БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

Патрэба ў размове аб прафесійных хваробах і клопатах нашай гістарычнай навукі наспела даўным-даўно. Хоць у афіцыйных дакладах і публікацыях, як спецыяльных, так і прынагодных, сітуацыя ў сучаснай гістарыяграфіі Беларусі ацэньваецца наўздзіў пазітыўна, у кожнага, хто сам належыць да супольнасці акадэмічных гісторыкаў, бачыць усё знутры і параўноўвае, яна не магла не выклікаць непакою.

Поўны тэкст прадмовы і адказаў беларускіх гісторыкаў на анкету БГА — PDF

Гэтая кніга вучыць, што да ланцужка, які віртуальна яднае сталіцы Вялікай Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага — Познань і Вільню, можна дадаваць усё новыя і новыя звёны, адкрываючы для сябе цудоўны свет скрыжавання чалавечых лёсаў. Ва ўступным слове рэдактар зборніка навуковых артыкулаў прафесар Збыслаў Вайтковяк паспрабаваў нанізаць іх ажно цэлы тузін. Але калі браць пад увагу традыцыі гістарыяграфіі, то Познань і Вільня перадусім будуць паяднаны адной асобай — прафесарам Генрыкам Лаўмяньскім. Выпускнік Кіеўскага ўніверсітэта, вучань Мітрафана Доўнара-Запольскага, ён узняў школу гісторыі Вялікага Княства Літоўскага на зусім новы ўзровень — як у Вільні, так і у Познані. Лаўмяньскі застаецца велічнай зоркай на небасхіле двух гарызонтаў — над барочнымі вежамі Кафедральнага сабора на востраве Тумскім і над каронай езуіцкага касцёла Святога Казіміра.

У складанні тома ўдзельнічалі такія знакамітыя даследчыкі Вялікага Княства Літоўскага, як Гжэгаж Блашчык, Ян Юркевіч, Марцэлі Косман, Ярaслаў Нікодэм, Кшыштаф Пяткевіч, Марыя Барбара Тапольска і Збыслаў Вайтковяк. Апошні і выступіў у якасці рэдактара выдання.

З прадмовы рэдактара вынікае, што зборнік паўстаў як замена т. зв. прысвечанай „тысячагоддзю Літвы” навуковай канферэнцыі, якая павінна была прайсці ў Познані ўвосень 2009 г., але, на жаль (у тым ліку і для аўтара гэтых радкоў), не адбылася. Зрэшты, мяркую, што гэтая акалічнасць, абумоўленая „ўплывам” узгаданага рэдактарам „крызісу”, адгукнулася для чытачоў новай добрай калектыўнай працай аб асэнсаванні гісторыі Вялікага Княства Літоўскага ў сучаснай польскай гістарыяграфіі, своеасаблівым зрэзам традыцыі ўспрымання гэтай дзяржавы ў асобна ўзятай гістарычнай навуковай школе.

Аднак калі чытач шукае ў зборніку свежых адкрыццяў з гісторыі Вялікага Княства, ён не знойдзе нічога прынцыпова новага. Кніга складаецца з акадэмічных падсумаванняў асобных „топавых” праблем сярэднявечнай гісторыі ВКЛ. Сем тэм прадстаўлены рознымі па стылі артыкуламі, якія раскрываюць нам погляд польскай (дакладней, велікапольскай) школы гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, канцэнтруючы яе дасягненні за апошняе стагоддзе. Так, прысутнічаюць апісанні праблемы ab ovo: матэрыялы Г. Блашчыка „Сумесная вайсковыя дзеянні Польшчы і Літвы пры абароне паўднёва-ўсходніх ускраін абедзвюх дзяржаў (да 1569 г.)” і К. Пяткевіча „Пачаткі літоўскай дзяржаўнасці”. Да гэтай групы ў некаторым сэнсе належыць і матэрыял Я. Нікодэма „Крэўскі акт і яго значэнне”. Вельмі цікавыя біяграфічныя даследаванні пададзены Я. Юркевічам („Ежы Ахманьскі як даследчык жыцця і дзейнасці Міхала Ромера”) і М. Косманам („Летапісец Віленскай Акадэміі. Над біяграфіяй Людвіка Пехніка”). Доктар М. Б. Тапольска звяртаецца да гендэрных даследаванняў у матэрыяле пад назвай «Становішча жанчыны з „народа шляхецкага” ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI-XVIII ст.». І, нарэшце, матэрыял З. Вайтковяка «Паўночная мяжа Літвы ў Сярэднявеччы. „Limites Inter Litvaniam et Livonia” ад 1473 г.» — гэта, безумоўна, даследаванне, якое разгортваецца ў фарватары крыніцазнаўчай традыцыі.

Звернемся да асобных тэкстаў зборніка. Г. Блашчык прадстаўляе свой артыкул як даследаванне ў рэчышчы вайсковай гісторыі — стасункаў палякаў і ліцвінаў з такімі суседнімі краінамі, як Крымскае ханства, Малдавія і Асманская імперыя. Аўтар спрабуе вылучыць такія праблемныя блокі, як межы польскай і ліцвінскай дзяржаў з паўднёвымі суседзямі; пачатак супрацоўніцтва дзвюх дзяржаў у ахове паўднёвай мяжы (да 1519 г.); далейшая дзейнасць у гэтым напрамку. Асобнай увагай аўтара ўзнагароджаны стараста барскі Бернард Прэтвіч (Bernard Pretwicz), адзначаны яго ўнёсак у арганізацыю сумеснай польска-ліцвінскай абароны межаў. У высновах Г. Блашчык падводзіць чытача да разумення сумеснай вайсковай дзейнасці Польшчы і Літвы на паўднёва-ўсходніх ускраінах дзяржаў у перыяд да 1569 г. як істотнага моманту пры рэалізацыі праекта будучай міждзяржаўнай уніі.

Навуковая постаць Ежы Ахманьскага ў матэрыяле Я. Юркевіча набывае нязвыклы для нас, амаль дэтэктыўны, вобраз. Артыкул дае магчымасць убачыць, як знаёмства з творчасцю выбітнай асобы часам перарабляе ўнутраны свет іншага творцы. Я. Юркевіч паказвае ўплыў „Дзённіка” Міхала Ромера на навуковыя зацікаўленні Ежы Ахманьскага; Вільня 60-х г. XX ст. раскрываецца перад намі як крыніца натхнення для інтэлектуалаў у іх творчым пошуку (параўнайце з побытам у Вільні ў 1964 і 1968 г. Уладзіміра Караткевіча, апісаным А. Мальдзісам у біяграфічным даследаванні „Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча”). І хоць са шматлікіх магчымых тэм сваёй навуковай працы Ежы Ахманьскі абярэ не персаналію, а „метадалагічна правільны” грамадска-палітычны рух, асоба М. Ромера, „апошняга грамадзяніна Вялікага Княства”, будзе надаваць таямнічасць габілітацыйнай працы знакамітага ў будучым познанца. Аўтар матэрыялу раіць нам прыгледзецца да таго, што Е. Ахманьскі ў сваіх працах раскрывае шырокай грамадскасці асобу Ромера, як калісьці у 1963 г. Міхал Ромер праз свой „Дзённік” „раскрыў” Ежы Ахманьскаму Літву.

Біяграфічнае даследаванне зусім іншага кшталту ўяўляе сабой матэрыял М. Космана. Аўтар разважае над гісторыяй Віленскай навучальнай установы (Акадэмія — Універсітэт) і разам з тым імкнецца паказаць творчы шлях аднаго з гісторыкаў навучальнай установы, сябра Таварыства Езуса, Людвіка Пехніка. Прафесар Косман аналізуе працы Пехніка і іншых аўтараў яго часоў, спрабуючы праз гісторыю асобы Л. Пехніка паглядзець на сувязь і ўзаемаўплыў навучальнай установы і яе выпускнікоў. Нездарма артыкул заканчваецца згадкай пра яшчэ аднаго „віленчука” — вучня Г. Лаўмяньскага, польскага гісторыка Юліуша Бардаха.

Ярaслаў Нікодэм прапануе ўжо даволі распрацаваную ў навуцы тэму — „Крэўскі акт і яго значэнне”. Цяжка сказаць штосьці новае, але можна і трэба перагледзець ужо сказанае — гэта візітная картка польскага даследчыка. Ён пачынае свой матэрыял з таго, што найноўшыя польская і літоўская гістарыяграфіі прымушаюць вяртацца да праблемы крэўскага акта, уважліва ставіцца да новых даследаванняў, бо ў навуцы адбываецца змена адносін да прадмета, што характэрна для кожнага новага пакалення даследчыкаў. У сваёй працы Я. Нікодэм аналізуе перыяд з 1386 да 1401 г., спыняючыся на „наступствах” уній (Крэўскай і Віленска-Радамскай), а не на тэрміналогіі — найменнях, якімі розныя аўтары-сучаснікі апісвалі адносіны паміж дзвюма дзяржавамі.

Наступны тэкст інтрыгуе сваёй паліткарэктнасцю ў дачыненні да партнёраў Польшчы і бескампраміснасцю да тых, хто знаходзіцца па-за межамі „еўраінтэграцыі”. Матэрыял прафесара К. Пяткевіча на тэму „Пачаткі літоўскай дзяржаўнасці” распачаўся без вострых вуглоў і спрэчных сцверджанняў, уразіў зменай тэматычнага вектара і паступова перацёк у класічны ўніверсітэцкі курс па метадалогіі даследавання этнасаў у постсацыялістычнай усходнееўрапейскай навуцы. Аўтар у першай частцы тэксту падаў рэтраспектыву стварэння дзяржаўнасці Вялікага Княства Літоўскага ад найдаўнейшых часоў да ператварэння балцкага элемента ў літоўскі, а славянскага — у беларускі. У другой палове матэрыялу аўтар акадэмічнага выкладу — „лікбезу” па гісторыі ўтварэння этнасаў і дзяржаў ва Усходняй Еўропе — пераключыўся і на праблемы станаўлення беларускай нацыянальнай свядомасці, украінскай дзяржаўнасці часоў Багдана Хмяльніцкага, панавання марксісцка-сталінска-ленінскай метадалогіі ў разуменні фармавання беларускага народа. Нягледзячы на тое, што аўтар, без сумнення, эмацыйна, змяніў гендэрную прыналежнасць Фрыды Давыдаўны Гурэвіч (161), артыкул атрымаўся дастаткова цікавы. Ён, безумоўна, вылучаецца сярод астатніх прац гэтага зборніка сваёй беларуска-літоўскай скіраванасцю. Але ён будзе запатрабаваны бадай што толькі прадстаўнікамі двух названых этнасаў, народаў, нацый (калі іх носьбіты не заблытаюцца ў гэтых тэрміналагічных азначэннях).

Ні ў якім разе не хочацца зноў распачынаць безвыніковую палеміку на тэму стварэння дзяржаўнасці ВКЛ (у кантэксце сучасных нацый). Проста напрошваецца адна думка. Пры „падзеле” гісторыі Вялікага Княства ў сучаснай гістарыяграфіі ўсходнееўрапейскіх краін (я не кажу ні пра папулярызатараў, ні пра ідэолагаў, ні пра літаратараў) заўсёды ўзнікае адчуванне прысутнасці на судовым маёмасным працэсе. Тут унукі і ўнучатыя пляменнікі судзяцца з-за спадчыны дзеда, якога яны ніколі не бачылі, у доме якога ніколі не былі. Але кожная рэч трапляе пад ацэнку суддзі і размяркоўваецца на „маё” і „тваё”. Вялікае Княства Літоўскае знікае разам са сваімі грамадзянамі ў няўмольным гістарычным працэсе, нараджае новыя нацыі і дзяржавы (ці — на гэтай тэрыторыі з’яўляюцца новыя дзяржаўныя фармаванні), якія змяняюць імя і „перахрышчваюцца” ў іншы палітычны лад. Нельга зводзіць прынцып гістарызму да прынцыпу падабенства найменняў. Ніхто не можа адмовіць нацыям у іх гісторыі. Гэта адзін з непарушных прынцыпаў дэмакратыі і еўрапейскіх каштоўнасцяў. Іншая справа — свабода слова. Але навуковец або лектар павінен памятаць, што яго слова, як слова святара на амбоне, вельмі шмат важыць і ацэньваецца золатам грамадзянскай адказнасці.

Прафесар Зеленагурскага ўніверсітэта Марыя Барбара Тапольска, аналізуючы ролю жанчыны ў Вялікім Княстве Літоўскім, звяртае ўвагу на жаночы працэс пазнання. З аднаго боку, жанчына з гісторыі Княства раскрываецца нам як жонка і маці (велікакняскай ці магнацкай фаміліі), а з другога боку — як даследчыца мінуўшчыны (М. Багуцка, У. Аўгустыняк і інш.). Артыкул «Становішча жанчыны з „народа шляхецкага” ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI-XVIII ст.» паказвае, што калі даследаванні ХІХ-ХХ ст. больш увагі аддавалі выкананню жанчынамі з Вялікага Княства сваіх гендэрных роляў, то канец ХХ ст. змяняе перспектыву аналізу становішча жанчыны, пераводзячы яго на ўзроўні ўплыву на агульнадзяржаўнае развіццё (роля вялікіх княгінь Боны Сфорца і Барбары Радзівіл), прававога становішча (на падставе даследавання статутнага права аўтар адзначае розныя магчымасці ліцвінак і полек у маёмасных і крымінальных справах у дзвюх дзяржавах), грамадзянскіх роляў жанчыны (фундаванне прыходаў розных хрысціянскіх канфесій), адукацыі (М. Б. Тапольска звяртае ўвагу на высокі ўзровень чытацкай актыўнасці магнатак Вялікага Княства, а Радзівілы нават былі уладальніцамі сваіх экслібрысаў у фамільных бібліятэчных зборах).

Матэрыял прафесара З. Вайтковяка «Паўночная мяжа Літвы ў Сярэднявеччы. „Limites Inter Litvaniam et Livonia” ад 1473 г.» прыемна вылучаецца сваім падыходам „case-study” ў арганізацыі тэксту. Ва ўводзінах аўтар уздымае пытанне, вельмі актуальнае ў сучасным святле візуальнага ўспрымання гістарычнай прасторы — маем назвы мясцовасці, але не маем іх адлюстравання на картах. (Для разумення праблемы ў гістарыяграфіі вельмі паказальныя працы заўчасна памерлага беларускага даследчыка, картографа Віктара Цемушава, прысвечаныя мяжы Вялікіх Княстваў Літоўскага і Маскоўскага ý XVXVI ст. — стварэнне ім карты, а не апеляцыя да віртуальна наяўных у дакументах тапонімаў прывяло да дакладных высноў аб пераразмеркаванні памежных земляў.) У першай частцы артыкула апавядаецца пра працэс засялення паўночных земляў Жамойці і Аўкштайціі ў Сярэднявеччы; традыцыі публікацыі і вывучэння акта літоўска-лівонскага размежавання 1473 г., сярод іншага, згадвае аўтар і пра арыгінал акта са збораў Літоўскай акадэміі навук. Другая палова тэксту прысвечана гістарычнаму працэсу размежавання, яго ўдзельнікам і дваістым вынікам праведзенай акцыі. Аўтар звяртае ўвагу на працэдуру і механізм вызначэння дзяржаўных межаў у 1473 г. Нарэшце напрыканцы аўтар падае „дэсерт” — адказ на пытанне, чаму акт называецца „радзівілаўскім”. Тэкст трымае ў захапленні да апошняга абзаца адказу — як гэта ўмее і любіць рабіць пан прафесар.

Мінск

Андрэй Любы

*This publication was supported by the The Ministry of Education, Youth and Sports — Institutional Support of the of Longterm Development of Research Organizations — UK FHS (2012).

Паняцце гістарычная свядомасць сёння трывала ўвайшло ў навуковы дыскурс чэшскай гістарыяграфіі. Аднак такая сітуацыя — не нешта само сабой зразуме-лае, а вынік доўгага папярэдняга развіцця. Менавіта пра гэтае развіццё мы будзем гаварыць у артыкуле. Але мэта агляду — знаёмства беларускай навуковай супольнасці не толькі з дынамікай развіцця паняцця гістарычная свядомасць у чэшскай гістарыяграфіі, але, перш за ўсё, з актуальным станам распрацоўкі, вынікамі і кірункамі чэшскай гістарычнай навукі ў галіне даследавання гістарычнай свядомасці. Гэтыя звесткі ў першую чаргу павінны паслужыць асновай для магчымых новых кірункаў распрацоўкі і параўнання тэарэтычных палажэнняў, тэрміналагічных рамак азначэнняў і атрыманых вынікаў у беларускім навуковым асяроддзі. Адначасова дадзены артыкул павінен стаць імпульсам для далейшых навуковых дыскусій у галіне даследавання гістарычнай свядомасці.

Паколькі артыкул мае тэарэтычны характар, то для большай нагляднасці мы падзелім яго на асобныя тэматычныя часткі.

Гістарычная свядомасць у перспектыве яе развіцця

Дэбаты пра гістарычную свядомасць, яе сутнасць і тэрміналогію ў чэшскай гістарыяграфіі дагэтуль сябе тэматычна не вычарпалі. Першыя ўпамінанні і звязаныя з гэтым спробы распрацоўкі праблематыкі можна знайсці ўжо ў 70-я г. мінулага стагоддзя[1]. Нягледзячы на тое, што цэлы шэраг тагачасных аўтараў у сваіх тэкстах ужо ўводзілі ў навуковы зварот паняцце гістарычнай свядомасці і нават працавалі з яго зместам, М. Грох быў адзіным даследчыкам, які не пазбягаў прамой канфрантацыі з тэрміналогіяй гэтага паняцця[2].

Фармулёўку азначэння гістарычнай свядомасці ў Гроха можна падзяліць на некалькі этапаў. Перш за ўсё Грох сыходзіць з дуалізму тэрмінаў гістарычная свядомасць (historické vědomí) і масавая гістарычная свядомасць (historické povědomí). Шырокі спектр рэакцый на мінулае, пачынаючы з элементарных сімвалаў, неўсвядомленых фрагментаў інфармацыі пра мінулае, уяўленняў пра прычынныя ўзаемасувязі і заканчваючы гістарычнымі дактрынамі і схемамі, штодзённа ўваходзіць у свядомасць людзей. Дадзены вобраз мінулага і сучаснасці заснаваны або на непасрэдным асобасным вопыце перажытай падзеі, або апасродкавана — на школьнай і рэлігійнай адукацыі, выхаванні, вуснай традыцыі, літаратуры і г. д. Уся гэтая сукупнасць фрагментарнай інфармацыі адрозніваецца хаатычнасцю і спантаннасцю стаўлення да мінулага. Яна спасцігае перш за ўсё „вонкавы” бок яго развіцця. Таму гэтую фрагментарнасць можна назваць „масавай гістарычнай свядомасцю” на ўзроўні штодзённага вопыту. У сваю чаргу гістарычная свядомасць — яе больш вузкі складнік. Гістарычная свядомасць у гэтай бясформеннай масе выступае адносна самастойным фрагментам рацыянальнага (сапраўднага ці фіктыўнага) спазнання гісторыі, яе ацэнкі і ўсвядомленага стаўлення да мінулага, якое, тым не менш, можа быць вельмі аддаленым ад стаўлення, сфармаванага гістарычнай навукай[3].

Для паўнаты агляду неабходна дадаць, што хоць М. Грох і быў адным з першых даследчыкаў, якія сфармулявалі тэарэтычныя рамкі паняцця гістарычная свядомасць, у чэшскай гістарыяграфіі сустракаюцца і больш раннія спробы рэфлексіі гэтага паняцця. Першыя ўпамінанні пра гістарычную свядомасць належаць Ф. Кутнару (1948). Менавіта гэтыя заўвагі былі пазней перанятыя Грохам у якасці асновы для іх больш кан-крэтнай распрацоўкі на высокім тэарэтычным узроўні. У даследаванні, прысвечаным рознасці кантэкстаў вывучэння „чэшскага адраджэнцкага люду” (český obrozenecký lid), Кутнар з дапамогой аналізу дыскурсу спрабуе вывучыць і апісаць тагачасную масавую штодзённую свядомасць XVIII-XIX ст. За аснову пры гэтым Кутнар бярэ аналіз адлюстравання ў масавай свядомасці надзвычайных гістарычных падзей (войны, рэвалюцыі) і выбітных асобаў.

Менавіта ў гэтай сувязі Кутнар узгадвае пра тое, што ўспрыманне грамадскага жыцця шырокімі пластамі насельніцтва вагаецца паміж двума палюсамі: паміж канкрэтнымі ўражаннямі ад пражытых гістарычных падзей і свабоднай фабуляцыйнай дэфармацыяй фактаў: „У гэтым сэнсе паміж шырокімі масамі насельніцтва і знешнім светам існуе пастаяннае напружанне думкі, пастаяннае ўзаемасупрацьдзеянне, у якім, як у сілавым полі, фармуецца масавае меркаванне пра палітыку і знешні свет”[4].

Праз некалькі гадоў гэтая фармулёўка будзе ўдакладнена М. Грохам. Калі Кутнар гаворыць пра нявызначаную (масавую) свядомасць шырокіх пластоў насельніцтва, то Грох ясна абмяжоўвае яго тэрміналагічныя і часавыя рамкі, пераводзячы гэтае паняцце на ўзровень свядомасці гістарычнай, г. зн. звязанай з мінулым[5]. Паколькі мэта нашага артыкула — апісанне развіцця і сяберэфлексіі гістарычнай свядомасці ў чэшскім навуковым асяроддзі, то неабходна прасочваць усе змены або ўдакладненні тэрміналогіі паняцця. Апрача гэтага, прыведзенае мноства дадзеных азначэнняў неабходнае для параўнання іх з аналагамі ў беларускім навуковым асяроддзі. Таму ў артыкуле мы разглядаем усе азначэнні гістарычнай свядомасці для пераемнасці навуковай работы, магчымасці параўнання, ацэнкі і, не у апошнюю чаргу, для іх далейшага ўдасканалення.

Гістарычную свядомасць, як масавую, так і „вузка-спецыялізаваную”, М. Грох вызначае як «шырокі дыяпазон поглядаў і ўяўленняў, што адлюстроўваюць у грамадскай свядомасці адносіны да мінулага. На адным полюсе знаходзіцца часова і асобасна неасэнсаваная сукупнасць уяўленняў пра тое, што адбылося або змянілася ў мінулым якога-небудзь калектыву (народа, горада, рэгіёна) і адначасова што гэтыя змяненні мелі пэўнае, але ўсё ж да канца не ўяўленае значэнне. На супрацьлеглым полюсе знаходзіцца сума гістарычных ведаў на ўзроўні навуковага спазнання дадзенага перыяду. Паміж гэтымі крайнімі палюсамі знаходзіцца стракатая і разнастайная сукупнасць усведамлення мінулага і адносіны да яго. Чым мацней спазнанне мінулага імкнецца да „ніжняга” краю полюса, тым большая неабходнасць яго тэрміналагічнай сепарацыі ад гістарычнай свядомасці. Таму разглядаю-чы такую сукупнасць уяўленяў пра мінулае, мы будзем гаварыць пра масавую гістарычную свядомасць. Чым больш адносіны да мінулага набліжаюцца да мяжы гістарычнай рэфлексіі, чым дакладней гэтыя адносіны храналагічна сістэматызаваны і персанальна канкрэтызаваны, тым больш упэўнена мы можам гаварыць пра гістарычную свядомасць»[6]. Паміж дадзенымі „палюсамі” існуе, вядома ж, цэлы шэраг пераходных узроўняў.

Прыведзеная тэрміналагічная характарыстыка масавай гістарычнай свядомасці адрозніваецца ад больш ранняй фармулёўкі Гроха, калі гісторык прыярытэтна выкарыстроўваў тэрмін масавая свядомасць для ахопу ўсёй разнастайнасці адносінаў да мінулага, а гістарычнай свядомасці адводзілася роля вузкага складовага фрагмента[7]. З часам Грох прыйшоў да пераканання, што найбольш правільна вылучаць два зыходныя складнікі (ці полюсы) грамадскай свядомасці ў яго гістарычнай плоскасці. Аднак паколькі ў навуковай тэрміналогіі няма падобнага ўніверсальнага і ўсёабдымнага тэрміна для поўнага апісання і ахопу такой палярнасці, то для скарочанага абазначэння гэтай з’явы ў цэлым неабходна выкарыстаць перш за ўсё тэрмін гістарычная свядомасць (але не абстрагуючыся пры гэтым ад яго масавага зместу).

Па меркаванні М. Гроха, аб’ектыўныя крыніцы фар-мавання гістарычнай свядомасці (як навуковай, так і масавай), якія ўяўляюць адначасова метадалагічную базу для гістарычнага даследавання, — гэта школьная сістэма адукацыі (і ў яе рамках геаграфія, літаратура, грамадазнаўства, гісторыя, рэлігійнае выхаванне і інш.), вынікі навукова-даследчай дзейнасці і крытычнай гістарычнай навукі ў форме навуковай літаратуры і яе папулярызацыі ў сродках масавай інфармацыі, а таксама ў публіцыстыцы і журналістыцы. Сярод іншых крыніц гістарычнай свядомасці можна назваць тво-ры з мастацкай апрацоўкай мінулага (гістарычныя апавяданні, паэзія, п’есы, музычныя і іншыя творы), нефармальную перадачу інфармацыі ў рамках сям’і або іншых супольнасцяў і, нарэшце, мабільнасць (г. зн. падарожжы, турпаездкі, звязаныя з наведваннем выдатных мясцін, змяненне месца жыхарства і г. д.)[8].

Паняцце гістарычная свядомасць разглядаецца Грохам перш за ўсё ў кантэксце і часавых рамках нацыянальнага руху. Менавіта тут адбываецца актуалізацыя інтэрпрэтацыі мінулага ў імя нацыянальных інтарэсаў у сучаснасці. Таму адначасова даследчык разглядае гістарычную свядомасць у якасці багатага неўпарадкаванага матэрыялу, з якога прадстаўнікі розных палітычных і іншых груп бяруць грунт для гістарычнага кампанента сваёй ідэалогіі. Гістарычная свядомасць можа мець інтэгравальную функцыю ў працэсе фармавання нацыі. Яе неад’емная частка — гістарычная традыцыя[9]. Аснову гістарычнай традыцыі складае ідэнтыфікацыя з нацыянальным мінулым адначасова са стварэннем і прыняццем калектыўных маральных ацэнак і сістэм каштоўнасцяў[10].

Нацыянальную традыцыю Грох таксама разглядае ў кантэксце XIX ст., г. зн. у кантэксце працэсаў канструкцыі нацыянальнай гісторыі і яе актыўнага выкарыстання ў якасці палітычнага аргумента. Нацыянальная традыцыя — складнік грамадскай свядомасці народа, яна ўключае ў сябе ўсе тыя падзеі і эвалюцыйныя шляхі развіцця нацыянальнай гісторыі, якія сталі часткай гістарычнай свядомасці лідараў нацыянальнага руху, а пазней пры іх актыўным садзейнічанні ўвайшлі у масавую свядомасць шырокіх пластоў грамадства ў якасці крыніцы або сімвала маральных каштоўнасцяў. Нацыянальная супольнасць, а перш за ўсё яе нацыянальна свядомая частка, прыняла і атаясаміла сябе з дадзенымі каштоўнасцямі, якія разглядаліся ў якасці надзённых і асноватворных для самога існавання народа і нацыі. Такім чынам, пэўныя фрагменты ў нацыянальнай традыцыі атрымалі асаблівае значэнне / развіццё у якасці інструмента ідэнтыфікацыі асобнай групы ці ўсёй нацыянальнай супольнасці і перайшлі ў якасці складніка ў нацыянальную ідэалогію.

Адначасова з нацыянальнай традыцыяй у грамадскай свядомасці фармуюцца ці ўжо маюць месца таксама іншыя традыцыі, арыентаваныя на розныя грамадскія групы. Гэта можа быць мясцовая традыцыя, традыцыя пэўнай сацыяльнай групы і г. д. Такія традыцыі не ізаляваны ад нацыянальнай традыцыі і часта, пераплятаючыся, выкарыстоўваюцца для яе дапаўнення. Для чэшскай гістарычнай свядомасці XIX ст. такім характэрным прыкладам выступае спалучэнне нацыянальнай традыцыі з традыцыяй антыфеадальнага пратэсту ці нацыянальнай традыцыі з традыцыяй гусіцтва і г. д.[11].

Мы яшчэ вернемся да зменаў пераваг пэўных традыцый на фоне пераменлівага гістарычнага і часавага кантэксту ў апошнім раздзеле артыкула, які прысвечаны практычным даследаванням чэшскай гістарычнай свядомасці ў яе амаль стогадовай дынаміцы.

Міфы і традыцыі

Традыцыя, праблематыку якой мы часткова закранулі у мінулым раздзеле, бясспрэчна з’яўляецца складнікам гістарычнай свядомасці. Можна таксама пагадзіцца з тым, што асэнсаванне ўласных традыцый — неабходная ўмова фармавання нацыі. Праблематыка традыцыі цесна пераплятаецца з праблематыкай міфа. Якая паміж імі розніца? Ці мэтазгодная ўвогуле такая пастаноўка пытання? Нягледзячы на тое, што некаторыя чэшскія гісторыкі выкарыстоўваюць розныя фармулёўкі міфа і традыцыі, працуюць яны з фактычна аднолькавым зместам гэтых паняццяў[12].

Міфы — гэта не толькі кампанент гістарычнай свядомасці. Міфы, як і сама гістарычная навука, у роўнай ступені фармуюць гістарычную свядомасць і нацыянальную традыцыю. Праблематыцы асэнсавання, а перш за ўсё рэвізіі наяўных міфаў была прысвечана значная ўвага з боку цэлага шэрагу чэшскіх гісторыкаў. Чэшскія даследчыкі бяруцца за рэвізію сваіх гістарычных міфаў з такім запалам, які з цяжкасцю можна знайсці ў замежных калег па гістарычным цэху.

У цэлым можна сцвярджаць, што чым мацней гістарычная свядомасць засноўваецца на навуковым спазнанні, тым менш яна ўстойлівая і тым хутчэй можа прыстасавацца да існага ўзроўню гістарычнай навукі. Чым грунтоўней сувязь з міфамі, тым яна больш стабільная. Што адсюль вынікае? М. Грох, напрыклад, сцвярджае, што такая сітуацыя можа быць да пэўнай ступені выгаднай, хаця, з іншага боку, існуе рызыка таго, што нацыянальная традыцыя будзе не толькі не адпавядаць узроўню гістарычнага спазнання, але і супярэчыць уласным нацыянальным інтарэсам. Іншымі словамі, існуе небяспека зніжэння традыцыі да ўзроўню масавай гістарычнай свядомасці, дзе яна будзе перашкаджаць разуменню сэнсу ўласнай нацыянальнай гісторыі[13].

Тут дарэчы зрабіць кароткую заўвагу з галіны філасофіі гісторыі. З аднаго боку, узнікненне і культывацыя традыцыі — гэта, па сутнасці, прысваенне / асваенне сумеснай прасторы, якая кансалідуе розныя пакаленні, а з другога боку, гэта прыводзіць да адчужэння той жа прасторы ў сэнсе лімітаванай магчымасці яе спазнання. Значыць традыцыя, вядома ж, можа ў выніку сваёй стылізацыі значна спрашчаць разуменне мінулага, але адначасова яна можа перашкаджаць яго разуменню ў кантэксце больш шырокіх узаемасувязяў і абмяжоўваць яго магчымыя інтэрпрэтацыі. Іншымі словамі, прысваеннем традыцыі на сімвалічным узроўні мы „закрываем” магчымасць яе спазнання. Аднак традыцыя — неад’емная частка гістарычнай свядомасці народа, арганічны складнік яго нацыянальнай ідэнтычнасці. Для адказу на пытанне „хто мы?” трэба ведаць свае вытокі, а самыя шырокія пласты насельніцтва сваю гістарычнасць „прысвойваюць” менавіта такой формай прысвойвання традыцыі. Гэтая дыялектыка „адкрыцця” і „адчужэння”, даследаванню якой прысвячае сваю ўвагу Я. Пешкава, — неад’емная частка гістарычнага працэсу у цэлым[14].

Чэшскі гістарычны рэвізіянізм асабліва выразна праявіўся ў 90-я г. мінулага стагоддзя, калі чэшскую гісторую накрыла інтэнсіўная хваля перагляду і рэвізіі ўласных нацыянальных традыцый і міфаў. У гэтай сувязі можна сцвярджаць, што дадзены працэс прывёў да зніжэння значэння рэфлексіі чэшскай нацыянальнай гісторыі ў яе кансалідоўнай ролі фармавання нацыянальнай свядомасці.

Неабходна адрозніваць некалькі ўзроўняў т. зв. „дэканструкцыі” міфа. Мы прапануем адрозніваць паняцці дэміфікацыя і дэміфалагізацыя. Дэміфікацыя азначае, перш за ўсё, дэканструкцыю міфаў, якія з’яўляюцца негістарычнымі падзеямі і маюць нейкае сімвалічнае значэнне. Адзін з самых яркіх прыкладаў такога падыходу ў чэшскім навуковым асяроддзі — праца Д. Трэшціка „Міфы племені чэхаў” (2003), дзе аўтар даследуе „ўстаноўчыя”, г. зн. канстытуявальныя чэшскія міфы пра вытокі першай чэшскай кіроўнай дынастыі Пржэмыславічаў, заснаванне Прагі і г. д.[15]. У аснове метадалогіі гэтага даследавання знаходзіцца рэдукаванне міфічных апавяданняў на ўзровень простай „функцыянальнасці” міфа і параўнанне яго асобных фрагментаў у кантэксце кампарацыі індаеўрапейскай міфалогіі Г. Дзюмезіля. Да такіх „дэміфікацыйных” даследаванняў адносяцца таксама больш раннія працы В. Карбусінскага, які выбраў для свайго „вызваленчага дэмантажу” чэшскіх міфічных апавяданняў шлях структурна-параўнальнага аналізу[16]. Мэтай такога аналізу было прымацаванне стандартнага набору чэшскіх міфічных апавяданняў да рэальных гістарычных падзей у Еўропе і / або прыраўнаванне іх да еўрапейскіх літаратурных узораў.

Дэміфалагізацыя ўяўляе сабой рэвізію папярэдняй ідэалагічна апрацаванай інтэрпрэтацыі пэўнай гістарычнай падзеі, якая часта займае сімвалічнае месца у нацыянальнай гісторыі. У гэтай рэвізіі ёсць некалькі метадалагічных перспектыў. Адна з іх — даследаванне міфаў і сімвалічных падзей у кантэксце перыяду іх актывізацыі і рэактывізацыі і далейшага актыўнага выкарыстання. Для чэшскіх даследчыкаў такім характэрным кантэкстам выступае, як правіла, перыяд чэшскага нацыянальнага руху XIX ст. і яго палітычная палеміка. І. Рак, напрыклад, аналізуе міфы і моманты (падзеі) чэшскай гісторыі ў кантэксце выкарыстання іх чэшскім рухам для гістарычнай, палітычнай і іншай палемікі. Пры гэтым даследчык аналізуе не толькі прычыны ўключэння міфаў у палітычную палеміку, але і апісвае сацыяльныя і палітычныя групы, якія выкарыстоўваюць падобную аргументацыю, яе змяненні з цягам часу і г. д.[17].

Ракурс такой метадалагічнай перспектывы можна змяніць на карысць нейкай канкрэтнай падзеі ці аповеду, якія можна аналізаваць у перспектыве змяненняў і трансфармацыі іх значэння і месца ў гістарычнай палеміцы на працягу пэўнага перыяду часу. Напрыклад, Э. Маур аналізуе пытанні фармавання, дзеяння і грамадскай функцыі гістарычнай свядомасці на канкрэтным прыкладзе трансфармацыі легендарнага вобраза субэтнічнай групы ходаў (Chodové)[18] у чэшскай гісторыі. Асаблівую ўвагу гісторык звяртае на ўзаемасувязь паміж аб’ектыўным гістарычным спазнаннем і сацыяльнымі інтарэсамі, на механізмы фармавання, дзеяння і трансфармацыі гістарычнай традыцыі[19].

Іншая метадалагічная перспектыва адкрываецца пры даследаванні матэрыяльных сімвалаў гістарычных падзей (як правіла, помнікаў). З. Гойда і І. Пакорны, напрыклад, займаюцца аналізам працэсаў узнікнення, змянення, знішчэння або дэмантажу скульптурных кампазіцый і помнікаў у кантэксце чэшскага дыскурсу XIX-XX ст.[20]. Помнікі — грамадскі набытак, матэрыяльны сімвал нацыянальнай ідэнтычнасці, адначасова яны адлюстроўваюць тагачасны кансэнсус у адносінах да мінулага. З іншага боку, яны заўсёды знаходзяцца ў цэнтры дыскусій пра „правільную” нацыянальную традыцыю і яе не менш „правільную” інтэрпрэтацыю. Таму змяненні калектыўнай памяці можна аналізаваць таксама на прыкладзе такіх яе матэрыяльных „эпіцэнтраў”. У чэшскім выпадку гэта асабліва цікава, паколькі разам з дэмантажом манументаў сацыялістычнага мінулага адбываецца адначасова „рэабілітацыя” помнікаў больш ранняга перыяду (як правіла, звязаных з Першай Чэхаславацкай рэспублікай). Зрэшты, такая тэндэнцыя поўнасцю адпавядае вынікам даследавання масавай гістарычнай свядомасці жыхароў Чэшскай Рэспублікі, праведзенага І. Шубртам. Падрабязней пра гэта мы пагаворым у апошнім раздзеле артыкула.

Пераасэнсаванне ўласных гістарычных міфаў было, несумненна, рэакцыяй на ідэалагізаваную сацыялістычную гістарыяграфію. У той жа час гэта была спроба пераасэнсавання традыцыйных стрэрэатыпаў у ацэнцы міфау, пстарычных падзей і асобаў, якія склаліся ў ХІХ ст. Але ўсё ж галоўным імпульсам павелічэння колькасці такіх публікацый паслужыла відавочна „карыслівае” выкарыстанне ключавых гістарычных падзей і сімвалічных цэнтраў чэшскай гісторыі для легітымізацыі сацыялістычнага рэжыму ў адпаведнасці з ідэалагічным заказам. Самыя яркія прыклады гэтага — несумненна, інтэрпрэтацыі гусіцтва або бітвы на Белай Гары[21].

Працы Ф. Каўкі, прысвечаныя менавіта гэтай праблематыцы, — адзін з першых прыкладаў ідэалагічнай апрацоўкі, магчыма, самага яркага моманту чэшскай гісторыі — паўстання чэшскіх саслоўяў у бітве на Белай Гары, паражэнне якога азначала надыход працяглага „цёмнага” перыяду чэшскай гісторыі[22]. Эпоха „Цемры” (гэтае абазначэнне ўжо само па сабе запазычана з чарговага гістарычнага міфа)[23] характарызавалася рэлігійнымі рэпрэсіямі ў форме гвалтоўнай рэкаталізацыі, масавай эміграцыяй чэшскай інтэлігенцыі і шляхты, стратай палітычнага уплыву Зямель Чэшскай кароны, а перш за ўсё — выцясненнем чэшскай мовы з грамадскага дыскурсу і пачаткам анямечвання. Ідэалагізаванасць даследаванняў Каўкі выяўляецца ў параўнанні падзей вакол Белай Гары з Мюнхенскай змовай. Гэты шаблон вельмі тыповы для камуністычнай прапаганды, якая сустракалася ў публіцыстыцы. Асаблівая ўвага тут звярталася на здраду чэшскай кіроўнай эліты пад час паўстання 1620 г., калі з-за „страху перад народам і яго выступленнямі” яна аддала перавагу пасіўнаму чаканню эфемернай замежнай дапамогі, якая так і не прыйшла. Да прычын паражэння паўстання Каўка адносіць яго „класавую абмежаванасць” і няўцягванне ў яго сялянскіх масаў. „У гэтым сэнсе, — піша Каўка, — асабліва актуальная аналогія з сучаснымі падзеямі праз амаль 300 гадоў, калі ў 1938 г. чэхаславацкая буржуазія, абараняючыся ад нацысцкай агрэсіі падобным (хоць і не поўнасцю ідэнтычным) спосабам, з-за страху перад пагрозай, якая навісла над уласным класавым панаваннем, палічыла за лепшае чакаць ілюзорнай замежнай дапамогі замест умяшальніцтва ўласных народных масаў”[24].

Яшчэ больш выразны прыклад пранікнення ідэалогіі у гістарычную навуку — інтэрпрэтацыя Ф. Каўкам гусіцтва ў яго кнізе „Гусіцкая рэвалюцыйная традыцыя” (1953)[25]. Гусіцтва расцэньваецца Каўкам як сацыяльна-класавая традыцыя, якая чырвонай ніткай праходзіць праз усе перыяды чэшскай гісторыі. Акрамя таго, гусіцтва пераводзіцца гісторыкам у плоскасць барацьбы чэшскага народа з класавым і нацыянальным (г. зн. неславянскім) ворагам. Залішне згадваць пра тое, што непасрэдна самі рэлігійныя матывы гусіцкага руху не разглядаюцца аўтарам як істотныя. Каўка фактычна адаптуе гусіцтва да кожнай наступнай эпохі чэшскай гісторыі, не змяняючы пры гэтым мадэлі яго марксісцка-класавага зместу. Гусіцтва — усёабдымны і ўсёпранікальны феномен класавай барацьбы на працягу далейшай чэшскай гісторыі. Пры гэтым важна ведаць зыходны тэзіс аўтара, у адпаведнасці з якім гусіцтва было не толькі формай выражэння класавай барацьбы працоўных масаў з класам (пераважна неславянскіх) эксплуататараў, але і перш за ўсё рухам нацыянальна-вызваленчым. Пры такім дапушчэнні барацьба гусітаў лёгка сумяшчаецца, напрыклад, з чэшскім нацыянальным рухам ХІХ ст. Зыхо-дзячы са створанай мадэлі, гусіцтва тут прысутнічае ўжо у выглядзе традыцыі нацыянальнага патрыятызму і сацыяльна-вызваленчага бою супраць нямецкай буржуазіі пад час рэвалюцыі 1848 г. і г. д. Гусіцкую традыцыю аўтар заканамерна разглядае таксама ў наступным „перыядзе імперыялізму і І імперыялістычнай сусветнай вайны”, пад час барацьбы з фашызмам і г. д. аж да перамогі гусізму-сацыялізму на момант напісання дадзенай кнігі. Феномен выкарыстання гусіцтва ў якасці аргумента ў палітычнай і іншай палеміцы настолькі шырокі і разнастайны, што заслугоўвае ўвагі ў асобным даследаванні.

Дэканструкцыя міфаў ці гістарычнай традыцыі абазначае дэканструкцыю магчымасці калектыўнай ідэнтыфікацыі з пэўнымі гістарычнымі падзеямі ў больш шырокім гарызонце ідэнтычнасці. Быць чэхам — значыць трымацца традыцыі св. Вацлава, гусітаў, першай дынастыі Пржэмыславічаў і г. д. Толькі на такім міфічным (правільным) узроўні мы можам знайсці з усім гэтым нейкія агульныя кропкі судакранання (ідэнтычнасць). Даказваючы звычайнасць (г. зн. „не-эсклюзіўнасць”) міфа пра князёўну Лібушэ[26] ў кантэксце параўнальнай тэорыі Дзюмезіля, Д. Трэшцік пазбаўляе міф пра зараджэнне чэшскага племені, заснаванне Прагі, першую дынастыю і іншыя сваёй непаўторнасці і статусу выключнасці. Тут сутыкаюцца адначасова некалькі розных сітуацый: гісторык як даследчык, які павінен прытрымлівацца аб’ектыўнага спазнання, і гісторык як даследчык, які ўсведамляе тое, што яго працы знаходзяць сваё адлюстраванне ў змяненні нацыянальнай ідэнтычнасці ў адносінах да нацыянальнай гісторыі. Пры гэтым гісторык разглядае міфы як „першага ўзроўню”, г. зн. такога, дзе адсутнічаюць якія-небудзь архіўныя сведчанні іх аб’ектыўнага існавання, і міфы, калі можна так сказаць, „другога ўзроўню”, г. зн. рэальныя падзеі, якія з’яўляюцца міфамі, перш за ўсё, з пазіцыі інтэрпрэтацыі нацыянальнай гісторыі.

Ці дарэчныя тут увогуле якія-небудзь маральныя разважанні і пытанні? Рэвізіянізм, як мы ўжо гаварылі, прывёў да зніжэння кансалідацыйнай ролі рэфлексіі чэшскай нацыянальнай гісторыі ў фармаванні нацыянальнай свядомасці. Нягледзячы на тое, што яго праявы можна знайсці перш за ўсё ў публіцыстыцы, характэрныя даследаванні сустракаюцца, як мы ўжо ўпэўніліся, і у сур’ёзнай гістарыяграфіі. У імя ліквідацыі нацыянальных міфаў рэвізіянізм стараецца „дэканструяваць” тыя складнікі нацыянальнай гісторыі, якія ў чэшскай гістарычнай свядомасці традыцыйна выступаюць прадметам нацыянальнага гонару — Рэфармацыя, нацыянальны рух, супраціўленне Габсбургам і г. д. Адначасова гэты рэвізіянізм свядома не шукае новых крыніц паўторнага „канструявання” нацыянальнай ідэнтычнасці.

Магчыма, менавіта тут знаходзіцца ключ да разумення таго пастаяннага павелічэння ў Чэшскай Рэспубліцы колькасці рэспандэнтаў, якія не адчуваюць станоўчых эмоцый у дачыненні да сваёй нацыянальнай гісторыі (пры адказах на такія анкетныя пытанні, як „гонар за нацыянальную гісторыю” і інш.) Гэтыя негатыўныя адносіны да нацыянальнай гісторыі — толькі чэшская асаблівасць ці яны маюць свае аналагі ва ўсіх постсавеціх дзяржавах? І калі так, то ў якой форме?

Традыцыя, вядома ж, часам з’яўляецца стылізаваным і прэпараваным стаўленнем да мінулага, якое спрашчае яго разуменне і абмяжоўвае далейшыя інтэрпрэтацыі. Таму часам ад яе трэба дыстанцыявацца для даследавання гістарычнага кантэксту ўзнікнення, відазмянення і зместу традыцыі. Адначасова неабходна ўлічваць, што пераход ад традыцыі да крытычнай навукі прыво-дзіць да пагрозы страты традыцыі. Таму неабходна знайсці той момант, калі можна „адкрыць” межы той ці іншай традыцыі, замяшчаючы яе аб’ектыўным спазнаннем, і той момант, калі заўчасная адмова ад традыцыі вядзе да яе страты ці негатыўных адносінаў да традыцыі у прынцыпе.

На заканчэнне гэтага раздзела трэба дадаць, што кожнае з прыведзеных даследаванняў суправаджалі бурныя дыскусіі, якія часта пераходзілі рамкі аб’ектыўнай навуковасці. Дэміфікацыя / дэміфалагізацыя, вядома ж, зніжае эмацыйнае напружанне міфа, але адначасова ляжыць у аснове стварэння новага міфа, і зусім не абавязкова ідэалагічнага. Гаворка ідзе, перш за ўсё, пра селектыўны выбар крыніц гістарычнага даследавання, які можа ўскосна адлюстроўваць асобу самога даследчыка (асабістыя сімпатыі і антыпатыі, вопыт і г. д.). Міфалагізацыя тут будзе непазбежна прысутнічаць у выбары фактаў і насіць прыхаваны характар.

Спрэчка пра сэнс чэшскай гісторыі

Неад’емная частка чэшскай гістарычнай свядомасці і чэшскай гістарычнай традыцыі — так званая спрэчка пра сэнс чэшскай гісторыі. Праблематыка сэнсу чэшскай гісторыі на працягу 150 гадоў нязменна прысутнічае ў дыскусіях мноства чэшскіх даследчыкаў.

Спрэчка пра сэнс чэшскай гісторыі ўзнікла яшчэ у пачатку мінулага стагоддзя. Новы інтэнсіўны віток свайго развіцця яна атрымала на працягу апошніх трох дзесяцігоддзяў таго ж стагоддзя. Дыскусіі пра сэнс уласнай гісторыі вельмі характэрныя для чэшскай гістарычнай навукі. У гэтай сувязі М. Грох адзначае, што не ведае „іншага такога еўрапейскага народа, які б так рашуча, грунтоўна і ўпарта разбіраў пытанне сэнсу ўласнай гісторыі”[27].

Па меркаванні Гроха, інтэнсіўнасць і пільнасць такой увагі да сэнсу нацыянальнай гісторыі і ў пэўным сэнсе таксама да сэнсу самога нацыянальнага існавання была абумоўлена адразу некалькімі прычынамі. Па-першае, само чэшскае нацыянальнае існаванне не было нечым самім па сабе зразумелым. Яму папярэднічаў доўгі шлях нацыянальнага развіцця. Да гэтага адчування далучалася пачуццё ўяўнага ці сапраўднага крызісу тагачаснай чэшскай нацыянальнай супольнасці. Таму такія ідэйныя імпульсы звярталіся ў будучае ў пошуках сэнсу і сутнасці свайго цяперашняга і будучага існавання ў гісторыі. Пры гэтым шукаліся тыя каштоўнасці, якія б маглі легітымізаваць палітычную дзейнасць, нацыянальную ідэнтычнасць і гістарычныя правы, на якіх маглі засноўвацца сучаснасць і стварацца будучае чэшскай нацыі. Па-другое, не існавала кансэнсусу меркаванняў у ацэнцы ключавых падзей чэшскай гісторыі (гусіцтва, нацыянальнае адраджэнне, бітва на Белай Гары і інш.).

Несумненна, спрэчка пра сэнс чэшскай гісторыі, — складнік чэшскай гістарычнай свядомасці, паколькі безумоўна ўваходзіць у мяжы яго „сілавога поля”. Гэтая дыскусія, вядома, знаходзіцца на тым крайнім полюсе гістарычнай свядомасці, які прадстаўляе гістарычную навуку. Тым не менш, нельга адмаўляць, што як ускосна, так і непасрэдна яна ўплывае і на масавую гістарычную свядомасць. На працягу амаль паўтара стагоддзяў у Чэхіі такая дыскусія праходзіла на ўзроўні аб’ектыўнай гістарыяграфіі і філасофіі і адначасова вялася ў публіцыстыцы. Разважанні ці, хутчэй, палеміку пра сэнс чэшскай гісторыі можна знайсці як у працах Я. Патачкі, Т. Г. Масарыка, М. Кундэры або В. Гаўла, так і ў больш позніх дакументах Хартыі 77 (напр. № 11/84 „Права на гісторыю” і інш.), у далейшай самвыдатаўскай дыскусіі пра іх змест і іншых крытычных эсэ. Нягледзячы на розніцу ў часе, больш познія дыскусіі працягваюць палеміку у рамках дыялогу з папярэднімі суразмоўцамі. Уплыў, які аказвала гэтая „высокая” філасофска-гістарычная дыскусія на масавую гістарычную свядомасць, вядома, немагчыма адмаўляць. З іншага боку, узровень такога „ўздзеяння” немагчыма канкрэтна „замераць”. З некаторы дапушчэннем такую сітуацыю можна прыраўняць да ўзаемадзеяння высокай і масавай культуры ў Сярэднявеччы, хоць у адрозненне ад Сярэднявечча сёння мы маем распрацаваную метадалогію і ясныя крыніцы даследавання. Да гэтага ўзаемадзеяння мы яшчэ вернемся пры аналізе змяненняў масавай гістарычнай свядомасці у апошнім радзеле артыкула. Тым не менш, аналізуючы чэшскую гістарычную свядомасць, мы павінны разгледзець гэтую спрэчку ў больш шырокім кантэксце.

Спрэчку пра сэнс чэшскай гісторыі, якая доўжыцца на працягу стагоддзя, нельга апісаць поўнасцю, бо яна з’яўляецца прадметам самастойнага даследавання[28]. У чэшскай гістарыяграфіі яе прынята падзяляць на два перыяды: з 1895 да 1938 і з 1939 да 1989 г.

Першапачаткова палеміка ў асяроддзі чэшскіх інтэлектуалаў адлюстроўвала рэакцыю на кнігу Т. Г. Масарыка „Чэшскае пытанне” (1895) (адсюль скарочаная назва пытання пра сэнс чэшскай гісторыі як „чэшскае пытанне”). Сэнс чэшскай гісторыі, па меркаванні Масарыка, — свядомая і актыўная рэалізацыя яе гуманістычна-рэлігійнага паслання. Масарык падкрэслівае ўнутранае адзінства чэшскай гісторыі, заснаванае на гусіцтве і гуманізме чэшскіх братоў. Пазней гэтая палеміка, якая закранала філасофію гісторыі і палітыку, перамясцілася ў галіну метадалогіі гісторыі, дзе галоўнымі яе ўдзельнікамі сталі ўжо акадэмічныя гісторыкі. У цэнтры дыскусіі апынуліся пытанні метадалогіі, тэорыі і практыкі гістарычнага спазнання, навуковасці працы гісторыка, аб’ектыўнасці гістарычных фактаў і асобных падзей чэшскай гісторыі.

Калі на працягу першага перыяду спрэчкі пра сэнс чэшскай гісторыі можна ясна абмежаваць кола пытанняў і палемікі, якія датычыцца перыядызацыі, палітычных правоў, нацыянальных інтарэсаў і маральнага паслання чэшскай гісторыі, то на працягу наступнага перыяду чэшскай спрэчкі такога яснага раздзялення не існуе. Акрамя непасрэдна самога тэматычнага перапляцення пытанняў, такой сітуацыі паспрыяў працяглы перыяд т. зв. нармалізацыі[29], адсутнасць неідэалагізаванай гісторыі, частыя і рэзкія сацыяльныя змены і г. д. Галоўнымі тэмамі „чэшскага пытання” становяцца палітычная і культурная накіраванасць чэшскай гісторыі, яе сэнс і нацыянальная ідэнтычнасць (сюды адносіцца, напрыклад, палеміка паміж В. Гаўлам, М. Кундэрам, Л. Новым і іншымі інтэлектуаламі, якая праходзіла на старонках самвыдату ў 1968-69 г., і інш.).

З палемікай, якая суправаджала спрэчку пра сэнс чэшскай гісторыі, а перш за ўсё пра сэнс нацыянальных традыцый, асобных гістарычных падзей і гістарычнай пераемнасці, звязана ўзнікненне т. зв. сімвалічных цэнтраў чэшскай гісторыі, ці сімвалічных цэнтраў чэшскай культурнай, палітычнай і гістарычнай памяці. Сімвалічныя цэнтры ўяўляюць сабой некалькі адносна стабільных і гістарычна аргументаваных вобразаў чэшскай ідэнтычнасці, сукупнасці ідэй і спрошчаных перспектыў тлумачэння палітычнай і культурнай гісторыі народа[30]. Сімвалічныя цэнтры структуруюць розныя формы чэшскай ідэалогіі і палітыкі і адначасова — на працягу ходу гісторыі ці змены рэжымаў — фармуюць гістарычныя традыцыі, а таксама актыўна ўплываюць на гістарычную свядомасць. На больш шырокім узроўні гістарычнай свядомасці яны выяўляюць сябе не толькі ў журналістыцы, але і ва ўплыве, які яны аказваюць на розныя праявы грамадскага жыцця, гістарычную палітыку і палітычную культуру. У гэтым сэнсе сімвалічныя цэнтры фармуюць пэўныя мадэлі адносінаў і ацэнкі палітычных аб’ектаў і падзей, культурныя стэрэатыпы і аўтастэрэатыпы, ацэначныя меркаванні, ментальныя во-бразы сучаснасці, забабоны і г. д.[31].

Духоўны „змест” гэтых цэнтраў заўсёды актуальны і „перажывае” нават той канкрэтны гістарычны перыяд / школу, пры якіх ён аказаўся ўцягнутым у вір сімвалічнага цэнтра (г. зн. быў актыўна дыскутаваны). Гэтая актуальнасць не звязана з недастатковай распрацоўкай якога-небудзь пытання з сімвалічнага эпіцэнтра, а, перш за ўсё, адлюстроўвае яго дамінантнае становішча ў полі гісторыі. Унутраны змест сімвалічнага цэнтра заўсёды чуйна рэагуе на сваю перадачу, хутка палітызуецца, становіцца прадметам ідэалагічных канфрантацый і часта выкарыстоўваецца для гісторыка-ідэалагічнай легітымацыі тагачаснай палітыкі ці рэжыму. Адзін з самых выразных прыкладаў сімвалічных цэнтраў чэшскай гісторыі — гэта, вядома, гусіцтва, пра значэнне якога і цяпер вядзецца многа дыскусій. Прыклад яго „падгонкі” пад камуністычную ідэалогію мы апісвалі вышэй.

Трапляючы ў эпіцэнтр гістарычнай свядомасці, гістарычныя падзеі, асобы і іх паводзіны набываюць асаб-лівае значэнне. Таму відавочна, што пры аналізе і даследаванні зместу сімвалічнага цэнтра мы пакідаем акадэмічную плоскасць гісторыі ці гістарыяграфіі (г. зн. метадалогіі спазнання і г. д.) і апынаемся ў плоскасці „прыкладной” гісторыі, адлюстраванне якой можна знай-сці ў масавай свядомасці.

Адметная рыса саміх сімвалічных цэнтраў (г. зн. са-мога іх існавання, іх знешніх рамак) — іх стабільнасць. Асаблівую яснасць гэтае сцверджанне набывае ў тым выпадку, калі мы разам з М. Гавелкам пагодзімся з тым, што „зместам” сімвалічнага цэнтра могуць быць не толькі канкрэтныя гістарычныя падзеі, але і асобныя тэматычныя галіны такіх актуальных пытанняў, як, напрыклад, „хто мы?” (праблема нацыянальнай ідэнтычнасці), „якія мы?” (спробы вызначыць нацыянальны характар і ментальнасць нацыі), „дзе наш дом?” (месца чэхаў у Еўропе) і г. д. Значэнне сімвалічных цэнтраў асабліва ярка праяўляецца ў пераломныя моманты чэшскай гісторыі. Яшчэ адна характэрная рыса, ці адметнасць сімвалічных цэнтраў — іх пастаянная адкрытасць для новых інтэрпрэтацый і зместаў.

Ці можам мы ідэнтыфікаваць падобныя сімвалічныя цэнтры ў беларускай гістарычнай традыцыі? Ці з’яўляюцца яны структурнымі аналагамі чэшскіх аўтараў? Якія „ачагі” гістарычнай палемікі аказваюць уплыў на гістарычную свядомасць у Беларусі? Па нашым меркаванні, гэтая праблематыка чакае сваёй распрацоўкі.

Гістарычная свядомасць і яе праяўленні сёння

Тэматычную распрацоўку праблемы гістарычнай свядомасці сёння можна знайсці перш за ўсё ў працах І. Шубрта і М. Гроха. Кожны з гэтых даследчыкаў прапаноўвае ўласную інтэрпрэтацыю дадзенага паняцця і даследуе яго ў розных кантэкстах і ўзаемасувязях.

Па меркаванні І. Шубрта, гістарычная свядомасць — гэта не толькі комплекс ведаў, уражанняў і ўяўленняў пра мінулае, але, перш за ўсё, гэта ўсведамленне пэўных узаемасувязяў (пераемнасці, перарванасці і змяненні) паміж мінулым, якое захоўваецца ў калектыўнай памяці, і будучым. Гістарычная свядомасць фармуе адносіны да мінулага і да будучага. У сваіх працах Шубрт сыходзіць з таго дапушчэння, што гістарычная свядомасць пэўным спосабам структуравана, а яе структуру можна тэарэтычна ідэнтыфікаваць і прааналізаваць механізмы яе дзеяння[32].

Тут дарэчы вызначыць найноўшыя змяненні самой тэрміналогіі паняцця гістарычная свядомасць. Канцэпцыі М. Гроха на працягу доўгага часу былі вызначальнымі для чэшскай гістарыяграфіі. Канцэпцыя І. Шубрта ў гэтым сэнсе пераломная. І. Шубрт і ўцягнутыя у арбіту яго ўплыву даследчыкі грунтуюцца на тэорыях П. Нара, Я. Асмана і М. Хальбвакса.

Па меркаванні Шубрта, гістарычная свядомасць складаецца з чатырох кампанентаў. Гэтыя кампаненты — гістарычны вопыт (асабіста перажыты ці перададзены ў інтэрперсанальным кантэксце), ідэалогія (асабліва ідэа-логія дзяржаўная, паколькі дзяржавы і іх рэжымы выка-рыстоўваюць ідэалагічную інтэрпрэтацыю гісторыі і гістарычную аргументацыю для сваёй легітымацыі), веды, прадукаваныя гістарыяграфіяй і гістарычнай навукай, і нарэшце калектыўная памяць. Разам з гэтымі асноўнымі кампанентамі, галіны якіх часта размытыя і пакрываюць адна адну, існуюць і іншыя ўплывы, як, напрыклад, уплыў культуры, г. зн. уплыў сям’і, рэлігіі, мастацтва, школы або сродкаў масавай інфармацыі. Іх уздзеянне можна аднесці да вышэйзгаданых чатырох кампанентаў, паколькі пры дапамозе іх распаўсюджваюцца веды, якія маюць характар перажытага гістарычнага вопыту, ідэ-алогіі, спецыяльных ці навуковых ведаў і г. д.

Дзяржаўная ідэалогія займае асаблівае месца ў фар-маванні гістарычнай свядомасці. Згодна з П. Бурдзье, інструментамі „сімвалічнай улады” і „сімвалічнага гвалту” выступаюць школьная сістэма адукацыі і абавязковая дзяржаўная адукацыя. Менавіта так дзяржава ўнушае сваім грамадзянам агульныя формы і катэгорыі ўспрымання і мыслення, сацыяльныя рамкі разумення і структуры спазнання, чым стварае ўмовы для пэўнай зладжанасці іх звычаяў (ментальных структур), што, у сваю чаргу, з’яўляецца ўмовай дасягнення спецыфічнага тыпу грамадскага кансэнсусу[33]. Тым самым дзяржава да-памагае сфармаваць ідэнтычнасць або так званы нацыянальны характар.

У сваёй працы Шубрт сумяшчае вызначэнне гістарычнай свядомасці з тэарэтычнай мадэллю амерыканскага сацыёлага Т. Парсанса. Для легітымнасці такога пераводу паняцця гістарычная свядомасць у рамкі мадэлі Парсанса Шубрт робіць першапачатковае дапуш-чэнне, што гістарычную свядомасць можна ўспрымаць як сацыяльную сістэму, узнаўленне якой залежыць, згодна з Парсансам, ад рэалізацыі чатырох асноўных функцый: адаптацыі (А), дасягнення мэтаў (G), інтэграцыі (I) і, нарэшце, захавання латэнтных культурных узораў (L) (што і ёсць зместам арыгінальнай мадэлі Парсанса AGIL[34]). У нашым выпадку функцыю (A) даследчык прыроўнівае да перажытага гістарычнага вопыту, функцыю (G) — да ідэалагічнай інтэрпрэтацыі гісторыі, (I) — да навуковага гістарычнага спазнання, а (L) — да калектыўнай памя-ці. Такім чынам, калектыўная памяць паводле гэтай інтэрпрэтацыі займае толькі падпарадкаваную пазіцыю ў сістэме гістарычнай свядомасці[35].

Такая сістэмная дыферэнцыяцыя адбываецца ўнутры асобных субсістэм і таксама мае характар схематыкі A^IL. Прымяненне схемы AGIL да кампанента калектыўнай памяці можа выглядаць наступным чынам: A можна раз-глядаць як рэканструкцыю і актуалізацыю памяці, G — вызначэнне дамінантаў памяці, I — канструкцыі „сацыяльных рамак памяці” і L — перадача традыцый. AGIL ідэалагічнай сістэмы можна ўявіць зыходзячы з агульнавядомага дапушчэння пра чатыры функцыі ідэалогіі: А можна разглядаць як ідэалагічны выклад грамадскіх падзей, G — устаноўка крытэрыяў ацэнкі мінулых і будучых падзей („добрыя”, „дрэнныя”, „прымальныя”, „непрымальныя” і г. д.), I — свядомасць супольнасці, якая звязвае прыхільнікаў ідэалогіі з пэўным калектыўным суб’ектам і яго праграмай, і, нарэшце, L — захаванне, узнаўленне і абарона асноўных ідэалагічных прынцыпаў у рамках ідэалагічнай палемікі, прапаганды, адукацыйнага і медыйнага ўздзеяння[36].

Зыходзячы з тэорыі Шубрта, М. Грох перагледзеў абодва папярэднія тэрміналагічныя азначэнні гістарычнай свядомасці. Па меркаванні М. Гроха, для зразумення сутнасці такой складанай з’явы, як гістарычная свядомасць, недастаткова яе дзялення на два ўзроўні (г. зн. на ўзровень крытычнай навуковай рэфлексіі і ўзровень масавай гістарычнай свядомасці). Таму да двух узроўняў трэба дадаць трэці. Пры гэтым першым — элементарным, але разам з тым і найбольш цяжка спазнавальным узроўнем гістарычнай свядомасці — застаецца ўзровень масавай гістарычнай свядомасці на ўзроўні штодзённасці. Інфармацыя, якая знаходзіцца на гэтым узроўні, можа быць пры збегу пэўных абставінаў актывізавана і змешчана ў пэўны кантэкст (пры гэтым неістотна, ці сапраўды ён адпавядае ёй па сутнасці) і такім чынам яна можа стаць часткай гістарычнай свядомасці і / або служыць „субстратам” для фармавання калектыўнай памяці пра пэўную падзею. Мноства ўяўленняў пра мінулае не статычнае, а заўсёды дынамічнае. Адначасова тут прысутнічае бясконцае мноства патэнцыйнага матэрыялу для актуалізацыі. Таму немагчыма загадзя прадбачыць, ці дасягне актуалізоўнае намаганне поспеху.

Другі ўзровень — гістарычная свядомасць, якая складаецца з чатырох кампанентаў (тут відавочны ўплыў тэорыі І. Шубрта). Тым не менш, чацвёрты кампанент, па меркаванні Гроха, — гэта не калектыўная памяць, а тая сукупнасць фактараў, якія І. Шубрт называе „астатнімі ўплывамі”, г. зн. культура (школьная адукацыя, беле-трыстыка, масмедыя і г. д.). Пры гэтым Грох лічыць, што менавіта тэрмін „культура” найбольш адэкватны для такога азначэння. Сама ж калектыўная памяць разгля-даецца Грохам у якасці самастойнага трэцяга ўзроўню гістарычнай свядомасці, па меркаванні даследчыка, гэта самая важная форма актуалізацыі гістарычнай свядомасці і яе грамадскай функцыі[37].

Пад калектыўнай памяццю М. Грох разумее акту-алізаваныя, вербалізаваныя і звычайна інстытуцыяналізаваныя пазіцыі (часткі або складнікі), якія з усёй сукупнасці, з цэлага „аб’екта” гістарычнай свядомасці выбіраюць пэўны фрагмент мінулых падзей.

Гэты выбар абумоўлены імкненнем дасягнуць пэўных мэтаў у сучаснасці, і таму трэба мець на ўвазе, што гэты выбар можа насіць маніпуляцыйны характар. Ці можа ўвогуле калектыўная памяць перажыць гэтую бягучую патрэбу актуалізацыі? Па меркаванні Гроха, калектыўная памяць слабее або змяняецца разам са змяненнямі палітычных патрэбаў. Такім чынам, памяць — кароткатэрміновае „запазычанне”, а яе змест можа вяртацца ў гістарычную свядомасць, складнікам якой гэты змест і быў / ёсць.

Іншымі словамі, гістарычная памяць (індывідуальная ці калектыўная) уяўляе сабой тую частку гістарычнай свядомасці, якая вербалізавана (няхай нават і нязначна) і з’яўляецца часткай дыскурсу. Гэта больш-менш зразумела сфармуляваная культурная канструкцыя. Дзякуючы таму, што гістарычная памяць выражана словамі і часам можа быць нават лакалізавана, яе можна даследаваць як у статыцы, так і ў дынаміцы змянення.

Пасля тэарэтычнай часткі даследавання гістарычнай свядомасці можна перайсці да адлюстраваня яе кан-крэтных праяўленняў у чэшскім грамадстве. За такімі дадзенымі тут дарэчы звярнуцца да І. Шубрта і яго даследчага калектыву[38].

Праблематыка гістарычнай свядомасці ў Чэхіі сёння вельмі актуальная. Яна звязана з праблемай нацыянальнай ідэнтычнасці і закранае шэраг пытанняў, якія датычацца як унутрыпалітычнай чэшскай сітуацыі, так і міжнароднай палітыкі. Вывучэнне адносін чэшскага насельніцтва да свайго мінулага і нацыянальнай гісторыі вельмі актуальнае не толькі з пазіцыі палемікі пра пасляваенную гісторыю і калектыўную памяць, але і з пазіцыі месца Чэхіі ў Еўропе.

На нашу думку, асаблівую цікавасць уяўляе мэта даследавання калектыву Шубрта, якая заключаецца у даследаванні і апісанні настрояў чэшскага грамадства, што суправаджаюць пераход ад камуністычна-сацыялістычнай мадэлі да мадэлі новага тыпу, звязанай з новымі гаспадарчымі, палітычнымі, грамадскімі і іншымі пераменамі пасля „аксамітавай рэвалюцыі” у 1989 г. Гэтае даследаванне цікавае перш за ўсё тым, што пры правядзенні аналагічных даследаванняў у Беларусі яно дае магчымасць параўнання іх вынікаў з чэшскімі. Агульнымі тэрміналагічнымі рамкамі, які аб’ядноўваюць дадзены праект, з’яўляюцца канцэпцыі гістарычнай свядомасці і калектыўнай памяці. Галоўная мэта праекта — даследаванне сучаснага стану гістарычнай свядомасці насельніцтва Чэшскай Рэспублікі. Адначасова з гэтым у праекце разглядаюцца і больш раннія даследаванні з 1946, 1968 і 1989 г., што дазвале стварыць найбольш поўны вобраз гістарычнай свядомасці ў перспектыве чэшскай гісторыі.

У рамках артыкула, вядома ж, немагчыма выкласці вынікі гэтага даследавання ў іх поўным аб’ёме. Тым не менш, некаторыя яго аспекты, якія датычацца нацыянальнай гісторыі, падаюцца нам асабліва цікавымі (не у апошнюю чаргу ўлічваючы магчымасць іх патэнцыйнага параўнання з беларускімі даледаваннямі). Самыя яркія прыклады, якія ілюструюць змяненні гістарычнага фону, — згаданае раней гусіцтва і часы праўлення імператара Карла IV. На гэтых прыкладах мы пераканаемся на практыцы, што ўнутраны змест калектыўнай памяці не статычны. Яго характэрная рыса — селекцыйнасць выбару і дынамічнасць.

Шубрт і яго калектыў аналізуюць вынікі свайго даследавання ў шырокім кантэксце палітычных, эканамічных, культурных і іншых узаемасувязяў. Змяненні гістарычнай свядомасці звязваюцца Шубртам са змяненнямі грамадскага дыскурсу і са змяненнямі палітычных, эканамічных і іншых трэндаў, характэрных для пэўнага перыяду часу. Вынікі даследавання сведчаць, што гістарычная свядомасць імкнецца да зменаў, якія праяўляюцца ў змяненнях ацэнкі сваёй (нацыянальнай) гісторыі з боку грамадскасці. Ацэнка гісторыі адбываецца заўсёды ў пэўным часавым кантэксце. Таму перавага, аддадзеная якім-небудзь канкрэтным гістарычным падзеям і прысуджэнне ім большага ці меншага значэння (актуальнасці ў адносінах да сённяшняга дня) залежыць ад таго, ці сімвалізуюць гэтыя падзеі актуальны ідэал або каштоўнасць, якія маюць значэнне для грамадства ў кантэксце яго часу.

З усёй шкалы адносна стабільных у сваёй ацэнцы гістарычных тэм (напрыклад, праўленне Карла IV, нацы-янальнае адраджэнне, часы св. Вацлава і інш.) асабліва вылучаецца супярэчлівы перыяд гусіцтва. Гусіцтва было самым папулярным і высока ацэненым перыядам у першыя гады пасля заканчэння Другой сусветнай вайны, а менавіта такія ацэнкі яно атрымала ў даследаванні грамадскага меркавання ў 1946 г. Рэтраспектыўная інтэрпрэтацыя гэтых дадзеных без якога-небудзь іх больш глыбокага аналізу, вядома ж, умоўная. Тым не менш, складваецца ўражанне, што пакаленню, якое перажыло Мюнхенскую змову і Другую сусветную, імпанаваў той перыяд чэшскай гісторыі, у якім чэхі выявілі сваю сілу і адвагу. Зрэшты, як мы ўжо пераканаліся, дыскусія пра значэнне гусіцтва не толькі праходзіць чырвонай ніткай праз усю чэшскую гістарыяграфію на працягу стагоддзяў, але і выступае складнікам гістарычнай свядомасці на ўсіх яе узроўнях. Такую ж высокую ацэнку гусіцтва атрымала па выніках даследавання гістарычнай свядомасці у 1968 г. (другое месца заняў перыяд існавання Першай Чэхаславацкай рэспублікі (1918-1939), пазітыўныя бакі якога сталі асабліва відавочнымі з перспектывы гадоў, прысвечаных „будаўніцтву сацыялізму”)[39]. У далейшым гусіцтва ўжо не будзе займаць такія высокія месцы ў рэйтынгу пераваг. У больш позніх даследаваннях гусіцтва саступае свае пазіцыі перыяду праўлення імператара Карла IV.

Змяненні значэння і ацэнкі гусіцтва ў такім кантэксце цалкам заканамерныя. Тыя палемічныя ваганні ў яго ацэнках і звязаныя з гэтым змяненні яго інтэрпрэтацыі заканамерна адлюстроўваюцца ў выніках даследаванняў гістарычнай свядомасці чэшскага насельніцтва, якія праводзіліся ў розныя перыяды часу. У адрозненне ад гэтага перыяд праўлення імператара Карла IV адрозніваецца адноснай стабільнасцю ў сваіх ацэнках. Цікавыя дадзеныя былі атрыманы ў выніку даследавання 1992 г. (гэты год папярэднічаў распаду Чэхаславакіі). Той факт, што ў 1992 г. жыхары Чэхіі найбольш пазі-тыўна ацэньвалі менавіта перыяд праўлення Карла IV, а не перыяд Першай Чэхаславацкай рэспублікі, як у 1968 г., можна да пэўнай ступені растлумачыць раздзяленнем (фактычна распадам) Чэхаславакіі, якое адбывалася ў той момант, і пэўнай дыскрэдытацыяй канцэпцыі „чэхаславакізму”, аўтарам якой быў заснавальнік і першы прэзідэнт Першай рэспублікі Т. Г. Масарык. У адрозненне ад гэтага праўленне Карла IV было ў 90-я г. у вачах грамадскасці сімвалам таго часу, калі Чэхія іграла значную ролю ў еўрапейскай гісторыі. Таму не выпадкова, што працэсы трансфармацыі, якія адбываліся ў тагачасным посткамуністычным грамадстве пад лозунгам „вяртання ў Еўропу”, вялі да павышэння сімпатый у адносінах менавіта да гэтага ярка выражанага праеўрапейскага перыяду чэшскай гісторыі[40].

Агульныя вынікі даследавання, праведзенага І. Шубртам, сведчаць пра тое, што адносіны чэшскай грамадскасці да сваёй гісторы і яе ацэнка на працягу апошніх дзесяцігоддзяў (2001-2009) застаюцца адносна стабільнымі. На першым месцы з вялікім адрывам заўсёды знаходзіцца перыяд праўлення Карла IV, Першая рэспубліка, нацыянальнае адраджэнне і, нарэшце, гусіцтва. Можна сказаць, што гэтыя перыяды прысутнічаюць у выніках кожнага даследавання, тым не менш, іх паслядоўнасць заўсёды мяняецца.

Такія змяненні гістарычных пераваг даюць падставу для спробы іх інтэрпрэтацыі. Некаторае святло тут можа праліць гіпотэза, пра якую мы ўжо згадвалі ў артыкуле раней, г. зн. гіпотэза пра тое, што шырокая грамадскасць заўсёды ацэньвае гісторыю ў ракурсе свайго часу і падымае з яе глыбінь перш за ўсё тыя падзеі, якія сімвалізуюць актуальны ідэал або каштоўнасць, да дасягнення якіх дадзенае грамадства імкнецца. Напрыклад, для пасляваеннага часу характэрны ідэал — гусіцтва, якое ўяўляе сабой сімвал баявой доблесці чэхаў і волі да пабудовы новага справядлівага грамадства, у 1968 г. гэта ўпор на свабоду і дэмакратыю, сімвалізаваныя Першай Чэхаславацкай рэспублікай і г. д. Пасля 1989 г. на першае месца трапляе чэшская еўрапейскасць, звязаная з поспехамі міжнароднай палітыкі Карла IV і г. д.

У выніках па пытаннях пра найболш значную гістарычную асобу таксама назіраецца значная адпаведнасць з вынікамі ацэнак гістарычных перыядаў. Самыя папулярныя, незалежна ад часу правядзення даследавання, асобы — Карл IV, Томаш Гарыг Масарык, Ян Гус, Іржы з Падэбрад, Ян Амос Коменскі, Францішак Палацкі і інш. Цікава, што па выніках даследавання ў спісе найбольш значных гістарычных асобаў практычна адсутнічаюць жанчыны. У якасці сімвалічных мясцін памяці, г. зн. месцаў, якія сімвалізуюць для апытаных рэспандэнтаў чэшскае мінулае, часцей за ўсё называліся Прага ці некаторыя з пражскіх помнікаў (храм Св. Віта, Старамесцкая ратуша, Пражскі Град і інш.). Далей сярод сімвалічных месцаў ішлі гара Ржып і Карлштэйн. Калі ж мы не будзем разглядаць „месца” памяці ў прамым сэнсе гэтага слова, то сімваламі чэшскай гісторыі для рэспандэнтаў з’яўляюцца чэшскія каралеўскія інсігніі і Карлаў універсітэт[41].

Пытанні з палемікі пра сэнс чэшскай гісторыі або пытанні „хто мы?”, „дзе наш дом?” сімвалічных цэнтраў таксама адлюстроўваюцца на ўзроўні масавай гістарычнай свядомасці, якую даследаваў І. Шубрт. Пытанне пра тое, дзе павінна знаходзіцца Чэшская Рэспубліка, мела на ўвазе і ўтрымлівала ў сабе геаграфічныя, палітычныя і гістарычныя аспекты. І нават калі ўдзельнікі палемікі пра сэнс чэшскай гісторыі на яе, калі можна так сказаць, больш шырокім узроўні не былі поўнасцю аднадушнымі ў сваіх адказах, то, нягледзячы на гэта ўсё, пераважала меркаванне, што Чэхія разам са Славакіяй, Аўстрыяй, Польшчай і Венгрыяй (г. зн. дзяржавамі былой Аўстра-Венгрыі) адносіцца да рэгіёна Цэнтральнай Еўропы. Насуперак значнаму нежаданню прыняцця ідэнтычнасці ўсходнееўрапейцаў значная частка рэспандэнтаў адносіць сябе да славян. Разам з падабенствам моў чэхаў з астатнімі славянамі аб’ядноўвае, па меркаванні рэспандэнтаў, агульная ментальнасць, знешнасць і традыцыі. Самыя блізкія, вядома ж, славакі.

Тым не менш, адносіны апытаных да Еўрапейскага саюза неадназначныя, а з еўрапейскаю ідэнтычнасцю атаясамлівае сябе толькі нязначная частка рэспандэнтаў, якія адчуваюць сябе перш за ўсё чэхамі і толькі потым еўрапейцамі, або „чэхамі ў Еўропе”[42].

Нягледзячы на тое, што чэшская гістарыяграфія і гісторыя ў цэлым маюць свае асаблівасці, з сітуацыяй у Беларусі іх збліжае шэраг агульных фактараў. Гаворка ідзе, перш за ўсё, пра супольнасці посткамуністычнай прасторы Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, пра агульныя тэндэнцыі ў змяненнях і трансфармацыі гістарычнай свядомасці, пра агульныя множнікі гэтай трансфармацыі і пра самі кантэксты змянення гістарычнай свядомасці, звязаныя, у сваю чаргу, са змяненнямі палітычнай сітуацыі (канфлікты, падзеі), ростам уплыву сродкаў масавай інфармацыі і г. д.

Таму галоўная мэта дадзенага артыкула — не агляд і пералічэнне тэндэнцый чэшскай гістарыяграфіі або чэшскай сацыялогіі ў перспектыве іх развіцця, а, перш за ўсё, азнаямленне беларускага навукоўца з тэарэтычнымі рамкамі паняцця гістарычная свядомасць, іх змя-неннямі і множнасцю яго інтэрпрэтацый, а таксама з сённяшнім станам і праблематыкай чэшскіх гістарычных даследаванняў, у тым ліку з іх метадалагічным аспектам. Артыкул набліжае новую тэарэтычную прастору для вывучэння і параўнання падобных тэндэнцый у іншых дзяржавах посткамуністычнага блока, і перш за ўсё — у Беларусі. Адначасова мэта артыкула — даць платформу для далейшых дыскусій, а таксама імпульс для пачатку падобных даследаванняў або даследчых праектаў у Беларусі, не ў апошнюю чаргу сумесна з іншымі даследчыкамі, якія ўжо прайшлі гэтым шляхам. Вынікі такіх даследаванняў маглі б быць змешчаны ў больш шырокі еўрапейскі кантэкст для ўзаемнага дапаўнення і параўнання.

У заключэнне мэтазгодна прывесці шэраг пытанняў, якія могуць паслужыць асновай для новых даследаванняў і дыскусій. Якія сімвалічныя ці кансалідоўныя цэнтры прысутнічаюць у беларускай гісторыі? Як яны ўплываюць на беларускую гістарычную свядомасць на ўсіх яе ўзроўнях? Ці падпадаюць яны пад ідэалагічны ўплыў? Якія беларускія міфы заслугоўваюць пераасэнсавання / дэканструкцыі? Ці можна лічыць іншыя пералічаныя тэндэнцыі (змяненні ацэнак гістарычных падзей, дэканструкцыя міфаў і традыцый, адсутнасць ярка выражанай кансалідоўнай функцыі нацыянальнай гісторыі, змяшчэнне акцэнтаў і нігілізм у адносінах да ўласнай гісторыі і інш.) толькі чэшскай асаблівасцю або яны агульныя для ўсёй посткамуністычнай прасторы? Ці можна / неабходна прадухіліць іх узнікненне? Ці чакаюць гэтыя тэндэнцыі свайго напаўнення ў прасторы беларускіх ведаў? У любым выпадку гэтыя і іншыя пытанні яшчэ чакаюць свайго вырашэння, у тым ліку і ў агульнай кампаратыўнай перспектыве.

---

[1] У якасці прыкладу можна прывесці, перш за ўсё, двухтомны польска-чэхаславацкі зборнік, прысвечаны „істотным праблемам гісторыі братэрскіх славянскіх народаў: палякаў, чэхаў і славакаў” у кампаратыўнай перспектыве: Dawna świadomość historyczna w Polsce, Czechach i Słowacji. Prace Polsko-Czechosłowackiej Komisji Historycznej. Red. Heck R. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdaňsk, 1978 і таксама: Polska, czeska i słowacka świadomość historyczna XIX wieku. Materiały sympozjum Polsko-Czechosłowackiej Komisji Historycznej 15-16 XI 1977. Red. Heck R. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdaňsk, 1979.
[2] Hroch M. Úvodem // Úloha historického povědomí v evropském národním hnutí v 19. stol. Praha, 1976. S. 9; Hroch M. Několik poznámek k problému: historické vědomí a zájem rodícího se národa // Husitský tábor. 1985. Č. 2. S. 185-194.
[3] Hroch M. Literární zdroje českého historického povědomí v 19. století. (Příspěvek ke studiu skladby českého historického povědomí a jeho úlohy v národním hnutí) // Polska, czeska i słowacka świadomość historyczna XIX wieku. Materiały sympozjum Polsko-Czechosłowackiej Komisji Historycznej 15— 16 XI 1977. Red. Heck R. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdaňsk, 1979. S. 57.
[4] Kutnar F. Sociálně myšlenková tvářnost obrozeneckého lidu: trojí pohled na český obrozenecký lid jako příspěvek k jeho duchovním dějinám. Praha, 1948. S. 94.
[5] Акрамя непасрэднай пераемнасці паняцця гістарычнай свядомасці ý штэрпрэтацъп Ф. Кутнара Грох пераймае таксама агульную структуру і метадалогію яго даследавання, якія заключаюцца ў трохузроўневым аналізе прадмета даследавання (гістарычнага аб’екта / суб’екта). У Кутнара гэтым аб’ектам ці прадметам аналізу выступае тагачасны „люд” (г. зн. шырокія пласты чэшскага грамадства XVІІІ— XIX ст.), які разглядаецца з пазіцыі дзяржавы, нацыянальных „будзіцеляў” і з пазіцыі самога грамадства. Складовай часткай даследавання Кутнара з’яўляецца аналіз дыскурсу. М. Грох у напісанай амаль праз паўстагоддзя кнізе „На парозе нацыянальнага існавання” пераймае метадалогію Кутнара ўжо поўнасцю. Гэтая кніга прысвечана таму ж перыяду чэшскай гісторыі, а яе галоўным аб’ектам даследавання выступае сам чэшскі нацыянальны рух у яго ранняй стадыі. Грох ажыццяўляе трохузроўневы аналіз нацыянальнага руху: разглядае яго з пазіцыі дзяржавы і кіроўных эліт, з пазіцыі шырокіх пластоў насельніцтва і, нарэшце, з пазіцыі саміх нацыянальных „будзіцеляў”. Галоўную ўвагу М. Грох таксама, як і Ф. Кутнар, засяроджвае на аналізе дыскурсу (гл: Hroch M. Na prahu národní existence. Praha, 1999).
[6] Hroch M. Historická beletrie a historické vědomí v 19. století // Studia Historica XXXIII. Literární a publicistické zdroje historického vědomí v 19. a 20. století. Ved. red. Hroch М. Praha, 1988. S. 12-13.
[7] Hroch M. Úvodem… S. 7. Гэтае азначэнне можна сустрэць у: Hroch M. Literární zdroje… S. 57—73, а таксама ў: Hroch M. Několik poznámek… S. 185-194.
[8] Hroch M. Historické vědomí a potíže s jeho výzkumem dříve i nyní // Historické vědomí jako předmět badatelského zájmu: teorie a výzkum. Ed. Šubrt J. Kolín, 2010. S. 33; Hroch M. Literární zdroje… S. 59.
[9] Hroch M. Literární zdroje… S. 58.
[10] Hroch M. Historická beletrie… S. 11.
[11] Hroch M. Historická beletrie… S. 11.
[12] Пар. паняцце міфа і традыцыі напр. у І. Рака і Я. Пешкавай, гл.: Rak J. Bývali Čechové. České historické mýty a stereotypy. Praha, 1994 і Pešková J. Role vědomí v dějinách. Praha, 1997.
[13] Hroch M. Historická beletrie… S. 12.
[14] Pešková J. Role vědomí… S. 29.
[15] Třeštík D. Mýty kmene Čechů (7. — 10. století). Tři studie ke „Starým pověstem českým„. Praha, 2003. S. 15.
[16] Karbusický V. Báje, mýty, dějiny. Nejstarší české pověstí v kontextu evropské kultury. Praha, 1995. S. 280.
[17] Rak J. Bývali Čechové. České historické mýty a stereotypy. Praha, 1994.
[18] Ходы (Chodové) — чэшскі субэтнас. Яны кампактна жылі ў наваколлі Дамажліц, Тахова и Пршымды. Іх абавязкам была ахова межаў паміж Чэшскім Каралеўствам і Баварыяй. Яны былі непасрэднымі падданымі караля і за службу кароне атрымлівалі вялікія прывілеі і ільготы, якія іх сацыяльна вылучалі з астатняга насельніцтва. Першыя ўпамінанні пра ходаў адносяцца да XIII ст. Адметны знак ходаў, пазней увекавечаны ў літаратуры, — ходскі сабака (чэшскі пастухоў сабака, Chodský Pes), якога ходы выкарыстоўвалі ў памежнай службе.
[19] Maur E. Chodové. Historie a historická tradice. Praha, 1984.
[20] Hojda Z., Pokorný J. Pomníky a zapomínky. Praha, 1996.
[21] Бітва на Белай Гары (Bílá Hora) адбылася 8 лістапада 1620 г. У ходзе бітвы чэшскія войскі (Пратэстанцкая унія) былі поўнасцю разгромлены войскамі імператара Святой Рымской імперыі і Каталіцкай уніі. Вынік бітвы быў вырашальным для Чэхіі, якія страціла сваю незалежнасць амаль на тры стагоддзі.
[22] Kavka F. Bílá hora a české dějiny. Praha, 1962; Kavka F. Husitská revoluční tradice. Praha, 1953.
[23] Больш падрабязна пра пранікненне гэтага раманнага тэрміна ў навуковую тэрміналогію і гістарычную літаратуру гл.: Otčenášek J. Jiráskovo temno a jeho reflexe v historiografii (20. až 50. léta 20. století) // Česká a polská historická tradice a její vztah k současnosti. Pardubická konference (18-20 dubna 2002). Ed. Hrodek D. Praha, 2003. S. 68-76.
[24] Kavka F. Bílá hora… S. 261.
[25] Kavka F. Husitská revoluční tradice. Praha, 1953.
[26] Лібушэ (Libuše) — міфічная чэшская князёўна і жонка Пржэмысла Аратага (Přemysl Oráč), заснавальніка першай дынастт чзшскіх каралёў Пржэмыславічаў, прарочыца і заснавальніца Прагі.
[27] Hroch M. Historické vědomí… S. 43.
[28] Найбольш падрабязны аналіз дадзенага пытання на сёння ажыццявіў М. Гавелка, гл.: Spor o smysl českých dějin. 1895— 1938. Uspořádal Havelka M. Sv. 1. Praha, 1995; Spor o smysl českých dějin 2. 1938-1989. Posuny a akcenty české otázky. Uspořádal Havelka M. Sv. 2. Praha 2006.
[29] Нармалізацыя (Normalizace) (1969 — прыкладна 1987) — афіцыйны тэрмін, які абазначае чысткі ў камуністычнай партыі, масавыя звальненні, увядзенне цэнзуры, роспуск вялікай колькасці палітычных і іншых арганізацый, рэпрэсіўныя мерапрыемствы пасля падаўлення Пражскай вясны ў 1968 г. Нармалізацыя характарызавалася гвал-тоўным падаўленнем рэформаў А. Дубчака (1963—1967/1968) і вяртаннем на агульны стан да іх пачатку.
[30] Падрабязней гл.: Havelka M. Dějiny a smysl. Praha, 2006.
[31] Тамсама. S. 10.
[32] Šubrt J., Pfeiferová Š. Nástin teoreticko-sociologického přístupu k otázce historického vědomí // Historické vědomí jako předmět badatelského zájmu: teorie a výzkum. Ed. Šubrt J. Kolín, 2010. S. 21; Šubrt J., Vinopal J. K otázce historického vědomí obyvatel České republiky // Naše společnost. Roč. 8 (2010). Č. 1. S. 9.
[33] Bourdieu P. Teorie jednání. Praha, 1998. S. 88-89.
[34] Parsons T. Společnosti: Vývojové a srovnávací hodnocení. Praha, 1971. S. 55.
[35] Шубрт И. Историческое сознание как предмет социологического исследования // Вестник Вятского государственного гуманитарного университета. 2010. № 4(1). C. 9.
[36] Šubrt J., Pfeiferová Š. Nástin… S. 25-26. Акрамя гэтага больш падрабязна з тэарэтычнымі асновамі даследавання гістарычнай і калектыўнай памяці можна пазнаёміцца ў шэрагу чэшска- і рускамоўных публікацый І. Шубрта. У рускамоўных публікацыях прыводзяцца таксама вынікі саміх квалітатыўных і квантатыўных даследаванняў памяці. Гл.: Шубрт И. Парадоксы коллективной памяти // Коллективная социально-историческая память и вызовы современности. Актуальные теоретические очерки. Под ред. А. В. Дахина. Н.-Новгород, 2011. С. 17-24; Шубрт И., Пфайферова Ш. Рамки и места коллективной памяти: старая тема, новые взгляды // Личность. Культура. Общество. 2011. Т. XIII. Вып. 1 (№№ 61-62). С. 77-85; Шубрт И. Историческое сознание как предмет социологического исследования // Вестник Вятского государственного гуманитарного университета. 2010. № 4 (1). С. 6—12; Šubrt J. Antinomie sociální paměti // Sociológia. Roč. 43 (2011). Č. 2. S. 133-157.
[37] Hroch M. Historické vědomí… S. 31-32.
[38] Даследаванні навуковага калектыву І. Шубрта грунтуюцца на выніках праекта „Сацыялагічнае даследаванне гістарычнай свядомасці насельніцтва Чэшскай Рэспублікі”. Гэты праект быў падтрыманы Грантавым агенцтвам Чэшскай Рэспублікі ў 2009 г. Нягледзячы на тое, што праект усё яшчэ знаходзіцца ў распрацоўцы, сёння ўжо атрыманы канкрэтныя вынікі. Галоўная мэта праекта — даследаванне ўнутранай структуры гістарычнай свядомасці чэшскага грамадства, аналіз структур, у рамках якіх фармуецца і падтрымліваецца гэтая свядомасць, а таксама выяўленне фактараў, якія яе фармуюць. Метадалагічнай асновай даследавання паслужыла вывучэнне так званых focus groups.
[39] Šubrt J., Vávra M. Které období svých dějin považují Češi za nejvýznamnější? //Historické vědomí jako předmět badatelského zájmu: teorie a výzkum. Ed. Šubrt J. Kolín, 2010. S. 82-85.
[40] Тамсама. S. 87-89.
[41] Šubrt J., Pfeiferová Š. Pohled na historické vědomí obyvatel České republiky // Historické vědomí jako předmět badatelského zájmu: teorie a výzkum. Ed. Šubrt J. Kolín, 2010. S. 62. 42 Тамсама. S. 65-66.

Наверх

Гістарычная навука функцыянуе толькі тады,

калі даюць сказаць іншаму, чуюць яго і лічацца з яго словам.

Штэфан Ёрдан

Гадоў сем таму, калі адзін з маіх калег, чыя прафесійная дзейнасць раней таксама была звязана толькі з акадэмічным Інстытутам гісторыі і які гэтаксама стараннямі новай дырэкцыі апынуўся па-за яго сценамі, у размове сказаў: “Пачакай, прыйдзе час, і мы вернемся на ранейшую працу”, то сама ўяўная магчымасць працы ў, здавалася б, той самай установе яшчэ не выклікала ўнутранага пярэчання, хоць я і не падзяляў падобнага аптымізму. Затое цяпер такое ўжо і ўявіць немагчыма, бо гэта было б не толькі прафесійнай дэградацыяй, але і маральным суіцыдам, – настолькі перарадзіўся той жа інстытут! Толькі справа не ў адной названай установе – моцна змянілася, па-мойму, асяроддзе гісторыкаў наогул. Што адбываецца з беларускімі гісторыкамі, як трансфармуецца іх прафесійная ідэнтычнасць – гэта тыя непрыемныя пытанні, якія даўно неабходна ставіць і шукаць адказы. І найперш – што мы сёння з сябе ўяў-ляем, ці з’яўляемся мы наогул яшчэ нейкай супольнасцю. Ніжэй дзялюся сваімі суб’ектыўнымі меркаваннямі на гэты конт.

Як вядома, паняцце “навуковай супольнасці” (scientific community) увёў Томас Кун[1]. Амерыканскі гісторык навукі лічыў, што такую супольнасць утвараюць навукоўцы, якія атрымалі падобную адукацыю і прафесійныя навыкі, маюць адзін прадмет даследавання і якіх яднае “дысцыплінарная матрыца” – сімвалічная камунікацыя, агульнапрызнаныя прадпісанні, каштоўнасці і прыклады таго, як “робіцца” навука[2]. Знешне істотнай прыкметай прыналежнасці да такой карпарацыі ён назваў таксама членства ў прафесійных таварыствах і чытанне дысцыплінарных часопісаў, г. зн. зацікаўленасць яе членаў не толькі прыватнымі даследаваннямі, але і больш агульнымі праблемамі пазнання. І ўрэшце, што сёння падаецца асабліва важным, зарыентаванасць на ацэнку сваёй працы ў межах прафесійнай карпарацыі: вучоны “працуе для аўдыторыі калег” і яго рашэнні павінны быць прымальныя ў прафесійнай групе, члены якой – “адзіныя знаўцы правілаў гульні”, у той час як на зварот па навуковых пытаннях да дзяржаўных уладаў і да шырокіх масаў, згодна з няпісанымі правіламі такой супольнасці, павінна накладвацца забарона[3].

Паспрабуем цяпер суаднесці з названымі прыкметамі рэаліі сучаснага асяроддзя беларускіх гісторыкаў.

Раней усё ж былі такія часы, калі беларускія гісторыкі, здаецца, маглі адчуваць сябе адной навуковай карпарацыяй. Напрыклад, калектыў акадэмічнага Інстытута гісторыі з канца 80-х (з ранейшымі практыкамі жыцця гэтай установы я проста не знаёмы) і прынамсі да сярэдзіны 90-х гадоў мінулага стагоддзя. Пры пэўных агаворках ён мог лічыцца навуковай супольнасцю і ў Кунавым азначэнні. У познесавецкую эпоху гісторыкаў яшчэ яднала як адзіная парадыг-ма, так і цэлая сістэма дысцыплінарных нормаў і практык. Хоць дагматызм савецкай версіі гістарычнага матэрыялізму як метадалогіі і партыйнае кіраванне яшчэ доўга абмяжоўвалі навуковую свабоду гісторыкаў, аднак на працу даследчыкаў Сярэднявечча і асабліва археолагаў гэта не мела істотнага ўплыву, а з перабудовай і галоснасцю сталі магчымымі жывыя дыскусіі, перагляд непарушных раней догмаў і дэмакратызацыя жыцця навукоўцаў. У кожным разе, пры ўсіх тагачасных недахопах агульнае адчуванне было такое, што прафесійныя інтарэсы і навыкі яднаюць большасць супрацоўнікаў установы незалежна ад пакалення і палітычных арыентацый.

З распадам СССР і ў Мінску рабіліся захады па дэідэалагізацыі гістарычнай навукі, а таксама першыя крокі па яе мадэрнізацыі – найперш праз развіццё сувязяў з замежнымі інтэлектуальнымі цэнтрамі і адаптацыю новых метадалагічных падыходаў.Гэты працэс адбываўся натуральна, бо гісторыкі ў сваёй большасці ўсведамлялі галоўныя недахопы савецкай гістарыяграфіі. У гэтай сувязі паказальна, што першая ў Беларусі нацыянальная канцэпцыя гістарычнай навукі і адукацыі ў якасці неабходнай перадумовы навуковасці гістарыяграфіі прадугледжвала яе дэпалітызацыю, дэпартызацыю і дэідэалагізацыю, метадалагічны плюралізм і шмат іншых сапраўды важных для станаўлення сучаснай гістарыяграфіі прынцыпаў[4]. Істотна таксама, што асноўныя палажэнні гэтай канцэпцыі былі кансалідавана прынятыя на І Усебеларускай канферэнцыі гісторыкаў, якая прайшла на гістфаку БДУ ў пачатку 1993 г. На гэтым жа форуме адбыўся ўстаноўчы сход “Беларускай асацыяцыі гісторыкаў”, якая з’яднала большасць прафесійных гісторыкаў краіны[5]. Гэта былі важныя спробы кансалідацыі шматлікага корпуса спецыялістаў на аснове агульнай канцэпцыі, якую тады на

звалі нацыянальна-дзяржаўнай[6]. Неабходным крокам для такойкансалідацыі ішматабяцальнайперспектывайразвіцця гістарычнай навукі (хоць апошняе і не спраўдзілася) выглядала заснаванне ў тым жа 1993 г. профільнага агульнадзяржаўнага перыёдыка “Беларускі гістарычны часопіс”.

Лішне нагадваць, што пасля ўсталявання ў Беларусі прэзідэнцкага рэжыму гістарычная навука краіны прыкладна з 1995 г. аказалася зноў ва ўмовах дзяржаўна-адміністрацыйнага кантролю, паступовага ўмацавання цэнзуры іпалітызацыі гістарычнага дыскурсу. У гістарыяграфіі да гэтых пераменаў мала што ўдалося змяніць, пагатоў за такі кароткі час не паспелі вырасці новыя прафесійныя кадры, якія авалодалі б сучаснымі метадалагічнымі падыходамі[7]. Толькі ва ўмовах дэмакратыі можна было навучыцца навуковай свабодзе, пра якую пісаў Ганс Георг Гадамер, – свабодзе і адвазе фармуляваць уласныя пазіцыі, супраціўляцца ідэалагічным маніпуляцыям і спекуляцыям начальнікаў. Але новыя ўлады Беларусі паставілі кропку на дэмакратычных пераменах,штодавалі такія магчымасці. Практычна адразу артыкуляваная антызаходняя пазіцыя дзяржаўных уладаў стрымлівала развіццё кантактаў і наладжванне супрацы беларускіх гуманітарыяў з еўрапейскімі навуковымі цэнтрамі, так што пачатая інтэлектуальная мадэрнізацыя штучна затармазілася. Праўда, калі ў гістарычнай адукацыі ўжо ўводзіўся кантроль, які пачаўся з сумна вядомай кампаніі па перагляду падручнікаў (1995/96), то навукова-даследчыцкія ўстановы і ў другой палове 1990-х г. маглі яшчэ дазваляць сваім супрацоўнікам аўтаномную навуковую творчасць.

Вехамі пераходу да горшага перыяду існавання беларускай гістарыяграфіі можна лічыць навязванне т. зв. “новай канцэпцыі” гісторыі аўтарства Я. Трашчанка (2002), увядзенне дзяржаўнай ідэалогіі (2003), што абярнулася вяртаннем практычна савецкай формы ідэалагічнага дыктату, і змену кіраўніцтва ў акадэмічным Інстытуце гісторыі (2004–2005). Апошняя падаецца асабліва прыкметнай, бо менавіта з ёю атаесамляецца пачатак важных наступстваў. Новы дырэктар гэтай установы А. Каваленя, які не меў аніякага ўяўлення пра акадэмічную гістарычную навуку, хутка ажыццявіў тое, на што не замахнуўся б, здаецца, ніводзін з яго папярэднікаў: увёў аўтарытарны стыль кіравання, “прачысціў” кадры супрацоўнікаў па прынцыпе палітычнай лаяльнасці, змяніў структуру, а ў цэлым і саму атмасферу акадэмічнага інстытута: замест прывычных этычных нормаў, уласцівых людзям навукі, запанаваў грубы, камандны тон, навязванне адзінага погляду і пагрозы.

Праўдападобна, такія “навацыі” адпавядалі шырэйшым планам дзяржаўных уладаў, бо пасля ўвядзення абавязковага курсу ідэалогіі ў вышэйшай школе нешта падобнае чакала таксама прафесійную гістарыяграфію, і менавіта новае кіраўніцтва ўзялося за ажыццяўленне патрэбнай палітыкі. Прыкметай такой змены клімату ў гістарыяграфіі падаецца тое, што кіраўнікі дзяржаўных устаноў гістарычнай навукі і адукацыі зладжана абвясцілі навайважнейшай справай гісторыі ідэалагічную функцыю, “выхаванне патрыятызму”, “стварэнне нацыянальных герояў” іда т. п.[8]. Відавочна, зверху была атрымана дырэктыва ствараць такі вобраз мінулага, якім можна было б ганарыцца. Відаць, менавіта так прызначэнне гістарычнай навукі зразумеў дырэктар Інстытута гісторыі, які з трыбуны І з’езда вучоных Беларусі заклікаў гісторыкаў “стварыць свой нацыянальны Пантэон – Пантэон гонару і славы беларускай нацыі” (прычым – у “фундаментальных працах” па гісторыі!)[9].

Згаданы вышэй прынцып дэідэалагізацыі і дэпалітызацыі гістарычнай навукі, уключаны ў першую ў Беларусі нацыянальную канцэпцыю гістарычнай навукі і адукацыі, прынцыпова пярэчыў звядзенню гісторыі да такой ролі, таму новае кіраўніцтва абвясціла яго “разбуральнай канцэпцыяй”, якую “падкінулі заходнія саветолагі”[10].Падобныязаявыбылі адкрытым прызнаннем таго, што гісторыявяртаеццанаідэалагічныя рэйкі, што перад гістарычнай навукай зноў ставіцца задача ідэалагічнага абслугоўвання палітычнага рэжыму. У літаральным сэнсе так яе ролю ўяўляў прынамсі сам кіраўнік акадэмічнага інстытута, які не саромеўся выступаць удруку з ідэалагічна-прапагандысцкай рыторыкай, імкнучыся“гістарычна” паказаць шкоднасць усіхрэвалюцыйных зменаў,да якіх імкнуцца “дэструктыўныя сілы” краіны, што падбухторваюцца Захадам, і абяцаў “канструктыўную падтрымку гісторыкамі дзяржаўнага курсу, які абрала Беларусь”. Перад гісторыкамі ён паставіў адказную задачу: “гісторыкі павінны… на канкрэтных прыкладах ілюстраваць (падкрэслена мною.– Г. С.) дасягненні беларускага народа, паказваць ролюпершага Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі, іншых лідэраў дзяржавы ў фарміраванні беларускай мадэлі сацыяльна-эканамічнага развіцця”[11]. Больш за тое, кіраўнік акадэмічнага інстытута ўжо і без даследаванняў ведаў і публічнаабвяшчаў, што палітычны курс А. Лукашэнкі “адпавядае… векавым спадзяванням беларусаў”[12].

На падобную падмену гісторыі ідэалогіяй і дэкларацыю сервілізму прафесіі гісторыкаў так і не прагучала ніякіх публічна артыкуляваных галасоў нязгоды ці пратэстаў з боку прафесуры. Наадварот, некаторыя калегі ў сваіх працах узяліся цытаваць выступленні А. Лукашэнкі, не раўнуючы як у савецкія часы творы У. Леніна[13]. Так у Беларусі быццам пераблыталіся эпохі. У акадэмічнае жыццё вярнуўся бальшавіцкі стыль палемікі – грубы і агрэсіўны (дастаткова пачытаць тэксты Я. Новіка), з ярлыкамі і эпітэтамі замест аргументаў, з непрымірымасцю да апанента, пазіцыя якога адразу абвяшчаецца “ненавуковай”. Гістарычны тэкст афіцыйнага дыскурсу стаў прыпадабняцца да палітычнага як інструменту ідэалогіі.

У практычным плане пры згаданых праявах выразнай ідэалагізацыі дысцыпліны флагман гістарычнай навукі пад новым кіраўніцтвам звязаў сваю дзейнасць з “прыстасаваннем да камерцыйнарыначных адносінаў” – навукова-папулярным апісаннем гістарычных мясцін, удзелам у раённых і местачковых канферэнцыях, мясцовых чытаннях і гістарычных святах, – у гэтым дырэкцыя па-свойму зразумела “інавацыйную дзейнасць” Інстытута гісторыі[14]. Як ні дзіўна, але кіраўніцтва галоўнай установы, абавязанай прафесійна займацца гістарычнай навукай, сапраўды лічыла дасягненнем правядзенне па 15–17 раённых канферэнцый за год. Новы дырэктар называў перамены ў падначаленай яму ўстанове сваёй “рэвалюцыяй” і ганарыўся дасягненнямі[15]. Яшчэ параўнальна нядаўна ён сцвярджаў, што ўсё развіваецца і ўмацоўваецца, а “творчы калектыў Інстытута гісторыі НАН Беларусі сёння ўпэўнена глядзіць у будучыню”[16].

У кожнага, хто прафесійна далучаны да беларускай гістарыяграфіі і ведае яе рэальную сітуацыю, такая ўпэў-ненасць чыноўніка, адказнага за развіццё акадэмічнай гуманітарнай навукі, магла выклікаць, мякка кажучы, адно недаўменне. Што ж за дасягненні ён меў на ўвазе і чым жа, як ён лічыць, сапраўды можна было б ганарыцца? Можа тым, што яму як дырэктару ўдалося за кароткі час выжыць чараду спецыялістаў з інстытута, разбурыць калектыў і працоўны клімат акадэмічнай установы? Ці тым, што ў кантэксце канфрантацыі з Захадам адміністрацыя пастаралася адгарадзіць беларускіх гісторыкаў ад кантактаў з замежнымі цэнтрамі і паглыбіць ізаляцыю? Факт, што гэтыя кантакты сталі адсочвацца, а стыпендыі замежных фондаў, фінансаваныя імі канферэнцыі і семінары вуснамі самога дырэктара абвяшчаліся шкодным уплывам Захаду на беларускіх гісторыкаў[17]. Да сёння патэнцыял маладых навукоўцаў, якія атрымалі адукацыю ці навуковыя ступені на Захадзе, дома застаецца не запатрабаваны – зноў жа з ідэалагічных матываў. Але ж самаізаляцыя – гэта горшае, на што можна было асудзіць постсавецкую гістарыяграфію, якая не перажыла мадэрнізацыі.

Яшчэ параўнальна нядаўна ў БГА закраналася пытанне стандартаў навуковай працы і прафесійнай этыкі гісторыкаў у сённяшняй Беларусі[18]. На гэты конт вядомыя навукоўцы выказалі нямала крытыкі, адзначаючы, у прыватнасці, страту механізмаў экспертызы, вялікую шкоду ад палітызацыі, ізаляванасці і шмат іншага. Гэта ўжо не здзіўляе, бо пры ідэалагічных прыярытэтах стандарты навуковасці непазбежна зніжаюцца, крытэрыі ацэнак размываюцца, нават калі не адбываецца яўнай падмены навуковага падыходу ідэалагічным, да якой заклікаў А. Каваленя. Наогул, калі гістарычная навука функцыянуе па прынцыпах адміністрацыйнага апарату, то незалежная экспертыза ёй не патрэбна, яна толькі замінае. Ужо даўно абароны дысертацый, якія амаль ніхто не чытае, праходзяць па сцэнары, загадзя вызначаным адміністрацыяй, і з прадвызначанымі вынікамі, якія могуць зусім не адлюстроўваць рэальных навуковых дасягненняў. Навуковыя ступені нярэдка атрымліваюць асобы, якія не маюць адносінаў да рэальнай навукі[19]. У гэтай сувязі пашыраецца з’ява, калі факт атрымання навуковай ступені яшчэ не азначае аўтаматычнага прызнання ў асяроддзі гісторыкаў. А ў цэлым такая практыка безумоўна спрыяе далейшай дэвальвацыі навуковых ступеняў і званняў.

Варта, аднак, прызнаць, што цяперашняму кіраўніцтву гістарычнай навукай удалося прынамсі адно рэальнае дасягненне: у навязванні адзінадумства (найперш – фармальнай лаяльнасці) яно пайшло далей за практыкі савецкіх часоў. Калі тады ў Інстытуце гісторыі БССР працавалі гісторыкі, якія маглі адкрыта выказваць нязгоду з дырэкцыяй, адважваліся спрачацца і канфліктаваць з ёю ў пытаннях, звязаных з вырашэннем навуковых праблем (дастаткова згадаць М. Спірыдонава з яго годнай павагі самастойнай пазіцыяй), і падобная ж практыка была характэрная для акадэмічных інстытутаў у Маскве[20], то сёння гэтага проста не можа быць. Для цяперашніх кіраўнікоў гістарычнай навукі носьбіт іншых поглядаў ці проста незалежны гісторык, які не дэманструе лаяльнасці і мае замежныя сувязі, аўтаматычна трапляе ў катэгорыю “чужых”, якога імкнуцца любымі шляхамі выдаліць з установы. Паколькі лёсы гісторыкаў пры сённяшняй кантрактнай сістэме цалкам у руках адміністратараў ад навукі, то выжываць непажаданых лёгка, і дзяржаўныя інстытуты паспяхова пазбаўляюцца як ад рэальных, так і ад патэнцыйных апанентаў. Апошнім часам па колькасці ідэалагічна матываваных звальненняў з Інстытутам гісторыі спаборнічае гістфак Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Пры гэтым “забракаваныя” кадрыпа-ранейшамуцалкамвыкрэсліваюццазафіцыйнага гістарыяграфічнага працэсу, – амаль як у сталінскую эпоху, калі адносна ўключаных у спіс гісторыкаў выконвалася патрабаванне “исключить всяческие упоминания”. Звольненым беларускім гісторыкам, прычым лепшым, бо яны вылучаліся сваёй пазіцыяй, ведалі мовы і былі інтэграваныя ўзаходнюю акадэмію ці мелі добрыя кантакты з замежнымі навуковымі цэнтрамі, цяпер звычайна даводзіцца прымяняць свае веды на практыцы за межамі краіны, а не дома. І хто ад гэтага выйграе? Калі сучасныя дзяржавы ўсё вастрэй канкуруюць у змаганні за кадры навуковых спецыялістаў, то ў нас ад іх бяздумна пазбаўляюцца. Запомнілася пытанне літоўскіх калег, якія ў свой час прапанавалі мне працу пасля звальнення з Інстытута гісторыі: “Няўжо Беларусь настолькі багатая, каб вось так раскідвацца кваліфікаванымі кадрамі?” На жаль, у нас чыноўнікі ад навукі кіруюцца не рэальнымі дзяржаўнымі інтарэсамі, а хімернымі ідэалагічнымі канструктамі або і проста прыватнай карысцю.

Уздзеянне палітычна-ідэалагічнага фактара на прафесійную гістарыяграфію апошніх дзесяцігоддзяў і сам яго механізм неабходна спецыяльна даследаваць, паводле ж папярэдніх назіранняў яно ўяўляецца ў найвышэйшай меры разбуральным для навукі. Пры цяперашнім палітычным рэжыме, які не пакінуў месца аўтаномнай навуковай твор-часці, перарадзілася сама сістэма практык прафесійнага гісторыяпісання і змяніліся адносіны паміж гісторыкамі – новыя ўмовы спараджалі разлад і сталі выклікам для маральных нормаў вучонага. Яшчэ ў другой палове 1990-х г. згаданае вышэй увядзенне ідэалагічнага кантролю за гістарычнай адукацыяй і навукай абярнулася расколам і палярызацыяй паміж гісторыкамі нацыянальнай арыентацыі і прадстаўнікамі плыні мадэрнізаванага “заходнерусізму” – ідэйных саюзнікаў сённяшняй афіцыйнай улады. Пункты прымірэння паміж імі і не праглядваюцца: паколькі “заходнярускі” наратыў у сваёй сутнасці з’яўляецца расійскім, яго прынцыпова немагчыма злучыць з беларускім нацыянальным наратывам. Гэты сістэмны канфлікт, які ўсё глыбей абцяжарвае гістарыяграфію, стаў першым вялікім расколам, а далейшыя рэпрэсіўныя захады ў дачыненні да нелаяльных гісторыкаў абумовілі, вобразна кажучы, іх “партызаншчыну”. Сама сітуацыя аўтарытарнага рэжыму ўсяляе разлад. Пры фактычнай адсутнасці недзяржаўных акадэмічных устаноў і альтэрнатыўных магчымасцяў прафесійнай рэалізацыі прыярытэтным для гісторыкаў аказалася захаванне ўласнага працоўнага месца, і гэта ўспрымалася хутчэй як нармальнасць, але выпадкі, калі тую ж палітычную кан’юнктуру, да якой адны мусілі прыстасавацца, каб застацца на працы, іншыя спрытна выкарысталі для імклівай уласнай кар’еры, зусім не салідарызавалі калектывы навукоўцаў.

Распад і фрагментацыя асяроддзя гісторыкаў (феномен, пра які даўно не без трывогі загаварылі на Захадзе[21], указваючы на звязаную з гэтым фрагментацыю гістарычнай свядомасці і немагчымасць адзінага “вялікага наратыву”) у нашых умовах набылі асаблівыя вымярэнні і свае спецыфічныя формы. Адбываецца татальная “парцэлізацыя” асяроддзя гісторыкаў і самой гістарычнай навукі. Супольныя навуковыя форумы, даклады з абмеркаваннямі, якія калісь былі нормай у тым жа Інстытуце гісторыі, даўно адышлі ў мінулае. Цяпер гісторыкі, як правіла, не чытаюць нават публікацый калег – у тым ліку тых, што працуюць над блізкімі тэмамі, або і не ведаюць пра іх. Грамадскія інтэлектуальныя пляцоўкі і праекты, нефармальныя ініцыятывы, як і інтэрнэт-форумы і да т. п., хоць яны прысвячаюцца гісторыі, не здольныя злучаць раздробленыя групы гісторыкаў у нешта большае, у вялікую супольнасць, а ў пэўным сэнсе могуць яшчэ далей раздзяляць іх, паколькі не абцяжарваюць сябе агульнымі правіламі інормамі акадэміі. Няма прафесійных дыскусій, таму не выпрацоўваецца, а наадварот, дэградуе культура палемікі, і рэцэнзіі з крытычнымі заўвагамі, якія мусілі б вітацца ў навуковай супольнасці, выклікаюць, як правіла, крыўду ды імкненне расквітацца.

Увогуле, адмірае, відаць, сама патрэба ў супольнасці кампетэнтных калег па цэху. Калі для навукоўца, зноў жа ў класічным варыянце, па Т. Куну, “адзіным арбітрам прафесійных дасягненняў” мусіла б заставацца навуковая карпарацыя[22], то ў нас цяпер для большасці куды важнейшай стала арыентацыя на шырокую публіку (у гэтай сувязі паказальна, што некаторыя гісторыкі сталі запісвацца ў пісьменнікі), а меркаванні калег па цэху калі і цікавяць, дык толькі ў межах сваёй тусоўкі. Гэта зноў жа звязана з агульнай сітуацыяй гістарыяграфіі – калі не засталося ніякіх агульнапрызнаных інстытуцый ці выданняў, якія б уплывалі на легітымнасць навукоўца, калі ранейшыя акадэмічныя нормы і практыкі навуковай працы дыскрэдытаваны, а кар’ера, статус гісторыка і яго даход як галоўны рэсурс сталі вызначацца не навуковымі дасягненнямі, а блізкасцю да ўлады. Сапраўды, у сённяшняй Беларусі адзінае, што можа забяспечваць перспектывы гісторыка, гэта яго праўладнасць. Не дзіўна, што ў такіх умовах пашыраецца практыка, пры якой навуковец задавальняецца легітымнасцю, атрыманай у межах мікрагрупы аднадумцаў, так бы мовіць, у сваёй “тусоўцы” (прыкметная з’ява, якая пашыраецца і сярод гісторыкаў Расіі[23]). Цяпер і ў нас “кожная група – сама сабе гісторык”, і такіх груп ды групак усё большае, так што, карыстаючыся азначэннем П. Новіка, можна сказаць, што беларускія гісторыкі знаходзяцца ў стане поўнай “індывідуалістычнай анархіі”, а па-простаму – у бязладдзі.

Калі зноў вернемся да класічных прыкмет навуковай супольнасці, вызначаных Томасам Кунам, а найперш згадаем зацікаўленасць яе членаў праблемамі пазнання і зарыентаванасць на ацэнку сваёй прафесійнай групы, то не застанецца ніякіх ілюзій. Словам, тое, у што яшчэ гадоў пяць-шэсць таму не хацелася верыць, цяпер стала відавочным – прафесійнай супольнасці гісторыкаў у сённяшняй Беларусі не існуе. Няма карпарацыі, якую ядналі б агульныя практыкі, нормы прафесійнай этыкі і каштоўнасці[24]. Бо няма нічога, што аб’ядноўвала б беларускіх гісторыкаў – ні фармальнай арганізацыі, ні камунікацыі, ні прынцыпаў, ні аднаго ўяўнага “поля”, якое з розных бакоў абрабляюць працаўнікі адной вялікай грамады, удзельнікі адной справы[25]. Адсутнасць жа інстытуцыялізаванай супольнасці тых, хто прафесійна займаецца гісторыяй, са свайго боку толькі аблягчае далей-шы распад і глыбейшую фрагментацыю гісторыі. Больш за тое, становішча, у якім знаходзяцца беларускія гісторыкі, іх інстытуцыйная ізаляванасць ад Еўропы, навязванне этычных нормаў і каштоўнасцяў дыктатам дзяржаўнай ідэалогіі, вымушанае прыстасоўванне да сістэмы, у якой усё па камандзе – такія ўмовы наогул робяць амаль немагчымым іх прафесійны занятак як аўтаномную навуковую творчасць, як служэнне чыстаму даследаванню. У такім стане адміраюць дысцыплінарныя традыцыі гістарыяграфіі, адбываецца трансфармацыя прафесійнай ідэнтычнасці гісторыкаў, у тым ліку губляецца роля і перспектыва традыцыйных акадэмічных часопісаў – знікае сама патрэба ў падобным форуме кампетэнтных. Прафесійная гістарыяграфія ўсё менш уплывае на гістарычную свядомасць грамадства, і мы ўстрывожана назіраем, як набірае моц тое, што Сігурд Шмідт назваў “інтэрвенцыяй агрэсіўнага дылетанцтва”. Журналісты пішуць “сенсацыйныя” гісторыі Беларусі, што захапляюць шырокую аўдыторыю, аматары мінулага ствараюць інстытуты і ладзяць “навуковыя” канферэнцыі, а найбольш амбітным невукам удаецца нават публічна выступаць у ролі “прафесараў гісторыі” – і не без поспеху!

Менш за ўсё хацелася даводзіць, што беларуская гістарыяграфія на тупіковых шляхах. Іншыя калегі нашага расцярушанага цэху могуць ацэньваць яе з іншай перспектывы. Затое, думаю, для ўсіх відавочным даўно стала тое, што любыя перамены, зрухі да лепшага і пачаткі нармалізацыі навуковага жыцця ў нас можна звязваць толькі з іншым палітычным кліматам – з дэмакратызацыяй краіны і яе вяртаннем у свет, да агульных еўрапейскіх стандартаў і практык навуковага жыцця. Для развіцця гістарычнай навукі патрэбны перадусім адкрытасць і дэмакратычныя структуры, у якіх наяўнасць іншадумства – з’ява натуральная. Свабодны і адкрыты абмен меркаваннямі – падставовая ўмова паўнавартаснага гістарыяграфічнага працэсу[26]. Можна сказаць, гістарычная навука жывіцца дыскусіямі! Ва ўсе часы пры таталітарных або аўтарытарных рэжымах развіццё гістарычнай навукі было праблематычным. Творы гісторыкаў, напісаныя з арыентацыяй на нацыянал-сацыялісцкую ідэалогію ці ў парадыгме гістарычнага матэрыялізму, як правіла, страчвалі вартасць адразу пасля ўсталявання дэмакратыі і хутка ператвараліся ў анахранізм. У гэтым сэнсе лішне казаць, наколькі палітычная несвабода і абавязковасць афіцыйнай ідэалогіі шкодзяць беларускай гістарычнай навуцы. Як свабода дае рух грамадству, так разнастайнасць падыходаў і ацэнак рухае гісторыю.

Найважнейшы імпульс да руху і перамен ляжыць, аднак, ва ўсведамленні самімі гісторыкамі таго, што наяўнасць апанентаў – неабходная ўмова ўласнага ж прафесійнага росту, бо яны дазваляюць удакладняць свае ар-гументы, абдумваць тэзісы і ўдасканальваць пазіцыі. Так што калег-іншадумцаў трэба не звальняць, забараняючы ім прафесійную дзейнасць у Беларусі, а ўцягваць у працу і падтрымліваць, нават калі ў іх іншая палітычная арыентацыя. Бо, як справядліва зазначыў цытаваны вышэй Штэфан Ёрдан, супрацьпастаўленне пазіцый і дыскусіі прыносяць болей, чым любыя індывідуальныя дасягненні.

---

[1] Kuhn T. The structure of scientific revolutions. Chicago, 1970; У перакладзе на рускую: Кун Т. Структура научных революций. Пер. с англ. И. З. Налетова. Москва, 1977. Хоць мадэль навуковай супольнасці распрацавана Т. Кунам на прыкладзе прыродазнаўчых і дакладных навук, у цэлым падобны падыход уяўляецца актуальным і для гістарыяграфіі, калі яна прэтэндуе на статус навукі.
[2] Кун Т. Структура научных революций. С. 230, 231, 237, 242–244.
[3] Тамсама. С. 215, 220.
[4] Нацыянальная канцэпцыя гістарычнай навукі і гістарычнай адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь // Беларускі гістарычны часопіс (далей БГЧ). 1993. №1. С. 17–18.
[5] Пра адметную ролю гістарычнага факультэта БДУ ў складаных працэсах станаўлення беларускай гістарыяграфіі гл.: Шупляк П. А., Яноўскі А. А. Гістарычны факультэт БДУ ў працэсах нацыянальнага адраджэння 1990-х гг. (першы вопыт успамінаў і асэнсавання пераломнага часу) // Российские и славянские исследования. Вып. 4. Мінск, 2009. С. 356–366.
[6] Назву можна лічыць у пэўным сэнсе ўмоўнай: яна падкрэслівала, што ў фокусе новай гістарыяграфіі будзе мінулае Беларусі як нацыянальнай дзяржавы, аэпістэмалагічныя праблемы, звязаныя з нацыянальным наратывам іпераносам канцэпту нацыі ў данацыянальныя эпохі тады яшчэ не маглі ўсведамляцца.
[7] Польскі сацыёлаг Рышард Радзік, які прысвяціў даследаванню Беларусі не адно дзесяцігоддзе, сярод слабасцяў беларускай гістарыяграфіі трапна адзначыў успадкаваную ёю з савецкай эпохі схільнасць да ідэалагізацыі, паколькі ў Беларусі “выраслі цэлыя пакаленні гісторыкаў (у тым ліку прафесараў), якія не трымалі ў руках ніводнага падручніка па метадалогіі гістарычных навук“. Radzik R. Dwie interpretacje dziejow: między sowieckością a wizją narodową // ён жа, Białorusini – między Wschodem a Zahodem. Lublin, 2012. S. 160–181, тут s. 161.
[8] “Задача гістарычнай навукі – выхоўваць у грамадстве патрыятызм, гонар за сваю Айчыну, грамадзянскасць”. Цыт. па: Идеологические аспекты государствообразующих процессов истории Беларуси / А. Коваленя и др. Минск, 2005. С. 7; Пар.: Историческая наука в Беларуси (1991–2000): современные проблемы и кадры. Науч. ред. Г. Корзенко. Минск, 2005. С. 3; Пар.: Ходзін С. Гістарычная навука іадукацыя ва ўмовах глабалізацыі // Новейшая история (1991–2006): государство, общество, личность. Минск, 2006. С. 678; Смяховіч М. Сучасны стан гістарычнай навукі ў Рэспубліцы Беларусь і актуальныя праблемы метадалогіі гісторыі // Проблемы методологии исследований истории Беларуси. Минск, 2008. С. 95.
[9] Каваленя А. Дзяржаўнасць Беларусі: гісторыя і сучаснасць // БГЧ. 2007. №12. С. 21.
[10] Гл.: Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Матэрыялы “круглага стала” // БГЧ. 2006. №10. С. 8.
[11] Цыт. па: Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Матэрыялы “круглага стала” // БГЧ. 2006. №11. С. 9–10.
[12] Каваленя А. Дзяржаўнасць Беларусі: гісторыя і сучаснасць // БГЧ. 2007. №12. С. 20.
[13] Гл.: Ходзін С. Гістарычная навука і адукацыя ва ўмовах глабалізацыі. С. 679; Сяменчык М. Гісторыя Беларусі: курс лекцый для студэнтаў І курса ўсіх спецыяльнасцей. Мінск: БДТУ, 2010. С. 3.
[14] Каваленя А. Дзяржаўнасць Беларусі: гісторыя і сучаснасць. С. 18; Смяховіч М. Сучасны стан гістарычнай навукі… С. 96–97.
[15] Гл.: “Мы – язычники?», інтэрв’ю з А. Каваленем у газеце “Советская Белоруссия”, 14.09.2007. С. 4–5.
[16] Каваленя А. Гістарычная навука ў Беларусі на пераломе эпох: выклік часу // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 25. Мінск, 2010. С. 12.
[17] Гл.: Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Матэрыялы “круглага стала” // БГЧ. 2006. № 10. С. 7.
[18] Гл. адказы беларускіх гісторыкаў на анкету часопіса ў БГА, Т. 17 (2010), с. 230–254.
[19] На адзін з прыкладаў навуковага жульніцтва, якое без адпаведнай экспертызы ў Інстытуце гісторыі было ўганаравана навуковай ступенню, мне даводзілася звяртаць увагу. Гл.: БГА. Т. 16 (2009). С. 561–580.
[20] Соколов Б. Нравы современных российских историков: предпосылки к падению и надежды на возрождение // Научное сообщество историков России: 20 лет перемен. Под ред. Г. Бордюгова. Москва, 2011. С. 325–329.
[21] Гл.: Novick P. That Noble Dream: The “Objectivity Question” and the American Historical Profession. New York, 1988, ч. 4. Пар.: Megill A. Fragmentation and the Future of the Historiography // The American Historical Review. Vol. 96. 1991. P. 693–698; Мегилл А. Историческая эпистемология / пер. Кукарцевой М., Катаева В., Тимонина В. Москва, 2007. С. 255–264.
[22] Кун Т. Структура научных революций. С. 221.
[23] Бордюгов Г. Сообщество историков России: от прошлого к будущему. Введение // Научное сообщество историков России: 20 лет перемен. Под ред. Г. Бордюгова. Москва, 2011. С. 13.
[24] У адваротным выпадку, калі б існавалі агульныя нормы прафесійнай этыкі, то (нягледзячы на рызыку трапіць “у спіс”) салідарнасць гісторыкаў упадтрымку калег, што страцілі працу ўвыніку палітычна матываваных звальненняў, праявілася б выразней.
[25] Падобную несуцяшальную выснову сустракаем і ў расійскіх калег, якія прызнаюць адсутнасць гістарычнай супольнасці гісторыкаў Расіі, гл.: Соколов Б. Нравы современных российских историков. С. 334–335. Не настолькі катэгарычныя, але таксама скептычныя меркаванні наконт карпаратыўнай еднасці і салідарнасці гуманітарыяў Украіны гл. у: Механізми контролю за якістю наукової продукції в Україні // Україна модерна. 2007. №1 (12). С. 12–50.
[26] Jordan S. Theorien und Methoden der Geschichtswissenschaft. Padeborn, 2009. S. 215–218.

Наверх

Wybitni historycy wielkopolscy / Praca zbiórowa pod red. JERZEGO STRZELCZYKA. Poznań, Wydawnictwo Poznańskie, 2010. 875 s.

Познань і Велікапольшча маюць значную колькасць дакументальных збораў па гісторыі рэгіёна і I Рэчы Паспалітай, у тым ліку сучасных усходніх суседзяў — Беларусі і Літвы. Іх узнікненне было звязана з дварамі князёў, біскупаў і манастыроў яшчэ ў эпоху Пястаў. У Сярэдневеччы з’явіліся такія каштоўныя крыніцы, як „Хроніка Велікапольская” ці „Хроніка” Янкі з Чарнкова, збіраліся матэрыялы працэсаў з Нямецкім ордэнам, якія сталі выдавацца з сярэдзіны XIX ст. Сярод найбольш значных былі „Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum” (выдаў Тытус Дзялыньскі, які фактычна стаў пачынальнікам працы ў гэтым накірунку), а потым „Acta Tomiciana” — дакументацыя каралеўскай канцылярыі часоў Жыгімонта Старога. З Велікапольшчы паходзілі і такія старапольскія храністы, як Свентаслаў Ажэлка, Самуэль Твардоўскі. Пад час знаходжання земляў пад уладай Прусіі аховай помнікаў нацыянальнага мінулага займаліся такія патрыёты, як Эдвард Рачыньскі і Тытус Дзялыньскі. Вынікам іх працы сталі кнігазборы, якія існуюць і сёння, — Бібліятэка Рачыньскіх (з 1829 г.) і Курніцкая бібліятэка (узнікла каля 1828 г.), у той час як іншыя зборы зніклі. Важнае месца займаюць і зборы створанага ў 1857 г. Таварыства сяброў навукі. У 1919 г. яго старшыня, Х. Свянціцкі, выступіў ініцыятарам стварэння Вышэйшай Пястаўскай вучэльні, цяпер — Універсітэт імя Адама Міцкевіча. Прафесура, якая тут працавала, падрыхтавала яшчэ ў міжваенны перыяд значную колькасць выдатных вучоных, якія пасля Другой сусветнай вайны стварылі ўласныя даследчыцкія цэнтры ў Познані і іншых гарадах паўночна-заходняй Польшчы.

Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны ў Познані ўзнік Заходні інстытут, а потым філіялы Польскай акадэміі навук. Тут пачалі выдавацца такія навуковыя серыі, як „Roczniki Historyczne”, „Przegląd Zachodni”, „Słownik Starożytności Słowiańskich”, „Studia Źrodłoznawcze” (першы з пералічаных убачыў свет яшчэ ў міжваенны перыяд), а таксама даследаванні па гісторыі Памор’я, Велікапольшчы і Познані. Акрамя гэтага з’яўляліся працы па сусветнай гісторыі, гісторыі Нямеччыны, Літвы. У першую чаргу ў гэтай сувязі варта згадаць імёны знакамітых медыявістаў — К. Тымянецкага, Г. Лаўмяньскага і Г. Лябуды.

У сувязі з адзначаным не выклікае здзіўлення жаданне познаньскіх гісторыкаў адлюстраваць дасягненні рэгіянальнай гістарыяграфіі па ўзоры іншых польскіх навуковых асяродкаў[1]. Ва ўводзінах да выдання рэдактар згадвае, што „ідэя асэнсавання гісторыі познаньскага і велікапольскага гістарычнага асяроддзя ўпершыню была сфармулявана… прафесарам Герардам Лябудам пад час урачыстасцяў з нагоды яго шасцідзесяцігоддзя ў кастрычніку 1976 г.”.

У 1989 г. у Навуковым выдавецтве Універсітэта імя А. Міцкевіча выйшла добра падрыхтаваная кніга пад назвай „Wybitni historycy wielkopolscy” (рэд. Е. Стшэльчык), дзе прыводзіліся біяграфіі 33 ужо памерлых даследчыкаў. У новым выданні, якое выйшла пад той самай назвай у Познаньскім выдавецтве, да змешчанай раней інфармацыі дадаліся матэрыялы пра іншых 28 гісторыкаў, якія адышлі ў іншы свет за апошнія 20 гадоў.

Можна спрачацца, ці ўсе пададзеныя ў кнізе асобы былі выбітнымі, але, безумоўна, кожны з іх заслугоўвае, каб застацца ў памяці нашчадкаў. Мы сустракаем тут імёны як тых, хто ўсё свае жыццё звязаў з універсітэтам імя А. Міцкевіча, так і тых, хто воляй лёсу быў вымушаны пакінуць Велікапольшчу. У кнізе прыводзяцца таксама біяграфіі даследчыкаў, якія працавалі на юры дычным факультэце (З. Вайцэхоўскі, З. Качмарчык, М. Шчанецкі). Справядліва згадваецца і Анджэй Вайткоўскі (памёр у 1975 г.), які ў якасці дырэктара Бібліятэкі Рачыньскіх у міжваенны перыяд шмат зрабіў для Велікапольшчы. Пасля нападу Нямеччыны ён выехаў з Познані, а апошнія трыццаць гадоў жыцця працаваў у Літоўскім каталіцкім універсітэце. Нягледзячы на яго шматлікія просьбы ў 1949 г. яму не дазволілі вярнуцца ў Познань, а таму „на чужыне” ён працаваў над бібліяграфіяй гісторыі Велікапольшчы. Яго даследаванне пра Э. Рачыньскага стала класічным і, больш за тое, захавала крыніцазнаўчую вартасць, таму што большая частка матэрыялаў, на падставе якіх яно было напісана, знікла пад час Другой сусветнай вайны.

Падобным чынам можна згадваць мноства паважаных імён. Першыя дзесяць маюць дачыненне да XIX — пачатку ХХ ст. Гэта арыстакраты-асветнікі, якія збіралі старапольскія пісьмовыя помнікі, мецэнаты і выдаўцы старадаўніх крыніц, іх супрацоўнікі і дакументалісты свайго часу (Эдвард Рачыньскі, Тытус і Ян Дзялыньскія, Юзэф Лукашэвіч, Енджэй Марачэўскі, Казімеж Ярахоўскі, Ян Карыткоўскі, Ігнацы Закшэўскі, Эдмунд Калье і Станіслаў Карвоўскі). Наступная група звязана з сучаснай гістарыяграфіяй міжваеннага перыяду (Тэадор Тыц, Адольф Варшаўэр, Браніслаў Дэмбіньскі, Казімеж Хадыніцкі, што прыехаў з Вільні, і адзін з заснавальнікаў універсітэта ксёндз Станіслаў Казероўскі). Частка даследчыкаў перажыла акупацыю і працягнула працу пасля 1945 г. Сярод такіх былі Ян Руткоўскі, Адам Скалкоўскі, Станіслаў Бодняк (дырэктар Курніцкай бібліятэкі і прафесар Познаньскага ўніверсітэта). З пасляваеннага пакалення трэба згадаць Уладыслава Кавалёнка, Здзіслава Грота, Уладыслава Кусіньскага, Вітольда Якубчыка, Ежы Тапольскага, Брыгіду Кюрбіс, познаньцаў Герарда Лябуду, Чэслава Лучака і Бенона Міськевіча.

Звычайна Познань трактуюць як цэнтр нямецкіх даследаванняў. Аднак яшчэ з сярэдзіны XIX ст. тут вялося вывучэнне Вялікага Княства Літоўскага і з’яўляліся адпаведныя публікацыі. Яны мелі важнае значэнне для далейшых даследаванняў. У гэтым месцы неабходна зазірнуць у біяграфіі велікапалян Э. Рачыньскага, Ю. Лукашевіча, Т. Дзялыньскага. На жаль, не змешчаны ў кнізе матэрыял пра памерлага ў маладым узросце гісторыка Яна Непамуцэна Раманоўскага. У міжваенны перыяд аўтарамі фундаментальных прац па гісторыі ВКЛ сталі выхадзец з Віленшчыны Казімеж Хадыніцкі (працаваў у Познаньскім універсітэце), Станіслаў Бодняк і Уладыслаў Пацеха, якія закраналі літоўскую тэматыку ў даследаваннях гісторыі XVI ст.

У 1925 г. з Львова прыехаў Зыгмунт Вайцэхоўскі (1900–1955), у працах якога перавагу мелі нямецкая тэматыка і пачатак існавання манархіі Пястаў. Два познаньскія гісторыкі — Уладыслаў Каваленка (1884–1966) і Уладзімір Двожачэк (1905–1988) — нарадзіліся ў Мінску, у Беларусі. Першы ў 1921 г. прыехаў у Познань, дзе і пражыў да смерці ў 1966 г. Яго цікавіла марская тэматыка і гісторыя першых славян. Доўгі час ён быў адным з рэдактараў шматтомнага „Słownika starożytności słowiańskich”, дзе шмат месца адводзіў малой радзіме. Двожачэк паходзіў з паланізаванай чэшскай сям’і, якая з’явілася на тэрыторыі Беларусі ў канцы XVIII ст. У 1920 г. ён пераехаў з Мінска ў Познань. Тут скончыў школу, потым атрымаў вышэйшую адукацыю і пад кіраўніцтвам Адама Скалкоўскага (які прыехаў з Львова) заняўся старапольскай генеалогіяй. І хоць у яго навуковай спадчыне пераважаюць працы па гісторыі Велікапольшчы, ёсць сярод іх і даследаванні па гісторыі I Рэчы Паспалітай.

Значнай фігурай у познаньскай гістарыяграфіі пасля Другой сусветнай вайны стаў Генрык Лаўмяньскі, які да 1939 г. выкладаў ва Універсітэце імя Стэфана Баторыя ў Вільні і быў аўтарам двухтомніка „Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego”. Біяграфічная нота, змешчаная ў разгляданай кнізе, паказвае яго літуаністычныя працы і фундаментальныя даследаванні па гісторыі славян, якія ён праводзіў пасля 1945 г. І хоць у свой познаньскі перыяд жыцця Лаўмяньскі не вывучаў гісторыю ВКЛ, ён падрыхтаваў шмат вучняў, якія заняліся згаданай тэматыкай, і шчыльна сачыў за дасягненнямі сучаснай гістарыяграфіі ў гэтым напрамку[2]. Пасля смерці выдатнага гісторыка некаторыя з яго прац з’явіліся ў часопісе „Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica”. Больш за тое, была перавыдадзена яго дысертацыя — „Akta cechów wileńskich” [3] (падрыхтаваная Я. Юркевічам), а таксама гісторыя насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага ў XVI ст., што праляжала доўгі час у рукапісах, і „Polityka Jagiellonow”.

Разглядаючы новае выданне пра знакамітых познаньскіх гісторыкаў XIX–ХХ ст., варта заўважыць, што іх унёсак у даследаванне гісторыі старадаўняй Літвы і Беларусі заслугоўвае больш дэталёвага аналізу і асобнай манаграфіі.

Познань

Марцэлі Косман

---

[1] У якасці прыкладу згадаем кнігу „Historycy warszawscy ostatnich dwoch stuleć” (Warszawa, 1986), дзе ў храналагічнай паслядоўнасці прыведзены біяграфіі 26 асоб, пачынаючы ад А. Нарушэвіча і І. Лелявеля.
[2] Падрабязней пра гэта гл: Косман М. З гісторыі і культуры Вялікага Княства Літоўскага. Мінск, 2010. С. 360–375.
[3] Гл.: рэц. М. Космана на гэтае выданне // БГА. Т. 14. Сш. 1–2. 2007. С. 398–404.

Российские и славянские исследования: научный сборник / редкол.: АНАТОЛИЙ П. САЛЬКОВ, ОЛЕГ А. ЯНОВСКИЙ (отв. ред) [и др.]. Вып. I–V. Минск: БГУ, 2004–2010.*

Беларуская славістыка мае глыбокія карані, аднак у адрозненне ад шматлікіх публікацый па гісторыі Беларусі ці Расіі матэрыялаў па гісторыі паўднёвых і заходніх славян у нашай краіне няшмат. Гэты ў пэўным сэнсе „недахоп” паспрабавалі выправіць на гістарычным факультэце БДУ, дзе з 2003 г. прайшла чарада абарон кандыдацкіх дысертацый па гісторыі Чэхаславакіі, Польшчы, Македоніі, Югаславіі, Харватыі, а з 2004 г. пачаў выходзіць зборнік навуковых артыкулаў пад назвай „Российские и славянские исследования”. За перыяд з 2004 да 2010 г. убачылі свет пяць нумароў гэтага выдання, якое па праву стала вядучым у галіне замежнай славістыкі.

У першым выпуску матэрыял згрупаваны ў тры рубрыкі: „Расійская і славянская гісторыя ў перыяд Сярэднявечча”, „Новы час у гісторыі Расіі і славянскіх народаў”, „Праблемы навейшай гісторыі Расіі (СССР) і славянскіх краін”. Працы беларускіх, украінскіх, расійскіх і польскіх гісторыкаў закраналі пераважна праблемы з гісторыі Расійскай імперыі і Беларусі, якая знаходзілася ў яе складзе, старажытнай гісторыі славянскіх народаў, гісторыі СССР і найноўшай гісторыі Польшчы.

Другі нумар навуковага зборніка займеў больш падрабязную рубрыкацыю (артыкулы, паведамленні, крыніцазнаўства і гістарыяграфія, публікацыі, крытыка і бібліяграфія, навуковае жыццё), шырокую тэматыку і міжнароднае прадстаўніцтва аўтараў. У ім раскрываліся структурна-функцыянальныя мадэлі вывучэння савецкай гісторыі 1930-х г. у англа-амерыканскай гістарыяграфіі (В. Мянькоўскі), паказваўся генезіс канцэпцыі старарускай народнасці ў працах У. Пічэты (Н. Усава), нямецкая эканамічная палітыка на акупаванай тэрыторыі Беларусі ў 1941–1944 г. (С. Новікаў), чэхаславацкая ідэя і „венгерскае пытанне” ў гады Першай сусветнай вайны (І. Кручкоў), характарызавалася становішча праваслаўнай царквы ў міжваеннай Польшчы (Я. Мірановіч) і адлюстроўваліся пытанні развіцця польскай сельскай гаспадаркі і сялянскага руху на старонках часопіса „Аграрныя праблемы” ў 1927–1935 г. (Г. Матвееў).

Канчаткова канцэпцыя штогодніка ўсталявалася з выхадам у 2008 г. трэцяга выпуску „Российских и славянских исследований”. Менавіта з гэтага нумара структура часопіса стала ўключаць такія рубрыкі, як „Артыкулы”, „Паведамленні”, „Гістарычныя партрэты”, „Гістарычная падзея — асоба ў гісторыі”, „Крыніцазнаўства і гістарыяграфія”, „Партрэты гісторыкаў”, „Публікацыя”, „Крытыка і бібліяграфія”, „Навуковае жыццё”.

Сярод дакументальных публікацый, змешчаных у II–V выпусках, пададзены вытрымкі з паказанняў У. Пічэты ў час яго знаходжання пад следствам з верасня 1930 да жніўня 1931 г. (вып. II); урыўкі з успамінаў і перапіскі старшыні польскай дэлегацыі на Рыжскай мірнай канферэнцыі Я. Домбскага пра тайныя перамовы са старшынёй расійска-ўкраінскай дэлегацыі А. Іофе наконт мяжы паміж Польшчай і Беларуссю (вып. III); заклік польскай моладзі да жанчын беларуска-літоўскіх зямель пад назвай „Литвинки и Русинки”, які, па меркаванні аўтара прадмовы да дакумента А. Фірыновіч, мог узнікнуць у перыяд з красавіка 1861 да студзеня 1863 г. (вып. V).

Чацвёрты выпуск „Российских и славянских исследований” прысвечаны 75-годдзю гістарычнага факультэта БДУ, што ў першую чаргу адлюстравалася ў рубрыцы „Публікацыі”. Яе значную частку склалі падрыхтаваныя расійскай даследчыцай Л. Уткінай дзённікавыя запісы У. Пічэты, якія ахопліваюць жыццё гісторыка да 1905 г. і ў 1944–1946 г., успаміны былых дэканаў гістфака І. Царук, П. Шупляка і А. Яноўскага, дакументы, якія характарызуюць пэўныя этапы ў жыцці У. Пічэты, У. Перцава, Л. Шнеерсона.

Сярод матэрыялаў і паведамленняў III–V выпускаў можна вылучыць артыкулы А. Салькова па праблеме ўсталявання межаў у Паўднёвай Еўропе пасля Другой сусветнай вайны і пазіцыі СССР, матэрыялы па палітычнай гісторыі Польшчы, Чэхіі, Славакіі, Югаславіі, прапанаваныя як айчыннымі (І. Вашкевіч, Н. Прыступа, С. Лукашанец, Л. Козік, А. Космач, Ю. Паўлавец, А. Еўдакімовіч, В. Кухарэнка, А. Пеганаў і інш.), так і замежнымі (Т. Валакіціна, В. Комар, Я. Рыхлік, Р. Туркоўскі, Д. Алімаў, В. Варынскі, М. Шмігель і інш.) даследчыкамі. Вялікая колькасць публікацый прысвечана розным праблемам у гісторыі Беларусі: шляхецка-сялянскім міжсаслоўным адносінам на беларускіх землях у другой палове XVI — першай палове XVII ст. (П. Лойка), асаблівасцям рэгулявання ўнутранага гандлю на беларускіх землях у XVI — першай палове XVII ст. (А. Кісялёў), тэндэнцыям гаспадарчай дзейнасці ў парэформенным маёнтку на Палессі і ў прыватнасці ў маёнтках Цярэшчанкаў (В. Кахновіч), ролі дваранства ў сістэме гарадскога самакіравання Беларусі ў апошняй чвэрці XIX — пачатку ХХ ст. (І. Грыбко), удзелу беларускага сялянства ў „польскім” паўстанні 1830–1831 г. (У. Сосна), фарміраванню беларускай дыяспары ў Чэхаславакіі на пачатку 1920-х г. (А. Буча) і інш.

У зборніку закранаюцца і некаторыя праблемы метадалогіі гістарычнага даследавання. Так, А. Каханоўскі разглядае асаблівасці метадалогіі і методыкі аналізу сацыяльнай трансфармацыі беларускага грамадства ў другой палове XIX — пачатку ХХ ст. (вып. IV), а М. Сакалова прасочвае эвалюцыю канцэптаў „нацыя” і „нацыянальны суверэнітэт” у розныя гістарычныя перыяды і паказвае асноўныя падыходы сучасных беларускіх даследчыкаў да іх разумення (вып. V).

Адзін з пастаянных элементаў штогодніка — рубрыка „Партрэты гісторыкаў”. Першым матэрыялам у ёй стаў артыкул А. Баранавай і А. Яноўскага, прысвечаны 130-годдзю з дня нараджэння У. Пічэты (вып. III). Аўтары засяродзілі ўвагу на „беларускай складовай” у біяграфіі знакамітага даследчыка і паказалі яго ўнёсак у станаўленне і развіццё не толькі БДУ, але і нацыянальнай гістарычнай навукі, асабліва такой яе часткі, як беларусазнаўства. Працягам публікацый пра вядомых даследчыкаў-славістаў сталі артыкул А. Давідсана пра М. Палеціка (вып. IV) і матэрыялы А. Яноўскага і С. Цемушава пра А. Савіча (вып. V).

У рубрыцы „Крытыка і бібліяграфія” ўведзены ўнутраныя падзелы: „Разважанні над кнігай”, „Рэцэнзіі”, „Каротка пра кнігі”. Варта адзначыць, што ва ўсіх падраздзелах прадстаўлены працы, якія выйшлі не толькі і не столькі ў Беларусі, колькі за яе межамі — у Польшчы, Расіі, Украіне, ЗША, Харватыі, Сербіі і іншых краінах. Аўтары публікацый знаёмяць чытачоў з дасягненнямі замежных калег-славістаў і дзеляцца сваімі разважаннямі і заўвагамі.

Варта падкрэсліць, што рэдактары „Российских и славянских исследований” вырашылі не спыняцца толькі на знаёмстве чытачоў з новым фактамі і падзеямі. Яны прапанавалі, на наш погляд, вельмі цікавы раздзел „Запрашэнне да дыскусіі” ў рубрыцы „Навуковае жыццё”. У гэтай частцы зборніка былі прыведзены разважанні А. Яноўскага пра развіццё сучаснай нацыянальнай гісторыі (вып. II), А. Насковай пра стаўленне Сталіна да Арміі Краёвай (вып. III), А. Лукашэвіча пра ацэнку расійскіх службаў па лі тыч нага вышуку і контрразведкі палітычнай сітуацыі ў беларускіх губернях напярэдадні вайны 1812 г. (вып. IV), А. Стыкаліна пра гісторыю падрыхтоўкі і правядзення маскоўскіх паседжанняў кампартый у лістападзе 1957 г., прысвечаных арганізацыі ўрачыстых мерапрыемстваў да 40-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі (вып. V). На жаль, далей „запрашэння” гэтыя дыскусіі не пайшлі. Хаця ўздыманыя аўтарамі праблемы сапраўды заслугоўва юць абмеркавання. Можна спадзявацца, што ў перспекты ве закранутыя ў штогодніку пытанні выклічуць актыўную рэакцыю навукоўцаў не толькі з Беларусі, але і з іншых краін. Прынамсі рэдкалегія, спадзеючыся пашырыць кола сваіх чытачоў і патэнцыйных аўтараў, а таксама з увагі на невялікі наклад часопіса, з лютага 2009 г. стварыла сайт   (www.rsijournal.net), дзе рэгулярна раз мяш чае матэрыялы чарговых выданняў.

Спрабуючы пашырыць кантакты беларускіх славістаў з замежнымі калегамі, рэдкалегія штогодніка знаёміць чытачоў з цэнтрамі і школамі славістыкі і русістыкі, з працай навуковых канферэнцый і форумаў, запрашае да ўдзелу ў працы спецыялістаў з розных краін свету. Хочацца спадзявацца, што пачынанні беларускіх гісторыкаў-славістаў дадуць свой плён і прывядуць да актывізацыі даследаванняў не толькі па айчыннай гісторыі, але і па гісторыі іншых славянскіх народаў.

Мінск

Любоў Козік

* Вып. I (2004), 252 с.; вып. II (2007), 263 с.; вып. III (2008), 367 с.; вып. IV (2009), 431 с.; вып. V (2010), 419 с.

Беларускі гістарычны часопіс

Першы нумар за 2010 г. пачынаецца матэрыялам Вітаўта Чаропкі „Іван Хруцкі: адкрыццё мастака (да 200-годдзя з дня нараджэння)”, у якім ва ўласцівай аўтару маляўнічай манеры апавядаецца пра жыццё і творчасць Івана Хруцкага (1810–1885), робіцца спроба зняць шэраг супярэчнасцяў у дачыненні да біяграфіі мастака. Аднак поўная адсутнасць спасылак (пададзены толькі спіс літаратуры) змяншае магчымасць праверкі сцвярджэнняў аўтара. Тры наступныя артыкулы прысвечаны гісторыі царквы пры бальшавіках. У даследаванні Мікалая Клепікава „Канфіскацыя царкоўных рэліквій у 1920-я г.” распавядаецца, як пад лозунгам „дапамогі галадаючым” у 1922 г. ладзілася разрабаванне маёмасці рэлігійных супольнасцяў. Звесткі па ССРБ падаюцца як ілюстрацыйны матэрыял. Назва артыкула Таццяны Івановай — „Канфесіянальная сітуацыя на тэрыторыі Віцебскай губерні ў 1917–1924 г.” — не цалкам адпавядае яго зместу, бо гаворка ідзе пераважна пра змены ў палітыцы бальшавіцкай улады ў дачыненні да хрысціянскіх канфесій. Уладзімір Гарыдавец („Гісторыя абнаўленчага расколу на Віцебшчыне”) апісвае ўнутраны канфлікт у Праваслаўнай царкве ў 20–30-я г. XX ст. паміж прыхільнікамі захавання старых царкоўных звычаяў і т. зв. „абнаўленцамі”, якія выступалі за адаптацыю праваслаўя да савецкага ладу. Святарскі сан аўтара, прыналежнасць да „патрыяршай” царквы не спрыяюць бесстароннасці выкладу. Тэма гісторыі адукацыі прадстаўлена артыкулам Алены Трубчык „Школьная справа на тэрыторыі Беларусі ў час польска-савецкай вайны 1919–1920 г. на старонках перыядычнага друку”, дзе паказваецца адлюстраванне школьнай праблематыкі ў матэрыялах выбраных польскіх афіцыйных, беларускіх незалежных і савецкіх газет. Мікалай Токараў у матэрыяле „Акадэмік Павел Восіпавіч Горын (да 110-годдзя з дня нараджэння)” у характэрным для такога кшталту прынагодных тэкстаў патэтычным стылі апісвае лёс беларускага савецкага гісторыка Паўла Горына-Каляды (1900–1938), вучня Міхаіла Пакроўскага, прэзідэнта Беларускай акадэміі навук (1931–1935), які спрычыніўся да разгрому т. зв. „нацдэмаўшчыны”, але і сам не пазбегнуў рэпрэсій.

Другі нумар. У артыкуле Аляксандра Кушнярэвіча „Храмы-кастэлі Вялікага Княства Літоўскага” характарызуюцца помнікі абарончага дойлідства ВКЛ XV — пачатку XVII ст. Робіцца выснова, што прататыпам храмаў-кастэляў у ВКЛ (як каталіцкіх, так і праваслаўных) быў касцёл Святога Станіслава ў Вільні. Даследаванне Алены Коршук „Каштоўнасныя асаблівасці нацыянальнай свядомасці беларусаў” — чарговая спроба даказаць схільнасць беларусаў да калектывізму: на гэты раз у якасці прыкладаў фігуруюць незразумела па якіх параметрах абраныя вершы, а таксама варыянты беларускага гімна. Апошняе зусім недарэчна, бо любы гімн так ці інакш апелюе да супольнасці. Аляксандр Павільч („Асэнсаванне міжканфесіянальных адрозненняў у помніках усходнеславянскага пісьменства: культуралагічны аналіз”) імкнуўся „прасачыць эвалюцыю ўяўленняў пра міжканфесіянальныя адрозненні” (с. 25), але замест гэтага падаў малазвязаныя паміж сабой анатацыі дзясятка тэкстаў, якія адносяцца да розных часоў, належаць розным народам і культурам.

Трэці нумар адкрываецца артыкулам Леаніда Землякова і Мікалая Шчокіна «Праблема „адукацыя і рэлігія” ў кантэксце дзяржаўна-канфесіянальных адносін у Рэспубліцы Беларусь». Аўтары лічаць, што канфесійная адукацыя не адпавядае свецкаму характару навучальных устаноў, а вось рэлігіязнаўчая — цалкам магчымая ў іх сценах. Звяртаецца ўвага на неабходнасць удасканалення заканадаўства ў сферы рэлігійнай адукацыі. Незразумела, аднак, наколькі дарэчны гэты матэрыял у гістарычным выданні. Таксама ўражвае няведанне аўтарамі беларускай мовы: „пабудова пісьменнай (!) палітыкі” — няўдалая калька з „построения грамотной политики”. Віталь Галубовіч („Палітычная сістэма Вялікага Княства Літоўскага ў 1588–1648 г.”) спыняецца на ролі манарха ў палітычным жыцці, дзяржаўных інстытуцыях, складзе, унутраным падзеле і ролі ў Рэчы Паспалітай палітычнай эліты ВКЛ, дзейнасці соймаў і соймікаў у акрэслены перыяд. Адзначаецца паступовае набліжэнне да польскіх узораў па ўсіх параметрах. Яшчэ два артыкулы прысвечаны пытанням этнаграфіі і мастацтвазнаўства. У матэрыяле Аляксандры Раманюк „Рэгіянальныя і лакальныя асаблівасці намітак Усходняга Палесся канца XIX — пачатку XX ст.” апісваюцца асаблівасці рушніковых галаўных убораў (не толькі ўласна намітак) у вылучаных М. Раманюком рэгіёнах — Калінкавіцкім, Давыд-Гарадоцкім, Тураўскім, Брагінскім, „Вічынскай зямлі” (тэрмін І. Сербава), Турава-Мазырскім. Паліна Богдан („Мастацкія асаблівасці традыцыйных беларускіх паясоў”) зрабіла (па традыцыйных этнаграфічных раёнах) апісанне паясоў паводле тэхнікі вырабу, памераў і дэкору — каларыстыкі і арнаментацыі.

Чацвёрты нумар мае выразную „ваенную” скіраванасць. Змешчана справаздача „Вялікая Айчынная вайна (агляд матэрыялаў круглага стала, які адбыўся ў Інстытуце гісторыі НАН Беларусі 3 сакавіка 2010 г.)”. Большасць выступленняў на „круглым стале” была вытрымана ў навуковым рэчышчы, арыентавана на акрэсленне актуальных задач вывучэння дадзенай тэмы, хоць не абышлося (даклады Уладзіміра Кузьменкі, Вадзіма Гігіна і асабліва Яўгена Новіка) без традыцыйнага „выкрывання фальсіфікатараў”. У артыкуле Уладзіміра Паўлава „Беларусы ў руху Супраціўлення Чэхаславакіі” сабраны звесткі пра нараджэнцаў Беларусі, якія былі партызанамі на тэрыторыі Чэхіі і Славакіі, апавядаецца як пра партызанаў — уцекачоў з палону і г. д., так і пра спецыяльна закінутых з тэрыторыі СССР. Матэрыял Неанілы Цыганок „Праведнікі народаў свету” прысвечаны выратавальнікам яўрэяў у часы Другой сусветнай вайны ў Асіповіцкім раёне, вызначаецца матывацыя іх дзеянняў. Асаблівая ўвага звяртаецца на гісторыю праведніка Аляксея Дзянісава. З агульнай канвы выбіваецца даследаванне Леаніда Казакова „Узнікненне і развіццё фальваркаў у шляхецкіх уладаннях у Вялікім Княстве Літоўскім (другая палова XVI — першая палова XVII ст.)”, у якім вызначаюцца асаблівасці з’яўлення фальваркаў у шляхецкіх маёнтках у ВКЛ, адрозненні фальваркаў ад гаспадарскіх двароў, асаблівасці гаспадарання пры дадзенай эканамічнай сістэме.

У пятым нумары тры матэрыялы прысвечаны гісторыі Полацка. У артыкуле Марата Клімава „Новае адкрыццё ў храналогіі старажытнага Полацка” адзначаецца, што знаходкі арабскіх дырхамаў, якія, на думку аўтара, трапілі ў Полацк у 820–840-я г., пацвярджаюць існаванне Полацка на гарадзішчы ўжо ў першай палове IX ст. Дзяніс Дук („Ад Рагвалода да Івана Грознага: Верхні замак у сацыяльнай тапаграфіі Полацка”) насуперак прынятаму ў ранейшай гістарыяграфіі меркаванню сцвярджае, што Верхні замак здзяйсняў функцыі дзядзінца не з XI, а з XIV ст. (княскі церам на ім даследчык датуе акурат XIV ст.), а дагэтуль ён быў сакральным (спачатку — паганскім, а пасля — хрысціянскім) цэнтрам. Матэрыял Івана Саверчанкі «„Полацкі летапіс” — галоўная крыніца палітычнай гісторыі Беларусі XII ст.» — гэта спроба рэканструяваць тэкст „Полацкага летапісу” на падставе Іпацьеўскага, Лаўрэнцьеўскага і Радзівілаўскага спісаў. Але ніяк не пазначаюцца прынцыпы адбору паведамленняў, бо адзін факт згадкі ў іх падзей і асоб, звязаных з Полацкай зямлёй, недастатковы для аднясення звестак у набыткі полацкага летапісання. Астатнія матэрыялы па гісторыі Беларусі датычаць XX ст. У артыкуле Міхаіла Анісяева „Арганізацыя Асобага аддзела Заходняга фронту” апісваецца стварэнне, структура і паўнамоцтвы савецкай ваеннай контрразведкі на тэрыторыі Беларусі ў 1919–1920 г. Вольга Коваль у працы „Узаемасувязь беларускай і ўкраінскай эміграцыі міжваеннага часу (па матэрыялах беларускай эмігранцкай прэсы)” адзначае сумесны ўдзел беларусаў і ўкраінцаў у палітычных і грамадскіх мерапрыемствах, падкрэслівае, што беларускія дзеячы лічылі ўкраінцаў прыкладам для сябе.

Надзіва шмат матэрыялаў па сярэднявечнай і раннемадэрнай гісторыі Беларусі і ў шостым нумары. У артыкуле Аляксандра Доўнара „Белавежская пушча ў XVI–XVIII ст.: асноўныя вехі гісторыі” апавядаецца пра сістэму аховы і карыстання ў Белавежскай пушчы, вялікая ўвага аддадзена розным катэгорыям насельніцтва, што служылі ў пушчы. Дзмітрый Крывашэеў („Тэрміналогія лясных промыслаў у Вялікім Княстве Літоўскім XIV–XVI ст.”) падае назвы прыстасаванняў для палявання, баброўніцтва, бортніцтва і нарыхтоўкі драўніны. Робіцца выснова, што за выняткам нямецкамоўнай тэрміналогіі апошняга промыслу назвы астатніх прыладаў маюць мясцовае паходжанне. Тэма Другой сусветнай вайны раскрываецца ў тэкстах Сяргея Новікава („Абарона Брэсцкай крэпасці: традыцыйнае і новае ў гістарыяграфіі”) і Крысціяна Ганцара („Штурм Брэсцкай крэпасці”). Гэтыя артыкулы ўяўляюць сабой рэцэнзіі на працу расійскага даследчыка Расціслава Аліева „Штурм Брэсцкай крэпасці” (2008), у якой гісторыя абароны Брэсцкай крэпасці падаецца не як звычайна, на падставе ўспамінаў абаронцаў, а па звестках нямецкіх крыніц. Да пераважна станоўчай рэцэнзіі С. Новікава (К. Ганцар куды больш крытычны) дададзены яшчэ выклад савецкай (яна ж — афіцыйная беларуская) версіі гісторыі абароны.

Сёмы нумар прысвечаны 600-годдзю Грунвальдскай бітвы. У артыкуле Руслана Гагуа „Грунвальдская бітва 1410 г.” апавядаецца пра перадгісторыю і ход Вялікай вайны 1409–1411 г. у цэлым і, вядома ж, пра Грунвальдскую бітву 15 ліпеня 1410 г. Аўтар разглядае ролю Ягайлы ў бітве, значэнне смаленскіх палкоў і інш. Яшчэ адзін аналіз перадумоваў і ходу бітвы робіць Юрый Бохан („Да пытання аб некаторых дыскусійных момантах Грунвальдскай бітвы 1410 г.”). Даследчык спыняецца на легендзе аб наяўнасці „воўчых ям”, а таксама на пытаннях размяшчэння войскаў перад бітвай і ўласна яе ходу, перадусім, характару і маштабаў уцёкаў войска ВКЛ. Як і ў папярэднім нумары, два даследаванні напісаны пра Другую сусветную вайну і яе наступствы. Сяргей Новікаў („Магілёўская бітва 1941 г. у данясеннях вермахта”) на падставе нямецкіх крыніц апісвае бітву за Магілёў на яе апошнім этапе (20–26 ліпеня 1941 г.), адзначае выдатную сістэму абароны горада, удакладняе склад (па дывізіях і палках) абаронцаў, колькасць палонных, акрэслівае нямецкія страты. Аўтар прапануе прысвоіць Магілёву ганаровае званне „Горад-герой”. У артыкуле Анатоля Шаркова „Нацысцкія злачынцы перад судом ваенных трыбуналаў у Беларусі ў 1945–1950 г.” апавядаецца пра дзейнасць ваенна-палявых судоў, адкрытыя і закрытыя судовыя працэсы над ваеннымі злачынцамі. Падкрэсліваецца, што калі адкрытыя працэсы ў межах ваенных трыбуналаў адбываліся з захаваннем законнасці, то пры закрытай судавытворчасці назіраліся парушэнні. Аляксандр Кушнір і Ігар Чаквін („Этнагістарычныя асаблівасці фарміравання антрапалагічных рыс насельніцтва Беларусі”) паводле дадзеных даследавання чарапоў акрэсліваюць шляхі прыходу славян на тэрыторыю Беларусі (з поўдня), ролю балтаў і фіна-уграў у этнагенезе беларусаў.

У восьмым нумары ў артыкуле „Рукапісная кніга ў Куцейне” Юрый Лаўрык разглядае рукапісы рэлігійнага характару, якія з розных прычын акрэсліваюцца як напісаныя ў Куцейне, і высвятляе, якія з іх сапраўды былі створаны ў куцеінскіх Багаяўленскім і Успенскім манастырах. У публікацыі Вольгі Папко „Арганізацыя паляванняў у ардынацыях князёў Радзівілаў у канцы XIX — пачатку XX ст.” апавядаецца пра паляванні ў Давыд-Гарадоцкай ардынацыі, якой у названы перыяд валодалі Лявон (1808–1885) і Антоній Вільгельм (1833–1904) Радзівілы. Асноўную частку матэрыялу складае пераклад успамінаў польскага мастака Юльяна Фалата (1853–1929) пра паляванне 1886 г., у якім удзельнічаў будучы германскі імператар Вільгельм II Гогенцолерн. У матэрыяле Міхаіла Цубы „Партызанскі рух на беларускіх землях у гады Першай сусветнай вайны” сцвярджаецца, што арганізаваны расійскімі ўладамі ў 1915–1917 г. партызанскі рух, за выняткам некалькіх удалых аперацый з удзелам мясцовага насельніцтва, не меў поспеху, затое сапраўдны масавы рух супраць нямецкага панавання разгарнуўся ў 1918 г., калі яго імкнуліся ўзначаліць беларускія эсэры і бальшавікі. У матэрыяле Ніны Змачынскай „З гісторыі збораў медыцынскіх кніг у Беларусі (да 70-годдзя Рэспубліканскай навуковай медыцынскай бібліятэкі)” падаецца гісторыя медыцынскіх кніжных збораў на тэрыторыі Беларусі з часоў Сярэднявечча. Але асноўная ўвага звернута на перыяд канца XIX — XX ст. і перадусім на стварэнне (1940) і дзейнасць Рэспубліканскай навуковай медыцынскай бібліятэкі.

Тэмай дзявятага нумара стала гісторыя Бабруйска. У артыкуле Вітаўта Чаропкі „Бабруйск: горад-папялушка” асноўная ўвага аддаецца гісторыі Бабруйскай крэпасці як вайсковай фартэцыі і турме, акрамя таго, апавядаецца пра мінулае Бабруйска ў цэлым, згадваюцца яго вядомыя нараджэнцы і жыхары. Іна Аўсейчык („Бабруйская крэпасць: помнік гісторыі і архітэктуры”) падрабязна спыняецца на сістэме ўмацаванняў крэпасці, апісвае план яе аднаўлення. Яшчэ два тэксты належаць да галіны гісторыі мастацтваў. У матэрыяле Наталлі Пінчук „Раслінны, зааморфны і антрапаморфны матывы ў дэкоры металічных упрыгажэнняў X–XIII ст. на беларускіх землях” вызначаецца семантыка арнаментацыі металічных упрыгажэнняў X–XIII ст.: раслінныя і жывёльныя матывы знітоўваюцца з паганскімі вераваннямі, а антрапаморфныя — з хрысціянскім культам. У артыкуле Алы Савіцкай „Беларускі тэатр у 1930-я г.: пошукі, выпрабаванні, страты” распавядаецца, як пад сцягам барацьбы з „фармалізмам” і „нацдэмаўшчынай” знішчаліся здабыткі беларускага тэатральнага мастацтва, а пастаноўкі ператвараліся ў агіткі.

Найбольшая ўвага ў дзясятым нумары звернута на гісторыю беларускіх татараў. У артыкуле Зарыны Канапацкай „Славянамоўныя рукапісы арабскім пісьмом як крыніцы ведаў па культуры беларускіх татараў” даецца кароткая характарыстыка розных відаў рукапісных помнікаў беларускіх татараў (кітабы, хамаілы, тэфсіры, тэджвіды, далавары). Падкрэсліваецца, што гэтыя помнікі могуць служыць для вывучэння старабеларускай гутарковай мовы, хоць тут жа (с. 30) сцвярджаецца, што іх мова ўяўляла сабой „мясцовы гутарковы варыянт польскай мовы (моцна беларусіфікаваны)”, праўда, апошняя заўвага датычыць толькі XVII–XVIII ст. У матэрыяле Ірыны Сынковай і Міхаіла Тарэлкі „Шыіцкая малітва ў рукапісах беларускіх татараў” падаецца тэкст шыіцкай малітвы „Дванаццаць імамаў”, якая захавалася ў шэрагу кітабаў і хамаілаў беларускіх татараў-сунітаў. Робіцца спроба растлумачыць наяўнасць шыіцкай малітвы ў суніцкім тэксце — разу-менне шыіцкіх імамаў як святых-памочнікаў, уплыў на беларускіх татараў з тэрыторый шыіцка-суніцкіх кантактаў — Ірана, Туркменістана, Малой Азіі. Аляксандр Кушнярэвіч і Антон Францішак Брыль („Готыка ў Ашмянах”) сцвярджаюць, што францысканскі касцёл у Ашмянах быў першапачаткова пабудаваны ў гатычным стылі, праявы чаго захаваліся да сёння. Удакладняецца дата яго пабудовы — канец XV — пачатак XVI ст. Юрый Мікульскі („Новыя лісты Філона Кміты-Чарнабыльскага”) акрэслівае ранейшыя публікацыі эпісталярнай спадчыны Філона Кміты-Чарнабыльскага, публікуе тры раней не друкаваныя лісты, з якіх можна даведацца пра абставіны канфлікту ў 1574–1576 г. за пасаду архімандрыта Кіева-Пячорскага манастыра (№ 2) і цяжкую хваробу Івана IV увесну 1579 г. (№ 3). У артыкуле Эдуарда Карніловіча „Міністр-прымірыцель з ро ду Святаполк-Мірскіх” акрэсліваецца палітычная біяграфія віленскага, гродзенскага і ковенскага генерал-губернатара (1902–1904), міністра ўнутраных спраў Расій скай імперыі (жнівень 1904 г. — 18 студзеня 1905 г.) князя Пятра Святаполк-Мірскага (1857–1914), які характарызуецца як ліберальны палітык. Сцвярджаецца, што ён не меў дачынення да „крывавай нядзелі”. Вадзім Гігін у публікацыі „Разгром небальшавіцкіх палітычных партый і груп на тэрыторыі Савецкай Беларусі ў першай палове 1920-х г.” падае змястоўны матэрыял, але асноўная ўвага аддаецца ліквідацыі агульнарасійскіх і яўрэйскіх партый на Віцебшчыне і Гомельшчыне, якія ў першай палове 20-х г. у склад Беларусі не ўваходзілі. З беларускіх партый аўтар падрабязна піша пра роспуск БПСР у 1924 г.

Адзінаццаты нумар пачынаецца аглядным артыкулам Вольгі Ляўко „Развіццё археалагічнай навукі ў Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі ў 2006–2010 г.”, у якім акрэсліваюцца вынікі даследаванняў на Агінскім канале, у Белавежскай пушчы, на стаянцы Кавальцы і паселішчах Крывінскага тарфяніка. Аўтарка таксама спыняецца на археалагічным вывучэнні помнікаў эпохі Вялікага перасялення народаў і часоў вікінгаў. Асобная ўвага аддаецца здабыткам беларускіх археолагаў у даследаванні гісторыі беларускіх гарадоў (Друцк, Мінск, Віцебск, Шклоў) у сярэднявечны і раннемадэрны перыяды. У артыкуле Вітаўта Чаропкі „Адысея Зыгмунта Мінейкі” апісваецца жыццё паўстанца 1863 г., ганаровага грамадзяніна Грэцыі, адкрывальніка антычнага горада Дадон Зыгмунта Мінейкі (1840–1925). Аповед пераважна вядзецца на падставе мемуараў самога Мінейкі і ўспамінаў яго знаёмых. „Ваенная Беларусь у найноўшых нямецкіх даследаваннях” Сяргея Новікава: падаецца змест новых прац Бабеты Квінкерт, Богдана Мусяля і Аляксандра Брагеля. Крытычныя заўвагі робяцца толькі ў дачыненні да працы Мусяля. У даследаванні Андрэя Гаранскага і Святланы Мандрык „Рэформа прыходскага кіравання 1961 г. і яе наступствы ў Беларусі” ідзе гаворка пра адхіленне святароў ад фінансава-гаспадарчага кіравання парафіямі і перадачу гэтых функцый парафіяльным саветам, у якія ў тым ліку ўводзіліся адданыя савецкай уладзе людзі. Адзначаецца змяншэнне колькасці парафій і святароў у Праваслаўнай царкве ў Беларусі ў выніку рэформы.

Дванаццаты нумар змяшчае два матэрыялы па гісторыі мастацтваў. У артыкуле Наталлі Пінчук „Геаметрычныя матывы ў дэкоры металічных упрыгажэнняў IX–XIII ст. на беларускіх землях” пералічваюцца асноўныя геаметрычныя матывы на розных відах упрыгажэнняў, коратка вызначаецца іх сімвалічнае значэнне. Наталля Наркевіч („Скроневыя ўпрыгажэнні жанчын Беларусі XI–XIV ст.”) апісвае знешні выгляд, тэхніку вырабу, мастацкае аздабленне скроневых колцаў, колтаў і раснаў. Сацыяльная гісторыя рэпрэзентавана артыкулам Вольгі Сабалеўскай „Феномен беднасці беларускіх яўрэяў у другой палове XIX ст.”, у якім падкрэсліваецца наяўнасць вялікай колькасці бедных сярод яўрэйскага насельніцтва беларускіх губерняў, апісваецца сістэма дабрачыннасці і дапамогі, якая існавала ў яўрэйскім асяроддзі. Пытанні палітычнай гісторыі закранае Рыгор Лазько ў матэрыяле „Польска-савецкія мірныя перагаворы 1920 г. і лёс Беларусі”, у якім на падставе ўважлівага аналізу крыніц сцвярджае, што другое абвяшчэнне ССРБ было толькі інструментам бальшавіцкай улады для аблягчэння перамоваў з Польшчай.

Весці Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі. Серыя гуманітарных навук

У 2010 г. у выданні „Весці Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі. Серыя гуманітарных навук” было надрукавана 15 артыкулаў па гісторыі і этналогіі, з іх: 1 — па сусветнай гісторыі (у дадзеным аглядзе не падаецца), 2 — па гісторыі этналогіі, 1 — па гісторыі беларускага сярэднявечнага мастацтва; 1 — па гісторыі Рэчы Паспалітай XVIII ст. і ажно 10 (!) — па гісторыі Беларусі XX — пачатку XXI ст.

Тры гістарычныя і адзін этналагічны матэрыял змешчаны ў першым нумары. Андрэй Мацук („Барацьба магнацкіх груповак за ўрад падканцлера ВКЛ у 1752 г.”) раскрывае падрабязнасці барацьбы за пасаду падканцлера ў 1752 г. (фактычна — за вяршэнства ў ВКЛ) паміж Радзівіламі і Фаміліяй (Чартарыйскімі), чый кандыдат Міхал Антоній Сапега ў выніку абышоў вылучэнца Радзівілаў Ігната Сапегу. Гэтае супрацьстаянне прааналізавана ў кантэксце імкнення Аўгуста III усталяваць спадчынную манархію, праціўнікамі чаго былі Чартарыйскія. У артыкуле А. Зябко „Антываенны рух на тэрыторыі Беларусі ў гады Першай сусветнай вайны (жнівень 1914 — люты 1917 г.) у савецкай і айчыннай гістарыяграфіі” характарызуецца вывучэнне антываеннага руху пад час Першай сусветнай вайны ў даследаваннях 20–50-х г., 60–80-х г. і найноўшага перыяду. Адзначаецца вялікая факталагічная база і тэндэнцыйныя ацэнкі, уласцівыя савецкай гістарыяграфіі, і нераспрацаванасць тэмы ў сучаснай беларускай навуцы. Робіцца спроба акрэсліць паняцце „антываенны рух”. У матэрыяле Надзеі Зайцавай „Роля грамадскіх фондаў спажывання ў сацыяльным забеспячэнні калгаснага сялянства Беларусі (1966–1975)” акрэсліваюцца сферы, у якія накіроўваліся грамадскія фонды ў калгасах, прасочваецца дынаміка грашовых выплат, вызначаецца доля фондаў (28–30%), якая прыпадала на вёску. З артыкула Наталлі Луйгас „Роля навуковых школ у даследаванні праблемы беларускай сям’і 80–90-х г. XIX ст.” вынікае, што мэтай аўтаркі было паказаць уплыў „юрыдычнай” (?), „эвалюцыйнай” і „міфалагічнай” школ на этнаграфічнае даследаванне сям’і. Але паколькі фактычна аналізуецца толькі спадчына М. Доўнара-Запольскага і Я. Карскага, атрымалася, што першы — і „юрыст”, і „эвалюцыяніст”, а другі — „эвалюцыяніст” з праявамі „міфалагічных” падыходаў.

„Гістарычную” частку другога нумара распачынае артыкул Аляксандра Кавалені „Вялікая Перамога — на вякі ў памяці людзей”, у якім апавядаецца пра ўшанаванне ў Беларусі памяці герояў вайны, перадусім апісваюцца вялікія і малыя мемарыяльныя аб’екты. Тэкст змяшчае відавочную недакладнасць: „Вечны агонь [у Брэсцкай крэпасці] быў запалены ў дзень адкрыцця мемарыяла 9 мая 1985 г. Героем Савецкага Саюза, першым сакратаром ЦК КПБ Пятром Міронавічам Машэравым” (с. 59), што не адпавядае рэчаіснасці, бо П. Машэраў загінуў у 1980 г. У артыкуле Надзеі Зайцавай „Станаўленне сістэмы сацыяльнай абароны калгаснага сялянства БССР (1966–1975)” акрэсліваецца працэс стварэння адзінай сістэмы сацыяльнага страхавання (у 1971 г.) і пенсійнага забеспячэння (з 1964 г., цалкам — у 1971 г.) калгаснікаў. Адзначаецца, што іх сацыяльная абароненасць была ніжэйшая, чым рабочых і служачых у горадзе. У матэрыяле Марыны Глеб „Рэспубліка Беларусь і еўрапейскія міжнародныя арганізацыі” характарызуюцца ў станоўчым рэчышчы адносіны афіцыйнага Мінска з Цэнтральна-Еўрапейскай Ініцыятывай (Беларусь — удзельнік з 1996 г.), Арганізацыяй Чарнаморскага эканамічнага супрацоўніцтва (назіральнік з 2005 г.), Саветам дзяржаў Балтыйскага мора (назіральнік з 2009 г.), акрэсліваюцца асноўныя напрамкі кантактаў.

У трэцім нумары змешчаны наступныя працы. Наталля Наркевіч („Ювелірнае мастацтва Беларусі XI–XIII ст.”) разглядае розныя віды скроневых, нагрудных, паясных, наручных упрыгажэнняў, а таксама асобна прадметы рэлігійнага культу. Артыкул Вячаслава Даніловіча „Моладзь у сацыяльна-эканамічным жыцці савецкай Беларусі ў пачатку 1920-х г.” прысвечаны высвятленню значэння камсамола ў навучанні і працаўладкаванні моладзі ў ССРБ у першай палове 20-х г. XX ст. У матэрыяле Ксеніі Разуванавай „Асноўныя кірункі дзейнасці Беларускага інстытута гаспадаркі і культуры ў Заходняй Беларусі (1926–1936)” апісваецца разнастайная дзейнасць БІГіК, перадусім у культурна-асветніцкай, а таксама ў гаспадарчай сферы. Але на с. 73 гісторык і грамадскі дзеяч Мікалай Шкялёнак чамусьці названы М. Шлякёнкам. У артыкуле Уладзіміра Здановіча „Беларусы на франтах вайны і ў еўрапейскім руху Супраціўлення ў айчыннай гістарыяграфіі (1991–2009)” аналізуюцца набыткі беларускай гістарыяграфіі па наступных тэмах: беларусы ў польскіх вайсковых фармаваннях і Еўрапейскім руху Супраціву, жанчыны на вайне, роля заградатрадаў і штрафбатаў.

Чацвёрты нумар. У артыкуле Наталлі Луйгас „Станаўленне беларускай савецкай этнаграфічнай школы даследавання праблемы сям’і (50–70-я г. XX ст.)” апавядаецца пра асноўныя напрамкі ў вывучэнні сям’і і шлюбу ў беларускай савецкай этнаграфіі, акрэсліваюцца метадалагічныя падыходы ў іх адрозненні ад характэрных для ранейшых (напрыклад, прац М. Доўнара-Запольскага) даследаванняў. У матэрыяле Мікалая Мязгі „Польска-савецкая вайна 1919–1920 г. у савецкай міжваеннай гістарыяграфіі” паказваецца савецкі погляд на прычыны, характар, ход (перадусім бітву на Вісле) і вынікі вайны, беларускі нацыянальны рух пад час яе. Адзначаецца, што ў 30-я г. савецкая інтэрпрэтацыя вайны 1919–1920 г. зведала змены ў бок яшчэ большай ідэалагізацыі. Віталь Крывуць у артыкуле „Маладзёжная палітыка польскіх улад на тэрыторыі Навагрудскага ваяводства ў 1920–1930-я г.” аналізуе сельскагаспадарчую і ваенную падрыхтоўку моладзі, акрэслівае дзейнасць польскіх праўрадавых моладзевых саюзаў.

Веснік БДУ. Серыя 3

„Веснік БДУ” у сваёй гістарычнай частцы з’яўляецца, верагодна, адным з самых збалансаваных перыядычных выданняў Беларусі: прыкладна пароўну на яго старонках прысутнічаюць матэрыялы па гісторыі Беларусі і сусветнай гісторыі, рэпрэзентаваны іх розныя перыяды. У дадзеным аглядзе апісваюцца толькі артыкулы па гісторыі Беларусі.

Першы нумар. У артыкуле Дзяніса Буціна „Копны суд на беларускіх землях Вялікага Княства Літоўскага ў гістарыяграфіі” пасля падрабязнага акрэслення поглядаў гісторыкаў другой паловы XIX — першай трэці XX ст. на склад, механізм дзеяння і функцыі копнага суда робіцца выснова, што ўсе ранейшыя працы выкананы на састарэлай метадалагічнай базе і ўтрымліваюць памылковы тэзіс пра тоеснасць капы з судом пэўнай грамады. Сяргей Бусько („Дэпартамент паліцыі і прафесійны працоўны рух у беларускіх губернях у 1895–1904 г.”) асэнсоўвае „зубатаўшчыну” (падкантрольны паліцыі і абмежаваны эканамічнымі патрабаваннямі рух працоўных) як адну з апошніх магчымасцяў пазбегнуць рэвалюцыі ў Расійскай імперыі. Звернута ўвага на прычыны абрання беларускіх і літоўскіх губерняў для правядзення „зубатаўшчыны”. У артыкуле Андрэя Радзюка „Органы Советской власти в Чечерской партизанской зоне на оккупированной территории Гомельской области (1941–1943)” апавядаецца пра дзейнасць партызан у раёнах Гомеля, Чачэрска, Свяцілавічаў і Кармы, ператварэнне гэтай тэрыторыі ў партызанскую зону, карную аперацыю па яе ліквідацыі ўлетку 1942 г. і аднаўленне яе функцыянавання ў лютым 1943 г. Падаюцца імёны арганізатараў і актыўных удзельнікаў партызанскіх атрадаў.

Другі нумар распачынаецца артыкулам Ганны Карпечанкі „Грамадска-палітычная і асветніцкая дзейнасць магнацкага роду Тышкевічаў у гістарыяграфіі канца XIX — пачатку XXI ст.”, які ўяўляе сабой бессістэмнае пералічэнне (без усялякіх крытычных заўваг) прац пра Канстанціна і Яўстаха Тышкевічаў. У матэрыяле Кацярыны Марозькі „Пинский мужской Богоявленский монастырь: исторический аспект (вторая половина XIX — начало XX в.)” апавядаецца пра насельнікаў манастыра ў сярэдзіне XIX ст., робіцца спроба вызначыць матывацыю іх прыходу ў манастыр, акрэсліваецца матэрыяльнае становішча гэтай духоўнай установы.

Трэці нумар. У артыкуле Таісіі Доўнар „Зараджэнне айчыннай гісторыка-прававой навукі і яе развіццё ў Беларускім дзяржаўным універсітэце” пералічваюцца найбольш значныя дасягненні беларускай правазнаўчай думкі (у гэтым кантэксце згадваецца нават Еўфрасіння Полацкая), пачынаючы з эпохі Сярэднявечча. Галоўная ўвага аддаецца XX–XXI ст., адзначаюцца недахопы гісторыка-прававых даследаванняў у савецкі перыяд. Максім Хамец („Праблема функцыянавання павятовых соймікаў Вялікага Княства Літоўскага ў канцы XVII — першай палове XVIII ст. на беларускіх землях і яе адлюстраванне ў гістарыяграфіі”) акрэслівае беларускую, польскую, расійскую, літоўскую гістарыяграфію пытання па перыядзе XVI–XVIII ст., а не канца XVII — першай паловы XVIII ст., як пазначана ў назве. У даследаванні Наталлі Карповіч „Узровень адукаванасці праваслаўнага духавенства Беларусі ў другой палове XIX — пачатку XX ст.” адзначаецца, што ў дадзены перыяд існавала тэндэнцыя да павелічэння адукаванасці праваслаўнага духавенства, вызначаюцца прычыны гэтага. Аляксандр Бурачонак у артыкуле „Прамысловыя прадпрымальнікі ў сацыяльна-эканамічным жыцці Беларусі канца XIX — пачатку XX ст. (на прыкладзе фабрыкі па вытворчасці шпалераў К. М. Кантаровіча)” аналізуе прычыны поспеху фабрыкі Ківы Меера Кантаровіча ў Мінску (1900–1916), сярод якіх вылучаюцца сацыяльнае забеспячэнне працоўных і наладжаныя эканамічныя сувязі з пакупнікамі і партнёрамі. У матэрыяле Віктара Хаданёнка „Праблема забеспячэння рускай арміі фуражом у гады Першай сусветнай вайны” адзначаецца, што ўвесь цяжар па забеспячэнні фуражом быў ускладзены на прыфрантавыя беларускія губерні. Складанасці з пастаўкамі абумоўліваліся завышанасцю патрабаванняў, недахопам працоўных рук і тэхнікі.

Весці БДПУ. Серыя 2

У дадзеным выданні ў 2010 г. асноўная ўвага звярталася на гісторыю Беларусі XIX — пачатку XX ст. Так, у першым нумары гэтай тэме ў той ці іншай ступені былі прысвечаны шэсць артыкулаў. Анжэла Лютая („Айчынныя савецкія гісторыкі аб становішчы сельскай гаспадаркі ў Беларусі ў другой палове XVIII — першай палове XIX ст.”) аргументавана крытыкуе меркаванні беларускіх савецкіх гісторыка-аграрнікаў пра другую палову XVIII — першую палову XIX ст. як час генезісу капіталізму. У артыкуле Святланы Талмачовай „Праблема правядзення земскай рэформы ў беларуска-літоўскіх губернях” адлюстравана, як боязь „польскага ўплы ву” кожны раз адкладала ўвядзенне земстваў у беларускіх губернях, хоць гэта было эканамічна абумоўлена і мела падтрымку грамадскасці. Таццяна Осіпава ў матэрыяле „Інфармацыйныя магчымасці друкаваных крыніц пры даследаванні становішча рабочых цэнзавай прамысловасці Беларусі (1861–1914)” робіць крыніцазнаўчы аналіз статыстычных крыніц (пераважна аглядаў па губернях) па тэме, акрэслівае іх структуру і змест, адзначае вартасць і недахопы. У даследаванні Ігара Гушчынскага „Месца судовых устаноў у дзейнасці расійскага ўрада па стабілізацыі палітычнай сітуацыі ў Беларусі (1864–1914)” раскрываецца, якім чынам суд з’яўляўся часткай расійскай дзяржаўнай палітыкі ў рэгіёне: праз абмежаванне доступу ў судовыя структуры каталікоў і яўрэяў, працяглае нераспаўсюджанне судовай рэформы 1864 г., практыку паскоранага судаводства па „палітычных” справах. Кацярына Драздова ў матэрыяле „Роля банкаў у сацыяльна-эканамічным развіцці Беларусі (1861–1914)” акрэслівае ўплыў Дзяржаўнага і камерцыйных банкаў на развіццё прамысловасці, пераразмеркаванне зямельнай уласнасці ў вёсцы, функцыянаванне гандлёвых дамоў. Ігар Груцо ў артыкуле «Гісторыя сімвалаў воінскай доблесці ў кампаніі 1812 г. (па матэрыялах даследавання Edward Fraser „The war drama of the Eagles”)» выяўляе недакладнасці і скажэнні ў працы 1912 г. (!) брытанскага гісторыка Эдварда Фрэйзера пра зберажэнне французамі пры адступленні з тэрыторыі Расійскай імперыі сімвалаў палкоў — „Арлоў”. Яшчэ два матэрыялы па гісторыі Беларусі прысвечаны іншым часавым перыядам. У артыкуле Андрэя Самусіка „Уздзеянне Паўночнай вайны на адукацыйную справу Беларусі ў першай чвэрці XVIII ст.” раскрываецца ўплыў разбурэнняў пад час Паўночнай вайны на дзейнасць езуіцкіх навучальных устаноў (часовае закрыццё, з’яўленне калегіумаў у больш бяспечных месцах), а таксама (ускосна) на актывізацыю адукацыйнай дзейнасці дамініканцаў і піяраў ва ўмовах паслаблення ролі езуітаў. Сяргей Гарбіцкі ў матэрыяле „Гістарыяграфія беларуска-чэшскіх узаемасувязей (другая палова XX — пачатак XXI ст.)” пералічвае працы, у якіх аналізуюцца беларуска-чэшскія адносіны, і робіць стандартную выснову, што яны „спецыяльна не вывучаліся” (с. 39) у гістарыяграфіі.

Другі нумар. Уладзіслаў Кадзіра ў артыкуле „Казацка-сялянскае паўстанне пад кіраўніцтвам К. Касінскага на тэрыторыі Беларусі і Украіны (1591–1593)” апісвае паўстанне Крыштафа Касінскага ў катэгорыях „класавай барацьбы” і „гісторыі двух братэрскіх [беларускага і ўкраінскага] народаў” (с. 44), хоць з тэксту ніяк не вынікае, што выступленне распаўсюдзілася на беларускія землі. Уражвае выказаная ў „рэфераце” ўпэўненасць, што „аналіз казацка-сялянскага паўстання (!) у другой палове XVI (!) — першай трэці XVII ст. (!) зроблены аўтарам пераканаўча, поўна і аб’ектыўна” (с. 113), асабліва калі ўлічыць, што тэкст напісаны ў асноўным па матэрыялах украінскіх даследаванняў і нават сінтэзаў. У артыкуле Таццяны Палікоўскай „Гісторыя станаўлення школьнага езуіцкага тэатра ў Беларусі ў айчыннай гістарыяграфіі” акрэсліваюцца падыходы беларускіх савецкіх даследчыкаў да разгляду школьнага езуіцкага тэатра. Аналізуюцца працы Я. Мараша, У. Конана, Я. Усікава, А. Мальдзіса, І. Ягоравай, Т. Бліновай. У даследаванні Ігара Вугліка „Рэгіянальныя асаблівасці традыцыйнай матэрыяльнай культуры і побыту беларускіх сялян XVII–XVIII ст.” вызначаюцца рэгіянальныя асаблівасці ў землеўладкаванні, забудове, прыладах працы, адзенні і знешнім выглядзе, акрэсліваюцца іх прычыны. Ігар Груцо („Сімвалы воінскай доблесці французскага войска ў ваеннай кампаніі 1812 г.: Па матэрыялах дарэвалюцыйнай расійскай гістарыяграфіі”) разглядае выпадкі звароту тагачасных даследчыкаў да пытання лёсу французскіх палкавых сімвалаў, робіцца акцэнт на недакладнасцях у гэтых працах. У матэрыяле Анжэлы Лютай „Даследаванне сацыяльных працэсаў у беларускай вёсцы ў 1861–1917 г. у айчыннай гістарыяграфіі першай трэці XX ст.” аналізуюцца погляды беларускіх гісторыкаў першай трэці XX ст. па акрэсленай тэме. Але галоўная мэта артыкула, здаецца, не ў гэтым, а ў крытыцы (дастаткова абгрунтаванай) выдадзенай у 2005 г. гістарыяграфічнай працы Вячаслава Панюціча „Историография аграрной истории Беларуси 1861–1917 г.”. У матэрыяле Святланы Талмачовай „Удзел жыхароў заходніх губерняў у аказанні дапамогі рускай арміі пад час Руска-турэцкай вайны 1877–1878 г.” апісваецца як арганізацыя прызыву нараджэнцаў Беларусі ў армію, так і дабрачынная дзейнасць (збор сродкаў і г. д.) грамадзянскага насельніцтва беларускіх губерняў. Ігар Гушчынскі ў даследаванні „Дзейнасць натарыяльных устаноў Беларусі і іх роля ў сацыяльна-эканамічным развіцці краю (1883–1914)” высвятляе станоўчыя і адмоўныя бакі сістэмы натарыяту ў Расійскай імперыі, асаблівасці яе функцыянавання ў беларускіх губернях, дзе яна была ўведзена толькі ў 1883 г. У артыкуле Ірыны Лаўрыноўскай „Грамадскі статус сялянкі ў Беларусі ў першай трэці XX ст.” паказваецца працэс пераадолення гендэрнай няроўнасці ў вёсцы, адзначаецца, што сяляне (у тым ліку самі жанчыны) негатыўна ставіліся да эмансіпацыі жанчын. Сяргей Елізараў („Плошча і колькасць насельніцтва БССР 1921–1938 г. у крыніцах і гістарыяграфіі”) адзначае несупадзенне дадзеных па тэрыторыі і насельніцтве ССРБ-БССР у розных крыніцах і даследаваннях, акрэслівае прычыны разыходжанняў, прапануе больш верагодныя, на яго думку, лічбы. У артыкуле Георгія Карзенкі „Даследаванні навукоўцаў Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны” з адчувальным пафасам апісваецца праца беларускіх навукоўцаў у эвакуацыі. Даследаванне Анатоля Крыварота „Узаемадзеянне беларускіх і расійскіх партызанскіх фарміраванняў на тэрыторыі заходніх абласцей БССР у 1942–1944 г.” дае ўяўленне аб дзейнасці на захадзе Беларусі закінутых з тэрыторыі РСФСР савецкіх партызан: іх брыгады складалі 21% ад агульнай колькасці ў рэгіёне, а 60% кіраўнікоў партызанскіх злучэнняў прыбылі менавіта з Расіі.

У трэцім нумары матэрыялаў на гістарычную тэматыку няма.

Нумар чацвёрты. У артыкуле Аляксандра Корзюка „Навуковая школа даследаванняў у галіне тэорыі і методыкі навучання гісторыі ў Рэспубліцы Беларусь” пералічваюцца даследаванні ў галіне методыкі выкладання гісторыі і грамадазнаўства з 1970-х г. Юрый Урублеўскі („Ацэнка поглядаў расійскіх навукоўцаў на праблему паходжання гарадоў IX–XIII ст. на тэрыторыі Расіі і Беларусі”) разглядае наступныя тэорыі: „племянных гарадоў”, „замкавую”, „гарадоў-дзяржаў”, „шматварыянтнасці шляхоў утварэння гарадоў” і інш. Асобна звернута ўвага на даследаванне расійскімі навукоўцамі гарадоў у Беларусі. Але аўтар часам блытаецца ў вызначэнні нацыянальнай прыналежнасці: украінец Пётр Талочка ўведзены ў шэрагі расійскіх даследчыкаў (с. 25), а пра даследаванне расійскага гісторыка і археолага Леаніда Аляксеева сказана, што яно „адлюстроўвае асноўныя дасягненні айчыннай (!) археалагічнай навукі ў вывучэнні гісторыі беларускіх зямель і гарадоў у прыватнасці” (с. 27). Якая „Айчына” маецца на ўвазе — незразумела. Яшчэ адзін гістарыяграфічны матэрыял — гэта „Айчынная гістарыяграфія канца XX — пачатку XXI ст. гісторыі культурна-асветніцкай дзейнасці езуітаў у Беларусі” Таццяны Палікоўскай, якая у цэлым станоўча характарызуе набыткі сучаснай беларускай навукі па праблеме езуіцкай адукацыі, але падкрэслівае, што даследаванні вядуцца ў межах „гісторыі падзей”. Уладзіслаў Кадзіра і Аляксандр Юдзінец („Узмацненне феадальнага прыгнёту ў гарадах Беларусі і Украіны ў другой палове XVI — першай трэці XVII ст.”) імкнуцца паказаць узмацненне нацыянальнага і сацыяльна-эканамічнага прыгнёту беларускага і ўкраінскага насельніцтва ў акрэслены перыяд. Раіса Зянюк („Фарміраванне сеткі духоўных семінарый на тэрыторыі Віленскай, Мінскай і Магілёўскай каталіцкіх дыяцэзій у канцы XVIII — XIX ст.”) прасочвае, як змянялася колькасць каталіцкіх семінарый у залежнасці ад грамадска-палітычных абставінаў, перадусім, палітыкі расійскіх уладаў у дачыненні да Каталіцкай царквы. У артыкуле Ігара Груцо „Матэрыялы расійскіх архіваў як крыніцы па гісторыі воінскіх рэліквій французскага войска ў ваеннай кампаніі 1812 г.” апісваецца, як расійскія ўлады выкарыстоўвалі захопленыя французскія вайсковыя сімвалы ў прапагандысцкіх мэтах, пры гэтым выконваючы „даробку” тых іх элементаў, якія не ўдалося ўзяць. Таццяна Осіпава („Заканадаўчае афармленне медыцынскай дапамогі рабочым цэнзавых прадпрыемстваў Беларусі ў другой палове XIX ст.”) аналізуе пастановы для Гродзенскай і Віленскай губерняў аб медыцынскай дапамозе працоўным, выяўляе адрозненні ў іх, характарызуе стан медыцынскага абслугоўвання на прадпрыемствах. У матэрыяле Святланы Талмачовай „Распаўсюджанне земскай рэформы ў заходніх губернях Расійскай імперыі (1903–1911)” разглядаюцца рэформы 1903 г., калі ў Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губернях былі ўведзены нявыбарныя камітэты па справах земскай гаспадаркі, і 1911 г., калі ў тых самых губернях былі створаны земствы на падставе „нацыянальнага” прынцыпу. Уладзімір Пуцік („Утварэнне землеўпарадкавальных камісій як пачатак зрухаў ва ўкараненні Сталыпінскай аграрнай рэформы на тэрыторыі Беларусі”) вызначае склад і паўнамоцтвы землеўпарадкавальных камісій, а таксама на падставе справаздач губернатараў характарызуе адносіны да іх сялян. У артыкуле Кацярыны Крывічанінай „Навукова-тэхнічнае супрацоўніцтва Беларусі і Расіі па рэалізацыі міждзяржаўных праграм (1997–2000)” апісваецца беларуска-расійскае супрацоўніцтва, якое ладзілася па наступных напрамках: лазерныя, касмічныя і камп’ютарныя тэхналогіі, машынабудаванне, аграномія, пераадоленне наступстваў Чарнобыльскай аварыі. Адзначаецца недахоп фінансавання праграм.

Веснік Брэсцкага ўніверсітэта. Серыя 2

У 2010 г. „Веснік Брэсцкага ўніверсітэта” зазнаў рэарганізацыю, адным з вынікаў якой стала вылучэнне матэрыялаў па гісторыі (разам з эканомікай і правазнаўствам) у серыю 2 з перыядычнасцю выхаду 2 разы на год.

Першы нумар. Артыкул Ірыны Шумскай „Роль творческого наследия М. Огинского и С. Монюшко в культурном пространстве Польши и Беларуси” — гэта ўзнёслы аповед пра Міхала Клеафаса Агінскага і Станіслава Манюшку, іх значэнне для беларускай і польскай культуры. Незразумела, праўда, якая роля самога гэтага матэрыялу ў раздзеле „Гісторыя” ў навуковым выданні. У даследаванні Васіля Табунова „Положение православной церкви и вопрос о её реформировании на белорусских землях в конце XIX — начале XX ст.” акрэсліваюцца спробы рэформаў у Праваслаўнай царкве на мяжы XIX і XX ст. (патрэба склікання Памеснага сабору, павелічэнне ролі прыходаў, змяненні ў адносінах з дзяржавай) і стаўленне да іх іерархаў з беларускіх губерняў. У артыкуле Наталлі Даўгялы „Межконфессиональные отношения в БССР в 20-е г. XX в.” аналізуюцца ўзаемаадносіны праваслаўных, каталікоў, пратэстантаў і іўдзеяў паміж сабою, палітыка бальшавіцкай улады ў дачыненні да гэтых супольнасцяў. Артыкул напісаны пераважна на падставе савецкіх данясенняў, але пытанне пра іх аб’ектыўнасць і рэпрэзентыўнасць аўтарка чамусьці не ставіць. Ігар Шаўчук („Пераўтварэнне Інбелкульта ў Беларускую акадэмію навук”) раскрывае спробы ператварэння Інбелькульта ў БАН на працягу 1920-х г., акрэслівае навуковыя і ідэалагічныя прычыны іх няўдач, падрабязна спыняецца на працэсе стварэння БАН у 1928 г. У артыкуле Аляксандра Савіча „Нацыянальна-вызваленчы рух у Заходняй Беларусі 1921–1939 г. у беларускай савецкай гістарыягра фіі 1920-х — першай паловы 1950-х г.” паказваецца, як стаўлен не да асобных пытанняў гісторыі Заходняй Беларусі (перадусім, ролі КПЗБ і БСРГ) змянялася ў залежнасці ад палітычнай кан’юнктуры. Тэму Заходняй Беларусі працягвае матэрыял Вольгі Мярчук „Працоўная эміграцыя насельніцтва заходнебеларускіх зямель у Францыю ў 1920–1930-я г.”, у якім адлюстроўваецца арганізацыя эміграцыі ў Францыю, асноўныя галіны, дзе працавалі выхадцы з Заходняй Беларусі, умовы жыцця і працы. У яшчэ адным „заходнебеларускім” артыкуле — „Дзей насць Беларускага інстытута гаспадаркі і культуры на тэрыторыі Палескага ваяводства (1926–1936)” аўтарства Ксеніі Разуванавай — асноўная ўвага аддадзена вызначэнню прычын слабой рэпрэзентаванасці гурткоў БІГіК у Палескім ваяводстве. У даследаванні Аляксандры Носавай „Организация репатриации и социальной защиты детей-сирот в БССР” апісваецца працэс вяртання беларускіх дзяцей з замежных тэрыторый пасля Другой сусветнай вайны, іх уладкавання ў сем’і (родныя і прыёмныя), дзіцячыя дамы, акрэсліваюцца магчымасці адукацыі для такіх дзяцей. Таццяна Саўчук у артыкуле „Эволюция памятников Великой Отечественной войны на территории Брестской области” вылучае чатыры этапы ў стварэнні помнікаў, дае іх характарыстыку, адзначае, што сярод мемарыяльных аб’ектаў пераважалі скіраваныя на паказ велічы Перамогі, а не пакут жыхароў Беларусі.

Такім чынам, асноўны змест першага нумара склалі публікацыі па гісторыі Беларусі міжваеннага часу, а сярод іх найбольшая ўвага была звернута на праблемы існавання Заходняй Беларусі пад уладай Польшчы.

Другі нумар змяшчае толькі адно даследаванне пра Заходнюю Беларусь у міжваенны час. Гэта артыкул Віталя Гарматнага „Браніслаў Тарашкевіч і аграрнае пытанне ў Сойме II Рэчы Паспалітай”, у якім акрэсліваецца пазіцыя Браніслава Тарашкевіча па аграрным пытанні, выказаная ім на паседжаннях Сойма, характарызуецца яго дзейнасць як члена БПК, БСРГ і КПЗБ. А тэмай нумара можна ў пэўнай ступені назваць гісторыю рэлігійнай дабрачыннасці: гэтаму далёка не „масаваму” сюжэту прысвечаны два матэрыялы. У артыкуле Кацярыны Марозькі „Благотворительная деятельность Минской православной епархии” апавядаецца пра дзейнасць Праваслаўнай царквы па дапамозе бедным у Мінскай губерні, а таксама пра ўдзел Царквы ў акцыях, інспіраваных дзяржавай, — зборах на пабудову храмаў у „заходніх губернях”, на Каўказе, у Палесціне і інш. Андрэй Паўшок („Благотворительные католические общества на территории Беларуси и их деятельность в начале XX века”) спачатку падае патрабаванні расійскага заканадаўства да грамадскіх аб’яднанняў (у тым ліку дабрачынных), а пасля характарызуе дзейнасць асобных каталіцкіх дабрачынных суполак. Некалькі іншы бок гісторыі Царквы закранаюць Наталля Галімава і Ларыса Лаўрэенка „Брестская епархия: основные аспекты религиозной жизни (1945 — 1960-е г.)”: зроблена спроба вызначыць рэлігійнасць жыхароў Брэстчыны ў разгледжаны перыяд, паказваецца ўплыў дзеянняў савецкай улады на рэлігійнае жыццё. У даследаванні Наталлі Аляксейчыкавай „Вдовство в белорусских городах в XVI–XVIII в. (по материалам актовых книг Могилевского магистрата)” высвятляецца, як змяняўся сацыяльны статус (хоць на самай справе аўтарка разглядае толькі пытанні правасуб’ектнасці) чалавека пасля смерці сужонка. Адзначаецца, што статус мужчыны ніяк не змяняўся, а вось жанчыны-ўдовы маглі выступаць суб’ектамі ў здзелках у большай колькасці выпадкаў у параўнанні з замужнімі. Вартае пахвалы імкненне Ігара Вугліка („Застольны этыкет старабеларускай шляхты XVII–XVIII ст.: тыпалогія, гістарычныя змены”) паказаць „старабеларускія” застоль ныя звычаі у еўрапейскім кантэксце, але выразаў кшталту „так было і на беларускіх землях” для гэтага недастаткова. Акрамя таго, прыкрае ўражанне пакідае процьма абдрукаў. Аляксандр Савіч („Дзіцячыя дамы на тэрыторыі Івацэвіцкага раёна ў другой палове 1940-х — 1950-я г.”) характарызуе ў асноўным на прыкла дзе Косаўскага дзіцячага дома ўмовы знаходжання дзяцей у такіх установах, прафесійную падрыхтоўку выхавацеляў і настаўнікаў, іх адносіны да сваёй працы. У матэрыяле Расціслава Цімафеева „Культурный досуг работников транспортных предприятий БССР в 1943–1991 г.” апіс-ваецца арганізацыя адпачынку чыгуначнікаў, рачнікоў, аўта- і авіятранспартнікаў. Паказваецца функцыянаванне стацыянарных і перасоўных клубаў і г. д.

У адрозненне ад выпускаў за 2009 г. (іх агляд гл. у БГА, т. 17, сш. 1–2, с. 388–390), гэтым разам „Веснік Брэсцкага ўніверсітэта” не засяродзіўся толькі на XIX–XX ст., а змясціў урэшце і матэрыялы (хоць і нешматлікія) пра больш раннія перыяды гісторыі Беларусі.

Веснік Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэта

З 2010 г. часопіс выходзіць 6 разоў на год. З другога нумара выданне пазначаецца як унесенае „ў Пералік навуковых выданняў Рэспублікі Беларусь для апублікавання вынікаў дысертацыйных даследаванняў па біялагічных, педагагічных, фізіка-матэматычных навуках”, так што артыкулы па гісторыі з яго старонак зніклі, але ў нумары першым яны яшчэ былі.

Цэлы калектыў (Аляксандр Саладкоў, Віктар Акуневіч, Аляксандр Дзядзінкін, Анатоль Дулаў) стаў аўтарам „юбілейнага” матэрыялу „Витебский учительский институт: создание и деятельность (1910–1918)”, у якім адлюстроўваюцца падрыхтоўка да адкрыцця інстытута, арганізацыя ўступных экзаменаў і навучальнага працэсу ў ім, узровень ведаў выпускнікоў, магчымасці іх будучай кар’еры, а таксама змяненні ў дзей насці ўстановы ў 1917 г. У даследаванні Вольгі Емяльянчык „Антропоэкологическая характеристика населения Полоцка XVII–XVIII в. (По материалам погребений на Полоцком городище)” на падставе разгляду параметраў росту, паталогій твару, прысутнасці траўмаў і праяваў захворванняў аналізуюцца працягласць і якасць жыцця полацкай шляхты XVII–XVIII ст. Робіцца параўнанне дадзеных з матэрыяламі з пахаванняў у г. Горы Вялікія, у сельскіх мясцовасцях поўначы Беларусі, а таксама са статыстычнымі звесткамі А. Дэмбавецкага па Магілёўскай губерні другой паловы XIX ст. Дзмітрый Лаўрыновіч („Еврейские либеральные партии и организации на территории России и Беларуси в 1907–1917 г.”) характарызуе „нацыянальныя” і агульнапалітычныя патрабаванні трох плыняў у яўрэйскім лібералізме: сіяністаў, якія выступалі за стварэнне асобнай яўрэйскай дзяржавы; Яўрэйскай народнай партыі (прыхільнікі С. Дубнова), якая распаўсюджвала ідэю аўтаноміі; а таксама дзеячаў, якія гуртаваліся вакол Яўрэйскай народнай групы (прыхільнікі М. Вінавера) і Яўрэйскай дэмакратычнай групы, што не вылучалі спецыяльных „нацыянальных” задач. Акрэсліваецца ўдзел яўрэяў-лібералаў у працы Дзяржаўных дум і Устаноўчага сходу. У артыкуле Канстанціна Карпекіна „Антырэлігійная палітыка савецкай улады ў дачыненні да іўдзейскіх культавых аб’ектаў на Віцебшчыне ў 1918–1929 г.” раскрываюцца мерапрыемствы бальшавіцкай улады па ліквідацыі сінагог, мікваў (басейнаў для амавення) і яўрэйскіх могілак. Адзначаецца, што ў гарадах гэтыя дзеянні набылі большы размах, чым у мястэчках.

Известия Гомельского государственного университета имени Ф. Скорины

У 2010 г. толькі нумар шосты перыёдыка меў спецыяльную рубрыку „Гісторыя”, дзе большая частка матэрыялаў была прысвечана 1920–1930-м г. Частка з іх мае тэмай гісторыю Савецкай Беларусі. Рыгор Лазько („Нацыянальная палітыка савецкай Расіі на службе сусветнай рэвалюцыі: Па ідэалагічных дакументах 13 лістапада — 23 снежня 1918 г.”) падкрэслівае, што існавала прамая залежнасць абвяшчэння савецкіх рэспублік на заходніх ускраінах былой Расійскай імперыі ад планаў бальшавікоў па здзяйсненні сусветнай рэвалюцыі. Аўтар таксама спыняецца на вырашэнні праблемы позняга абвяшчэння ССРБ у гэтым кантэксце. Сяргей Елізараў у артыкуле „Отношения между Союзом ССР и БССР по вопросам административно-территориального деления (1919–1941)” адзначае, што БССР мела паўнамоцтвы самастойна вырашаць пытанні ўнутранага адміністрацыйнага падзелу, але яны (за выняткам перыяду 1920-х г.) усё адно павінны былі ўзгадняцца з Цэнтрам, а ў 1930–1940-я г. гэтымі справамі займалася фактычна толькі Масква. У матэрыяле Міхаіла Старавойтава „Естественное движение населения белорусско-российско-украинского пограничья во второй половине 1920-х — 1930-е г.” прасочваецца дынаміка нараджальнасці і смяротнасці ў заходніх абласцях РСФСР, Кіеўскай, Жытомірскай і Чарнігаўскай абласцях УССР і па ўсёй БССР (апошняе, як сцвярджаецца на с. 183, з-за таго, што ў БССР да 1938 г. абласцей не было). Характарызуецца ўплыў перасяленняў з вёскі ў горад, эпідэмій і голаду на натуральны прырост насельніцтва. У даследаванні Андрэя Кротава „Образ поляка в делах Гомельского ГПУ-УГБ НКВД БССР 1920–1930-х г.” аналізуюцца праявы польскага патрыятызму, якія ацэньваліся „чэкістамі” як антысавецкія. Аднак незразумела, як гэта суадносіцца з дэклараваным вывучэннем „вобраза паляка”. Андрэй Лебедзеў у даследаванні „Антикатолическая печатная пропаганда в БССР   (1920-е г.)” акрэслівае тэматыку антыкаталіцкіх выступаў у савецкім друку і характарызуе прапагандысцкія метады — дыскрэдытацыю ксяндзоў, выкрыццё „сапраўднай сутнасці” рэлігіі, рэлігійных святаў і абрадаў, прасавецкую агітацыю былых святароў. У артыкуле Аляксандра Куксы „Торгово-экономические отношения между Беларусью и Украиной в первой половине 1919 г.” вызначаюцца наменклатура гандлю, магчымасці эканамічных зносін паміж тэрыторыямі ва ўмовах ваенных дзеянняў; адзначаецца кіраванне Масквой беларуска-ўкраінскіх гандлёвых стасункаў.

Па „заходнебеларускіх” сюжэтах імкнулася даследаваць беларуска-ўкраінскія сувязі Вольга Коваль, але назва яе артыкула — „Асаблівасці арганізацыі беларускай і ўкраінскай эканамічнай хвалі эміграцыі (1918–1939)” — не адпавядае зместу: адлюстроўваецца пераважна дзейнасць польскіх уладаў і прыватных кампаній па заахвочванні і правядзенні эміграцыі, але ніякіх „асаблівасцяў” для беларускіх і ўкраінскіх зямель не прасочваецца. Яшчэ адзін артыкул, што датычыцца мінулага Заходняй Беларусі, змясціў у нумары Віталь Гарматны („Заканадаўчая база аграрнай палітыкі польскіх улад у Заходняй Беларусі ў 1919–1925 г.”): выкладаецца змест прапанаваных законапраектаў і зацверджаных законаў па аграрным пытанні ў Другой Рэчы Паспалітай, паказваецца пазіцыя польскіх палітычных груп па іх прыняцці. Таксама Мікалай Мязга („Польская гістарыяграфія польска-савецкіх адносін: этап станаўлення”) аналізуе стаўленне польскіх палітыкаў і інтэлектуалаў (ужыты аўтарам тэрмін „гістарыяграфія” выглядае не зусім карэктным), выяўленае ў працах 1919–1926 г., да пытанняў польска-савецкай мяжы, пагаднення ў Рызе, „федэралісцкай” і „інкарпарацыйнай” палітыкі на „крэсах”, значэння міжнароднай сітуацыі („германскі фактар”, рашэнні міжнародных канферэнцый) для польска-савецкіх адносінаў. У даследаванні Сяргея Шабельцава „Просоветская ориентация белорусских иммигрантов из II Речи Посполитой в Аргентине (1930–1950)” паказваецца, што значная частка беларускіх міжваенных эмігрантаў з Заходняй Беларусі ў Аргенціну адрознівалася прасавецкімі і камуністычнымі настроямі, мела „ружовы” вобраз СССР, нават перабралася туды ў другой палове 1950-х г., але пасля тыя, каму дазволілі, палічылі за лепшае вярнуцца з Саюза ў Паўднёвую Амерыку.

Асветлены і ранейшыя перыяды беларускай гісторыі. Сяргей Жыхараў („Строительство и начало эксплуатации Московско-Брестской железной дороги в 70-е г. XIX в.”) выяўляе прычыны будаўніцтва Маскоўска-Брэсцкай чыгункі, апісвае прапановы па яе маршруце (быў абраны шлях праз Мінск), ацэньвае якасць працы і адзначае, што ўдасканаленне чыгункі было звязана з ваеннымі патрэбамі расійскага ўрада. У артыкуле Аксаны Яшчанкі „Ученические экскурсии гомельчан накануне Первой мировой войны” апісваюцца формы правядзення і маршруты экскурсій (пераважна вучнёўскіх) як па мясцінах паблізу ад Гомеля, так і ў аддаленыя часткі Расійскай імперыі — Сярэднюю Азію, Фінляндыю.

Гісторыя пасля Другой Сусветнай вайны разгледжана ў наступных матэрыялах. Ала Зелянкова і Марына Савінская ў артыкуле „Малоизвестные страницы истории Гомельского государственного педагогического института (по материалам Национального архива Республики Беларусь)” апісваюць, як у 50-я — пачатку 60-х г. у Гомельскім педынстытуце стваралі і закрывалі факультэты (у тым ліку гістарычны), набіралі навучэнцаў у аспірантуру. Таксама аўтаркі апавядаюць, як у 1957–1958 г. інстытут ледзь не спыніў існаванне. У матэрыяле Таццяны Шкрабавай „Материальная культура сельского населения Гомельщины в 50–80-е г. XX в.” акрэсліваецца ўплыў гарадскога ладу жыцця на змены ў забудове, звычаях, адзенні, занятках на вёсцы. Акрамя таго, Анатоль Рубан („Россия, Украина и Беларусь в условиях глобализации”), пачаўшы з уводзінаў у складаны лёс „славянства”, перайшоў да сучасных праблем Расіі і эканамічных інтарэсаў Беларусі ў адносінах з ёй і Украінай, што, аднак, не ёсць прадметам гістарычнай навукі.

У рубрыцы „Філасофія” змешчана даследаванне Вячаслава Цацарына „Белорусская историография в свете поэтологической философии истории Х. Уайта (на примере работ Н. И. Ермоловича)” — спроба прыкласці структурны метад Хэйдэна Уайта да аналізу гістарычнай канцэпцыі Міколы Ермаловіча: на думку аўтара, пабудова сюжэту ў ёй — камедыя з рысамі трагедыі (у тэрмінах Х. Уайта), тып доказу — кантэкстуалісцкі, ідэалагічны падтэкст — кансерватызм. Праблема, аднак, у тым, што працы Ермаловіча не прэзентуюць адэкватна беларускай гістарыяграфіі, таму аўтару варта б звярнуцца да канцэпцый іншых беларускіх навукоўцаў і публіцыстаў.

Веснік Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы. Серыя 1

Першы нумар. Гісторыя ранняга Новага часу, якая знаходзіцца не ў асаблівай пашане ў большасці беларускіх перыёдыкаў, закранаецца Валянцінам Голубевым („Сельская абшчына ў дзяржаўных уладаннях на тэрыторыі Панямоння ў XVI–XVIII ст.”): як і ў іншых матэрыялах, даследчык імкнецца даказаць (і не без поспехаў), што абшчына „дзейнічала як чыста сялянскі, самарэгулюемы інстытут” (37) і не знікла пасля ўвядзення „Уставы на валокі”, а працягвала існаваць і нават (ва ўмовах аднаўлення гаспадаркі пасля шматлікіх войнаў) павялічвала сваё значэнне. Тэматычна блізкія даследаванні Іны Соркінай і Вольгі Сабалеўскай. У артыкуле І. Соркінай „Асноўныя тэндэнцыі развіцця мястэчак Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст.” аналізуюцца сацыяльная і эканамічная роля дадзенага тыпу паселішчаў, іх статус у расійскай адміністрацыйнай сістэме, існаванне яўрэйскага „штэтла” ў межах мястэчка. Матэрыял В. Сабалеўскай „Город как доминанта еврейской культуры Беларуси (конец XVIII — начало XX в.)” — гэта спроба акрэсліць значэнне горада ў жыцці яўрэяў заходніх губерняў Расійскай імперыі: адзначаецца, што прымусовае пасяленне ў гарадах спачатку спрыяла кансервацыі звычаяў традыцыйнага яўрэйскага грамадства, але потым „гарадское жыццё” прывяло да паступовай мадэрнізацыі яўрэйскай супольнасці на беларускіх землях.

Гісторыя 1920–1930-х г. прадстаўлена двума матэрыяламі. У даследаванні Міхаіла Старавойтава „Интеллигенция белорусско-российско-украинского пограничья в 1920–1930-е г. (этнокультурный аспект)” пад „інтэлігенцыяй” маюцца на ўвазе „кіраўнікі партыйных, дзяржаўных і грамадскіх арганізацый”, „культасветпрацаўнікі”, „працаўнікі мастацтва” (53), адзначаецца, што ўкраінцы і асабліва беларусы мелі ніжэйшы ўзровень адукацыі, чым прадстаўнікі нятытульных нацый. Аўтар згадвае, што шмат беларускай інтэлігенцыі працавала па-за межамі БССР (па выкладзеных дадзеных, адвакатаў- і юрысконсультаў-беларусаў у астатнім Саюзе было больш, чым у Беларусі — с. 56), але гэты факт на ніякія высновы, напрыклад пра нацыянальную палітыку ў Краіне Саветаў, даследчыка не натхняе. У артыкуле Аляксея Загідуліна „Спробы вырашэння нацыянальнага пытання польскімі ўладамі ў Заходняй Беларусі ў другой палове 30-х г.” акрэсліваецца палітыка польскіх дзяржаўных дзеячоў другой паловы 1930-х г. па „вырашэнні” нацыянальнага пытання ў Заходняй Беларусі, г. зн. здзяйсненні поўнай нацыянальнай асіміляцыі меншасцяў праз іх уцягванне ў грамадскае, эканамічнае і культурнае жыццё Польшчы. „Беларуска-польская тэма” раскрываецца і ў працах па больш позніх перыядах. Віталь Барабаш („Белосточчина в эпицентре советско-польского противоборства в 1943–1944 г.”) характарызуе дзейнасць савецкага кіраўніцтва (да 1944 г. — перасылка партызан, арганізацыя іх атрадаў, барацьба з АК; у 1944 г. — рух Чырвонай Арміі і „мерапрыемствы” НКУС), накіраваную на замацаванне на Беласточчыне, хоць апошняя ў выніку „палітычнай гульні” была аддадзена Польшчы. У артыкуле Марыны Калацэй і Наталлі Улейчык „Развитие национального образования этнических меньшинств на Гродненщине в 1990 — начале 2000-х г.” галоўная ўвага звернута на арганізацыю і дзейнасць дзвюх польскіх (у Гродне і Ваўкавыску) і дзвюх літоўскіх (у Пялясах і Рымдзюнах) школ, гаворыцца пра „школы выхаднога дня” іншых нацыянальных меншасцяў, акрэсліваюцца формы выкладання роднай мовы ў гэтых установах. У матэрыяле Іосіфа Дарняка „Использование потенциала белорусского и польского сообществ в развитии белорусско-польских связей” адлюстроўваецца стан беларускай дыяспары ў Польшчы і поль скай — у Беларусі ў 1991–2004 г. (але амаль увесь тэкст прысвечаны 90-м гадам), акрэсліваюцца кантакты ўладаў Беларусі і Польшчы са сваімі суайчыннікамі за мяжой. Аўтар старанна абыходзіць шматлікія супярэчлівыя моманты ў заяўленай тэме, можа, акурат таму ён апынуўся „ахвярай” клішаваных фраз: „В конце 90-х — начале 2000-х г. белорусскими учеными был проведен ряд научных конференцию [так у тэксце. — Я. Г.] по данной проблеме [2; 4; 20; 21], что должно было, по их мнению, способствовать актуализации существующих проблем [вылучана мною. — Я. Г.] в национальных вопросах” (87). Спадзяемся, на самай справе гэтыя канферэнцыі не мелі на мэце ўскладніць беларуска-польскія адносіны.

Вельмі папулярныя ў нумарах 2009 г. (іх агляд гл. у БГА, т. 17, сш. 1–2, с. 396–403) матэрыялы гіста-рыяграфічнай скіраванасці знайшлі месца і ў гэтым выпуску. Тадэвуш Кручкоўскі („Н. И. Кареев о цивилизационном выборе польского народа в средневековье”) аналізуе погляды прадстаўніка расійскай ліберальнай гістарычнай думкі Мікалая Карэева (1850–1931) па пытаннях далучэння Польшчы да заходнееўрапейскай цывілізацыі, ролі каталіцтва ў яе гісторыі, адносінах Польшчы з Нямеччынай, Літвой і Руссю, характару палітычнага ладу Польшчы. Аляксандр Бубноў („Адлюстраванне дзейнасці беларускіх калабарацыяністаў на акупіраванай тэрыторыі Беларусі ў працах прадстаўнікоў замежнай гістарыяграфіі”) разглядае працы Аляксандра Даліна, Нікаласа Вакара, Івана Любачкі і Юрыя Туронка. Аўтару трэба больш пільна рыхтаваць свае тэксты да друку, бо на с. 16 чытаем: „на думку саіскальніка”, а гэта паказвае, што дадзены артыкул складаў частку дысертацыйнага даследавання. Матэрыял Аляксандра Мініча „Научные исследования исторических факультетов вузов Республики Беларусь в 90-е г. XX в.” складаецца з пералічэння навукова-даследчых тэм, выкананых на гістарычных факультэтах БДУ, БДПУ імя Максіма Танка і ГрДу імя Янкі Купалы.

Другі нумар змяшчае матэрыялы амаль што толькі па гісторыі XX — пачатку XXI ст. Выключэнне — даследаванне Алега Карповіча „Сословный состав участников восстания 1830–1831 г. в Гродненской губернии”, у якім робіцца выснова, што ў Гродзенскай губерні рухальнай сілай паўстання былі буйныя памешчыкі, дробнае дваранства было не дужа актыўным, а сяляне, хоць і складалі колькасную большасць сярод паўстанцаў, у асноўным прыцягваліся да ўдзелу сілай ці абяцаннямі з боку сваіх паноў. Перыяд Расійскай імперыі асвятляе і Андрэй Паўшок у артыкуле „Материалы по истории деятельности Римско-католической церкви в Беларуси в 1905–1907 г. в архивах Гродно и Минска”: акрэсліваюцца фонды Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі ў Мінску і Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі ў Гродне, прысвечаныя дадзенай тэме, даецца іх кароткае апісанне (ступень паўнаты, дакладнасці і рэпрэзентатыўнасці не вызначаецца), прыводзяцца вытрымкі з дакументаў.

Гісторыя Заходняй Беларусі ў 1921–1939 г. адлюстравана ў двух тэкстах. Андрэй Борка („Структура і асаблівасці дзейнасці Брэсцкіх гарадскіх радаў”) пасля даследавання гарадскога самакіравання ў Гродне перайшоў да вывучэння гісторыі выбараў у шэсць гарадскіх радаў Брэста, іх нацыянальнага складу (беларусы адсутнічалі), паўнамоцтваў, кантролю іх ваяводскімі ўладамі. У матэрыяле Вольгі Шчукі „Деятельность еврейских политических партий и организаций в Западной Беларуси в 1934–1939 г.” вызначаюцца праграмныя тэзісы і падыходы да надзённых пытанняў (адносіны да „санацыі” і Канстытуцыі 1935 г., барацьба з фашызмам, рух за стварэнне Яўрэйскай дзяржавы) ліберальных, сацыялістычных, сіянісцкіх і кансерватыўна-клерыкальных яўрэйскіх партый і арганізацый; высвятляецца іх папулярнасць.

Яшчэ два даследаванні прысвечаны „каляваенным” справам. У артыкуле Дзмітрыя Кіенкі „Боевая подготовка личного состава ВВС ЗапОВО накануне Великой Отечественной войны” падкрэсліваецца, што перад вайной ваенна-паветраныя сілы ЗахАВА адрозніваліся слабой падрыхтаванасцю і нізкай дысцыплінай асабовага складу. Валерый Чарапіца ў матэрыяле „У истоков высшего образования в Западной Беларуси: жизненная драма директора Гродненского учительского института Д. П. Кардаша (1940–1950)” апісвае судовы пераслед Дзяменція Кардаша, у 1940–1941 г. дырэктара Гро-дзенскага настаўніцкага інстытута, які пасля вайны быў абвінавачаны ў антысавецкай дзейнасці і асуджа ны на 10 гадоў, рэабілітаваны ў 1995 г.

Крыху асобна ад іншых тэкстаў у нумары стаіць праца Алесі Гаравой „Накірункі навукова-даследчай дзейнасці прафесарска-выкладчыцкага складу філалагічнага профілю ў ВНУ БССР (1944–1961)”, дзе апавядаецца пра адносіны дзяржавы да навуковых работнікаў (павышэнне матэрыяльнага забеспячэння і адначасова рэпрэсіі), тэматыку прац філолагаў, у асноўным скіраваных на падкрэсленне блізкасці беларускай і рускай моў.

Яшчэ два артыкулы падобныя і храналагічна, і тэматычна. Наталля Мінаева („Асноўныя накірункі ўзаемадзеяння дабрачынных грамадскіх арганізацый з дзяр жаўнымі і мясцовымі органамі ўлады ў Рэс-публіцы Беларусь у 1991–2001 г.”) акрэслівае формы ўзаемадзеяння органаў улады з дабрачыннымі арганізацыямі рознага профілю — „універсальнымі”, дапа-могі дзецям, інвалідам і сталым людзям, ахвярам фашызму, з фондамі па дапамозе „чарнобыльцам”. У матэрыяле Людмілы Каралёнак „Развитие гуманитарных связей и контактов между Республикой Беларусь, Великобританией и Ирландией (1992–2009)” апавядаецца пра дапамогу брытанскіх і ірландскіх дабрачынных арганізацый пацярпелым ад Чарнобыльскай аварыі. Аўтарка падрабязна спыняецца на дзейнасці найбольш актыўных арганізацый — „Праект Дзеці Чарнобыля”, „Лінія жыцця дзяцей Чарнобыля”, „Падтрымка дзецям Чарнобыля”.

Трэці нумар. Артыкул Сяргея Занеўскага „Польская шляхта и русское самодержавие в политических памфлетах Речи Посполитой последней трети XVIII в. (источниковедческий анализ)” выдатна адлюстроўвае, як Станіслаў Сташыц і Гуга Калантай стваралі адмоўны вобраз прарасійскай часткі магнатэрыі, але аўтар імкнецца выкарыстаць творы названых інтэлектуалаў як рэпрэзентатыўныя гістарычныя крыніцы па палітычнай гісторыі, што далёка не бясспрэчна. „Шляхецкую” праблематыку дапаўняе Святлана Словік („Мэты, умовы, прынцыпы і практыка выбару сужонкаў у шляхецкіх сем’ях Беларусі 1-й паловы XIX ст.”): адзначаецца захаванне традыцыйных матрыманіяльных стратэгій у шляхецкім асяроддзі — выбар сужонка бацькамі, шлюб з прадстаўніком адной саслоўнай і рэлігійнай групы. Аднак падкрэсліваецца павелічэнне колькасці выпадкаў „няроўных” шлюбаў (як у маёмасным, так і ў „прэстыжным” плане) у другой чвэрці XIX ст., робіцца спроба растлумачыць гэтую з’яву.

Гарадская тэматыка даследуецца Захарам Шыбекам і Інай Соркінай („Працэсы ўрбанізацыі ў заходнім рэгіёне Беларусі ў XIX — пачатку XX ст.”): высвятляецца, што Гродзенская губерня была самай урбанізаванай часткай беларускіх зямель, асвятляецца ўплыў расійскай дзяржаўнай палітыкі на існаванне гарадскіх паселішчаў праз дэфармацыю этнічнага складу насельніцтва, ненаданне статусу гарадоў буйным мястэчкам. Здавалася, што ў знітаванні з папярэднім матэрыялам артыкул Віктара Белазаровіча і Івана Крэня „Урбанізацыйныя працэсы ў заходнім рэгіёне Беларусі ў другой палове XX ст.” выявіць цікавыя аспекты для параўнання, але замест гэтага даводзіцца канстатаваць поўную неадпаведнасць назвы зместу: большую частку тэксту займаюць агульныя звесткі пра развіццё прамысловасці на Гродзеншчыне і Брэстчыне, аўтары нават закранаюць праблему рэнтабельнасці калгасаў (92) — і гэта ў артыкуле пра ўрбанізацыю. Заяўленая тэма ўрбанізацыйных працэсаў у выніку рэпрэзентавана толькі невялікай статыстычнай падборкай, пазычанай (добра хоць, што са спасылкамі) з прац іншых даследчыкаў.

Ваенная гісторыя ў гэтым нумары асветлена даволі грунтоўна. Ігар Груцо («История воинской чести французской армии в военной кампании 1812 г. по материалам исследования Jean Regnault „Les Aigles Imperiales et le drapeau tricolore”») крытыкуе тэзісы, выкладзеныя ў 1967 г. французскім гісторыкам Жанам Рэньё, перадусім наконт таго, што Напалеон не даваў загаду знішчаць сімвалы палкоў французскай арміі. Сяргей Піваварчык у артыкуле „Документальные источники по истории фортификационного строительства в Беларуси (XIX — первая половина XX в.)” дае кароткі, але змястоўны агляд дакументальных крыніц па тэме. Аднак аўтар (33–34) па нейкіх прычынах аднёс да дакументальных крыніц успаміны сучаснікаў падзей. У артыкуле „Роль материально-технических ресурсов интендантских служб Западного особого военного округа в обеспечении боеготовности войск накануне Великой Отечественной войны” Уладзіслава Крыўчыкава даследуецца харчовае і абозна-рэчавае забеспячэнне ў   ЗахАВА, адзначаюцца шматлікія недахопы ў гэтай галіне. „Знакавыя” для сучаснай беларускай навукі тэмы вайны і гістарыяграфіі сумясціла Святлана Сілава ў артыкуле „Православная церковь в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны (1941–1945): историографический обзор”: падрабязна аналізуюцца некалькі прац, астатнія фактычна толькі пералічваюцца. На с. 86 Беларускі інстытут навукі і мастацтва (БІНіМ) памылкова пазначаны як „Белорусский институт литературы и искусства”. Пытанні пасляваеннага ўрэгулявання адлюстраваны ў матэрыяле Аляксандры Носавай „Репатриация советских граждан из Франции в 1945 — начале 1950-х г.”: аўтарка спыняецца на паказе механізму пацвярджэння статусу выхадца з СССР, акрэслівае тэрыторыі, куды перасялялі рээмігрантаў, вызначае ўмовы жыцця людзей пасля рэпатрыяцыі.

Перыяд паміж дзвюма сусветнымі войнамі аналізуецца ў наступных даследаваннях. Андрэй Чарнякевіч („Православная церковь на белорусских землях в условиях польской оккупации 1919–1920 г.: по материалам польских источников и литературы”) пастулюе выкарыстанне крыніц і нават пералічвае архівы, дзе яны зберагаюцца, але дадзенае даследаванне з’яўляецца аглядам польскай гістарыяграфіі праблемы. Акрамя таго, на с. 60–61 і 62 паўтараецца частка абзаца. Назва артыкула Дзмітрыя Мігуна „БССР в германо-советских отношениях 20-х г. XX ст.” больш вузкая за яго змест, у якім звернута ўвага на ўсю сукупнасць нямецка-савецкіх стасункаў у 1920-я г. Пра Савецкую Беларусь згадваецца толькі з нагоды няўлічвання яе інтарэсаў пры падпісанні Рапальскай дамовы 16 красавіка 1922 г. (адмова ад кампенсацый за ваенны ўрон) і падпісання ад імя БССР 5 лістапада 1922 г. дамовы з Нямеччынай.

Акрамя таго, у разгляданым нумары надрукаваны яшчэ тры даследаванні. У матэрыяле Расціслава Цімафеева „Особенности решения жилищной проблемы в БССР в 1943–1991 г. (на примере транспортных предприятий)” адлюстраваны пастаянны недахоп жылля для працаўнікоў транспарту ў акрэслены перыяд, паказваецца, што гэткія праблемы ў меншай ступені датычылі чыгуначнікаў і работнікаў трубаправодаў. Ганна Змітрукевіч у артыкуле „Восточнославянский мир в исследованиях научных центров г. Мюнхена (конец 40-х — 80-е годы XX в.)” канцэнтруецца на апісанні славістычных і саветалагічных даследаванняў Вольнага Украінскага Універсітэта, Інстытута Усходняй Еўропы, Універсітэта Людвіга і Максіміліяна, але „мюнхенская” беларусіка амаль не знаходзіцца ў полі яе ўвагі. Сцяпан Стурэйка ў артыкуле „Афганцы ў Беларусі. Гісторыя фарміравання і сучасны стан дыяспары” характарызуе шляхі з’яўлення і колькасць афганцаў у Беларусі, іх грамадскія аб’яднанні; акрэслівае ступень уключанасці бежанцаў у беларускае грамадства, іх матэрыяльны стан і сацыяльны статус.

Веснік Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А. А. Куляшова Серыя А. Гуманітарныя навукі   (гісторыя, філасофія, філалогія)

Як і „Веснік Брэсцкага ўніверсітэта”, перыёдык у 2010 г. змяніў фармат: з’явіўся падзел на серыі — гісторыя апынулася ў „Серыі А”, у якой убачылі свет два нумары.

Першы нумар. У артыкуле Кацярыны Марозькі „Материальное содержание приходского духовенства Минской православной епархии во второй половине XIX — начале XX в.” акрэсліваюцца наступныя крыніцы матэрыяльнага ўтрымання праваслаўных святароў: заработная плата (з 1864 г. яна не залежала ад велічыні і месцазнаходжання — у горадзе або вёсцы — прыходу), падпрацоўка ў кансісторыі (толькі ў Мінску), пастаянныя і разавыя грашовыя выплаты ў якасці дапамогі, прыбытак ад зямельных надзелаў. Уладзімір Зарэмскі („Организация работы женщин в почтово-телеграфных учреждениях Российской империи”) характарызуе ўмовы працы жанчын на тэлеграфе (першая ўстанова такога кшталту, дзе была дазволена праца жанчын), пошце, тэлефонных лініях, вызначае стаўленне працаўнікоў-мужчын да ўцягвання жанчын у гэтую дзейнасць. Даследаванне адрозніваецца добрай структураванасцю і дакладнасцю выкладу. У працы Вольгі Марозавай „Музыкальные учебные заведения в Могилеве в конце XIX — начале XX в.” апавядаецца пра прыватныя музычныя вучэльні, курсы і асабістыя ўрокі ў Магілёве ў 1886–1917 г.

Палітычная гісторыя пачатку XX ст. даследуецца ў тэкстах Канстанціна Бандарэнкі і Алены Галавач. К. Бандарэнка („Современная отечественная историография монархического движения в России и Беларуси начала XX в.”) вызначае падыходы, якія існуюць у беларускай навуковай і навучальнай літаратуры па пытанні дзейнасці манархічных арганізацый. Калі меркавалася даць агляд „сучаснай” гістарыяграфіі, то незразумела, навошта згадваецца праца Фёдара Турука, першае выданне якой, што ўсведамляе і аўтар (8), адбылося ў 1921 г. У артыкуле А. Галавач «Аграрный вопрос и проблема народного образования в воззрениях и тактике общества „Крестьянин”» апісваецца стаўленне дзеячаў „заходнерусісцкага” таварыства „Крестьянин” да вырашэння аграрнага пытання — падтрымка ўрадавага курсу, падкрэсленне неабходнасці атрымання сялянамі сельскагаспадарчых ведаў.

Адзіны артыкул па гісторыі Беларусі, не прысвечаны часу яе знаходжання ў складзе Расійскай імперыі, — гэта даследаванне Віктара Буракова „Ограничение права пользования жилой площадью в Белорусской ССР в 1920-е г.: историко-правовой аспект”: разглядаюцца „ўшчыльненне” ў выпадку перавышэння нормы жылплошчы, замацаванне за камунальнымі аддзеламі часткі плошчы прыватных дамоў, высяленне „непрацоўных элементаў”. Акрэсліваюцца вызначаныя ў тагачасным заканадаўстве падставы для пазбаўлення права пражывання ў пакоі, кватэры або доме.

Другі нумар атрымаўся больш разнастайным у тэматычным рэчышчы. У артыкуле Барыса Сідарэнкі і Пятра Дзмітрачкова «Современная российская историография „русско-литовских” войн конца XV — первой трети XVI в.» робіцца выснова, што сучасная расійская гістарыяграфія войнаў паміж Маскоўскай дзяржавай і ВКЛ характарызуецца значнай навуковасцю і ўзважанасцю, хоць з прыведзеных аўтарамі цытат вынікае, што штампы, кшталту „ўз’яднання рускіх зямель”, у ёй яшчэ актыўна ўзнаўляюцца. У даследаванні Юрыя Усціновіча „Утрыманне дзяржаўных замкаў у ВКЛ у другой палове XVI ст.” (дарэчы, гэта адзіны беларускамоўны матэрыял у „гістарычнай частцы” выдання ў 2010 г.) паказваецца, як дзяржава імкнулася павялічыць абароназдольнасць замкаў — праз стварэнне каля іх мястэчак, жыхары якіх забяспечвалі б утрыманне фартэцыі. Для гэтага рабіліся спробы спыніць злоўжыванні з боку ўраднікаў і шляхты ў дачыненні да мяшчан, а таксама прывабіць новых жыхароў у калязамкавыя мястэчкі шляхам часовага змяншэння для іх падаткаў і павіннасцяў.

„Магістральная” для разгляданага часопіса тэма — гісторыя беларускіх зямель у складзе Расійскай імперыі — знайшла сваё адлюстраванне ў двух наступных даследаваннях. Сяргей Васовіч („Трансформация епархиального управления Русской православной церкви в Беларуси в 1860-х — начале XX в.”) характарызуе ўзнікненне, функцыі і значэнне „благочиннических” з’ездаў і радаў, а таксама акруговых вучэльневых і епархіяльных з’ездаў духавенства. Адзначаецца, што „съезды благочинных” узніклі як рэакцыя на паўстанне 1863–1864 г. Васіль Табуноў („Позиция епископата белорусских земель по вопросу о необходимости созыва Поместного собора в начале XX в.”) пералічвае прапановы вышэйшых іерархаў беларускіх епархій па пытаннях паўнамоцтваў планаванага Памеснага сабору, арганізацыі выбараў на яго. Акрамя таго, у нумары змешчаны чарговы матэрыял Міхаіла Старавойтава па гістарычнай дэмаграфіі — „Изменения в численности и составе городского населения белорусско-российско-украинского пограничья (1920–1930-е г.)” — прасочваецца дынаміка ў колькасці, нацыянальным і прафесійным складзе, узроўні пісьменнасці гараджан акрэсленага рэгіёна. Асабліва падкрэсліваецца поліэтнічнасць і пераважная „небеларускасць” беларускіх гарадоў.

Вестник   Полоцкого государственного университета

Выданне падзелена на шэсць серый, з якіх у „Серыі А” друкуюцца матэрыялы па гуманітарных навуках, у тым ліку па гісторыі, археалогіі, этналогіі і культуралогіі. Але пры гэтым „Вестник” мае скразную нумарацыю, таму „Серыя А” адпавядае першаму і сёмаму нумарам у агульным спісе.

У першым нумары ў публікацыі Аляксандра Салаўёва «Натурныя даследаванні падвала і першага паверха корпуса „В” былога езуіцкага калегіума ў Полацку» робіцца спроба рэканструяваць выгляд сутарэнняў і першага паверха будынка. Акрэсліваюцца наступствы шматлікіх перапланіровак, адзначаецца, што гэты корпус XVIII ст. быў узведзены на падмурку яшчэ больш даўняй пабудовы. У артыкуле Уладзіміра Лобача „Міфасемантыка культурнага ландшафту беларусаў: тэарэтыка-метадалагічныя праблемы даследавання”, адзіным з галіны этналогіі, акрэсліваюцца найбольш вядомыя і прызнаныя ў свеце падыходы да вывучэння ўяўленняў пра прастору ў традыцыйным грамадстве. Гісторыю мастацтва рэпрэзентуе матэрыял Ганны Барвенавай „Калекцыя сярэднявечных тканін Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка”: апісваюцца фрагменты тканін XI–XII ст. з металічнымі аздобамі, тканін XIII ст. іголкавага пляцення, заслоны XVI ст. з Сафійскага сабора з гафтаваным надпісам, а таксама рэшткі сукна XIII–XIV ст., верагодна, англійскай вытворчасці.

Гісторыя Беларусі сярэднявечнай і раннемадэрнай эпох разглядаецца ў дзвюх наступных публікацыях. Аляксандр Казакоў („Тытулаваная знаць з Маскоўскай дзяржавы ў Вялікім Княстве Літоўскім у канцы XV — 30-х г. XVI ст.”) аналізуе прычыны з’яўлення і палітычныя кар’еры ў ВКЛ Мацвея Мікіцініча, Івана Львовіча Барацінскага, апошняга разанскага князя Івана Іванавіча, Івана Дзмітрыевіча Губкі Шуйскага і Сямёна Фёдаравіча Бельскага. Наталля Аляксейчыкава ў даследаванні „Опека над несовершеннолетними детьми в белорусских городах в XVI–XVIII века [так у тэксце. — Я. Г.] (на примере Могилева)” вызначае кола магчымых апекуноў сірот, характарызуе апякунскія абавязкі і адказнасць за іх невыкананне, высвятляе адрозненні ў апецы над хлопчыкамі і дзяўчаткамі.

Астатнія публікацыі сфакусаваны на гісторыі Беларусі XIX–XX ст. У працы Алены Барун „Монашеские общины города Полоцка: история, организация управления, характеристика братств в середине XIX — начале XX в.” аналізуюцца колькасць, склад насельнікаў, матэрыяльны стан і роля ў рэлігійным жыцці жаночага Спаса-Еўфрасіннеўскага і мужчынскіх Богаяўленскага і Барысаглебскага манастыроў, а таксама прыпісаных да іх драбнейшых рэлігійных устаноў. Аўтарка падкрэслівае, што жаночыя манастыры былі шматлюднымі і папаўняліся ў асноўным сялянкамі, а мужчынскія, наадварот, адрозніваліся малалікасцю. Вольга Папко („Маёнтак Магілёўцы памешчыкаў Дзяконскіх у 1880–1930-я г.”) апавядае пра забудову і ўнутранае ўбранства маёнтка, узнаўляе лёс яго гаспадароў. У анатацыі перад тэкстам сцвярджаецца, што ў артыкуле друкуюцца фотаздымкі (66), але іх няма. У матэрыяле Мікалая Клепікава „Ахова віцебскіх помнікаў даўніны ў пачатку XX ст.” адлюстроўваецца дзейнасць Віцебскай вучонай архіўнай камісіі (1909–1919) па ўшанаванні памяці ўдзельнікаў вайны 1812 г., па зборы помнікаў старажытнасці, па наглядзе за захаванасцю дзяржаўных і ведамасных архіваў на Віцебшчыне. У даследаванні Алесі Корсак „Штодзённасць жыцця остарбайтэраў з Віцебскай вобласці ў нацысцкай Германіі (1941–1945)” апісваецца добраахвотны і пераважна прымусовы выезд на працу ў Нямеччыну, выяўляюцца адрозненні ва ўмовах жыцця прамысловых і сельскагаспадарчых рабочых, абставіны вызвалення і вяртання на радзіму. Гістарыяграфічны характар носіць артыкул Марыяны Сакаловай „Изучение истории общественных движений XIX — начала XX в. в Беларуси в конце 20–80-х г. XX в.”: адзначаецца, што ў савецкай (у тым ліку беларускай) гістарычнай навуцы панавала канцэпцыя „рэвалюцыйнай традыцыі”, калі ўсе „прагрэсіўныя” грамадскія рухі разглядаліся як „папярэднікі” бальшавікоў і Кастрычніцкай рэвалюцыі.

У другім нумары цікавыя для дадзенага агляду артыкулы былі змешчаны ў рубрыках „гісторыя” і „культуралогія”. Апошняя складаецца з трох матэрыялаў. У працы Ігара Вугліка „Матэрыяльная культура Полаччыны ў крыніцах канца XVIII — пачатку XIX ст. (новыя матэрыялы і даследчыцкія ракурсы)” перадаюцца звесткі А. Луніна, С. Пляшчэева, В. Севяргіна пра побыт, звычаі, заняткі жыхароў Полацка і Полаччыны. Аляксандра Раманюк у матэрыяле „Вясельныя жаночыя галаўныя ўборы і прычоскі Усходняга Палесся канца XIX — пачатку XX ст. (жаночыя галаўныя ўборы і прычоскі ў народных святах, абрадах і звычаях)” акрэслівае сімвалічную, эстэтычную і практычную функцыі галаўных убораў пад час вяселля, робіць іх апісанне. У змястоўным артыкуле Уладзіміра Аўсейчыка „Пахавальна-памінальная абраднасць вясковага беларускага насельніцтва Падзвіння ў канцы XX — пачатку XXI ст.” апісваюцца сучасныя абрады пахавання і памінання памерлых у Падзвінні; акрэсліваюцца адносна нядаўнія змены, што адбыліся ў гэтых звычаях. Робіцца выснова, што часткова змяняюцца матэрыяльныя прадметы (цяпер яны пераважна набытыя, а не самаробныя), затое элементы духоўнай культуры адрозніваюцца значнай устойлівасцю.

Пад рубрыкай „гісторыя” апынуліся артыкулы па самых розных тэмах і перыядах, што варта толькі ўхваліць. Аднак узровень некаторых з іх засмучае. Маюцца на ўвазе „даследаванні” Юрыя Кежы і Ігара Уварава. У артыкуле першага „Генезіс княжацкай улады на беларускіх землях у VIII–XI ст.” замест заяўленай тэмы даецца кароткі агляд палітычнай гісторыі Русі з ухілам у падзеі гісторыі Полацка і, у меншай ступені, Турава. Аўтар замяняе „монатэізм” на загадкавы „монацэнтрызм” (10), „этас” на „этнас” (12), паслядоўна робіць памылкі ў напісанні слоў іншаземнага паходжання. У цэлым, артыкул пакідае ўражанне студэнцкага рэферата. Пад шматслоўнай назвай („Проблемы исследования историографии шляхты и сословно-представительных органов в период становления и развития Великого княжества Литовского до Люблинской унии 1569 г.”) публікацыі І. Уварава не толькі хаваецца агляд гістарыяграфіі па праблеме шляхты і соймаў (чамусьці без уліку сучасных даследаванняў), але і згадваюцца працы па гісторыі гандлю і гарадоў, што крыху здзіўляе. Неадназначна выглядае і артыкул Наталлі Нестэр «Полоцк в книге И. Мессения „Scondia illustrata”»: аўтарка звяртае ўвагу на малавядомую ў беларускай навуцы крыніцу — твор шведскага гісторыка Ёгана Месэнія (1579–1636), але сам артыкул складаецца толькі з цытавання фрагментаў пра Полацк з гэтай кнігі. Але ў большасці гэтых урыўкаў Полацк знаходзіцца на ўзбочыне ўвагі храніста: ніякіх новых фактаў пра горад або інтэрпэтацый ужо вядомага ў яго тэксце няма. На с. 3 напісана абсалютна некарэктная фраза: „Труд И. Мессения интересен еще и в том плане, что это один из немногих (!) исторических трудов XVI (!) столетия”. Па-першае, „гістарычных прац” з XVI ст. вядома багата, па-другое, Месэній сваю кнігу напісаў ужо ў XVII ст.

Іншыя матэрыялы ў цэлым адпавядаюць навуковым стандартам. У артыкуле Віктара Чараўко „Матэрыялы да карты пахавальных помнікаў Беларускага Падзвіння XIV–XVIII ст.” складзены спіс (16–18) і карта (18) курганных пахаванняў, курганна-жальнічных могілак, магіл з каменнымі крыжамі, пахаванняў унутры культавых аб’ектаў, памінальных курганоў XIV–XVIII ст. з Беларускага Падзвіння. Робіцца спроба растлумачыць розную шчыльнасць іх размяшчэння. У даследаванні Андрэя Мацука „Аршанская павятовая эліта ў часы панавання Аўгуста III” адзначаецца, што сярод аршанскай эліты вылучаўся род Юзэфовічаў. Таксама адлюстроўваецца ўплыў агульнадзяржаўнай барацьбы (перадусім, паміж Фаміліяй і Радзівіламі) на аршанскія соймікі, дзе пераважна перамагалі прыхільнікі Фаміліі.

Як і звычайна ў беларускіх часопісах, большасць аўтараў разглядаюць падзеі XIX–XX ст. Сяргей Глазырын („Рэвалюцыйная сітуацыя 1861–1862 г. у Віцебскай губерні”) не пазначае, ці прытрымліваецца ён ленінскай трактоўкі паняцця „рэвалюцыйная сітуацыя”, ці разумее пад ёй нешта іншае, але ў цэлым у артыкуле апавядаецца пра антыўрадавыя дэманстрацыі, канспіратыўныя арганізацыі і сувязі польскіх, беларускіх і расійскіх рэвалюцыянераў на Віцебшчыне. Асноўная ўвага Галіны Лабохі („Храмы прападобнай Еўфрасінні Полацкай епархіі: параўнаўчы аналіз умоў існавання і развіцця”) звернута на трагічны лёс у савецкі час Свята-Еўфрасіннеўскай царквы ў в. Бароўка Верхнядзвінскага раёна і Еўфрасіннеўскай („Цёплай”) царквы Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыра ў Полацку: першы храм выкарыстоўваўся як зернясховішча, клуб і крама, другі пераважна пуставаў. У артыкуле Марыяны Сакаловай „Изучение истории общественных движений в XIX — первой трети XX в.” аналізуюцца інтэрпрэтацыі паняцця „грамадскі рух” у вызначаны перыяд. Іван Янушэвіч («Характер и причины форсированного решения „церковного вопроса” партийно-государственными струк турами в 1917–1924 г.») барацьбу бальшавікоў супраць Праваслаўнай царквы акрэслівае як змаганне са „стратэгічным ідэалагічным праціўнікам” (50), вызначае формы гэтай барацьбы: забойства святароў, знішчэнне святыняў, захоп царкоўнай маёмасці, падтрымка „абнаўленчага” руху, нарэшце прапаганда. Асабліва падкрэсліваецца роля Льва Троцкага ў антырэлігійнай кампаніі. Алена Сумко ў даследаванні „Перыядызацыя дзяржаўнай палітыкі ў кнігавыдавецкай справе БССР (1919–1941)” характарызуе змяненні ў кнігавыдавецкай дзейнасці ў БССР у бок павелічэння цэнзуры і поўнага падпарадкавання выдання кніг патрэбам партыі і дзяржавы. У працы Вольгі Рымко „Деятельность сельскохозяйственных переселенческих товариществ в БССР в 1925–1927 годах на примере Полоцкого округа” даследуецца арганізацыя добраахвотных перасяленняў з БССР у Сібір і на Далёкі Усход: аналізуецца працэс стварэння і абсяг дзейнасці перасяленчых таварыстваў, апісваюцца функцыі „хадакоў” — выведнікаў тэрыторый для засялення, пералічваюцца ільготы для перасяленцаў і праблемы, якія ўзнікалі ў апошніх. Ірына Нікалаева („Прыцягненне жаночага насельніцтва Беларусі на прымусовыя работы ў Германію ў 1942–1944 г.”) падкрэслівае, што набор добраахвотніц на працу ў Нямеччыну не меў поспеху, таму (а таксама з-за эканамічных складанасцяў у Райху) нямецкія ўлады перайшлі да прымусовай адпраўскі жанчын у Нямеччыну, што выклікала супраціў. Адзначаецца, што ўсё-такі была вывезена вялікая колькасць жанчын. У артыкуле Расціслава Цімафеева „Развитие ведомственного медицинского обеспечения БССР в 1943–1991 г. (на примере транспортных предприятий)” адзначаецца, што з цягам часу сістэма медыцынскіх устаноў для абслугоўвання транспартнікаў паляпшалася, але ў выніку шэрагу ператварэнняў забеспячэнне медыцынскімі паслугамі некаторых іх катэгорый (напрыклад, рачнікоў) змянілася не ў лепшы бок.

Гістарычны альманах Том 16 (2010)

У артыкуле Руслана Гагуа „Грунвальдская бітва ў паведамленнях Энеа Сільвіа Пікаламіні” пераказваюцца звесткі пра Грунвальдскую бітву, змешчаныя ў творах Энеа Сільвіа Пікаламіні (1405–1464; папа рымскі Пій II — 1458–1464) „Пра землі і паходжанне прусаў” і „Пра Еўропу”. Праўда, яны захаваліся толькі ў пазнейшых кампіляцыях, з якіх аўтар згадвае Арундэльскі і Чыгішскі манускрыпты, зусім не спыняючыся на важным пытанні прыналежнасці ўсіх іх звестак менавіта Пікаламіні. Ігар Бортнік («Праблема дзяржаўна-палітычнага ўлад кавання ў ананімнай працы „Размова Паляка з Літ вінам”») адзначае, што для верагоднага аўтара „Размовы Паляка з Літвінам” Аўгустына Ратундуса (каля 1520–1582) ідэальнай формай кіравання ўяўлялася моцная манархічная ўлада, абмежаваная пры гэтым свецкай і духоўнай радай. У матэрыяле польскага гісторыка Томаша Цясельскага „Попіс войска Вялікага Княства Літоўскага каля гарадоў Рось і Заблудаў у ве рас ні 1744 г.” апісваецца праведзены ў 1744 г. палявым гетманам літоўскім Міхалам Казімірам Радзівілам збор і агляд войска ВКЛ, вызначаюцца прычыны гэтай унікальнай для часоў Аўгуста III падзеі, падрабязна акрэсліваецца склад войска ВКЛ. Аляксандр Пашкевіч і Андрэй Чарнякевіч («„Бацька” беларускіх паланафілаў») характарызуюць палітычную кар’еру Паўла Алексюка (1892–?), беларускага дзеяча прапольскай арыентацыі, аднаго з арганізатараў Беларускай вайсковай камісіі, Беларускага палітычнага камітэта, Краёвай сувязі, якія існавалі ў 1920–1922 г. на занятых Польшчай беларускіх землях. Аляксандр Пашкевіч («Чалавек з-за шырмы: спроба высвятлення таямніцы „Старога”») аналізуе звесткі пра аднаго з інспіратараў расколу ў КПЗБ у канцы 1924 г. і ўтварэння т. зв. „сэцэсіі”, якую сучаснікі і пазнейшыя даследчыкі называлі „беларускай нацыяналістычнай” і „ультракамуністычнай”, кіраўніка віленскіх камуністаў, які хаваўся пад псеўданімам „Стары”. У артыкуле Юрыя Грыбоўскага „Рада БНР на эміграцыі і праек ты інтэграцыі ў Цэнтральна-Усходняй Еўропе (1945–1956)” апісваецца міжнародная актыўнасць Рады БНР: наладжванне кантактаў з палітычнай элітай ЗША, удзел у распрацоўцы супольнасці краін Цэнтральна-Усходняй Еўропы (канцэпцыя „Міжмор’я”), стасункі з польскімі, украінскімі, літоўскімі, латышскімі, эстонскімі і сла вацкімі эмігранцкімі арганізацыямі. Настасся Жарская ў артыкуле „Чарнобыльская аварыя ў памяці жыхароў в. Вохар (Чэрыкаўскі раён, Магілёўская вобласць)”, выкарыстоўваючы метады „вуснай гісторыі”, адлюстроўвае ўяўленні жыхароў „адселенай” вёскі пра саму катастрофу, перасяленне большасці жыхароў і побыт пасля аварыі ў Вохары і новых месцах пражывання. Даследчыца ў асноўным абмяжоўваецца перадачай „простай мовы” інфармантаў, мінімізуючы долю ўласнай інтэрпрэтацыі і высноваў.

Наверх

І

Нямецкі ордэн на тэрыторыі Прусіі ўяўляў сабою напрыканцы XIV ст. унутрана і знешне ўмацаваную тэрытарыяльную дзяржаву[1]. Выдатна арганізаваны, з выдатным кіраваннем, ён уладарыў на паўднёва-ўсходніх тэрыторыях Балтыкі. Адзіным, чаго яшчэ, здавалася, не хапала, была тэрытарыяльная сувязь з лівонскім адгалінаваннем Ордэна, якую можна было забяспечыць, падпарадкаваўшы Жамойць на Паўночным Усходзе і засцярогшы ад небяспекі шляхі зносін з Захадам прысваеннем Новай Маркі (Neumark). Абедзве задачы былі вырашаны напрыканцы XIV і на пачатку XV ст.: па Салінскім дагаворы 1398 г. Вітаўт (1392–1430), вялікі князь ВКЛ, перадаў Ордэну Жамойць у абмен на Усходнюю Судаву[2], таму што літоўцы ў той час збіралі сілы для барацьбы супраць татар (у наступным годзе яны пацярпелі цяжкае паражэнне ад татар на Ворскле), а ў 1402 г. Ордэн здолеў атрымаць Новую Марку ад венгерскага караля Жыгімонта, на той час маркграфа брандэнбургскага. Тым самым небяспека шляхам зносін для крыжаносцаў і наймітаў з Райха і з Заходняй Еўропы больш не пагражала, заставалася яна толькі там, дзе яшчэ не хапала невялікага злучальнага адрэзка паміж Новай Маркай і Прусіяй у паўднёвай Памераніі. Акрамя таго, у 1398 г. Ордэн выгнаў з Готланда так званых братоў-віталійцаў, і вялікая частка тэрыторый Балтыйскага мора была вызвалена ад марскіх разбойнікаў[3], так што з гэтага часу больш не існавала перашкод для гандлёвай дзейнасці багатых ганзейскіх гарадоў Прусіі — найперш тут можна назваць Данцыг, квітнеў таксама і ўнутраны гандаль Ордэна з цэнтрамі ў Мальбарку і Караляўцы. Здавалася, што гэтая незвычайная ордэнская дзяржава дасягнула піка сваёй моцы і ёй забяспечана бліскучая будучыня.

Аднак гэта было зацішша перад бурай. Нагод для канфліктаў і ў самой Прусіі, і па-за яе межамі хапала, яны не маглі не ўцягнуць краіну ў хуткім часе ў вір войнаў і паражэнняў. У барацьбе супраць экспансіі Польшчы і ВКЛ Нямецкі ордэн быў настолькі аслаблены, што пасля заключэння Торуньскага мірнага пагаднення 1466 г. ён захаваў толькі цень сваёй былой велічы. Во йны 1409–1411, 1414, 1422, 1431–1433 (1435) гадоў і, нарэшце, вырашальная трынаццацігадовая вайна 1454–1466 г., у якой рыцарства і гараджане выступалі су праць ордэнскіх улад, — вось этапы яго паступовага заняпаду[4].

„Вялікая вайна” 1409–1411 г., кульмінацыяй якой стала знішчальнае паражэнне Ордэна ў барацьбе з польска-літоўскім войскам у бітве пад Танэнбергам 15 ліпеня 1410 г.[5], была выклікана жамойцкім пытаннем. Хаця рыцары Ордэна, спрабуючы заваяваць краіну, не раз ладзілі паходы на Жамойць па даўно выпрабаваным узоры вайсковых наступаў на Літву[6] і будавалі там замкі-крэ пасці, уладарыць там па-сапраўднаму яны не здолелі. Калі ў траўні 1409 г. успыхнула агульнае паўстанне пад кіраўніцтвам Вітаўта, Ордэну пагражала страта Жамойці, і адзінай магчымасцю спыніць такое развіццё падзей бачыліся буйныя вайсковыя аперацыі. Таму Ульрых фон Юнгінген (1407–1410)[7] летам паслаў аднаго са сваіх падначаленых з даручэннем навербаваць у Шчэціне, Мейсэне, Цюрынгіі, Браўншвайгу і Люнебургу крыжаносцаў, якія павінны былі выйсці ў паход за ўласны кошт, і 200 пік наёмных воінаў, агульнай колькасцю каля 600 чалавек. Былі мабілізаваныя і ўласныя сілы ордэна.

Абмежаваны канфлікт перарос у маштабную вайну, таму што супраць Ордэна выступіла не толькі Літва, але і Польшча на чале з каралём Ягайлам (1386–1434). Пасля Крэў скай уніі 1385 г. і шлюбу вялікага князя літоўскага Ягайлы, стрыечнага брата Вітаўта, з Ядвігай, малалетняй каралевай Польшчы, які адбыўся ў 1386 г. у Кракаве, Польшча і Літва аб’ядналіся ў унію, якая, нягледзячы на цяжкія ўнутраныя канфлікты, апраўдала сябе ў час вырашальнай барацьбы з Ордэнам. Польшча не магла канчаткова пагадзіцца са стратай Гданьскага Памор’я ў 1308– 1309 г. і, як і Літва, імкнулася да выхаду на Балтыйскае мора. Пры гэтым на першы план усё больш выходзіла гандлёвая палітыка. Калі вялікі магістр пад час вы рашальных перамоў з прадстаўнікамі Польшчы ў зам ку Мальбарка 1 жніўня 1409 г. пачуў, што Ягайла не застанецца бяздзейсным сузіральнікам, калі Ордэн паспрабуе задушыць паўстанне ў Жамойці, „перш чым будуць ўладжаныя спрэчкі паміж каралём і Ордэнам”, ён вырашыў спачатку пакарыць Польшчу і ўжо праз некалькі дзён пачаў вайну[8].

Ваенныя дзеянні 1409 г. былі для Ордэна паспяховымі, тры яго арміі спусташылі вялікія тэрыторыі ў паўночнай Польшчы, у тым ліку памежную Добжынскую зямлю[9]. Яны закончыліся перамір’ем, якое спачатку павінна было працягвацца да дня Св. Яна — 24 чэрвеня 1410 г., а потым было падоўжана да 4 ліпеня 1410 г. Між тым абодва бакі рыхтаваліся да верагоднай новай вайны: арміі ўзбройваліся, у Райху, і ў Заходняй Еўропе праводзілася вярбоўка і прапаганда, таму што чэшскаму каралю Вацлаву і Жыгімонту Венгерскаму місія пасрэднікаў у дасягненні міру не ўдалася.

Менавіта перамовы вясною і летам 1410 г. сталі для Ордэна фатальнымі, таму што ўмацавалі ў Ульрыха фон Юнгінгена пачуццё, быццам Вацлаў і асабліва Жыгімонт Венгерскі — гэта яго падтрымка, прыкрыццё з тылу. Але Жыгімонта больш любіў даваць абяцанні, чым дзейнічаць, яго цікавілі ў першую чаргу грошы Ордэна, якія цяклі да яго ракою. Уяўленне вялікага магістра пра асобу Жыгімонта не адпавядала рэальнасці. Палякі ж і літоўцы, наадварот, вельмі ўмела праводзілі паспяховую прагматычную палітыку[10].

II

Вайна 1410 г. карэнным чынам адрознівалася ад паходаў на Літву і ставіла перад кіраўніцтвам Ордэна непрывычныя задачы. Калі да гэтага часу яно было больш прызвычаена да наступальных дзеянняў, то ця пер трэба было паспрабаваць перайсці да абарончай стратэгіі з усімі яе недахопамі. Ніхто дакладна не ведаў, у якім месцы вораг нападзе пасля заканчэння перамір’я, да таго ж вялікая разгубленасць панавала яшчэ ў апошнія дні чэрвеня, калі аддаваліся часам палярна супярэчлівыя загады выступіць у паход, і непатрэбныя маршы стамлялі падраздзяленні Ордэна.

Армія ВКЛ прайшла неабжытую тэрыторыю і Мазовію і на пачатку ліпеня аб’ядналася з велікапольскімі і малапольскімі сіламі пад Чэрвіньскам на Вісле, дзе палякі наладзілі пераправу па пантонным мосце. У дапаможных атрадах на баку літоўцаў былі рускія і татары, на баку палякаў ваявалі наёмныя салдаты, галоўным чынам з Чэхіі і Маравіі, а таксама з Малдавіі і, магчыма, Валахіі. У першай палове ліпеня вялізная армія рушыла на поўнач, у напрамку Прусіі: Ягайла і Вітаўт вырашылі не драбніць сілы на некалькі франтоў, а адолець праціўніка адзіным магутным ударам на Мальбарк, галоўную цвярдыню Ордэна ў цэнтры краіны. Гэта было незвычайна правільна для таго часу спланаванае і праведзенае разгортванне войскаў.

Польска-літоўскае войска перайшло мяжу Прусіі ў паўднёвай частцы комтурства Остэродэ і паспрабавала спачатку ўварвацца ў Хэлмінскую зямлю пад Каўэрнікам праз раку Дрвенцу, аднак атрадам Ордэна ўдалося адбіць гэтую атаку. Праз тры дні быў узяты штурмам гарадок Гільгенбург. Вестка пра гэта выклікала ў войску Ордэна, якое знаходзілася пад Лёбаў, мітуслівую актыўнасць, вынікам якой стаў славуты начны марш на Танэнберг, як высветлілася — да месца будучай Грунвальдскай бітвы. Абараняючы кіраўніцтва Ордэна ад папрокаў, ордэнскі храніст кантынуатар Посільге падкрэслівае, што такое рашэнне было прынята адзінагалосна. У гэтым маршы Ульрых фон Юнгінген бачыў жаданую магчымасць перахапіць ініцыятыву і заспець ворага знянацку, што яму і ўдалося. Аднак чаканай перавагі ён не атрымаў, бо Ульрых ці то не змог, ці то не захацеў выкарыстаць эфект нечаканасці і адразу атакаваць непадрыхтаванага ворага. Храніст Ордэна тлумачыць гэта рыцарскімі прынцыпамі камандзіраў ордэнскіх войскаў, г. зн. у першую чаргу вялікага магістра: ён піша, што камандзіры хацелі змагацца з ворагам „па рыцарскіх правілах”[11].

Бітва адбывалася на палях паблізу трох вёсак комтурства Остэродэ — Танэнберг, Грунфельдэ і Людвігсдорф (па-польску адпаведна Стэмбарк, Грунвальд і Людвігова, а па-літоўску — Танэнбергас, Жальгірыс і Люд-вігсдорфас). Надзейных звестак пра колькасны склад войскаў няма, таму ў літаратуры прыводзяцца надзвычай супярэчлівыя лічбы[12]. У нямецкіх даследаваннях часцей за ўсё гаворыцца пра 12 000–15 000 воінаў з боку Ордэна і 20 000–25 000 — з варожага боку. Польскія ж і літоўскія гісторыкі прыводзяць значна большыя лічбы. Не спыняючыся на гэтай праблеме больш падрабязна, я, тым не менш, хацеў бы адзначыць у гэтай сувязі, што Герард Лябуда нядаўна спасылаўся на крыніцу з 30-х г. XV ст., у якой гаворка ідзе пра 30 000 чалавек у літоўскім войску[13]. Важнае значэнне маюць два лісты комтура Рагніта маршалу Ордэна і комтуру Брандэнбурга ад 13 чэрвеня 1410 г., з якіх вынікае, што кожная зямля Жамойці паставіла 400 коннікаў[14] і што на трох коннікаў прыпадала адна павозка[15]; Антоні Прахаска ў Codex epistolaris Vitoldi памылкова называе замест гэтай лічбы 300[16]. Настолькі ж не адпавядае сапраўднасці яго інфармацыя, нібыта салдаты Ордэна выступілі ў паход на Прусію, маючы 60 000 коней[17]: у адпаведнай крыніцы — лісце ком тура Шлохаў вялікаму магістру ад 25 чэрвеня 1410 г. — гаворка ідзе толькі пра 2000 коней[18]. Такія тлумачэнні ці варыяцыі не спрыяюць высвятленню дыскусійнага пытання пра лічбы і колькасны склад войскаў.

Што тычыцца ордэнскага войска, то ў яго ўваходзілі не толькі браты Ордэна са сваімі слугамі і абавязаныя да службы вольныя людзі, гараджане і войты, але і каля 5000 наёмных жаўнераў з Сілезіі, Чэхіі, Мейсена, Лужыцы і іншых земляў Райха, былі сярод іх і крыжаносцы, а таксама іншыя дапаможныя атрады. Сярод даволі вядомых асоб, якія паходзілі не з Прусіі, але ваявалі на баку Ордэна, былі маладыя герцагі Казімір Памеранска-Шчэцінскі і Конрад Мудры з Ольса (Сілезія). Абодва яны пад час бітвы трапілі ў палон. У абозе ордэнскага войска было, напэўна, даволі шмат сялян. Яшчэ 2000 наёмных салдат знаходзіліся ў Гданьскім Памор’і[19].

Паводле распаўсюджанай у даследаваннях думкі — у тым ліку і ў нядаўніх польскіх публікацыях, напрыклад, у Ан джэя Надольскага[20] і Мар’яна Біскупа — ор дэнскае войска вырушала ва ўсходнім напрамку, гэта значыць наўпрост супраць узыходзячага сонца. Гэты тэзіс паходзіць ад польскага гісторыка Яна Длугаша (1410–1480), які несправядліва ацэньвае Ульрыха фон Юнгінгена, бо не мог такі дасведчаны палкаводзец настолькі пагарджаць элементарнейшымі ваеннымі правіламі. Больш даверу выклікае інфармацыя храніста Ордэна, паводле якой ордэнскае войска выйшла з Лёбаў, кіруючыся на вёску Танэнберг (…да Танэнберга, пасялення ў мясцовасці Остэродэ…)[21]. Гэта значыць, войска рухалася з Танэн берга ў паўднёва-заходнім напрамку, і сонца свяціла збоку. Баявы лагер Ордэна быў разбіты там, дзе пазней (у 1411 г.) пабудавалі капліцу. Гэты пункт гледжання, выказаны ўпершыню мною ў 1978 г.[22], цяпер падзяляе ўжо і большасць польскіх калег23. Настойлівае імкненне ордэнскага войска як мага хутчэй уступіць у бітву, як і маруджанне польскага караля на працягу некалькіх гадзін, не ў апошнюю чаргу залежала ад руху сонца: Ягайла адкладваў наступ да таго часу, пакуль сонца не пачне свяціць у твар ужо не яму, а ворагу[24].

Само поле бітвы знаходзіцца, згодна з гэтай думкай, не паміж Танэнбергам і Грунвальдам і не на ўсход адсюль, як меркавалася ў ранейшых даследаваннях, а на палях і ў даліне на поўдзень і паўднёвы ўсход ад вёскі Грунфельдэ. Па назве гэтага паселішча палякі называюць месца бітвы Грунвальдам — так гучыць паланізаваны варыянт Грунфельдэ. Літоўцы гавораць пра бітву пад „Жальгірысам” (пераклад назвы Грунвальд на літоўскую мову), а немцы назвалі бітву Танэнбергскай — па назве таго паселішча, у напрамку якога яны выступілі[25].

Такім чынам, у даследаваннях існуюць два супярэчлівыя пункты гледжання, археалагічныя ж пошукі не далі ніякіх доказаў на карысць адной з гэтых гіпотэз.

Вядомым эпізодам з’яўляецца перадача двух мячоў Ягай лу і Вітаўту пры выкліку на бітву — такі звычай існа-ваў тады ў рыцараў. У тых абставінах ён меў крыўдны акцэнт. Перадача адбылася без ведама вялікага магістра; магчыма, Ульрых фон Юнгінген яшчэ знаходзіўся на той час разам з самым цяжкаўзброеным кавалерыйскім атрадам, сва ім трэцім войскам, у лагеры. Эпізод з перадачай мя чоў паз ней шырока выкарыстоўвала польская прапаган да — ён інтэрпрэтаваўся як дэманстрацыя фанабэрыі, superbia Ордэна. Гэтая прапаганда была вельмі паспяховай[26].

Пасля першапачатковых поспехаў ордэнскага вой ска бітва скончылася яго знішчальным паражэннем. Тлумачыўся такі паварот, у прыватнасці, цяжкай тактычнай памылкай, зробленай пэўнай часткай воінаў Ордэна на левым флангу: яны кінуліся пераследаваць літоўцаў, якія пачалі адступаць, і адарваліся ад сваіх баявых парадкаў, і тут іх, атакуючы злева, перахапілі палякі. Част ку рыцараў узялі ў палон, іншых забілі. Паводе адной праўдзівай тагачаснай крыніцы, уцёкі гэтыя былі падманным тактычным манёўрам літоўцаў менавіта з такой мэтай[27]. Гэта стала пачаткам паражэння Ордэна, заклала яго падмурак, далейшы ход бітвы ўжо нічога не мог змяніць. Хаця вялікі магістр яшчэ і спрабаваў павярнуць да сябе ваенны шацунак, накіраваўшы цяжкаўзброенае падраздзяленне свайго войска — 15 ці больш харугваў (так называліся тактычныя адзінкі войска) — у масі-раваную атаку на цэнтральныя польскія сілы і сам тройчы (?) аб’ехаў яго на кані, але спроба не мела поспеху, бо вораг меў коль касную перавагу, тым больш што частка вясковага рыцарства, а таксама некаторыя іншыя атрады кінуліся ўцякаць. Войска вялікага магістра было акружана і зніш чана палякамі, іншаземнымі наёмнікамі і „па ган цамі” (так па ордэнскай тэрміналогі называліся літоўцы). Акрамя Ульрыха фон Юнгінгена і іншых асоб з вышэйшага камандавання сваю смерць у бітве знайшлі больш за 200 братоў-рыцараў, амаль трэцяя частка усіх братоў-рыцараў Прусіі. Пад канец дня быў зломлены апошні супраціў: пераможцы ўзялі штурмам зробленую з павозак крэпасць у баявым лагеры Ордэна. У 1411 г. новы вялікі магістр Генрых фон Плаўэн (лістапад 1410–1413) загадаў пабудаваць на тым месцы капліцу Дзевы Марыі, рэшткі муроў якой захаваліся да гэтага часу[28]. У бітве загінула амаль усё вышэйшае кіраўніцтва Ордэна, а з ім і тысячы простых воінаў і сялян з ордэнскага войска. На баку праціўніка найбольш цяжкія страты панёс Вітаўт, таму што менавіта яго войску давялося на пачатку бітвы ўзяць на сябе ўвесь цяжар барацьбы. У адной з крыніц адзначаецца, што „ў абедзвюх частках”, гэта значыць, на абодвух баках, загінула па 8000 чалавек[29]. Цела вялікага магістра, які загінуў у бітве, было з вялікім ушанаваннем прывезена ў Остэродэ, а на чацвёрты дзень пасля бітвы перавезена адтуль у Мальбарк. Ён быў пахаваны побач з іншымі вялікімі магістрамі Нямецкага ордэна ў капліцы Св. Ганны.

Тут нам хацелася б звярнуца да важнай праблемы падманных уцёкаў часткі літоўскага войска. Здагадка, што так званыя ўцёкі былі тактычным манёўрам літоўцаў з мэтай разбурэння баявых парадкаў ворага, якая выказвалася ў даўнейшых даследаваннях — на прыклад, Станіслава Куёта[30], Канстанціна Юргеля[31] і Веслава Маеўскага[32], стала ўпэўненасцю дзякуючы та му, што ў архіве Нямецкага ордэна ў 1963 г. была зной дзена і потым апублікавана[33] вышэйзгаданая кры ні ца. У лісце, датаваным прыкладна 1413 г., аўтар пе расцерагае вялікага магістра ад паўтарэння падзей бітвы пры Танэнбергу і тлумачыць манёўр разлікам на тое, што людзям уласціва імкненне даганяць уцекачоў[34]. Гэтая тактыка пад Танэнбергам мела абсалютны поспех і стала падмуркам паражэння ордэнскага войска. Ці дамаўляліся Ягайла і Вітаўт пра такую тактыку, як мяркуе Мячыславас Ючас у сваёй кнізе пра бітву, што толькі што выйшла з друку[35], — невядома, доказы адсутнічаюць, але гэта вельмі верагодна. У любым выпадку было б недапушчальнай метадычнай памылкай не прымаць да ўвагі непрадузятае меркаванне сучасніка падзей, выказанае ў яго лісце вялікаму магістру, і аддаваць перавагу шмат пазнейшаму тэндэнцыйнаму апісанню храніста Яна Длугаша, як гэта робяць даследчыкі Стэфан М. Кучыньскі і Мар’ян Біскуп, знаходзячыся пад уплывам Длугаша[36]. Даследчыкі да гэтага часу амаль не прымалі да ўвагі апісанне бітвы ў французскай хроніцы манаха з Сэн-Дэні, якое грунтуецца на прыязным да Ордэна пісьмовым сведчанні ад жніўня 1410 г. і паказвае проста згубны вынік падманных уцёкаў літоўцаў[37]. У ім гаворыцца: калі воіны Ордэна ў сваім пераследаванні перабеглі адкрытае поле і дасягнулі лесу, на іх з фланга напалі моцныя сілы, якія да таго часу хаваліся ў лесе, — палякі; пераследчыкі былі ўжо зусім зняможаныя папярэдняй сутычкай і не здолелі адбіць моцную атаку. Паводле запісу манаха з Сэн-Дэні лёс бітвы — перамога ці паражэнне — вырашыўся ў яе першай фазе[38].

Заваяваныя харугвы ордэнскага войска былі прывезены ў Кракаў і Вільню і вывешаны ў саборах як пераможныя трафеі. Потым яны зніклі. Харугвы, якія тра пі лі на Вавель, знаходзіліся там яшчэ ў 1603 г.: яны згад валіся тады ў „Даведніку пра касцёлы кракаўскія”[39], тыя ж, што былі прывезены ў Віленскі сабор, зніклі, як мож на меркаваць паводле даследаванняў Альвідаса Нік жэнтайціса, яшчэ ў 1530 г.[40]. На шчасце, дзякуючы ка ля ровым малюнкам і каментарам да іх у пергаментным рукапісе „Banderia Prutenorum” сярэдзіны XV ст.[41] нам вядома, як яны выглядалі, — прынамсі, тыя, што захоўваліся ў Кракаве.

У сваім апісанні бітвы кантынуатар хронікі Посільге, які звычайна ставіўся да Ордэна стрымана, крытыкуе яго за недаацэнку праціўніка і адзначае, што ўвогуле справы Ордэна выглядалі не найлепшым чынам. Ад но з яго выказванняў можна, відавочна, зразумець так: вя лі кі магістр неразумна зрабіў толькі адзін гуф (трэцяе войска), з якім і выправіўся на бітву, у той час як Ягайла меў у сваім распараджэнні некалькі гуфаў, „і гэта прынесла Ордэну вялікую шкоду, а каралю і ягоным людзям вялікую перавагу на іх шчасце і карысць”[42]. У іншым месцы храніст рэзка крытыкуе Ульрыха фон Юнгінгена за тое, што той павёў у паход вельмі многа старых братоў-рыцараў, якія і загінулі пад Танэнбергам. Застаўшыся дома, яны прынеслі б куды больш карысці. Гэта было „надзвычай кепскае” рашэнне вялікага магістра[43]. Аднак канчатковай ацэнкі роля вялікага магістра як палкаводца яшчэ не атрымала.

III

Паражэнне пад Танэнбергам было для Ордэна катастрофай, але яшчэ не смяротным прысудам. Польска-літоўскае войска прайшло праз Прусію ў паўночным напрамку і пачало 25 ліпеня аблогу галоўнай цвяр дыні Ордэна — Мальбарк. Крэпасць паспяхова абараняў пазнейшы вялікі магістр Генрых фон Плаўэн. Разлад сярод саюзнікаў, эпідэміі ў войску, цяжкасці з забеспячэннем, пагроза нападу венгерскай арміі на паў днёвую Польшчу (праўда, адбыўся ён толькі ў сярэ дзіне кастрычніка, прычым сіламі аднаго невялікага падраздзялення), дапамога Ордэну з Інфлянтаў, — вось тыя прычыны, ча-му 21 верасня аблога была знятая, прычым Ягайлу не ўдалося захапіць такі жаданы для яго грашовы скарб Ордэна. Ён спадзяваўся, што захопленымі грашыма зможа разлічыцца са сваімі наёмнікамі, якія большай часткай паходзілі з Чэхіі, аднак быў вымушаны пакінуць Прусію, не дасягнуўшы гэтай мэты[44]. Ягайла знаходзіўся ў цяжкім фінансавым становішчы. Узброеныя сілы Ордэна адваявалі адну за адной амаль усе, за невялікім выключэннем, занятыя Ягайлам крэпасці, было заключана перамір’е, а 1 лютага 1411 г. „Вялікая вайна” закончылася Першым Торуньскім мірам.

Для Нямецкага ордэна Торуньскі мір быў большым выпрабаваннем, чым часта лічаць, і наступствы яго былі цяжэйшымі, чым мяркуецца. Даследчык, які абмяжуецца толькі юрыдычным аспектам тэксту мірнага пагаднення, зазначыць, што ўмовы мірнай дамовы былі над звы чай спрыяльныя для Ордэна[45], які павінен быў толькі саступіць Жамойць Ягайлу і Вітаўту на час іх жыцця, а Закжэў (на Укры) і Добжынскую зямлю аддаць герцагу Мазавецкаму Зімавіту і каралю Ягайлу. Абодва бакі павінны былі адпусціць сваіх палонных без выкупу і бесперашкодна перадаць захопленыя крэпасці, гарады і землі другому боку. Такая ўмова, здавалася б, мела перавагі менавіта для Ордэна. Але на самай справе гэта была ўсяго толькі ўмова pro forma, якая павінна была адпавядаць патрабаванню сярэднявечнага права вайны да дзейснага заключэння міру, што прадугледжвала адпусканне палонных без выкупу[46]. У адказ на выз валенне палонных і вяртанне крэпасцяў Ягайла пад час перамоў запатрабаваў ад Ордэна 100 000 коп чэшскіх грошаў, і прадстаўнікі Ордэна запэўнілі яго, што гэтая сума будзе выплачана ў чатыры раты[47]. Абавязацельства пра выплату, падпісанае вялікім ма гіст рам Генрыхам фон Плаўэнам у Торуні 31 студзеня 1411 г., — як перадумова заключэння мірнай дамовы на на ступны дзень — было знойдзена толькі ў 1979 г. у ад ным з фаліянтаў Ордэна ў выглядзе копіі і потым апублікавана[48]. У выніку такога абцяжарання фінансаў Ордэна, і без таго ўжо спустошаных аплатай наёмнікаў і іншымі выдаткамі, Ордэн апынуўся ў вельмі дрэнным фінансавым ста новішчы, што справакавала канфлікт з прускімі станамі, якіх Ордэн для аплаты даўгоў мусіў абкласці высокімі спецыяльнымі падаткамі (канфлікт з Данцыгам 1411 г.). Карані рэзкага заняпаду ордэнскай прускай дзяржавы пасля 1410 г. трэба шукаць у пагібельнай бітве пад Танэнбергам і яе наступствах, да якіх належала і абавязацельства ад 31 студзеня 1411 г. Тэкст мірнай дамовы ад 1 лютага стварае памылковае ўяўленне пра гэтае становішча і адлюстроўвае фактычную сітуацыю толькі часткова[49].

Дзякуючы гэтаму Ягайла, нягледзячы на беспаспяховую аблогу Мальбарка, завалодаў вялікімі сумамі грошай для аплаты сваіх наёмнікаў, хоць цалкам усе грошы так і не былі выплачаны. Адна нататка ў архіве перапіскі Ордэна[50] сведчыць пра тое, што вялікаму магістру было цяжка выплаціць нават ужо другую рату выкупу 24 чэрвеня 1411 г. у Торуні. Для параўнання адзначым, што 100 000 чэшскіх грошаў адпавядалі прыкладна кошту 10 000 баявых каней[51].

Тое, што каса Ордэна, якая лічылася ў Еўропе самай напоўненай, апусцела, тлумачылася не толькі частковымі выплатамі адкупных. Сваю ролю выканалі таксама значныя сумы, якія вялікі магістр Ульрых фон Юнгінген выплачваў Жыгімонту Венгерскаму і Вацлаву Чэшскаму, каб прыцягнуць іх на бок Ордэна, і непамерны кошт наёмнікаў у час вайны. Разлікі з большасцю наёмнікаў Ордэ на за 1410–1411 г. зарэгістраваныя ў так званай „Кнізе жолду”[52].

„Ціхія” да таго часу багацці з казны Ордэна проста затапілі рынак усходняй часткі Цэнтральнай Еўропы, што выклікала інфляцыю і прывяло да абясцэньвання грошай і росту цэн. Пасля Торуньскага міру надышоў доўгі перыяд фінансавай, а тым самым і палітычнай і ваеннай слабасці. Такое становішча абвастралася вялікімі людскімі стратамі, гібеллю жывёлы і стратай каштоўнасцей. Вышэйшае кіраўніцтва Ордэна загінула, у бітве пад Танэнбергам загінулі і войты, што не магло не прывесці да развалу ўлады і таму мела цяжкія наступствы для ўсіх галін кіравання. Назавем іншы прыклад: такая важная для рыцарскага Ордэна конегадоўля была амаль цалкам знішчана, і тут трэба было пачынаць усё з нуля[53].

Таму не здзіўляе той факт, што само насельніцтва ордэнскай дзяржавы называла паражэнне пад Танэнбергам галоўнай прычынай аслаблення Прусіі і яе заняпаду на працягу дзесяцігоддзяў пасля 1410 г. Гэта яскрава вы нікае з заключэння, якое горад Морунген у 1425 г. склаў па даручэнні вялікага магістра Паўля фон Русдорфа; „stryt”, бітва, называецца ў ім першым і другім пунктам у пераліку прычын заняпаду. Вельмі часта ў аналагічных заключэннях з розных мясцовасцяў, якія захаваліся за Прусіяй, называецца яшчэ адна пры чына заняпаду — абясцэньванне грошай[54]. Да гэтага дадаваўся і такі важны ў гульні палітычных сіл фактар, як страта прэстыжу. Пра гэта сведчыць ліст незнаёмага гараджаніна з Прусіі ад 1427 г., адрасаваны гораду Штральзунду. Ён праводзіць паралелі паміж вайной Нямецкага ордэна з Польшчай і ВКЛ ды вайной Ганзы з Паўночным саюзам (Данія — Швецыя — Нарвегія). Відавочна, слушна піша ён, што прускае панства недаацаніла караля польскага і Вітаўта, і таму страціла зямлю, зaмкі, людзей, гонар, дабро і ўладу[55].

Паражэнне і яго наступствы сталі паваротным пунктам і ў рассяленні немцаў на Усход. Замарудзілася яно яшчэ ў сярэдзіне XIV ст., у чым сваю ролю адыграла чума, але ў наступныя пяцьдзясят гадоў недахоп рабочай сілы і насельніцтва ўдавалася часткова кампенсаваць за кошт інтэнсіфікацыі „экспедыцый на Літву”, якія не ў апошнюю чаргу мелі на мэце захоп палонных і дастаўку іх у Прусію ў якасці насельнікаў і таннай рабочай сілы. Нагадаем для прыкладу, што комтур бальгскі выдаткаваў у 1382 г. вялізную суму — 4000 марак — на рассяленне ваеннапалонных[56]. Хоць пасля Танэнберга ўнутраная каланізацыя і рассяленне працягваліся, але Мельнскі мірны дагавор 1422 г. на шмат стагоддзяў (да 1919 г.) вызначыў усходнюю мяжу Ордэна, якая стала і мяжою нямецкага рассялення на Ўсход. Польскія і літоўскія гісторыкі надаюць гэтаму факту вялікае значэнне: пад Грунвальдам-Жальгірысам, падкрэсліваюць яны, аб’яднанымі сіламі палякаў і літоўцаў быў спынены нямецкі Drang nach Osten, нямецкі ж бок такую трактоўку ўсур’ёз не прымае, называючы яе прапагандай. Але як бы тое ні было, устанаўленне мяжы ў 1422 г. — неабвержны факт. Жамойць і Літва як землі патэнцыйнага засялення былі страчаны.

Пад час сваіх ранейшых даследаваняў я ў публікацыях[57], інтэрв’ю[58], выступленнях у дыскусіях[59] зноў і зноў спрабаваў звярнуць увагу калег-гісторыкаў на вышэйназваны новы аспект паходаў на Літву. У працах некаторых аўтараў — напрыклад, Генрыка Лаўмяньскага[60], Фрыдрыха Бенінгхофена[61] — не даецца вычарпальнага адказу на пытанне, чаму Нямецкі ордэн пераганяў так многа людзей як ваеннапалонных у Прусію і як яны там выкарыстоўваліся. Не ўсіх абменьвалі на палонных з Ордэна; часткова іх прадавалі[62], але галоўным чынам, як гэта вынікае з прыведзенага прыкладу з комтурам бальгскім, выкарыстоўвалі для рассялення і як танную рабочую сілу. Гэтым у пэўнай ступені тлумачыцца тая ўпартасць, з якой Ордэн трымаўся за „экспедыцыі на Літву”. Увесь комплекс праблем — хрысціянізацыя, рассяленне, „экспедыцыі на Літву” — заслугоўвае грун-тоўнага, аб’ектыўнага даследавання, на якое мне хаце лася б заахвоціць калег; тут можна было б выкарыстаць для параўнання паралельныя з’явы пад час іспанскай Рэканкісты[63]. У сваёй трохтамовай працы пра наведванне Вернэр Паравічыні звернецца да некаторых аспектаў гэтай надзвычай цікавай і шматраннай тэмы[64].

Але вернемся да тэмы Танэнберга. Наступствы паражэння Ордэна адчуваліся не толькі ў Прусіі, але і ў Інфлянтах і ў заходніх абласцях. Паўночны саюз пачынае прыглядацца да Эстоніі, і ўжо ў 1411 г. Эрых Памеранскі, спрабуючы выкарыстаць цяжкае становішча Ордэна, заяўляе прэтэнзіі на правінцыі Гарыен і Вірланд. Яшчэ да смерці каралевы Маргарэты (1412 г.) да вялікага магістра была накіравана дэлегацыя з патрабаваннем аддаць Эстонскае герцагства Даніі. Магістр Інфлянцкага ордэна быў вымушаны пакарыцца патрабаванням апазіцыйных кляштараў. Да гэтага дадалася фінансавая ноша — неабходнасць выплачваць грашовую дапамогу прускаму адгалінаванню Ордэна[65].

У абласцях складвалася аналагічная сітуацыя: „надзвычайныя” выплаты Прусіі можна было частко ва пакрыць толькі продажам і закладам, што азнача ла эканамічнае спусташэне ўласнай фінансавай субстанцыі[66].

Станоўчым наступствам бітвы — прынамсі з пункту гледжання насельніцтва — можна лічыць рост уплы-ву станаў на палітыку Ордэна. Яшчэ ў XIV ст. на судовых працэсах у Ордэне прыцягвалі сведкаў з рыцараў і гараджан, але толькі рост фінансавых і ваенных патрабаванняў пасля паражэння 1410 г. — выму ша-на — абумовіў больш уважлівае стаўленне да іх з боку Ордэна. Усё гучней саслоўі патрабавалі права на ўдзел у вырашэнні галоўных пытанняў, у тым ліку і знешнепалітычных. Аднак у час праўлення вялікіх ма гістраў Кюхмайстара і Русдорфа яны не дабіліся ад Ордэна згоды на прадстаўленне ім кансенсуснага права пры вы ра шэнні пытанняў пра саюз, вайну і мір. На працэсе па пы танні стварэння Прускага саюзу ў 1453 г. саслоўі ў пры сут насці кайзера спасылаліся на тое, што згубная вай на 1410 г. была распачата без іх ведама, згоды і парад[67].

IV

Да галоўных праблем, якія паўсталі перад Ордэнам у выніку Першага Торуньскага міру, належала і пытанне, як у будучым можна спраўляцца з ваеннымі праблемамі ў стасунках з Польшчай і ВКЛ. Уласнага войска ордэнскай краіны для значнага выпрабавання сіл было недастаткова, таму вялікія магістры выкарыстоўвалі вярбоўку, якая абыходзілася вельмі дорага і яшчэ больш падрывала фінансы. Дзесяцігоддзі пасля 1410 г., з перапынкам на 20 гадоў, з 1435 да 1454, — гэта час вялікіх вярбовак наёмнікаў. У Сілезіі, Чэхіі і іншых землях Райха на службу бралі прафесійных воінаў-коннікаў, а ў Данцыгу і іншых балтыйскіх гарадах вербавалі маракоў — іх накіроўвалі ў гарнізоны крэпасцяў ці ў ахоўныя атрады, якія неслі службу на Вісле і ў яе рачной сістэме[68]. Больш-менш значная фінансавая перадышка ў такіх умовах была немагчыма. Раней эканамічны дабрабыт не даваў праявіцца напружанасці, якая існавала паміж Ордэнам і прускімі гарадамі, епіскапамі і мясцовай арыстакратыяй — сельскім рыцарствам, але цяпер, у час нягод, усе супярэчнасці выйшлі на паверхню. Хоць рыцарам Ордэна і ўдавалася — дзе жорсткасцю, дзе саступаючы справіцца з незадаволенасцю, але потым усе плаціны, што стрымлівалі напружанне, прарвала. Грамадзянская вайна 1454–1466 г., так званая Трынаццацігадовая вайна гарадоў і станаў, скончылася (пасля таго як у яе ўступіла Польшча) тым, што Нямецкі ордэн, па ўмовах Другога Торуньскага міру 1466 г., страціў вялікія тэрыторыі, а ўрэшце і статус вялікай дзяржавы. Ён мусіў адмовіцца ад Гданьскага Памор’я і Хэлмінскай зямлі з правінцыяй Міхелаў, а таксама ад тэрыторый Эльбланг, Мальбарк, Штума і Крыстбург („Каралеўскай Прусіі” і гарадскіх тэрыторый Гданьск, Эльбланг і Торунь). Падуладная вобласць Эрмландскага біскупства стала самастойнай, а Хэлмінскае біскупства было падпарадкавана духоўнай уладзе архібіскупа гнезненскага. Кожны новаабраны вялікі магістр Ордэна павінен быў прысягаць на вернасць каралю Польшчы — наконт таго, ці была гэта прысяга васала, ці толькі асабістая клятва вернасці вялікага магістра, сярод польскіх і нямецкіх гісторыкаў згоды няма[69]. У 1525 г. апошні вялікі магістр Прусіі Альбрэхт ператварыў тую частку Прусіі, якая яшчэ заставалася ў Ордэна, — з Караляўцом як рэзідэнцыяй вялікага магістра, у свецкае евангелічнае герцагства[70].

У ходзе такога гістарычнага развіцця бітва пад Танэнбергам была вырашальнай падзеяй, яна стала для Ордэ на „незагойнай ранай”, як аднойчы трапна сказаў пра яе Герман Гаймпэль[71].

Польска-літоўская дзяржава дамаглася значнага ўзмацнення сваёй улады ў адносінах да Прускага ордэна і стала адным з самых магутных тэрытарыяльных утварэнняў у Еўропе. Што тут было прычынай, а што — вынікам, сказаць цяжка. У гэтай сувязі важна падкрэсліць і вялікае значэнне эканамічных пераменаў, якія ў познім Сярэдневеччы адбываліся ў Балтыйскім рэгіёне і ў ягоным „тыле”, яны абумовілі эканамічны дабрабыт Польскага Каралеўста і ВКЛ.

V

У ранейшых даследаваннях Нямецкага ордэна бітве пад Танэнбергам ці тым дзесяцігоддзям, якія папярэднічалі ёй, адводзілася цэнтральнае месца. Тлумачылася гэта наступным пунктам гледжання: „шчаслівай” парой Ордэна быў час да 1410 г., дзесяцігоддзі пасля яго сталі перыядам заняпаду, яны не лічыліся цікавымі для больш падрабязнага даследавання. У якасці прыкладу такіх падыходаў дастаткова прывесці цытату з Густава Фрайтага: „Злашчасная бітва назаўсёды знішчыла падарваную моц Ордэна, з таго часу ён марнеў ва ўмовах разбэшчанасці і недахопу грошай”[72]. Гэты „тэзіс пра заняпад” у апошнія дзесяцігоддзі аспрэчваўся цэлым шэрагам нямецкіх і замежных даследчыкаў, якія паказалі, наколькі ўдзячнае поле для працы ўяўляе сабою і час пасля 1410 г. Сёння большасць навукоўцаў гатовы пры-знаць самакаштоўнасць ХV ст. Такі зрух цікавасці можна толькі вітаць. Гэта не азначае, што бітва пад Танэнбергам страціла сваю вартасць як аб’ект даследавання, але сведчыць пра тое, што ў агульнай карціне ў параўнанні з нядаўнім часам выявілася больш нюансаў. Самі праблемы бітвы застаюцца, яны не страцілі ні кроплі сваёй прыцягальнай сілы.

Перад гісторыкамі зноў і зноў паўстае кардынальнае пытанне: чаму войска Нямецкага ордэна прайграла вырашальную бітву і чаму польска-літоўскае войска яе выйграла? Ці было паражэнне Нямецкага ордэна аб’ектыўным наступствам унутранага заняпаду, які некаторыя даследчыкі канстатуюць у развіцці Прусіі да 1410 г.? Так, Якаб Кара піша ў трэцім томе сваёй „Гісторыі Польшчы” (1869): „Тое, што настолькі здолела знішчыць адна адзіная бітва, і раней ужо жыло толькі ўяўным жыццём. Тут не месца для падрабязнага апісання ўнутранага жыцця Ордэна, зазначым толькі, што раніцай 15 ліпеня 1410 г. Ордэн быў зламаны не менш, чым вечарам таго дня. Крыніцы яго існавання ўжо пачалі перасыхаць, у крыніцах яго захавання ўжо адбываліся арганічныя змены. У яго рэлігійных стасунках з’явілася расколіна, якая менавіта ў тыя дні шырокай паласою прайшла па ўсім будынку рэлігіі, ад падмурка да самага верху, несучы згубную сілу. Элементы ягонага рыцарскага жыцця ператварыліся ў падманную, пазбаўленую сутнасці гульню ценяў. Заблытаны ў традыцыях раскошнага мінулага, захоплены імі, Ордэн прапусціў магчымасць ісці ў нагу са зменамі таго часу, са з’яўленнем новых формаў жыцця і неспадзявана страціў карані, што злучалі яго з роднай глебай, той глебай, на якой ён стаяў”[73].

Іншыя даследчыкі, у адрозненне ад Кара, прытрымліваюцца думкі, што Ордэн напярэдадні бітвы быў настолькі ж моцны, як і раней, так што прычыны паражэння, на іх думку, трэба шукаць хутчэй толькі ў ваеннай перавазе праціўнікаў. У артыкуле 1964 г. пра паходы Нямецкага ордэна на Готланд Фрыдрых Бенінгофен канстатуе наступнае: „Пасля такога бесперашкоднага гарманічнага ўзаемадзеяння Ордэна з яго гарадамі ў 1398 і 1404 г. унутраны крызіс дзяржавы, які выявіўся ў выніку злашчаснай Танэнбергскай бітвы, успрымаў ся як цяжка ўсведамляная нечаканасць. Відавочным фактам мусіць застацца і тое, што на Готландзе змагаліся тыя самыя палкаводцы і воіны, што загінулі потым, у 1410 г., пад Танэнбергам. У 1404 г. заняпад дысцыпліны і маралі ў войску яшчэ нідзе не заўважаўся. Такая нечаканая здрада шчасця, такая змена перакананняў у 1410 г. падымае праблемы і пытанні, якія нягледзячы на ўсе спробы вырашэння будуць цікавіць даследчыкаў і надалей”[74].

Якія ж гэта былі фактары? Як разгортвалася палітычнае, сацыяльнае, эканамічнае і ваеннае развіццё Прусіі ды Польшчы і ВКЛ напярэдадні бітвы? Якія надзейныя сведчанні можна знайсці ў крыніцах? Ці заўважаюцца адрозненні ў асабістай кваліфікацыі палітыкаў і палкаводцаў? Якую ролю адыгралі тактычныя захады і падзеі ў час самой бітвы? За кожнай больш-менш значнай гістарычнай падзеяй можна ўбачыць шэраг фактараў, якія маюць неаднолькавае ўздзеянне, — ад марудных і тых, што больш залежаць ад прыродных умоў, да планаў палітыкаў і палкаводцаў у вырашальных сітуацыях. У доўгім ланцугу прычын, што прывялі ўрэшце да бітвы пад Танэнбергам і паражэння ордэнскага войска, цікавасць выклікаюць апошнія звенні — фактары хуткага і найхутчэйшага дзеяння. Але нельга забываць і пра астатнія абставіны, тыя, што не ляжаць на паверхні, — як, напрыклад, эканамічны росквіт Польшчы ў эпоху позняга Сярэднявечча, які тлумачыўся найперш шырокім экспартам збожжа.

Такім чынам, перш чым задаваць галоўнае пытанне, трэба спачатку спыніцца на больш дробных пытаннях — на агульных праблемах крытычнага вывучэння крыніц, на эканамічных, сацыяльных і ваенна-тэхнічных. І толькі пасля адказу на іх можна будзе адносна ўпэўнена выказваць сваю думку наконт галоўнага пытання. Перш чым складзецца агульная карціна, трэба звесці ў цэлае шмат дробных фрагментаў.

Які ж шлях будзе аптымальным для знаходжання ад казу на гэтыя шматлікія пытанні? Новых крыніц з па чатку XX ст. з’явілася не так многа, гэта тычыцца найперш „наратыўных” крыніц, а вось колькасць навуковых публікацый вельмі вырасла, усе іх цяжка ўлічыць. З цягам часу ўзнікла столькі гіпотэз, галоўным чынам адносна ходу бітвы, што даследчыкі часткова згубілі доступ да сутнаснай, першараднай праблематыкі і пачынаюць патрохі ператварацца ў „самазабеспячэнцаў”. Па-англійску гэта называецца „self-breeding”. Пытанне, якое трэба задаваць зноў і зноў, гучыць так: Якія кры ніцы і які матэрыял крыніц варта выкарыстоўваць, а ад якіх лепш адмовіцца? Адкуль паходзяць, напрыклад, звесткі ў хроніках, якія тэндэнцыі ў іх можна прасачыць, у якіх суадносінах яны знаходзяцца паміж сабою? Наколькі яны залежаць адна ад другой, калі яны былі напісаны, старэйшыя гэта крыніцы ці больш познія? Трэба пастарацца расчысціць, выявіць надзейныя з іх, тыя, з якімі можна будзе працаваць далей. Патрабуецца больш строгая методыка, больш строгі аналіз, а таксама крытычны падыход да з крыніц[75].

Сам гэты шлях лёгка абазначыць у тэорыі, аднак па ім цяжка ісці на практыцы. Пэўную ролю тут іграе ўжо выбар формы публікацыі: задачы такога кшталту, пра які тут ідзе гаворка, немагчыма рашыць у рамках традыцыйнай дэскрыптыўнай манаграфічнай формы прадстаўлення. Такі аб’ёмісты манаграфічны твор, як „Вялікая вайна” („Wielka wojna”) Стэфана М. Кучыньскага, 1955 г., якая ў 1987 г. выйшла 5-м выданнем, выконвае важную задачу аб’яднальнага элемента дыскусіі, але падрабязных ад казаў на мноства спецыяльных пытанняў даць не можа[76]. Пры сённяшнім становішчы большую карысць даследаванням прынясе падрабязны „кроп кавы ана ліз”, вынікі якога, магчыма, будуць аб’яд наныя ў „ма на графічных” знешніх рамках. І толькі пасля таго як у межах даследавання асноў навукоўцы здолеюць глянуць глыбей, можна будзе лічыць, што наспеў час для новага сінтэзу.

VI

У рэтраспектыве бітва 1410 г. бачыцца як вырашальны паварот, як пачатак „негатыўнага” для Ордэна развіцця, пачатак перыяду слабасці. Цытуючы Ранке, можна сказаць, што гэта быў „пералом у нацыянальнай, а таму адначасова і культурнай сітуацыі тых рэгіёнаў, які меў працяг яшчэ і ў новым часе”[77]. Таму зразумела, што пасля падзелу Польшчы ў XVIII ст. палякі — а так сама і літоўцы — зрабілі Грунвальд / Жальгірыс аб’яднальным нацыянальным сімвалам, галоўным сімвалам нацыянальнай ідэнтычнасці, з нямецкага ж боку паражэнне пад Танэнбергам разглядаецца як горкая падзея. Але гэта асобная тэма, якая тут не будзе разглядацца[78].

Замест гэтага звернемся на заканчэнне да польскіх археалагічных раскопак на полі бітвы[79]. Яны былі распачатыя ў канцы 1950-х і працягваюцца да сёння, хоць і з перапынкамі, абумоўленымі фінансавымі цяжкасцямі. Самыя значныя вынікі археолагі атрымалі ў першую чаргу на месцы пабудаванай у 1411 г. Генрыхам фон Плаўэнам капліцы Дзевы Марыі і паблізу яе. Да іх належаць некалькі агульных пахаванняў воінаў, што загінулі ў бітве, і рэшткі жылых дамоў святароў. Знойдзены былі таксама амаль сорак наканечнікаў ад арбалетаў і не каторыя іншыя прадметы. Меркаванне, што на гэтым месцы знаходзіўся баявы лагер ордэнскага войска, падзяляюць апошнім часам, як ужо адзначалася, і польскія даследчыкі[80].

Тым не менш, археалагічныя знаходкі да гэтага ча су не да памаглі вырашыць вялікую праблему бітвы — даць адказ на пытанне напрамку руху і месца стратэгічнага разгортвання і размяшчэння войск, а таксама лакалізацыі самога поля бітвы. Праўда, у афіцыйнай польскай гістарыяграфіі гэтыя пытанні спрэчак ужо не выклікаюць, таму што даследчыкі пагадзіліся на адзінай гіпотэзе, адзінай „мадэлі” бітвы, якую яны і паказваюць грамадскасці[81]. Гэта, аднак, не перашкаджае бачыць, што перад навукоўцамі стаіць яшчэ мноства загадак. Таму неабходна не менш актыўна працягваць археалагічнае і гістарычнае даследаванне такой важнай бітвы Сярэднявечча дзеля стварэння як мага больш аб’ектыўнай карціны падзей з апорай на тагачасныя крыніцы, незалежна ад скіраваных на пэўную мэту інтэрпрэтацый.

Звесткі пра новыя публікацыі

Пасля публікацыі гэтага артыкула ў Acta Historica Universitatis Klaipedensis, I прайшло ўжо амаль дваццаць гадоў. За гэты час я апублікаваў некалькі кніг і шэраг артыкулаў па важных пытаннях тэмы „Бітва пры Танэнбергу”. Прыведзеныя вышэй тэзісы ў новых выданнях не рэвізуюцца, але ў шмат якіх аспектах паглыбляюцца. Многія з праблем, прадстаўленых у аглядзе толькі павярхоўна, у гэтых публікацыях разглядаюцца . падрабязна. Таму здаецца мэтазгодным прывесці тут, у інтарэсах беларускіх гісторыкаў, таксама і дадатковыя літаратурныя звесткі[82]. Яны датычацца толькі маіх уласных даследаванняў і не прэтэндуюць на паўнату, а могуць даць толькі пэўны імпульс для далейшага паглыбленага навуковага пошуку. Працы, ужо пазначаныя ў прыведзеных вышэй заўвагах, амаль не згадваюцца. Больш падрабязныя бібліяграфічныя спасылкі можна знайсці ў інтэрнэце пад www.ekdahl.de

Cпачатку нагадаем, што кніга „Die Schlacht bei Tannenberg 1410” (1982) ужо выдадзена і ў польскім перакладзе[83]. Ці будзе апублікаваны том матэрыялаў пра важныя аспекты тэмы Танэнберга, яшчэ не вырашана; магчыма, замест яго я аддам у друк зборнік артыкулаў пра Танэнберг, у якіх закранаюцца важныя аспекты гэтай тэматыкі. Вышэй ужо прыводзілася спасылка на літоўскі пераклад кнігі пра „Banderia Prutenorum”. Цяпер гэтая кніга перакладаецца і на польскую мову[84]. У 1999 г. у Вільні выйшаў з друку невялічкі зборнік з трох артыкулаў[85], адзін з якіх прысвечаны так званым „уцёкам ліцвінаў” (гл. ніжэй). Асабліва радуе той факт, што ў мінулым годзе ўдалося надрукаваць другі том вы дання 1988 г. пра разліковыя кніжкі жаўнераў-най-мітаў[86] з генеалагічнымі даследаваннямі пра больш за 800 наймітаў, што знаходзіліся ў Нямецкім ордэне ў 1410 г.[87]. Ва „Уводзінах” даецца агляд вынікаў найноўшых даследаванняў развіцця палітычнай сітуацыі і вярбоўкі наймітаў перад бітвай[88].

Па пытанні ўзбраення і вядзення вайны Ордэнам напісаны цэлы шэраг работ. Да гэтага часу застаецца актуальным даволі даўняе даследаванне пра вайсковую службу ў Хэлмінскай зямлі[89]. Цікавымі ў аспекце тэмы ўзбраення з’яўляюцца мае артыкулы пра арбалеты[90] і абложныя машыны[91]. У гэтым кантэксце можна згадаць і публікацыі пра коней у войску[92], а таксама „Horses and Crossbows“[93]. Два рэдкія спісы адбору наёмнікаў Ордэнам былі апублікаваныя ў 1992 г.[94]. Артыкул пра стратэгічную арганізацыю комтурстваў (адміністрацыйных органаў Ордэна) у Прусіі ды Інфлянтах быў надрукаваны праз дзесяць гадоў у зборніку матэрыялаў адной з канферэнцый у Францыі[95].

Ёсць некалькі публікацый пра войны і вядзенне вайны рыцарамі Ордэна пад час іх „крыжовых паходаў” супраць „паганцаў” (так у Ордэне называлі літоўцаў) і схізматыкаў (г. зн. праваслаўных хрысціян); з іх у першую чаргу трэба назваць мой артыкул 1989 г. пра Ватыкан96 і яшчэ адну публікацыю пра абыходжанне з ваеннапалоннымі[97]. У 2004 г. у штогодніку капенгагенскага Інстытута поль ска-скан дынаўскіх даследаванняў быў надрукаваны даво лі вялікі артыкул пра крыжовыя паходы і каланізацыю[98] — праз год ён выйшаў у скарочаным варыянце ў выдавецтве Palgrave[99]. Кардынальныя пытанні „місіі” Нямецкага ордэна ва Усходняй Еўропе разглядаліся ў хуткім часе пасля гэтай публікацыі ў дакладзе „Хрысціянізацыя — рас сяленне — паходы на Літву”, які быў надрукаваны на літоўскай[100] і на нямецкай мове[101]. Неўзабаве ў энцыклапедыі „The Crusades“[102] быў змешчаны агляд пытанняў вядзення вайны Нямецкім ордэнам і яго праціўнікамі пад час „крыжовых паходаў” у Прыбалтыцы.

З 1409 г. пачынаецца новая эра ваеннай гісторыі Ордэна — з гэтага часу яго рыцары праводзяць вярбоўку цэлых атрадаў наймітаў, якіх выкарыстоўваюць для ўзмацнення ўласнага войска. Гэтай тэме прысвечаны два артыкулы, апублікаваныя ў Польшчы[103] і ў Англіі[104]. Асновай для іх напісання паслужылі надрукаваны ў 1968 г. артыкул пра разліковыя кніжкі наймітаў[105] і выданне 1988 г. пра такія ж кнігі[106]. Яшчэ шырэй найміты выкарыстоўваліся ў вырашальным 1410 г. Палітычныя і дыпламатычныя падзеі і спалучаная з імі вярбоўка жаўнераў з’яўляюцца тэмай шэрагу публікацый. Новым у іх было сцверджанне, што вялікі магістр Ульрых фон Юнгінген планаваў раптоўны напад на Польшчу ўжо на 1 чэрвеня 1410 г., г. зн. яшчэ да сканчэння тэрміну перамір’я, але з палітычных прычын не змог здзейсніць яго[107]. Уплыў палітычных і дыпламатычных падзей на вяр боўку наймітаў Ордэнам і Польшчай быў вельмі знач ным. Гэтая важная праблематыка разгля-да ецца ў матэрыялах, апублікаваных у літоўскіх[108], аўстрыйскіх[109], нямецкіх[110], англійскіх[111], польскіх[112] і расійскіх[113] часопісах і навуковых зборніках. У адным з артыкулаў даследуецца і тэма вярбоўкі наймітаў Польшчай[114]. Варта згадаць у гэтай сувязі і работы пра эксцэсы ў Данцыгу пасля бітвы, скіраваныя супраць наймітаў Ордэна[115], і пра дамовы, якія Нямецкі ордэн заключаў з камандзірамі наймітаў у гады пасля бітвы[116].

Зразумела, што важнае месца ў даследаваннях займаюць падзеі самой бітвы. Памылковае вызначэнне дат у так зва най „Cronica conflictus” паўплывала на апі санне марша малапольскага войска праз Мазовію[117]. Яшчэ больш важнае значэнне маюць вынікі новых даследаванняў пра стратэгічнае разгортванне і пастраенне армій пад Танэнбергам. Пра гэта ўжо згадвалася ў маёй кнізе пра бітву (1982 г., на польскай мове — 2010), а цяпер гэтая тэма атрымала і навуковае абгрунтаванне[118]. Стала відавочна, што меркаванні прускага гісторыка Ёганэса Фойгта, якія з 1836 г. паўтараюць гісторыкі і археолагі, не маюць падставы, таму што само поле бітвы трэба шукаць у іншым месцы (на поўдзень ад дарогі, што вядзе з Грунфельдэ / Грунвальда на Людвігсдорф /Людвігова). Для аналізу важна, у прыватнасці, вызначэнне месцазнаходжання сонца ў дзень бітвы. Гэтая праблематыка асвятляецца ў пошуках поля бітвы ў XV–ХVІ ст.[119] і капліцы, пабудаванай вялікім магістрам Ген рыхам Плаўэнскім у 1411 г. Яна была ўзведзена не там, дзе сустрэў смерць Ульрых фон Юнгінген, як гэта часта сцвярджаецца, а на тым месцы, дзе ў час бітвы стаяла палявая капліца братоў-рыцараў. Тэма разглядаецца ў артыкулах пра Брыгіту, шведскую святую, апублікаваных на шведскай[120] і на англійскай мове[121]. Дарэчы, названыя пытанні будуць тэмай абмеркавання на міжнароднай канферэнцыі археолагаў, якая ў хуткім часе адбудзецца ў Оснабруку і Калькрызэ[122].

Адзін з дакладаў, што будзе прачытаны на гэтай канферэнцыі, — пра тактыку ў бітве паводле гістарычных крыніц (цяпер ён знаходзіцца ў стадыі падрыхтоўкі) — выйдзе на літоўскай і на нямецкай мове[123]. У ім будуць спасылкі на вынікі новых даследаванняў, у тым ліку і названыя вышэй. Акрамя артыкула пра рыцара Лупальда фон Кёкрыца, які на кані рушыў супраць караля польскага і загінуў[124], у Нямеччыне[125], Літве[126] і ЗША[127] былі апублікаваныя матэрыялы пра так званыя „ўцёкі літоўцаў”. Плануецца пераклад іх на рускую мову[128].

Рыхтуецца даклад пра Першае Торуньскае мірнае па  гад-нен не ад 1 лютага 1411 г. з улікам пытання пра наймітаў[129].

Важнай тэмай з’яўляецца таксама рэцэпцыя бітвы ў больш позні час — упершыню яна закраналася ў кні зе пра Та нэн берг, выдадзенай у 1982 г.[130]. Праз некаль кі гадоў з’я ві лася даследаванне „Denkmal und Geschichtsi deo logie in pol nisch-preußischen Span nungsfeld”[131], адным з прадметаў якога быў Танэнберг, не калькі артыкулаў пра помнікі апублікаваны ў Нямеччыне[132], Англіі[133] і Польшчы[134] — у іх аўтары звярталіся і да тэмы Танэнбер га. У арты кулах літоўскіх[135] і нямецкіх[136] даследчыкаў закраналася і пытанне дэміфалагізацыі нацыянальнай гістарыяграфіі пра Танэнберг — Грунвальд — Жальгірыс. У сва ім дакладзе на вялікай міжнароднай канферэнцыі, прысвечанай Грунвальду, што ад былася ў верасні 2010 г. у Мальбарку і Кракаве, я звярнуў увагу на „праблемы і перспектывы даследавання грунвальдскай тэматыкі” і нагадаў між іншым пра тую задачу, якая паўстане перад польскімі археолагамі ў бліжэйшыя гады ў сувязі з новымі навуковымі знаходкамі пра стратэгічнае разгортванне і пастраенне войск і новую лакалізацыю месцазнаходжання поля бітвы[137].

Пераклад Галіны Скакун

* Тут выкарыстоўваецца артыкул С. Экдаля „Бітва пад Танэнбергам і яе значэнне ў гісторыі ордэнскай дзяржавы”, апублікаваны ў „Deutsche Ostkunde”, 1989, 2, c. 63–80, а пазней — у часткова дапоўненай, часткова скарочанай форме — у „Acta Historica Universitatis Klaipedensis”, I (1993), с. 34–64.

---

[1] Змястоўны агляд даецца ў: Reinhard Wenskus. Das Ordensland Preußen als Territorialstaat des 14. Jahrhunderts, Der Deutsche Territorialstaat im 14. Jahrhundert[Reichenau- Vortrage 1967–1968], Bd. 1, hrsg. v Hans Patze, Sigmaringen 1970 (= Vorträge und Forschungen 13), с. 347–382. У многіх ад-носінах састарэлая, але ўтрымлівае багаты матэрыял праца: Johannes Voigt. Geschichte Preußens. Von den altesten Zeiten bis zum Untergange der Herrschaft des Deutschen Ordens, Königsberg 1827–1839, 9 т. (таксама рэпрынтнае выданне 1968 г., Hildesheim). Гл. таксама: Christian Krollmann. Politische Geschichte des Deutschen Ordens in Preußen,Königsberg 1932; Bruno Schumacher. Geschichte Ost und Westpreußens, 7. Aufl. Wurzburg 1987; Hartmut Boockmann. Der Deutsche Orden. Zwolf Kapitel aus seiner Geschichte, 3. Aufl. München 1989 (= Beck’sche Sonderausgaben); Marian Biskup, Gerard Labuda. Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Gospodarka — Społeczeństwo — Państwa — Ideologia, Gdańsk 1986. Іншыя літаратурныя крыніцы па гісторыі Нямецкага ордэна ў Прусіі, а таксама па гісторыі Польшчы і Літвы: гл. маю працу, згаданую ў спас. 5, с. 6 і наст.
[2] Неабжытая тэрыторыя паміж Ордэнам і Літвою.
[3] Friedrich Benninghoven. Die Gotlandfeldzüge des Deutschen Ordens 1398–1408 // Zeitschrift für Ostforschung 13, 1964, c. 421–477.
[4] Адносна вайны 1409–1411 г. гл. спас. 5. Вайну 1414 г. апісвае Вільгельм Нёбэль (Wilhelm Nöbel). Michael Kuchmeister, Hochmeister des Deutschen Ordens 1414–1422, Bad Godesberg 1969 (= Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 5). Гл. таксама: Sven Ekdahl. Der Krieg zwischen dem Deutschen Or den und PolenLitauen 1422 // Zeitschrift für Ostforschung 13, 1964, c. 614–615; Klaus Neitmann. Politik und Kriegführung des Hochmeisters Paul von Rusdorf 1422/23, тамсама, 34, 1985, с. 330– 378. Падзеі вайны 1432–1433 (1435) г. даследуе, у прыватнасці, Карл Аўгуст Люккерат у біяграфіі аднаго з вя лі кіх магістраў: Paul von Rusdorf, Hochmeister des Deutschen Ordens 1422–1441, Bad Godesberg 1969 (=Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 15). Падрабязнае апі санне Тры наццацігадовай вай-ны знаходзім у: Marian Biskup. Trzynastoletnia wojna z Zakonem krzyżackim 1454–1466, Warszawa 1967.
[5] Да гэтай тэмы — з падрабязнымі спасылкамі на кры ні цы: Sven Ekdahl. Die Schlacht bei Tannenberg 1410. Quellenkritische Untersuchungen. T. 1: Einfüührung und Quellenlage, Berlin 1982 (= Berliner Historische Studien 8; Einzelstudien I) (далей — Tannenberg, 1). Па-сапраўднаму распачаць працу над запланаваным другім томам да гэтага часу не ўдалося з прычыны мноства іншых задач. Самае вядомае польскае даследаванне — праца Стэфана М. Кучыньскага (Stefan M. Kuczyński), гл. спас. 76. Найноўшая літоўская публікацыя: Mečislovas Jučas. Žalgirio mūšis, Vilnius 1990.
[6] Найперш варта назваць трохтамовую доктарскую дысертацыю Вернэра Паравічыні (Werner Paravicini. Die Preußenreisen des Europäischen Adels. Teil 1. Sigmaringen: Thorbecke, 1989; Teil 2. 1995). Пар. яго ж: Die Preußenreisen des Europäischen Adels, у: Historische Zeitschrift 232, 1981, c. 25–38. Гл. таксама названыя ў спас. 60 і 61 працы, а адносна даўнейшага часу: Edvardas Gudavičius. Kryžiaus karai Pabaltijyje ir Lietuva XIII amžiuje. Vilnius 1989.
[7] Біяграфія гэтага вялікага магістра пакуль яшчэ не напісана. Гл. агляд Свэна Экдаля: Ulrich von Jungingen. 1407–1410 // Die Hochmeister des Deutschen Ordens 1190–1990, hrsg. v. Udo Arnold, Marburg 1998 (= Quellen und Studien zur Geschichte des Deutsche Ordens 40). S. 106–114.
[8] Спасылкі на крыніцы ў Ekdahl, Tannenberg I, c. 6.
[9] Тагачаснае апісанне вайны 1409–1411 г. з пункту гледжання Ордэна даецца ў працягу хронікі Ёгана фон Посільге ў „Scriptores rerum Prussicarum”, hrsg. v. Theodor Hirsch, Max Toeppen und Ernst Strehlke, Leipzig 1866, т. 3 (а таксама рэпрынт: Frankfurt am Main, 1965), тут с. 301 і наст.
[10] Больш падрабязна па гэтым пытанні — у запланаваным другім томе працы.
[11] Scriptores rerum Prussicarum ІІІ. (як у спас. 9), с. 316.
[12] Агляд у: Ekdahl, Tannenberg I (як у спас. 5), с. 68–73; гл. таксама: М. Jučas. Žalgirio mūšis (як у спас. 5), с. 75–86.
[13] Gerard Labuda. Krol Władysław Jagiełło i wielki książe Witold w ocenie historiografa kurii papieskej // Historia, 76, 1989, c. 201–210, тут с. 202, 207.
[14] Сакрэтны Дзяржаўны архіў „Прускі Культурны фонд”, Берлін, XX галоўны аддзел „Дзяржаўны архіў Караляўца” (скарочана GStAPK, XX. HA StA Kbg), Архіў перапіскі Ордэна (OBA), № 1305. Пар. спас. 50.
[15] Codex epistolaris Vitoldi, magni ducis Lithuaniae, 1376–1430. Collectus opera Antonii Prochaska, Cracoviae 1882 (= Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustantia VI, 1 i 2). (Таксама рэпрынт, Нью-Ёрк, Лондан, 1965.). № 444, с. 209.
[16] Тамсама, № 446, с. 210.
[17] OBA (як у спас. 14), № 1316.
[18] Das Soldbuch des Deutschen Ordens 1410/1411. Die Abrechnungen für die Soldtruppen. Mit ergänzenden Quellen bearbeitet und ediert von Sven Ekdahl. Teil I: Text mit Anhang und Erläuterungen, Köln, Wien 1988 (= Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz 23/I, тут: Уводзіны, с. 4. Больш падрабязна: Kilka uwag o księdze żołdu Zakonu Krzyżackiego z okresu „Wielkiej Wojny” 1410–1411 // Zapiski Historyczne 33, 1968, c. 111–130, тут с. 115–123.
[19] Надольскі прытрымліваецца распаўсюджанага тэзіса, згодна з якім бітва адбывалася ў мясцовасці „Вялікі Ручай” („Wielki Strumień”) паміж Танэнбергам і Людвігсдорфам. Калі б гэта бы ло так, то войска Ордэна вырушыла б з месца, дзе потым зна ходзілася капліца (гл. спас. 23), на ўсход, дакладна су праць сонца. Акрамя названага ў спас. 23 да-сле даван ня А. Надольскага, згадаем наступныя працы: Rozważania o Grunwaldzie, у: Kwartalnik Historyczny 1980, 2, c. 447–457; Pola Grunwaldu w świetle badań 1980 roku // Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1981, 1, i: Grunwald — Problemy wybrane. Cześć I // Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1983, 2/3, c. 295–325.
[20] Як у папярэдняй спас. Пар. спас. 81. З іншых прац Біскупа варта назваць Grunwaldska wielka rocznica (1410–1960) // Nowe Drogi 14, 1960, 7, c. 116–126 (пар. у гэтым кантэксце: Ekdahl, Tannenberg I, c. 32, спас. 56) і Bitwa grunwaldzka (geneza — przebieg — dzieje — znaczenia) // Grunwald w świadomości Polakow. Ягоная найноўшая праца з’явілася ў 1988 г. на польскай мове ў Торуні (як у спас. 36).
[21] Scriptores rerum Prussicarum ІІІ, с. 315.
[22] Даклад на „Вечары Сярэднявечча” ў Інстытуце гісторыі імя Макса Планка ў Гётынгене 8 траўня 1976 г. Паводле ранейшай думкі, на месцы пабудаванай пазней капліцы сустрэў смерць Ульрых фон Юнгінген.
[23] Незалежна ад аўтара Анджэй Надольскі таксама вылучыў гіпотэзу, што капліца была пабудаваная на месцы знаходжання баявога лагера Ордэна; гл. яго працу Z problematyki archeologicznych badań pola grunwaldzkiego // Komunikaty Mazursko-Warmińskie 1980, № 2 (148), с. 123–132, тут с. 124 і 130. Таксама, напрыклад, М. Біскуп у кнізе, пазначанай у спас. 1, с. 364.
[24] Аўтар упершыню выказаў гэты тэзіс у інтэрв’ю Першай праграме польскага радыё і тэлебачання 15 ліпеня 1985 г., аднак польскія гісторыкі да гэтага часу не абмяркоўвалі яго (гл. спас. 81). Больш падрабязна пра гэта будзе сказана ў другім томе маёй кнігі пра Танэнберг.
[25] Адносна поглядаў аўтара наконт выступлення войскаў і месца знаходжання поля бітвы гл.: Tannenberg I, с. 354–357. Пад час паседжання ў Берліне ў красавіку 1989 г. (пар. спас. 13) прафесар Г. Лябуда паведаміў мне, што ён цалкам падзяляе гэты новы тэзіс наконт Грунвальда. На яго думку, гэта вырашае і праблему розных назваў бітвы.
[26] Да гэтага пытання падрабязна раздзел „Пісьмовыя крыніцы пра бітву да Аналаў Яна Длугаша” // Ekdahl, Tannenberg I, c. 107–274.
[27] Гэтая крыніца — ліст незнаёмага вялікаму магістру пры-кладна ад 1413 г. — апублікавана ў: Sven Ekdahl, Die Flucht der Litauer in der Schlacht bei Tannenberg 1410 // Zeitschrift für Ostforschung 12, 1963, c. 11–19, тут с. 16 і наст. Гл. таксама яго ж Banderia (як у спас. 41), c. 16, спас. 36, і М. Jučas. Žalgirio mūšis (як у спас. 5), с. 113 і наст.
[28] Sven Ekdahl, Tannenberg I, c. 191 і наст., 325 і наст., 333–344 і малюнак. Польскія археолагі правялі грунтоўнае даследаванне рэшткаў капліцы і адкапалі рэшткі сценак падмурка (1985 г.), так што план пабудовы відаць дакладна. Гл. малюнак да артыкула аўтара пра Ульрыха фон Юнгінгена (як у спас. 7). Адносна гісторыі капліцы гл. таксама: Sven Ekdahl. Ein Inventar der Propstei auf dem Schlachtfeld von Tannenberg aus dem Jahre 1442 // Preußenland 21, 1983, c. 1–9. Пар. таксама № 584d згаданага ў спас. 46 каталога выставы, с. 522 і наст., з выявай булы папы Яна XXIII ад  6 кастрычніка 1412 г., якою ён дае індульгенцыю тым, хто ў пэўныя святы наведвае капліцу.
[29] Ekdahl, Tannenberg I, c. 182 і наст.
[30] Stanisław Kujot: [Rok 1410] Wojna // Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Bd. 17. Toruń 1910, тут с. 156.
[31] Constantine Jurgela: Tannenberg, New York 1961, с. 48 і наст.
[32] Wiesław Majewski: Kilka uwag o bitwie pod Grunwaldem // Zapiski Historyczne 25, 1960, 2, c. 9–3, тут с. 18–22.
[33] Ekdahl, Die Flucht der Litauer (як у спас. 27). Там даецца таксама падсумаванне дыскусіі ў даўнейшай літаратуры.
[34] Тамсама, с. 16 і наст.
[35] M. Jučas (як у спас. 5), с. 164.
[36] У гэтым дачыненні гл. падрабязны разгляд дыскусіі ў М. Ючаса, с. 107–115, асабліва с. 114. Апісанне падзей у хроніцы Яна Длугаша вельмі шырока выкарыстоўвалася савецкімі даследчыкамі. Так, у т. 2 ”Истории военного искусства” Я. А. Разіна (нямецкі пераклад выйшаў у 1960 г.), с. 440, напісана: „Асабліва стойка змагаліся пад Грунвальдам рускія атрады. Смаленскія палкі неслі галоўны цяжар барацьбы. Рускія прыкрылі атакаваны фланг аператыўнага пастраення войскаў і выратавалі палякаў ад знішчэння. Бітва вырашылася апошняй атакай літоўска-рускіх атрадаў”: Marian Biskup. Wielka wojna Polski i Litwy z Zakonem Krzyżackim (1409–1411) w świetle najnowszych badań // Expansja niemieckich zakonow rycerskich, Toruń 1990, c. 169–185.
[37] Ekdahl, Tannenberg I, c. 183–185.
[38] Chronique du religieux de Saint-Denys, contenant le règne de Charles VI, de 1380–1422, publiee en latin pour la première fois et traduite par M. L. Bellaguet, précédée d’une introduction par M. de Barante, Bd. I–VI, Paris 1839–1852 (= Collection de documents inédits sur l’histoire de France, Première série, Histoire politique, 16). Паведамленне пра бітву знаходзіцца ў IV т., Paris 1842, с. 334, 336; пераклад на франц. мову тамсама, с. 335, 337. Гл., напрыклад, таксама Scriptores rerum Prussicarum III, с. 455 і наст.
[39] Przewodnik kościołow krakowskich, Krakow 1603, c. 17. Больш падрабязна ў: Ekdahl, Banderia (як у спас. 41), с. 2.
[40] Паведамленне спадара д-ра Нікжэнтайціса.
[41] Апошняе па часе выданне: Sven Ekdahl. Die „Banderia Prutenorum” des Jan Długosz — eine Quelle zur Schlacht bei Tannenberg 1410. Untersuchungen zu Aufbau, Entstehung und Quellenwert der Handschrift. Mit einem Anhang: Farbige Abbildungen der 56 Banner, Transkription und Erläuterungen des Textes, Göttingen 1976 (= Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Philologisch-historische Klasse, Dritte Folge, №9 104). Літоўскі пераклад — Vilnius 1992.
[42] Scriptores rerum Prussicarum III (як у спас. 9), с. 317.
[43] Тамсама, с. 319. Пар. агляд, згаданы ў спас. 7.
[44] Па гэтым пытанні: Ekdahl, Tannenberg IІ (пар. спас. 5).
[45] Тэкст мірнай дамовы ў: Die Staatsvertrage des Deutschen Ordens in Preußen im 15. Jahrhundert, hrsg. von Erich Weise, Bd. І (1398–1437), 2. Aufl. Marburg 1970, № 83, с. 83–89.
[46] S. Ekdahl, Tannenberg I, с. 169 і наст., спас. 51. Гл. таксама тэкст каталога выставы Свэна Экдаля да № 584b „Polen im Zeitalter der Jagiellonen 1386–1572” [Schallaburg 8. Mai-2. November 1986], Wien 1986 (=Katalog des Niederösterreichischen Landesmuseums, Neue Folge, № 171), с. 521 і наст. (з ілюстрацыямі).
[47] Гл. спас. 51.
[48] Markian Pelech. Der Verpflichtungsbrief des Hochmeisters Heinrich von Plauen bezüglich der Bezahlung von 100 000 Schock Böhmischer Groschen an den König von Polen vom 31. Januar 1411 // Preußenland 17, 1979, 4, с. 55–64. Пар.: Weise, Staat-sverträge I, № 84, с. 89 і наст.
[49] Гэтага не заўважыў Клаўс Найтман у сваім вялікім даследаванні пра дзяржаўныя дамовы Нямецкага ордэна; гл. яго „Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen 1230–1449. Studien zur Diplomatie eines spätmittelalterlichen deutschen Territorialstaates, Köln, Wien 1986 (= Neue Forschungen zur brandenburg-preußischen Geschichte 6); старонкі пазначаны ў рэгістры.
[50] Неапублікаваныя крыніцы па гісторыі Нямецкага ордэна ў Прусіі з часу бітвы пад Танэнбергам знаходзяцца перш за ўсё ў Сакрэтным архіве „Прускі Культурны фонд”, Берлін, XX галоўны аддзел „Дзяржаўны архіў Караляўца” (GStAPK, XX. HA StA Kbg), Архіў перапіскі ордэна (OBA) і пергаментныя граматы (па гэтым пытанні Э. Ёахім — В. Губач), а таксама фаліянты ордэна (OF). Больш падрабязна гл.: S. Ekdahl, Tannenberg I, с. 77–85. Згаданая вышэй нататка — у Архіве перапіскі ордэна № 1534.
[51] Паколькі 100 000 коп чэшскіх грошаў у той час адпавядалі прыкладна 150 000 прускіх марак, а месячная аплата найміта складала з другой паловы кастрычніка 1410 г. дванаццаць марак, то Ордэн мог бы за гэтыя грошы ўтрымліваць каля 2083 коп’яў, гэта значыць 6250 вершнікаў, на працягу шасці месяцаў, пры тым што найміты самі плацілі б за пражыванне, утрыманне і харчаванне. Іншы прыклад: гэтая сума адпавядала кошту прыкладна 45 000 тон жыта.
[52] Як у спас. 18.
[53] S. Ekdahl, Tannenberg I, с. 8. Падрабязна ў: Fritz Jünger: Herkunft, Rassezugehörigkeit, Züchtung und Haltung der Ritterpferde des Deutschen Ordens. Ein Beitrag zur Geschichte der ostpreußischen Pferdezucht und der deutschen Pferdezucht im Mittelalter // Zeitschrift für Tierzüchtung und Züchtungsbiologie 2, 1925, c. 211–308, тут найперш с. 237, 266–280, 296. Гл. таксама: Sven Ekdahl. Das Pferd und seine Rolle im Kriegswesen des Deutschen Ordens // Das Kriegswesen der Ritter orden im Mittelalter, Toruń 1991 (= Ordines militares VI), с. 29–47.
[54] Больш падрабязна гл.: S. Ekdahl, Tannenberg I, с. 8 і наст. (цытуюцца крыніцы).
[55] Тамсама, с. 9.
[56] Das große Ämterbuch des Deutschen Ordens, hrsg. von Walther Ziesemer, Danzig 1921 (а таксама рэпрынт: Вісбадэн, 1968), с. 150. Комтур таксама сказаў літоўцам, што гэта каштуе 4000 м[арак]. Такім чынам у Кінштуце засталося доўгу 1000 марак за яго палонных, на што ў яго ёсць пісьмовае пацверджанне.
[57] Ekdahl, Banderia, c. 123–124, спас. 37; S. Ekdahl, Tannenberg I, c. 6, спас. 16; S. Ekdahl, Die Rolle der Ritterorden bei der Christianisierung der Liven und Letten // Gli inizi del cristianesimo in Livonia-Lettonia. Atti del colloquio internazionale di storia ecclesiastica in occasione del’VIII centenario della chiesa in Livonia (1186–1986). Roma, 24–26 giugno 1986. Città del Vaticano 1989 (= Pontificio comitato di scienze storiche. Atti e documenti 1), c. 203–243, тут с. 238.
[58] Bitwa o Grunwald. Rozmowa ze Svenem Ekdahlem // Życie Literackie, 14 ліпеня 1985 г.
[59] Так, напр., на Міжнароднай канферэнцыі па праблематыцы гісторыі царквы „La cristianizazione della Lituania” [Рым, 24–26 чэрвеня 1987 г.], арганізаванай Папскай гістарычнай камісіяй, і на Міжнароднай канферэнцыі „Нямецкі ордэн у Лівоніі” 13–15 лістапада 1987 г. у Боне, арганізаванай Балтыйскай гістарычнай камісіяй.
[60] Henryk Łowmiański. Agresja Zakonu Krzyżackiego na Litwę w wiekach XIII–XV // Przegląd Historyczny 45, z. 2–3, c. 338–371.
[61] Friedrich Benninghoven: Zur Technik spätmittelalterlicher Feldzüge im Ostbaltikum // Zeitschrift für Ostforschung 19, 1970, 4, c. 631–651.
[62] Параўн.: S. Ekdahl, Banderia, с. 123–124, спас. 37.
[63] Першапачатковы намер аўтара самому заняцца гэтай тэмай (гл. Tannenberg I, с. 5, спас. 16), хутчэй за ўсё, не ўдасца рэалізаваць з прычыны недахопу часу. Пар. далей працу Ўільяма Урбана пра „The Frontier Problem in Baltic History”.
[64] Як у спас. 6.
[65] S. Ekdahl, Tannenberg I, с. 10.
[66] Тамсама. Так, сярод грамат і актаў ордэнскай вобласці Кобленц, 55 А1, № 203, знаходзіцца спіс страт, якія вобласць Кобленц панесла ў выніку аказання дапамогі Нямецкаму ордэну ў Прусіі ў перыяд 1420, 1433 і 1445 г. Параўн. S. Ekdahl, Tannenberg I, с. 96.
[67] Гл. па гэтай праблеме: Klaus Neitmann. Die preußischen Stände und die Außenpolitik des Deutschen Ordens vom 1. Thorner Frieden bis zum Abfall des Preußischen Bundes (1411–1454). Пра формы і шляхі ўплыву саслоўяў гл.: Ordensherrschaft, Stände und Stadtpolitik. Zur Entwicklung des Preußenlandes im 14. und 15. Jh., hrsg. v. Udo Arnold, Lüneburg 1985 (= Schriftenreihe Nordost-Archiv, Bd. 25), с. 27–80.
[68] Літаратура ў: S. Ekdahl, Tannenberg I, с. 11. Больш па-драбязна пра маракоў у: S. Ekdahl, „Schiffskinder” im Kriegsdienst des Deutschen Ordens. Ein Überblick über die Werbungen von Seeleuten durch den Deutschen Orden von der Schlacht bei Tannenberg bis zum Brester Frieden (1410–1435) // Acta Visbyensia IV, Visby-symposiet for historiska vetenskaper 1971, Visby 1973, c. 239–274.
[69] Мірны дагавор 19 кастрычніка — гл.: Weise, Staatsverträge II (пар. спас. 45), Marburg 1955, № 403, с. 262–288.
[70] Гл.: Marian Biskup. Das Ende des Deutschordenstaates Preußen im Jahre 1525 // Die geistlichen Ritterorden Europas, hrsg. v. Josef Fleckenstein und Manfred Hellmann, Sigmaringen 1980 (= Vorträge und Forschungen 26), c. 403–416.
[71] Hermann Heimpel. Deutschland im späteren Mittelalter, Konstanz 1957 (= Handbuch der Deutschen Geschichte, neu hrsg. v. Leo Just, Bd. І, раздз. 5), с. 134.
[72] Gustav Freytag: Aus den Grenzkriegen im Ordensland Preußen // яго ж. Bilder aus der deutschen Vergangenheit, 9–10. Aufl. Leipzig 1876, Bd. 2, с. 178–230, тут с. 229. Пар.: Ekdahl, Tannenberg I, с. 64–68.
[73] Jacob Caro. Geschichte Polens, Bd. 3, Gotha 1869, с. 332. 
[74] Benninghoven, Gotlandfeldzüge (як у спас. 3), с. 477.
[75] Па гэтай праблематыцы гл. раздзел „Навуковая праблема” ў Ekdahl, Tannenberg I, с. 64–68.
[76] Stefan M. Kuczyński. Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411. Warszawa, 1–1955, 2–1960, 3–1966, 4–1980, 5–1987.
[77] Leopold von Ranke, Weltgeschichte, hrsg. v. A. Dove und G. Winter, Leipzig 1888. Ч. 9 (1–3 выд.), раздз. 1, c. 172.
[78] Гл. па гэтым пытанні раздзел „Значэнне бітвы для гістарычнай і палітычнай свядомасці ў Польшчы і Нямеч чыне ў XIX і XX стагоддзі” ў: S. Ekdahl,Tannenberg I, с. 14–37. Siehe ferner S. Ekdahl. Tannenberg / Grunwald — ein politisches Symbol in Deutschland und Polen // Journal of Baltic Studies 22, 1991, c. 271–324.
[79] Пар.: S. Ekdahl, Tannenberg I, раздз. 4, „Археалагічныя крыніцы” (с. 320–369).
[80] Тамсама, с. 355, спас. 9. Пар. вышэй спас. 23.
[81] У якасці свежага прыкладу можна назваць апісанне бітвы пад Танэнбергам, дадзенае Мар’янам Біскупам у кнізе, згаданай у спас. 1. Біскуп пераказвае тэзісы Стэфана М. Кучыньскага (с. 363–366 і мал. 67, 68), якія ў сваю чаргу грунтуюцца на непераканаўчым апісанні, дадзеным у 1926 г. польскім ваенным гісторыкам маёрам Ота Ляскоўскім. Падрабязна гл.: S. Ekdahl, Tannenberg I, с. 47–55
[82] Карыстаючыся магчымасцю, выказваю падзяку спадару Генадзю Сагановічу за публікацыю майго артыкула з дадатковымі звесткамі пра новыя выданні аўтара ў „Беларускім Гістарычным Аглядзе”.
[83] S. Ekdahl. Grunwald 1410. Krakow 2010.
[84] У выдавецтве „elSet” у Ольштыне.
[85] S. Ekdahl. Žalgiris. Šiandienos žvilgsnis. Trys paskaitos Vilniuje. Sudarė Vydas Dolinskas. Vilnius 1999.
[86] Гл. тэкст артыкула, спас. 18.
[87] S. Ekdahl (Bearb.). Das Soldbuch des Deutschen Ordens 1410/1411. Die Abrechnungen für die Soldtruppen. Teil II: Personengeschichtlicher Kommentar und Indices. Köln, Weimar, Wien 2010 (= Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz 23/II).
[88] Тамсама, с. 1–12.
[89] S. Ekdahl. Über die Kriegsdienste der Freien im Kulmerland zu Anfang des 15. Jahrhunderts // Preußenland 2, 1964, с. 1–14 [дадаецца карта: Ваенныя паслугі вольных людзей у Хэлмінскай зямлі паводле службовай кнігі Хэлмінскай зямлі (1423/24)].
[90] S. Ekdahl. Die Armbrust im Deutschordensland Preußen zu Beginn des 15. Jahrhunderts // Fasciculi Archaeologiae Historicae 5, Łodź 1992, с. 17–48.
[91] S. Ekdahl. The Siege Machines during the Baltic Crusades // Fasciculi Archaeologiae Historicae 20, Łodź 2007, с. 29–51.
[92] Гл. тэкст артыкула, спас. 53.
[93] S. Ekdahl. Horses and Crossbows. Two Important Warfare Advantages of the Teutonic Order in Prussia // The Military Orders 2: Welfare and Warfare, ed. Helen Nicholson, Aldershot 1998, с. 119–151. Тое ж у інтэрнэце (без мал.): www.deremilitari.org/RESOURCES/ARTICLES/ekdahl.htm
[94] S. Ekdahl. Zwei Musterungslisten von Deutschordens-Söldnern aus den Jahren 1413 und 1431 // Arma et ollae. [Festschrift für Andrzej Nadolski.] Redaktion: Marian Głosek, Mariusz Mielczarek, Witold Świętosławski, Krzysztof Walenta. Łodź 1992, с. 49–61.
[95] S. Ekdahl. The Strategic Organization of the Commanderies of the Teutonic Order in Prussia and Livonia // La Commanderie, institution des orders militaires dans l’Occident medieval, sous la direction d’Anthony Luttrell et Léon Pressouyre. Paris 2002 (= CTHS. Archéologie et d’histoire de l’art 14), c. 219–242.
[96] Гл. тэкст артыкула, спас. 57.
[97] S. Ekdahl. The Treatment of Prisoners of War during the Fighting between the Teutonic Order and Lithuania // The Military Orders [1]: Fighting for the Faith and Caring for the Sick, ed. Malcolm Barber, Aldershot 1994, с. 263–269.
[98] S. Ekdahl. Crusades and Colonisation in the Baltic. A Historiographic Analysis // Rocznik Instytutu Polsko-Skandynawskiego 19, 2003/2004, Kopenhaga 2004, c. 1–42.
[99] S. Ekdahl. Crusades and Colonization in the Baltic // Palgrave Advances in the Crusades, ed. Helen Nicholson, Basingstoke /New York 2005, с. 172–203.
[100] S. Ekdahl. Krikštijimas, apgyvendinimas, lietuvių reisai. Lietuvos krikštas kaip Vokiečių ordino dilema // Lietuvos krikščionėjimas Vidurio Europos kontekste. Strapisnių rinkinys. <…> Sudarė Vydas Dolinskas, vertė Klaus Berthel, Irma Daugvilaitė, Irena Tumavičiūtė. Vilnius 2005, с. 173–188.
[101] S. Ekdahl. Christianisierung — Siedlung — Litauerreise. Die Christianisierung Litauens als Dilemma des Deutschen Ordens // Die Christianisierung Litauens im mittelEuropäischen Kontext. Sammlung von Vortragen. <…> Zusammengestellt von Vydas Dolinskas, übersetzt von Klaus Berthel, Irma Daugvilaitė, Irena Tumavičiūtė. Vilnius 2005, с. (173), 189–205.
[102] S. Ekdahl. Warfare: The Baltic Crusades // The Crusades. An Encyclopedia, ed. Alan V. Murray, Santa Barbara, Calif. / Denver, Colorado / Oxford, England 2006, Vol. 4: Q-Z, с. 1241–1249.
[103] S. Ekdahl. Soldtruppen des Deutschen Ordens im Krieg gegen Polen 1409 // Fasciculi Archaeologiae Historicae 15, Łodź 2002 (2003), с. 47–64.
[104] S. Ekdahl. The Teutonic Order’s Mercenaries during the ‘Great War’ with PolandLithuania (1409–11) // Mercenaries and Paid Men. The Mercenary Identity in the Middle Ages, ed. John France, Leiden 2008 (= History of Warfare 47), с. 345–361.
[105] S. Ekdahl. Kilka uwag o Księdze żołdu Zakonu Krzyżackiego z okresu „Wielkiej wojny” 1410–1411 // Zapiski Historyczne 33, 1968, 3, c. 111–130.
[106] Гл. тэкст артыкула, спас. 18.
[107] S. Ekdahl. Die Söldnerwerbungen des Deutschen Ordens für einen geplanten Angriff auf Polen am 1. Juni 1410. Ein Beiträg zur Vorgeschichte der Schlacht bei Tannenberg// Beiträge zur Militärgeschichte des Preußenlandes von der Ordenszeit bis zum Zeitalter der Weltkriege, hrsg. v. Bernhart Jähnig. Marburg 2010 (= Tagungsberichte der Historischen Kommission für ost- und westpreußische Landesforschung 25), с. 89–102.
[108] S. Ekdahl. Diplomatie und Söldnerwerbung vor der Schlacht bei Žalgiris // Lietuvos istorijos studijos 25, 2010, с. 48–61.
[109] S. Ekdahl. Das politische Umfeld und die Schlacht von Tannenberg // Tannenberg / Grunwald 1410. Gesammelte Beiträge. Amt des Hochmeisters, Wien 2010 (= Miscellanea Ordinis Teutonici 1), с. 18–28.
[110] S. Ekdahl. 1410. Die Schlacht bei Tannenberg. 600. Gedenkjahr // Ostdeu tsche Gedenktage 2010. Persönlichkeiten und Histo-rische Ereignisse, Bonn 2010. с. 288–298.
[111] S. Ekdahl. Politics, Diplomacy and the Recruitment of Mercenaries before the Battle of Tannenberg — Grunwald — Žalgiris // The Military Orders 5: Politics & Power, ed. Peter Edbury. Aldershot (у друку).
[112] S. Ekdahl. Dyplomacja i werbowanie żołnierzy zaciężnych w czerwcu 1410 r. W przededniu bitwy grunwaldzkiej // Średniowieczne bitwy i wojny. Rzeczywistość i narodowy mit. Wokoł bitwy pod Grunwaldem i jej życia pośmiertnego. Red.: Jan M. Piskorski (у друку).
[113] S. Ekdahl. Набoр наемников перед Грюнвальдской битвой 1410 г. в контексте политики и дипломатии эпохи // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana, hrsg. v. Alexander Filjushkin (у друку).
[114] S. Ekdahl. Polnische Söldnerwerbungen vor der Schlacht bei Tannenberg (Grunwald) // Non sensitis gladios! [Festschrift für Marian Głosek]. Hrsg. v. Olgierd Ławrynowicz und Piotr A. Nowakowski (у друку.)
[115] S. Ekdahl. Danzig und der Deutsche Orden 1410. Die Ausschreitungen gegen die Ordenssöldner. Mit einem Quellenanhang // Danzig in acht Jahrhunderten. Beitrage zur Geschichte eines hansischen und preußischen Mittelpunktes, hrsg. v. Bernhart Jähnig und Peter Letkemann, Münster/Westf. 1985 (= Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreußens 23), с. 121–150.
[116] S. Ekdahl. Verträge des Deutschen Ordens mit Söldnerführern aus den ersten Jahrzehnten nach Grunwald // Questiones Medii Aevi Novae 11, Warszawa 2006, с. 51–95.
[117] S. Ekdahl. „In crastino, die sancti Procopii.” Überlegungen zu einer falsch interpretierten Datumsangabe in der Cronica conflictus // Tempore pacis et belli. People — Places — Things. [Festschrift für Jan Szymczak.] Hrsg. v. Tadeusz Grabarczyk (у друку).
[118] S. Ekdahl. Aufmarsch und Aufstellung der Heere bei Tannenberg / Grunwald (1410). Eine kritische Analyse // Krajobraz grunwaldzki w dziejach polsko-krzyžackich i polsko-niemieckich na przestrzeni wiekow. Wokoł mitow i rzeczywistości. Red.: Jan Gancewski, Olsztyn 2009 (= Biblioteka „Mrągowskich Studiow Humanistycznych“. Historia, nr 1), c. 31–103) (і тры каляровыя геаграфічныя карты ў футарале).
[119] S. Ekdahl. Pobojowisko grunwaldzkie i okolica w XV i XVI stuleciu // Studia Grunwaldzkie 3, Olsztyn 1994 (= Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Nr. 136), с. 61–118.
[120] S. Ekdahl. Heliga Birgitta, slaget vid Tannenberg och grundandet av klostret Triumphus Mariae i Lublin // Skandinavien och Polen. Möten, relationer och ömsesidig påverkan. Red.: Barbara Tornquist-Plewa. Lund 2007 (= Slavica Lundensia 23), с. 1–24.
[121] S. Ekdahl. St Birgitta of Sweden, the Battle of Tannenberg (Grunwald) and the Foundation of the Monastery Triumphus Mariae in Lublin // Między Śląskiem a Wiedniem. [Festschrift für Krzysztof A. Kuczyński.] Red.: Aleksander Kozłowski, Mał-gorzata Znyk. Płock 2008, c. 287–301.
[122] S. Ekdahl. Battlefield Archaeology at Tannenberg (Grunwald, Žalgiris): Physical Remains of the Defeat of the Teutonic Order in Prussia in 1410 // 6th Fields of Conflict Conference — Osnabrück and Kalkriese. 15th–18th April 2011 (у стадыі падрыхтоўкі).
[123] S. Ekdahl. Quellenaussagen über die Taktik in der Tannenbergschlacht // Žalgiris — Grunwald — Tannenberg 1410: Krieg und Frieden im spaten Mittelalter. (Канферэнцыя ў Вільні ў канцы кастрычніка 2010 г.) На нямецкай мове том выйдзе ў серыі „Крыніцы і даследаванні” Нямецкага гістарычнага інстытута ў Варшаве.
[124] S. Ekdahl. Ein Brief des Ritters Luppold von Köckritz an Hochmeister Ulrich von Jungingen vom April 1410 // Prusy — Polska — Europa. Studia z dziejow średniowiecza i czasow wczesnonowożytnych. [Festschrift für Zenon Hubert Nowak.] Red.: Andrzej Radzimiński, Janusz Tandecki. Toruń 1999, с. 231–247.
[125] Гл. артыкул, спас. 28, далей — S. Ekdahl. Die „Flucht der Litauer” in der Schlacht bei Tannenberg // Lietuvių kultūros institutas, Litauisches Kulturinstitut. Jahrestagung 1998. Suvažiamo darbai. Lampertheim 1999, c. 145–168.
[126] S. Ekdahl. „Lietuvių pabėgimas” Žalgirio mūšyje // Žalgiris. Šiandienos žvilgsnis (як спас. 3 у тэксце артыкула), с. 13–34. Новае выданне (з малюнкамі і рэзюмэ на польскай і на англійскай мове) пад назвай „Lietuviu pabėgimas” iš Žalgirio mūšio ў вялікім выставачным каталогу Нацыянальнага музея / палаца вялікага князя літоўскага: Kaip atsitiko Didžiajame mūšyje Žalgirio atodangos, Vilnius 2010, с. 33–43 (загалоўкі таксама на польскай і на англійскай мове).
[127] S. Ekdahl. The Turning Point in the Battle of Tannenberg (Grunwald/Žalgiris) in 1410 // Lituanus. The Lithuanian Quarterly Jour nal of Arts and Sciences, Vol. 56:2, Washington 2010, с. 53–72.
[128] Даклад для „Славянского сборника” (у стадыі падрыхтоўкі).
[129] S. Ekdahl. Der erste Thorner Frieden (1411) im Spiegel der Söldnerfrage // Die Ritterorden in Krieg und Frieden / The Military Orders in War and Peace. Red.: Roman Czaja, Krzysztof Kwiatkowski, Toruń (= Ordines Militares. Colloquia Torunensia Historica 16) (у стадыі падрыхтоўкі).
[130] У нямецкім выданні кнігі (1982) на с. 14–37, у польскім перакладзе (2010) на с. 30–50. Гл. таксама публікацыю, пазначаную ў спас. 78 артыкула ў „Journal of Baltic Studies” і крыху пашыраны тэкст у: Deutscher Orden 1190–1990, hrsg. v. Udo Arnold, Lüneburg 1997 (= Tagungsberichte der Historischen Kommission für ost- und westpreußische Landesforschung 11), с. 241–302.
[131] S. Ekdahl. Denkmal und Geschichtsideologie im polnisch-preußischen Spannungsfeld // Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands 35, Berlin 1986, с. 127–218 і 8 ненумараваных старонак з табліцамі. Апублікавана таксама ў: Zum Verstandnis der polnischen Frage in Preußen und Deutschland 1772–1871, hrsg. v. Klaus Zernack, Berlin 1987 (= Einzelveröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin 59), с. 127–218 і 8 ненумараваных старонак з табліцамі.
[132] S. Ekdahl. Die Grunwald-Denkmäler in Polen. Politischer Kontext und nationale Funktion // Das Denkmal im nördlichen Ostmitteleuropa im 20. Jahrhundert. Politischer Kontext und nationale Funktion, Lüneburg 1997 (= Nordost-Archiv. Neue Folge, 6, 1997, Heft 1), с. 75–107; S. Ekdahl. Tannenberg — Grunwald — Žalgiris: Eine mittelalterliche Schlacht im Spiegel deutscher, polnischer und litauischer Denkmäler // Zeitschrift für Geschichtswissenschaft 50, 2002, с. 103–118.
[133] S. Ekdahl. The Battle of Tannenberg — Grunwald — Žalgiris (1410) as Reflected in TwentiethCentury Monuments // The Military Orders 3: History and Heritage, ed. Victor Mallia-Milanes, Aldershot 2008, с. 175–194.
[134] S. Ekdahl. Bitwa pod Grunwaldem/Tannenbergiem w polsko-niemieckiej historii na przestrzeni dziejow // Jana Matejki Bitwa pod Grunwaldem: Nowe spojrzenia. Red.: Katarzyna Murawska-Muthesius. Muzeum Narodowe w Warszawie. Warszawa 2010, с. 9–25. Таксама на англійскай мове: The Battle of Grunwald/Tannenberg and its political and symbolic Interpretations in Poland and Germany through the Centuries // Jan Matejko’s Battle of Grunwald. New Approaches, ed. Katarzyna Murawska-Muthesius. The National Museum in Warsaw, Warsaw 2010, с. 9–25.
[135] S. Ekdahl. Žalgirio mūšio demitologizavimo problema // Žalgiris. Šiandienos žvilgsnis (як спас. 3 у артыкуле), с. 35–43.
[136] S. Ekdahl. Das Problem der Entmythologisierung der nationalen Geschichtsschreibung uber die Schlacht bei Tannenberg // Lietuvių kultūros institutas. Litauisches Kulturinstitut. Jahrestagung 1998, Suvažiavimo darbai, Lampertheim 1999, с. 169–180.
[137] S. Ekdahl. Probleme und Perspektiven der Grunwaldforschung // Grun wald — Tannenberg — Žalgiris 1410–2010. Historia — Tra dy-cja — Polityka. (Матэрыялы канферэнцыі рыхтуюцца да друку.)

Наверх

У гістарычным міфе прэзентуецца
сучаснасць, прыбраная ў адзенне мінулага.
Францішак Граўс

У сучаснай гуманістыцы прынята лічыць, што гісторыкі як аўтары гістарычнага наратыву „вынаходзяць” традыцыі, на якіх і паўстаюць калектыўныя ідэнтычнасці / нацыянальныя супольнасці. Вось жа пра фармаванне ідэнтычнасці беларускага грамадства і таго, што яно лічыць „сваім” мінулым, нямала можа паведаць  высвятленне пытанняў, як паўставаў і якія функцыі выконвае цяперашні міф Грунвальда ў Беларусі.

Акурат сто гадоў таму, адзначаючы 500-годдзе бітвы пад Грунвальдам[1], „Наша Ніва” змясціла толькі фрагмент „Хронікі Быхаўца” з яе вобразным апісаннем, да якога рэдактарам у якасці каментара быў дададзены адзін-адзіны сказ: „Пасьля Грунвальдзкай бітвы <…> немцы страцілі сваю сілу”[2]. І ў першым сінтэтычным выкладзе гісторыі Беларусі, напісаным беларусам для беларусаў і вы дадзеным у год згаданага юбілею, пра Грунвальд адзначалася толькі тое, што вялікі князь Вітаўт у той бітве „сілу крыжацкую… зусім зламаў”[3]. Такая стрыманасць ацэнак не можа не ўражваць, калі ўлічваць, што акурат тады пафаснае святкаванне юбілею гістарычнай перамогі і ў Расіі, і асабліва ў Польшчы суправаджалася эмацыйнай панславісцкай рыторыкай, у святле якой Грунвальд падаваўся трыумфам абарончай вайны славян супраць нямецкага Drang nach Osten.

„Нямецкая пагроза” стала галоўнай тэмай панславісцкай публіцыстыкі ў другой палове ХІХ ст., пасля аб’яднання Нямеччыны канцлерам Бісмаркам. З асаблівым драматызмам да барацьбы супраць нямецкай небяспекі заклікала нацыянальная інтэлігенцыя ў падзеленай Польшчы, паколькі антыпольская палітыка прускіх уладаў абвастрала польска-нямецкі антаганізм. І калі Бісмарк, якога лічылі барацьбітом з польскім нацыяналізмам, праводзіў паралелі паміж сваёй палітыкай і тым, што рабіў Тэўтонскі ордэн[4], то дзякуючы творам гісторыка Караля Шайнохі, пісьменнікаў Юзафа Ігнацыя Кра шэўскага, Генрыка Сянкевіча, а таксама слыннай кар ціне Яна Матэйкі славутая перамога у 1410 г. ста ла пастаянным фактарам свядомасці палякаў. У той сі ту ацыі Грунвальд сімвалізаваў для іх не проста перамогу над Ордэнам, за якім праглядалася пруская дзяржава Бісмарка, а спыненне германізацыі палякаў, надзеі на адра джэн не польскай дзяржаўнасці. Пад Грунвальдам Поль шча, якая ўвасабляла ўсё славянства, сутыкнулася „не толь кі з крыжакамі, але з Еўропай”[5], — пісалі гісторыкі-панславісты, узвялічваючы перамогу над немцамі і абгрунтоўваючы першую ролю Польшчы ў аб’яднанні славян.

Манапалізацыя славы пераможцаў Тэўтонскага ордэна палякамі выклікала жывыя пярэчанні гісторыкаў-славянафілаў Расіі, дзе працэс негатыўнай стэрэа тыпізацыі немцаў праходзіў таксама актыўна. Яшчэ ў класічным творы расійскага панславізму „Россия и Европа” (1871) Мікалая Данілеўскага агрэсія прызнавалася натуральнай рысай „нацыянальнага характару” германа-раманскіх народаў. Як згаданы аўтар, так і ін шыя познія расійскія славянафілы — Іван Аксакаў, Канстанцін Лявонцьеў, Уладзімір Ламанскі, Аляксандр Кірэеў — прадказвалі будучую барацьбу Расіі з Нямеччынай і лічылі задачай Пецярбурга вызваленне паўднёвых славян з уключэннем апошніх у межы расійскай дзяржавы[6]. У сувязі з юбілеем славутай бітвы выйшаў шэраг прысвечаных ёй публікацый расійскіх гісторыкаў, якія таксама паказвалі падзею як сімвал славянскага адзінства, як трыумф „великой идеи борьбы против вековых врагов и притеснителей славянства”[7] — немцаў, але галоўная роля ў ёй прыпісвалася Расіі. Невыпадкова і першы асобны нарыс пра бітву, выдадзены ў Вільні да 500-гадовага юбілею, наскрозь панславісцкі, пісаўся ў супрацьвагу польскай легендзе Грунвальда, — для сцвярджэння першачарговых заслуг „русских” палкоў наогул і „западно-русских” у прыватнасці[8]. Яго аўтар Дзмітры Даўгяла паказаў узаемаадносіны ВКЛ і Польскай Кароны з Ордэнам у выглядзе пастаяннага нарастання канфрантацыі славянскага свету з немцамі, якая і прывяла ў 1410 г. да развязкі[9].

Тым больш паказальна, што і ў „Нашай Ніве”, і ў нарысе В. Ластоўскага бітва не была ўпісана ў „общеславянское дело”. І гэта, думаю, не выпадковасць. Бо і пазней, у нацыянальнай канцэпцыі гісторыі Беларусі, сфармаванай у 1920-я г., бітва пад Грунвальдам заставалася зусім маргінальнай падзеяй. Так, Усевалад Ігнатоўскі назваў перамогу „пад Танэнбергам, ці Грунвальдам” толькі „відным пераломам у беспарыўным змаганні” ВКЛ з Ордэнам[10]. Тагачасны найбольшы аўтарытэт айчыннай гістарыяграфіі Мітрафан Доўнар-Запольскі ў рукапісе свайго падручніка палічыў дастатковым сказаць, што ў выніку разгрому Ордэна Вітаўтам і Ягайлам „пры Грунвальдзе, або Танэнбергу” той неўзабаве распаўся[11]. Як выглядае, беларускім гісторыкам першай нацыянальнай школы Грунвальд не ўяўляўся нечым большым, чым проста важная, можа нават вырашальная падзея ў агульным кантэксце войнаў з Ордэнам, але небяспека з боку апошняга ніяк не дараўноўвалася да тых пагрозаў, што сыходзілі ад Масквы[12]. Больш за тое, ужо тады беларускі вучоны адзначаў эканамічную зацікаўленасць самой Польшчы і ВКЛ у вайне супраць Ордэна[13]. Адметна, што ў міжваеннай Беларусі падобным чынам трактавалі падзею і гісторыкі марксісцкай арыентацыі. Так, першы беларускі гісторык-марксіст Васіль Шчарбакоў у абагуль няльным нарысе зазначыў толькі, што пад Грунвальдам „супольнымі сіламі Літоўска-Беларускай дзяржавы з Польшчай рыцарам… было нанесена жорсткае паражэнне”, пасля чаго Ордэн хутка спыніў існаванне[14].

Зрэшты, такі падыход адпавядаў і тагачасным устаноўкам Масквы. Бальшавікі як пралетарскія інтэрнацыяналісты лічылі ідэю яднання славян рэакцыйнай, і пасля ўсталявання савецкай улады яна была надоўга забытая. Зразумела, не падыходзіла ім і ідэя адвечнай нямецка-славянскай варожасці. Галоўны пралетарскі гісторык Міхаіл Пакроўскі называў раздзьмуты панславістамі тэзіс пра пастаянную агрэсію Нямецкага ордэна „рытуальнай легендай”. Аднак у канцы 1930-х г., пасля ўсталявання культу асобы Сталіна, калі крам лёўскім стратэгам спатрэбілася перайсці ад інтэрнацыяналізму да вялікарасійскага патрыятызму, школа М. Па кроў скага была разгромленая, а савецкая гістарыяграфія ператваралася ў цэнтралізаваную, жорстка кіраваную сістэму, падпарадкаваную ідэалагічным устаноўкам кіроўнай партыі. З таго часу і да канца існавання СССР славяна-нямецкія адносіны ў Мінску можна было трактаваць толькі па канонах, ухваленых у Маскве. А цэнтр савецкай гістарычнай навукі к таму часу санкцыянаваў рэабілітацыю ідэі яднання славян.

Вяртанне да ідэалагем панславізму ў працах савецкіх гісторыкаў мела непасрэдную сувязь з падзеямі ў Нямеччыне. Пасля прыходу да ўлады Гітлера там набылі новае жыццё старыя нацыяналістычныя і расісцкія канцэпцыі, якімі апраўдваліся захопніцкія пла ны нацыстаў[15]. Гаварылася пра патрэбу новага Drang nach Osten, агістарыч най расавай ідэалогіяй абгрун тоў-валіся перавагі германцаў над славянамі, пры гэтым па лі тычна заанга жаваныя гіс торыкі (як, напрыклад, І. Галер, А. Бракман, Дз. Шэфер і інш.) імкнуліся па казаць „націск на Усход” як агуль нанацыянальны рух немцаў, а яго ўдзельнікаў — як герояў. У такім кантэксце бітва 1410 г. трактавалася як сутык ненне двух светаў. Хоць сам Гітлер не ідэалізаваў Ня мецкага ордэна і не захапляўся яго гісторыяй, фюрэр выказваўся пра неабходнасць узнаўлення „паходу на Усход” там, дзе яго калісь спынілі нямецкія рыцары, а ордэнская сімволіка выкарыстоўвалася ў нацысцкай прапагандзе і ўзброеных сілах (прыкладам, чорны крыж на белым фоне на танках і самалётах)[16].

Савецкія вучоныя адказвалі публікацыямі падобнага кшталту. Як пісаў Мікалай Грацыянскі, „брудным махінацыям” фашысцкіх гісторыкаў «мы павінны супрацьпаставіць ісцінную гісторыю „націску немцаў на ўсход”», часткай якога быў захоп Прыбалтыкі — „суцэль-ны разбой у грандыёзным маштабе”[17]. Нямецкі ордэн як праваднік палітыкі „націску на ўсход”, маўляў, займаўся захопніцкай дзейнасцю, пазбаўленай усялякай місіі хрысціянізацыі (хоць рыцарская дзяржава дзеля яе і была створана). У шырокае выкарыстанне ўвайшло абразлівае азначэнне ордэнскіх братоў — „псы-рыцары”[18], што быццам даў ім Карл Маркс, які ў „Храналагічных выпісках” крытычна выказваўся пра экспансію рыцараў на ўсход ды ўхвальна адзначаў іх разгром Аляксандрам Неўскім у 1242 г.[19].

У гістарычных прыкладах барацьбы з Нямецкім ордэнам крамлёўскае кіраўніцтва ўбачыла прапагандысцкі інструмент, карысны для мабілізацыі сілаў супраць нацыстаў. Характэрна, аднак, што як „павучальны гістарычны ўрок” для нямецкіх фашыстаў на старонках „Правды” найчасцей паўставала перамога Аляксандра Неўскага ў бітве на Чудскім возеры[20]. Красамоўным можна лічыць такі факт: яшчэ на самым пярэдадні ІІ сусветнай вайны аўтары і рэдактары „Малой Савецкай энцыклапедыі” былі раскрытыкаваныя за тое, што забыліся паказаць гераічную барацьбу „з нямецкімі псамі-рыцарамі”, не напісаўшы пра бітвы 1240 і 1242 г.[21], а вось „забыццё” непараўнальна большай бітвы 1410 г. ім у правіну не ставілася, хоць у названым выданні яна згадвалася зусім мімаходзь, некалькімі радкамі[22]. Не лічыўся Грунвальд яшчэ і прыкладам справядлівай барацьбы: такімі прызнаваліся „вайна 1242 г. супраць уварвання нямецкіх псоў-рыцараў”, і затым адразу — вайна 1611–1612 г. „супраць польскіх заваёўнікаў”[23]. Перамогу 1410 г. у Маскве толькі пачыналі інструментарызаваць, трактуючы яе як адзін з важных этапаў змагання, што на доўгі час паклаў „канец нямецкай агрэсіі ў Прыбалтыцы”, — як напамін тым, хто рыхтуе новы „Дранг нах Остэн”[24]. У той ідэалагічнай вайне з фашызмам Крэмль канчаткова рэабілітаваў ідэю ўсеславянскай еднасці. Адным з прапагандысцкіх узораў усхвалення перамог і 1242, і 1410 г. як прыкладу баявога адзінства славян, аб’яднаных вакол Расіі, стала брашура ваенных гісторыкаў М. Лапіна і А. Турчынскага[25], якая павінна была даказваць, што народы СССР непераможныя.

Але ўжо ў канцы лета 1939 г., адразу пасля заключэння савецка-нямецкага пакта аб ненападзе (23.08.1939), рыторыка Крамля ў адносінах да гітлераўскай Нямеччыны рэзка змянілася. Ад таго часу і да ліпеня 1941 г. не выйшла ніводнай савецкай публікацыі пра агрэсіўнасць немцаў. Савецкі Саюз мацаваў дружбу з Гітлерам, удзельнічаў у падзеле ІІ Рэчы Паспалітай, — пра якое ж „славянскае адзінства” можна было гаварыць.

Толькі ў дні вайны, калі гітлераўская армія ўжо займала савецкія гарады адзін за другім, ідэя славянскага адзінства зноў стала актуальнай. У савецкай прэсе зноў уваскрэсла тэма Грунвальда, аднак ён усё яшчэ згадваўся звычайна другім пасля Лядовага пабоішча, — як адзін з этапаў барацьбы[26]. Прапагандаваць яе мусіў створаны 5 снежня 1941 г. у Маскве Усеславянскі камітэт на чале з генерал-лейтэнантам Аляксандрам Гундаравым, які арганізоўваў спецыяльныя радыёперадачы і з 1942 г. выдаваў часопіс „Славяне”[27]. Адной з галоўных тэм названага перыёдыка і стала „векавая барацьба славянскіх народаў з нямецкай агрэсіяй”. У публікацыях пра гісторыю барацьбы з Ордэнам чырвонай ніткай праводзілася думка пра аб’яднанне славян як адзіны спосаб супрацьстаяння нямецкаму „Дранг нах Остэн”[28], што разумеўся як рэальная гістарычная з’ява, пачатак якой губляўся ў Сярэднявеччы, а пік быў дасягнуты ў форме гітлераўскага фашызму.

Праўда, у галоўнай газеце СССР асобная публікацыя пра Грунвальд з’явілася толькі 15 ліпеня 1943 г.[29], прычым гэта быў толькі пераказ інфармацыі аб прымеркаванай на той дзень прысязе польскай пяхотнай дывізіі імя Тадэвуша Касцюшкі, узятая з „Wolnej Polski” (№ 17 і 18), дзе бітва 1410 г. трактавалася як „паваротны пункт гісторыі” Польшчы. Праўдападобна, менавіта ініцыятыва польскіх жаўнераў стала тым прыкладам, які натхніў і савецкае кіраўніцтва на больш актыўнае выкарыстанне Грунвальда. У наступным годзе, у 534-ю гадавіну бітвы, у Маскве адбылося ўрачыстае паседжанне, праведзенае Усеславянскім камітэтам і Саюзам польскіх патрыётаў, пра які падрабязна паінфармавала ТАСС[30]. Лейтматывам усіх выступаў стала пераемнасць паміж сярэднявечнай падзеяй і вайной супраць фашыстаў. Старшыня Усеславянскага камітэта Аляксандр Гундараў, напрыклад, сцвярджаў, што пад Грунвальдам „армія славян… разам з літоўцамі нанесла сакрушальнае паражэнне нямецкім ордам, якія спрабавалі захапіць славянскія землі і заняволіць славянскія народы”, а Юстас Палецкіс, старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета Літоўскай ССР, правёў ясную паралель паміж Грунвальдам 1410 і Вільняй 1944 г.[31].

У цэлым на завяршальным этапе вайны ключавым пасланнем любога звароту да Грунвальда стала ідэя, што перамагчы нямецкіх імперыялістаў у адвечнай барацьбе можна толькі пры ўмове аб’яднання ўсіх славян на чале з Расіяй. Але і пасля перамогі выкарыстоўвалася тая ж рыторыка, а крамлёўскае кіраўніцтва сур’ёзна разглядала ідэю стварэння саюзу славянскіх дзяржаў. „Каб немцам не даць узняцца і распачаць новую вайну, патрэбен саюз славянскіх народаў”, — заяўляў Сталін у сакавіку 1945 г. на сустрэчы з Бенешам[32].

Менавіта ў такім кантэксце славутая бітва фігуравала і ў першых афіцыйных версіях беларускай гісторыі адразу пасля завяршэння вайны. Быццам на старонках згаданага часопіса „Славяне”, у іх гаварылася пра тое, што „Дранг нах Остэн” уяўляў з сябе „смяротную небяспеку і пагрозу для славянства”, якая насоўвалася з Захаду, а з Тэўтонскім ордэнам, называным „арганізацыяй разбойнікаў і гвалтаўнікоў”, атаесамлялася ўсё нямецкае, надзеленае прыроджанымі адмоўнымі якасцямі[33]. У той жа час бітве пад Грунвальдам па-ранейшаму яшчэ не прыпісвалася выключнага значэння. Напрыклад, у Ціхана Гарбунова[34] гістарычная перамога 1410 г. пададзена як гераічны прыклад паспяховай салідарнасці славян у барацьбе з захопнікамі, аднак — у адным шэрагу з барацьбой супраць мечаносцаў у ХІІІ ст., у якой і полацкі князь Уладзімір стаў „барацьбітом з нямецкімі захопнікамі”. Сутыкненне палачан з мечаносцамі тады выклікала больш увагі, яму прысвячаліся асобныя артыкулы гісторыкаў[35]. У агульна антынямецкім гіста рычным кантэксце бітве пад Грунвальдам надавалася інструментарнае значэнне. Напрыклад, яна магла служыць аргументам на карысць таго, што ў сэрцах славян даўно гарэла „асобая”, „свяшчэнная нянавiсць да разбойнiцкай Германii”[36]. Без узвелічэнняў, як адну са старонак барацьбы з захопнікамі, бітву 1410 г. часам прынагодна згадвалі і ў газетах[37].

Неўзабаве, аднак, адбылося чарговае карэктаванне канонаў савецкай гістарычнай палітыкі. Паколькі Маскве не ўдалося разгарнуць „новы славянскі рух” з-за расколу ў яго шэрагах (у прыватнасці — з прычыны асобнай па-зіцыі югаслаўскіх камуністаў), то ўжо ў канцы 1940-х г. ідэя славянскай салідарнасці ў савецкай ідэалогіі зноў саступіла месца пралетарскаму інтэрнацыяналізму[38], і актуальнасць Грунвальда ў ім зноў паблякла. Невыпадкова ў вядомых „Тэзісах аб асноўных пытаннях гісторыі БССР”, распрацаваных Інстытутам гісторыі партыі пры ЦК КПБ разам з Інстытутам гісторыі Акадэміі навук БССР, Грунвальд ніяк не акцэнтаваўся, — агульна гаварылася пра барацьбу з „нямецка-шведскімі агрэсарамі” проста як фактар, што разам з мангольскім нашэсцем аблегчыў Літве захоп раздробленых княстваў Русі[39].

Да актыўнейшай маніпуляцыі Грунвальдам і стварэння яго стандартызаванай сімволікі дайшло ў сувязі з 550-годдзем бітвы, якое ў Польскай Народнай Рэспубліцы адзначалася разам з 1000-годдзем польскай дзяржаўнасці. Выкарыстоўваючы Грунвальд для экспанавання адвечнай польска-нямецкай варожасці, каб прадстаўляць актам гістарычнай справядлівасці высяленне немцаў з іх былых усходніх земляў[40], польскія ўлады наладзілі бяс прыкладнае па маштабах святкаванне, галоўным актам якога было адкрыццё помніка на Грунвальдскім полі[41]. Такі палітычны сэнс Грунвальда цалкам адпавядаў мэтам умацавання толькі што створанага ваеннага блока Варшаўскага дагавора ў супрацьстаянні з Захадам, і найперш з ФРГ, якая не прызнавала новых дзяржаўных межаў, і таму выдавала ся за аплот рэваншызму. Не дзіўна, што ў тым кантэк сце юбілей бітвы ўпершыню адзначаўся і ў Маскве. У Інстытуце славяназнаўства АН СССР у спецыяльным дакладзе было раскрыта вялікае гістарычнае значэнне перамогі[42]. Уладзімір Каралюк, аўтарытэтны даследчык славянска-нямецкіх адносін, падаў бітву як падзею, што „на доўгія гады спыніла агрэсію нямецкіх феадалаў супраць польскіх, літоўскіх і рускіх зямель” і памяць пра якую „свята зберагаецца ў нацыянальнай традыцыі славянскіх народаў”. У адпаведнасці з ідэалагічнай устаноўкай та го часу, вучоны назваў бітву „сімвалам яднання сілаў розных (sic! — Г. С.) народаў у барацьбе супраць агульнага ворага — агрэсара”[43]. Падобныя акцэнты былі расстаўлены і ў навуковым артыкуле Уладзіміра Пашуты і Мечыславаса Ючаса, якія назвалі бітву 1410 г. „заканамерным вынікам” развіцця міжнародных адносін у сувязі з „заваявальніцкай палітыкай нямецкіх феадалаў” і рыцарскіх ордэнаў як яе праваднікоў[44]. Гісторыкі бачылі галоўную заруку перамогі „ў адзінстве краін-саюзніц (не славянскіх народаў. — Г. С.) у барацьбе супраць агульнага ворага”, і ў завяршэнне акцэнтавалі памяць пра падзею як „павучальны гістарычны ўрок тым, хто збіраецца зноў пайсці ў рэваншысцкі паход бясслаўным шляхам крыжаносцаў”[45]. Падобным чынам артыкул Юстаса Палецкіса ў газеце „Правда”[46] тлумачыў, што Ордэн «праводзіў палітыку германскіх мілітарыстаў „Дранг нах Остэн”» і ставіў за мэту „зняволіць Літву і Польшчу, каб з усёй сілай абрынуцца на Русь, у першую чаргу на пскоўскія і ноўгарадскія землі”, перамога ж „на пяць стагоддзяў затрымала прасоўванне германскіх імперыялістаў на ўсход”. Аўтар ясна канкрэтызаваў палітычны сэнс святкавання юбілею: гадавіна „павінна нагадваць зарваўшымся заходнегерманскім рэваншыстам не толькі пра разгром Тэўтонскага ордэна ў 1410 г., але і пра іншыя паражэнні нямецкіх агрэсараў, асабліва пра грандыёзны Грунвальд 1945 г.”, савецкім жа народам, па словах, Ю. Палецкіса, юбілей „нагадвае пра неабходнасць стаяць на варце інтарэсаў міру і сацыялізму”[47].

У той самы час у Мінску адзінай публікацыяй, прысвечанай 550-годдзю бітвы пад Грунвальдам, святкаванай у Варшаве, Вільні і Маскве, стаў артыкул С. Шчарбакова ў галоўнай газеце краіны[48]. Гісторык такса ма прэзентаваў далёкую падзею згодна з прынцыпамі сацыялістычнага інтэрнацыяналізму: перамога, якую выйгралі „аб’яднаныя славянскія і літоўскія войскі”, „прыпыніла экспансію нямецкіх псоў-рыцараў у славянскія і літоўскія землі”, і яна павінна быць навукай „сучасным заходненямецкім рэваншыстам”, калі тыя задумаюць ісці шляхам сярэднявечных „псоў-рыцараў”, а з іншага боку — гэта прыклад развіцця „цеснай брацкай дружбы народаў савецкай краіны” з польскім народам, што святкаваў тысячагоддзе дзяржаўнасці. Заслугоўвае ўвагі той факт, што гэтым афіцыйны Мінск і абмежаваў маніфестацыю свайго стаўлення да падзеі. Пісалася пра ўсё, што заўгодна[49], але не пра гадавіну бітвы, якая адзначалася ў суседзяў[50]. А наступныя юбілеі Грунвальда савецкая прэса Бела русі наогул праігнаравала, так што вычытаць нешта пра падзею можна было толькі ў навучальнай літаратуры.

Між тым у дапаможніках і абагульняльных нарысах па гісторыі Беларусі пра Грунвальд тады пісалася ў поўнай адпаведнасці з прынятымі ў Маскве канонамі. Калі ў першым пасляваенным акадэмічным выданні гісторыі краіны яшчэ быў тэзіс пра тое, што „агрэсія нямецкіх феадалаў на славянскія і літоўскія землі” была спынена дзякуючы „гераізму і стойкасці рускіх палкоў”[51], дык пазней ён карэктаваўся ў бок інтэрнацыяналізму. У наступнай акадэмічнай гісторыі сцвярджалася, што Грунвальдская перамога „канчаткова спыніла агрэсію нямецкіх феадалаў на славянскія і літоўскія землі”, падкрэслівалася, што „Літва і Польшча могуць весці паспяховую барацьбу супраць нямецкіх захопнікаў толькі пры апоры на ваенныя сілы беларускіх, рускіх і ўкраінскіх зямель” і адзначалася карысць разгрому Ордэна для эканамічнага развіцця Літвы і Польшчы[52]. Найбольш кандыцыйная пяцітомавая „Гісторыя Беларускай ССР” захавала аналагічную трактоўку, сфармуляваную, праўда, больш узважана: перамога „прыпыніла агрэсію” Ордэна, паспрыяла эканамічнаму развіццю „Польшчы, Літвы і беларускіх зямель” ды, што адзначалася ўпершыню, садзейнічала „згуртаванню беларускіх зямель і фарміраванню беларускай народнасці”[53]. Падобна ацэньвалася значэнне бітвы ў наступных абагульняльных нарысах[54], а таксама ў першай беларускай энцыклапедыі: яна „спыніла агрэсію Тэўтонскага ордэна на ўсход”, а ў выніку „садзейнічала эканамічнаму развіццю Польшчы, Літвы і Беларусі”[55].

У цэлым з 1970-х г. і фактычна да канца савецкай эпохі пры апісанні значэння перамогі пад Грунвальдам практычна ўсе падручнікі, акадэмічныя і энцыклапедычныя выданні БССР на першае месца выносілі спыненне агрэсіі нямецкіх рыцараў (ці „феадалаў”) на Усход[56]. Апошнюю часам звязвалі з палітычнай праграмай „Дранг нах Остэн”, якая быццам ажыццяўлялася з ХІІ ст., пакуль у 1945 г. не пацярпела крах[57]. Але для шырокіх колаў грамадскасці сама тэма Грунвальда заставалася непазнанай, бо ў масмедыях і гістарычнай публіцыстыцы БССР эпохі Хрушчова ды Брэжнева пра яго не пісалася. Зрэшты, Грунвальд не палічылі вартым уключыць хоць бы ў хрэстаматыю па гісторыі Беларусі для школьнай адукацыі.

Сітуацыя яшчэ ў часы застою пачала паволі мяняцца стараннямі пісьменніка Канстанціна Тарасава. Узяўшыся пісаць на гістарычныя тэмы, ён болей за іншых зрабіў для папулярызацыі Грунвальда сярод шырокай грамадскасці, каб абуджаць гістарычную свядомасць суайчыннікаў. У яго майстэрскай аповесці „Пагоркі Грунвальда”[58], уключанай у вядомую кнігу „Памяць пра легенды”[59], што стала бестселерам сярэдзіны — другой паловы 1980-х г., супрацьстаянне ВКЛ і Ордэна паказвалася, як і чакалася ад мастацкага твора, намнога драматычней, чым у скупых абзацах навучальных ці навукова-папулярных выданняў. Поўны разгром Ордэна К. Тарасаў падаў у ёй як „неадкладную задачу, жыццёва неабходную патрэбу літоўцаў, беларусаў і палякаў”, без вырашэння якой іх чакаў бы лёс прусаў[60]. Праўдападобна, пісьменнік успрыняў „Вялікую вайну” 1409–1411 г. у такім святле пад уплывам грунтоўнай працы польскага гісторыка Стэфана М. Кучыньскага, на той час найбольш аўтарытэтнай з вядомых і даступных у Мінску, напісанай, аднак, праз прызму тэзіса аб адвечнай польска-нямецкай варожасці[61]. І менавіта ў такой канцэпцыі дзякуючы вялікай папулярнасці твораў К. Тарасава ў эпоху „перабудовы” Гарбачова, калі цікавасць да гісторыі небывала ўзрастала, памяць пра Грунвальд паступова набывала ўсё большае месца ў свядомасці грамадства.

У гэтай сувязі этапным для Беларусі можна лічыць 1990 г., з якім звязаны шэраг сімвалічных падзей. У Мінску, ва ўмовах адноснай дэмакратызацыі, упершыню ў гісторыі краіны, грамадскасць публічна адзначыла дзень бітвы — яе 580-ю гадавіну. Тады ж беларуская дэлегацыя, узначаленая вядомым археолагам Міхаілам Ткачовым, хоць і неафіцыйная, упершыню ўзяла ўдзел у міжнародных урачыстасцях на Грунвальдскім полі ў Польшчы. Так быў закладзены пачатак публічнага святкавання перамогі пад Грунвальдам. У тагачасным Вярхоўным Савеце БССР была падрыхтавана „грунвальдская” праграма, якая прадугледжвала прысваенне імя Грунвальда вуліцам, школам і ўстановам, заснаванне ордэна Грунвальда і інш., а ўдзельнікі першага святкавання Грунвальдскіх угодкаў у звароце да мін скіх уладаў прасілі да 600-годдзя бітвы ўзвесці ў ста ліцы велічны помнік[62]. Праўда, усё гэта так і засталося пажаданнем, і толькі ў Горадні з’явілася Грунвальдская вуліца ды памятны знак, пастаўлены ў 1990 г. каля Каложы, аднак праз колькі гадоў разбураны невядомымі. Ператварэнне публічнага святкавання Грунвальда ў традыцыю пры новых уладах Беларусі сутыкнулася з нечаканымі цяжкасцямі[63], але, тым не менш, сама падзея ўжо тады была быццам вернута з забыцця. З таго самага часу бітве прысвячаліся навуковыя чытанні, узрастала колькасць прысвечаных ёй папулярных публікацый і мастацкіх твораў[64], „Грунвальдам” называлі перыёдыкі[65], летнікі[66] і г. д.

Пра вялікую перамогу 1410 г. нарэшце пачалі пісаць і беларускія навукоўцы, якія, натхнёныя нацыянальным адраджэннем, спрабавалі пераглядаць афіцыйныя  трактоўкі гістарычных падзей[67]. Свядома ці не, але і ў першых навуковых публікацыях пра Грунвальд аказа лася перанятай традыцыя трактавання немцаў як адвечных ворагаў славянства, якая выдавала бітву пад Грунвальдам за фатальнае наступства нямецкай агрэсіі. „Тэўтонскі ордэн планаваў стварэнне вялікай нямецкай дзяржавы на ўзбярэжжы Балтыйскага мора з уключэннем у яго склад Паўночнай Польшчы, Літвы і большай часткі Беларусі, Пскова і Ноўгарада Вялікага”, — пісаў Анатоль Грыцкевіч, акцэнтуючы існаванне пастаяннай пагрозы „заняволення літоўскага і беларускага народаў, магчымага іх знішчэння або анямечвання (як прусаў)”[68]. У яшчэ больш драматызаванай форме пра „смяротную небяспеку” з боку дзяржавы тэўтонскіх рыцараў гаварылася ў публіцыстычным творы Станіслава Цярохіна, прысвечаным гістарычнай бітве, у якім распавядалася пра планы Ордэна стварыць „Вялікую Тэўтонію”, у выпадку ажыццяўлення якіх усходнія славяне, падобна прусам ды іншым плямёнам, „назаўжды зніклі б з гістарычнай арэны”[69].

Падабенства прэзентаваных візій невыпадковае. Абедзве яны паўсталі, думаю, пад уплывам падыходаў згаданага вышэй С. М. Кучыньскага[70], і гэта можна засведчыць, так бы мовіць, амаль дакументальна[71]. Аку рат апошні ў сваёй манументальнай працы прыпісаў падобныя планы вялікім магістрам Нямецкага ордэна, хоць іх рэальнасць так ніхто і не давёў. Ва ўмовах халоднай вайны з Захадам польскі гісторык вызначыў нямецкі „Drang nach Osten” як праграму „стварэння дзяржаў каланіяльнага характару, заснаваных на ўціску і эксплуатацыі славянскага і балцкага элемента, рэальную пагрозу пагібелі Польшчы і Літвы, а магчыма і Чэхіі, і Пскова, і Вялікага Ноўгарада”, падкрэсліўшы пры гэтым, што калі б ВКЛ засталося адно, без Польшчы, то паўночна-заходнія землі Беларусі ды Чорная Русь „напэўна… падзялілі б лёс прусаў”, але такая пагроза „на доўгія вякі спынена пад Грунвальдам”[72]. Аднак з таго часу палітычная сітуацыя ў Еўропе непараўнальна змянілася, а падобныя тэзісы С. М. Кучыньскага даўно прызнаны беспадстаўнымі. Сімвалічна, што калі пра Грунвальд пачалі пісаць у Мінску, знакам пазітыўных перамен стала падзенне сумнавядомай Берлінскай сцяны, і ў дэманізацыі Тэўтонскага ордэна, здавалася, больш не будзе патрэбы.

Пасля абвяшчэння дзяржаўнага суверэнітэту Беларусі, калі айчынная гісторыя ўпершыню набыла статус самастойнай дысцыпліны, Мінску неабходна было распрацаваць сваю нацыянальна-дзяржаўную канцэпцыю гісторыі, якая мусіла стаць альтэрнатывай савецкай дактрыне. Хоць тэндэнцыі на гераізацыю ўласнага мінулага ў імя кансалідацыі нацыі і адпавядала большае актуалізаванне топасу Грунвальда ў гістарычным наратыве, лагічна было чакаць, што дэмакратызацыя будзе спрыяць вызваленню ад ідэалагем сталінскіх часоў, дэклараванаму яшчэ ў гады „перабудовы”. У дапаможніках па гісторыі Беларусі, створаных на аснове новай канцэпцыі, бітве пад Грунвальдам сапраўды стала адводзіцца непараўнальна больш месца, — як падзеі эпахальнай, вартай асобнай увагі. Аднак яе інтэрпрэтацыі парадаксальным чынам аддавалі духам панславізму і набліжаліся да канонаў сталінскай эпохі[73]. Калі ў даваенных выданнях па айчыннай гісторыі яшчэ можна было прачытаць, што „ваенныя паходы рабілі не толькі рыцары на Літву і Беларусь, але і наадварот, літоўска-беларускія войскі не раз урываліся ў межы тэрыторыі, занятай рыцарамі… спусташалі і грабілі яе”[74], дык у навучальнай літаратуры суверэннай Беларусі ўсё гранічна спрасцілася: увесь час узрастала небяспека з боку Ордэна, і генеральная бітва была неабходная для самавыратавання ВКЛ і Польшчы[75]. Так, у школьным дапаможніку па айчыннай гісторыі знайшлі месца ўсе састарэлыя тэзісы пра бітву як „крах 200-гадовай крыжацкай агрэсіі ў Еўропе”[76], а ўніверсітэцкія дапаможнікі паўтаралі, што „крыжацкая армада” пагражала славянскім і балцкім народам „духоўным і фізічным вынішчэннем”, і толькі перамога на пяць стагоддзяў уберагла славянскія землі ад ня мецкай агрэсіі[77], ды што „скрушэнне агрэсіўнага суседа стала жыццёвай неабходнасцю ліцвінаў і палякаў”[78]. Падобныя акцэнты расстаўлены і ў першым у постсавецкай Беларусі акадэмічным нарысе айчыннай гісторыі: вайна з тэўтонцамі названая „барацьбой за выжыванне славянства”, у якой перамога 1410 г. паклала канец „страшнаму, больш чым двухсотгадоваму супрацьстаянню двух магутных сіл: славянства і крыжацкіх заваёўнікаў”, і дзякуючы ёй „землі ўсходніх славян пяць стагоддзяў не ведалі германскай агрэсіі”[79]. Пасля гэтага не выпадае дзівіцца, што агістарычнае па сутнасці супрацьпастаўленне „Еўропы крыжацкай” і „Еўропы славянскай” стала трапляць не толькі ў папулярныя публікацыі[80], але і на старонкі ўніверсітэцкіх дапаможнікаў[81], а „Вялікая вайна” 1409–1411 г. нават у профільнай энцыклапедыі суверэннай Беларусі прэзентавана як этап нямецкай палітыкі „Дранг нах Остэн”, што прадугледжвала „стварэнне вялікай Тэўтоніі ад вострава Руген у Балтыйскім моры да Фінскага заліва” з землямі Польшчы, Беларусі, Літвы, Пскова і Ноўгарада[82]. Усё як калісь у цытаванага С. М. Кучыньскага…

Зразумела, папулярная публікацыя мала да чаго абавязвае. Напэўна, пісьменніку ці публіцысту, каб эмацыйна ўразіць чытачоў, часам і можна выдаць, што калі б не Грунвальд, то беларусаў з літоўцамі „чакала б такая ж горкая доля”, як і прусаў[83]. Але ў нас ад эмацыйных перабольшанняў, відаць, цяжка было ўстрымацца і некаторым гісторыкам[84], так што патрыятычны пафас і ўзнёслыя ўсхваленні Грунвальда прыпадобнілі творам гістарычнага папулярызатарства як школьны дапаможнік, так і акадэмічнае выданне. Шкада, што замест таго, каб звярнуцца да сучасных даследаванняў, аўтары навуковых артыкулаў ці энцыклапедычных публікацый даверыліся архаічным канцэпцыям, працягваючы пісаць пра „Дранг нах Остэн”, параўноўваць магчымы лёс беларусаў з доляй прусаў і да т. п.

Мысленне стэрэатыпамі баіцца дэмакратызацыі і адкрытасці. У Польшчы грунвальдскі міф даўно страціў былую забранзавеласць[85]. Негатыўная стэрэатыпізацыя немцаў там пачала пераадольвацца яшчэ ў пээрэлеўскую эпоху, чаму паспрыяла развіццё польска-нямецкіх кантактаў. Пачынаючы з 1970-х г. даследчыкі па абодва бакі мяжы ўсё больш настойліва пярэчылі аднабаковаму трактаванню нямецкага каланізацыйнага руху і выкарыстанню тэрміна „Drang nach Osten”. Вызваленню ад памылак, нацыяналістычных дэфармацый і непатрэбнага пафасу паспрыяла праца заснаванай у 1972 г. камісіі ПНР і ФРГ па школьных падручніках гісторыі. Кіруючыся імкненнем да аб’ектыўнасці і стараючыся зразумець візію процілеглага боку, удзельнікі нарадаў пагадзіліся, што сярэднявечныя перасяленні немцаў на Усход, якія ў тра дыцыйнай нямецкай гістарыяграфіі лічыліся свое-асаблівай цывілізацыйнай місіяй, а ў польскай (як і савецкай) — „нямецкім націскам на Усход”, на справе былі часткай агульнаеўрапейскага дэмаграфічнага руху і гаспадарчага працэсу[86]. Гісторыкі даводзілі, што ў сапраўднасці ніякага нямецкага „на ціску на Усход” не існавала. Праявы экспансіі ІХ–ХІІ, ХІІІ–ХV і пазнейшых стагоддзяў проста немагчыма звя заць у адну спланаваную агрэсію нямецкага народа. Усе яе ўдзельнікі кіраваліся рознымі інтарэсамі. Пры кладам, экспансія нямецкіх князёў ХІІ–ХІІІ ст. на за ходнеславянскія землі не мела нічога агульнага з перасяленнем нямецкіх мяшчан ці сялян на славянскія зем лі і пагатоў з феноменамі культурных ды рэлігійных уплы ваў, а тэўтонскія рыцары ніколі не адстойвалі інтарэсаў Нямецкай імперыі, і г. д.

Асабліва значным укладам у рэвізію поглядаў на „Drang nach Osten” сталі спецыяльныя даследаванні польскага гісторыка Бенедыкта Зентары, прысвечаныя каланізацыйнаму руху немцаў на еўрапейскі Усход у Сярэднявеччы і высока ацэненыя замежнымі калегамі[87]. Крытычны аналіз самога паняцця дазволіў вучонаму паказаць, што навуковы падыход адмаўляе не факт нямецкай экспансіі на славянскія землі, а тое, што яна была часткай нейкай праграмы, запланаванай агрэсіі нямецкага элемента ці яго інстынктыўнага парыву. Гэты феномен павінен разглядацца ў катэгорыях экспансіі дзяржаўных арганізмаў навонкі як агульнаеўрапейскай з’явы[88]. Усходняя экспансія немцаў адрознівалася ад іх перасяленняў у іншых накірунках толькі тым, што на Усходзе яны сустракаліся са слабейшым супраціўленнем. Між іншага, іх рух у Італію быў не менш значны, чым на Усход, аднак тэрміна „Drang nach Suden” ніхто не прыдумляў, — трапна заўважыў гісторык[89]. Сапраўды, нямецкіх перасяленцаў цікавілі лепшыя сацыяльныя, гаспадарчыя і праўныя умовы, — гэта ўсё, што яны спадзяваліся знайсці на Усходзе, а не якія-небудзь нямецкія нацыянальныя праграмы[90]. Што ж да канфліктаў паміж славянамі і немцамі, то ў Сярэднявеччы яны мелі асновай не этнічныя, а пераважна рэлігійныя і сацыяльныя, найперш гаспадарчыя матывы[91]. Беспадстаўнасць пераносу дзяржаўна-нацыянальных катэгорый на сярэднявечныя рэаліі, асабліва характэрнага для гістарыяграфіі ХІХ ст., і атаесамленне нямецкіх перасяленняў на Усход з этнічнай экспансіяй немцаў паказана і ў даследаваннях іншых вучоных[92].

На жаль, у беларускай гістарыяграфіі, не кажучы пра гістарычную публіцыстыку, гістарыяграфічны баласт ХІХ ст. усё яшчэ знаходзіць заўзятых прыхільнікаў. З’явіліся новыя публікацыі, у якіх дзейнасць Нямецкага ордэна ў літаральным сэнсе атаесамляецца з „Дранг нах Остэн”, канец якому, маўляў, быў пакладзены Грунвальдам[93]. Падзеі ж апошняга часу паказваюць, што падобныя погляды не толькі пашыраюцца, але і набываюць статус акадэмічнай навуковасці.

Калі 590-годдзе бітвы ў Беларусі прамінула амаль непрыкметна[94], дык у сувязі з 600-й гадавінай выйшла небывалая колькасць публікацый пра Грунвальд, прайшла серыя культурных мерапрыемстваў і навуковых канферэнцый, а па тэлевізіі быў паказаны прысве чаны бітве серыял. Нельга не прызнаць, што гэтым разам, праз сто гадоў пасля ўключэння ў нацыянальны гістарычны наратыў, тэма Грунвальда стала фактарам гістарычнай свядомасці масаў. Аднак дзесяць гадоў таму яшчэ наўрад ці можна было прагназаваць такое адзі нагалоссе ў ацэнках гістарычнай падзеі: цяперашні Грунвальд паў стаў у святле славянскай перамогі над нямецкім „Дранг нах Остэн”! Антынямецкі пафас аб’яднаў усіх — адэпта „заходнерусізму”, які назваў заходнееўрапейскіх ры цараў „абсалютным злом” і прыраўняў іх даспехі да формы гітлераўскіх СС-фармаванняў[95], з нацыянальна арыентаваным аўтарам, у якога тэўтонскія рыцары сімвалізуюць „пагрозу падпарадкавання нашых продкаў Ордэну і анямечвання”[96]; камуніста, якому Грунвальд не толькі забяспечыў „пералом у гісторыі развіцця славянскіх дзяржаў”, але і абумовіў „наяўнасць… беларускай дзяржаўнасці”[97], з заступнікам праваслаўя, што паўтарае тэзіс пра тое, быццам Ордэн пагражаў „зніш чэннем славянскіх народаў”, і бачыць у перамозе праяву „лепшых рысаў, уласцівых славянам”[98]; урэшце папулярызатараў гісторыі, якія апісалі нядолі „няшчаснай славянскай зямлі” ў стылі Генрыка Сянкевіча[99], з акадэмікам, пад пяром якога зноў актуалізуецца паралель паміж Грунвальдам і вайной з нацысцкай Нямеччынай, а сярэднявечная бітва і ця пер „адыгрывае сваю пазітыўную ролю” ў захаванні беларускім народам „сваіх пазіцый”[100](?!).

Увогуле лексіка нашых грунвальдскіх публікацый узору 2010 г. выразна нагадала расійскія і польскія выданні стогадовай даўнасці, а таксама савецкія прапагандысцкія трактоўкі 1940-х і 1960-х г. Можна канстатаваць, што да канструявання новай сімволікі Грунвальда ў Беларусі не дайшло, — яе галоўныя кампаненты ўзяты з мінулага. І хоць улады Беларусі не заўважаны ў яўным выкарыстанні сла вутай гістарычнай падзеі ў прапагандысцкіх мэтах, цяперашні вобраз Грунвальда як месца памяці беларусаў з яго панславісцкім дыскурсам і ўваскрошаным духам славянска-нямецкага супрацьстаяння проста ідэальна ад па вядае афіцыёзнай гістарычнай палітыцы, а падобна, што і не толькі гістарычнай. Сучасны панславізм, які ставіць на мэце „ўзнаўленне па літычнага адзінства ўсходніх славян — носьбітаў магутнай і самабытнай цывілізацыі”[101], і заклікае аб’ядноўвацца супраць „варожага Захаду”, карыстаецца падтрымкай афіцыйнага Мінска. І Грунвальд як сімвал адвечнага змагання славян з „Еўропай крыжацкай” — гэта лепшы аргумент для яго трубадураў.

---

[1] Хоць цяпер агульнапрынята называць бітву Грунвальдскай, у беларускім гістарычным наратыве былі прыклады ўжывання тапоніма Танэнберг, а таксама Дуброўна (апошні ў 1990-я г. прапаноўвалася прыняць за нацыянальны эквівалент азначэння, але ініцыятыва не знайшла шырокай падтрымкі), таму тут прыводзяцца ўсе тры варыянты.
[2] Гл.: Наша Ніва. 1910. № 28. С. 1–2.
[3] Власт. Кароткая гісторыя Беларусі. Вільня, 1910. С. 27.
[4] Ekdahl S. Tannenberg / Grunwald — ein politisches Symbol in Deutschland und Polen // Journal of Baltic Studies. Vol. XXII. Nr. 4. P. 280–281.
[5] Koneczny F. Teoria Grunwaldu // Przegląd Powszechny. 1910. S. 8.
[6] Хевролина В. М. Идея славянского единства во внешнеполитических представлениях поздних славянофилов // Славянский вопрос: Вехи истории. Отв. ред. М. Ю. Досталь. Москва, 1997. С. 96, 98. Што да тых славянскіх народаў, якія ўжо былі ў імперыі, то нават гаворачы пра славянскую федэрацыю яны выступалі за адзіную і непадзельную Расію, адмаўляючы ў праве на статус суб’ектаў гэтай федэрацыі польскаму, украінскаму і беларускаму народам.
[7] Гейсман П. Польско-литовско-русский поход в Восточную Пруссию и сражение при Грюнвальде-Танненберге. С.-Петербург, 1910. С. 45.
[8] Довгялло Д. Битва при Грюнвальде 15 июля 1410 г. Вильна, 1909.
[9] Тамсама. С. 3, 25. Яшчэ раней у сталіцы імперыі выйшаў тэкст урачыстай прамовы „айца” „заходнерусізму” Міхаіла Каяловіча ў Славянскім Дабрачынным Таварыстве, фармальна прысвечанай Грунвальду і таксама прасякнутай панславісцкай эмацыйнасцю. Аспрэчваючы ў палякаў славу пераможцаў, гісторык між іншага сцвярджаў, што менавіта смаленскія палкі „спасли славянское дело” і называў прыпісванне палякам найбольшых заслуг „унижением русских сил Западной России”, „величайшим славянским недоразумением”. Гл.: Коялович М. Грюнвальдская битва 1410 года. С.-Петербург, 1885. С. 4, 10.
[10] Ігнатоўскі У. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. 5-е выд. Мінск, 1992. С. 86.
[11] Доўнар-Запольскі М. Гісторыя Беларусі. Мінск, 1994. С. 58.
[12] Дружчыц В. Галоўныя моманты гісторыі беларускага народу // Беларусь. Нарысы гісторыі, эканомікі, культуры і рэвалюцыйнага руху. Менск, 1924. С. 14.
[13] Доўнар-Запольскі М. Соцыяльна-экономічная структура Літоўска-Беларускае дзяржавы ў ХVІ–ХVІІІ ст. // Гістарычна-Археолёгічны зборнік. Т. 1. Менск, 1927. С. 35.
[14] Шчарбакоў В. Нарыс гісторыі Беларусі. Ч. 1. Менск, 1934. С. 93–94.
[15] Wippermann W. Der „deutsche Drang nach Osten”: Ideologie und Wirklichkeit eines politischen Schlagwortes. Darmstadt, 1981. S. 139 і наст.
[16] Падрабязней пра выкарыстанне нацыстамі ордэнскай сімволікі гл.: Ekdahl S. Tannenberg / Grunwald — ein politisches Symbol in Deutschland und Polen. P. 284, 286–287; пар.: idem, The Battle of Grunwald / Tannenberg and its political and symbolic Interpretations in Poland and Germany through the Centuries // Jan Matejko’s Battle of Grunwald: New Approaches. Ed. by K. Murawska-Muthesius. Warsaw, 2010. P. 16–20.
[17] Грацианский Н. Немецкая агрессия в Прибалтике в ХІІІ–ХV вв. // Историк-марксист. Кн. 6 (70). 1938. С. 87–88. Пар.: Грацианский Н. Немецкий „Drang nach Оsten” в фашистской историографии // Против фашистской фальсификации истории. Москва, 1939. С. 135–155.
[18] Грацианский Н. П. Немецкий „Drang nach Оsten”… С. 148.
[19] Маркс К. „Хронологические выписки” // Исторический журнал. 1937. № 1. С. 61. Ёсць меркаванне, што гэтае азна чэнне з’явілася ў савецкай літаратуры ў выніку памылковага прачытання Марксавага рукапісу: у „Ritterbunden” (рыцарскія саюзы) убачылі „Ritterhunden” (Hund — сабака).
[20] Казаков А. Ледовое побоище // Правда. 1937. 27 авг. Пра перамогу пад Грунвальдам у 1937 г. яшчэ не згадвалі.
[21] Потапов К. Большие изъяны Малой энциклопедии // Правда. 1939. 7 июля. С. 4.
[22] Танненберг // Малая Советская энциклопедия. Т. 10. Москва, 1940. Стлб. 617. У „Большой Советской энциклопедии” быў толькі дзесяцірадковы ананімны артыкул пра гістарычную бітву. Гл. т. 19 (1930). Стлб. 687.
[23] Минц И. О войнах справедливых и несправедливых // Правда. 1939. 14 авг. С. 4.
[24] Грацианский Н. Немецкая агрессия в Прибалтике в ХІІІ–ХV вв. // Историк-марксист. Кн. 6 (70). 1938. С. 105, 111.
[25] Лапин Н., Турчинский А. Грюнвальдская битва. Разгром не мецких рыцарей 15 июля 1410 года. Москва, 1939. С. 46. Брашура была здадзена ў друк у канцы 1938 г., задоўга да змены характару савецка-нямецкіх узаемаадносін.
[26] Болтин Е. Миф о немецкой „непобедимости” // Правда. 1941. 9 июля. С. 3; Хозин М. О хвастливой выдумке зазнавшегося врага // Правда. 1941. 25 июля. С. 5; Коробков Н. Исторические корни германской агрессии // Правда. 1942. 25 сент. С. 4.
[27] Руколь Б. Идея общности славян в материалах Всеславянского комитета в Москве // Славянский вопрос: Вехи истории. Отв. ред. М. Ю. Досталь. Москва, 1997. С. 204–210.
[28] Державин Н. Ледовое побоище // Славяне. 1942. № 1; Перцев В. Фашизм и средневековье // Тамсама. № 2; Селищев А. Извечная борьба славян против немецких варваров // Тамсама. № 4; Державин Н., Константинов Ф. Разгром не мец ких псов-рыцарей под Грюнвальдом и Танненбергом 15 июля 1410 г. // Тамсама. № 2. С. 38–42; Удальцов А. Завершение вековой борьбы славянских народов с немецкими захватчиками // Славяне. 1945. № 5. С. 14–18, і інш.
[29] Традиции Грюнвальда // Правда. 1943. 15 июля. С. 4.
[30] Годовщина Грюнвальдской битвы // Правда. 1944. 16 июля. С. 3.
[31] Тамсама. Калі сыходзіць з паведамлення ТАСС, то выходзіць, што прадстаўнікі ад Беларусі на тым паседжанні не выступалі.
[32] Марьина В. Славянская идея в годы второй мировой войны (К вопросу о политической функции) // Славянский вопрос: Вехи истории. С. 180.
[33] Перцаў В. Утварэнне Тэўтонскага ордэна // Полымя. 1945. № 2–3. С. 153, 154. Пар.: Фёдараў І. Тэўтонскі ордэн і прусы // Беларусь. 1946. № 5-6. С. 85–87.
[34] Горбунов Т. Героическое прошлое белорусского народа. Минск, 1945. С. 10–11. Пар.: История БССР. Вып. 1. Ред. Т. Горбунов. Минск, 1948. С. ІІ, ІІІ.
[35] Як прыклад гл.: Перцаў В. Барацьба палачан і ноўгарадцаў супраць нямецкіх агрэсараў у ХІІІ ст. // Большэвік Беларусі. 1945. № 7. С. 55–62. У беларускай гістарыяграфіі сюжэт барацьбы Полацка з крыжаносцамі быў доўгі час важнейшы за Грунвальд. Пар.: Шчарбакоў С. Барацьба беларускага народа супраць нямецкай агрэсіі ў ХІІІ–ХV ст. // Весці АН БССР. Сер. грам. навук. 1966. № 1. С. 60–69.
[36] Грынблат М. Славянскія народы аб немцах-захопніках // Весці АН БССР. Аддзяленне грам. навук. 1947. № 1. С. 82. Пар. яго ж: Адлюстраванне ў фальклоры барацьбы нашага народа з іншаземнымі захопнікамі // Беларусь. 1946. № 5–6. С. 45–47.
[37] Гл.: Першая гадавіна вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў (выступ П. К. Панамарэнкі) // Звязда. 1945. 8 жніўня. С. 1. Пар. нататку пра згаданую кнігу Ц. Гарбунова (тамсама, с. 3).
[38] Падрабязна гл.: Досталь М. Идея славянской солидарности и несостоявшийся в Москве в 1948 г. Первый общеславянский съезд славистов // Славянский вопрос: Вехи истории. С. 182–203.
[39] Тезисы об основных вопросах истории БССР. Ч. 1. История белорусского народа до Великой Октябрьской революции // Известия АН БССР. 1948. № 3. С. 13. Варта заўважыць, што дакладна такі погляд выказаны ў брашуры Л. Абэцэдарскага — другім найважнейшым творы тагачаснай гістарычнай палітыкі ў Беларусі (гл.: Абэцэдарскі Л. У святле неабвержных фактаў. Мінск, 1969. С. 19).
[40] Палітычную кан’юнктуру такой устаноўкі справядліва адзначаў М. Забура. Гл.: Zabura M. „…nie będzie nigdy Niemiec Polakowi bratem”…? // „…nie będzie nigdy Niemiec Polakowi bratem”…? Z dziejow niemiecko-polskich związkow kulturowych. Praca zbiorowa pod red. M. Zabury. Wrocław, 1995. S. 283–285.
[41] Walichnowski T. Grunwald w świadomości wspołczesnych pokoleń Polakow // Grunwald w świadomości Polakow. Warszawa, Łodź, 1981. S. 56–57.
[42] Перапрацаваны даклад апублікаваны ў 1961 г. Гл.: Королюк В. Д. Историческое значение Грюнвальдской битвы // КСИС. Вып. 32. Москва, 1961. С. 72–85.
[43] Тамсама. С. 74, 84.
[44] Пашуто В., Ючас М. 550-летие Грюнвальдской битвы // Военно-исторический журнал. 1960. № 7. С. 78–88.
[45] Тамсама. С. 78, 85, 88.
[46] Палецкис Ю. Уроки Грюнвальда. К 550-летию исторической битвы // Правда. 1960. 15 июля. С. 5.
[47] Тамсама. Як „сімвал баявой садружнасці славянскіх і балтыйскіх народаў” у барацьбе супраць агрэсіі тэўтонцаў падаў бітву і генерал Г. Караеў (гл.: Караев Г. Грюнвальдская битва 1410 г. Москва, 1960).
[48] Щербаков С. В единстве народов — путь к победе. К 550-летию разгрома немецких рыцарей под Грюнвальдом // Советская Белоруссия. 1960. 15 июля. С. 3.
[49] Напрыклад, у акадэмічных „Весцях” за 1960 г. было апублікавана ажно 4 артыкулы пра сялянскі ды рабочы рух, разглядалася і тэма вайны, але не Вялікай, а Паўночнай вайны (гл.: Парфёнаў І. Удзел беларускага народа ў Паўночнай вайне // Весці АН БССР. Сер. грам. навук. 1960. № 1).
[50] У савецкай Літве юбілей таксама адзначаўся, хоць непараўнальна сціплей, чым у Польшчы (гл.: Nikžentaitis A., Mikailienė Ž. Litewski Žalgiris, polski Grunwald: dwa toposy narodowe w kontekście analizy porownawczej // ZH. T. 75 (2010). S. 11).
[51] История Белорусской ССР. В 2 т. Т. 1. Под ред. В. Перцева, К. Шабуни и Л. Абецедарского. Минск, 1954. С. 81.
[52] История Белорусской ССР. В 2 т. Т. 1. Ред. колл.: Л. Абе-цедарский, В. Перцев, К. Шабуня. Минск, 1961. С. 70.
[53] Гісторыя Беларускай ССР. У 5 т. Т. 1. Гал. рэд. К. Шабуня. Мінск, 1972. С. 166.
[54] История Белорусской ССР. Ред. колл. И. Игнатенко, Н. Каменская, И. Кравченко. Минск, 1977. С. 52; История БССР. Учебное пособие для вузов. Под ред. В. Чепко, А. Игна-тенко. Минск, 1981. С. 91–92. Пар. школьны падручнік: Баранава М., Загарульскі Э., Паўлава Н. Гісторыя Беларусі. Падручнік для 8–9 кл. Мінск, 1989. С. 57.
[55] Шчарбакоў С. Грунвальдская бітва 1410 г. // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. 4. Мінск, 1971. С. 43–44. Такі ж артыкул С. Шчарбакова, толькі карацейшы, змешчаны ў выданні: Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Т. 1. Мінск, 1978. С. 227–228.
[56] У стандартызаваным савецкім вобразе бітвы пад Грунвальдам, выкладзеным у артыкулах галіновых энцыклапедый, таксама за найбольшае значэнне перамогі прызнавалася „спыненне агрэсіі” на Усход, хоць Ордэн наўпрост не атаесамляўся з немцамі. Пар.: Малиновский А. Грюнвальдская битва 1410 г. // Советская историческая энциклопедия. Т. 4. Москва, 1963. Стлб. 860–861; Киселев В. Грюнвальдская битва 1410 г. // Советская военная энциклопедия. Т. 3. Москва, 1977. С. 66–67.
[57] У энцыклапедыі „націску на Усход” быў прысвечаны адмысловы артыкул, у якім паўтараліся асноўныя тэзісы адпаведнай публікацыі У. Пашуты. Гл.: А. Зубар. „Дранг нах Остэн” // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. 4. Мінск, 1971. С. 270–271. Пар.: Пашуто В. „Дранг нах Остен” // Советская историческая энциклопедия. Т. 5. Москва, 1964. Стб. 322–325.
[58] Спачатку аповесць „Погоня на Грюнвальд” выйшла ў часопісе „Нёман” (1980, № 4 і 5), але амаль адразу пабачыў свет і кніжны варыянт. Гл.: Тарасов К. День рассеяния. Минск, 1980.
[59] Гл. першае выданне кнігі на рускай мове: Тарасов К. Память о легендах: Белорусской старины голоса и лица. Минск, 1984 (раздзел „Холмы Грюнвальда” — с. 35–54). Цыт. па 2-м беларускамоўным выданні: Тарасаў К. Памяць пра легенды: Постаці беларускай мінуўшчыны. Мінск, 1994 („Пагоркі Грунвальда” — с. 77–96).
[60] Тамсама. С. 78. І пазней, у сваіх шматлікіх папулярных публікацыях, пісьменнік ацэньваў перамогу пад Грунвальдам як выратаванне беларускага народа ад знішчэння. Гл.: Тарасаў К. Дзень выратавання // Настаўніцкая газета. 1990. 7 ліпеня. С. 4.
[61] Kuczyński S. M. Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409–1411. Wyd. 2. Warszawa, 1960.
[62] Ядвіга К. Грунвальд–580 // Літаратура і мастацтва. 1990. 20 ліпеня. С. 3.
[63] Ужo ў 1995 г. сталічныя ўлады не дазволілі святкаваць угодкі славутай бітвы (Ахрымук М. Менскія ўлады супраць беларускай гісторыі? // Свабода. 1995. № 28. С. 2; Вецер А. Памяці герояў Грунвальда // Народная газета. 1995. 18 ліпеня. С. 3.)
[64] Гл.: Гарбачэўская В. Грунвальдская бітва на старонках мастацкіх твораў // Бібліятэка прапануе. 2010. № 10. С. 25–27.
[65] У 1990 г. была заснавана газета „Грунвальд. Навіны беларускага Адраджэньня”.
[66] Летні лагер для дзяцей „Грунвальд” быў створаны бацькоўскім камітэтам беларускамоўных класаў Мінска ў 1990 г. непадалёк ад сталіцы.
[67] Адным з першых да тэмы звярнуўся Анатоль Грыцкевіч. Гл.: Грыцкевіч А. Знешняя палітыка Вітаўта (Заходні накірунак) // Наш Радавод. Кн. 2. Гродна, 1990. С. 172–175; яго ж. Барацьба Вялікага Княства Літоўскага і Рускага (Беларуска-Літоўскай дзяржавы) з Тэўтонскім ордэнам у канцы ХІV — першай палове ХV ст. // Адраджэнне. Гістарычны альманах. Вып. 1. Мінск, 1995. С. 36–61. Пар.: Летапісная аповесць пра Грунвальдскую бітву. Пераклад і прадмова В. Чамярыцкага // Спадчына. 1990. № 2. С. 30–31.
[68] Грыцкевіч А. Знешняя палітыка Вітаўта. С. 172. Гэтаксама падаецца нямецкая пагроза для беларусаў і літоўцаў у другім, больш грунтоўным артыкуле даследчыка, у якім перамога пад Грунвальдам ацэньваецца як выратаванне „ад вынішчэння і анямечвання беларускага народа” (Гл.: Грыцкевіч А. Барацьба Вялікага княства Літоўскага і Рускага… С. 39, 49).
[69] Цярохін С. Славутыя адвагай на вайне. Да 580-годдзя Грунвальдскай бітвы (1410–1990). Мінск, 1991. С. 13, 16, 17. У 1992 г. тэкст гэтага твора перадрукавала самая масавая на той час „Народная газета”, што данесла яе ідэі да найшырэйшай аўдыторыі.
[70] Kuczyński S. M. Wielka wojna z Zakonem krzyżackim w latach 1409–1411. Warszawa, 1960.
[71] Лёгка заўважаецца супадзенне шэрагу тэзісаў. У прыватнасці, у згаданую вышэй брашуру з С. М. Кучыньскага запазычана нават сцвярджэнне, што „ўвесь народ быў прасякнуты нянавісцю да крыжакоў” (Славутыя адвагай на вайне, с. 33), хоць гэта не магло мець да Беларусі ніякага дачынення.
[72] Kuczyński S. M. Wielka wojna z Zakonem krzyżackim w latach 1409–1411. S. 10, спас. 1.
[73] Падрабязней па тэме гл.: Сагановіч Г. Грунвальд у беларускай гістарыяграфіі // БГА. Т. 9 (2003). С. 152–168.
[74] Шчарбакоў В. Нарыс гісторыі Беларусі. Ч. 1. Менск, 1934. С. 93.
[75] Ідэя выратавальнасці Грунвальдскай бітвы для беларусаў, апрача падручнікаў, пашыралася і аўтарамі іншых папулярных у краіне кніг. У іх гаварылася, прыкладам, што крыжаносцы „пагражалі некаторым славянскім народам іх поўным падпарадкаваннем, задумвалі ператварыць Польшчу і ВКЛ у каланіяльныя вобласці нямецкай дзяржавы” (История Беларуси: вопросы и ответы. Сост. Г. Голенченко, В. Осмоловский. Минск, 1993. С. 17), або проста што дзякуючы Грунвальду „польскія, літоўскія, беларускія землі былі выратаваны ад нямецкай агрэсіі” (Чаропка В. Імя ў летапісе. Мінск, 1994. С. 383; ён жа, Удзел войск ВКЛ у Грунвальдскай бітве // БГЧ. 2000. № 2. С. 21).
[76] Штыхаў Г., Ракуць В. Гісторыя Беларусі ў сярэднія вякі. Падручнік для 6 кл. сярэдн. школы. Пад рэд. П. Петрыкава. Мінск, 1996. С. 135.
[77] Гісторыя Беларусі. Дапаможнік для паступаючых у ВНУ. Пад рэд. Ю. Казакова, А. Каханоўскага, П. Лойкі і інш. Мінск, 1996 (2-е выд. 1998). С. 81.
[78] Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Са старажытных часоў да канца ХVІІІ ст.: Курс лекцый / І. Крэнь, І. Коўкель, С. Марозава і інш. Мінск, 2000. С. 234.
[79] Нарыс гісторыі Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Гал. рэд. М. Касцюк. Мінск, 1994. С. 118, 120.
[80] Асіноўскі С. Сумленна прынялі свой лёс… // Беларуская Мі нуўшчына. 1995. № 3. С. 2–6. Паводле аўтара, пад Грун-вальдам сутыкнуліся „Еўропа крыжацкая, агрэсіўная, і Еўропа славянская, што браніла сваю годнасць і незалежнасць”.
[81] Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 1. Курс лекцый. С. 240.
[82] Цярохін С. Грунвальдская бітва // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3. Мінск, 1996. С. 158.
[83] Асіноўскі С. Сумленна прынялі свой лёс… С. 2. Пашыраную версію таго ж артыкула гл. у: Архівы і справаводства. 2005. № 3. С. 113–125. Істотна, што аўтар сам піша пра вы-ка рыстанне публікацый С. Цярохіна, ад якога, думаю, і пераняў гэтыя ідэі.
[84] Дзеля справядлівасці трэба сказаць, што сярод навукоўцаў гучалі і галасы „іншадумцаў”. Прыкладам, гаварылася, што аб’ектыўна Нямецкі ордэн „з’яўляўся своеасаблівым гарантам незалежнасці ВКЛ” (Міхайлоўская Л. Тэўтонскі ордэн у еўрапейскіх палітычных адносінах канца ХІV — пер шай трэці ХV ст. // БГЧ. 1993. № 3. С. 81). Аднак альтэрнатыў ныя погляды былі рэдкасцю і не яны ўплывалі на гістарычную свядомасць грамадства.
[85] Traba R. Konstrukcja i proces dekonstrukcji narodowego mitu. Rozważania na podstawie analizy semantycznej polskich obchodow rocznic grunwaldzkich w XX w. // KMW. 1999. Nr. 4 (226). S. 515–525.
[86] Topolski J. Problem consensusu i objektywizmu w pracach wspolnej polsko-RFN-owskiej komisji korygującej szkolne podręczniki historii // Polacy i Niemcy. Dziesięć wiekow sąsiedztwa. Praca zbiorowa. Red. A. Czubiński. Warszawa, 1987. S. 467–468.
[87] Пар.: Zernack K. Niemiecki Wschod — polski Zachod. O dziele życia polskiego mediewisty Benedykta Zientary (1928–1983) // idem. Niemcy — Polska: z dziejow trudnego dialogu historiograficznego. Red. H. Olszewski. Poznań, 2006. S. 272– 273.
[88] Zientara B. Z zagadnień terminologii historycznej // Społeczeństwo, gospodarka, kultura. Studia, ofiarowane M. Małowistowi. Warszawa, 1974. S. 430.
[89] Zientara B. Drang nach Osten (Parcie na Wschod) // Mowią wieki. 1984. № 4. S. 2; idem, Z zagadnień terminologii historycznej… S. 428.
[90] Zientara B. Konflikty narodowościowe na pograniczu niemiecko-słowiańskim w XIII–XIV w. i ich zasięg społeczny // PH. T. 59 (1968). Z. 2. S. 202; Wippermann W. „Gen Ostland wollen wir reiten!” Ordensstaat und Ostsiedlung in der historischen Belletristik Deutschlands // Germania Slavica II. Berlin, 1981. S. 187.
[91] Wippermann W. Der „Deutsche Drang nach Osten”. Ideologie und Wirklichkeit eines politischen Schlagwortes. Darmstadt, 1981. S. 15–16.
[92] Graus F. Die Problematik der deutschen Ostsiedlung aus tschechischer Sicht // Die deutsche Ostsiedlung des Mittelalters als Problem der europaischen Geschichte. Reichenau-Vortrage 1970–1972. Hg. von W. Schlesinger. Sigmaringen, 1975. S. 31–75; Piskorski J. M. The Medieval Colonization of Central Europe as a Problem of World History and Historiography // German History. V. 22 (2004). № 3. P. 323–343. Пра тое, што адносіны немцаў і славян у Сярэднявеччы не выпадае ацэньваць адмоўна, гл.: Wunsch T. Deutsche und Slawen im Mittelalter. München, 2008.
[93] Як прыклад літаральнага і зусім некрытычнага прыняцця канцэпцыі „Дранг нах Остэн” у навуковым друку Беларусі гл.: Хухлындзіна Л., Васількоў У. „Drang nach Osten” у кантэксце беларускай і сусветнай гісторыі // Веснік БДУ. Сер. 3. 2005. № 2. С. 3–8. У публіцыстыцы яны трапляюцца часцей. Год таму ў адной з перадач радыё „Свабода” бітва пад Грунвальдам ацэньвалася як „самая значная гістарычная падзея” Беларусі і падавалася цалкам у святле канцэпцыі „Дранг нах Остэн”. Гл.: Жыцьцё і сьмерць мітаў: Грунвальд [у:]http://www.svaboda.org/content/transсript/1808811.html (прагляд — 30.Х.2009). Кампіляцыяй спрошчаных трактовак мінулай эпохі аказалася і кніга А. Тараса „Грюнвальд, 15 июля 1410 года” (Мінск, 2010).
[94] Традыцыйная абыякавасць уладаў да датаў далёкай гісторыі суправаджалася захадамі па стрымліванні грамадскіх ініцыятыў святкавання дня бітвы пад Грунвальдам, што давала падставу папракаць іх у імкненні „сцерці [Грунвальд] з народнай памяці”. Гл.: Матусевіч К. Грунвальд: вынік — адказ // Свабода. 2000. 14 ліпеня. С. 3.
[95] Гл. размову з В. Гігіным, галоўным рэдактарам часопіса „Беларуская думка”: Победа под Грюнвальдом: слава и рубеж нашей истории // Белорусская военная газета. 2010, 16 июля. С. 4–5.
[96] Лабадзенка Г. Грунвальд — напамін, што мы нацыя ры-цараў і асілкаў // Звязда. 2010. 15 ліпеня. С. 2.
[97] Гамолко С. 15 июля 2010 — 600 лет Грюнвальду // Коммунист Беларуси. 2010. 17 июля. С. 6; 24 июля. С. 6–7.
[98] Велько А., Мартинович М. Грюнвальдская битва. Минск, 2010. Цытата з прадмовы В. Грозава.
[99] Медведев А. Грюнвальдская битва: 600 лет спустя // Советская Белоруссия. 2010. 15 июля. С. 6. Пар.: Рэха Грунвальда // Народная газета. 2010. 15 ліпеня. С. 1.
[100] Грунвальдская бітва 1410 г.: вынікі і перспектывы даследавання. „Круглы стол” Інстытута гісторыі НАН Беларусі і часопіса „Полымя” // Полымя. 2010. № 6. С. 151, 154, 155.
[101] Цыт. па: Заявление Съезда славянских народов Белоруссии, России, Украины (2.06.2001) // Пыпин А. Панславизм в прошлом и настоящем. Репринт. Москва, 2002. Приложения. С. 193.
Наверх

Патрэба ў размове аб прафесійных хваробах і клопатах нашай гістарычнай навукі наспела даўным-даўно. Хоць у афіцыйных дакладах і публікацыях, як спецыяльных, так і прынагодных, сітуацыя ў сучаснай гістарыяграфіі Беларусі ацэньваецца звычайна наўздзіў пазітыўна, у кожнага, хто сам належыць да супольнасці акадэмічных гісторыкаў, бачыць усё знутры і параўноўвае, яна не магла не выклікаць непакою.

Справа не столькі ў агульных праявах крызіснага стану гістарыяграфіі і гуманітарных навук у цэлым, — такіх, як заняпад гуманітарнай культуры, зніжэнне сацыяльнага статусу навукоўца, камерцыялізацыя навукі і г. д. Хоць і яны ў Беларусі праяўляюцца яшчэ вастрэй. Прыкладам, па ўплывах на масавую гістарычную свядомасць грамадства прафесійныя гісторыкі цяпер у нас, як падаецца, прыкметна саступаюць напору паранавуковага гісторыяпісання, так званай „гісторыі-на-продаж”. Прывычнымі сталі і даўнія недахопы гістарычнай навукі, што раней выклікалі хоць сцішаныя галасы незадаволенасці, — такія, як структурная непаўнавартасць дысцыпліны, ухіленне ад крытычнага агляду яе стану, адсутнасць абмеркавання праблем тэорыі і метадалогіі гісторыі ды інш. Тое ж можна сказаць пра пераклад і каментаванне важных твораў заходняй гуманітарыстыкі — калі тут нешта і робіцца, дык па-за дзяржаўнымі ўстановамі і часта насуперак іх стаўленню. І хоць пазбывацца правінцыялізму, „уваходзіць” у сусветную гістарычную навуку можна было б шляхам актыўнага развіцця міжнароднага супрацоўніцтва, тут жа, наадварот, у адпаведнасці з дзяржаўнай палітыкай, заўважна скараціліся кантакты і супраца з заходнімі калегамі, прынамсі ў параўнанні з 1990-мі гадамі.

Але і згаданыя праявы агульнага крызісу, і арганізацыйна-структурныя недахопы гістарычнай навукі спалучаюцца ў нас са спецыфічна беларускімі праблемамі, абумоўленымі палітычнай сітуацыяй у краіне. Сітуацыяй, у якой, на маю думку, самыя няпростыя выпрабаванні выпадаюць на асноўныя нормы прафесійнай этыкі гісторыка. І найбольшы клопат, праўдападобна, звязаны з такімі сферамі, як узаемаадносіны вучонага і ўлады (дзяржавы), ад якіх у многім залежыць і навуковая сумленнасць гісторыка.

Не сакрэт, што за апошняе дзесяцігоддзе ўслед за гістарычнай адукацыяй усё большай палітызацыі стала паддавацца і акадэмічная гістарыяграфія Беларусі. Выразнай праявай імкнення ператварыць гістарычную навуку ў рупар афіцыйнай ідэалогіі (як у эпоху СССР) можна лічыць нядаўнія прыклады падкрэслівання палітычна-ідэалагічнай функцыі ў дзейнасці акадэмічнага Інстытута гісторыі[1] ды скіраваныя да гісторыкаў адкрытыя заклікі дырэктара гэтай установы выразней паказваць „месца прэзідэнцкай вертыкалі ўлады” і „ролю першага прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі” ў развіцці Беларусі[2]. Лішне было б прыводзіць мноства канкрэтных фактаў, каб пацвердзіць і так вядомае — у Беларусі адбылася бюракратызацыя інфраструктуры і празмерная ідэалагізацыя гістарыяграфічнага працэсу. Ідэалагізацыя, пры якой тэмы даследаванняў і перспектывы абароны дысертацый залежаць найперш ад іх т. зв. паліткарэктнасці і лаяльнасці аўтараў да рэжыму, а прафесіяналізм апошніх, як і інтарэсы навукі наогул, аказваюцца адсунутымі на другі план.

Праўдападобна, толькі гіпертрафаванай палітызацыяй можна растлумачыць, напрыклад, такую асаблівасць нашай цяперашняй гістарыяграфіі, як уведзеную практыку поўнага элімінавання, выкрэслівання з афіцыйнага навуковага працэсу кожнага, хто быў звольнены з Інстытута гісторыі. Добра вядома, што Беларусь не можа пахваліцца наяўнасцю дастатковай колькасці гісторыкаў, каб „закрываць” усе перыяды і асноўныя накірункі даследаванняў. Невыпадкова большасць звольненых былі адзінкавымі спецыялістамі ў сваёй тэматыцы. Тым не менш, у адпаведнасці з няпісаным правілам, прынятым афіцыйным кіраўніцтвам гістарычнай навукай, усе звольненыя перастаюць існаваць як спецыялісты сваёй галіны, і ўвесь назапашаны імі навуковы патэнцыял адкідваецца як непатрэбны. Вось якое дбанне пра развіццё гістарычных даследаванняў ды іх навуковы ўзровень…

Што ж, пры падобным стаўленні кіраўніцтва да спецыялістаў і гістарычнай навукі ў цэлым не выпадае здзіўляцца вядомым выпадкам, калі і экспертыза дысертацый праводзілася без удзелу кваліфікаваных адмыслоўцаў па профілі даследавання, што не магло не адбівацца на якасці такіх трактатаў. Прыклады прац непрымальна нізкага навуковага ўзроўню, факты плагіяту, яўнага ці няяўнага, або іншага жульніцтва, на жаль, прыкметна памнажаюцца, і гэта не можа не трывожыць. А Вышэйшая атэстацыйная камісія (ВАК), закліканая кантраляваць падрыхтоўку кваліфікаваных спецыялістаў ды якасць навуковай прадукцыі, здаецца, ніяк не дае рады гэтай заганнай тэндэнцыі. Затое, мяркуючы па некаторых фактах, у практыку ўвайшло выкарыстанне ідэалагічных ацэнак — адхіленне дысертацый, змест якіх не адпавядае прынцыпам дзяржаўнай ідэалогіі, і да т. п. Найбольш паказальны лёс доктарскай дысертацыі Яўгена Анішчанкі „Палітычная гісторыя Беларусі ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай”, адхіленай ВАКам у 2004 г. найперш з-за таго, што аўтар у адмоўным святле паказаў Расію[3]. Неадназначная роля ВАКа як інстытута яшчэ савецкай сістэмы ў сучасным гістарыяграфічным працэсе колькі гадоў таму актыўна абмяркоўвалася на старонках аднаго з вядучых незалежных часопісаў Украіны[4], у нас жа пакуль не было ніякіх публічных дыскусій пра інструментарную функцыю гэтай установы, хоць патрэба ў такой размове відавочная.

Як можна здагадвацца, падобныя праблемы ў нас адкрыта не абмяркоўваліся не таму, што гісторыкі да іх абыякавыя. Верагодна, ва ўмовах нашай цяперашняй рэчаіснасці, калі прафесійная рэалізацыя навукоўца па стаў лена ў наўпроставую залежнасць ад волі дзяржаўнага чыноўніка, маўчанне стала своеасаблівай стратэгіяй выжывання. Зразумела, гісторык працуе ў дзяржаўнай установе і не можа не залежаць ад улады. Аднак наколькі далёка яго пазіцыя можа вызначацца лаяльнасцю і „дзяржаўнай замовай”? Хоць межы саступак і канфармізму найперш вызначаюцца асабістымі маральнымі якасцямі, абслугоўванне палітычных інтарэсаў улады, яўны сервілізм заўжды лічыліся справай ганебнай, несумяшчальнай і з прын цыпамі прафесійнай этыкі навукоўцаў.

Не выключаю, што камусьці з нашага так раз’яднанага цэху служак Кліа ўсё вышэйсказанае можа падацца плодам маіх суб’ектыўных уражанняў і непатрэбнай драматызацыяй, хоць сам я імкнуўся да стрыманых ацэнак. Вось жа разбіраймася разам. Ніжэй больш аб’ектыўна і рознабакова справу прадстаўляюць апытаныя намі гісторыкі, адказы якіх, спадзяюся, стануць пачаткам сур’ёзных разваг пра тое, што ёсць нармальным і ненармальным у нашай гістарыяграфіі.

Да супольнай размовы пра сітуацыю ў гістарычнай навуцы Беларусі рэдакцыя БГА запрасіла яе непасрэдных стваральнікаў — вядомых гісторыкаў краіны. Мы звярнуліся да 20 навукоўцаў з дзяржаўных і недзяржаўных устаноў з просьбай адказаць на тры пытанні, звязаныя з некаторымі праблемамі, акрэсленымі вышэй. Але паразважаць над пытаннямі нашай анкеты пагадзілася толькі частка, фактычна — менш за палову запрошаных да размовы, за што ім шчырая ўдзячнасць і пашана. А тое, што сярод матываў свайго ўхілення ад адказаў некаторымі гісторыкамі часам адкрыта называлася асцярожнасць, жаданне „не засвяціцца” (“як бы чаго не выйшла па месцы працы”), толькі пацвердзіла папярэдні дыягназ — сітуацыя ў нашай гістарыяграфіі вельмі і вельмі нездаровая. Калі вучоны яўна незадаволены станам спраў у сваім цэху, але пры гэтым не адважваецца публічна гаварыць пра набалелае, то гэта як мінімум прафесійная несвабода. Сам па сабе гэты факт агаляе сур’ёзную праблему прафесійнай ідэнтычнасці беларускіх гісторыкаў і перспектываў развіцця нашай гістарыяграфіі. Ці, калі дакладней, безперспектыўнасці такога яе развіцця.

Генадзь Сагановіч

---

Паказальна, што дэідэалагізацыю і дэпалітызацыю гістарычнай навукі нядаўні дырэктар Інстытута гісторыі НАН Беларусі А. Каваленя назваў „разбуральнай метадалагічнай канцэпцыяй”, якую беларусам „падкінулі заход нія саветолагі”. Гл.: Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэс публіцы Беларусь (Матэрыялы „круглага ста ла”) // Беларускі гістарычны часопіс. 2006. № 10. C. 8. Пра ідэалагічную функцыю гісторыкаў гл. таксама: Историческая наука в Беларуси (1991–2000): современные проблемы и кадры. Ред. Г. Корзенко. Минск, 2005. С. 3, 66.
Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь // Беларускі гістарычны часопіс. 2006. № 11. C. 10.
Падрабязней гл.: Оргіш В. Інкарпарацыя, або як адгукаецца палітычная гісторыя Беларусі ў сучасным жыцці // Народная воля. 2005. 2 сакавіка.
Гл.: Форум „Механізм контролю за якістю наковоi продукціi в Украiні” // Украiна Модерна. № 12 (2007). С. 12–49.

Наверх

1. Як Вы ацэньваеце сістэму падрыхтоўкі навуковых кадраў у Беларусі (патрабаванні ды дысертацый, працэдура прысваення навуковых ступеняў і званняў, спецсаветы па абароне, роля ВАКа)?

2. Ці задавальняюць Вас цяперашнія ўмовы вытворчасці гуманітарных ведаў (ад выбару тэматыкі да магчымасцяў архіўнабібліятэчных пошукаў, апрабацыі і публікацыі даследаванняў)?

3. Што змянілася ў прафесійных „стандартах” сучаснай беларускай гістарыяграфіі параўнальна з гістарычнай навукай БССР і гістарыяграфіямі суседзяў? Як можна ацэньваць якасць яе навуковай прадукцыі?

На пытанні адказалі Яўген Анішчанка, Георгі Галенчанка, Эмануіл Іофе, Андрэй Кіштымаў, Марына Сакалова, Захар Шыбека, Алег Яноўскі.

Яўген Анішчанка, кандыдат гістарычных навук, дацэнт Інстытута парламентарызму і прадпрымальніцтва (Мінск)

1. Не ўдаюся ў падрабязнасці, апрача таго, што павінна быць вернута ўся сістэма абароны дысертацый у ВНУ з практыкай прысваення навуковых ступеняў у спецсаветах пры ВНУ. Я катэгарычна супраць манапалізацыі гэтай працэдуры ў ВАКу, паколькі такім чынам экспертныя саветы ВАКа: 1) дыскрэдытуюць кампетэнцыю і аб’ектыўнасць саветаў, дзе праводзілася сапраўдная абарона, 2) робяць дарэмнай і фармальнай абарону на першапачатковай стадыі, 3) так званымі ананімнымі, ці закрытымі рэцэнзіямі прызнаецца эфемернасць і выказваецца поўны недавер да традыцыйных рэцэнзій і водгукаў калег на стадыі абароны дысертацый, 4) паколькі гэтую экспертызу праводзіць не абраная шырокай навуковай супольнасцю вузкае кола асоб. Вось сумныя вынікі пераходу навукі пад прэзідэнцкі кантроль, які не зрабіў ВАК апошнім бар’ерам супраць халтуры, падробак і тэндэнцыйнасці, а наадварот, плодзіць іх, заахвочвае да такога шляху. ВАК павінен быць скасаваны як непатрэбны рудымент савецка-бальшавіцкага кантролю за навукай, як паразітычны орган і сегмент звычайнай ідэалагічнай цэнзуры. Пра гэта я пісаў у артыкуле ў „Народнай Волі” ад 10–11.04.2010 г. У любым выпадку, пры перспектыве далучэння Беларусі да Балонскага працэсу і еўрапейскіх стандартаў адукацыі — а гэта абавязкова некалі здарыцца, адмяняецца ВАК і ўся планава-дзяржаўная (па разнарадцы) сістэма ў г. зв. падрыхтоўцы навуковых кадраў.

2. Фармальна цяпер ніводны даследчык не звязаны перашкодамі: ад стадыі падрыхтоўкі распрацовак да апрабацыі іх перад калегамі ўсё можна рабіць індывідуальнымі намаганнямі і за ўласны кошт. Гэты шлях вызваляе асабістыя высілкі ад традыцыйных заганаў растварэння ў калектыўных выданнях з ідэйнымі і рознымі метадалагічнымі арыенціроўкамі, навязанымі „зверху” ці прыстасаванымі самімі аўтарамі да бягучых г. зв. „актуальных” задач і патрэб дзяржавы. Гэты шлях звязаны з матэрыяльнымі цяжкасцямі, але ён прадукцыйны і не ангажаваны. Можна назваць прыклады таго, як выкананыя на аматарскім узроўні працы энтузіястаў пераўзыходзілі ўзровень дасягненняў вялікіх калектываў прафесійных гісторыкаў (М. Ермаловіч, Э. Абрамовіч, М. Ф. Чарняўскі).

3. Мне давялося ў адной уласнай працы цытаваць паказальныя словы члена-карэспандэнта АН РБ П. Петрыкава пра тое, што гістарычная навука ва ўсе часы абслугоўвала палітыку кіраўніцтва дзяржавы. Гэты паказчык кан’юнктурнасці і элементарнага халуйства навукоўцаў увасобіў нядаўні дырэктар Інстытута гісторыі НАН А. Каваленя (і яго акружэнне), які афіцыйна заявіў пра шкоднасць „трох Д” у навуцы і які вярнуў гэты „Галоўны штаб” і гэты „вядучы каардынацыйны цэнтр” навукі ў ранейшую каляю партыйнасці, ідэалагізмаў і палітыканства. Мне давялося пісаць у перыядычным друку пра тое, што навука пасля 1996 г. апынулася ў рэчышчы вяртання краіны да элементарнага „паліцэйскага” сацыялізму з усімі ўласцівымі для савецкага часу каардынатамі і нормамі дзейнасці. Гэтая рэстаўрацыя пераважнай большасцю навукоўцаў успрынята абыякава, спакойна, як нармальная з’ява. Гэтая большасць няздольная на нейкія там прарывы, якіх ад іх патрабуюць, на капітальныя распрацоўкі „белых плям”, на сінтэзы малавядомых першакрыніц і г. д. Цяперашняя сітуацыя ў гуманітарных навуках нагадвае пагост, дзе пахаваны і замураваны вольная думка, ініцыятыва, талент. Я не бачу ўвогуле інавацыйных ці рэвалюцыйных прац у сучаснай беларускай гістарыяграфіі ні па адным храналагічным перыядзе. Пануе прыстасаванства, схематычна-фармалістычныя падручнікі, якія не стымулююць думку і ініцыятыву, а плодзяць шэрасць, дагматыку і тупасць. Мне зусім не хочацца аналізаваць вытокі такога становішча і даваць парады выхаду з гэтай даўно заезджанай каляіны. На постсавецкай прасторы ёсць краіны, дзе даўно выбіліся з такіх путаў і ўспрынялі агульнапрынятыя і вядомыя ў свеце стандарты.

Георгій Галенчанка, доктар гістарычных навук, галоўны навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі НАН Беларусі

1. Сістэма падрыхтоўкі навуковых кадраў у Беларусі мае даўнія традыцыі і пры некаторай, магчыма, і не вельмі значнай карэкцыі можа захаваць і свае пазітыўныя рысы, і свае праблемы. Галоўная праблема, здаецца, у распрацоўцы аб’ектыўнай і адкрытай сістэмы ацэнак навуковай працы, што асабліва цяжка ў гуманітарных навуках. Мне падабаецца, напрыклад, нямецкая сістэма надання навуковых ступеняў. Там абарона адбываецца выключна пасля таго, як падрыхтаваная дысертацыя абавязкова друкуецца і з ёю на працягу года знаёміцца ўсё чытацкае асяроддзе. Калі няма грунтоўных абвінавачванняў у нізкай якасці ці кампіляцыі, папярэдняе пазітыўнае рашэнне вучонага савета адпаведнай навуковай інстытуцыі зацвярджаецца. Усе навуковыя рэцэнзенты выступаюць з ацэнкай працы адкрыта.

2. У большасці гуманітарных навуковых устаноў (горш ва ўніверсітэтах) захоўваецца магчымасць выканання планавай і дадаткова індывідуальнай тэмы. Пры жаданні і працаздольнасці даследчыка. Праблема архіўна-бібліятэчных пошукаў сапраўды абвастрылася з-за дарагавізны і рэдкасці навуковых камандзіровак, значных грашовых пабораў у шмат якіх замежных архівах і бібліятэках пры капіяванні выяўленых матэрыялаў, абмежаванай працы міжбібліятэчных абанементаў, адсутнасці штогадовай профільнай бібліяграфіі па канкрэтных навуковых кірунках. Нарэшце, пры адсутнасці рэспубліканскага высокапрафесійнага часопіса, напрыклад, па гістарычных навуках.

3. Гуманітарныя навукі ў шмат якіх постсавецкіх і замежных дзяржавах знаходзяцца ў крызісе з-за недастатковай распрацаванасці асноўных перспектыўных ідэалагем не столькі цывілізацыйнага, колькі цывіліза цый на-фармацыйнага і рэгіянальна-кампаратыў на га ўзроўню. Беларуская гіста рыя гра фія, безумоўна, змя-ні лася ў значнай ступені ў бок раз на стайнасці, шмат-цэн трычнасці, метадалагічнай (кан цэп туальнай) ва-ры ятыўнасці, часам павярхоўнасці, пры мі тыўнасці, пія рыс тай палемічнасці. Перашка джае нярэдка і пера-большаная кампліментарнасць у ад но сінах да сла-бых замежных даследчыкаў, група вая са лі дар насць на не на вуковых падставах і інш. Рэаль ная гіс та рыч-ная на вука павінна абапірацца на рэ прэ зен та тыў ную фактуру, навуковую аргументацыю, мець разгорнуты на ву ко вы апарат. Гэтыя здаўна пра фесій ныя стандар-ты не змя ніліся і не могуць змяніцца. Якасць навуко-вай прадукцыі ў стане ацэньваць рэальна толькі кваліфікаваныя навукоўцы ці навуковая супольнасць, якія адкрыта выказваюць свае погляды, якія ўдзячны і за сур’ёзную контркрытыку. І ацэньваць навуковыя працы варта не па іх недахопах і памылках, а па тым новым і абгрунтаваным, што ўносяць гэтыя працы ў гістарычную гістарыяграфію.

Эмануіл Іофе, доктар гістарычных навук, прафесар Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта імя Максіма Танка.

1. Я лічу, што сучасная сістэма падрыхтоўкі навуковых кадраў па гістарычных навуках не адпавядае патрабаванням часу і сусветнаму вопыту. Зразумела, ёсць нямала станоўчага, але я спынюся на недахопах. Мне шмат гадоў давялося быць членам трох спецсаветаў па гістарычных навуках — двух доктарскіх (пры БДУ і БДПУ імя Максіма Танка) і аднаго кандыдацкага (пры Беларускім навукова-даследчым інстытуце дакументазнаўства і архіўнай справы).

У апошні час рэзка знізілася роля спецсаветаў па абароне кандыдацкіх і доктарскіх дысертацый. Калі ВАК зацвярджае той ці іншы спецсавет, гэта азначае, што ён давярае яго членам і паважае іх думку. На самай справе — што думка і рашэнне таго ці іншага спецсавета нічога не вартыя. Пераважная большасць членаў спецсавета — высокакваліфікаваныя спецыялісты па той ці іншай праблеме, але ўрэшце вырашальнай становіцца думка членаў экспертнага савета па гістарычных навуках, не гаворачы ўжо аб Прэзідыуме ВАКа, у які ўваходзіць толькі адзін вучоны-гісторык.

Кандыдацкая і доктарская дысертацыя праходзіць шэраг этапаў. Першы — гэта думка і водгук навуковага кіраўніка, другі — дзве экспертызы (папярэдняя і спецсавета), трэці — водгук апануючай арганізацыі (знешні водгук), чацвёрты — сама працэдура абароны на спецсавеце, дзе цяпер па новых правілах павінен выступіць (хочаш ці не хочаш!) кожны член спецсавета — спецыяліст па дадзенай галіне гістарычнай навукі. Потым ідзе галасаванне, выстаўляецца сярэдні бал за абарону.

Пяты этап — заключэнне спецыялізаванага савета, дзе ўлічваецца думка не толькі членаў савета, але і афіцыйных і неафіцыйных апанентаў ды апануючай арганізацыі.

Шостым этапам становіцца рашэнне экспертнага спецсавета. Я лічу, што падбор членаў спецсавета даволі часта праводзіцца не па дзелавых прыкметах, не па кваліфікацыі і навуковым аўтарытэце таго ці іншага вучонага, а па нейкіх іншых прыкметах. Паміж членамі спецсавета разгарнулася, як у савецкія часы, „са цы яліс тычнае спаборніцтва” — хто першым знойдзе той ці іншы „жучок”, хто першы „зарэжа” тую ці іншую дысертацыю. Прэ зідыум ВАКа хваліць і стымулюе тых, хто знойдзе больш недахопаў, а пры вялікім жаданні недахопы можна знайсці ў любой дысертацыі. А трэба глядзець, па-пер шае, на тое, што новага ўносіць дадзенае даследаванне не толькі ў беларускую, але і ў сусветную гістарычную навуку. Справа ў тым, што некаторыя дысертанты адзна чаюць, што гэта першае ў айчыннай гістарыяграфіі наву ковае даследаванне. Але яго каштоўнасць значна зні жа ецца, калі падобнае даследаванне ўжо ёсць у Польшчы, Нямеччыне ці Расіі.

Я лічу, што дысертацыю можна адхіліць у наступных выпадках:

1. Калі выяўлены плагіят.

2. Калі заключныя высновы і большасць высноў у тэксце дысертацыі не аргументаваны.

3. Калі па сутнасці ў дысертацыі няма нічога новага.

4. Калі яе афармленне не адпавядае патрабаванням ВАКа.

І ўрэшце лёс дысертацыі вырашае думка некалькіх членаў (так званай большасці) спецсавета, якія не толькі не з’яўляюцца спецыялістамі па дадзенай праблеме, а часам вельмі далёкія ад яе. Разам з тым гэта недавер навуковаму кіраўніку, вучоным, якія праводзілі экспертызы, вялікаму калектыву навукоўцаў апануючай арганізацыі і ўсім членам спецсавета.

2. Задавальняюць толькі часткова. Да цяперашняга часу ў нашай краіне фактычна адсутнічае каардынацыя навуковых даследаванняў па гістарычных навуках. Гэтая справа перададзена ў прэрагатывы тых ці іншых кафедраў ВНУ або Саветаў ВНУ, не кажучы пра Інстытут гісторыі НАНБ.

Для большасці даследчыкаў стаў закрытым Цэнтральны архіў Камітэта дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь, дзе я двойчы працаваў у пачатку 1990-х г. Калі я ў траўні 2010 г. звярнуўся да старшыні КДБ В. Зайцава з просьбай пазнаёміцца з матэрыяламі пра дзейнасць міністра дзяржаўнай бяспекі БССР у 1943–1951 г. Л. Цанавы, то 31 траўня 2010 г. атрымаў вельмі дзіўны, у многім незразумелы адказ, які нагадаў размову двух глухіх. З КДБ адказалі, што матэрыялаў пра Л. Цанаву ў архіве МЗС (?!) Рэспублікі Беларусь няма, хоць у хадайніцтве рэктара БДПУ імя М. Танка П. Кухарчыка ясна гаварылася пра фонды Цэнтральнага архіва КДБ Рэспублікі Беларусь.

Пераважная большасць даследчыкаў не мае магчымасці працаваць у архівах і бібліятэках Расіі, Польшчы, Нямеччыны, ЗША і іншых краін.

Жадае быць лепшай справа з апрабацыяй і публікацыяй навуковых даследаванняў па гістарычных навуках. Вельмі цяжка выдаваць кнігі. У дзяржаўных выдавецтвах яны зазнаюць сур’ёзную цэнзуру, прычым з навукоўцамі і іншымі аўтарамі нават не раяцца. Так, у 2009 г. у выдавецтве „Беларусь” пад маёй агульнай рэдакцыяй выйшаў даведнік „Высшее партизанское командование Белоруссии. 1941–1944”. На самай справе я хацеў назваць яго „Высшее советское партизанское командование Белоруссии”, тлумачачы гэта тым, што акрамя партызан, якія падпарадкоўваліся Маскве — ЦШПД і БШПД, існавалі Армія Краёва, АУН-УПА і беларускія нацыяналістычныя партызаны. Але былы галоўны рэдактар выдавецтва Я. Аляксейчык з гэтым не згадзіўся.

Большасць публікацый будучых кандыдатаў і дактароў навук друкуюцца ў часопісах і зборніках тыражом 100 экз., і многія вучоныя-гісторыкі не маюць магчымасці з імі пазнаеміцца і выказаць сваю думку. Нашы радыё і тэлебачанне вельмі рэдка паведамляюць пра выхад новых грунтоўных кніг па гісторыі Беларусі, а тым больш не пачуеш каментарыяў.

3. На вялікі жаль, у прафесійных „стандартах” сучаснай беларускай гістарыяграфіі параўнальна з гістарычнай навукай БССР і гістарыяграфіямі суседзяў змянілася нямнога. Па-першае, гэта з’яўленне новай тэматыкі і праблематыкі. Упершыню даследуюцца праблемы, якія раней не даследаваліся. Гэта датычыцца гістарычнага мінулага беларускага народа пачынаючы ад старажытнасці, а таксама многіх пытанняў гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. З тэм, якія раней не даследаваліся, можна назваць праблему гісторыі Халакоста на беларускай зямлі. Новай стала гісторыя этнічных меншасцяў Беларусі. Шмат новага зроблена па гісторыі населеных пунктаў, гісторыі беларускай культуры. Значнай падзеяй у навуковым жыцці стаў выхад шасцітомавай „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” і трохтомавай энцыклапедыі „Вялікае Княства Літоўскае”.

Я не супраць таго, што галоўная стаўка робіцца на гераізм і мужнасць беларускага народа. Але да сённяшняга часу не ліквідавана шмат „белых плям” у нашай гісторыі. Даўно настаў час адысці ад ужывання тэрміна, уведзенага ў гістарычную навуку ў 1949 г. Л. Цанавам — „усенародная партызанская вайна ў Беларусі”. Тэрмін „усенародная” стаў стэрэатыпам з савецкіх часоў. Мы маем усе падставы адзначыць „народны характар” партызанскай вайны ў Беларусі, і то толькі з пачатку 1943 г. Калі гаварыць пра 1941–1942 г. — яна не была ўсенароднай, і толькі з другой паловы 1942 г. пачаўся пераход партызанскай вайны ў Беларусі да „народнай”. Два асноўныя крытэрыі — 1) суадносіны колькасці партызан і калабарацыяністаў, 2) ступень развіцця партызанскага руху на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

Беларусь сёння стала адзінай краінай у свеце, дзе не падлічаны страты нямецкіх акупантаў ад дзеянняў беларускіх партызан. Да цяперашняга часу ў афіцыйных выданнях нашай краіны катэгарычна сцвярджаецца, што „ў ходзе партызанскай вайны знішчана… 500 тыс. салдат і афіцэраў фашысцкай арміі”. Але ж гэта міф, які дапамагаюць развеяць у першую чаргу працы вядомага беларускага даследчыка Кузьмы Козака. На самай справе забіта 120–130 тысяч ворагаў (разам з калабарантамі). Сапраўдным наватарам у гісторыі можна назваць Сяргея Новікава.

Застаецца „белай плямай” лічба эвакуяванага насельніцтва БССР у тылавыя раёны СССР у 1941–1943 г. У афіцыйнай літаратуры прыводзіцца лічба 1,5 млн. чалавек. Па маіх падліках, па выніках шматгадовага вывучэння гэтая лічба вагаецца ў межах 750–780 тыс. чалавек. Гэта азначае, што афіцыйная лічба перабольшана ў два разы. Усё гэта можна прачытаць у маім артыкуле „Невядомыя старонкі эвакуацыі” (скарочаны варыянт) у газеце „Звязда” за 15 верасня 2010 г. Але перад гэтым я спрабаваў апублікаваць матэрыял пра невядомыя старонкі эвакуацыі насельніцтва Беларусі ў „Гістарычна-археалагічным зборніку” Інстытута гісторыі НАНБ, „Бела рускім гістарычным часопісе”, газетах „7 дней”, „Народная газета”.

Многія рэдактары баяцца новых фактаў і адкрыта гавораць: „Не трэба перапісваць гісторыю”. На пленарных паседжаннях большасці навуковых канферэнцый, як і ў савецкія часы, выступаюць адны і тыя ж людзі — дырэктары інстытутаў, загадчыкі аддзелаў і цэнтраў, у крайнім выпадку — загадчыкі кафедраў ВНУ.

Ацэньваць якасць навуковай прадукцыі ў першую чаргу трэба па навізне і глыбіні даследавання. Большасць публікацый у зборніках навуковых канферэнцый, на вялікі жаль, утрымліваюць вельмі мала новага. Нам не хапае як цікавых глыбокіх манаграфій па асобных праблемах, так і гістарыяграфічных прац. У гэтым выпадку трэба браць прыклад з вучоных Нямеччыны, Польшчы, Расіі, Украіны, ЗША. Не хапае грунтоўных манаграфій пра жыццё і дзейнасць вядомых партыйных і дзяржаўных дзеячаў Беларусі, у першую чаргу пра П. Панамарэнку, кніг пра выдатных беларускіх гісторыкаў У. Пічэту, М. Доўнара-Запольскага, У. Ігна-тоўскага, П. Казлоўскага, З. Капыскага і інш. І яшчэ. Дзяржава павінна падумаць, каб кнігі па гісторыі і культуры Беларусі сталі таннейшымі і былі даступныя не толькі выкладчыкам, але і студэнтам, старшакласнікам.

Хочацца спадзявацца, што ў бліжэйшай будучыні беларуская гістарычная навука ўздымецца на якасна новы ўзровень.

Андрэй Кіштымаў, кандыдат гістарычных навук, Інстытут парламентарызму і прадпрымальніцтва (Мінск)

1. Напэўна, мой выпадак нетыповы. Я не вучыўся на дзённым аддзяленні гістфака; яшчэ не маючы вышэйшай адукацыі, пачаў працаваць у акадэмічным інстытуце гісторыі, не заканчваў аспірантуры і практычна не меў кіраўніка, калі працаваў над кандыдацкай дысертацыяй. Так што атрымліваецца, што я нейкі „несістэмны”. Але сістэму ведаю, бо з яе прадукцыяй знаёмы на працягу трох дзясяткаў гадоў сваёй навуковай дзейнасці.

Лаяць ВАК лёгка і сапраўды ёсць за што. Добра памятаю, як у 80-я г. перыядычна, праўда, на ўзроўні калідорных гутарак, гучала: „Ну чаму ВАК толькі ў Маскве? Якія высілкі патрабуюцца, каб туды прабіцца! Гэта ж монстр, які пажырае навуковую думку. Вось быў бы ў рэспубліцы свой ВАК, мы б паказалі, што такое сапраўдныя крытэрыі ацэнкі навукі”. Сёння ВАК свой. І што ж? Ён не толькі не пазбавіўся ад хвароб „старога” ВАКа, але і досыць таленавіта здолеў іх прымножыць. Плюс, увёўшы сістэму настрыфікацыі, паставіў сябе наогул над усімі ВАКамі свету.

Сучасны ВАК, падобна ВАКу ўчарашняму, заняты тым, што робіць навуку такой, з якой яму зручна і сёння, і заўтра весці справу. Таму і назіраецца рэальны разрыў паміж ВАКаўскай навукай і навукай, якая не прайшла праз ВАКаўскае сіта. Прычым гэты разрыў найбольш адчувальны ў гуманітарных навуках.

У савецкі час яго не было наогул. Тады паняццi сістэма і навука цалкам супадалі. Але ў нашу эпоху, эпоху дзялення на „чэсных” і „нячэсных”, навуковец перастаў быць дзяржаўным прыгонным. Прыродазнаўцы і тэхнары праблему сваіх узаемаадносін з дзяржавай і яе сістэмай кіравання навукай часцей вырашаюць механічна — проста з’язджаюць за мяжу. Яно і зразумела — лазер дома не ўсталюеш, раўналежную дзяржаўнай лабараторыю генетыкі не адкрыеш, а прыватных карпарацый, здольных на вялікую навуку, такіх, як Soni або IBM, у нас няма.

Гуманітарый можа працаваць і дома, можа працаваць нават у ВНУ або дзяржНДІ, спалучаючы афіцыйную навуку з неафіцыйнай. Ды і ніякага не проста масавага, але і хоць крыху прыкметнага попыту за мяжой на спецыялістаў па беларускай гісторыі не было і не бу дзе. Менавіта на спецыялістаў, а не на іх працы, якія, безумоўна, могуць быць запатрабаваныя. Асобныя выключэнні, як сярод гісторыкаў, так, дарэчы, і сярод археолагаў (І. Сінчук, В. Собаль) надвор’я не робяць. Так што мы асуджаныя суіснаваць або разам з ВАКам, або побач з ім.

Ці мог ВАК стаць іншым? Мог, калі б адной з першых сваіх пастаноў пазбавіў навуковых званняў і ступеняў тых, хто атрымаў іх за працы па гісторыка-партыйнай тэматыцы. Прынамсі, ва ўсіх нашых суседзяў за Нёманам і Бугам мінуў гэты працэс ачышчэння ад старых завалаў. Як гэта было зроблена? У ГДР і ў прыбалтаў гэ та сапраўды вырашылі кардынальна. У палякаў — не. Але тое, што і там былыя гісторыкі ПАРП з першых роляў былі перасунутыя і сышлі ў цень — таксама факт. Паглядзім на досвед і самых блізкіх нашых суседзяў. У адрозненне ад нас, і ў Расіі, і ва Украіне не назіралася такой масавай „міграцыі” былых гістпартаўцаў у ака дэмічную навуку. І ужо тым больш яны не станавіліся там дырэктарамі акадэмічных інстытутаў. Хапіла ж і ў нас прынцыповасці прыбраць з праграм ВНУ курсы гісторыі КПСС або „навуковага камунізму”. Дык навош та ж было захоўваць парадокс: дысцыпліну перастаць лічыць наву ковай, а вось за спецыялістамі па ёй пакінуць званне навукоўцаў? Такі ВАК, які прыняў бы такое прын цыповае рашэнне, сапраўды быў бы новы. Пры намсі, свой разрыў з мінулым ён бы пазначыў досыць ясна. А заадно і разгрузіўся б ад тых, хто і сёння не гатовы ўспрымаць новае.

Як ні парадаксальна, але без ВАКа было б яшчэ горш. Я маю на ўвазе, што сістэма атэстацыі навуковых кадраў павінна існаваць. У першую чаргу як бар’ер на шляху дылетантызму. З некаторым спазненнем, але і для нашай гісторыі актуальнай становіцца праблема folk-history, асабліва ў яе шматлікіх інтэрнэт-версіях. ВАК, з яго задачай легітымізацыі навуковых кадраў, уяўляе сабой хоць бы нейкі бар’ер на шляху гэтай „народнай гісторыі”. Хоць і сам пры гэтым, як паказала практыка, можа пладзіць дылетантаў.

2. Умовы вядзення гуманітарных даследаванняў за апошнія 10–20 гадоў змяніліся кардынальна. Згадванне пра інтэрнэт, як я разумею, будзе гучаць проста банальна. Як і яшчэ адно жыццёвае назіранне: з штатаў НДІ проста зніклі пасады машыністак. Пра тое, як пашырэла інфармацыйнае поле, упэўнены, у той або іншай форме скажа кожны анкетаваны. Выбар тэматыкі практычна неабмежаваны. Праўда, пры выбары тэматыкі нярэдка адразу даводзіцца вызначацца і з уласнай „арыентацыяй” — будуць мяне далей лічыць „чэсным” або „нячэсным”. Тое ж і з апрабацыяй і публікацыяй вынікаў даследаванняў. Магчымасці ёсць, і немалыя, але ў „Беларускай думкі” сваё кола аўтараў, а ў БГА — сваё.

Але ва ўсёй гэтай шырыні ёсць і свае вузкасці. Падзялюся некаторымі назіраннямі. Калі раней плагіят насіў, так бы мовіць, рытуальны характар: пісалі, напрыклад, пра сацыялістычнае спаборніцтва або калектывізацыю, бралі падобную працу, замянялі Маскву на Мінск, РСФСР на БССР, падбіралі адпаведныя лічбы — і праца гатовая, то цяпер крадуць у сваіх, ды яшчэ і спрабуюць выдаць гэта за ўласны ўнёсак у навуку.

Стала „нямодна” спасылацца на папярэдніка. Больш за тое, увогуле згадваць пра яго існаванне. Затое працы, асабліва маладых гісторыкаў, мільгаюць згадваннямі пра ўласны прыярытэт. Калі я чытаю „ўпершыню”, „па-новаму”, „на падставе невядомых раней дакументаў”, то нярэдка думаю, што праўдзіваму становішчу больш адпавядалі б фразы „ўпершыню мной” або „на падставе раней невядомых мне дакументаў”. Гэта значыць, пры слабой папярэдняй гістарыяграфічнай прапрацоўцы матэрыялаў даволі лёгка адкрыцці для сябе зблытаць з адкрыццямі ў навуцы.

3. У параўнанні з савецкімі часамі прафесійны стандарт ацэнкі гістарыяграфіі проста страчаны. Раней ён быў. Які? Хто старэйшы — гэта ведае, хто маладзейшы — здагадваецца. Але тое, што ён быў — бясспрэчна. Пачынаючы ад абавязковага дэкларавання ў аўтарэфератах наконт таго, што праца выканана ў рэчышчы „марксісцка-ленінскай метадалогіі”.

У савецкай улады былі праблемы ў гісторыі і з гісторыяй. Таму яна і ставіла перад гісторыкамі задачу — давесці, што наш шлях у будучыню не проста слушны, але і наканаваны нашым мінулым. На адпаведнасць гэтай тэзе і праходзіла стандартную праверку любая гістарычная праца.

Цяпер такога стандарту няма. Таму што няма дзяржаўнай замовы на гістарычную навуку. На запуск касмічнага спадарожніка дзяржзамова ёсць, на які-небудзь звышмагутны камп’ютар — таксама, нават на якую-небудзь тэхналогію гадоўлі лёну — ёсць. А на гісторыю дзяржзамовы няма. Гэта значыць, маўкліва мяркуецца, што яна ў дзяржаве павінна быць, і для гэтага нейкую колькасць гісторыкаў дзяржава гатова ўтрымліваць. Але патрэбныя яны толькі да датаў: то чарговыя ўгодкі вайны з перамогай, то ў Белавежскай пушчы юбілей, часам і якому-небудзь гістарычнаму персанажу пашанцуе, напрыклад, Напалеону Орду або Францыску Скарыну. І тут стандарт гістарычных прац вядомы: усё павінна быць хораша, а мы наперадзе ўсёй Еўропы, а то і свету. Аднак тое, што складае жывую тканіну навукі, гэта значыць — навуковыя праблемы, — як прыярытэты не пазначаны.

Сур’ёзную гаворку пра якасць навуковай прадукцыі трэба і можна весці заўсёды. Ёсць для гэтага і старыя, правераныя часам, скажам так, традыцыйныя метады гістарычнай навукі: рэцэнзаванне, дыскусіі, папярэдняя апрабацыя на навуковых канферэнцыях, сімпозіумах або круглых сталах. Ёсць і новыя, шырока выкарыстоўваныя ў сусветнай навуцы, напрыклад індэкс цытавання. Пра яго існаванне ў нас ведаюць толькі тэарэтычна. Хацеў бы памыліцца, але ніхто, прынамсі ў гуманітарных навуках, яго падлікам у Беларусі не займаецца. Хоць, здавалася б, ёсць каму: той жа ВАК, або НАН Беларусі, або Нацыянальная бібліятэка.

Не спрачаюся, індэкс цытавання — не панацэя. Хоць бы таму, што ў ім аднолькава „важаць” і згадванні са знакам плюс, і са знакам мінус. Таму Трашчанок цалкам можа апынуцца ў лідарах, злёгку саступіўшы Ермаловічу. Затое найцішэйшы Валерый Мянжынскі, бясспрэчны аўтарытэт па вывучэнні Літоўскай Метрыкі, апынецца далёка ззаду ад іх.

Усё-такі, падазраю, айчынная боязь індэкса цытавання заключана не ў персонах. Для ацэнкі іх рэпутацыі ён толькі дапаможная прылада. Аднак індэкс цытавання можа лёгка палічыць і колькасць згадванняў у навуковым свеце, напрыклад, Інстытута гісторыі НАН Беларусі. Або той жа айчыннай ВАК. Малюначак можа здацца несуцяшальным. Дык ці трэба гэта ім?

І, нарэшце, галоўнае: не будзем забывацца, што навука — гэта не толькі яе (гэта значыць навуковыя) праблемы, але і людзі са сваімі, цалкам чалавечымі праблемамі. Фінансавымі, сямейнымі, псіхалагічнымі і г. д. Што, у нашай гістарычнай навуцы няма спадчыннасці? Ёсць, і нельга сказаць, што нават пры іншых роўных умовах яна не выконвае сваёй ролі. Або: у ВАКу могуць не адзін год сядзець прызнаныя аўтарытэты айчыннай гістарычнай навукі, але зусім не факт, што яны з лёгкім сэрцам гатовыя адкрыць дарогу сваім патэнцыйным канкурэнтам з ліку новых дактароў. І, памяняўшы савецкі пашпарт на пашпарт Рэспублікі Беларусь, далёка не заўсёды гісторык гатовы развітацца з савецкім мінулым. Асабліва калі ён яго творца.

Марына Сакалова, кандыдат гістарычных навук, старшы навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі НАН Беларусі

1. Як такая, сістэма падрыхтоўкі навуковых кадраў не выклікае пытанняў. Аднак бюракратызацыя, непразрыстасць працэсу і накіраванасць на абмежаванне колькасці дактароў навук і г. д. ствараюць неадольныя перашкоды для навукоўцаў.

2. Галоўны недахоп, на мой погляд, у тым, што адсутнічаюць шырокія дыскусіі па агульных пытаннях гістарычнай навукі. Апрабацыя даследаванняў адбываецца галоўным чынам у рамках бюракратычных ступеняў падрыхтоўкі дысертацый. Наогул, ствараецца такое ўражанне, што гістарычная навука існуе толькі як працэс падрыхтоўкі дысертацыйных даследаванняў і калектыўных прац. Магчымасцяў для незалежнай даследчыцкай працы (з пункту гледжання фінансавання беларускімі ўстановамі і фондамі) амаль няма.

3. На маю думку, прафесійныя стандарты сучаснай беларускай гістарыяграфіі практычна не змяніліся параўнальна з гістарычнай навукай БССР: якасць навуковай прадукцыі ацэньваецца галоўным чынам на падставе выкарыстання архіўных дакументаў і адпаведнасці бюракратычным стандартам. Наватарскія даследаванні сустракаюцца з падазронасцю, бо, як правіла, не ўпісваюцца ў гэтыя бюракратычныя стандарты (нават тэматычна). Як і ў савецкія часы, беларуская гістарычная навука ў вялікай ступені ізаляваная ад сусветнага гістарычнага дыскурсу. У гэтым, як мне падаецца, галоўнае адрозненне яе ад гістарыяграфіі суседзяў.

Захар Шыбека, доктар гістарычных навук, прафесар Беларускага дзяржаўнага эканамічнага ўніверсітэта

1. Падрыхтоўка гісторыкаў-прафесіяналаў штучна стрымліваецца, асабліва дактароў навук. Яшчэ Мікіта Хрушчоў лічыў гісторыкаў небяспечнымі для ўлады. Ды і на гуманітарных навуках, відаць, хочуць сэканоміць. Хоць па прыкладзе Літвы можна ўвесці ўніверсальную навуковую ступень — доктара навук. Тады зменшацца і выдаткі на падрыхтоўку навукоўцаў. Рэзервы — платныя і бюджэтныя аспірантуры. А штучна стрымліваць рост колькасці прафесійных гісторыкаў, калі людзі таго заслугоўваюць, няма сэнсу. Узрасце канкурэнцыя. І кожны знойдзе месца адпаведна сваім здольнасцям.

У бюджэтнай аспірантуры цяпер ставіцца задача абавязковай абароны пасля сканчэння тэрміну аспірантуры. Гэта не заўсёды ідзе на карысць справе. Дысертацыі атрымліваюцца „сырымі”. Аспіранты не паспяваюць сабраць дастаткова архіўных дакументаў і асэнсаваць іх.

Мне не так часта, але даводзіцца апаніраваць дысертацыі. Складваецца ўражанне, што ў навуковай экспертызе пануе фармалізм, заідэалагізаванасць і кумаўство. Прынцып спаборніцтва пры абароне фармальна захоўваецца. Аднак вынік галасавання вырашаецца ўжо на папярэднім паседжанні экспертнай камісіі пры савеце па абароне. Калі дысертацыя прынятая да абароны, тады ўжо заўвагі апанента не маюць асаблівага значэння. Усе ці большасць прагаласуюць „за”, каб не ставіць пад сумненне папярэднюю экспертызу, у якой тыя ж сябры савета па абароне і ўдзельнічалі. Дысертацыя ацэньваецца не столькі па навуковай вартасці, колькі па ідэалагічнай вытрыманасці і адданасці аўтара ўладзе. Патрабаванні да дысертацый, асабліва да доктарскіх, нібыта высокія. Але пераважае фармальны падыход. Бюракратыя выпрацавала шэраг казуістычных штампаў, якія абавязкова павінны прысутнічаць у дысертацыі. Яе навуковая вартасць можа заставацца па-за ўвагай. Для ацэнкі гэтай вартасці ў сучасных экспертаў, якія заселі ў саветах па абароне, не хапае прафесіяналізму, бо яны эксперты, хутчэй, па казуістыцы. Безумоўна, ёсць выключэнні. Але пераважна гэта людзі сталага веку ды кар’ерысты, якія мала дасведчаныя ў дасягненнях сучаснай гістарычнай навукі. Сапраўдным жа прафесіяналам у саветах не хапае мужнасці, каб заняць прынцыповую пазіцыю. Незалежныя эксперты з еўрапейскім досведам у кола экспертаў не дапускаюцца. Яшчэ менш спецыялістаў па гісторыі ў ВАКу. Там навуковую працу гісторыкаў ацэньваюць фізікі, хімікі і толькі найбольш адданыя ўладзе гісторыкі. Праца трапляе эксперту, які прэзентуе яе перад членамі ВАКа. Лёс прысваення навуковай ступені часам залежыць ад сумленнасці і дасведчанасці аднаго чалавека. ВАК не з’яўляецца незалежнай установай. Пад ціскам зверху ён прымае патрэбныя рашэнні.

2. Вытворчасць гуманітарных ведаў недастаткова фінансуецца дзяржавай. Аспірантаў чакаюць капеечная стыпендыя, мізэрнасць аплачаных камандзіровак, неспрыянне замежным стажыроўкам, а ў перспектыве — нізкія заробкі. Усё гэта зніжае матывацыю паступлення ў аспірантуру. Выкладчыкі ўніверсітэтаў не могуць разлічваць на аплачаную замежную камандзіроўку як для працы ў архівах, так і для ўдзелу ў навуковых канферэнцыях. З такімі ж праблемамі сутыкаюцца і навуковыя супрацоўнікі Інстытута гісторыі НАН Беларусі. Шчодра фінансуюцца толькі так званыя навукова-практычныя канферэнцыі, якія маюць парадна-юбілейны характар.

Нармальнаму развіццю афіцыйнай гістарычнай навукі перашкаджаюць жорсткі адміністрацыйны кантроль і жывучасць савецкіх стэрэатыпаў. Па ідэалагічных прычынах не дазваляецца ўсебаковае вывучэнне адносінаў з Расіяй, Вялікай Айчыннай вайны, дзейнасці БНР. Застаюцца забароненыя тэмы. Да гэтага часу існуе перакананне пра ненавуковасць вузкіх тэм. Мая суіскальніца тройчы перапісвала дысертацыю пра наёмных рабочых і служачых Мінска, каб дагадзіць савету па абароне дысертацый пры Інстытуце гісторыі НАН Беларусі. Для выезду выкладчыкаў у іншую краіну нават сваім коштам ці коштам прымаючага боку патрэбен дазвол Міністэрства адукацыі. Два гады таму мяне не выпусцілі ў Прагу на навуковую канферэнцыю, прысвечаную юбілею БНР, ні на якіх умовах. Не далі і адпачынак на ўласны кошт. Матывацыя была такая: каб не парушаць навучальна-выхаваўчы працэс.

У краіне існуе толькі адзін дзяржаўны часопіс, спецыялізаваны на гісторыі, ды і то палову яго аб’ёму займаюць метадычныя парады настаўнікам гісторыі ў шко ле. Універсітэцкія навуковыя выданні адводзяць гісторыі сціп лае месца. У іх пануе „міжсабойчык”. Прабле ма пу-блікацый часткова вырашаецца друкаваннем матэрыялаў навуковых канферэнцый. Урэшце, не скла дана апу блікаваць добры артыкул у незалежных часо пісах „Беларускі Гістарычны Агляд”, „Гістарычны альманах”, „Ho mo historicus” ці „Arche”. Аднак іх выданні не ўключаны ў лік так званых рэцэнзаваных, што знаходзяцца пад цэнзурай дзяржавы, а таму змешчаныя ў іх публікацыі не ўлічваюцца ВАКам пры абароне дысертацый.

Вядомыя гісторыкі краіны, якія не прытрымліваюцца афіцыйнай гістарычнай схемы, не маюць магчымасці ўдзельнічаць у падрыхтоўцы маладых спецыялістаў. Аспірантаў ім проста не даручаюць.

3. Сучасная беларуская гістарыяграфія перажыла непрацяглую мадэрнізацыю ў пачатку 1990-х г., а потым была адкінутая на старыя пазіцыі. І цяпер яна мала чым адрозніваецца ад гістарычнай навукі савецкіх часоў ды катастрафічна адстае ад гістарыяграфій суседніх дзяржаў. Гістарычныя працы прызначаюцца для ўнутранага карыстання. Калі афіцыйных гісторыкаў і цытуюць у еўрапейскіх краінах, дык толькі для таго, каб паказаць іх прыхаваную ці зусім не прыхаваную залежнасць ад савецкай ідэалогіі і штампаў савецкай гістарыяграфіі. Змены да лепшага адбываліся толькі ў неафіцыйнай гістарыяграфіі краіны. Важным новым стандартам стала веданне маладымі гісторыкамі замежных моў, выкарыстанне імі замежных навуковых даследаванняў і матэрыялаў замежных гістарычных архіваў. Яшчэ — авалоданне камп’ютарнымі тэхналогіямі і асваенне рэсурсаў інтэрнэта. Надзвычай важнай зменай было ўзнікненне недзяржаўных гістарычных часопісаў, якія істотна ўздымаюць якасць навуковых публікацый, знаёмяць беларускіх гісторыкаў з дасягненнем іх калег за мяжой, прэзентуюць беларускую гістарыяграфію на еўрапейскай навуковай прасторы. Усё гэта спрыяе паступовай выпрацоўцы нацыянальнай канцэпцыі гістарычнага развіцця Беларусі, калі мінулае Айчыны ацэньваецца з пазіцый беларускіх нацыянальных інтарэсаў.

Дзяржаве не ўдаецца ўстанавіць над гісторыкамі татальны кантроль. Сапраўды навуковую і канкурэнтназдольную на еўрапейскім рынку прадукцыю ствараюць прадстаўнікі маладой генерацыі гісторыкаў, якія вучацца у еўрапейскіх краінах, працуюць там у архівах і бібліятэках ды карыстаюцца падтрымкай з боку замежных фундатараў. Дасягненні незалежнай гістарыяграфіі так ці іначай уплываюць на афіцыйную. Змяняюцца ацэнкі БНР, далучэння Заходняй Беларусі да БССР-СССР. Праўда, перамены адбываюцца вельмі павольна. Можа таму, што існуе недахоп прафесійнай крытыкі і дыскусій паміж гісторыкамі, якія прытрымліваюцца розных поглядаў. Спрачацца з несумленнымі гісторыкамі, якія служаць не народу, а ўладзе, амаль што бессэнсоўна. Іх не пераканаеш. Аднак матэрыялы любых дыскусій маюць істотнае значэнне для развіцця беларускай гістарыяграфіі.

Алег Яноўскі, кандыдат гістарычных навук, прафесар, загадчык кафедры гісторыі Расіі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта

1. Пытанне як бы простае, бо можна адказаць на яго якраз (зыходзячы з пастаноўкі пытання) зусім спрошчана: ацэньваю на „добра” ці на „здавальняюча”, а можа і на „нездавальняюча”. Але ж, зразумела, гэ та не адказ, бо ў кожнага гісторыка за апошнія гады „накіпелі” як эмацыянальныя (у большасці), так і (у некаторых) дастаткова аргументаваныя ацэнкі сістэмы і практыкі „падрыхтоўкі кадраў вышэйшай кваліфікацыі ў Рэспубліцы Беларусь”.

Так і я, як гісторык з дастаткова вялікім стажам дзейнасці на навуковай і педагагічнай ніве і з вопытам дакладнай працы па падрыхтоўцы гэтых самых кадраў, не без эмоцый ацэньваю наяўную сітуацыю. І даводзіцца не без жалю канстатаваць, што ўсё больш і больш верх бярэ бюракратычны, а не творчы складнік у дадзенай справе, якая відавочна мае непасрэдную і дзяржаўную, і грамадскую вартасць. Як бы там ні было, а проста рэалізацыя нашых творчых памкненняў не можа развівацца ў рэчышчы дзяржаўнага фінансавання. Той, хто адважваецца на шлях у навуку, павінен успрымаць і кіравацца пэўнымі абмежаваннямі „палётаў думак і натхнення свайго”, быць гатовым несці адказнасць за выніковасць і праявы свайго творчага „эга”. І быць гатовым успрымаць фармальныя нормы і правілы, якія дыктуюцца „сістэмай” — а гэта і нарматыўныя дакументы ВАКа, і, што найбольш важнае і, можа, сумнае для маладога, экс прэ сіўнага розуму — традыцыі, кансерватызм старэйшых і „тытулаваных” калег-настаўнікаў і рэцэнзентаў-экспертаў. Тут, як падаецца, перад спашукальнікамі вучоных ступеняў (у меньшай ступені, прабачце за таўталогію, — вучонах званняў) існуе столькі перашкод і выпрабаванняў, што Сцыла і Харыбда ўспрымаюцца амаль што з усмешкаю.

І праз гэтыя выпрабаванні па-рознаму спрабуюць прайсці маладыя навукоўцы. Адны ідуць напрамую, кіруючыся толькі высокімі катэгорыямі (па іх усведамленні) навуковасці ў абраных тэмах і лічаць другасным звяртаць увагу на фармальныя патрабаванні да дысертацыі. Другія, больш прагматычныя, пунктуальна выконваюць прадпісанні наконт амаль што „кропак” і „косак”, міліметраў водступу справа-злева ў тэксце артыкулаў і самой дысертацыі, а таму сэнсавыя моманты застаюцца збоку, а не ў цэнтры ўвагі аўтара. А што датычыцца навуковых кіраўнікоў, то яны, бедалагі, у апошні час сталі амаль што цурацца сваіх вучняў як магчымых аспірантаў. Галаўны боль і нервовыя затраты не кампенсуюць ужо той магчымай радасці і задавальнення, якія прыходзяць услед за творчым поспехам твайго вучня, маладога калегі. Цяжка зразумець перманентныя змены ў патрабаваннях да дысертацый, большасць з якіх носяць фармальны характар.

Як былы вучоны сакратар савета па абароне дысертацый часоў памежжа двух тысячагоддзяў, праз рукі, розум і эмоцыі якога прайшло значна больш за сотню навуковых аўтарскіх трактатаў, і як навуковы кіраўнік дзесяці паспяхова абароненых дысертацый, магу гаварыць толькі з жалем пра сённяшняе становішча ў сістэме падрыхтоўкі нашай змены. Не ўдаючыся ў дэталі, якія ўсім добра вядомыя, назаву два, на мой погляд, найбольш відавочныя наступствы ўсёй „прадпісальнай” дзейнасці ВАКа. Па-першае, гэта амаль што абсалютны фармалізм, калі нават хібы ў пунктуацыі могуць легчы цяжарам на канчатковай ацэнцы дысертацыі. Не гаворачы ўжо пра фармалізм у дачыненні да самой структуры дысертацыйнага даследавання, да бягучых і выніковых папер, якія ўсе гады працы над тэмай у тым ці іншым кірунку суправаджаюць спашукальніка. Але самае галоўнае, па-другое, што цяперашняя сістэма справакавала відавочны недавер да прафесіянальнай якасці і навуковых кіраўнікоў (яны адчуваць сябе сталі як „агнцы на закланне”) і, што самае агіднае (!) — да членаў саветаў па абароне (дарэчы, іх засталося ўсяго нічога па гістарычных навуках).

Шмат прыступак на лесвіцы, якая вядзе да запаветнага яблыка — „аступянення”! І кожная вельмі хісткая, кожная сама па сабе. Ды і яны не вельмі важныя, калі раптоўна спатрэбіцца скіраваць пільны зрок на якога-небудзь прэтэндэнта. Тады хопіць толькі меркавання нейкага „чорнага” апанента. І гэта ў той час, калі нават сабраць савет са спецыялістаў становіцца ўсё больш і больш праблематычным. Але саветы цяпер не могуць выклікаць недаверу па сутнасці, па нашых успрыманнях. Тым больш, што яны зацверджаны ВАКам! Тым часам „спец сярод усіх спяцоў”, калі патрэбна, знаходзіцца. І яго ацэнка вырашальная.

Адным словам, я магу ацаніць сістэму падрыхтоўкі навуковых кадраў у Беларусі як… дзіўную, няплённую і неперспектыўную.

2. А вось дадзенае пытанне, у адрознене ад першага, не падштурхнула мяне да роздуму, хоць і павярхоўнага (можна было б сарвацца на эмоцыі, на свой вопыт, на „за” і „супраць” па галоўных сюжэтах тэмы і па дробязях). Лічу, што цяперашнія ўмовы „вытворчасці” гуманітарных ведаў (ад выбару тэматыкі да магчымасцяў архіўна-бібліятэчных пошукаў, апрабацыі і публікацыі даследаванняў), як і раней, як ва ўсе часы залежаць ад таго, як сам навуковец імкнецца спасцігнуць сваю, абраную самім, тэму. Гэта першаснае. Але да гэтага трэба дадаць сродкі, фінансаванне, асабліва ў тых выпадках, калі кірунак тэмы патрабуе звяртання да замежных крыніц. Так, мае вучні і я сам апошнія добрых 20 гадоў больш кіруемся сваёй ініцыятывай у пошуках магчымасці працаваць над тэмамі ў Маскве ці Санкт-Пецярбургу. А калі ж тэма па гістарыяграфіі Паўночнага Каўказа (як у майго аспіранта Андрэя), то хаця б грузінскі кірунак трэба неяк асіліць. За свае грошы — за аспіранцкую стыпендыю. І толькі застаюцца ў памяці рэгулярныя камандзіраванні прафесуры БДУ за „інтэлектуальным сілкаваннем” у жабрацкія 20-я гады, а больш гады тваёй навуковай маладосці (70–80-я), калі 2-3 паездкі за год у архівы і бібліятэкі Масквы былі банальным суправаджэннем працы беларускага расіязнаўцы.

Што тычыцца выбару тэмы даследавання, то тут фармалізм не расквітнеў. Хоць пэўныя чуткі раз-пораз бударажаць акадэмічна-ўніверсітэцкія колы. Напрыклад, нельга, па меркаванні загадчыка кафедры, ісці ўслед за юнацкай зацікаўленасцю дыпломніка ці магістранта, калі паўстае пытанне аб аспірантуры і магчымай будучай працы яе выпускніка на кафедры. Тут павінна быць відавочнае планаванне: якія тэмы трэба распрацоўваць, каб іх спектр як мага больш гарманічна адлюстроўваў навучальна-навуковыя накірункі ў дзейнасці кафедры, яе традыцыі. І нікуды не дзецца ад творчых інтарэсаў навуковага кіраўніка. Як-ніяк, а навуковую школу хацелася б ці працягваць, ці ствараць.

Здаецца, праблему публікацыі прамежкавых вынікаў працы над дысертацыямі, іх апрабацыі на той ці іншай канферэнцыі, „круглым стале” і г. д. мы вырашылі адназначна. І тут ВАК, спачатку „закруціўшы гайкі”, зрабіў відавочна пазітыўнае: колькасць навуковых выданняў, ім успрынятых і зацверджаных, на сёння дастатковая, каб задаволіць усіх — і аспірантаў, і іх навуковых кіраўнікоў (дацэнты ж таксама павінны рэгулярна друкавацца, каб мець права на навуковае кіраўніцтва). Калі ўзгадаць пачатак 90-х г. і барацьбу за стварэнне „Беларускага гістарычнага часопіса”, які ў хуткім часе стаў амаль што адзіным выданнем, афіцыйна прызнаным, то цяпер ён не выклікае аніякага піетэту, хаця аргументы для ўладных інстанцый аб неабходнасці яго адкрыцця пісаліся ў кабінеце дэкана гістфака БДУ пад прыемны пах кавы.

3. На дадзенае пытанне немагчыма даць кароткі адказ. Яно патрабуе глыбокага пранікнення ў „той” час, у навуковую спадчыну гісторыкаў, па сутнасці, не толькі розных пакаленняў, але і розных „падэпох” тагачаснай савецкай эпохі. Тут не абысціся без пранікнення ў абставіны лёсу творцаў гістарычных прац, без спробы зразумець прычыны ці то нонканфармізму, ці то пагаднення з уладамі і з сваім сумленнем, творчым крэда. Мяне гэта ўсё больш і больш цікавіць у апошні час (мабыць, з прычыны вялікай павагі да выдатнай плеяды ўніверсітэцкіх гісторыкаў ад У. І. Пічэты да Л. М. Шнеерсона, тых „гігантаў, на плячах якіх мы ўсе стаім”).

А ці існуе магчымасць „ахапіць вокам” цяперашні стан беларускай гістарыяграфіі? Мабыць, не. Патрэбна кампетэнцыя і кругагляд. А мы больш засяроджаны на сваіх „вузкіх” навуковых праблемах. Пра ўсё астатняе ведаем з-за неабходнасці адпавядаць патрабаванням студэнцкай аўдыторыі (а гэтыя патрабаванні пастаянна паніжаюцца і не падсілкоўваюць творчыя намаганні выкладчыкаў-навукоўцаў).

Тым не менш, пры спробе асэнсаваць гэтае складанае пытанне ў мяне ўзнікла наступная асацыяцыя: час імкліва бяжыць, а нічога не змянілася ў справе гісторыка-даследчыка. Пашырылася кола крыніц, новыя парадыгмы сталі для нас успрымальнымі і зразумелымі, нават такой стракатай і па густу ўсім можа быць метадалагічная аснова нашых прац. Але відавочнай, на мой погляд, застаецца кан’юнктурнасць рознага кшталту: ад імкнення пракрычаць „эўрыка!” там, дзе ўсё даўно зразумела і ўвайшло ў навуковы зварот, да імкнення спасцігнуць нейкія ўстаноўкі „зверху”, нават калі іх ніхто і не вызначаў.

Але, здаецца, у нашым навуковым „каралеўстве” ў асноўным існуе нейкае незафіксаванае пагадненне — кожны можа рабіць сваю справу так, як ён разумее яе плённасць. Асабліва тады, калі няма патрэбы выходзіць на атэстацыйныя ацэнкі гэтага плёну. І калі хтосьці каго ці сам сябе палохае пэўнымі наступствамі, то гэта водгукі нашага былога выхавання, а ў моладзі — ад нас, запалоханых. І існуюць розныя падыходы да „балючых” у беларускай гістарыяграфіі тэм. І ідуць спрэчкі, хоць у большай ступені неасабістыя, у друку, а не на тутэйшых навуковых канферэнцыях. Дарэчы, яны ў апошні час сталі дастаткова безаблічнымі, з нагоды нейкі гучных дат, падзей, а не па праблемных палях. Ну, тады ёсць магчымасць ад’ехаць за мяжу і там прадэманстраваць сваю кампетэнтнасць. І не бачу нейкіх хібаў у навуковай вартаснасці нашых прац, беларускіх, у параўнанні з „гістарыяграфіяй суседзяў” (дакладней — навуковымі працамі польскіх, расійскіх, украінскіх, літоўскіх гісторыкаў). Не раз сутыкаешся з тым, што нашы паважаныя калегі з Расіі маюць „сваё” разуменне беларускай гісторыі, якое зыходзіць ад іх, расійска-рускага, прачытання крыніц. І дзе знаходзіцца ісціна, аб’ектыўнасць? Няма адказу! Галоўнае ж, лічу, імкнуцца быць самім сабой, мець творчы запал, імкненне спасцігнуць апанента, але аргументаваць свой погляд, сваю перакананасць. Тады адказы на дадзенае пытанне будуць у кожнага з нас лёгкімі, будуць пабуджаць да новых творчых дзеянняў.

Наверх

Studia z dziejow Europy Wschodniej. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi ARTUROWI KIJASOWI w 70 rocznicę urodzin / Pod redakcją GRZEGORZA BŁASZCZYKA i PIOTRA KRASZEWSKIEGO. Poznań: Wydawnictwo Poznań skiego Towa rzys twa Przyjacioł Nauk, 2010. 507 s.

Артур Кіяс замыкае спіс вучняў вялікага польскага медыявіста Генрыка Лаўмяньскага (1896–1984), звязанага з Віленскім універсітэтам, а з 1945 г. і да канца жыцця — з Познаньскім універсітэтам, якія атрымалі прафесарскія тытулы (апрача яго, такімі вучнямі, у храналагічнай паслядоўнасці, былі Ежы Ахманьскі, Марцэлі Косман, Станіслаў Александровіч і Марыя Барбара Тапольская). Усе яны, ідучы даваеннымі сцежкамі Майстра, зрабілі вялікі ўнёсак у вывучэнне гісторыі Літвы і Беларусі. Аўтарамі каштоўных доктарскіх дысертацый былі наступныя пяць вучняў Лаўмяньскага, сярод якіх двое займаліся падзеямі на тым самым абшары ў канцы Сярэднявечча — пачатку Новага часу.

Артур Кіяс пачаў займацца гісторыяй у 1965 г. з напісання магістарскай працы пад назвай „Справа Антонія Тызенгаўза ў свядомасці шляхецкіх мемуарыстаў”. Ступень доктара навук ён атрымаў у 1971 г. на аснове дысертацыі „Уласная гаспадарка феадала на Вялікай Русі ў XIV–XVI ст.”, а доктара габілітаванага — у 1983 г., абараніўшы дысертацыю пад назвай „Маянтковая сістэма ў Маскоўскай дзяржаве ў XV — першай палове XVI ст.”. Экстраардынарным прафесарам А. Кіяс зрабіўся ў 1994 г., ардынарным — у 2005 г. на падставе багатага навуковага даробку, які ўключае ў сябе больш як 200 публікацый, у тым ліку шэсць манаграфій — гэта, апрача вышэйпералічаных, „Палякі ў Казахстане”, „Палякі ў Расіі з XVII ст. да 1917 г. Біяграфічны слоўнік”, „Пецярбург — паштоўкі з гісторыі горада”, а таксама „Палякі ў Харкаўскім універсітэце ў 1805–1917 г.”. Тэматыка яго прац ахоплівае перш за ўсё часы ад Сярэднявечча да сучаснасці, а з тэрытарыяльнага пункту гледжання першае месца ў іх займае Усходняя Еўропа — Расійская імперыя і Беларусь, Украіна, Літва. Пра спадчыну даследчыка красамоўна гаворыць пералік яго публікацый за 1969–2010 г., які адкрывае кнігу. Ён налічвае 203 пазіцыі, але гэтая лічба падвоілася б, калі б асобна былі ўлічаны энцыклапедычныя артыкулы (а іх было шмат), залічаныя пад адным нумарам: напрыклад, 24 артыкулы пад № 16 (у 5-м томе фундаментальнага „Слоўніка славянскіх старажытнасцяў”), 28 артыкулаў пад № 27 (6-ы том таго ж слоўніка) ці 190 артыкулаў у „Лексіконе сусветнай гісторыі” (№ 118).

У напісанні зборніка ўдзельнічалі 32 аўтары, а амаль усе змешчаныя ў ім працы датычаць усходніх суседзяў Польшчы. Том адкрывае гістарыяграфічны тэкст, прысвечаны дыскусіі пра феадалізм у даўнейшай Маскоўскай дзяржаве і Вялікім Княстве Літоўскім. Чарговыя аўтары пішуць пра Наўгародскую феадальную рэспубліку ў XII ст. як „твор мастацтва”, легенду пра рымскае паходжанне ліцвінаў („Падарожжа Палямона і яго сыноў па Літве”), генеалогію ўвекавечанага ў „Патопе” Генрыка Сянкевіча роду Білевічаў, кнігі „Літоўскай метрыкі” як крыніцу па эканамічнай дзейнаскі каралевы Боны на Беларусі. Эпоху Рэчы Паспалітай замыкаюць тры тэксты, прысвечаныя дыпламатыі ў польска-расійскіх узаемаадносінах у часы Аляксея Міхайлавіча, а таксама ваеннай і эканамічнай разведцы на паўднёвым усходзе ў часы Станіслава Аўгуста.

Наступныя аўтары даследуюць XIX ст. — артыкулы асвятляюць культуратворчую ролю Вільні і Крамянца пасля заняпаду Рэчы Паспалітай, гісторыю палякаў у Баку, выдавецкія справы, праблемы верацярпімасці ў Санкт-Пецярбургу, працэсы эміграцыі з заходніх губерняў Расійскай імперыі ў Каралеўства Польскае пасля 1864 г., а таксама развіццё сістэмы адукацыі з XIV да канца XX ст. („Паміж Усходам і Захадам. Этапы раз-віцця асветы на Беларусі ў канфесійным і нацыянальным кантэкстах да 1991 г.”). Аўтар (Лешак Заштаўт) вылучае на працягу шасці стагоддзяў шэраг этапаў, пачынаючы з часоў канкурэнцыі паміж Вялікім Княствам Маскоўскім і Вялікім Княствам Літоўскім (потым Рэччу Паспалітай і Расіяй) аж да сучаснай эпохі. Зразумела, што ў рамках артыкула ён здолеў закрануць толькі асобныя пытанні і выкарыстаць толькі частку даступнай літаратуры. Сама ж тэма вымагае напісання грунтоўнай манаграфіі. Гэта дазволіла б паглыбіць праведзены аналіз, а таксама праверыць высновы наконт XVI ст. (роля Рэфармацыі) і далей, аж да цяперашняга часу. Працытуем адну з фінальных заўваг, якая адносіцца да нядаўняй мінуўшчыны і падтрымана думкай іншага даследчыка (Р. Радзіка): „Прыняцце расійскіх асабовых узораў і пашырэнне на Беларусі расійскай тоеснасці ў спалучэнні з даўняй гістарычнай традыцыяй усходняга хрысціянства, непрыхільнага ці адкрыта варожага да заходнееўрапейскай традыцыі, прывялі да таго, што беларуская тоеснасць — нягледзячы на фармальнае здабыццё незалежнасці ў 1991 годзе — па-ранейшаму знаходзіцца на перыферыі як палітычнага, так і культурнага поля” (192).

Цытаваны даследчык разважае над тым, у якім кірунку пойдуць перамены ў беларускай асвеце. Свае аптымістычныя надзеі ён асцярожна звязвае з нацыянальным адраджэннем, якое надыдзе пасля здабыцця дзяржаўнасці (беларусізацыя прозвішчаў, назваў адміністрацыйных пасад, рост ролі нацыянальнай мовы ў СМІ і літаратуры, а таксама яе дамінаванне ў адукацыі). Свае высновы ён завяршае пытаннем: „Ці паспрыяе гэта крышталізацыі і ўзмацненню беларускай нацыянальнай самасвядомасці так, як гэта адбылося ва Украіне? Пакуль што гэтае пытанне даводзіцца пакінуць без адказу”.

Палову аб’ёму кнігі займае XX стагоддзе.

Артыкулы, якія грунтуюцца на архіўных матэрыялах, прысвечаны пецярбургскаму перыяду ў біяграфіі знакамітага класічнага філолага Тадэвуша Зяліньскага, віленскаму аддзяленню Расійскага Імператарскага таварыства рыбагадоўлі і рыбалоўства, паасобным палітычным фігурам і падзеям. Апошнія даследаванні прысвечаны найноўшай гісторыі. Да іх належаць цікавыя развагі Анджэя Хвальбы наконт унутры- і знешнепалітычнай праграмы Міхаіла Гарбачова, яе ўвасаблення на практыцы і думкі, якая склалася пра гэтага палітыка ў былым СССР і за яго межамі. Сінтэтычны характар, грунтоўна падмацаваны статыстычнымі дадзенымі, мае даследаванне Уладзіміра Банусяка пра польска-расійскія эканамічныя ўзаемаадносіны ў 1992–2009 г. Анджэй Банусяк — таксама пры дапамозе грунтоўнай дакументальнай базы, пазычанай у інтэрнэце, — характарызуе сучасныя польскія асяродкі ў Расіі. Марэк Фігура, спыняючыся над палітычнымі дылемамі Кіева ў 2004–2010 г. („Украіна паміж Усходам і Захадам”), так завяршае свае развагі гістарычна-паліталагічнага характару: „У сярэдзіне 2010 г. можна <…> чакаць далейшага паглыблення ўкраінска-расійскага супрацоўніцтва, якое пацягне за сабой павелічэнне прысутнасці расійскага капіталу ва Украіне, аднак тое, як у канчатковым выніку складуцца ўзаемаадносіны паміж Украінай і Расіяй, надалей застаецца адкрытым пытаннем. На форму ж гэтых узаемаадносін можа аказаць свой уплыў і Еўрапейскі Саюз, які не павінен праяўляць абыякавасці да таго, што адбываецца ў яго найбліжэйшых суседзяў” (392).

Прэзентацыю каштоўнага зборніка, прысвечанага заслужанаму даследчыку гісторыі ўсходніх суседзяў Польшчы ў мінулым тысячагоддзі, завяршу высновай пра значэнне падобных памятных кніг для гістарыяграфіі. Значная іх частка дзякуючы ўдзелу ў іх напісанні знаўцаў мінуўшчыны займае трывалае месца ў навуковай літаратуры, асабліва калі такія выданні маюць профільны характар і ўносяць шмат новага з пункту гледжання як аналізу, так і сінтэзу. Зборнік „Даследаванні па гісторыі Усходняй Еўропы” несумненна належыць да такіх выданняў. Ён з’яўляецца пераканальным сведчаннем даследчай актыўнасці Познані і іншых польскіх навуковых цэнтраў гэтага профілю.

Познань

Марцэлі Косман

Między Odrą a Uralem. Księga dedykowana Profesorowi WŁADYSŁAWOWI ANDRZEJOWI SERCZYKOWI / Pod redakcją WACŁAWA WIERZBIEŃCA. Rzeszow: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2010. 599 s.

Прафесар Уладыслаў Анджэй Сэрчык — адна з найбольш выдатных постацяў сярод сучасных польскіх гісторыкаў. Паўднёва-ўсходнімі абшарамі першай Рэчы Паспалітай ён займаўся ад пачатку сваёй навуковай дзейнасці — пачынаючы з кандыдацкай („Магнацкая гаспадарка ў Падольскім ваяводстве ў другой палове XVIII ст.”) і доктарскай (на тэму „каліеўшчыны”) дысертацый. Перад шырокім колам чытачоў — прыхільнікаў гістарычнай трылогіі Генрыка Сянкевіча — У. А. Сэрчык паўстаў як аўтар выдатна напісаных кніжак пра казацкія паўстанні („На далёкай Украіне”, „На палаючай Украіне”), а таксама як навуковы кансультант знакамітага фільма „Агнём і мячом” у пастаноўцы Ежы Хофмана. Трывалае месца ў гістарыяграфіі заняла яго „Гісторыя Украіны”, выпушчаная ў вядомай серыі выдавецтва „Ossolineum”, перавыданні якой былі пашыраны і дапоўнены. Увогуле У. А. Сэрчык апублікаваў 38 кніг, 130 навуковых артыкулаў і амаль 240 газетных, а так-сама каля 100 рэцэнзій.

15 гадоў таму выйшаў з друку памятны зборнік, прысвечаны 60-годдзю з дня нараджэння навукоўца, пад назвай „З гісторыі Цэнтральнай і Усходняй Еўропы”[1]. У яго напісанні ўдзельнічалі 34 аўтары. У кнізе, з якой мы знаёмім сёння і якая ўвекавечвае 75-годдзе з дня нараджэння вучонага і 50-годдзе яго навуковай працы, змешчаны тэксты 44 даследчыкаў — пераважна з жэшаўскага асяроддзя, а ў папярэднім зборніку рэй вяло беластоцкае: У. А. Сэрчык быў тады рэктарам тамтэйшага ўніверсітэта. Тэрытарыяльна першае месца ў новай кнізе займае Украіна, за ёй ідзе Беларусь; храналагічна ж пераважаюць тэксты, што датычаць XVI–XX ст. і апісваюць тагачасныя падзеі ў палітычным, культурным і эканамічным аспекце.

Пётр Урускі разглядае адгалоскі Уладзіміравага хрышчэння Русі ў старажытнарускіх крыніцах, тонкі знаўца царкоўных справаў Антон Мірановіч асвятляе пытанні, звязаныя з заснаваннем Тураўскай епархіі на Палессі. На шырокім сацыяльным фоне аналізуе паняцце уніі ў старапольскія часы знакаміты даследчык гісторыі дзяржавы і права Станіслаў Градзіскі. Наступныя аўтары пішуць пра каралеўскі прывілей для Трамбоўлі, пра няпростыя дылемы, што паўставалі перад Багданам Хмяльніцкім як дзяржаўным дзеячам, пра дыпламатычныя дасягненні Станіслава Бянеўскага. Пётр Борак, дасведчаны выдавец і каментатар літаратурных крыніц XVII ст., аддае сваю ўвагу паэзіі Яна Белабоцкага, а Тэрэза Хінчэўская-Хенэль — „Гісторыі грамадзянскіх войнаў у Польшчы” Альберта Віміна (1603–1667). Даследаванне, прысвечанае адлюстраванню казацкай і ўкраінскай тэматыкі ў польскім жывапісе — „Паміж эпапеяй, вяшчунствам і думкай”, — адзінае ў томе суправаджаецца ілюстрацыямі, неад’емнай часткай артыкула.

У XVIII ст. нас уводзіць артыкул пра Замойскі сі-нод 1720 г. (на гэтым прыкладзе паказваецца працэс лацінізацыі ўніятаў), потым — крыніцазнаўчы нарыс пра польска-ўкраінска-армянскія ўзаемаадносіны на Падоллі (дакументацыя ў выглядзе табліц), а завяршае гэты раздзел невялікі артыкул пра сялянскую гаспадарку ў касцельных уладаннях Браслаўскага дэканата.

Шэсць тэкстаў датычаць XIX ст., асабліва прафесараў і студэнтаў польскіх ды ўкраінскіх універсітэтаў Расійскай імперыі. Але хацеў бы звярнуць увагу на эсэ Януша Тазбіра „Штодзённае жыццё ў сялянскіх хатах”. Аўтар з характэрнай для сябе эрудыцыяй дае ацэнку такім розным паводле сваёй выразнасці крыніцам, прысвечаным ладу жыцця на вёсцы, узаемаадносінам паміж жыхарамі хат і памешчыкамі, якія ў сваіх мемуарах малявалі іх ледзьве не ідылічна. Падобную выснову я зрабіў, слухаючы выступленні былых шляхцічаў (праўда, не ўсе яны былі такія абмежаваныя) на навуковых канферэнцыях — яны жылі ў сваіх дварах, не бачачы навакольнай бяды. І самі за гэта пад час Другой сусветнай вайны паплаціліся. У апошнім сказе аўтар прапануе, каб у шляхецкіх музеях поруч з экспазіцыямі палацавай аздобы „знайшлося месца хоць бы для адной сялянскай хаты”.

Палова тэкстаў датычаць XX ст. (апошнія нават першага дзесяцігоддзя нашага стагоддзя) — гістарычнай традыцыі (у прыватнасці, святкавання 500-годдзя Грунвальдскай бітвы ў Кракаве, у якім актыўна ўдзельнічаў памянёны продак юбіляра, ці расійскіх урачыстацяў з нагоды стагоддзя бітвы пад Барадзіном), Першай сусветнай вайны і часоў міжваеннай Польшчы. Тэкст пра дзяржаўную прыналежнасць Вільні ў 1918–1920 г. уяўляе сабой цікавы ўнёсак у асвятленне так званай справы генерала Жалігоўскага. Сінтэтычны характар мае нарыс пра незалежную Украіну (1989–2009), які дапаўняе артыкул пра яе Вярхоўную Раду. Завяршаюць кнігу нататкі пра сучасную эміграцыю.

Гэты каштоўны том утрымлівае сінтэтычныя ацэнкі выбраных фрагментаў перш за ўсё гісторыі Украіны і Беларусі, а таксама шматлікія пазнавальныя аналітычныя тэксты, якія з’яўляюцца каштоўным унёскам у даследаванні мінуўшчыны і сучаснасці гэтых краін.

Познань

Марцэлі Косман

---

[1] Z dziejow Europy środkowo-wschodniej. Białystok, 1995. 424 s.