У 1368 г. адбыўся першы сур’ёзны канфлікт паміж двума цэнтрамі збірання рускіх зямель — Вялікімі Княствамі Літоўскім i Маскоўскім. Ужо дагэтуль літоўска-маскоўскія інтарэсы скрыжоўваліся ў смаленскіх землях (з 1335 г. адбывалася барацьба за Ржэву[1], a ў 1341 г. Альгерд здзейсніў няўдалы паход на Мажайск[2]), але да поўнамаштабнай вайны справы не даходзілі, мабыць, таму, што нават агульнай мяжы дзвюх дзяржаў пакуль не існавала[3].
Актыўная палітыка маскоўскага вялікага князя Дзмітрыя Іванавіча выклікала не толькі падтрымку з боку вялікай колькасці рускіх князёў i шырокі народны патрыятычны рух, але i незадаволенасць пэўных цэнтраў Паўночна-Ўсходняй Русі пашырэннем маскоўскай улады і, адпаведна, стратай сваёй самастойнасці. Па словах цвярскога летапісца, масквічы „князи Русьскыи начата приводити въ свою волю, а который почалъ не повиноватися ихъ воле, на тыхъ почали посягати злобою”[4].
Пэўныя інтарэсы ў маскоўскага вялікага князя былі i ў дачыненні да Вялікага Княства Цвярскога, якое ў сярэдзіне XIV ст. зазнавала чарговы этап княжацкіх міжусобіц. Умяшальніцтва ў цвярскія справы, падавалася б, павінна было скончыцца пасля смерці аднаго з прэтэндэнтаў на ўладу ў Вялікім Княстве Цвярскім князя Васіля Міхайлавіча Кашынскага (24 ліпеня 1368 г.) i ўсталяванні на цвярскім престоле князя Міхаіла Аляксандравіча, аднак такі ход падзей не задаволіў Маскву. Летам 1368 г. „князь велики Дмитреи Иванових[ь] събравъ воя многы и посылалъ рать на князя великаго Михаила Александровича Тферьскаго, князь же Михаило бежа въ Литву къ князю Олгерду, зятю своему, и тамо многы оукоры изнесе и жалобы изложи, прося помощи собе и оборони, дабы сътворилъ месть его въскоре, паче же вабячи и завучи его ити ратию къ Москве”[5]. Такім чынам неўзабаве Вялікае Княства Літоўскае апынулася ў стане вайны з Вялікім Княствам Маскоўскім.
Альгерд, чыя жонка Ўльяна была сястрой цвярскога князя Міхаіла[6], хутка i рашуча адрэагаваў на просьбы сваяка. Ужо восенню сабралі вялікае войска, у складзе якога знаходзіліся, акрамя самога Альгерда, ягоны брат Кейстут, сын Кейстута Вітаўт („тогда бо еще младъ и неславенъ”), сыны Альгерда, шмат літоўскіх князёў, а таксама раці вялікага князя цвярскога i ca Смаленска[7]. Маршрут Альгердавага войска да маскоўскіх межаў застаўся невядомым, што было растлумачана летапісцам асобым звычаем вялікага князя літоўскага. Ён таму „и превзыде княжешемъ и богатьствомъ паче многихъ”, што ніхто не ведаў ні ягоных планаў, ні на што збіралася шматлікае войска, ні куды яно ішло, усё гэта ён рабіў употай, i ў вышку „многи земли поималъ и многи грады и страны попленилъ”[8].
Даволі станоўчыя адносіны маскоўскага летапісца да кіраўніка суседняй, часам варожай, дзяржавы можна растлумачыць наступнай непаваротлівасцю маскоўскіх уладаў, якія не здолелі арганізаваць абарону сваіх межаў, хутка сабраць войскі і, нарэшце, атрымалі паразу ад вялікага князя літоўскага i зведалі аблогу сваёй сталіцы. Тым самым апраўдваліся наступствы дзеянняў Альгерда, які амаль бесперашкодна прайшоўся па ўладаннях Вялікага Княства Маскоўскага да самага ягонага цэнтра i такім жа чынам вярнуўся ў свае межы з вялікім палонам i здабычай. „Преже сего таково зло не бывало Москве отъ Литвы”[9], — рэзюмаваў летапісец. Між іншым, у цвярскім летапісанні разважанняў пра паводзіны Альгерда няма, a ў канцы ўсяго апавядання пра літоўскі паход 1368 г. мы не бачым спачування разрабаваным маскоўскім уладанням: Альгерд „отъиде въ своаси, учинивъ лихо за лихо”[10]…
Аб прасоўванні літоўска-смаленска-цвярскога войска на маскоўскую тэрыторыю вялікі князь Дзмітрый Іванавіч даведаўся толькі тады, калі яно пачало ваяваць парубежныя месцы[11]. Тут трэба заўважыць (для будучых высноў), што ў Маскве ведалі, адкуль ідзе пагроза, i пасылалі ў заставу старажавы полк менавіта ў небяспечным напрамку.
Збор войскаў — марудная справа, i пакуль па ўсім княстве беглі ганцы з граматамі з загадам „съвокупляти воя”, насустрач Альгерду выступілі тыя, хто знаходзіўся ў Маскве („обретошас[я] тогда въ граде”)[12]. Пад ваяводствам Дзмітрыя Мініна (ад вялікага князя) i Акінфа Фёдаравіча Шубы (ад маскоўскага ўдзельнага князя Ўладзіміра Андрэевіча Серпухаўскога) у паход выйшлі маскоўская, каломенская i дзмітраўская раці.
У гэты час Альгерд дасягнуў воласці Холхла[13], дзе забіў „на встрече” князя Сямёна Дзмітрыевіча Старадубскага-Крапіву, a потым у Абаленску пакараў смерцю князя Канстанціна Юр’евіча. I вось ад ракі Протва (на ей знаходзіўся цэнтр Абаленскага княства) войска Альгерда перайшло да ракі Троены (варыянт — Тростны)[14], дзе адбылася сустрэча з маскоўскай заставай. У выніку бітвы Альгерд „ту изби сторожевыи плъкъ князя великаго, заставу Московьскую и князи и воеводы и бояры своя поби. Се же сдеяся тогды въ осенине въ Филипово говение, месяца ноября въ 21 день, на Введение святыя Богородица во вторникъ”[15].
3 упэўненасцю ў адсутнасці перашкодаў Альгерд рушыў да Масквы, дзе ў аблозе ўжо сядзелі вялікі князь маскоўскі, ягоны стрыечны брат Уладзімір Андрэевіч, мітрапаліт Аляксей i мноства баяраў i простых людзей. Масква была падрыхтавана: загадзя быў спалены пасад вакол горада, а новыя каменныя сцены, пабудаваныя за год да з’яўлення пад імі Альгерда[16], гарантавалі адносную бяспеку. Тры дні прастаяў вялікі князь літоўскі каля Масквы, нічога зрабіць не здолеў i вымушаны быў вярнуцца ў свае межы.
Тым не менш, пэўны рэзананс паход Альгерда атрымаў. Вялікі князь цвярскі Міхаіл Аляксандравіч зноў усталяваўся на сваім пасадзе, Дзмітрый Маскоўскі адступіўся на яго карысць ад часткі цвярской тэрыторыі (удзел памерлага князя Сямёна Канстанцінавіча з горадам Гарадцом), якую ўтрымлівала за сабою Масква з зімы 1368 г.[17] Палонны цвярскі ўдзельны князь Ерамей Канстанцінавіч быў адпушчаны ў Цвер. Акрамя таго, Альгерд, магчыма, зноў стаў уладальнікам Ржэўскай зямлі, якая дагэтуль у тым жа 1368 г. у чарговы раз была захоплена Масквой[18].
Вось так скончылася так званая „першая літоўшчына”[19], падзея вядомая, якая неаднаразова трапляла на старонкі спецыяльных даследаванняў, навукова-папулярных кніг i знайшла адбітак на гістарычных картах. Але апошні момант — менавіта гістарычна-геаграфічныя акалічнасці паходу Альгерда на Маскву 1368 г. — застаюцца нявысветленымі. Дагэгуль не вызначаны: 1) маршрут руху войскаў на чале з Альгердам, 2) месцы баявых дзеянняў і, галоўнае, 3) дзе знаходзілася тая рака Троена, каля якой адбылася бітва. Асобнай праблемай паўстае неабходнасць лакалізацыі лініі маскоўскай мяжы, ад якой пачынаў ваяваць Альгерд маскоўскія „порубежнаа места”. Адначасова можна праверыць магчымасць існавання на той час літоўска-маскоўскай мяжы ў рэгіёне прытокаў вярхоўя Акі рэк Угры i Протвы.
Такім чынам, дадзены артыкул прысвечаны высвятленню пытанняў цалкам гістарычна-геаграфічнага кшталту: рэканструкцыі палітычных межаў паміж двума дзяржаўнымі ўтварэннямі, лакалізацыі адміністрацыйна-палітычных адзінак старажытнасці i месцаў гістарычных падзей.
Перш за ўсё трэба даць агульнае ўяўленне пра геапалітычную сітуацыю ў рэгіёне, які падзяляў тэрыторыі Вялікіх Княстваў Літоўскага i Маскоўскага, а пасля перайсці да вызначэння маскоўскага памежжа на момант 1368 г.
Да сярэдзіны XIV ст. канчаткова вызначыліся два цэнтры збірання рускіх зямель, але сам працэс аб’яднання апошніх быў далёкім ад завяршэння. Тэрыторыі Вялікіх Княстваў Літоўскага i Маскоўскага ў той час раздзялялі масівы зямель, якія належалі калісьці Смаленскаму, Чарнігаўскаму i Разанскаму княствам. У XIV ст. Смаленскае i Чарнігаўскае (Бранскае)[20] княствы былі раздроблены на шэраг удзелаў. I вось гэтыя ўдзелы паступова прыбіралі да рук больш моцныя суседзі. У самым пачатку XIV ст. (1303 г.) да Масквы быў далучаны Мажайскі ўдзел Смаленскага княства[21]. Вялікая частка Таропецкага княства каля 1320 г. адышла да ВКЛ[22]. Чарнігаўскае княства, якое спазнала мэтанакіраваны пагром з боку Залатой арды[23], яшчэ да сярэдзіны XIV ст. таксама пачало схіляцца пад літоўскую ўладу[24]. Ад яго ў гэты час канчаткова адАЗяліліся верхняокскія княствы Карачаўскае, Навасільскае i Тарускае[25]. У такіх маленькіх дзяржаў амаль не было магчымасці друга трымаць сваю самастойнасць.
У сярэдзіне XIV ст. тэрытарыяльныя інтарэсы Вялікіх Княстваў Літоўскага i Маскоўскага перасякліся ў раёне вярхоўя ракі Волгі, у Ржэўскай зямлі. Узнікла адкрытая канфрантацыя дзвюх дзяржаў. Уяўляецца слушнай здагадка аб тым, што Ржэва з’яўлялася часткай былога Таропецкага княства i нават зрабілася сталіцай паменшанага ў памерах княства пасля далучэння да ВКЛ Таропца[26]. Калі так, то прэтэнзіі літоўскіх вялікіх князёў на Ржэву цалкам зразумелыя. Летам 1356 г. „Сижьскаго сынъ Иванъ сяде съ Литвою во Ржеве”[27]. Такім чынам адзін з удзельных ржэўскіх князёў (Сіжка — адна з валасцей Ржеўскай зямлі), які ўжо быў пазбаўлены сваіх уладанняў (яго самога не называюць Сіжскім князем, a толькі сынам Сіжскага князя), быў пасаджаны ў Ржэву з літоўскай дапамогай. Пэўная легітымнасць дадзенага захопу была захавана. Аднак летам 1358 г. войскі Волака Ламскага (або Цвяры) i Мажайска адбілі раней захопленую літвой Ржэву[28].
3 сярэдзіны XIV ст. літоўскія ўладанні паступова набліжаліся да маскоўскіх. Прыкладна ў 1357 г. да ВКЛ быў далучаны Бранск. У гэты год летам „бысть въ Брянске мятежь отъ лихихъ людей, и замятия велія и опустеніе града, и потомъ [праз некаторы час. — В. Т.] нача обладати Брянскомъ князь велики Лйтовскій”[29].
У 1359 г. „Смольняне воевали Белоую”[30], значыць, да гэтага часу горад Белая апынуўся ў складзе ВКЛ, прычым, як бачым з летапіснай вытрымкі, адваяваць Смаленскаму княству свае былыя ўладанні не ўдалося. У адказ у тым жа годзе вялікі князь літоўскі Альгерд напаў на Смаленск, захапіў Мсціслаў („а Литвоу свою въ немь посадилъ”), а потым зімой паслаў сына Андрэя на Ржэву i зноў адваяваў яе[31]. Відаць, літоўскі гаспадар імкнуўся грунтоўна замацавацца ў такім стратэгічна важным пункце, як Ржэва, таму ў 1360 г. сам прыязджаў „Ржевы смотрйт[ь]“[32].
На гэты раз ВКЛ сапраўды даволі працяглы час утрымлівала вярхоўі Волгі i нават пачало развіваць экспансію далей з гэтага рэгіёну. У 1368 г. Андрэй Альгердавіч Полацкі, відавочна, з Ржэвы напаў на суседнія цвярскія воласці Хорвач i Родню[33]. Адразу пасля гэтага адбыўся паход маскоўскага ўдзельнага князя Ўладзіміра Андрэевіча Серпухаўскога на Ржэву i захоп яе[34]. Адным з магчымых вынікаў паходу Альгерда на Маскву было чарговае вяртанне Ржэвы ў склад ВКЛ. Толькі праз 8 гадоў князь Уладзімір Серпухаўскі спрабаваў адваяваць Ржэву, але няўдала[35]. Да кароткага перыяду праўлення ў ВКЛ Кейстута (1381-1382 гг.) горад цвёрда ўтрымліваўся пад літоўскай уладай[36].
У адрозненне ад ВКЛ, тэрыторыя якога павялічвалася на ўсходзе вялікімі масівамі зямель, Вялікае Княства Маскоўскае задавальнялася на захадзе значна меншымі кавалкамі. У сярэдзіне XIV ст. маскоўскія князі набылі пэўныя ўладанні са складу Вялікага Княства Разанскага i Вярхоўскіх княстваў.
Да канца 40-х — пачатку 50-х гг. XIV ст., калі меркаваць па дагаворы вялікага князя Сямёна Іванавіча са сваімі братамі Іванам i Андрэем[37], Масква набыла воласць Забярэгу[38]. Як высвятляецца з духоўнай граматы князя Сямёна, Забярэга была куплена „оу Семена оу Новосильского”[39]. Гэта была рэштка ўладанняў чарнігаўскіх князёў, якая захавалася ў атачэнні мажайскіх, вяземскіх i разанскіх зямель. Знаходзілася Забярэга, мяркуючы па назве, за ракой Бярэгай, прытокам верхняй Протвы, па левым яе баку[40]. Ю. В. Гацье звязаў воласць з Зарубежскім станам Мажайскага павету, які з’явіўся пазней[41].
Забярэга склала толькі невялікі кавалак заходняй маскоўскай граніцы. А далей на паўднёвы ўсход мяжа гублялася сярод неасвоеных амаль пустых „мест Рязаньских”, якія былі далучаны да Масквы ў 50-я гг. XIV ст., a дагэтуль, паводле назвы, належалі Разані[42].
„А что ся мне достали места Рязаньская на сей стороне Оки, и с тыхъ местъ дал есмь князю Володимеру, в Лопастны места, Новый городокъ на оусть Поротли, а иная места Рязаньская отменьная сыномъ моимъ, князю Дмитрью и князю Ивану, поделятся наполы, безъ обиды”[43]. Таку сваёй духоўнай грамаце вялікі князь маскоўскі Іван Іванавіч распавядаў пра абмен землямі паміж Маскоўскім i Разанскім княствамі. Відавочна, гэты абмен быў ажыццёўлены паміж вясной 1353 г. (смерць князя Сямёна Гордага i заняцце маскоўскага пасаду князем Іванам Красным)[44] i каля 1356 г. (час складання тэстаменту гэтым князем)[45].
3 духоўнай граматы Івана Краснага мы не даведваемся пра падрабязнасці абмену i не бачым пераліку канкрэтных тэрыторый, якія былі атрыманы як Масквой, так i Разанню. Маскоўска-разанская даканчальная грамата 1381 г.[46] — першы з дагавораў Масквы з Разанню, які захаваўся да нашых дзён, — у пэўнай ступені праясняе сітуацыю. Як высвятляецца, да Масквы адышлі землі, што знаходзіліся на левым (маскоўскім) баку Акі, у ліку якіх былі „почен Новый городок, Лужа, Верея, Боровескъ”, а таксама „и иная места Рязанская”[47]. Разань жа атрымала землі на правым (разанскім) баку Акі, тое „что доселе потягло къ Москве”[48].
Такім чынам, Масква набыла вялікую па плошчы тэрыторыю ўздоўж ракі Протвы i яе прытокаў. Але ў выніку абмену разанскія князі перадавалі Маскве далека не ўсе землі вакол Протвы. Частка ўладанняў у гэтым раёне або наогул не належала Разані, або ўжо дагэтуль была маскоўскай.
Так, у дагаворы канца 40-х — пачатку 50-х гг. XIV ст. згадваецца княгіня Ганна, „цётка” князя Сямёна Іванавіча. Яна „блаславіла” валасцямі Заячкавым, Цешавым i іншы-мі (якія не чытаюцца з-за дэфектаў граматы) князя Сямёна[49]. У сваёй духоўнай грамаце апошні называе япічэ i Гардашэвічы[50]. Як высвятліў У. А. Кучкін, „цётка” Ганна была дачкой князя Данілы Аляксандравіча, выдадзенай замуж: за нейкага разанскага князя[51]. Менавіта праз княгіню Ганну князь Сямён Горды i здабыў частку атрыманых ёю разанскіх уладанняў.
Што тычыцца зноў „разанскіх месцаў”, то да 1356 г. быў згаданы толькі адзін ix цэнтр — „Новый городокъ на оусть Поротли”[52]. Да 1381 г. набываюць значэнне яшчэ 3 цэнтры — Лужа, Вярэя i Баровеск[53]. Месцазнаходжанне ўсіх пунктаў вядома. Новы Гарадок (Гарадзец)[54], Бароўск, Вярэя размяшчаліся на рацэ Протве, Лужа знаходзілася ля ракі Лужы, правага прытоку Протвы[55].
Паступова граматы маскоўскіх князёў пералічваюць усё большую колькасць валасцей, слабодак i сёлаў, якія ўзнікаюць ці ўпершыню згадваюцца на нядаўна далучанай тэрыторыі. Так, ужо тэстамент вялікага князя Івана Краснага называв „село на Репне в Боровьсце”[56].
У дагаворы вялікага князя Дзмітрыя Іванавіча з серпухаўскім князем Уладзімірам Андрэевічам 1371 г.[57] з’яўляюцца воласці: Вышагорад (на Протве)[58], Рудзь з Крапіўнаю (уздоўж рэк Рудзь i Крапівенка)[59], Сушаў (у раёне ракі Сушкі)[60], Гардашэвічы (ля ракі Лужы каля Малаяраслаўца)[61] i Грэмічы (раён на Протве на поўдзень ад Вярэі)[62].
I вось нарэшце ў духоўнай грамаце Дзмітрыя Данскога з’явіліся новыя воласці, якія можна аднесці да тэрыторыі „разанскіх месцаў”: Халхол, Коржань (па рацэ Коржанцы)[63] i Мойшын Холм (месцазнаходжанне не вядома). Дзве астатнія воласці былі „приданы” да Мажайска, а першая пазначана як „ад’яздная”[64]. Такім чынам, мы сустракаемся з той тэрытарыяльнай адзінкай, упамінанне якой звязана з падзеямі 1368 г. Трэба зазначыць, што дадзеная воласць атаясамляецца даследчыкамі з пагостам Халхол (Халахолна), які вядомы з граматы разанскага вялікага князя Алега Іванавіча ігумену Ольгава манастыра Арсенію (складзенакаля снежня 1370 г.)[65] Між іншым, у саму грамату 1370 г. унесена спасылка на дакумент XIII ст.[66] Менавіта там i neралічаны пагосты Пясочна, Халахолна, Заячыны, Вепрыя, Заячкоў[67]. Па адпаведнасці назваў большасць пагостаў можна ўбачыць у „разанскіх месцах”, якія набыла Масква ў сярэдзіне XIV ст. Пазней гэта воласці i станы Малаяраславецкага i Бароўскага паветаў[68]. Але, усё ж такі, не варта быць упэўненым у заўважанай адпаведнасці. Напрыклад, назва разанскага пагоста Халахолна робіць магчымай яго лакалізацыю ў іншым рэгіёне, уздоўж р. Халахольні, левага прытока Плавы, якая ўпадае з правага боку ў Упу.
Пакуль пакінем Халхол убаку, таму што высвятленне яго месцазнаходжання — асобная праблема, вырашэнне якой з’яўляецца адной з задач дадзенага артыкула.
Пералічаныя пункты мелі дачыненне да больш-менш асвоенага ядра „разанскіх месцаў”, дзе пад час далучэння да Масквы існавалі такія цэнтры, як Бароўск, Лужа, Новы Гарадок i інш. Перыферыя былой разанскай тэрыторыі заставалася пустэчай. Верагодна, паміж разанскімі, смаленскімі землям! i ўладаннямі вярхоўскіх князёў не існавала пунктаў сутыкнення.
Уладанні князёў Абаленскіх на рацэ Протве i смаленскіх на рэках Шані, Медынцы i Воры ў сярэдзіне XIV ст., магчыма, яшчэ не сустракаліся з маскоўскай тэрыторыяй. Актыўная дзейнасць маскоўскіх князёў на паўднёва-заходняй ускраіне Маскоўскага княства прывяла да таго, што паступова пад ix уладу перайшлі як некаторыя смаленскія ўладанні (Медынь), так i рэшткі былых чарнігаўскіхзямель (Калуга i Рошча, Таруса, Алексін i т.д.). Мясцовыя землеўладальнікі з роду чарнігаўскіх князёў паступілі на службу да вялікага князя маскоўскага (князі Абаленскія, частка Тарускіх i інш.).
Такім чынам, умоўная маскоўская мяжа праходзіла ад воласці Забярэгі на паўднёвы захад, паралельна рацэ Лужы, тэрыторыя вакол якой толькі пачынала асвойвацца маскоўскімі князямі. 3 левага боку заставаліся землі, якія належалі Медыні — частцы Вялікага Княства Смаленскага, верагодна, яго Вяземскага ўдзела[69]. У 1371 г. (або, па меркаванні Ў. А. Кучкіна — у 1368)[70] Медынь была далучана да Масквы. Яе „вытягал боярин … Федоръ Аньдреевич [Свибло] на обчем рете… оу смолнян”[71].
Сама медынская тэрыторыя была для таго часу, відавочна, даволі сціплай. Гэта ў канцы XV ст. згадваюцца 8 медынскіх валасцей[72], частка якіх была толькі што адарвана ад ВКЛ, а для XIV ст. Медынь з’яўлялася толькі цэнтрам воласці. Медынскія землі распасціраліся да ракі Шані (левага прытока Ўгры) i не дасягалі Ўгры, на левабярэжжа якой выходзілі смаленскія воласці[73]. Межы воласці на паўночным усходзе губляліся недзе ў лясах і, магчыма, не дасягалі ракі Лужы. Маскоўская мяжа на момант 1368 г., такім чынам, працягвала свой рух далей на паўднёвы усход уздоўж Лужы i неўзабаве сустракалася з уладаннямі вярхоўскіх князёў. Тут, у раёне прытока Ўгры Сухадрэва i прытокаў Акі Протвы i Тарусы знаходзіліся землі Навасільскага (у тым выпадку, калі яму належалі Калуга i Рошча)[74] i Тарускага (Таруска-Абаленскага) княстваў.
Тарускія князі паступова распрадавалі свае ўладанні[75]. Іх набылі i смаленскі князь Фёдар Святаславіч („Уезд Мстиславль” i інш. — перайшлі потым да Масквы i да 1381 г. абменены з Разанню)[76], i мітрапаліт Пётр (Алексін — каля 1390 г. абменены маскоўскім вялікім князем Васілём I на слабаду Караш у Растоўскім княстве)[77], i нават маскоўскі баярын Аляксандр Перасвет (Перасветава купля)[78]. Урэшце, у 1393 г. вялікі князь Васіль I купіў у Ардзе ў Тахтамыша ярлык на Тарускае княства i тым самым набыў вярхоўную ўладу над тарускімі князямі, якія, аднак, працягвалі валодаць сваімі землямі[79]. Частка тарускіх князёў пасля гэтага перайшла на службу да вялікага князя літоўскага Вітаўта, які выдзеліў ім значныя ўладанні са складу карачаўскіх, казельскіх i бялёўскіх зямель[80]. Па назве цэнтра гэтых уладанняў — Мезецк (Мезочаск, Мяшчоўск) — адна з галінаў тарускіх князёў атрымала прозвішча Мезецкіх.
3 іншых тарускіх князёў Абаленскія, на момант 1368 г., былі саюзнікамі Масквы. Нездарма Альгерд накіраваў свае войскі на Абаленск, дзе i быў забіты старэйшы тарускі князь Канстанцін Юр’евіч Абаленскі[81]. Існуе меркаванне, што наогул г. Абаленск на той час з’яўляўся сталіцай Тарускага княства[82]. Таму выправа Альгерда можа расцэньвацца як акцыя супраць усяго княства, якое арыентавалася на саюз з Масквой.
Уладары астатніх дробных удзелаў Тарускага княства (Канінскі, Мышагскі, Валконскі)[83], верагодна, вялі тую самую палітыку, што i князі Абаленскія[84]. Супольнасць дзеянняў тарускіх князёў замацоўвала асаблівая сістэма, адпаведна з якой усе прадстаўнікі роду мелі некаторыя ўладанні (дольніцы) у сталіцы княства. Сістэма гэтая, між іншым, не парушылася i пасля ўсталявання маскоўскай улады[85]. Аднак пазней частка тарускіх князёў (Валконскія) ад’ехала на перыферыю, непасрэдна ў свае вотчыны, потым страціла дольніцы ў Тарусе i недзе ў сярэдзіне XV ст. стала васаламі вялікага князя літоўскага[86].
Неабходна спыніцца на агульным аглядзе тэрыторыі усяго Тарускага княства (якім яно паўстае ў 1368 г.) i больш падрабязным апісанні яго Абаленскага ўдзела.
Уладанні тарускіх князёў у XIV ст. распасціраліся на абодва бакі Акі i бралі ў свой склад прытокі апошняй Мышэгу, Тарусу, частку Протвы (левыя), Крушму, Вашану, сярэдняе цячэнне Ўпы i іншыя (правыя). Сталіца княства знаходзілася пры вусці ракі Тарусы. Цяпер гэта цэнтр раёна Калужскай вобласці Расіі. Да Тарусы належалі такія населения пункты, як Мышэга (на аднайменнай рацэ недалёка ад яе вусця), Канін (сучасная вёска Спас-Коніна Алексінскага раёна Тульскай вобласці Расіі)[87], Балкона (Цімафееўскае гарадзішча на аднайменнай рацэ пры ўпадзенні яе ў раку Ўпу)[88] — усе цэнтры ўдзелаў. Амаль у цэнтры княства, ля ракі Акі, з прыкладна 1308-1326 гг. знаходзілася тэрыторыя, якая належала мітраполіі. Пазней на ей узнік горад Алексін. Усходняя частка княства была адрэзана на карысць князя Фёдара Святаславіча. У 1368 г. ёю ўжо, напэўна, валодала Разань.
Абаленск стаяў ад асноўнага масіву Тарускага княства неяк убаку. Сгаражытны цэнтр удзельнага княства знаходзіўся на правым беразе ракі Протвы на паўночны захад ад Тарусы. Цяпер гэта сяло Абаленскае[89], а сам горад не трэба блытаць з сучасным Абаленскам у Жукоўскім раёне Калужскай вобласці Расіі. (Апошні ўзнік толькі ў 1975 г. у якасці навуковага цэнтра па даследаванні мікрабіялогіі.)
Тэрыторыя Абаленскага ўдзела ўразалася ў знаёмыя нам „разанскія месцы” — на момант 1368 г. гэта былі ўжо маскоўскія ўладанні. Дадзеных пра зямельныя ўладанні князёў Абаленскіх у актавых крыніцах вельмі няшмат. Вядома, што, страціўшы княжацкія правы, Абаленскія князі даволі доўга ўтрымлівалі ў сваіх руках зямельныя ўладанні (на працягу XV-XVI i нават у XVII ст.)[90]. Але даведацца пра ix склад даволі цяжка. Некаторую інфармацыю пра вотчыну Абаленскіх князёў даюць ix спрэчкі з уладамі Троіца-Сергіева манастыра, зафіксаваныя ў актах[91]. Генеалагічныя дадзеныя ў суадносінах з геаграфічнай наменклатурай навакольных з Абаленскам мясцін таксама карысныя пры вывучэнні тэрыторыі старажытнага Абаленскага княства. Так, напрыклад, у пісцовых кнігах Абаленскага павету 20-х гг. XVII ст. згадваецца сяло Спаскае Загор’е, якое належала князям Лыкавым i Кашыным. Ix агульным продкам быў князь Уладзімір Іванавіч Абаленскі, які жыў у сярэдзіне XV ст. Робіцца выснова, пгго сяло Спаскае Загор’е — частка старажытнай вотчыны Абаленскіх[92]. Другі прыклад. Сярод Абаленскіх князёў вядомы Аляксандр Андрэевіч Тросценскі, унук загінулага ў 1368 г. Канстанціна Абаленскага[93]. Яго прозвішча, безумоўна, паходзіць ад сяла Тросце (Тростье), якое існуе дагэтуль i знаходзіцца на поўнач ад Протвы, на яе прытоку Аложы.
Такім чынам, у агульных рысах тэрыторыя Абаленскага княства займала прастору ўздоўж абодвух бакоў Протвы, крышку не дасягала вусця апошняй на ўсходзе (тут ніжняе цячэнне Протвы кантраляваў маскоўскі Новы Гарадок) i сустракалася з супрацьлеглага боку з ніжнім цячэннем Лужы (на Протве каля вусця Лужы знаходзілася сяло Спаскае Загор’е). 3 поўначы i з поўдня абаленскія землі (для канца XV-XVI ст. — Абаленскі павет або Абаленскі стан розных паветаў)[94] абмяжоўвалі воласці Перадоль i Почап, якія з другой паловы XV ст. належалі Троіца-Сергіеву манастыру.
Зыходзячы з дадзеных аб геаграфіі Абаленскага княства трэба было б пазначыць яшчэ адзін адрэзак маскоўскай мяжы 1368 г. як лінію, якая ішла да вусця Лужы, потым пакідала ўбаку частку зямель левабярэжжа Протвы (інакш уладанні Абаленскага княства) i замыкалася на вусці Протвы. Далей маскоўская мяжа рухалася дакладна ўздоўж Акі. Такая яе працягласць была ўсталявана разанска-маскоўскай дамовай, складзенай паміж 1353-1356 гг. Маскоўскіх уладанняў на правабярэжжы Акі ўжо не было. А вось з правабярэжжам Протвы варта было б разабрацца. Там знаходзілася сяло (ці нават воласць) Почап, прыналежнасць якога на XIV ст. пакуль не высветлена.
3 захаду да Тарускага княства ў цэлым i з поўдня ад яго Абаленскага ўдзелу прымыкалі тэрыторыі валасцей (?) Калугі i Рошчы. Мы даведваемся аб ix маскоўскай прыналежнасці з духоўнай граматы Дзмітрыя Данскога 1389 г. Маскоўскі вялікі князь перадаваў „Колугу и Рощу” свайму сыну Андрэю[95]. Калі з’явіліся гэтыя ўладанні ў складзе Вялікага Княства Маскоўската — дакладна невядома. Але пэўныя здатадкі даследчыкамі выказваліся.
У 1371 г. Альгерд накіраваў канстанцінопальскаму патрыярху Філафею ліст, у якім скардзіўся на дзеянні маскоўскага вялікага князя. Апошні дзевяць разоў нападаў на самога Альгерда i дрэнна абышоўся з ягонымі сваякамі. Так, насуперак клятвенным абяцанням, быў захоплены цвярскі князь Міхаіл (швагер Альгерда); ніжагародскі князь Барыс (зяць Альгерда) быў сам захоплены, а княства ў яго забралі, навасільскі князь Іван таксама пацярпеў: ягоных маці i жонку (дачку Альгерда) узялі ў палон, а княства паваявалі[96]. Нарэшце „противъ своего крестного целования” ў літоўскага вялікага князя былі ўзяты наступныя гарады: Ржэва, Сішка, Гудзін, Асечан, Гарышана, Расна, Лукі Вялікія, Клічань, Уселук, Волга, Казлова, Ліпіца, Цёсаў, Хлепень, Фамін гарадок, Беразуеск, Калуга, Мцэнеск[97]. Ад Ржэвы да Волгі — гэта ўсё гарады, якія належалі да Ржэўскай зямлі (нават i Лукі Вялікія — цэнтр адной з ржэўскіх валасцей, яго не трэба блытаць з вядомымі Вялікімі Лукамі)[98]. Казлова (Казлоў) — адзін з цэнтраў Вяземскага княства[99]. Ліпіца i Цёсаў пакуль не лакалізаваны. Хлепень, Фамін Гарадок i Беразуеск з’яўляліся рэзідэнцыямі дробных князёў так званага Фамінска-Баразуйскага княства[100].
Захоп пералічаных гарадоў, безумоўна, варта суаднесці з паходам маскоўскай i волацкай (Волака Ламскага) рацей на „Смоленьскую волость” зімой 1369 г.[101]. А вось утрыманне Калугі i Мцэнска можна звязаць з карным паходам маскоўскага войска ў напрамку Бранска. Летам 1370 г. „князь велики Дмитрей Ивановичь събравъ воиньства много и посылалъ рать къ граду Бряньску”[102]. Да самога Бранска Дзмітрый Маскоўскі, відаць, не дайшоў, i больш пацярпела Навасільскае княства[103]. Менавіта да яго, з гэтай прычыны, гісторыкі i адносяць як Мцэнск, так i Калугу[104]. Адпаведна, часам далучэння Калугі, a таксама i Рошчы да Масквы лічыцца 1370 г.
Намаляваная схема выглядае даволі праўдападобнай. Толькі адзін маленькі недахоп робіць яе недасканалай. Фраза ў лісце Альгерда аб парушэнні маскоўскім уладаром „крестного целования”[105], пасля якога i адбыліся захопы гарадоў, была напісана не выпадкова. Дык вось, упершыню дагавор аб вечным міры, які, безумоўна, быў замацаваны працэдурай цалавання крыжа, Альгерд з Дмітрыем Маскоўскім заключылі толькі ў снежні 1370 г., г.зн. пасля вышэй апісаных падзей. Такім чынам, звязваць утрыманне Масквой Калугі з паходам у напрамку Бранска праз Навасільскае княства, магчыма, i нельга. Тады застаецца невядомым, каму спрадвечна належала Калуга i чаму на яе прэтэндаваў Альгерд.
У свой час М.К. Любаўскі прыводзіў аргументы былой прыналежнасці нават Мцэнска не Навасільскаму, а Карачаўскаму княству[106] (а першае сцвярджэнне сёння не выклікае сумненняў). A што тычыцца Калугі, дык прыведзены цалкам ускосны довад з’яўляецца адзіным, каб вызначыць яе месца сярод княстваў вярхоўяў Акі. Тым не менш, іншых дадзеных даследчыкі не маюць.
Трэба заўважыць, што Альгерд у сваім лісце да патрыярха пазначыў менавіта горад Калугу[107], Дзмітрый жа Данскі ў сваім тэстаменце згадваў воласці Калугу i Рошчу. Дык вось, тэрыторыі апошніх, верагодна, ахоплівалі прастору вакол рэчак Калужкі (левы прыток Акі) i Рошчы (левы прыток Тарусы) . Абедзве воласці выцягваліся з поўначы на поўдзень прыкладна ад вядомага ўжо нам Почапа да Акі. Магчыма, тэрыторыя воласці Калуга падыходзіла да вусця Ўгры, якая ўпадае злева ў Аку. Заходняй мяжой валасцей можна дапусціць раку Сухадрэў (левы прыток Угры), а з усходу яны сустракаліся з землямі Тарускага княства.
Такім чынам, за некаторым выключэннем (яшчэ не вызначана ўладальніцкая прыналежнасць Почапа) мы можам рэканструяваць маскоўскую мяжу напярэдадні паходу Альгерда i зрабіць выснову наконт той тэрыторыі, якая лічылася парубежнай i магла быць абрабавана ў першую чаргу ў пачатку баявых дзеянняў 1368 г. Можна з упэўненасцю казаць пра няўстойлівы характар памежнай лініі, яе адсутнасць як такой на даволі вялікай адлегласці. Мяжа толькі пачынала фармавацца, яе ўмоўным пазначэннем на паўднёвым захадзе Маскоўскага княства з’яўлялася паласа неасвоенай лясной зоны, якая працягнулася з правага боку ад ракі Лужы да самога яе вусця. Далей на нейкай адлегласці мяжа ішла ўздоўж Протвы[108], потым адрывалася ад яе на левы бок (на поўнач), каб вярнуцца да вусця Протвы, дзе знаходзіўся маскоўскі Новы Гарадок. Нападзенне Альгерда зведалі, без сумнення, землі ў гэтым рэгіёне — так званыя„разанскія месцы”, зусім нядаўна далучаныя да Масквы. Да ix адносілася i воласць Халхла, праз якую літоўскае войска крочыла да Абаленска і, нарэшце, дасягнула ракі Троены, дзе разбіла маскоўскі полк.
Заўважым, што акрамя няпэўных прэтэнзіяў Альгерда на Калугу аніякіх іншых тэрытарыяльных супярэчнасцяў паміж Масквой i Вільняй у гэтым рэгіёне пакуль не існавала, як не існавала i агульнай мяжы паміж дзвюма дзяржавамі.
У цэлым, на момант 1368 г. быў толькі адзін невялічкі рэгіён, у якім сутыкаліся тэрытарыяльныя інтарэсы Масквы i Вільні — Ржэўская зямля. Аднак, трэба зазначыць, што i астатнія буферныя княствы ўжо не выконвалі значнай самастойнай ролі на міжнароднай арэне i ўсё больш уцягваліся ў сферы уплыву двух галоўных прэтэндэнтаў на панаванне. I ўжо з сярэдзіны XIV ст. адбывалася канкурэнтная барацьба Масквы i Вільні за перавагу ў Смаленскім i Бранскім княствах.
Пэўная залежнасць Смаленска ад Вільні (склалася яшчэ пры Гедыміне)[109] была парушана ў 1352 г., калі маскоўскі князь Сямён Іванавіч здзейсніў вялікі паход на Смаленскае княства. Літоўскія паслы сустрэлі маскоўскае войска яшчэ да смаленскіх межаў (у Вышагорадзе на Паратве) i хутка заключылі дамову[110], адпаведна з якой Маскве давалася свабода дзеянняў у адносінах да Смаленска[111]. Смаленск таксама не пайшоў на канфрантацыю. Да ракі Ўгры прыбылі смаленскія паслы, а потым у Смаленску маскоўскія паслы „миръ взяша”[112]. Такім чынам літоўскае панаванне ў Смаленску змянілася маскоўскім[113]. Разам ca Смаленскам маскоўскі ўплыў распаўсюдзіўся i на Бранск, у якім з канца XIII ст. правілі прадстаўнікі смаленскай лініі князёў[114].
3 1356 г. зноў пачалося актыўнае літоўскае наступление на Смаленскае i Бранскае княствы. Смаленск пазбавіўся часткі сваіх уладанняў (Белая, Мсціслаў, Ржэва), a Бранск наогул быў далучаны да ВКЛ. У гэты час новы маскоўскі князь Дзмітрый Іванавіч страціў ярлык на ўладзімірскае вялікае княжанне (перададзены ханам Наўрузам ніжагародскаму князю Дзмітрыю Канстанцінавічу) i нічога не мог зрабіць з распаўсюджваннем улады ВКЛ. Смаленск быў вымушаны прызнаць новы парадак рэчаў, але той ці іншы раз праяўляў непаслушэнства[115]. У 1365 г. „Смолняномъ бысть розмирие съ Литвою, многаа Литовскаа места повоевали”[116], а пасля гэтага Альгерд „осень всю стоялъ оу Смоленска ратию и много зла сътворивъ и волю свою возма поиде въсвояси”[117]. Як бачым, даволі цяжка было пацвердзіць залежнасць Смаленска ад ВКЛ.
Далучэнне Бранска не гарантавала поўнага кантролю ўладамі ВКЛ чарнігаўскіх зямель. Па-першае, Вярхоўскія княствы толькі на кароткі момант трапілі пад уплыў ВКЛ. Пад час паходу 1370 г. Дзмітрыя Маскоўскага ў бок Бранска залежны ад Альгерда князь Іван Навасільскі быў замешчаны на пасадзе па-прамаскоўску арыентаваным ягоным братам Раманам[118]. Па-другое, у самім Бранскім княстве існавалі прыхільнікі маскоўскай улады. Князь Раман Міхайлавіч, які быў пасаджаны на бранскі стол з літоўскай рукі (каля 1360 г.)[119], у хуткім часе быў пазбаўлены ўлады i вымушаны збегчы спачатку ў Коршаў (на рацэ Сасне), а потым, ад літоўскага войска, i далей — у Маскву[120]. У 1363 г. Бранск быў перададзены непасрэдна літоўскаму князю — сыну Альгерда Дзмітрыю[121].
Характэрнай з’явай таго часу была арыентацыя дробных княстваў, якія межавалі з Ардой, на антыардынскія сілы[122]. Бітва пры Сіняй Вадзе 1362 г. мела вялікі рэзананс i, y пэўнай ступені, садзейнічала паспяховаму распаўсюджванню ўлады вялікага князя літоўскага не толькі на поўдзень, але i на ўсход[123]. У 70-я гг. XIV ст. палітыку канфрантацыі з Ардой стала праводзіць Масква. Таму не выпадкова шэраг княстваў у вярхоўях Акі, а таксама i тэрытарыяльныя фармаванні на ўскраінах ВКЛ сталі схіляцца ў яе бок.
Тым не менш, на момант 1368 г. на тэрыторыях паміж Вялікімі Княствамі Літоўскім i Маскоўскім безумоўна дамінаваў літоўскі бок. Таму паход Альгерда мог адбывацца ў даволі спрыяльных умовах i ісці праз землі, правіцелі якіх станоўча адносіліся да літоўскага вялікага князя.
Набліжэнне літоўска-смаленска-цвярскога войска да маскоўскіх паўднёва-заходніх межаў магло адбывацца па трох напрамках: 1) праз тэрыторыю Смаленшчыны i ўла-данні так званых вярхоўскіх князёў (карачаўскіх i навасільскіх), магчыма, уздоўж ракі Ўгры; 2) ад Бранска, які належаў ВКЛ і, таксама, праз Вярхоўскія княствы; 3) непасрэдна праз тэрыторыю Смаленскага княства, з Вязьмы на раён Медыні i далей на маскоўскія ўладанні вакол ракі Протвы i яе прытока Лужы. Наяўнасць у Альгердавым войску смаленскай раці рабіла магчымым бесперашкоднае і, галоўнае, таемнае прасоўванне па тэрыторыі Вялікага Княства Смаленскага. Але не трэба забывацца, што таксама i навасільскі князь быў саюзнікам Альгерда.
Некаторыя дадзеныя ствараюць упэўненасць, што канчатковы збор i падрыхтоўка да баявых дзеянняў саюзнага войска ажыццяўляліся каля горада Любуцка.
Наступнае нападзенне Альгерда на Маскву (лістапад — снежань 1370 г.) у дапамогу зноў вымушанаму збегчы ў ВКЛ цвярскому князю Міхаілу праходзіла ў іншым рэгіёне (у напрамку Волак Ламскі — Масква)[124]. Такім чынам, у свой другі паход („другая літоўшчына”) Альгерд пайшоў на Маскву з поўначы. У той жа час у Маскве праціўніка, верагодна, зноў чакалі з поўдня. Аб гэтым, напрыклад, сведчыць размяшчэнне моцнага маскоўскага войска на чале з князем Уладзімірам Андрэевічам у Перамышле (на рацэ Мочы), на поўдзень ад Масквы („князь Володимеръ Андреевичь събрався съ силою и стоаше въ Перемышле, ополчився”). На дапамогу Маскве ў Перамышль падышоў таксама пронскі князь Уладзімір Дзмітрыевіч з усёй разанскай раццю. Наяўнасць пагрозы вымусіла Альгерда пайсці на заключэнне мірнага пагаднення. Аднак, адпаведна легендзе, якая ўзнікла ў межах ВКЛ, гэта сам Дзмітрый Маскоўскі паспяшаўся выехаць з-за маскоўскіх муроў насустрач Альгерду, прынёс яму дары i замірыўся. У знак перамогі вялікі князь літоўскі „копие свое к городу приклонил”. Мірныя адносіны былі замацаваны шлюбам дачкі Альгерда Алены з князем Уладзімірам Андрэевічам[125].
I вось у 1372 г. войскі на чале з Альгердам зноў з’явіліся на поўдні ад маскоўскіх уладанняў. Па словах летапісца, „того же лета, месяца июля въ 12 день, князь великий Михайло поиде съ Твери ратию, и совокупися со Олгердомъ подъ Люботьскомъ; а съ Москвы прииде противь князь великий Дмитрей”[126]. І на гэты раз справа скончылася новым мірным пагадненнем.
Як бачым, маскоўскія ўлады адрэагавалі даволі хутка, i пакуль войскі ВКЛ i Вялікага Княства Цвярскога збіраліся каля Любуцка, да горада ўжо паспелі падысці маскоўскія сілы. Апошнія нават разбілі вартаўнічы атрад Альгерда („Москвичи изгониша сторожевый ихъ полкъ Олгирдовъи побита”)[127], i толькі шырокі яр спыніў пачатак вялікай бітвы.
У 1396 г. пад час вайны з Вітаўтам Любуцк браў у аблогу Алег Разанскі, але вялікі князь маскоўскі Васіль I „посла к нему и отведе его от Любутьска”[128]. Пасля гэтага адбыўся вялікі паход Вітаўта на Разань.
Летам 1402 г. сын Алега Разанскага Радаслаў ішоў паходам да Бранска, а каля Любуцка сустрэла яго група літоўскіх князёў, разбіла яго войскі, а самога ўзяла ў палон[129].
Як бачым, у другой палове XIV — пачатку XV ст. Любуцк быў своеасаблівым месцам збору войскаў i пачатку ваенных дзеянняў. Здаецца, што такую ролю ён стаў адыгрываць невыпадкова. Існуе меркаванне, што Любуцк з наваколлем з’яўляўся часткай Бранскага княства, эксклавам у атачэнні Навасільскага i Тарускага княстваў. Любуцкімі землямі быццам працягвалі валодаць князь Раман Міхайлавіч пасля выгнання яго з Бранска i некаторы час ягоныя нашчадкі[130]. Аднак калі прыняць гіпотэзу аб уваходжанні Любуцка ў склад Бранскага княства, пагадзіцца з яго адарванасцю ад асноўнага масіву княства пасля далучэння да ВКЛ нельга. Пастаяннае выкарыстанне Любуцка ў ваенных дзеяннях уладамі ВКЛ робіць верагоднай выснову наконт ягонай адпаведнай прыналежнасці[131]. Такім чынам, магчыма, яшчэ з другой паловы 50-х гг. XIV ст. на Ацэ, зусім побач з маскоўскімі ўладаннямі, хоць i не ў кантакце з імі, паўстала літоўскае ўладанне[132].
Варта яшчэ зазначыць, пгго Любуцк знаходзіўся на правым беразе Акі пры вусці ракі Любуткі. Цяпер ён вядомы як гарадзіпгаа каля вёскі Троіцкай (Любуцкае гарадзішча) у Ферзікаўскім раёне Калужскай вобласці Расіі[133]. У свой час гэта быў сапраўды горад са сваім пасадам[134], баярствам[135] i сістэмай залежных валасцей[136].
Такім чынам, можна меркаваць, што ў паходзе 1368 г. Альгердава войска засяродзілася каля Любуцка, а потым рушыла праз Аку на тэрыторыю Вялікага Княства Маскоўскага (праўда, неабходна было яшчэ перасячы тарускія ўладанні).
3 пазначаных вышэй варыянтаў маршруту паходу Альгерда 1368 г. два першыя павінны былі мець прамежкавым пунктам Любуцк. Больш праўдападобны той варыянт, што пазначаны бліжэй да ракі Ўгры і, адпаведна, Смаленскага княства. Падаецца больш складаным i немэтазгодным весці войскі аж да Бранска, а потым пераадольваць вялікую адлегласць да Любуцка. Але выкарыстанне базы на Ацэ ў падзеях 1368 г. — толькі здагадка, i яшчэ адзін прапанаваны шлях непасрэдна праз глухія раёны Смаленскага княства па-ранейшаму заслугоўвае ўвагі.
Як бы там ні было, войска на чале з Альгердам уступіла ў маскоўскія межы i пачало ваяваць наваколле. Даставалася новым маскоўскім уладанням з ліку так званых „разанскіх месцаў”. Так, адна з ix валасцей — Халхла — апынулася на шляху Альгерда. Выпадкова ў ёй знаходзіўся маскоўскі службовы князь Сямён Дзмітрыевіч Старадубскі-Крапіва[137]. Апошні, магчыма выконваў абавязак аховы маскоўскага памежжа, але, безумоўна, прыход вялікага варожага войска быў для яго нечаканым. Князь Сямён „на стрече” быў забіты Альгердам[138], што сведчыць пра імгненнае нападзенне на старадубскага князя, які не паспеў аказаць супраціву.
Месцазнаходжанне воласці Халхла дагэтуль свядома намі не вызначалася. Даследчыкі размяшчалі яе вакол рэчкі Халхол, якая нібыта злева ўпадае ў Протву непадалёку ад маскоўскага Новага Гарадка[139]. Але, на самай справе, з левага боку Протвы такой рэчкі не знаходзіцца. Аўтар дадзенага артыкула адмовіўся ад пошуку няўлоўнага геаграфічнага арыенціра i больш уважліва прасачыў даступныя крыніцы.
Прагляд матэрыялаў XVII ст. па сумежных з Протвай раёнах прывёў да выяўлення Халкоўскага стану „в Ерославецком уезде Малого”[140]. Да яго належала пустка Казанава, якую, безумоўна, сёння на карце знайсці немагчыма. Халхоўскі стан існаваў i ў XVIII ст.[141] i, што мае большае значэнне, адшукаўся ў XVI ст.[142] Больш за тое, высветлілася, што знаёмае ўжо нам сяло Почап належала менавіта да гэтага стану (воласці)!
Як Почап, так i называны звычайна разам з ім Перадол, a таксама i яшчэ адно сяло (воласць) — Ілемна — складалі масіў уладанняў Троіцкага манастыра на паўднёвым захадзе Вялікага Княства Маскоўскага (у Вярэйскім i Малаяраславецкім паветах).
Манастырская вотчына фармавалася ў другой палове XV ст. Каля 1466-1467 гг. ад вялікага князя Івана III была атрымана воласць Ілемна (уздоўж рэк Руці (правы прыток Протвы) i Бычка (прыток Руці))[143]. На поўначы тэрыторыя воласці ўпіралася ў лясы (Сасноўскі i інш.)[144], на захадзе, верагодна, мяжой ёй служыла рака Лужа, на поўдні i ўсходзе яна сустракалася, адпаведна, з валасцямі Бубол (пазней Бабольскі стан, па рацэ Бабольскай)[145] i Рудзь (па рацэ Руць)[146]. Цэнтрам воласці было сяло Троіцкае (Ілемны).
Яшчэ раней (у 1458/59 г.) Троіцкі манастыр стаў уладальнікам дзвюх валасцей Малаяраславецкага павету[147]. Почап i Перадол былі дадзены троіцкім старцам княгіняй Анастасіяй, дачкой маскоўскага вялікага князя Васіля Дзмітрыевіча, якая атрымала пэўныя зямельныя ўладанні ў прыданае, калі ў 1417 г. выходзіла замуж за кіеўскага князя Алельку Ўладзіміравіча[148]. I. А. Галубцоў, складальнік каментарыяў да актаў сацыяльна-эканамічнай гісторыі Паўночна-Ўсходняй Русі, зазначыў, што i Почап, i Перадол знаходзіліся там, дзе цяпер існуе сяло Перадол[149]. Аднак, на самай справе, абедзве воласці былі раздзелены вотчынамі князёў Абаленскіх. Між іншым, гэтае суседства выклікала пэўныя супярэчнасці паміж землеўладальнікамі, што адбілася ў актавых матэрыялах, якія дайшлі да нашага часу.
Як бачым, нягледзячы на наяўнасць некаторых геаграфічных дадзеных, спробаў дакладнай лакалізацыі воласці Халхол дагэтуль зроблена не было. Пастаяннай спасылкі на неіснуючую з левага боку Протвы рэчку Халахоленку ці няпэўнага змяшчэння воласці побач з Перадолам недастаткова.
Цікава, што сяло Почап (наўрад ці цэнтр воласці, але значная яго частка) існавала яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. i магло быць знойдзена даследчыкамі разам з усімі сваімі вёскамі. Яно знаходзілася на рацэ Ічы (правы прыток Протвы), а яго вёскі — у асноўным на захад ад сяла. Якое ж было здзіўленне аўтара дадзенага артыкула, калі побач з сялом Почап нечакана знайшлася рэчка Халахоўка — правы прыток ракі Протвы!
У канцы XV ст. Почап i Перадол зрабіліся аб’ектамі пільнай увагі манастырскіх уладаў, велікакняжацкай i ўдзельнай маскоўскай адміністрацыі. Вярэйска-белазёрскі князь Міхаіл Андрэевіч недзе ў 1484-1485 г. арганізаваў межаванне сваіх Рэпенскай i Ўгоцкай зямель ад манастырскай Перадольскай зямлі. Дзякуючы гэтаму мы даведваемся пра тэрыторыю воласці Перадол, якая абапіралася на Протву з паўночнага захаду, a з іншага боку заходзіла за раку Дырачную (Дзірачну), на якой стаяў цэнтр уладання[150].
Спрэчкі з абаленскімі князямі выяўляюць працягласць воласці Почап. Манастырскія ўладанні знаходзіліся ў вельмі шчыльным кантакце з вотчынамі Абаленскіх (Алтухоўскай i Шабанаўскай землямі, Хознікоўскім сяльцом)[151] з правага боку ракі Ічы. Нават калі дадаць да Почапа тыя вёскі, што вядомыя ў дачыненні да яго ў XVIII ст., складваецца ўражанне, што сама воласць была вельмі маленькая. На жаль, не ўдалося знайсці сяло Ражкова, якое з боку тарускага рубяжа аддзяляла гэтае ўладанне князя Васіля Іванавіча Шамячыча ад Почапскай зямлі[152].
Першыя дадзеныя наконт уваходжання сяла Почап у Халхол адносяцца да 1537 г. Магчыма, дагэтуль сяло з’яўлялася цэнтрам асобнай воласці i толькі пасля было далучана да суседняй тэрытарыяльнай адзінкі. Таксама маленькай была воласць Перадол. I вось у XVI ст. мы бачым яе ў складзе Ўгоцкай воласці. Між іншым, у гэтым другім выпадку нам дакладна вядома, што апошняя існавала асобна ад Перадола. Такім чынам, такая ж гісторыя, відаць, адбылася i з Почапам. Тым не менш, падаецца дзіўным, што землі, якія па-ранейшаму заставаліся ўладаннямі Троіцкага манастыра, паўсталі часткамі ў адміністрацыйных адзінках суседзяў. Аднак гэта былі ўжо не воласці, а станы, а апошнія цалкам адрозніваліся ад старажытных фармаванняў, якімі былі першыя. Населения пункты стану (дакладней, сукупнасць яго населеных мясцовасцяў i пустак) не былі аб’яднаны агульнай арганізацыяй, належалі розным уладальнікам на розным праве i складалі адзінае цэлае толькі ў тэрытарыяльным сэнсе. Па болыыасці станы былі раней валасцямі, але ix абшчыннае ўладкаванне паступова распалася ў выніку зямельных раздач служылым людзям i духоўным установам. Аб’ядноўвала станы толькі адно — падатковая арганізацыя[153]. Такім чынам, абшчынны падзел на воласці быў заменены адміністрацыйным на станы[154]. Такая ўнутраная змена адбывалася нават тады, калі ў назве тэрытарыяльнай адзінкі захоўвалася слова воласць. У нашым выпадку актуальна, відаць, іншая сітуацыя, калі адміністрацыйны падзел падпарадкаваў сабе абшчынны. Гэта значыць, у склад стану ўвайшла група валасцей[155].
Варта заўважыць, што ўладанні Троіца-Сергіева манастыра не ўяўлялі сабой адзінага комплексу зямель, усе яны былі раскіданы ў раёне Протвы i яе прытока Лужы. Дзякуючы сваёй велічыні воласць Ілемна цалкам пераўтварылася ў стан, іншыя ж манастырскія воласці Перадол i Почап былі аб’яднаны з суседнімі тэрытарыяльнымі адзінкамі. Вельмі маленькай уяўляецца воласць Почап. Яна ўвайшла ў склад воласці (стану) Халхол.
Такім чынам, мы вымушаны рабіць крок назад i адмаўляцца ад прыналежнасці Почапа да тэрыторыі старажытнай воласці Халхол. Але вызначэнне тэрыторыі Почапа дакладна маркіруе месца Халхола, робіць больш пераканальнай выснову аб яе лакалізацыі менавіта з правага боку ракі Протвы.
У выніку трэба канстатаваць, што тэрыторыя старажытнай воласці Халхол змяшчалася на ўсход ад сяла Почапа на рацэ Ічы i брала ў свае межы лясную прастору паміж рэкамі Протвай i Тарусай. Аднак месца вакол саміх гэтых рэк воласць уступала вотчынам князёў Абаленскіх з поўначы i тарускім землям з поўдня. Магчыма, толькі пры вусці ракі Халахоўкі тэрыторыя воласці дасягала Протвы i злучалася там з маскоўскімі ўладаннямі. Крышку ўбаку, на правым жа беразе Протвы, знаходзіўся маскоўскі Новы Гарадок (гарадзішча каля сяла Спас-Гарадзец, якое сёння неіснуе)[156]. Такім чынам, заняўшы вусце Протвы, Масква ўжо з сярэдзіны XIV ст. кантралявала ўсю плынь гэтай ракі.
Больш за тое, воласць Халхол фактычна адразала ўладанні князёў Абаленскіх ад асноўнага масіву Тарускага княства (вядома, у выпадку, калі Калуга i Рошча не належалі Тарусе). Пасля далучэння да Масквы Калугі Абаленскае княства ўжо дакладна апынулася ў атачэнні маскоўскіх зямель.
У сувязі з вызначэннем месцазнаходжання воласці Халхол неабходна скарэктаваць пазначаную вышэй паўднёва-заходнюю маскоўскую мяжу. Яна займала некаторую адлегласць не толькі паралельна Протве на левым баку (поўначы) ад яе, але i рабіла ў самым ніжнім яе цячэнні рэзкі паварот на правы бок. 3 правага боку ад вусця Протвы маскоўская мяжа набывала стабільны характар, вызначаючыся далей на вялікай адлегласці натуральнай лініяй Акі.
Непасрэдна на пазначаны выступ у глыбіню Тарускага княства — тэрыторыю воласці Халхол — амаль адразу ж трапіў ca сваім войскам Альгерд, калі пачаў ваяваць маскоўскія парубежныя месцы. Адгэтуль недалёка было ісці да Абаленска (15-20 км). А вось ад апошняга, відаць, недалёка было i да ракі Троены, дзе адбылася знакамітая бітва.
Наконт таго, дзе ж войска Альгерда сустрэла вартаўнічы маскоўскі полк, існуе тры меркаванні. Найбольш распаўсюджаны погляд, адпаведна з якім месца бітвы адносіцца да рэчкі Тросценкі (Тростни), якая ўпадае ў Тросценскае возера (Тросцянае, Тростна)[157]. Вакол возера пашыралася тэрыторыя воласці Тростны[158], вядомай з самай першай граматы вялікіх князёў маскоўскіх — духоўнай Івана Каліты (каля 1339 г.)[159]. У агульным уяўленні гэта быў рэгіён паміж маскоўскімі гарадамі Рузай i Звянігарадам, з левага боку ад ракі Масквы. Ад яго было недалёка да наўгародска-маскоўскага сумеснага ўладання Волака Ламскага або цвярскога Кліна. Трошкі на поўнач ад ракі Тросценкі якраз i праходзіла дарога з Масквы (Волацкая)[160].
Такім чынам, калі б Масква чакала нападзення з боку Цвяры або Смаленска (дарога ад Волака Ламскага ішла да цвярскога Зубцова i спрэчнай паміж Масквой i Вільняй Ржэвы, а далей — у Наўгародскую зямлю або Смаленскае княства) — месца для вартаўнічага палка ў раёне Тросценкі было б ідэальным[161]. Але якраз у актуальнасці абароны заходняга ад Масквы напрамку існуюць пэўныя сумненні. У Маскве даведаліся аб прыходзе Альгерда толькі тады, калі ён ужо пачаў спусташаць яе парубежныя месцы. Пра гэта канкрэтна сведчаць усе летапісы. Напрыклад, найбольш пазбаўлены тэндэнцыйнасці цвярскі летапісец перадаваў падзеі такім чынам: „И то слышавъ князь великий Дмитрей Олгирда приближающася къ собе, разосла грамоты по градомъ, и повеле въскоре силамъ многымъ бытии къ собе; и ничтоже успеша събрати силы, занеже въскоре. И отпусти князь великий заставу противу Олгирда”[162]. I навошта тады было пасылаць войска не насустрач ворагу, a ў супрацьлеглы ад яго бок? I япгчэ адно пытанне. Навошта спатрэбілася Альгерду шукаць сустрэчы з маскоўскай заставай, якая знаходзілася так далека, што ніяк не магла замінаць яму ісці бесперашкодна аж да Масквы?
Калі ўсё ж такі пагадзіцца з, умоўна кажучы, рузска-звянігародскай лакалізацыяй месца Тросненскай бітвы, то трэба прызнаць, што нападзенне Альгерда загадзя чакалася маскоўскімі ўладамі і менавіта з цвярскіх, або суседніх смаленскіх зямель. Каб абараніць гэты напрамак, у раён ракі Тросні i быў пасланы вартаўнічы полк. Аднак гэтае абстрактнае дапушчэнне не вытрымлівае аніякай крытыкі.
Можна таксама дапусціць варыянт нападзення з двух бакоў — цвярскога войска з паўночнага захаду i літоўскіх сіл з паўднёвага захаду. Калі думаць так, то пры з’яўленні на маскоўскім памежжы цвярскіх атрадаў супраць ix быў адпраўлены з Масквы ў спешцы сабраны полк. Пры прыбліжэнні ж Альгерда на яго дзеянні адказаць не было чым. Між іншым, такую схему нібыта падтрымлівае і тэкст цвярскога летапісу. У ім, пасля паведамлення пра збор Альгерда i выхад яго супраць Масквы з усімі літоўскімі князямі, была зроблена нечаканая заява: „Князь великий Миха(й)ло Александровичь Тверскый прииде къ рубежу Московскому”[163]. Пасля гэтага згадвалася пра перапалох у Маскве, а потым цвярскі летапісец выправіўся і ўжо распавядаў пра чуткі пра набліжэнне Альгерда i выхад маскоўскай заставы менавіта супраць літоўскага вялікага князя. Аднак варта заўважыць, што праз тэкст цвярскога летапісу праступае магчымасць скажэння падзей, якая, на жаль, не можа быць падтрымана вядомымі крыніцамі. Толькі зусім няпэўнаможна далусціць, што на дапамогу нешматлікаму цвярскому войску падаспелі літоўскія сілы, якія i разбілі маскоўскі полк далека на поўначы ад месца з’яўлення Альгерда. Але гэта ўяўляецца амаль немагчымым.
Як бачым, першая найбольш распаўсюджаная версія месца Тросненскай бітвы[164] ніяк не ўпісваецца ў рэальнасць падзей 1368 г. Але існуюць i іншыя погляды на геаграфію першага значнага ваеннага сутыкнення Масквы i Вільні.
У самым вярхоўі ракі Нары ў так званыя Нарскія пруды з левага боку ўпадае маленькая рэчка Трасна[165]. Падабенства назвы Троена — Трасна не магло не звярнуць на сябе ўвагу даследчыкаў. Так i здарылася. Другая, Нарекая, лакалізацыя месца Тросненскай бітвы набыла значэнне i нават трапіла на старонкі энцыклапедый[166].
Рэчка Трасна знаходзіцца зусім побач з Масквой-ракой i, што немалаважна, — з дарогай з Масквы да Мажайска i далей на Вязьму — Смаленск. „Книга Большому чертежу”, складзеная ў 1627 г. па матэрыялах больш ранняга часу, так апісвае наваколле: „А река Нара вытекла по Можайской дороги от озера, близко от реки от Москвы. На реке на Наре, от Москвы 70 верст, село Баибирино, а на то село с Москвы в Колугу дорога Оболенская”[167].
Такім чынам, выстаўленая на Мажайскую дарогу маскоўская застава магла прыкрыць заходні напрамак (з боку Вязьмы — Смаленска) i, у некаторай ступені, назіраць за пагрозай з паўднёвага захаду (з боку Абаленска). Аднак туттаксама незразумела, навошта было накіроўваць войскі на Мажайскую дарогу, на захад Вялікага Княства Маскоўскага ў той момант, калі было вядома, што Альгерд знаходзіцца ў раёне Абаленскага княства? Такі ўчынак меў бы сэнс, калі б прамой дарогі на Маскву ў 1368 г. не было i, каб трапіць туды, неабходна было спачатку дасягнуць Мажайскай дарогі, напрыклад, уздоўж ракі Нары. Але дадзеныя больш позніх крыніц („Книга Большому чертежу” XVII ст.) i карт XIX — пачатку XX ст. сведчаць пра існаванне прамой дарогі ад Абаленска да Масквы, якая, між іншым, праходзіла недалёка ад маскоўскага Перамышля, дзе, як мы ведаем, збіраліся маскоўскія войскі ў 1370 г.
Дапушчэнне існавання Абаленскай дарогі ўжо ў XIV ст., якую нібыта прыкрывала маскоўскае войска ў 1370 г. з разлікам на чарговы прыход Альгерда з паўднёвага захаду, прымушае з большай увагай прасачыць яе працягласць ад Абаленска да Масквы. Доўга шукаць не трэба. На адрэзку паміж Абаленскам i Таруціным (на рацэ Нары) зауважаем ужо знаёмае нам сяло Тросце (Тростье) на рацэ Аложы[168]. Аніякіх намёкаў на раку Тросну (Тростну) у раёне сяла Тросце няма, калі б толькі не ўбачыць яе ў безыменных ручаях з левага ці правага боку ад Аложы. Наяўнасць у апошняй прытока Сухой Аложы робіць малаверагодным змену назвы ракі ў больш позні ад падзей 1368 г. час. Аднак само сяло Тросце магло існаваць у XIV ст.[169], хоць гэта i не пацверджана пакуль археалагічнымі дадзенымі[170].
Як бачым, абаленская лакалізацыя месца Тросненскай бітвы мае вельмі гіпатэтьгчны характер. Але з усіх наяўных пунктаў гледжання яна найбольш лагічная. Пры яе прыняцці падзеі 1368 г. маглі развівацца наступным чынам. У Маскве даведаліся аб прыходзе Альгерда i імгненна паслалі насустрач яму вартаўнічы полк. Пакуль літоўска-смаленска-цвярское войска з прыпынкамі для грабяжу праходзіла шлях ад маскоўскіх межаў праз Халхол i Абаленск да дарогі на Маскву, маскоўская застава па прамой дарозе паспела падысці да межаў Абаленскага княства. Тут, магчыма, i адбылася бітва, пасля якой ужо нішто не замінала Альгерду накіравацца да Масквы[171].
Трэба заўважыць, што з Абаленска да Тросця Альгердаваму войску трэба было ісці толькі 11 (калі напрамкі) — 15 км, а не каля 70 км да Трасны i не, тым болыы, каля 110 км да возера Тросценскага. Хуткасць падзей, якая праступае ў тэксце летапісаў, дае нейкую перавагу для менавіта абаленскай лакалізацыі месца бітвы. Тым не менш, усе пункты гледжання маюць свае плюсы i мінусы i спыняцца на адным з ix пакуль нельга.
Вось да такіх высноў можна прыйсці пры вывучэнні гістарычна-геаграфічных акалічнасцяў падзей 1368 г. Мы ўбачылі, які прастор для разважанняў даюць толькі тры тапонімы, што паўстаюць з крыніц. I на самай справе: за ўпамінаннем воласці Халхол азначалася праблема фармавання паўднёва-заходняга маскоўскага памежжа, за згадкай Абаленска — праблема вызначэння стану i лесу буферных княстваў паміж Літоўскай і Маскоўскай дзяржавамі, нарэшце, за заўвагай аб рацэ Тросне — праблема пошуку месца найбольш значнага літоўска-маскоўскага ваеннага сутыкнення XIV ст. Да гэтага далучыліся асобныя пытанні: якім маршрутам ішоў Альгерд да маскоўскіх парубежных месцаў, ці існавалі пункты сутыкнення паміж літоўскімі i маскоўскімі ўладаннямі? Такі шэраг складанасцяў i адначасова магчымасцяў адкрыўся для даследавання. I калі некаторыя пазначаныя праблемы знайшлі сваё рашэнне (напрыклад, выяўленне маскоўскай мяжы), іншыя засталіся толькі на стадыі гіпатэтычных дапушчэнняў (маршрут паходу Альгерда, месца Тросненскай бітвы).
На жаль, каштоўныя адзінкавыя дадзеныя крыніц даследчыкі скарысталі вельмі няўважліва. Халхла з кнігі ў кнігу называлася не на сваім месцы, рака Троена (Тростна) шукалася занадта далека ад раёна ваенных дзеянняў, назіранні за маскоўскім памежжам не рабіліся, агульны маршрут Альгердавага войска не выяўляўся…
Яшчэ рана казаць, што пастаўленыя праблемы знайшлі ў дадзенай працы канчатковае рашэнне, але пэўныя зрухі ёсць. Застаецца спадзявацца, што яшчэ застаўся прастор для далейшага даследавання, удасканалення зробленых высноў і, нарэшце, цвёрдага вызначэння галоўнага зместу падзей 1368 г.: дзе ж адбылася Тросненская бітва 1368 г.
[1] Тады маскоўскі князь Іван Каліта з наўгародскім войскам „пожжегородки Литовьскыи Осеченъ и Рясну и иных городковъ много”(Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. Москва,2000. С. 347). Асечан i Расна адносіліся да Ржэўскай зямлі (Кучкин В. А. К изучению процесса централизации в Восточной Европе(Ржева и ее волости в XIV-XV вв.) // История СССР. 1984. № 6.С. 152; Темушев В. Н. Начало складывания московско-литовской границы. Борьба за Ржевскую землю // Российские и славянскиеисследования: Сб. науч. статей. Вып. 1. Мінск, 2004. С. 74-75.
[2] Полное собрание русских летописей (далей ПСРЛ). Т. 10. Москва,2000. С. 213. Мажайск з 1303 г. знаходзіўся ў складзе маскоўскіх уладанняў.
[3] Темушев В. Н. Западная граница Великого княжества Московского к 1380 г. // Куликовская битва в истории России: Сб. статей. Тула, 2006. С. 84, 100-101.
[4] Русские летописи (далей РЛ). Т. 6. Рязань, 2000. С. 79.
[5] Тамсама. С. 82.
[6] ПСРЛТ. 10. С. 221.
[7] ПСРЛ. Т. 11. Москва, 2000. С. 10.
[8] Тамсама. С 11.
[9] Тамсама.
[10] РЛ. Т. 6. С. 426-427.
[11] РЛ. Т. 6. С. 426; РЛ. Т. 8. Рязань, 2000. С. 252; ПСРЛ. Т. 11. С. И.
[12] РЛ. Т. 6. С. 82.
[13] Летапісныя варыянты назвы гэтай воласці наступныя: „Хвольхла” (Рагожскі летапісец), „Холхмъ” (Сімяонаўскі летапіс), „Холъхла” (Маскоўскі летапісны звод канца XV ст.), „Холхла” i „Холохла” (Ніканаўскілетапіс) (РЛ. Т. 6. С 82; РЛ. Т. 8. С 252; ПСРЛ. Т. 11. C. U).
[14] Варыянт назвы ракі, ля якой адбылася бітва, у форме „Троена” ўжываецца толькі ў Ніканаўскім летапісе і, мабыць, недзе яшчэ (ПСРЛ.Т. 11. С. 11). У большасці ж выпадкаў сустракаецца варыянт „Тростна” (РЛ. Т. 6. С 82; РЛ. Т. 8. С. 252; Приселков M. Д. Троицкая летопись (Реконструкция текста). С.-Петербург, 2002. С. 388). Паколькі ў беларускай мове адбылося спрашчэнне шмат якіх груп зычных
[здьн-здн-зн; стьн-стн-сн i інш.), то на месцы этымалагічнага
ста услове
Тростна маем сн —
Троена. Адпаведна i бітва па-беларуску будзеназывацца
Тросненская (рус. Тростненская).
[15] РЛ. Т. 6. С. 82-83. У некаторых летапісах даецца памылковая дата —21 снежня (РЛ. Т. 7. Рязань, 2000. С. 155; РЛ. Т. 8. С. 252).
[16] „Того же лета [1367 г.] князь велики Дмитрей Ивановичь заложи градъМоскву камень, и начата делати безпрестани” (ПСРЛ. Т. 11. С. 8).
[17] рл. т. 6. c. ei.
[18] Клюг Э. Княжество Тверское (1247-1485 гг.). Тверь, 1994. С. 197. Памеркаванні У. А. Кучкіна, гэта адбылося да лета 1372 г. (Кучкин В. А.К изучению процесса централизации в Восточной Европе. С. 152; Кучкин В. А. Русские княжества и земли перед Куликовской битвой //Куликовская битва: Сборник статей. Москва, 1980. С. 76, 91-93).
[19] РЛ. Т. 6. С. 82.
[20] Бранскі князь адначасова лічыўся чарнігаўскім князем, i ў цэлымБранскае княства з’явілася пераемнікам Чарнігаўскага (Горский А. А.Брянское княжество в политической жизни Восточной Европы (конец XIII – начало XV в.) // Средневековая Русь. Вып. 1. Москва, 1996.С. 76, 77). У першай палове – сярэдзіне 90-х гг. XIII ст. Бранскам завалодалі князі ca смаленскай дынастыі (Тамсама. С. 77, 97).
[21] У 1303 г. князь Юрый Маскоўскі „с братьею своею ходил к Можайску,и Можаеск взял”, пры гэтым мажайскага князя Святаслава Глебавіча„ял и привел к собе на Москву” (ПСРЛ. Т. 18. Москва, 1913. С. 86).Далучэнне да Масквы Мажайска ў 1303 г. — традыцыйнае меркаванне, якога прытрымліваліся С. М. Салаўёў (Соловьев С. М. Сочинения:В 18 кн. Кн. П. Т. 3-4. История России с древнейших времен. Москва,1993. С. 226), А. Е.Праснякоў (Пресняков А. Е. Образование Великорусского государства. Москва, 1997. С. 97), Л. В.Чарапнін (ЧерепнинЛ. В. Образование Русского централизованного государства в XIV-XV веках. Москва, 1960. С. 459) i інш. Аднак А. А. Горскі лічыць, штоМажайск стаў маскоўскім ужо ў канцы XIII ст. (Горский А. А. Московские „примыслы” конца XIII – XV в. вне Северо-Восточной Руси //Средневековая Русь. Вып. 5. Москва, 2004. С. 134-138).
[22] Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого литовскогостатута. Москва, 1892. С. 31.
[23] Шеков А. В. Верховские княжества (Краткий очерк политическойистории. XIII – середина XVI в.) // Труды Тульской археологическойэкспедиции. Вып. 1. Тула, 1993. С. 31-33.
[24] Горский А. А. Брянское княжество в политической жизни ВосточнойЕвропы. С. 82, 98 i інш.
[25] Шеков А. В. Верховские княжества. С. 33.
[26] Кузьмин А. В. Торопецкая знать в XIII в. Из истории Смоленской земли // Russia mediaevalis. Т. X, 1. München, 2000. P. 75.
[27] ПСРЛ. Т. 10. С. 228.
[28] У Ніканаўскім летапісе: „Того же лета [1358 г. —
В. Ц.]
Тверская рать да Можайская взяша Ржеву, а Литву изгнаша” (ПСРЛ. Т. 10. С. 230).У Рагожскім летапісцы: „Того же лета [1358 г. —
В. Ц.]
Волотьская рать да Можаиская взяли Ржевоу, а Литвоу выслали вонь” (РЛ. Т. 6.С. 68).
[29] ПСРЛ. Т. 10. С. 228.
[30] РЛ. Т. 6. С 68.
[31] Тамсама.
[32] Тамсама. С 69.
[33] Тамсама. С. 81.
[34] Тамсама.
[35] Тамсама. С. 100.
[36] Кучкин В. А. К изучению процесса централизации в Восточной Европе. С. 152.
[37] Пра датаванне граматы гл.: Зимин A.A. О хронологии духовных идоговорных грамот великих и удельных князей XIV-XV вв. // Проблемы источниковедения. Москва, 1958. Вып. VI. С. 280, 322. Паводле А. А. Горскага — паміж 1340 i 1348 гг. (Горский А. А. Московские„примыслы” конца XIII – XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 150).
[38] Духовные и договорные грамоты великих и удельных князей XIV-XVI вв. Москва; Ленинград, 1950. № 2. С. 12. (Далей ДДГ).
[39] ДАТ. № 3. С. 14.
[40] Любавский М. К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства. С. 56, 58; Голубовский П. В. История Смоленской земли до начала XV ст. Киев, 1895. С. 70.
[41] Готье Ю.В. Замосковный край в XVII веке. Опыт исследованияпо истории экономического быта Московской Руси. Москва, 1906.С. 554.
[42] ДДГ. № 4. С. 15, 18; Горский А. А. Московские „примыслы” концаXIII – XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 150; Темушев В. Н. Приобретения московских князей в середине XIV в. „Иная места Рязаньская” // Славянский мир и славянские культуры в Европе и мире:место и значимость в развитии цивилизаций и культур (история, уроки, опыт, современность). Материалы международной научно-теоретической конференции. Ч. 1. Витебск, 2002. С. 18-21.
[43] ДАТ. № 4. С. 15.
[44] ПСРЛ. Т. 7. М., 2001. С. 217; Т. 18. С. 97; РЛ. Т. 6. С. 65; РЛ. Т. 8. С. 244;Кучкин В. А. К датировке завещания Симеона Гордого // Древнейшие государства на территории СССР 1987 год. Москва, 1989.
[45] Зимин A.A. О хронологии духовных и договорных грамот великих иудельных князей XIV-XV вв. С. 281, 322.
[46] Пра датаванне граматы гл.: Зимин A.A. О хронологии духовных и договорных грамот великих и удельных князей XIV-XV вв. С. 286, 322; Кучкин В. А. Договорные грамоты московских князей XIV века. Внешнеполитические договоры. Москва, 2003. С. 245-249.
[47] АДГ. № 10. С. 29.
[48] Тамсама.
[49] ДДГ. № 2. С. 12. У. А. Кучкін, аднаўляючы склад уладанняў княгіні Ганны, называе воласці Заячкаў, Гардашэвічы, Вышгарад, Грэмічы, Рудзь,Крапіўну i Сушаў (Кучкин В. А. Княгиня Анна — тетка Симеона Гордого // Исследования по источниковедению истории России (до1917 г.). Москва, 1993. С. 7-9).
[50] ДАТ. № 3. С. 13.
[51] Кучкин В. А. Княгиня Анна — тетка Симеона Гордого. С. 7-9. Паводле меркавання А. А. Горскага гэты разанскі князь — Аляксандр Міхайлавіч Пронскі (Горский А. А. Москва и Орда. Москва, 2000. С. 71;Горский А А. Московские „примыслы” конца XIII – XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 129).
[52] АДГ. № 4. С. 15.
[53] ДАТ. № 10. С. 29.
[54] Новы Гарадок быў аддадзены Іванам Красным князю Уладзіміру Андрэевічу (ДДГ. № 4. С. 15). У серпухаўскіх князёў горад заставаўся да канца існавання ix удзельнага княства. Яго месцазнаходжанне звязваецца з гарадзішчам Спас-Гарадзец недалёка ад вусця Протвы (Археологическая карта России. Калужская область. Москва, 2006.С. 128-129).
[55] Лужа, напзўна, справядліва лічыцца старой назвай г. Малаяраслаўца.Гл.: Тихомиров М. Н. „Список русских городов дальних и ближних” //Исторические записки. Москва, 1952. Т. 40. С. 250; Юшко А. А. Московская земля IX-XIV веков. С. 138; Митрошенкова Л. В. К историиформирования Малоярославецкого уезда // Историческая география России: новые подходы. Сборник статей. Москва, 2004. С. 75-77.
[56] ДДГ. № 4. С. 15. Сяло на Рэпне ў Бароўску атаясамлівацца з сялом Рэпеньскім, якое знаходзілася на тэрыторыі сучаснага г. Обнінска (Митрошенкова Л. В. Цыт. праца. С. 82).
[57] ДДГ. № 7. С. 23. Пра датаванне грамагы гл.: Зимин A.A. О хронологии духовных и договорных грамот великих и удельных князей XIV-XV вв. С. 285, 322.
[58] Дебольский В. Н. Духовные и договорные грамоты московских князей как историко-географический источник // Записки императорского русского археологического общества. Т. XII. Вып. П. Новая серия. Кн. 5. С.-Петербург, 1901. С. 161.
[59] Готье Ю.В. Цыт. праца. С. 554; Любавский М. К. Образование основной государственной территории великорусской народности (заселение и объединение Центра). Ленинград, 1929. С. 57-58; Голубовский П. В. Цыт. праца. С. 70.
[60] Митрошенкова Л. В. Цыт. праца. С. 79.
[61] Тамсама. С. 78-79.
[62] Веселовский СБ. Исследования по истории класса служилых землевладельцев. Москва, 1969. С. 221.
[63] Голубовский П. В. Цыт. праца. С. 70; Любавский М.К. Образование основной государственной территории великорусской народности.С. 58.
[64] АДГ. № 12. С. 34.
[65] Акты социально-экономической истории Северо-Восточной Руси конца XIV – начала XVI в. (Далей АСЭИ). Т.З. Москва, 1964. № 322.С. 351; Сборник Московского архива министерства юстиции. Т. 1.Ч. 1. Москва, 1913. С. 9.
[66] Датуецца часам паміж 1219-1237 г. (Романов Б. А. Изыскания о русском сельском поселении эпохи феодализма // Вопросы экономики и классовых отношений в Русском государстве XII-XVII вв. Москва;Ленинград, 1960. С. 350-352).
[67] АСЭИ. Т. 3. № 322. С. 351.
[68] Цветаев Д. В. Великий князь Олег Рязанский и его жалованная грамота Ольгову монастырю // Сборник Московского архива министерства юстиции. С. 22.
[69] Горский A.A. Московские „примыслы” конца XIII-XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 146.
[70] Кучкин В. А. Последнее завещание Дмитрия Донского // Средневековая Русь. Москва, 2001. Вып. 3. С. 143.
[71] ДДГ. № 12. С. 34.
[72] Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 35.С.-Петербург, 1882. С. 119.
[73] Темушев В. Н. Западная граница Великого княжества Московского к 1380 г. С. 95.
[74] Так лічылі У.А. Кучкін, а за ім A.A. Горскі (Кучкин В.А. Русские княжества и земли перед Куликовской битвой. С. 50-51. Прим. 135; Горекий A.A. Московские „примыслы” конца XIII – XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 150). М. К. Любаўскі сцвярджаў, што Калуга i Рошча належалі тарускім князям. Апошнія і прадалі свае ўладанні Дзмітрыю Данскому (Любавский М. К. Образование основной государственной территории великорусской народности. С. 76).
[75] Любавский М. К. Образование основной государственной территории великорусской народности. С. 76; Горский A.A. Московские „примыслы” конца XIII – XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 153-154;Темушев В.Н. Западная граница Великого княжества Московского к 1380 г. С. 95-96.
[76] АДГ. № 10. С. 29.
[77] Веселовский С.Б. Феодальное землевладение в Северо-Восточной Руси. Т. 1. Москва; Ленинград, 1947. С. 376-377.
[78] ДАТ. №. 16. С. 43; Кузьмин А. В. Андрей Ослябя, Александр Пересвети их потомки в конце XIV – первой половине XVI века // Н. И. Троицкий и современные исследования историко-культурного наследия Центральной России. Т. П. Тула, 2002. С. 20-21.
[79] ПСРЛ. Т. 4. Ч. 1. Вып. 2. Ленинград, 1925. С. 373; Т. 5. С.-Петербург, 1851. С. 245; Фетищев С.А. К вопросу о присоединении Муромы, Мещеры, Тарусы и Козельска к Московскому княжеству в 90-е гг. XIV в. // Российское государство в XIV—XVII вв. Сборник статей, посвященный 75-летию со дня рождения Ю.Г. Алексеева.С.-Петербург, 2002. С. 35-36, 38; Ён жа. Московская Русь после Дмитрия Донского: 1389-1395 гг. Москва, 2003. С. 117.
[80] Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства. С. 47-56.; Шеков A.B. Верховские княжества. С. 37.
[81] Горский A.A. Московские „примыслы” конца XIII – XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 154.
[82] Тамсама.
[83] Вылучыліся ca складу Тарускага княства ўжо ў канцы XIII – пачаткуXIV ст. (Шеков A.B. Верховские княжества. С. 56).
[84] У маскоўска-разанскіх дагаворах першай паловы XV ст. тарускія князі выступаюць як „один человекъ” з вялікім князем маскоўскім (АДГ.№ 19. С. 53; № 33. С. 85; № 47. С. 144).
[85] Шеков A.B. Верховские княжества. С. 63.
[86] Тамсама. С. 63-64.
[87] Тамсама. С 63.
[88] Тамсама. С 52-53.
[89] Археологическая карта России. Калужская область. С. 129-130.
[90] Кобрин В. Б. Власть и собственность в средневековой России. Москва, 1985. С. 59; Ён жа. Землевладельческие права княжат в XV – первой трети XVI в. и процесс централизации Руси // История СССР.№ 4. 1981. С. 42.
[91] АСЭИ. Т. I. Москва, 1952. № 504. С. 382-383, 627, № 607. С. 505, 632,№ 608. С. 515, № 609. С. 518, № 610. С. 519, № 681. С. 543; Шумаков С.А. Сотницы, грамоты и записи. Вып. III. Москва, 1904. С. 29—31.
[92] Кобрин В. Б. Власть и собственность в средневековой России.С. 25.
[93] Кобрин В. Б. Материалы генеалогии княжеско-боярской аристократии XV-XVI вв. Москва, 1995. С. 96.
[94] Кобрин В. Б. Власть и собственность в средневековой России. С. 27.
[95] ДАТ. № 12. С 34.
[96] Русская историческая библиотека. Т. 6. С.-Петербург, 1908. № 24.Стб. 136.
[97] Тамсама. С. 138.
[98] Янин В. Л. Новгород и Литва: пограничные ситуации XIII-XV веков. Москва, 1998. С. 64-65.
[99] Тамсама. С. 69.
[100] Тамсама. С. 66; Горский A.A. Московские „примыслы” концаXIII – XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 140.
[101] РЛ. Т. 6. С. 4.
[102] ПСРЛ. Т. 11. С. 12.
[103] Шеков А. В. Верховские княжества. С. 35.
[104] В. Л. Янін прыводзіць здагадку, адпаведна з якой у лісце Альгерда згадваюцца не Мцэнск i Калуга, a смаленскія воласці Міцэнкі i Калуговічы (Янин В. Л. Цыт. праца. С. 69).
[105] Русская историческая библиотека. Т. 6. № 24. Стб. 136.
[106] Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства. С. 52-53.
[107] Большасць пералічаных у лісце „гарадоў” на самай справе былі толькі валаснымі цэнтрамі.
[108] У левы бок Протвы ўпіраліся воласці Перадол і Ўгота. Пра ix гл. далей.
[109] Флоря Б. Н. Борьба московских князей за смоленские и черниговскиеземли во второй половине XIV в. // Проблемы исторической географии России. Вып. 1. Формирование государственной территории России. Москва, 1982. С. 61, 64.
[110] РЛ. Т. 6. С. 63.
[111] Флоря Б. Н. Цыт. праца. С. 62.
[112] РЛ. Т. 6. С. 63.
[113] Флоря Б. Н. Цыт. праца. С. 62, 64.
[114] Тамсама. С. 64-65.
[115] Тамсама. С. 69-70.
[116] РЛ. Т. 6. С. 75.
[117] Тамсама. С. 76.
[118] Шеков A.B. Верховские княжества. С. 35.
[119] Флоря Б.Н. Цьгг. праца. С. 69-70; Горский A.A. Брянское княжество в политической жизни Восточной Европы. С. 89, 98.
[120] Рэканструкцыя падзей, звязаных з дзейнасцю князя Рамана Бранскага, належыць A.A. Горскаму (Горский A.A. Брянское княжество вполитической жизни Восточной Европы. С. 90-91).
[121] Горский A.A. Брянское княжество в политической жизни Восточной Европы. С. 91. „Дмитрии Брянский” згадваецца ў літоўска-маскоўскай перамірнай грамаце 1372 г. (ДДГ. №. 6. С. 22).
[122] Шеков А. В. Верховские княжества. С. 39.
[123] Шабульдо Ф.М. Земли юго-западной Руси в составе Великого княжества Литовского. Киев, 1987. С. 70.
[124] ПСРЛ. Т. 11. С. 14; РЛ. Т. 8. С. 253-254; РЛ. Т. 6. С. 86, 427.
[125] ПСРЛ. Т. 11. С. 15, 17.
[126] РЛ. Т. 6. С. 429.
[127] ПСРЛ. Т. И. С 19.
[128] РЛ. Т. 8. С 309.
[129] Тамсама. 8. С 315.
[130] Кузьмин А. В. Верховские княжества // Большая Российская Энциклопедия. Москва, 2006. Т. 5. С. 197.
[131] М.К. Любаўскі лічыў, што Любуцк быў першапачаткова разанскім уладаннем (Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства. С. 51-52).
[132] Кароткі час у канцы XIV — пачатку XV ст. Любуцкам магла валодаць Масква (Горский A.A. Московские „примыслы” конца XIII — XV в. вне Северо-Восточной Руси. С. 150-152).
[133] Археологическая карта России. Калужская область. С. 232-233; Болдин И. В. Археологическое исследование городища летописного Любутска (по материалам раскопок 2000 г.) // Дмитрий Донской и эпоха возрождения Руси. События, памятники, традиции. Тула, 2001.С. 24-29.
[134] Археологическая карта России. Калужская область. С. 233-234.
[135] У 1408 г. сярод літоўскай знаді, якая перайшла служыць да маскоўскага вялікага князя, былі і любуцкія баяры (РЛ. Т. 8. С. 323).
[136] У канцы XV ст. у крыніцах згадваюцца любуцкія воласці ў множным ліку (Сборник Императорского Русского Исторического Общества. Т. 35. С. 37).
[137] Ён быў сынам старадубскага князя Дзмітрыя Фёдаравіча (памёр летам 1355 г.), уладара маленькага Старадубскага княства ў сярэднім цячэнні р. Клязьмы. Пасля Дзмітрыя ў Старадубе правіў яго малодшы брат Іван, a ў 1363 г. гэты апошні быў сагнаны з пасаду маскоўскім войскам i замешчаны яшчэ адным ix братам — Андрэем, прыхільнікам маскоўскай палітыкі (Кучкин В.А. Формирование государственной территории Северо-Восточной Руси в X-XIV вв. Москва, 1984. С. 263).Лічыцца, што з гэтага часу Старадубскае княства было пазбаўлена самастойнасці i пасля ўвайшло ў склад Вялікага Княства Маскоўскага(Любавский M. К. Образование основной государственной территории великорусской народности. С. 66; Кобрин В. Б. Землевладельческие права княжат в XV – первой трети XVI в. и процесс централизации Руси. С. 40).
[138] РЛ. Т. 6. С. 82, 426; РЛ. Т. 8. С. 252.
[139] Голубовский П. В. Цыт. праца. С. 70; Любавский М.К. Образование основной государственной территории великорусской народности.С. 58; Романов Б. А. Изыскания о русском сельском поселении эпохи феодализма // Вопросы экономики и классовых отношений в Русском государстве XII-XVII вв. Москва; Ленинград, 1960. С. 353.
[140] Боровский уезд в XVII в. (Материалы дозора 1613 г.). Москва, 1992. С. 74.
[141] У даравальнай грамаце імператрыцы Елізаветы Пятроўны Троіца-Сергіевай лаўры на ўсе прыпісныя манастыры i вотчыны ад 11 чэрвеня 1752 г. згадваюцца „в Ярославецком Уезде Малаго, в Холховском стану село Почеп” i „в Угоцкой волости село Передол” з пералікам усіх вёсак, якія да ix належалі (Горский А. В. Историческое описание Свято-Троицкия Сергиевы лавры. Москва, 1890. С. 152). Болынасць вёсак сяла Почап лакалізуецца на ваенна-тапаграфічнай карце Калужской губерні 1850 г. (Военно-топографическая карта. Кулужская губерния. 1850. 3 версты в дюйме. Ряд 13, Лист 14). На сучаснай карце мы не ўбачым нават самога сяла, а з вёсак адшукваюцца толькі дзве, адна з ix нежылая (Атлас Калужской области. Масштаб 1 : 100 000. Москва, 2002. С. 36).
[142] Сёлы Троіца-Сергіева манастыра Перадол („в Уготе село Передоль”) и Почап („въ Хохле село Почапъ”) у 1537 г. былі прыпісаны да Малога Яраслаўца для адбывання зялійнай павіннасці (Дьяконов M. Акты,относящиеся к истории тяглого населения в Московском государстве.Вып. П. Грамоты и записи. Юрьев, 1897. № 19. С. 8).
[143] АСЭИ. Т. I. № 257. С. 185-187, № 342. С. 250. Заўв. на с. 616, № 366.С. 268, № 378. С. 275; Шумаков С.А. Сотницы (1537-1597 гг.), грамоты и записи (1561-1696 гг.). Вып. 1. Москва, 1902. № V. С. 52-55, № XLVI.С. 173-178; Готье Ю.В. Цыт. праца. Москва, 1906. С. 554.
[144] Холмогоровы В. и Г. Исторические материалы о церквах и селах XVI-XVIII вв. Вып. 11. Москва, 1911. С. 93.
[145] АСЭИ. Т. I. № 257. С. 185-187.
[146] Тамсама. № 378. С. 275.
[147] Тамсама. № 279. С 200.
[148] Тамсама. Камент. на с. 613.
[149] Тамсама.
[150] Тамсама. № 504. С 382-384, № 608. С. 515.
[151] Тамсама. № 607. С. 505, № 609. С. 518, № 610. С. 519.
[152] Тамсама. № 659. С. 584.
[153] Готье Ю.В. Цыт. праца. С 96-97.
[154] Лаппо-Данилевский А. Организация прямого обложения в Московском государстве со времен смуты до эпохи преобразований. С.-Петербург, 1890. С. 83; Лаппо И. И. Тверской уезд в XVI веке. Его население и виды земельного владения (Этюд по истории провинции Московского государства). Москва, 1893. С. 16.
[155] Лаппо-Данилевский А. Цыт. праца. С. 85.
[156] Археологическая карта России. Калужская область. С. 128-129; Тихомиров М. Н. „Список русских городов дальних и ближних” // Исторические записки. Москва, 1952. Т. 40. С. 250. Л. В. Мітрашэнкава ў спецыяльным даследаванні, прысвечаным гісторыі фармавання Малаяраславецкага павету, няпэўна заўважыла, што Новы Гарадок знаходзіўся на ўсход ад Халахольны. Але нават простай арыентацыі (правы ці левы бок р. Протвы) наконт воласці i горада гісторык не адзначыла (Митрошенкова Л. В. Цыт. праца. С. 79). Калі ж ўлічваць, што Новы Гарадок часам таксама размяшчаўся даследчыкамі на левым баку р. Протвы, то можна здагадацца i пра адпаведную недакладнасць лакалізацыі Л. В. Мітрашэнкавай воласці Халхол (гл., напрыклад: История Москвы с древнейших времен до наших дней: В 3 т. Т. 1: XII-XVIII века. Москва, 1997. Карта У. А. Кучкіна на с. 50).
[157] Карамзин H. M. История государства Российского: В 12 т. Т. V. Москва, 1993. С. 15, 228; Соловьев СМ. Сочинения. Кн. П. Т. 3-4. История России с древнейших времен. С. 381; Тихомиров M. H. Древняя Москва. XII-XV вв.; Средневековая Россия на международных путях. XIV-XV вв. Москва, 1992. С. 86.
[158] Писцовые книги Московского государства. Ч. I. Отделение П. С.-Петербург, 1877. С. 695-709; ДАГ. № 95. С. 384; Акты феодального землевладения и хозяйства XIV-XVI вв. Ч. 1. Москва, 1951. № 16. С. 36-37, № 105. С. 100; Дебольский В.Н. Цыт. праца. С. 150-151; Любавский М.К. Образование основной государственной территории великорусской народности. С. 34; Готье Ю.В. Цыт. праца. С. 562; Веселовский СБ. Феодальное землевладение в Северо-Восточной Руси. С. 358.
[159] ДДГ. № 1. С. 7, 9.
[160] Тихомиров М.Н. Средневековая Москва в XIV-XV веках. Москва,1957. С. 137, 138, 142; Ён жа. Древняя Москва. XII-XV вв.; Средневековая Россия на международных путях. XIV-XV вв. С. 41.
[161] Дарога на Смаленск праз Мажайск i Вязьму (Мажайская дарога) набыла значэнне толькі ў XVI ст., таму абараняць яе было немэтазгодна (Тихомиров М.Н. Древняя Москва. XII-XV вв.; Средневековая Россия на международных путях. XIV-XV вв. С. 246).
[162] РЛ. Т. 6. С 426.
[163] Тамсама. С 426.
[164] Упэўненасць у рузска-звянігародскай лакалізацыі Тросненскай бітвы такая значная, што суправаджаецца нават легендай пра пахаванне воінаў, якія загінулі каля Тросценскага возера, на беразе р. Перавалочня (прыток Азёрны) у сяле Анніна.
[165] Атлас Московской области. Масштаб 1:100 000. Москва, 2001. С. 71-72.
[166] Белы А. Тросненская бітва 1368 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі:У 6 т. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 520-521; Ён жа. Тросненская бітва1368 // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя: У 2 т. Т. 2. Мінск,2006. С. 668.
[167] Книга Большому чертежу. Мосва; Ленинград, 1950. С 56. Падрабязнае апісанне Мажайскай дарогі з упамінаннем р. Нары гл.: Миллер Г. Ф.Сочинения по истории России. Избранное. Москва, 1996. С. 271.
[168] Месцазнаходжанне самой дарогі гл.: Большой всемирный настольный атлас Маркса. С.-Петербург, 1910. № 20. Л. 6. Размяшчэнне сялаТросце (Тростье) каля дарогі ад Абаленска да Таруціна гл.: Военнотопографическая карта. Кулужская губерния. 1850. 3 версты в дюйме.Ряд 12. Лист 14.
[169] Родапачынальнік князёў Тросценскіх — Аляксандр Андрэевіч (унук Канстанціна Абаленскага, забітага Альгердам) жыў недзе ў сярэдзінеXV ст. (Кобрин В. Б. Материалы генеалогии княжеско-боярской аристократии XV-XVI вв. С. 96).
[170] У Жукоўскім раёне Калужскай вобласці Расіі на р. Аложы не адзначана ніводнага археалагічнага помніка (Археологическая карта России. Калужская область. С. 126).
[171] Пра тое, што бітва на р. Тросне адбылася ў межах Абаленскага княства, пісаў С. Б. Весялоўскі (Веселовский СБ. Подмосковье в древности. Три очерка. Москва, 2002. С. 18).
Наверх
