Днястра толькі 21 верасня, уступіўшы ўбітвуз непрыяцелем на два дні пазней. 24 верасня Пац прыняўудзел у пераможнай сутычцы пад Вайніловам, але ўжо назаўтра войскі Кароны і Вялікага Княства былі акружаны колькасна большымі татарска-турэцкімі сіламі ў абозе пад Жураўнам. Каб падняць баявы дух жаўнераў пад час паспешнага насыпання шанцаў наступнай ноччу, „нават самі гетманы для прыкладу іншым у рукі рыдлёўкі ўзялі”. Да генеральнай бітвы справа дайшла 29 верасня. Харугвы Паца былі расстаўлены на левым крыле, якое дасягала ставоў на рацэ Крэхаўцы. Менавіта тут каля поўдня пачалася бітва: „Кіпела, як у катле праз доўгі час, вялікая моц непрыяцельская была”. Праціўнік меў намер завабіць ліцвінаў на другі бок пераправы, i калі частка атрадаў гэта зрабіла, a ўперад вырушыў цэнтр, якім камандаваў сам кароль, утварыўся небяспечны праём на стыку з правым крылом, якім камандаваў С. Ябланоўскі. У вельмі цяжкім становішчы апынуліся таксама ліцвіны, якім пагражала акружэнне. „Падмогай частай і пяхотай падтрымлівалі нашых, завабленых на другі бок пераправы”, — пісаў Пац, які стараўся даваць сваім падначаленым асабісты прыклад („дзе і сам прыступіць быў павінен да заахвочвання сваіх жаўнераў”). Аднак ягоных жаўнераў уратавала ў асноўным прыбыццё рэгімэнта кароннай пяхоты Міхала Жаброўскага i атрадаў казакоў, з дапамогай якіх нарэшце ўдалося прымусіць непрыяцеля да адступлення.

У наступныя 8 дзён абодва бакі абмежаваліся галоўным чынам сутычкамі гарцаўнікоў i артылерыйскай кананады, рабіліся таксама спробы распачаць мірныя перамовы. Весці баі перашкаджалі таксама праліўныя дажджы. Больш значныя баі распачаліся толькі 8 кастрычніка. У гэты дзень у вельмі небяспечным стане апынуліся атрады С. Ябланоўскага, якіх татары амаль акружылі і адрэзалі ад абозу. Стварылася пагрозлівая сітуацыя, бо непрыяцель быў блізкі да таго, каб зламаць увесь строй i ўварвацца ў абоз. Бачачы, што адбываецца, Пац пачаў рыхтаваць контратаку сваіх гусараў. Аднак атака ў выніку не спатрэбілася, бо палявы гетман сам даў раду і пасля зацятага бою з праціўнікам прагнаў яго з поля[122].

Калі чарговыя дні асады не прынеслі ніякага выніку, a надвор’е і клопаты з забеспячэннем усё больш надакучвалі, абодва бакі ўзнавілі перамовы, якія прывялі да заключэння 17 X мір нага дагавору. Трохтыднёвая абарона абозу пад Жураўнам стала дастойным канцом амаль 30-гадовай вайсковай кар’еры Паца. Хоць некаторыя яго рашэнні, асабліва пад час баёў 29 верасня, можна залічыць да сумнеўных, але ўвогуле гетман пацвердзіў найлепшыя рысы камандзіра і салдата. Ён не толькі ўмела кіраваў дзеяннямі свайго крыла, але часта даваў жаўнерам асабісты прыклад — ці то з рыдлёўкай пры насыпцы ўмацаванняў, ці падымаючы баявы дух сваёй прысутнасцю ў вырашальныя моманты бітвы. Варта адзначыць, што гэтага патрабавалі часта не толькі складаныя ваенныя абставіны, але перш за ўсё недысцыплінаванасць і прагулы сярод кадравых афіцэраў. „Такі я нешчаслівы, — наракаў Пац, — што сам мушу быць і гетманам, і палкоўнікам, i ротмістрам, паручнікаў толькі некалькі ёсць талковых, а так вялікая belli moles, несці якую не было б так onerosum, каб усе іх мосці са старшыны прыбылі”[123].

Кампанія 1676 г. была практычна апошняй у жыцці Паца. Праўда, яшчэ раз у 1678 г. гетман выйшаў на чале арміі ў поле, але гэты эпізод цяжка прызнаць чарговым этапам яго вайсковай дзейнасці. Крокі, якія ён зрабіў з мэтай процідзеяння планам шведскай арміі ў Усходняй Прусіі, былі чыста сімвалічныя і, перш за ўсё, разлічаныя на палітычна-прапагандыстскі эфект на ўнутранай палітычнай сцэне. Мэтай іх было тарпедаваць балтыйскія планы Яна III Сабескага, які, абапіраючыся на саюз з Францыяй і Швецыяй, меў намер падпарадкаваць здаўна ленныя землі Рэчы Паспалітай i ператварыць іх у спадчыннае княства Сабескіх, каб аблегчыць уступленне на трон свайго старэйшага сына Якуба. Пад час падзей увосень 1678 г. не адбылося ніякіх збройных сутычак паміж войскамі ВКЛ і Швецыяй. Калі 16 XI1678 г. у раёне Руцавы шведскі камандуючы Генрык Горн увайшоўу Жамойць, Пац, у якога было жаўнераў у чатыры разы менш, саступіў з дарогі і прасоўваўся паралельна на адлегласці дзвюх міль, толькі стараючыся перашкодзіць непрыяцелю дастаўляць правіянт. Шведы пакінулі тэрыторыю Рэчы Паспалітай прыблізна 3 снежня, пераправіўшыся ў ваколіцах Тыльжы і Рагнеты цераз Нёман, а ўжо праз 9 дзён Пац пакінуў сваю армію, накіроўваючыся на сойм у Горадні. Жаўнеры ВКЛ адважыліся ўдарыць па рэштках войскаў Горна толькі ў лютым 1679 г., калі яны, ужо цалкам разбітыя войскам электара, спрабавалі вярнуцца назад у Інфлянты[124].

Вайсковую кар’еру Міхала Казіміра Паца, несумненна, можна залічыць да найбольш цікавых і імклівых у гісторыі Рэчы Паспалітай у другой палове XVII ст. Цяжка знайсці падобны выпадак кар’ернага ўзлёту сябра (нават найбольш прэстыжнага гусарскага знака) праз усе чарговыя прыступкі вайсковай ерархіі аж да найвышэйшых пасадаў — гетмана палявога, a потым і вялікага. Увагі заслугоўвае сама хуткасць кар’еры: у жніўні 1656 г. Пац стаў ротмістрам, a булаву вялікага гетмана атрымаў ужо на пераломе 1666 i 1667 г., крыху больш чым праз 10 гадоў. Акрамя таго, ён у гэтым часе паўтара года, з 11 IX 1661 г. да 4 V 1663 г., фармальна знаходзіўся па-за шэрагамі арміі, якая ўтварыла канфедэрацыю.

Зразумела, што ў рэаліях XVII ст. хуткасць вайсковай кар’еры i магчымасці прасоўвання ўверх залежалі, галоўным чынам, ад двух фактараў: палітычнай пазіцыі дадзенай асобы і пратэкцыі, на якую яна магла разлічваць, а яшчэ і ад акрэсленых акалічнасцяў, або ад таго, ці ўтварылася адпаведная вакансія пасля смерці або прасоўвання на вышэйшую пасаду папярэдніка. Вайсковыя таленты і ўменні адсоўваліся на далейшы план і пры наяўнасці названых чыннікаў ужо не выконвалі галоўнай ролі. Таксама адносна Паца няма сумненняў, што, каб не шэраг спрыяльных фактараў, ён ніколі не прасунуўся б вышэй чым да камандзіра палка конніцы. Вырашальнай, перш за ўсё, стала пратэкцыя ўплывовага кузэна канцлера ВКЛ Крыштафа Паца, а таксама каралеўскай пары — Яна Казіміра i Людвікі Марыі. Кар’ера Паца была вынікам палітыкі, якую вёў кароль яшчэ з 1654 г. Ствараючы новую рэгалістычную партыю ў ВКЛ, ён рабіў стаўку на новых людзей з пазаўладнай эліты: маладых, здольных, з амбіцыямі, а пры гэтым цалкам адданых палітыцы двара.

Аналіз вайсковай кар’еры Паца сведчыць пра тое, што вайсковымі і арганізацыйнымі здольнасцямі ён пераўзыходзіў іншых гетманаў ВКЛ — яго сучаснікаў: П.Я. Сапегу, М.К. Радзівіла або В. Валовіча, якія, аднак, таксама атрымалі гетманскую булаву ў роўнай або ў яшчэ большай ступені дзякуючы палітычным чыннікам. Але мы з усёй упэўненасцю не можам залічыць Паца ў шэраг выдатных камандуючых і ставіць нароўні з найбольш заслужанымі гетманамі ВКЛ другой паловы XVII ст. — Янушам Радзівілам або Вінцэнтам Гасеўскім. Тым больш далёка было яму да ўзроўню прадстаўнікоў старапольскага вайсковага майстэрства гэтага перыяду — Ежы Себасцьяна Любамірскага і Яна Сабескага. „Варштат” Паца меў значныя недахопы. Ён быў практыкам, які збіраў досвед i фармаваў сваё ваеннае майстэрства на полі бою, не маючы ў той жа час грунтоўнай тэарэтычнай адукацыі, ён не адбываў ніколі практыкі ў замежных арміях і нават не меў нагоды зблізку бачыць заходнееўрапейскія войскі. Гетман, перш за ўсё, быў добрым камандзірам конніцы, у той жа час яму не хапала досведу і ўмення для каардынацыі дзеянняў розных родаў войск, ён не мог справіцца з вядзеннем аблогі або камандаваннем баявымі адзінкамі „люду агністага”. Але факт, што, нягледзячы на гэта, яго можна лічыць камандуючым арміяй ВКЛ другой паловы XVII ст., які вылучаўся з шэрагу іншых. Сведчыць гэта, несумненна, пра ўсё большы крызіс, які ў той час паслядоўна ахопліваў вайсковасць Рэчы Паспалітай.

Пераклад Бярнарды Івановай

---

[1] Найбольш істотнае значэнне для даследаванняў вайсковай кар’еры Паца мае сціслая навукова-папулярная біяграфія аўтарства А. Рахубы, якая выдавалася два разы: Hetmani Rzeczypospolitej, pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 1995, s. 506-515, а нядаўна выдадзена яшчэ раз у пашыранай форме: Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani litewscy, pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2006, s. 160-171. На жаль, даводзіцца вельмі нізка ацаніць поўную памылак біяграфію Паца ў „Polskim Sіowniku Biograficznym” (далей PSB), аўтар якога А. Przyboś (t. XXIV, 1979, s. 721-728). Пачатак вайсковай кар’еры будучага гетмана даследавалі: J. Maroń (Działalność wojskowa Michała Kazimierza Paca w latach 1649-1664, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, № 1108, Historia LXXV, Wrocław 1990, s. 43-61), K. Bobiatyński (Rozwój kariery dowódczej Michała Kazimierza Paca na tle działaс militarnych prowadzonych w Inflantach i Kurlandii w latach 1657-1660, w: Wojny północne w XVI-XVIII w. W czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, pod red. B. Dybasia, Toruń 2007, s. 113-129), які таксама з’яўляецца аўтарам кандыдацкай дысертацыі: Michał Kazimierz Pac, wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Działalność polityczno-wojskowa, што была абаронена ў 2006 г. у Гістарычным інстытуце Варшаўскага універсітэта пад кіраўніцтвам прафесара, доктара навук М. Нагельскага. Восенню 2008 г. гэтая праца з’явіцца ў друку.
[2] H. Lulewicz, Pac Piotr, PSB, t. XXIV, 1979, s. 743-744; J. Wolff, Pacowie. Materyjałіy historyczno-genealogiczne, Sankt Petersburg 1885, s. 105,116-117,119.
[3] Існуюць, аднак, ускосныя дадзеныя, якія могуць засведчыць, што ў шэрагі армііПац уступіў ужо пад канец 1648 г. або на пачатку 1649 г. У прывілеі на булавувялікага гетмана (без даты, але са студзеня 1667 г.) чытаем пра 18-гадовуювайсковую службу гетмана (Biblioteka Muzeum im. Czartoryskich w Krakowie (далей — BCzart.), rkps 421, nr 60, k. 101-101v). Пра 15 гадоў службы Паца даведваемся таксама з ліста К. Паца да Б. Радзівіла ад 16 IX 1663 (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów (далей — AGAD, AR), dz. V, nr 11208, cz. III, s. 325-326). У той жа час мы не можам праверыць інфармацыю В. Кахоўскага, які назваў Паца сярод асабліва заслужаных вайскоўцаў ВКЛ у ходзе барацьбы з казакамі ў 1648-1649 г. (W. Kochowski, Historya panowania Jana Kazimierza, wyd. E. Raczyński, t. I, Poznań 1859, s. 90-91).
[4] Пратэст ксяндза Хагена, прыёра канвента картузаў у Бярозе, выкладзены ў кнігах гродскіх слонімскіх, Vilniaus universiteto mokline biblioteka (далей —VUB), f. 4 (A 68-69), nr 4961.
[5] M. Vorbek-Lettow, Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysіawa IV, wyd.E. Galos i F. Mincer pod red. W. Czaplińskiego, Wrocław — Warszawa — Kraków1968, s. 212-214.
[6] A. Rachuba, Boje Jana Kazimierza o Litwę w latach 1656-1668. Sukces stronnictwa dworskiego w walce z opozycją, w: Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, pod red. R. Skowrona, Kraków 2003, s. 415-419; ён жа, Poczet hetmanów…,s. 160-161; T. Wasilewski, Pac Krzysztof Zygmunt, PSB, t. XXIV, 1979, s. 710-711.
[7] A. Rachuba, Poczet hetmanów…, s. 160; гл. таксама A. Kotljarchuk, In the Shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisisof the mid-17 th Century, Sődertőrns hőgskola (Sődertőrn Doctoral Dissertations,nr 4), 2006, s. 105-106, 109; A. Rachuba, Konfederacja wojska litewskiego w Wierzbołowie w 1655 r., „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. IV, 1994, s. 21-23.
[8] Пра службу паручнікам, не называючы канкрэтнай харугвы, Пац згадваў усваі тэстаменце ў 1675 г. Гл.: K. Bobiatyński, M. Nagielski, Testamenty Michała Kazimierza Paca i Aleksandra Hilarego Połubińskiego w przededniu kampaniina Ukrainie przeciwko Turkom i Tatarom w 1675 roku, „Materiały do Historii Wojskowości”, t. III, cz. I, Pułtusk 2006, s. 131. У склад гэтай казацкай харугвы,згодна з прыпаведным лістом, павінна было ўваходзіць 150 коннікаў, але такой колькасці яна дасягнула, можа, толькі ў другім квартале службы, а ў першым мела 120 коннікаў (Lietuvos valstybes istorijos archyvas w Wilnie (далей LVIA), f. SA, nr 4106, k. 113v-114; гл. таксама Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (далей BPAN Kraków), rkps 360, nr 219, k. 566-571).
[9] K. Niesiecki, Herbarz polski, wyd. J. N. Bobrowicz, t. VII, Lipsk 1841, s. 224-225.
[10] В. Гасеўскі да Б. Радзівіла, у абозе пад Жэймамі 27 IX 1658, AGAD, AR, dz. V, nr4567, cz. II, s. 52-55; К. Пац да Б. Радзівіла, у абозе пад Торунню 11 XI 1658,тамсама, nr 11208, cz. I, s. 71-74; J. W. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik (1640-1684),opr. A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 121-124.
[11] Theatrum Europaeum, t. VIII, Frankfurt am Mayn 1667, s. 1183-1184; Авізы з Караляўца, 23 V/2 VI1659, Biblioteka Narodowa w Warszawie, mikrofilm (далей BN, mf) 19816.
[12] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 132,134.
[13] A. Przyboś, цыт. праца, s. 721; A. Rachuba, Boje Jana Kazimierza…, s. 416-426; T.Wasilewski, цыт. праца, s. 711.
[14] A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego wlatach 1660-1663, Warszawa 1989, s. 21-22.
[15] Российский Государственный Архив Древних Актов в Москве, f. 389, nr 130, k.419 (прывілей Паца на пасаду абознага); J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s.134; A. Rachuba, Klientela hetmaсska w armii litewskiej z lat 1648-1667, w: Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII w., pod red. E. ^ubas-Urwanowiczi J. Urwanowicza, Warszawa 2006, s. 34; ён жа, Konfederacja Kmicicowska…, s. 35-36. У гэтым месцы варта адзначыць, што адразу ж пасля смерці Камароўскага К. Пац прыняў на сваё імя „асірацелыя” пасля яго баявыя адзінкі — гусарскуюі казацкую харугвы, а таксама дзве кампаніі драгунаў. Акрамя таго, да падначаленых Пацу адзінак належаў таксама рэгімэнт драгунаў, адабраны ў K. Есьмана, які тэарэтычна налічваў 600 пайкоў, новаўтвораная кампанія драгунаў,а таксама дзве казацкія харугвы, што здаўна знаходзіліся ў войску — Міхала Казіміра і ягонага кузэна, надворнага харужага ВКЛ, Канстанціна Ўладзіслава Паца. Усяго, паводле кадравых спісаў, полк Пацаў павінен быў налічваць 1400 коней і пайкоў (гл. кнігу скарбова-вайсковай камісіі ад 1662 г.: LVIA, f.SA, nr 4106, k. 1-296). На самай справе пад канец 1659 г. у яго склад уваходзіла, аднак, не больш чым 1000 чал.
[16] M.K. Пац да A.Г. Палубінскага, Боўск 6 i 9 XI1659, AGAD, AR, dz. V, nr 11209, cz. I,s. 1,17; Д. Касцюшка да Б. Радзівіла, Біржы 7 XI1659, BPAN Kraków, rkps 6184, s.57.
[17] Шырэй на гэтую тэму: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 31-37, 40-46,50-51 (там таксама спіс лістоў і літаратуры па гэтых пытаннях).
[18] На тэму асады Боўска гл.: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 37-48; A.Codello, Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656-1660, „Przegląd Historyczny”, t. LVII, z. 1, 1966, s. 59-64; A.A. Majewski, Działania wojenne w Księstwie Kurlandii i Semigalii w latach 1658-1660, w: Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII w., pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2007, s. 238-244; L. Podhorodecki, Kampania polsko-szwedzka 1659 r. w Prusach i Kurlandii, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (далей SMHW), t. IV, 1958, s. 242-243.
[19] К. Жэромскі да Б. Радзівіла, Боўск 1 III 1660, AGAD, AR, dz. V, nr 18969, s. 10-11;К. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 11 III 1660, BPAN Kraków, rkps 4011, k. 45-46; J.W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 136.
[20] Senatus consultum z 28 V1660: BCzart., rkps 401, nr 46, s. 135-137; К. Пац да М.К.Паца, Варшава 30 V1660, BCzart., rkps 410, nr 7, s. 25-26.
[21] С. Аборскі да Б. Радзівіла, у абозе пад Вількамірам 3 VII 1660 i bmd, VUB, f.4(A-212), nr 16669,16702; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 137-138.
[22] Авізы з Львова, 5 VIII 1660, GStPK, Berlin — Dahlem, I HA, Rep. 9 (Polen), nr 5gg 14d,k. 124-125.
[23] С. Аборскі да Б. Радзівіла, Каралявец 17 VIII 1660, VUB, f.4 (A-231), nr 18013; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 138. Больш пра пачатак аблогі Вільні: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Zabrze 2005, s. 290-296.
[24] Ян Казімір да М.К. Паца, Варшава 9 VII 1660, BCzart., rkps 411, nr 30, s. 101; С. Чарнецкі да М.К. Пацa, у абозе пад Барысавам 16 VII 1660, BCzart., rkps 1351, nr 37, s. 153; К. Пац да М.К. Паца, Варшава 17 VII 1660, BCzart., rkps 413, nr 25, s. 79-81; К. Жэромскі да Б. Радзівіла, Вільня 10 VIII 1660, AGAD, AR, dz. V, nr 18969, s. 13; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 138-139.
[25] Галоўныя крыніцы пра дзеянні левага крыла 8 X 1660: улётка Ausführliche Relation von einem Treffen, so zwischen den Generaln Saphia, Czarnecky, Patzen,und dem Moscowietischen General Dolhoruki den 8. Octobr. am Fluss Bahia fürgelauflen (BN, mf 19809), таксама справаздача Пачобута-Адляніцкага (цыт.праца, s. 142-145); гл. таксама разгорнутае апісанне бітвы ў К. Касажэцкага, цыт. праца, s. 314-335 i A. В. Малова, Московские выборные полки солдатского строя в начальный период своей истории 1656-1671 гг., Москва 2006, с. 454-460.
[26] K. Kossarzecki, цыт. праца, s. 337-361.
[27] С. Пшыбароўскі да Я. Радзівіла, Копысь 4 XII 1660, AGAD, AR, dz. V, nr 12561,s. 107-110; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 146,148; K. Kossarzecki, цыт.праца, s. 382-386; А.В. Малов, цыт. праца, с. 462-463.
[28] K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 63-67; A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…, s. 83-89.
[29] М.К. Пац да К. Паца, б. м. д., у: Merkuriusz Polski, wyd. A. Przyboś, Kraków 1960,s. 182; той жа да K. Карліка, Дзісна 19 I1661, Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Мінску (далей — НГАБ), ф. 694, воп. 1, nr 300, k. 67-6 7v; Д. Вэхман да Б. Радзівіла, Біржы 25 I1661, BPAN Kraków, rkps 6184, s. 175-176.
[30] Галоўная крыніца, якая апісвае гэтую сутычку — ліст без даты M.K. Паца да K.Паца, у: Merkuriusz…, s. 182-183; гл. таксама Д. Вэхман да Б. Радзівіла, Біржы 3II1661, Lietuvos Mokslu Akademijos Centrine biblioteka w Wilnie (далей LMAB), f.31,nr 850; К. Пац да Б. Радзівіла, Вылкавішкі 7II1661, AGAD, AR, dz. V, nr 11208, cz.II, s. 241.
[31] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 149-150; M. Юдыцкі да М.К. Паца, Дунілавічы 2, 3,8 i 10III1661, BCzart., rkps 1380, nr 32, s. 135-136, nr 35, s. 147-148,151, nr 39, s. 165-167, nr 42, s. 177-179; Д. Вэхман да Б. Радзівіла, Біржы 6НІ 1661, BPAN Kraków, rkps 6184, s. 177-179.
[32] K. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 5 i 20 VII 1661, AGAD, AR, dz. II suplement, nr 577, LMAB,f.31,nr917.
[33] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 151; К. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Высокаўшчына 2 VIII 1661, AGAD, AR, dz. V, nr 3089, cz. I, s. 78-79; К. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 3 VIII 1661, LMAB, f.31, nr 919; С. Скарбэк да Б. Радзівіла, Копысь 12 VIII 1661, AGAD, AR, dz. V, nr 14423, s. 41-44; С. Аборскі да Б. Радзівіла, Кейданы 18 VIII 1661, VUB, f.4 (A-212), nr 16638.
[34] Універсал М.К. Паца да грамадзянаў Упіцкага павета, у абозе пад Друяй 16 VII1661, LMAB, f.31, nr 1238; К. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 27 VII 1661, тамсама, nr 918.
[35] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 151-153; М. Юдзіцкі да К.М. Паца, Дзісна 28 VII, 2 i 8 VIII 1661, BCzart., rkps 1351, nr 14, s. 57-58, nr 45, s. 185, BCzart., rkps 1380, nr 51, s. 213.
[36] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 153-156; A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…, s. 99-102.
[37] Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza, w: Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630-1707), wyd. H. Lulewicz i A. Rachuba, Warszawa 2003, s.311; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 162-163.
[38] Сам Пац, як і іншыя вядомыя рэгалісты ВКЛ, якія знаходзіліся ў гэты час ў Вільні, апынуўся ў значнай небяспецы і мусіў спешна ўцякаць у Жамойць (гл. K.Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 4 XII 1662, AGAD, AR, dz. V, nr 3089, cz. I, s. 138-139; С. Аборскі да Б. Радзівіла, Кейданы 10 XII 1662, VUB, f.4 (A-231), nr 18021).
[39] M.K. Пац падрабязна апісаў гэтыя падзеі ў лісце да караля (Grynkiszki 24 IV1663, AGAD, AR, dz. II, nr 1483, s. 1-2), які потым быў шырока тыражаваныяк афіцыйнае меркаванне двара. Гэты ліст быў распаўсюджаны таксама ў нямецкамоўнай версіі (Copia eines Schreibens, welches S. Gnaden der Herr Patzan Ihr. Kőnigl. Maitt. abgehen lassen, betreffend welcher Gestalt sich die LittauischeArmee Ihr. Kőnigl. Maitt. untergiebet und die Verbrechere und Redelsführer selbstenabstraffen wollen — BN, mf 35120).
[40] Гэтыя праблемы шырока апісаны ў: A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…,s. 318-336 i K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 80-84.
[41] A. Rachuba, Zabójstwo Wincentego Gosiewskiego i jego polityczne następstwa, „Przegląd Historyczny”, t. LXXI, 1980, z. 4, s. 713-721; гл. таксама С. Морштында Б. Радзівіла, b.m.d., AGAD, AR, dz. V, nr 10038, cz. I, s. 54-55 (postscriptum да ліста з 8 VI 1663), таксама postscriptum да ліста з 28 VII 1663, тамсама, s. 71-73; K. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 22 i 29 VII 1663, тамсама, nr 3089,cz. II, s. 53-60.
[42] Б. Радзівіл да С. Морштына, Каралявец 3 VII 1663, AGAD, AR, dz. IV kopie, teka 3,nr 22, k. 6-7v; С. Аборскі да Б. Радзівіла, Кейданы 22 VII 1663, VUB, f.4 (A-213),nr 16748; С. Морштын да Б. Радзівіла, postscriptum да ліста з 28 VII 1663, AGAD,AR, dz. V, nr 10038, cz. I, s. 71-73.
[43] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 185.
[44] J. Maroń, Kampania zadnieprzaсska Jana Kazimierza 1663-1664, w: Od armii komputowej do narodowej (XVI-XX w.), pod red. Z. Karpusa i W. Rezmera, Toruń 1998, s. 73-82; A. Rachuba, Konfederacja Kmicicowska…, s. 346-372; гл. Таксама лісты K. Паца да M.K. Паца, Львоў 9, 10, 13 VII, 10 VIII 1663, BCzart., rkps 429,nr 51-52, s. 201-203, 207-208, BCzart., rkps 410, nr 28, s. 109-110; BCzart., rkps1351, nr 12, s. 49-50.
[45] J. A. Chrapowicki, Diariusz, t. I, opr. T. Wasilewski, Warszawa 1978, s. 422-424;П. Гордон, Дневник, изд. Д.Г. Федосова, т. II (1659-1667), Москва 2002, с. 135; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 184; копія ліста невядомай асобы да Вялікай Польшчы, пісанага ад двара, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (далей — BOssol.), rkps 228, k. 117-118; гл. Таксама M.K. Пац да П.Я. Сапегі, з-пад Сервеча 19 VIII 1663 i Прудкоў 4 XI 1663, w: T.Ciesielski, Listy Michała Kazimierza Paca do Pawła Jana Sapiehy z okresu kampanii zadnieprzańskiej 1663/1664 r., „Studia Historyczno-Wojskowe”, t. I, Siedlce 2007,nr 2, s. 230, nr 6, s. 233.
[46] M.K. Пац да П.Я. Сапегі, 15 XII 1663, w: T. Ciesielski, цыт. праца, nr 17, s. 243; авізыз Прудкоў, 25 XII 1663, Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, rkps 5, s. 910; авізы з Вільні, 30 XII 1663, BPAN Kraków, rkps 1065, s. 415; Я. Цадроўскі да Б. Радзівіла, Копысь 31 XII 1663, AGAD, AR, dz. V, nr 1867, cz. I, s. 79-85; J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 185-186; A. Rachuba, Opozycja litewska wobec wyprawy Jana Kazimierza na Rosję (1663/4 r.), „Kwartalnik Historyczny”, t. LXXXIX, 1982, z.1, s. 22-24.
[47] J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. I, s. 443; A. Rachuba, Opozycja litewska…, s. 24-25.Увогуле армія ВКЛ разам з гарнізонам Слуцка налічвала ў гэты час 19 3 74 коней і пайкоў, з чаго на левае крыло прыпадала 9171 коней і пайкоў (ён жа, Wysiłek mobilizacyjny Wielkiego Księstwa Litewskiego wlatach 1654-1667, SMHW, t. XLIII, 2007, s. 59).
[48] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 186-188; J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. I,s. 443-444; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 336.
[49] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 188.
[50] Частка крыніц (аднак іх аўтары бралі інфармацыю з чужых рук) успамінае правялікую бітву, якую атрады Паца павінны былі даць у ваколіцах Бранска 22-2511664 высланаму са Смаленска корпусу князя Ю. Баратынскага, які налічваў,падобна, 15 000 чал. (np. W. Kochowski, цыт. праца, s. 261-262; авізы з Магілёва, 31I1664, копія ліста з Вільні 22 II1664, BOssol., rkps 189, s. 1535-1536, za nimiJ. Maroń, Działalność wojskowa…, s. 53). Пра гэтую сутычку не пішуць, аднак,у сваіх дзённіках людзі, якія бралі ў ёй удзел: Я. A. Храпавіцкі, Я. В. Пачобут-Адляніцкі і М. Абуховіч. Іншая вельмі верагодная справаздача ўспамінае толькі, што ва ўручаным 27 студзеня лісце да караля Пац пісаў, што надворны харужы Канстанцін Пац разбіў невялікі маскоўскі атрад, аб „харугвах пабраных, аб некалькіх здабытых рагульках(?)” (BOssol., rkps 228, k. 122-122v). Насамрэч малаверагодна, каб у найбольш важных крыніцах не была апісанана столькі істотная для ходу кампаніі падзея, i таму звесткі пра гэтую сутычку цяжка прызнаць сапраўднымі.
[51] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 192-194; J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t.I, s. 453-456; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 343-350; K. Пац да M.K.Паца, з абозу з-пад Глухава 6II1664 i з Пуцка (?) 14II1664, BCzart., rkps 1351, nr47, s. 193, rkps 1380, nr 61, s. 251.
[52] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 195-196; J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t.I, s. 457-458; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 350-351; M.K. Пац да П.Сапегі, b.m.d., w: T. Ciesielski, цыт. праца, nr 20, s. 244-245.
[53] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 198-202; J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. I, s. 461-465; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 352-358; BOssol., rkps 228, k. 126-128; J. Maroń, Kampania zadnieprzaсska…, s. 86.
[54] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 206-207; J.A. Chrapowicki, цыт. праца, 1I,s. 467-469; К.Пац да М.К. Паца, bm 15 НІ 1664, BCzart., rkps 1380, nr 1, s. 3-6; A.Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963, s. 508-509.
[55] J.W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 206-207; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 358-359; копія ліста невядомай асобы, BOssol., rkps 228, k.128-129.
[56] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 207-209; Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 359; копія ліста, BOssol., rkps 228, k. 130-130v; копія ліста прыяцеля з Магілёва, 27 НІ 1664, BPAN Kraków, rkps 1065, s. 417-418; М. Пац да П. Сапегі, Шклоў 12 IV 1664, Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Sanguszków (далей AP Kraków, Arch. Sang.), nr 67, s. 245-252.
[57] Я. K. Браніцкі да A. Любамірскага, у Самулках 28 НІ 1664, AGAD, Zbiór Anny Branickiej, nr 166, s. 1-2; С. Аборскі да Б. Радзівіла, Кейданы 18IV1664, VUB, f.4(A-213), nr 16760.
[58] J. W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 194-195.
[59] J.W. Poczobut Odlanicki, цыт. праца, s. 209-210; копія ліста прыяцеля з Магілёва, 27 III 1664, BPAN Kraków, rkps 1065, s. 417-418; Універсал М.К. Паца да княстваў Слуцкага і Капыльскага, Крычаў 29 III1664, AGAD, AR, dz. II, nr 1504; М.К Пацда П. Сапегі, б. д., Крычаў, Чавусы 3 IV 1664, w: T. Ciesielski, цыт. праца, nr 22-23, s. 247-248; Memoriale JM panu Romanowi Danilewiczowi, towarzyszowi rotymej usarskiej, ad referendum JW JM panu wojewodzie wileńskiemu, hetmanowi wielkiemu W. Ks. L. [autorstwa M. K. Paca], Szkіów 8 IV 1664, BCzart., rkps 157, nr32, s. 111-118.
[60] Т. Пэнкальскі да Б. Радзівіла, Слуцк 26 IV 1664, AGAD, AR, dz. V, nr 11560, cz.I, s. 29; С. Морштын да Б. Радзівіла, Варшава 1 V 1664, тамсама, nr 10038, cz. I(bpag.).
[61] М.К. Пац да П. Сапегі, Шклоў 6,16 i 30 V1664, AP Kraków, Arch. Sang., nr 67, s. 235-236, T. Ciesielski, цыт. праца, nr 25-26, s. 250-254; Я. Цадроўскі да Б. Радзівіла,Копысь 19 IV i 1 V 1664, AGAD, AR, dz. V, nr 1867, cz. I, s. 115-117, 119-122; С.Морштын да Б. Радзівіла, Вільня 18 V 1664, тамсама, nr 10038, cz. I, s. 163-164;J. A. Chrapowicki, цыт. праца, 1I, s. 485-487; Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959, s. 158-164.
[62] Найбольш значнай крыніцай, дзе апісана бітва пад Віцебскам, з’яўляецца ўлётка: Gründliche und aussfürliche Relation, von der glücklichen Victoria So Ihr.Grossmächtige Gnaden Herr Wojewoda Smolenski, des GrossFürstentums Lithawenunter Feldherr wieder den Moskowitischen Gen. Chowansky…, BN, mf 27343; гл.таксама авізы з Вільні, 16,25 i 29 VI1664, BOssol., rkps 189, s. 1562,1567, BN, mf27343, а таксама перапіска камісараў на перамовах з Масквой з гэтага перыяду(BCzart., rkps 157).
[63] Камісары да С. Чарнецкага, Зверавічы 14 VII 1664, BCzart., rkps 157, nr 206,s. 649-650; Z. Wójcik, цыт. праца, s. 171-176.
[64] K. Пац да M.K. Паца, Пажайсце 29 VII i 8 VIII 1664, BCzart., rkps 418, nr 59, s. 215-218, rkps 416, nr 30, s. 129-130.
[65] J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. I, s. 506-510; авізы з Варшавы, 15 VIII 1664,BOssol., rkps 189, s. 1571; M.K. Пац да камісараў, у абозе пад Магілёвам 4 i 5 VIII1664, AGAD, Archiwum Koronne Warszawskie, dz. rosyjski, nr 54/32; Камісары да Яна Казіміра i M. Пражмоўскага, Талачын 9 VIII 1664, BCzart., rkps 157, nr 19-20,s. 43-48; С. Скарбэк да Б. Радзівіла, Слуцк 23 VIII 1664, AGAD, AR, dz. V, nr 14423,s. 89-92.
[66] З Жыровіц з пошты, 20 VIII 1664, BOssol., rkps 189, s. 1572; K. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 24 VIII 1664, AGAD, AR, dz. V, nr 3089, cz. II, s. 158-160.
[67] Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza…, s. 362-363; T. Пэнкальскі да Б. Радзівіла,у абозе пад Магілёвам 20 X1664, AGAD, AR, dz. V, nr 11560, cz. I, s. 31-32; авізы забозу ВКЛ 9 X1664, авізы з Варшавы, 8 XI1664, авізы з Вільні, б. д., BOssol., rkps189, s. 1586-1587.
[68] M.K. Пац да П.Я. Сапегі, Вільня 22 VIII 1665, Цэнтральный дэржавній історічній архів Україні, Київ, f.48, op. 1, nr 1025; П.Я. Сапега да M.K. Паца, Расна 26 VIII 1665, BPAN Kraków, rkps 392, k. 48-48v; Ян Казімір да M.K. Паца, пад Серадзам30 VIII 1665, BCzart., rkps 2239, nr 18, s. 71-72; K. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 1IX1665, LMAB, f.31, nr 967; M.K. Пац да П.Я. Сапегі, у абозе пад Плятэрмуйжай 30 IX1665, BCzart., rkps 394, nr 87, s. 555-557.
[69] J. A. Chrapowicki, цыт. праца, t. II, opr. T. Wasilewski i A. Rachuba, Warszawa 1988,s. 73-75; A. Ivanovs, A. Kuznecovs, Dinaburga krievijas valsts seno aktu arhivadokumentos (1656-1666), Daugavpils 2002, t. II, nr 52-53, s. 45-49; A.K. Каліноўскі да Б. Радзівіла, Сведасць 10IX1665, AGAD, AR, dz. V, nr 6277, s. 2; M.K. Пац да П.Я.Сапегі, у абозе пад Плятэрмуйжай 30IX1665, BCzart., rkps 394, nr 87, s. 555-557;авізы з кастрычніка 1665, BOssol., rkps 189, s. 1652.
[70] M.K. Пац да П.Я. Сапегі, у абозе пад Плятэрмуйжай 30IX1665, BCzart., rkps 394,nr 87, s. 555-557; K. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 20 i 26IX1665, AGAD, AR, dz.V, nr 3089, cz. III, s. 73-74,78-84; K. Карлік да Б. Радзівіла, Біржы 7 X1665, LMAB,f.31,nr968.
[71] Theatrum Europaeum, t. X, Frankfurt am Mayn 1677, s. 208; A. Ivanovs, A. Kuznecovs, цыт. праца, nr 53, s. 46-49; M.K. Пац да П.Я. Сапегі, у абозе пад Плятэрмуйжай 30IX1665 i Відзамі 28 X1665, BCzart., rkps 394, nr 87, s. 555-557, nr 104, s. 623-624;данясенне Б. Няклюдава 7 XI1665, BCzart., rkps 399, s. 335.
[72] M.K. Пац да Я. Кетлера, b.m. [IX 1665], BCzart., rkps 159, nr 119, s. 385; J. Кетлер да M.K. Паца, Мітава 22 X 1665, тамсама, nr 154, s. 475-476; K. Карлік да Б.Радзівіла, Біржы 20 X i 22 XI1665, LMAB, f. 31, nr 969, 971. На тэму сітуацыі ў Кароне ў гэты час гл.: M. Nagielski, Rokosz Jerzego Lubomirskiego w 1665 roku,Warszawa 1994, s. 186-233.
[73] P. de Bonzy do H. de Lionne, Warszawa 26 III 1666, BOssol., rkps 2986 (Teki Lukasa),s. 90-91; BCzart., rkps 401, nr 24, s. 77-79; Uniwersał Jana Kazimierz z wezwaniem armii litewskiej do Korony, Warszawa 15 V 1666, Нацыянальная бібліятэка Украіны імя Вернадскага ў Кіеве (далей NBU), f.1, nr 5983, k. 174.
[74] K. Kacprzyński, Wojsko litewskie w walce z rokoszem Jerzego Lubomirskiego, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. XIII, 2001, s. 123-129; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie wobec rokoszu Jerzego Lubomirskiego w latach 1664-1667, praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. T. Wasilewskiego w Instytucie Historycznym UW, Warszawa 1979, s. 250-251; гл. таксама T. Пэнкальскі да Б. Радзівіла, Кейданы 24 i 30 IV, 2, 9,11,16 i 23 V1666, VUB, f.4 (A-215), nr 16950, 16953, 16956 (A-231), nr 16595, 16962, 16966, 16968; AGAD, Braniccy z Suchej, rkps 124/147, s. 327-328; С. Нямірыч да Фрыдэрыка Вільгельма Гогенцоллера, Ноендорф 4 i 18 VI 1666, Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Berlin — Dahlem, HA I, Rep. 9 Polen, nr 16/a5, k. 77-80.
[75] AGAD, Braniccy z Suchej, rkps 124/147, s. 331-335, 519; П. дэ Бонзы да Людовіка XIV, Варшава 25 VI1666, BOssol., rkps 2986 (Teki Lukasa), s. 207; авізы з лагера пад Конінам, 10 VII 1666, AGAD, AR, dz. II, неўпарадкаваныя матэрыялы; гл. таксама запіску на тэму ўдзелу арміі ВКЛ у ваенных дзеяннях 1666 г.: VUB, f.3, rkps 2097, s. 636.
[76] A. Codello, Pacowie wobec opozycji Jerzego Lubomirskiego (1660-1667), „Przegląd Historyczny”, t. IL, z. 1,1958, s. 41-43; W. Majewski, Bitwa pod Mątwami, SMHW, t. VII, cz. I,1961, s. 70-78; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie wobec rokoszu…, s. 254-255.
[77] Z. Wójcik, цыт. праца, s. 232-243; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie wobecrokoszu…, s. 256-259; гл. таксама K. Пац да M.K. Паца, Вілкалышкі 9 XI 1666,BCzart., rkps 413, nr 34, s. 111-116.
[78] Я. Цадроўскі да Б. Радзівіла, Менск 3 X 1666, AGAD, AR, dz. V, nr 1867, cz. II, s.99-100; гл. таксама K. Дабкевіч да Б. Радзівіла, Вільня 24 IX 1666, VUB, f.4 (A-205), nr 16120; Пэнкальскі да Б. Радзівіла, Заволкі 21X1666, AGAD, AR, dz. V, nr11557, cz. IV, s. 55.
[79] Diariusz sejmu sześćniedzielnego warszawskiego 1666 r.: LMAB, f.17, nr 12, s. 126;BCzart., rkps 421, nr 60, k. 101-101v (прывілей Паца на булаву вялікую ВКЛ); гл.таксама Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIIIw. Spisy, opr. H. Lulewicz i A. Rachuba, Warszawa 1994, s. 43.
[80] A. Rachuba, Klientela hetmaсska…, s. 35.
[81] Гл. рэестр шкоды ў маёнтках Сапегаў, учыненых арміяй ВКЛ у канцы 1666 г.:LMAB, f.17, nr 135, k. 57-109.
[82] Найбольш цікавая інфармацыя на гэтую тэму ў лістах маршалка ашмянскага Мікалая Ўладзіслава Пшаздзецкага (AGAD, AR, dz. V, nr 12545).
[83] W. Kłaczewski, Abdykacja Jana Kazimierza. Społeczeństwo szlacheckie wobec kryzysu politycznego lat 1667-1668, Lublin 1993, s. 131-132,147-152,168-174; гл. таксама мемарыял M. K. Паца (напісаны ў ліпені або жніўні 1668 г.): „Rationes zatrzymania i wyprowadzenia z kwater wojska W. Ks. L.”, AGAD, AR, dz. II suplement,nr 619.
[84] W. Kłaczewski, Abdykacja Jana Kazimierza. Społeczeństwo szlacheckie wobec kryzysu politycznego lat 1667-1668, Lublin 1993, s. 131-132,147-152,168-174;гл. таксама мемарыял M.K. Паца (напісаны ў ліпені або жніўні 1668 г.): „Rationes zatrzymania i wyprowadzenia z kwater wojska W. Ks. L.”, AGAD, AR, dz. II suplement,nr 619.
[85] Шырэй на гэтую тэму: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac i jego opozycja przeciwko Janowi III Sobieskiemu, „Barok”, Półrocznik XII/2 (24), 2005, s. 73-77.
[86] Апошнія звесткі на гэтую тэму: K. Bobiatyński, Wojsko i polityka — kilka uwago udziale armii litewskiej w kampaniach przeciwko Turkom i Tatarom w latach 70.XVII w., w: Rzeczpospolita Państwem wielu narodowości i wyznań. XVI-XVIII w.,pod red. T. Ciesielskiego i A. Filipczak-Kocur, Warszawa — Opole 2008, s. 508, 510.
[87] НГАБ, ф. 1703, воп. 1, nr 3, k. 125; Pisma do w. i spraw Jana Sobieskiego, wyd.F. Kluczycki, t. I, cz. I, Kraków 1880, nr 316, s. 685-687; M. Jaworski, Kampaniaukrainna Jana Sobieskiego w 1671 r., SMHW, t. XI, cz. I,1965, s. 88,101-109.
[88] Dyaryusz wojewody witebskiego Jana Antoniego dwoch imion Chrapowickiego jako przyczynek do dziejów czasów Jana Kazimierza, Michała Wisznowieckiego i Jana Sobieskiego, królów polskich…, wyd. J. Rusiecki, Warszawa 1845, s. 263; T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, t. III, Kraków 1898, s. 68-69; гл. таксама ліст M.K. Паца на соймікі ВКЛ (Вільня 25 XI1671) з высвятленнем прычынзгортвання войска, NBU, f.1, nr 5985, k. 155-156.
[89] M. Jaworski, цыт. праца, s. 116, 122-123; гл. таксама ліст Я. Сабескага да лоўчага Кароны Заленцкага z 31 X 1671, w: Pisma do w. i spraw…, t. I, cz. I, nr329, s. 714-715.
[90] M.В. Пшаздзецкі да M.K. Радзівіла, Вільня 11 МІ 1671, AGAD, AR, dz. V, nr 12545,s. 12-15.
[91] K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 504-505, 511.
[92] Шырэй на гэтую тэму гл.: Michał Kazimierz Pac…, s. 247-251.
[93] M. Матчынскі да Я. Сабескага, Жулкаў 11 XI1672, NGAB, f.694, op. 12, nr 87, k.1-1v; K. Пац да M.K. Радзівіла, Варшава 25 XI1672, AGAD, AR, dz. V, nr 11208, cz.III, s. 74-75.
[94] Найбольш поўнае апісанне часткі паседжання генеральнага з’езду, які насцікавіць, ператворанага пасля ў пацыфікацыйны сойм: L.A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczypospolitej. Zjazd warszawski i sejm pacyfikacyjny 1673 roku, Lublin 2005, асабл. s. 208-262; гл. таксама: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac…, s. 256-261.
[95] Diariusz J. A. Chrapowickiego (ненадрукаваная частка), Muzeum Narodowe w Krakowie (далей MN Kraków), rkps 169, cz. III, s. 188-189; М. Юдзіцкі да М. К.Радзівіла, Вільня 11V1673, AGAD, AR, dz. V, nr 6168, s. 93-94.
[96] Diariusz Chrapowickiego, M^ Kraków, rkps 169, cz. III, s. 191. Гэтай боязі Пац, зрэшты, не пазбыўся да канца кампаніі. 13 X з абозу пад Шчуровіцамі пісаўда Храпавіцкага, што „незадаволеныя не супакойваюцца i больш думаюць demutationi status, чым пра турэцкую вайну. І сцеражы, Божа, ад смерці караля,бо тады б адразу, не раз’язджаючыся з войска, выбралі караля новага ў абозе” (тамсама, s. 238; гл. таксама K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 509).
[97] BPAN Kraków, rkps 1404, cz. I, s. 164-251; гл. таксама Я. Wimmer, Wojsko polskiew II połowie XVII w., Warszawa 1965, s. 184.
[98] Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, wyd. A. Grabowski, t. I, Kraków 1845, s. 198-200; Dziennik nowin, skіadany z wyjątków rу^nych listów, w:Pisma do dziejówi spraw…, t. I, cz. II, nr 501, s. 1315-1317; Diariusz Chrapowickiego,MN Kraków, rkps 169, cz. III, s. 240-249; гл. таксама T. Korzon, цыт. праца, t. III, s.390-394.
[99] Галоўная крыніца, дзе распавядаецца пра дзеянні арміі ВКЛ 11 XI 1673, —паведамленні з-пад Хаціма ад 12 XI 1673, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676, wyd. J. Woliński, cz. III, SMHW, t. XI, cz. II, 1965, nr 21, s.290 (больш разгорнутая версія гэтай справаздачы: BCzart., rkps 421, nr 32, k.69-69v); гл. таксама W. Kochowski, Roczników Polski klimakter IV obejmujący dzieje Polski pod panowaniem króla Michała…, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1853,s. 241-242; T. Korzon, цыт. праца, t. III, s. 402-412.
[100] Гэтай мэце служыў перш за ўсё выдадзены ў студзені 1674 г. у друкарні Віленскай Акадэміі панегірык „Virtus dextrae Domini in virtute Polonorum Lithuanorumque ostensa atque Illmo Domino D. Michaeli Casimiro Pac Palatino Vilnensis, Supremo Exercituum Lithuaniae Duci, merecensi, uszwiatensi, vielunensi, lipnicensi, tryscensi etc. etc. Capitaneo, regiae oeconomiae Mohiloviae Administratori et lllmо ac Excellentissimo Domino Michaeli Casimiro Radziwiłł S. R. I. Principi, Duci in Ołyka et Nieswiez, comiti in Szydіo wiec, Mir et Kroze, Procancellario et Exercituum Lithuaniae Campiductori, Praemislensi, Lidensi, Głuchoviensi, Camenecensi, Ostrzensi…”.
[101] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. III, s. 257.
[102] Перш за ўсё: A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r., SMHW, t. XIV, cz. I, 1968, s. 141-142; T. Korzon, цыт. праца, t. III, s. 425-427; J. Woliński, Po Chocimie 1673-1674, у: ён жа, Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983, s. 60-65;Z. Wójcik, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1994, s. 214.
[103] Я. Сабескі да Ф. Чартарыскага, з Валахіі над Прутам, на Давідавым Бродзе, 21XI1673; Копія ліста з-пад Какачанаў, 27 XI1673, w: Pisma do w. i spraw…, t. I, cz. II, nr 506-507, s. 1343-1346; авізы з Львова, 1 XII 1673, Ojczyste spominki…, t. II,s. 285-286; Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. III, s. 257, 259; M. Jemiołowski, Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648-1679), opr. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000, s. 418; J. Woliński, Konwokacja 1674 roku a wojna polsko-turecka, w: Z dziejów wojen…, s. 100-101; K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 507-509.
[104] Аўтар піша пра гэта шырэй у артыкуле Michał Kazimierz Pac i jego opozycja…, s.79-92.
[105] Х. Л. Шафгоч да Леапольда І Габсбурга, Крушына 20 VI 1674, w: J. Woliński, Toruński azyl Eleonory Wiśniowieckiej, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. XIX, 1953, s. 175-177.
[106] Говербэк да Фрыдрыха В. Гогенцолерна, Варшава 23 X 1674, Urkunden und Actenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg, t. XIX, Berlin 1906, s. 78; M. Hein, Johann von Hoverbeck. Ein Diplomatenleben aus der Zeit der Grossen Kurfürsten, Königsberg 1925, s. 189.
[107] Авізы з Сокала, 9 X1674, Przyczynki źródłowe do kampanji 1674 r., wyd. J. Woliński, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. VI, 1936, s. 87-88.
[108] Авізы з абозу пад Злочавам, 22 X 1674, NBU, f.1, nr 6283, k. 49v-51; Au camp aupres de Husiatin, 5 i 6 XI 1674; De Varsovie, 30 X i 10 XI 1674, Materiały do dziejów…, cz. V, SMHW, t. XII, cz. I,1967, nr 73-74, s. 220-221, nr 76, s. 222, nr 78, s. 222-223; M.K. Пац да камісараў на перамовы з Масквой, у абозе пад Барам 22 XI1674, BCzart., rkps 2114, s. 223; M. Wagner, Stanisław Jabłonowski (1634-1702). Polityk i dowódca, Siedlce 1997,t. I, s. 122-123.
[109] Авізы з Варшавы, 1 XII 1674, NBU, f.1, nr 6283, k. 53v-54; авізы з Кальніка, 2 XII 1674, Przyczynki źródłowe…, s. 91-93; М. К. пац на соймікі, Роўнае 11 XII 1674, AGAD, AR, dz. V, nr 11209, cz. III, s. 47-48.
[110] Авізы з Кальніка, 2 XII 1674, Przyczynki źródłowe…, s. 91-93; Пратэстацыя рыцарства ВКЛ ад 14 XII 1674, Materiały do dziejów…, cz. V, SMHW, t. XII, cz. I,1967, nr 112, s. 245-246; гл. таксама: K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 507.
[111] Напр.: Ян IIІ Сабескі да гетманаў ВКЛ, абоз пад Красным 29 XI 1674, Przyczynki źródłowe…, s. 91 (з памылковай датай 26 XI, правільная — BCzart., rkps 172,s. 499-501); той самы да M.K. Паца, абоз пад Кальнікам 3 XII 1674, Materiały dodziejów…, cz. V, SMHW, t. XII, cz. I, nr 96, s. 233-234.
[112] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. III, s. 257; Biblioteka starożytna pisarzy polskich, wyd. K. Wójcicki, Warszawa 1843, t. I, s. 268; K. Bobiatyński, Wojsko i polityka…, s. 511-512; A. Codello, Litwa wobec wojny…, s. 142; J. Woliński, Po Chocimie…, s. 63.
[113] В. Сеніцкі да З. Морштына, Орля 31 XII 1674, AGAD, AR, dz. V, nr 14288, cz. I,s. 98-99; С. Незабітоўскі да З. Морштына, Слуцк без даты [канец снежня 1674],тамсама, nr 10481, cz. II, s. 308-310. Напэўна, большасць атрадаў, якія засталіся на Ўкраіне, знаходзяцца ў спісе харугваў, „што з Князем Ягамосцем вярнуліся і многа цяпер застаецца effective”: Sobiesciana z 1675 r., wyd. J. Woliński, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. V, 1932, nr 2, s. 225; гл. таксама J. Wimmer, цыт. праца, s. 188.
[114] Ян III Сабескі да M.K. Паца, Явораў 12 i 15 VI1675, ^BU, f.1, nr 5983, k. 263-264v, Sobiesciana z 1675 r., nr 8, s. 230-231; Ян Сабескі да Марыі Казіміры, Львоў 27 VII1675, w: Jan Sobieski. Listy do Marysieńki, opr. L. Kukulski, Warszawa 1962, s. 437-439; M.K. Пац да Яна III, Мерач 21 i 22 VII 1675, AGAD, Archiwum Zamoyskich (далей AZ), rkps 2901, s. 60-61, BCzart., rkps 429, nr 64, s. 265.
[115] Diariusz Chrapowickiego, M^ Kraków, rkps 169, cz. IV, s. 169-176; K. Пац да M.K. Паца, postscriptum да ліста з 6 VIII 1675, BCzart., rkps 415, nr 31, s. 126; M.K. Пац да Яна III Сабескага, Берасце 20 VIII 1675, AGAD, AZ, nr 2901, s. 65-66; Ян Сабескі да Марыі Казіміры, Львоў 15 VIII 1675, w: Jan Sobieski. Listy do Marysieсki…, s. 453-455; Авізы з Львова, 7-10 IX1675, Materiały do dziejów…, cz.IX, SMHW, t. XV, cz. II, 1969, nr 120, s. 223; K. Bobiatyński, M. Nagielski, Testamenty…, s. 126-128 (wstęp).
[116] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. IV, s. 177-184; авізы з Львова 18 IX1675, AGAD, Zbiór M. Marczaka, nr 7, s. 17-18.
[117] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. IV, s. 175-176.
[118] Punkta do przywrócenia i ugruntowania konfidentiej między JW i JO Ich MM pp hetmanami W. Ks. L, w Krakowie 30 III umówione i dla pamięci podpisane 1676, Materiały do dziejów…, cz. X, SMHW, t. XVI, cz. I, 1970, nr 4, s. 278-279. Гэты канфлікт абмяркоўваецца мной у артыкуле: Spór o prerogatywy buławy wielkiej litewskiej podczas sejmu koronacyjnego Jana III Sobieskiego w 1676 roku, які будзе апублікаваны ў юбілейным зборніку, падрыхтаваным да 70-годдзя навуковай працы прафесара Юліуша Бардаха.
[119] M.K. Радзівіл да M.K. Паца, з Веерова 5 VI1676, Materiały do dziejów…, cz. X, nr 14, s. 290; авізы з Варшавы, 21 VIII 1676, NBU, f.1, nr 5994, k. 21v-22.
[120] Diariusz Chrapowickiego, MN Kraków, rkps 169, cz. IV, s. 242-246; Універсал M.K. Паца да арміі ВКЛ, Владава 18 VIII 1676, Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografićeskoju Kommisieju dlja razbora drevnich aktov, t. IV, Wilno 1870, s. 176-177; Ф. Мартэллі да П. Альт’еры, Варшава 2 IX 1676, BPAN Kraków, rkps 8429, nr 142, s. 104.
[121] Весткі з 14-17 IX 1676, Materiały do dziejów…, cz. XI, SMHW, t. XVI, cz. II, 1970, nr 40, s. 238. Паводле кампуту, які ахопліваў чвэрць службы ад 15 VIII да 15 XI 1676, на Ўкраіну прыбыло 5838 коней і пайкоў. Аднак у гэты склад уваходзяць і тыя адзінкі, якія спазніліся з прыбыццём пад Жураўна і не прымалі ўдзелу ў баях (тамсама, nr 64, s. 259-262).
[122] Найлепшая крыніца для зацікаўленых гэтымі пытаннямі — дыярыуш, які вёў сам Пац у перыяд ад 19 IX да 28 X 1676; гл. Djarjusz Michała Paca 1676, wyd. J. Woliński, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. II, 1930, s. 152-156. З апрацовак варта перш за ўсё назваць артыкул Wolińskiego, Żуrawno, w: Z dziejów wojen…, s. 163-181; гл. таксама M. Wagner, цыт. праца, t. I, s. 135-138.
[123] M.K. Пац да A.Г. Палубінскага, абоз пад Жураўнам 2 X1676, Materiały do dziejów…,cz. XI, nr 50, s. 243-244.
[124] На гэтую тэму гл.: K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac a polityka bałtycka Jana III Sobieskiego, w: Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecjąw XVII w., pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2007, s. 311-335. Сваю палітыку з 1677-1678 г. Пац падсумаваў у справаздачы, дадзенай на гарадзенскім сойме ў студзені 1679 г.: K. Bobiatyński, Dieznana relacja hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Paca na temat jego polityki wobec planówinterwencji szwedzkiej w Prusach Książęcych w latach 1677-1679, „Zapiski Historyczne”, t. LXXII, 2007, z. 4, s. 101-111.

Наверх