Новы нумар

Галоўная » Запісы па тэме 'Гісторыя мовы'

Артыкулы па тэме ‘Гісторыя мовы’

ГАРДЗЕЕЎ, ЮРЫ.Тапанімія старажытнай Гародні (ХІІ–ХVІІІ стст.). Гародня, 2013. 189 с. (серыя “Гарадзенская бібліятэка”)

7 лістапада, 2015 |


У 22 томе БГА (2015)
Інтэнсіўнае развіццё ў апошнія дзесяцігоддзі беларускай анамастыкі ў значнай ступені дазволіла паглыбіць яе тэарэтычныя асновы, пашырыць праблематыку і фактычную базу, удакладніць прынцыпы і метады даследавання. З’явілася вялікая колькасць работ, прысвечаных рознааспектнаму вывучэнню тапонімаў асобных рэгіёнаў і асобных населеных пунктаў. Але пры ўсім багацці і разнастайнасці прац па беларускай тапаніміцы комплексныя даследаванні, у якіх раскрывалася б дынаміка тапанімічнай прасторы сучаснага беларускага горада ў яе сувязі з грамадска-палітычнымі, сацыяльна-эканамічнымі, культурнымі і прыродна-геаграфічнымі рэаліямі, да цяперашняга часу не атрымалі сістэмнага і шырокага навуковага асвятлення. Большасць беларускіх тапанімічных даследаванняў адлюстроўвае сінхронны стан тапанімічных сістэм. Аднак сінхранія – гэта толькі адзін зрэз, які паказвае статычны стан сучасных найменняў, іх узаемную сувязь і абумоўленасць. Сінхранія не можа адказаць, як, калі і чаму склалася тая ці іншая сістэма або асобныя яе звёны, якія змяненні ўласныя назвы перажылі ў сваім развіцці. Для высвятлення ці хаця б гіпатэтычнага вызначэння агульнай тапанімічнай карціны той ці іншай этнічнай супольнасці або пэўнага населенага пункта неабходна глыбіннае асэнсаванне матэрыялу, што складае задачу гістарычнай тапанімікі. Назіранні над матэрыялам гістарычных дакументаў дазваляюць тапанімісту рабіць вывады пра тыповасць пэўных мадэляў у тую ці іншую эпоху, пра іх сувязь з гістарычнымі абставінамі. Пры гэтым абавязковая ўмова пры вывучэнні тапаніміі – выкарыстанне звестак розных навук (гісторыі, геаграфіі, мовазнаўства, этнаграфіі, археалогіі, этналогіі і інш.), што абумоўлена міждысцыплінарным характарам уласных геаграфічных назваў. У сувязі з гэтым манаграфія Юрыя Гардзеева “Тапанімія старажытнай Гародні (XII–XVIII стст.)” надзвычай актуальная, у ёй упершыню ў Беларусі прасочваецца гісторыя ўзнікнення, развіцця і трансфармацыі тапанімічнай сістэмы Гародні на вялікім храналагічным адрэзку – ад перыяду Сярэднявечча да Новага часу. Чытаць далей →

Тамаш Камусэла. “На” і Рэч Паспалітая

5 верасня, 2015 |


У 22 томе БГА (2015)

Мова – такі звычайны і часта ўжываны намі інструмент, асабліва тая, на якой мы размаўляем з дзяцінства, што ўспрынятую праз яе своеасаблівую карціну рэальнасці мы лічым “аб’ектыўнай” і амаль што “натуральнай”. Свет, убачаны праз прызму першай засвоенай намі мовы (якую звычайна называюць “роднай” ці “матчынай”), выглядае не кранутым ніякімі скажэннямі; сама такая мова, яе мадэлі і катэгорыі здаюцца нам “эталоннымі”; мы адчуваем яе як частку сябе. Вось чаму мы не звяртаем увагі на той факт, што кожная мова ўтвараецца супольнасцю яе носьбітаў – групай людзей, аб’яднаных памяццю пра агульную мінуўшчыну і яе найважнейшыя падзеі. А аблічча мовы вызначаецца не толькі наборам лексічных і граматычных асаблівасцяў, якія па невядомых прычынах пашырыліся і замацаваліся ў пэўны час, але і тым следам, што пакінулі памянёныя падзеі. Гэтая сувязь яшчэ больш выяўляецца, калі мова набывае пісьмовую форму і трапляе ў ліставанне, кнігадрукаванне і справаводства. З гэтага моманту пісьмовая і вусная формы мовы пачынаюць моцна ўплываць адна на адну. Асабліва мацнее такі ўплыў у мадэрную эпоху – па меры пашырэння ўсеагульнай адукацыі і пісьменнасці. Чытаць далей →

Беларуская літаратура X–XV стст. / Укладанне, прадмова, каментарый, пераклад на беларускую мову і адаптацыя І. В. Саверчанкі. Мінск: Беларуская навука, 2010. 410 с.

16 снежня, 2014 |

У 22 томе БГА (2015)


Беларуская літаратура X–XV стст. / Укладанне, прадмова, каментарый, пераклад на беларускую мову і адаптацыя І. В. Саверчанкі. Мінск: Беларуская навука, 2010. 410 с.

Тэма нашай рэцэнзіі – шэраг тэкстаў, надрукаваных доктарам філалагічных навук, вядучым навуковым супрацоўнікам Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі Іванам Саверчанкам у хрэстаматыі пад выглядам рэканструкцыі аўтэнтычных хранікальных твораў XIV–XV ст. Гэта тэксты, якія І. Саверчанка пазіцыянуе ў прадмове як “яркія помнікі нацыянальнага прыгожага пісьменства” і нават узоры “беларускай гатычнай літаратуры” (с. 5): “Аповесць пра Гедзіміна”, “Запісы пра княжанне Альгерда”, “Аповесць пра вялікага князя Альгерда”, “Запісы пра княжанне Ягайлы”, “Аповесць пра Ягайлу”, “Летапіс княжання Вітаўта”, “Аповесць пра рыцарскія справы і ўчынкі Вітаўта Вялікага”. Чытаць далей →

VERKHOLANTSEV, JULIA. Ruthenica Bohemica: Ruthenian Translations from Czech in the Grand Duchy of Lithuania and Poland. Wien; Berlin: Lit, 2008 (Slavische Sprachgeschichte. Bd. 3). 215 S.

22 студзеня, 2014 |

У 20 томе БГА (2013)

Рэцэнзаваная праца належыць маладой даследчыцы, расійскай эмігрантцы з Масквы, якая ў 2004 г. абараніла ў Каліфарнійскім універсітэце (Лос-Анжэлес) кандыдацкую дысертацыю па тэме манаграфіі. Навуковым кіраўніком Верхаланцавай выступіў лінгвіст з сусветным імем, акадэмік РАН і РАЕН Вячаслаў Іваноў (цяпер выкладае ў ЗША). Праўда, раней ён не займаўся вывучэннем старажытнай мовы і пісьменства беларусаў і ўкраінцаў, хоць апошнім часам раптам звярнуў увагу і на гэтую сферу. Сведчаннем яго зацікаўленняў стаў пакуль адзіны аглядны артыкул пра моўную стракатасць ВКЛ, які тройчы публікаваўся (з неістотнымі адрозненнямі)[1].

Чытаць далей →

Наталля Юсава. „У святле Сталінскага вучэння пра мову і нацыю“

22 снежня, 2007 |


Ва ўмовах адзяржаўлення гуманітарнай навукі пры таталітарным ладзе любыя яе тэорыі і канцэпцыі абавязкова былі знітаваны з пануючай ідэалогіяй, а часам нават уплывалі на развіццё і ўкараненне істотных канцэптаў апошняй. Пры фармаванні некаторых навуковых канструкцый вырашальнае слова для гуманітарыстыкі мелі пастулаты Іосіфа Сталіна, што было звязана са значэннем і месцам правадыра ў таталітарнай сістэме савецкага ўзору. Культ яго асобы складаўся ў СССР на працягу доўгага часу і падымаўся на новы ўзровень з кожнай новай „перамогай” савецкіх людзей на розных „франтах”. Разнастайныя здзяйсненні і дасягненні народаў савецкай імперыі з кожным разам усё больш і больш выдаваліся за вынік „мудрага” кіраўніцтва „стырнавога савецкага народа”. Культ Сталіна дасягнуў апагея, як вядома, у пасляваенны перыяд, паколькі ўсе вырашальныя перамогі над вермахтам былі прыпісаны генералісімусу і ў свядомасці савецкіх людзей вікторыя ў гэтай страшнай вайне звязвалася перш за ўсё з асобай правадыра. Адзін з вядучых чыноўнікаў аддзела агітацыі і прапаганды ЦК ВКП(б) Д. Шапілаў абвяшчаў у вялікім прапагандысцкім артыкуле, які быў апублікаваны ў газеце „Правда” (11 жніўня 1947 г.) і адпавядаў інструкцыям, складзеным у агітпропе, што «„імя вялікага Сталіна” — гэта сімвал „волатаўскай магутнасці народа, яго перамог, яго славы, яго новых творчых планаў”»[1].

Зыходзячы з меркаванняў далейшага замацавання свайго іміджа — рэнамэ нібыта ўсёведнага і ўсюды прысутнага „звышчалавека”, І. Сталін намагаўся максімальна ахапіць розныя бакі жыццядзейнасці, у прыватнасці сказаць „апошняе слова” тэарэтыка марксізму ў розных галінах навукі. Любыя меркаванні „жывога бога” (як вусныя, так і пісьмовыя) набывалі сакральны статус, а новыя яго тэарэтычныя працы папаўнялі „залаты фонд” марксізму (няхай i вульгарызаванага), які, у сваю чаргу, быў „свяшчэннай каровай” бальшавікоў. Працы І. Сталіна, такім чынам, набывалі дактрынальнае значэнне, а іх галоўныя палажэнні дырэктыўна ўкараняліся, як метадалагічныя ўказанні, у гуманітарныя галіны навукі.

Яшчэ ў даваенныя часы пачаў замацоўвацца статус правадыра як галоўнага марксісцкага аўтарытэта ў сферы тэорыі „нацыі”, а ў канцы 1940-х г. гэты статус набыў канчатковае афармленне. З нацыянальнымі пытаннямі былі звязаны і новыя меркаванні Сталіна, выказаныя ім у час так званай лінгвістычнай дыскусіі лета 1950 г. з нагоды тэорыі М. Мара. Гэтыя меркаванні датычыліся адначасова і пытанняў утварэння народаў ды народнасцей, гэта значыць пытанняў этнагенезу, а не нацыягенезу[2]. А таму пастулаты правадыра надалі штуршок новай актуалізацыі этнагенетычных[3] даследаванняў і вызначылі шляхі тэарэтычнай перабудовы этнагенетыкі, што праводзілася ў сувязі з выкараненнем з гэтай дысцыпліны марысцкіх канструкцый. Варта заўважыць: на нашу думку, сталінская нацыялагічная тэорыя была на мяжы „тэрыторый” навукі і ідэалогіі, паколькі гэтую тэорыю трэба разглядаць і як навукова абгрунтаваныя тэзісы, і як ідэалагічныя пастулаты (якімі яны непазбежна рабіліся ў сітуацыі культу асобы І. Сталіна).

У сталінскі перыяд савецкай гісторыі этнагенетычная праблематыка некалькі разоў актуалізавалася (уласна кажучы, этнагенетычныя даследаванні не сыходзілі з парадку дня вучоных-гуманітарыяў на працягу 15 год, г. зн. з канца 1930-х да першай палавіны 1950-х г.), але пры гэтым кожны раз тое ці іншае вырашэнне метадалагічных і агульнатэа-рэтычных пытанняў не мела поўнага і лагічнага завяршэння, а таксама афіцыйнай санкцыі на атрыманне навукова i палітычна прызнанага легітымнага статусу марксісцкай тэорыі этнагенезу. Папярэднія даследаванні гэтага пытання паказваюць на неабходнасць больш паглыбленага вывучэння і раскрыцця ўплыву І. Сталіна на развіццё савецкай этнагенетыкі ў пачатку 1950-х г. і, у прыватнасці, на працэс легітымацыі канцэпцыі старажытнарускай народнасці. Прадметам нашага даследавання з’яўляецца высвятленне значэння пастулатаў І. Сталіна ў галіне нацыязнаўства для апошняй спробы савецкіх вучоных сталінскай эпохі стварыць агульнапрынятую афіцыйную тэорыю этнагенезу. Зрэшты, гэтае значэнне і ўсе асноўныя праблемы перабудовы этнагенетыкі дастаткова рэпрэзентатыўна праявіліся на першым этапе гэтай ідэалагічнай кампаніі (храналагічна гэта лета 1950 г. – зіма 1950-1951 г.). Аднак наша даследаванне абмяжуецца толькі этапам падрыхтоўкі міжінстытуцкай акадэмічнай нарады-дыспуту па метадалогіі этнагенетычных даследаванняў, што храналагічна адпавядае лютаму — лістападу 1951 г. У цэлым жа храналагічны дыяпазон зімы 1950 — восені 1951 г. звязаны з правядзеннем шэрагу навуковых канферэнцый і нарад, якія падвялі першыя вынікі тэарэтычнай перабудовы этнагенетыкі ў сувязі з укараненнем сталінскіх пастулатаў і разам з тым акрэслілі далейшыя перспектывы развіцця названай галіны.

Такім чынам, як ужо мімаходам адзначалася вышэй, адной з найважнейшых акцый падчас апошняга „ўсплёску” актуалізацыі стала падрыхтоўка і правядзенне ў час аб’яднанай нарады акадэмічных інстытутаў гуманітарнага профілю дыскусіі па метадалогіі этнагенетычных даследаванняў „у святле Сталінскага вучэння аб мове і нацыі” (фігуруе менавіта такая поўная назва[4]), якая адбылася 29 жніўня — 3 лістапада 1951 г. Падрыхтоўка гэтай нарады акадэмічным кіраўніцтвам праявілася, у прыватнасці, у арганізацыі і правядзенні серыі пасяджэнняў, у якіх бралі ўдзел прадстаўнікі розных гуманітарных дысцыплін, датычных да распрацоўкі этнагенетычных пытанняў. У гэтым артыкуле мы разгледзім сутнасць дыскусій на гэтых падрыхтоўчых пасяджэннях. У навуковай літаратуры гэтае пытанне яшчэ не асветлена, таму асноўнай крыніцай для рэканструкцыі падзей з’яўляюцца архіўныя матэрыялы. На жаль, пакуль што знойдзена толькі адна справа, якая ўтрымлівае пратаколы гэтых падрыхтоўчых пасяджэнняў (а менавіта чатырох першых), праведзеных на працягу 8 лютага — 19 сакавіка 1951 г.[5]

У агульнай гадавой справаздачы Адзялення гісторыі і філасофіі (далей АІФ) сказана, што працэс падрыхтоўкі аб’яднанай нарады па метадалогіі этнагенетычных даследаванняў трываў паўгода (на самай справе, як можна лёгка падлічыць, дзевяць месяцаў). За гэты перыяд было праведзена, у прыватнасці, 14 спецыяльных падрыхтоўчых пасяджэнняў, „на якіх у абстаноўцы творчых дыспутаў былі падвергнуты абмеркаванню тэзісы ўсіх дакладаў”[6]. Асноўная работа па падрыхтоўцы дыскусіі была ўскладзена на Інстытут этнаграфіі[7]. Першае пасяджэнне з серыі падрыхтоўчых нарад адбылося 8 лютага 1951 г.[8], і ў яго рабоце, згодна з пералікам прысутных, бралі ўдзел 17 вучоных[9]. Гэта прадстаўнікі акадэмічных інстытутаў — мовы, усходазнаўства, этнаграфіі, гісторыі і гісторыі матэрыяльнай культуры. Сярод іх варта назваць такіх вядомых і аўтарытэтных спецыялістаў у сваіх галінах, як мовазнаўцы і гісторыкі мовы Б. Горнунг, В. Левін, Г. Санжэеў; этнолагі М. Левін, С. Токараў, С. Талстоў; гісторыкі і археолагі Б. Грэкаў, А. Насонаў, П. Траццякоў, А. Удальцоў і інш.

Старшынствуючы на гэтым першым сходзе вучоных дырэктар Інстытута этнаграфіі С. Талстоў ва ўступнай прамове акрэсліў кола праблем, якія патрабуюць высвятлення ў дакладах, — гэта археалагічныя, этнаграфічныя, лінгвістычныя, антрапалагічныя крыніцы і іх узаемасувязь з праблемамі этнагенезу. Акцэнтавалася, што абапірацца пра вывучэнні кожнай з праблем трэба перш за ўсё на крыніцы. На думку вучонага, належала б ужо ў сакавіку правесці дыскусію, пачаўшы яе з агульных праблем, а толькі пасля навукоўцам варта разгарнуць цэлую серыю асобных дыспутаў, грунтуючыся на загадзя падрыхтаваных дакладах і прыцягнуўшы да гэтага па магчымасці таксама вучоных з „перыферыі”[10].

Пасля выступлення С. Талстова Г. Санжэеў і Б. Горнунг прапанавалі запрасіць да ўдзелу ў рабоце афіцыйных прадстаўнікоў АІФ і Аддзялення літаратуры і мовы Презідыума АН СССР[11] (адсюль можна зразумець, што Б. Грэкава яны разглядалі як прадстаўніка ад Інстытута гісторыі, а не ад АІФ). А. Насонаў паставіў слушнае пытанне наконт таго, чаго чакаюць ад дыскусіі самі вучоныя: „ці павінна гэтая дыскусія вырашыць усе праблемы, звязаныя з праблемай этнагенезу”[12]. На што С. Талстоў справядліва адказаў: хоць i цяжка сказаць, якія менавіта пытанні атрымаюць сваё вырашэнне, аднак будзе зроблена іх пастаноўка. Да размовы далучыўся П. Траццякоў, зрабіўшы акцэнт на вострай патрэбе дыспуту, і давёў да ведама ўсіх, што Прэзідыумам датэрмінова зацверджана публікацыя магчымых вынікаў у выглядзе запланаванага зборніка дакладаў[13]. Дыскусіі па этнагенезе, на думку археолага, „справа… вельмі балючая і вельмі сур’ёзная”[14]. Гэты дыспут павінен абавязкова мець адкрыты, шырокі фармат, з прыцягненнем спецыялістаў з іншых гарадоў. П. Траццякоў падкрэсліў, што нават у АН, як правіла, вучоныя не ведаюць меркаванняў адзін аднаго. (Цікава, што тое самае адзначыў яшчэ А. Удальцоў на самай першай нарадзе па пытаннях этнагенезу ў верасні 1938 г.[15]).

Спыніўшыся на методыцы вядзення дыскусіі, П. Траццякоў прапанаваў іншы механізм у параўнанні з С. Талстовым. Археолаг лічыў (на нашу думку, цалкам слушна) больш мэтазгодным той шлях, калі вучоныя прадставяць грунтоўныя даклады якраз па асобных невялікіх пытаннях са сферы этнагенезу, а ўжо пасля правядзення абмену думкамі можна было б падысці да вырашэння абагульняльных праблемных пытанняў (калі ўжо карыстацца сучаснымі паняційнымі фармулёўкамі, якімі аперыруе гістарычная навука, то гэта прагучыць так: праз распрацоўку мікрагістарычных праблем падыходзіць да фундаментальных макрагістарычных пабудоў). У гэтым П. Траццякоў быў падтрыманы Г. Санжэевым, які таксама падкрэсліў неабходнасць пастаяннага цеснага ўзаемаабмену думкамі паміж прадстаўнікамі акадэмічных інстытутаў. А зважаючы на сітуацыю ў сферы этнагенетыкі, калі супольная работа толькі-толькі пачынаецца, планаваць правядзенне намечанай комплекснай нарады на канец сакавіка (як прапанаваў С. Талстоў) — гэта занадта рана[16]. (Адметным выглядае пасаж адносна таго, што „супольная работа толькі-толькі пачынаецца”. Аднак у такім выпадку паўстае слушнае пытанне: а што ж рабілі этнагенетыкі з верасня 1938 г., калі адбылася першая нарада па пытаннях этнагенезу, у ходзе якой і была засведчана неабходнасць стварэння міждысцыплінарнай спецыяльнай камісіі якраз для каардынацыі сумеснай работы прадстаўнікоў розных галін гуманітарных навук у сферы этнагенезу?)[17].

Наступны выступоўца, мовазнавец Б. Горнунг, які браў удзел яшчэ ў сесіях (памянёнай вышэй) міждысцыплінарнай спецыяльнай камісіі па пытаннях этнагенезу ў час Вялікай Айчыннай вайны[18] (ён жа і згадаў у сваім выступленні аб працы гэтай камісіі), таксама падкрэсліў, што гэтая „наша сесія — толькі пачатак работы” і не варта разлічваць на намечаную дыскусію як на нейкае падвядзенне вынікаў (аб чым прагаварыўся П. Траццякоў), а таму „мы не павінны згладжваць вострыя вуглы”[19]. Трохі пазней (у ходзе абмеркавання) Б. Горнунг указаў на непаразуменне паміж лінгвістамі і археолагамі адносна этнічнай трактоўкі некаторых археалагічных культур. У сувязі з гэтым ён адзначыў, што „калі мы не дамо рады такім няяснасцям, гэта не будзе спрыяць поспеху дыскусіі”[20].

У сваім выступленні гісторык А. Насонаў падтрымаў i П. Траццякова, і Г. Санжэева, і Б. Горнунга ў тым, што толькі праз пастаноўку асобных пытанняў даследчыцкага характару можна дасягнуць станоўчых рэзультатаў, а таму маючы адбыцца дыспут — не падвядзенне вынікаў, а толькі пачатак работы, і пасяджэнні, што папярэднічаюць гэтай дыскусіі, патрэбны не дзеля таго, каб cяк-так аб нечым дамовіцца, а менавіта для кансультацый. Бадай ці не самым яскравым сведчаннем блытаніны ў этнагенетычнай сферы могуць служыць словы прадстаўніка мовазнаўцаў Б. Сярэбранікава: „Калі мы так (без падрыхтоўкі) збяромся, будзе мардабой, таму што мы дрэнна праінфармаваныя ў элементарных пытаннях розных спецыяльнасцей”[21]. Сітуацыя яшчэ больш ускладняецца тым, што, як адзначае вучоны, пасля выступлення І. Сталіна на старонках газеты „Правда” і выхаду яго кнігі „Марксізм і пытанні мовазнаўства” так і не з’явілася канкрэтных даследаванняў па этнагенезе, якія б праілюстравалі палажэнні правадыра на фактычным матэрыяле.

Ужо з выступленняў згаданых вучоных зразумела, што ўдзельнікі нарады рэальна ўсведамлялі складанасць раскрыцця тэарэтычных пытанняў у галіне этнагенетыкі і разумелі, што сапраўднае навуковае вырашэнне пастаўленых задач запатрабуе руплівай працы, а не „кампанейскага” падыходу, калі, дзеля хуткага дасягнення рэзультатаў, пра якія можна было б фармальна адрапартаваць (пакуль ёсць палітычная актуалізацыя), вучоныя „дамаўляюцца” ці „згладжваюць вострыя вуглы”. Відавочна, што ў апошнім выпадку гэта быў бы не навуковы кампраміс, а кан’юнктурны і палітычна „бяспечны” кансэнсус (паколькі прыкрыццё калектыўным аўтарытэтам засцерагала б ад адказнасці), пабудаваны на аснове выключна схаластычнай інтэрпрэтацыі адпаведных сталінскіх тэарэтычных палажэнняў. Зрэшты, не трэба думаць, што ўдзельнікі нарады дапускалі магчымасць прымянення нейкай іншай метадалогіі, чым тая, што была выкладзена ў працах І. Сталіна па нацыянальным пытанні. На гэты момант звярнуў увагу Б. Сярэбранікаў, адзначыўшы, што гаворка ніяк не можа ісці пра сутыкненне двух светапоглядаў, паколькі магістральная лінія ў аспекце вывучэння этнагенетычных праблем ужо закладзена працамі І. Сталіна. Аднак, нягледзячы на гэта, мовазнавец прагназіраваў жорсткую палеміку, адначасова выказваючы апасенні: „Не тое страшна, што будуць розначытанні, а тое, што асноўныя праблемы могуць выпасці”[22]. Каб пазбегнуць апошняга, іншы прадстаўнік Інстытута мовазнаўства В. Левін (таксама, дарэчы, у мінулым удзельнік сесій камісіі па этнагенезе[23]) прапанаваў папярэдне публічна разглядаць даклады ў сценах інстытутаў[24].

Да абмеркавання працэсу падрыхтоўкі запланаванай дыскусіі далучыўся і А. Удальцоў. Найперш вучоны падкрэсліў (у каторы раз!), што толькі аб’яднанымі намаганнямі прадстаўнікоў розных спецыяльнасцей можна дасягнуць поспеху. Вырашыць жа праблему сіламі адной асобнай дысцыпліны, скажам археалогіі, ён не лічыў магчымым. Разам з тым, на яго думку, паколькі ёсць агульная метадалогія (у археолагаў, этнографаў, гісторыкаў і г. д.) для этнагенетыкі, то патрэбен адзін асноўны метадалагічны даклад. Вучоны таксама не лічыў, што дыскусія будзе падсумавальнай, але яе задача заключаецца ў тым, каб намеціць вырашэнне шэрагу пытанняў „у духу ўказанняў таварыша Сталіна”. А. Удальцоў зрабіў асаблівы акцэнт на тым, што зыходнай пазіцыяй служаць працы І. Сталіна, і нават з гэтага пункту гледжання патрэбен адзін агульны метадалагічны даклад, a ўжо потым можна выступаць з тэзісамі па асобных пытаннях (для прыкладу вучоны прывёў неабходнасць разгляду праблем славянскага этнагенезу і індаеўрапеістыкі). Гісторык прызнаў рацыянальнай прапанову А. Насонава аб тым, што варта праводзіць узаемныя кансультацыі спецыялістаў для падрыхтоўкі дакладаў[25].

Пад уплывам рэплік і публічных выказванняў вучоных старшынствуючы на пасяджэнні трохі змяніў уласную думку. Так, жадаючы падвесці пэўныя вынікі першага падрыхтоўчага пасяджэння, С. Талстоў пагадзіўся з тым, што ідуць пошукі, а таму такая сітуацыя, калі канстатуецца безліч прабелаў, — цалкам натуральная рэч. Ён звярнуў увагу на тое, што, хоць „І. Сталін падказаў (курсіў наш. — Н. Ю.) рашэнні, але яны яшчэ не дадзены”[26] (інакш кажучы, агульнатэарэтычныя і частка канкрэтных задач этнагенетыкі яшчэ не вырашаны). На думку этнолага, дыспуты павінны прывесці да „агульнай для савецкай навукі лініі”[27]. А вось для гэтага i патрэбна шырокае абмеркаванне, паколькі, як ён слушна заўважыў, ні ў якім разе нельга „заганяць у падполле” рознагалоссі. Аднак пры гэтым варта сфармуляваць сапраўды канцэптуальныя супярэчнасці, а таксама тыя, што выкліканы элементарнай недасведчанасцю ці проста спецыфічным успрыманнем той або іншай праблемы.

Для наладжвання прадукцыйнай работы вучоных з мэтай як мага хутчэйшай падрыхтоўкі дыскусіі С. Талстоў прапанаваў арганізаваць спецыяльную камісію; членамі гэтай структуры павінны былі стаць прадстаўнікі акадэмічных устаноў гуманітарнага цыкла[28]. Асноўны шлях падрыхтоўкі комплекснага дыспуту меў аформіцца ў выглядзе паэтапнага абмеркавання тэзісаў дакладаў. Аднак на бягучы момант дырэктар Інстытута этнаграфіі не бачыў такога чалавека, які здолеў бы дастойна прадставіць асноўны метадалагічны даклад па праблемах этнагенезу, паколькі дагэтуль такая праблема ўвогуле яшчэ не ставілася як адно цэлае для ўсёй гуманітарыстыкі. Толькі пасля правядзення намечанай сесіі можна будзе зрабіць такі даклад. Затое на дыскусію неабходна вынесці акрэсленыя вышэй пытанні. С. Талстоў выказаў рэальную занепакоенасць з нагоды таго, што „калі мы дамовімся… пра славянскі этнагенез”, то застанецца нямала пытанняў наконт паходжання іншых этналінгвістычных груп. Рэзюміруючы, этнолаг падкрэсліў, што тэрмін правядзення дыспуту нельга пераносіць на няпэўны час, і хутчэй за ўсё мэтазгодна яго правесці ў красавіку (на самай справе дыскусія адбылася толькі ўвосень). Стрыжнёвае пытанне, якое патрабуе тэрміновага вырашэння, ён бачыў у раскрыцці паходжання лінгвістычных груп народаў; ужо вакол гэтай праблемы можна групаваць і ўсю сукупнасць этнагенетычных задач[29].

Далей паміж вучонымі ўзніклі дэбаты наконт этнагенезу ўсходніх славян. Ініцыяваў іх А. Насонаў, які выказаўся так: „У распрацоўцы праблемы паходжання рускага народа [меўся на ўвазе менавіта народ — продак усходніх славян. — Н. Ю.] шмат спрэчнага”[30]. Таму вучоны выказаў пажаданнне, каб гэтыя пытанні атрымалі належнае высвятленне, пры гэтым варта асаблівую ўвагу надаць больш старажытным перыядам, дзе цяжкасці ў інтэрпрэтацыі тых ці іншых фактаў, як і ў іх фіксацыі, павялічваюцца. С. Талстоў падтрымаў гісторыка, настойваючы на тым, каб цэнтральным звяном усіх дакладаў праходзіла праблема груп народаў, аб’яднаных агульнасцю мовы, а гэтым выпадку і славяне таксама не застануцца абдзеленыя ўвагай. З прапановай А. Насонава салідарызаваўся і Г. Санжэеў. П. Траццякоў, які ўжо прыклаў нямала намаганняў для высвятлення пытанняў славянскага этнагенезу, у сціслай рэпліцы канстатаваў, што праблема славянскай супольнасці не распрацоўваецца ва ўзаемасувязі на розных стадыях этнагенезу: этап роду — этап племені — этап народа[31]. Заўважым, што ў гэтай рэпліцы фактычна была прапанавана пастаноўка досыць змястоўнага і цікавага пытання (у плане, напрыклад, вырашэння праблемы адзінства старажытнарускай народнасці, якая тады набывала вострую актуальнасць): спецыялістам варта адсачыць працягласць этапу адзінства кожнага са славянскіх народаў.

Калі ж весці гаворку пра першачарговую актуальнасць тых ці іншых праблем этнагенезу, дык па-за канкурэнцыяй у пачатку 1950-х г. была праблема старажытнарускай народнасці[32]. (Украінскі археолаг В. Даўжанок адзначаў у 1952 г., што навуковая пастаноўка пытання пра старажытнарускую народнасць зрабілася магчымай толькі пасля выхаду прац І. Сталіна па мовазнаўстве[33].) На пасяджэнні, якое мы разглядаем, калі С. Талстоў запытаў, ці могуць прадстаўнікі інстытутаў зараз жа заявіць тэмы сваіх будучых дакладаў, першай і на той час адзінай заяўленай тэмай была тэма, якую назваў А. Насонаў: „Да пытання ўтварэння рускай [г. зн. старажытнарускай. — Н. Ю.] народнасці”[34].

Лічым, што было мэтазгодна надаць столькі ўвагі менавіта першаму падрыхтоўчаму пасяджэнню, паколькі яго пратакол цалкам дазваляе рэканструяваць крытычную сітуацыю, што склалася ў этнагенетычнай сферы, калі спецыялісты фактычна знаходзіліся на раздарожжы і паасобку, кожны ў сваёй галіне, не наважваліся прапанаваць выразныя азначэнні ці зрабіць пэўныя абагульненні адносна вузлавых момантаў этнагенетыкі.

Другое падрыхтоўчае пасяджэнне было праведзена, згодна з планам, 15 лютага 1951 г.[35] Прадстаўнікамі інстытутаў абвяшчаліся тэмы выступленняў і іх выканаўцы. Галоўныя тэмы, прапанаваныя вучонымі, закраналі пытанні славянскага этнагенезу, перш за ўсё праблему старажытнарускай народнасці (адразу тры тэмы!). Так, мовазнавец Б. Сярэбранікаў паведаміў, што па пытанні паходжання „старажытна-рускай” народнасці падрыхтуе тэзісы старшы навуковы супрацоўнік У. Сідараў[36]. А. Насонаў абвясціў, што ад яго сектара (феадалізму. — Н. Ю.) для ўдзелу ў дыскусіі вылучаны толькі ён, прычым з тэмай „Да пытання аб утварэнні старажытнарускай народнасці”[37] (у дадзеным выпадку прагучаў менавіта такі варыянт словазлучэння). Тады С. Талстоў прапанаваў дадаць да гэтай групы дакладчыкаў яшчэ i Б. Рыбакова, які таксама рыхтаваў тэзісы аб утварэнні старажытнарускай народнасці[38] (на археалагічным матэрыяле). Гэтая праблематыка, будучы найбольш значнай, да таго ж ужо абапіралася на папярэднія распрацоўкі савецкіх вучоных, у якіх цэнтральнае месца займалі агульнатэарэтычныя канструкцыі адносна ўтварэння народнасцей. Аднак А. Насонаў, сумленна падыходзячы да магчымасці вырашэння галоўных задач дыскусіі, выказаў сумненне наконт адпаведнасці свайго будучага даклада, які меў грунтавацца на гістарычным матэрыяле старажытнарускай эпохі (XI—XIII ст.), агульнатэарэтычным падыходам, заяўленым у якасці тэмы дыскусіі. Але С. Талстоў ізноў падкрэсліў, што такія тэмы якраз прымальныя.

На гэтым жа пасяджэнні акрэсліўся і блок дакладаў па праблематыцы славянскага этнагенезу наогул. Так, П. Траццякоў узяўся падрыхтаваць тэзісы „Аб паходжанні славян паводле найноўшых археалагічных даных”, а антраполаг Т. Трафімава (Інстытут этнаграфіі) — „Паходжанне славян у святле даных антрапалогіі”. Ад мовазнаўцаў па гэтай праблематыцы даклад меўся падрыхтаваць С. Бернштэйн. Адначасова А. Удальцоў сказаў, што плануюць далучыцца да дыспуту і археолагі С. Кісялёў ды А. Арцыхоўскі, а ён сам паведаміць аб магчымасцях, якія даюць матэрыялы археалагічных даследаванняў для вырашэння праблем этнагенезу[39]. Агульнатэарэтычную прамову, падобна да А. Удальцова, павінны былі падрыхтаваць і ў Інстытуце мовазнаўства, але калектыўную. Найбольш адэкватна, адпаведна задачам дыскусіі, падышлі да справы этнолагі М. Чэбаксараў і С. Токараў, назваўшы сваё будучае выступленне „Метадалогія этнагенетычных даследаванняў на этнаграфічным матэрыяле ў святле Сталінскага вучэння аб нацыіі і мове”[40].

Павольны ход падрыхтоўкі да дыскусіі, што выявіўся на другім пасяджэнні, прымусіў С. Талстова (нагадаем, што дырэктар Інстытута этнаграфіі настойваў на правядзенні дыспуту ўжо ў красавіку 1951 г.) прасіць прысутных падрыхтаваць для абмеркавання тэзісы дакладаў на наступнае пасяджэнне[41], як ён прапаноўваў яшчэ на першай нарадзе. Неабходна таксама адзначыць, што з гэтага пратакола вынікае, што прапанову мовазнаўца В. Левіна аб тым, каб папярэдне даклады заслухоўваліся ў інстытутах, ужо часткова пачалі выконваць у Інстытуце этнаграфіі[42].

Трэцяе пасяджэнне ў рамках падрыхтоўчага цыкла адносна дыскусіі наконт метадалогіі этнагенетычных даследаванняў „у святле сталінскага вучэння аб нацыі і мове” адбылося 14 сакавіка 1951 г.[43]; у ім узялі ўдзел 14 вучоных, сярод якіх былі А. Насонаў, С. Талстоў, М. Чэбаксараў (Інстытут этнаграфіі), Г. Санжэеў, а вось А. Удальцоў гэтым разам не быў адзначаны ў кантрольным лістку[44]. Былі заслуханы і абмеркаваны тэзісы тэарэтычнага даклада антраполага М. Левіна (Інстытут этнаграфіі) пад назвай „Антрапалагічны матэрыял як крыніца вывучэння пытанняў этнагенезу”. У цэлым гэтыя тэзісы не выклікалі ў прысутных навукоўцаў пярэчанняў.

Неўзабаве была склікана і чацвёртая нарада (19 сакавіка 1951 г.); колькасць прысутных на ёй трохі павялічылася — да 19 чалавек[45]. Гэтае пасяджэнне цікавае тым, што на ім пасля прачытання А. Удальцовым тэзісаў будучага даклада —„Археалагічныя крыніцы для вырашэння праблем этнагенезу” — адбылося досыць жвавае іх абмеркаванне. Найбольш спрэчным аказалася пытанне наконт суаднясення археалагічных культур і народнасцей. Так, С. Токараў выказаў сумненне з нагоды тэзіса „адна культура — адзін народ”, паколькі бывае і так: розныя культуры могуць адпавядаць аднаму народу[46]. З другога боку, як зазначыў вучоны А. Брусаў, археалагічная культура можа адпавядаць некалькім плямёнам, і нават роднасныя плямёны могуць браць свой пачатак ад розных культур. У гэтую справу, на яго думку, унеслі блытаніну М. Мар і яго паслядоўнікі[47]. (Нагадаем, што, згодна з вучэннем М. Мара, старажытныя археалагічныя культуры не варта атаясамліваць з лінгвістычнымі супольнасцямі. Наогул, на думку гэтага акадэміка-лінгвіста, не варта атаясамліваць этнас ці моўную супольнасць з якой-небудзь этнічнай культурай[48].) Прадстаўнікі ІГМК у сувязі з гэтым паспрабавалі даць абагульненае азначэнне археалагічнай культуры, уключыўшы ў яго такія прыметы: археалагічныя культуры з этнічнымі групамі не супадаюць; шэраг розных плямён могуць мець зусім аднолькавую культуру; навуцы вядомы вялікія культуры, што ахопліваюць няроднасныя плямёны, і адначасова роднасныя плямёны, на якія накладаюцца адрозныя культуры[49]. Аднак А. Удальцоў перасцярог даследчыкаў ад наступнага: калі не прызнаваць, скажам, у скіфскія часы пэўных супадзенняў паміж археалагічнымі культурамі і этнічнымі супольнасцямі, дык давядзецца ўводзіць новыя паняцці — археалагічнага племені і археалагічнай народнасці[50].

Старшынствуючы на пасяджэнні, дырэктар Інстытута этнаграфіі С. Талстоў, нагадаў прысутным, што І. Сталін перасцерагаў супраць пераносу спецыфічных з’яў мовы на народнасць. У сувязі з гэтым, на думку этнолага, паўстае дылема: як трэба разумець асіміляцыю мовай роду другой такой мовы, а пасля перарастанне яе ў мову племені і далей — народнасці. Дырэктар Інстытута этнаграфіі ў тэзісах даклада А. Удальцова заўважыў досыць вольны парафраз гэтага сталінскага пастулату. Адзначым, што і адказ археолага прагучаў не выразна, а надта ж блытана, і, падводзячы вынікі, А. Удальцоў прызнаў факт: ён не ведае, як правільна прыкладаць сталінскую аксіёму пры інтэрпрэтацыі канкрэтнага матэрыялу[51]. Канчатковы вердыкт вучонага сходу адносна тэзісаў А. Удальцова заключаўся ў тым, што яны павінны прайсці ўсебаковы разгляд у сценах Інстытута гісторыі матэрыяльнай культуры[52].

А. Брусаў звярнуў увагу прысутных на тое, што не толькі ў А. Удальцова, але і ў іншых вучоных, з тэзісамі якіх ён пазнаёміўся, добра адчуваецца адна агульная загана — недастатковая іх выразнасць[53]. А. Брусаў, мабыць, меў на ўвазе тое, што вучоныя імкнуліся ўхіліцца ад адназначных і дакладных фармулёвак пры апісанні тых ці іншых этнагенетычных механізмаў, а тым больш ад стварэння пэўных дэфініцый. Асноўнай прычынай такога стану рэчаў, як мы дапускаем, была боязь узяць на сябе адказнасць за гэтую справу, паколькі фармулёўкі маглі быць прызнаны неадпаведнымі сутнасці сталінскіх пастулатаў. Заўважым, што апошнія былі выкладзены досыць агульна і ў прымяненні да канкрэтных выпадкаў этнагенезу іх можна было разумець накшталт прароцтваў старажытнагрэчаскага дэльфійскага аракула, гэта значыць інтэрпрэтаваць па-рознаму.

Вышэй ужо было сказана, што ў гадавой справаздачы АІФ ідзе гаворка пра 14 падрыхтоўчых пасяджэнняў да галоўнай метадалагічнай сесіі прадстаўнікоў акадэмічных інстытутаў „у святле сталінскага вучэння аб мове і нацыі”. Відавочна, што калі б знайшліся ў архівах пратаколы яшчэ дзесяці пасяджэнняў, то можна было б скласці больш паўнацэннае і рэпрэзентатыўнае ўяўленне пра ход падрыхтоўкі да заключнай нарады-дыскусіі. У прыватнасці, як адзначалася, папярэдняму разгляду былі падвергнуты ўсе тэзісы дакладаў, а таму матэрыялы іх абмеркавання на падрыхтоўчых пасяджэннях, магчыма, выявілі б пэўныя цікавыя нюансы. Разам з тым, як думаем, і знойдзены матэрыял дае пэўнае ўяўленне пра тагачасныя абставіны і перыпетыі арганізацыі дыскусійнай сесіі па метадалогіі этнагенетычных даследаванняў.

Пераклад Сяргея Петрыкевіча


[1] Гл.: Шепилов Д. Советский патриотизм // Правда. 1947. 11 августа. С. 2—3. (Падрабязна пра гэты артыкул глядзі ў манаграфіі бранскага даследчыка гісторыі гістарычнай навукі сталінскай эпохі А. Дуброўскага: Дубровский А.М. Историк и власть: историческая наука в СССР и концепция истории феодальной России в контексте политики и идеологии (1930—1950-е г.). Брянск, 2005. С.501-503).
[2] Зрэшты, у савецкай навуцы сталінскай эпохі паняцце «этнагенез» ужывалі ў вузкім і шырокім значэнні. У першым выпадкумеўся на ўвазе гістарычны працэс зараджэння і фарміраванняэтнасу, пачынаючы ад роду і канчаючы ўзнікненнем народнасці, а ў другім этнагенез уключаў у сябе і працэсы нацыягенезу.
[3] Тэрмін, вытворны ад паняцця «этнагенетыка», інакш кажучы —навуковая дысцыпліна, што вывучае працэсы этнагенезу.
[4] Гл., напр.: Архіў РАН. Ф. 457. Воп. 1. Адз. зах. 180. А. 19.
[5] А РАН. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 363. Протоколы подготовительного совещания по методологии этногенетических исследований. 8 февраля – 19 марта 1951 г. (33 арк.)
[6] Тамсама. А. 19.
[7] Греков Б. Д. За осуществление задач, поставленных И. В. Сталиным в его работе «Марксизм и вопросы языкознания».С. 320.
[8] А РАН. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 363. А. 1-11.
[9] Тамсама. А. 11.
[10] Тамсама. А. 1.
[11] Тамсама.
[12] Тамсама.
[13] Так, здача матэрыялаў нарады па метадалогіі этнагенетычныхдаследаванняў у рэдакцыйна-выдавецкі аддзел планаваласяяк рэальная на чацвёрты квартал 1951 г. Гл.: А РАН. Ф. 457.Воп. 1. 1945-1957 г. Адз. зах. 200. А. 163.
[14] Тамсама. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 363. А. 2.
[15] Тамсама. Ф. 1577. Воп. 5. Управленческая документация за 1934—1947 г. Адз. зах. 143. Протокол и стенограмма совещанияв Институте по образованию Комиссии и организации работыпо вопросам этногенеза. 10 сентября 1938 г. А. 10. У гэтым выпадку свядома зроблена ўдакладненая спасылка і на саму назву вопісу, дзе захоўваецца архіўная справа, матэрыялы якойадыгрываюць істотную ролю пры рэканструкцыі падзей, звязаных з функцыянаваннем камісіі па этнагенезе пры АН СССР.На жаль, папка з дакументамі была знойдзена толькі ў канцылістапада 2006 г., калі ўжо было змакетавана аўтарскае манаграфічнае даследаванне «”Старажытнаруская народнасць”:зараджэнне і станаўленне канцэпцыі ў гістарычнай навуцыСССР (1930-я – першая палова 1940-х г.)» — гл.: Юсова Н. «”Давньоруська народність”: зародження та становлення концепціїв історичнй науці СРСР (1930-ті – перша половина 1940-х рр.).Київ, 2006. Наконт актуальнасці матэрыялу ўказанай архіўнай справы гл. таксама: Юсова Н. Первое совещание по вопросам этногенеза и создание специальной комиссии по проблематике происхождения народов в контексте актуализации этногенетических исследований в СССР (конец 1930-х г.) // Проблемы славяноведения. Брянск, 2007. Вып. 9. С. 95-113.
[16] А РАН. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 363. А. 2.
[17] Тамсама. Ф. 1577. Воп. 5. Адз. зах. 143. А. 1.
[18] Юсова Н. Генезис концепції давньоруської народності в історичній науці СРСР (1930-ті – перша половина 1940-х рр.).С. 311-312.
[19] А РАН. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 363. А. 3.
[20] Тамсама. А. 6.
[21] Тамсама. А. 5.
[22] Тамсама. А. 5.
[23] Юсова Н. Генезис концепції давньоруської народності в історичній науці СРСР (1930-ті — перша половина 1940-х рр.).С. 311.
[24] А РАН. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 363. А. 5.
[25] Тамсама. А. 6.
[26] Тамсама. А. 7.
[27] Тамсама. А. 7.
[28] З выступлення С. Талстова на пасяджэнні вучонага савета Інстытута этнаграфіі 23 чэрвеня 1951 г. можна дазнацца, штотакі калектыў «будучых дакладчыкаў і выступоўцаў» распачаўпрацу ў першым квартале бягучага года. Асноўнымі яго задачамі было высвятленне «існуючых разыходжанняў» паміж археолагамі, этнографамі, гісторыкамі і лінгвістамі. Гл.: Толстов С. П. Итоги перестройки Института этнографии АН СССР. С. 11.
[29] А РАН. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 363. А. 8.
[30] Тамсама. А. 9.
[31] Тамсама.
[32] Гл., напр.: Юсова Н. М. Ідейна й термінологічна генеалогія поняття «давньоруська народність». — С. 117—118.
[33] Довженок В. И. К вопросу о сложении древнерусской народности // Доклады VI научной конференции Ин-та археологии.Киев, 1953. С. 40. Канферэнцыя адбывалася 3—7 червеня 1952 г. — гл.: Тамсама. С. 3.
[34] А РАН. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 363. А. 9.
[35] Тамсама. А. 10, 12-20.
[36] Тамсама. А. 12.
[37] Тамсама. А. 17.
[38] Тамсама. А. 18.
[39] Тамсама. А. 12, 14, 15, 16.
[40] Тамсама. А. 16.
[41] Тамсама. А. 18.
[42] Тамсама. А. 18.
[43] Тамсама. А. 21-24.
[44] Тамсама. А. 21.
[45] Тамсама. А. 25-32.
[46] Тамсама. А. 25.
[47] Тамсама. А. 28.
[48] Гл.: Шнирельман В. А. Злоключения одной науки: этногенетические исследования и сталинская национальная политика.С. 53; Юсова Н. Генезис концепції давньоруської народністі вісторичній науці СРСР (1930-ті — перша половина 1940-х рр.).С. 196-197, 201-202; Яе ж. Становлення радянської етногенетики (в світлі глотогонічної теорії М. Марра). С. 169, 171—172.
[49] А РАН. Ф. 142. Воп. 1. Адз. зах. 363. А. 28.
[50] Тамсама. А. 30.
[51] Тамсама. А. 26.
[52] Тамсама. А. 29.
[53] Тамсама. А. 27.

Наверх

Сяргей Санько. Па слядах адной легенды

19 снежня, 2007 |

Прохоров, Андрей. Князь Тур: история легенды. Сакрализация княжеской власти у славян. Минск: БГУ, 2005.

Кепска дзякуюць аўтару, калі застаюцца толькі чытачамі…

Паводле „Заратустры” Ф. Ніцшэ

Кніга Андрэя Прохарава унікальная ў сваім родзе, і не толькі таму, што адмыслова прысвечана прасвятленню, так бы мовіць, ідэалагічнага кантэксту адзінкавага летапіснага сведчання пра дзейнасць адной з найбольш цьмяных і загадкавых постацяў ранняй беларускай гісторыі, але і таму, што дзейнасць гэтая (рэальная і / ці моцна міфалагізаваная) упісваецца аўтарам у „шырокі індаеўрапейскі кантэкст”, які, у сваю чаргу, дазваляе аўтару ставіць і прапаноўваць арыгінальнае развязанне цэлага шэрагу праблем славянскага і ўласна беларускага этнагенезу.

Цярплівы чытач, безумоўна, будзе ўзнагароджаны, здзейсніўшы разам з аўтарам фантастычнае віртуальнае падарожжа па еўразійскім абсягу ад Брытаніі і Пірэнеяў ледзь не да паўвыспы Індастан і паўночнага Кітая, а таксама на добры дзесятак тысячаў гадоў па часе. Пры гэтым чытачу прапануецца багатая, дасціпна і густоўна адабраная, навукова вывераная і бібліяграфічна фундаваная гістарычная фактура. Аўтар больш паказвае, чым даказвае, нібы пакідаючы чытачу прастору і для ўласных высноваў. Ці не таму ўсяму даследаванню папярэднічае эпіграф з Тацыта: „І таму што нічога больш імавернага я не ведаю, няхай гэта застанецца нявырашаным і мною”. Галоўная інтэнцыя аўтара — прадэманстраваць, што „вобраз летапіснага князя Тура — легендарны або гістарычны — гэта не пачатак беларускай гісторыі, а вынік яе доўгага тысячагадовага папярэдняга гістарычнага развіцця, сімвал працяглага фарміравання яе традыцыйнай духоўнай культуры” (230).

Тым не менш, зразумела, што мы маем справу тут з пэўнай канцэптуальнай канструкцыяй, прызначэнне якой—папярэдняя селекцыя фактаў па прыкмеце рэлевантнасці — нерэлевантнасці і парадкаванне рэлевантных фактаў. Гэта адмысловым чынам настроеная „оптыка”, якая дазваляе бачыць толькі тое, што знаходзіцца ў яе фокусе. Маючы гэта на ўвазе, паспрабуем прасачыць за аўтарскай думкай, прапануючы пры патрэбе некалькі іншыя ракурсы на тыя ж самыя „ландшафты” і „краявіды”, спадзеючыся, што гэткая шматракурснасць ці шматаспектнасць паспрыяе больш „стэрэаскапічнаму” бачанню праблемы, а, можа быць, калісьці і яе хаця б частковаму развязанню.

Андрэй Прохараў пачынае даследаванне з дэзавуявання самой прадметнасці даўняй дыскусіі нарманістаў і антынарманістаў, прынамсі, што да пытання гістарычнасці князя Тура, яго этнічнай прыналежнасці і г. д. Гэтаму прысвечаны раздзел 1 „Князь Тур. История проблемы”. Кардынальныя пытанні дыскусіі: „ці бачыць за паведамленнем летапісу гістарычны факт або лічыць яго легендай, ці прызнаваць князя Тура варагам або славянінам з паходжання, щ бачыць у ягоным імені згадку аб паганскім божышчы” (15). Пытанні далёка не рытарычныя, бо вельмі часта ў неўсведамляным падмурку гістарычнага даследавання ляжаць забабоны, быццам кожны раз, калі гісторык мае справу з пісьмовай крыніцай, то ён і насамрэч мае справу са сведчаннем, хаця, як правіла, ён ужо мае справу з інтэрпрэтацыяй і нават з цэлай серыяй інтэрпрэтацый і рэінтэрпрэтацый, якія рабіліся цягам некалькіх стагоддзяў. І гэта — норма, прыкладам, для сярэднявечнага гістарычнага наратыву. Сітуацыя да пэўнай ступені можа быць выпраўлена пры наяўнасці незалежных адменаў пэўнага паведамлення. А калі такіх адменаў няма, як і няма ўжо шанцаў іх адшукаць? Сітуацыя з летапісным паведамленнем пра князя Тура менавіта гэткая. Ёсць толькі запіс „Аповесці мінулых гадоў” за 980 г.: „Бе бо Рогъволодъ пришелъ и-заморья, имяше власть свою в Полотьске, а Туры Турове, от него же и туровцы прозвашася”. І ўсё.

Даючы ў першым раздзеле экспазіцыю асноўных поглядаў як на гістарычнасць, так і на этнічнасць князя Тура, што былі прапанаваныя за апошнія прыкладна два стагоддзі, аўтар даследавання падводзіць чытача да высновы, што разамкнуць герменеўтычнае кола, застаючыся амаль вылучна ў асадах занадта лаканічнага летапіснага тэксту, немагчыма. Затое можна выняць паведамленне з дадзенага наратыву і ўлучыць яго ў нейкі большы па інфармацыйнасці (калі не амаль неабмежаваны) метанаратыў.

„Наратыў Тура” адасабляецца аўтарам ад „наратыву Рагвалода”. Гэтым самым „тураўскі тэкст” стэрылізуецца як ад нарманскага кантэксту, так адначасна і ад „полацкага тэксту” і, адпаведна, ад агульнабеларускага кантэксту. Апошні, хіба як сцень, толькі пазначыцца аўтарам у заключным 14-м раздзеле „Туровские предания” ў звязку з паданнем пра заснаванне Вільні Гедымінам, а анамастычныя кантраверзы не закранаюцца праз „недахоп месца” (224). У выніку застаецца чыста абстрактны славянскі тэкст: „Туры [имяше власть свою в] Турове, от него же и туровцы прозвашася”, які і павінен быць далей інтэрпрэтаваны ў асадах вялікага метанаратыву.

Але тут паўстае дылема: як разумець гэтае „от него же”? Ад Тура? Ці ад Турава? Класічная сітуацыя: Ромул засноўвае Рым, ад якога пайшло найменне рамеяў-рымлянаў. Або Уладзімір засноўвае горад Уладзімір, жыхары якога называюцца ўладзімірцамі. Так, у прынцыпе, пераважна i ўспрымаўся гэты летапісны пасаж, хаця пра заснаванне горада ў ім гаворка і не ідзе. І Рагвалод, і Тур уваладарваюцца ў ужо існых гарадах, і так здараецца, што імя горада ў другім выпадку аказваецца сугучным з імем князя.

Але А. Прохараў чытае „тураўскі тэкст” іначай. Ён упэўнены, што: „В соответствии с летописной версией оказывается, что туровцы названы по имени князя, а не по названию города, что соответствовало бы лингвистическим представлениям о форме этого слова” (40). Так князь Тур становіцца эпанімам нейкага (этнічнага? родаплемяннога? родавага?) утварэння, а назва горада аказваецца звязанай з абодвума. Родаплемянныя цэнтры сапраўды часта называліся паводле этнічнага наймення мясцовага насельніцтва, напрыклад: мурама (фіна-вугорскі народ) і Мурам, парызіі (кельцкае племя) і Парыж і да г. п.

Уласна на гэтых „трох велярыбах” — узаемнай спалучанасці імя князя-эпаніма, заснавальніка традыцыі, (квазі)-этнічнага наймення і назвы цэнтральнага горада — выбудоўваецца аўтарская канцэпцыя. Пры гэтым прымаецца, што ў аснове тут — фрагмент архаічнага індаеўрапейскага светагляду, які адбіўся ў аповедзе летапісца, нават быў ім анталагізаваны праз улучэнне ў дакладную падзейную храналогію і рэканструкцыі якога прысвечана ладная частка ўсёй кнігі з усім багаццем прыцягнутага для гэтага і па-майстэрску пададзенага матэрыялу.

Зыходны пункт — „празрыстая” этымалагічная сувязь імя князя — Тур і славянскай назвы дзікага быка — тура (21). У 2-м раздзеле „Животное: символ мощи и воинственности” сцісла, але вельмі дэталёва распавядаецца пра жывёлу, якая калісьці, яшчэ ў даледавіковы перыяд, насяляла вялікія абшары Еўропы, Блізкага Ўсходу і Паўночнай Афрыкі, аж пакуль канчаткова не знікла недзе ў XV ст., галоўным чынам дзякуючы дзейнасці чалавека. Уласна, апроч чалавека, у тура па сутнасці не было канкурэнтаў. Гэтая магутная з моцнымі рагамі жывёла не саступала ніводнаму драпежніку. Паляванне на тура было калектыўным прадпрыемствам, а з часам стала наогул прывілеем кіраўнікоў высокага рангу (цароў, каралёў, князёў і г.д.). Разам з тым ужо з часоў палеаліту тур становіцца аб’ектам культавага ўшанавання, сакралізуюцца і часткі ягонага цела, найперш галава і рогі. З апошніх вырабляліся адмысловыя судзіны для піцця — рытоны, якія ў многіх народаў вельмі працяглы час выкарыстоўваліся ў культавай практыцы.

Зусім не выпадкова, што адмысловыя якасці тура зрабіліся грунтам для метафарычнага азначэння мужчынскай годнасці ў многіх народаў, у тым ліку ў індаеўрапейцаў. Больш за тое, словы са значэннем „бык” і „асобіна мужчынскага полу, самец”, „мужчына”, „муж” азначаліся аднолькава: параўн. ст.- інд. Uṛṣa „самец, бык, мужчына, муж”, і.-е. H2er- „мужчына, самец” > ст.-інд. ṛsa-bha „бык, правадыр”, ст.-гр. έρσην „мужчынскі; мужны; магутны”, лув. arrazza „самец” і г. д. (адсюль выводзяць назву народа эрзя). Тое самае датычыць і дэрыватаў і.-е. *te- „разбухаць, павялічвацца; тлушч; натоўп, народ; моцны; кіпець” і інш. (параўн. ст.-інд. turyā′ „сіла, моц”) (Pokorny 1080-1085), сярод якіх і індаеўрапейскія назвы быка, тура. Словы ад гэтых асноў займалі адно з цэнтральных месцаў у анамастыконе ўсіх індаеўрапейскіх народаў, у тым ліку ў антрапаніміі і этнаніміі.

Міф „жыве” ў самой сістэме мовы, а таму падобны (супольны) моўны досвед свету не можа не прыводзіць да паўстання блізкіх па форме і па змесце міфалагічных наратываў. Пераважна менавіта на гэтым тэзісе засноўвае А. Прохараў свой далейшы аналіз, хаця яўна яго і не фармулюе. Больш за тое, ён і сам нібы не гатовы паслядоўна яго правесці, бо з трох верагодных магчымасцяў — 1) генетычная сувязь, 2) паралельнае развіццё, 3) запазычанне ў выніку кантактнага ўзаемадзеяння — перавага відавочна аддаецца трэцяй. Менавіта яна і штурхае аўтара пусціцца ў захапляльнае, хаця і небяспечнае, падарожжа па эпохах і краінах у пошуках міфалагічных „сваякоў” i / ці „папярэднікаў” князя Тура.

Найперш яго позірк спыняецца на іранскім свеце (раздзел 3 „Имя князя — Тур”). І гэта не выпадкова, бо менавіта ў іранцаў сітуацыя намінацыі словамі аднаго кораня і валадара-эпаніма, і народа, і краіны, якую ён насяляе, выступае ў найбольш чыстым выглядзе. Там жа знаходзіцца і міфалагічны аднайменнік нашага Тура — Тур (Thurá), сярэдні сын цара Траэтаоны (Ферыдуна ў „Шахнамэ” Фірдаусі). Істотна тое, што ў міфе апавядаецца пра часы, яшчэ вельмі блізкія да часоў стварэння, адпаведна, пра найбліжэйшых нашчадкаў першых насельнікаў зямлі. Пасля выпрабавання бацька дае сынам імёны паводле іх якасцяў і наканавання: малодшаму — „брахманскае” імя Ар’я, сярэдняму — „кшатрыйскае” імя Тура, старэйшаму — Сайрыма (трэба думаць, адпаведнае „трэцяй функцыі” — гаспадарчай, паводле Ж. Дзюмезіля). Яны ж аказваюцца і родапачынальнікамі народаў: арыяў-іранцаў, туранцаў і, верагодна, сарматаў. Асноўная калізія „Шахнамэ” — дынастычнае суперніцтва паміж іранцамі і туранцамі, якое, падобна да суперніцтва пандаваў і каўраваў у „Махабхараце” і траянцаў і ахейцаў у „Іліядзе”, набывае па сутнасці касмаганічнае гучанне.

Даволі дэталёва разабраўшы дадзены сюжэт, А. Прохараў зацямляе: „Некаторыя матывы іранскага падання супадаюць з легендамі аб палескім князі Туры. Абодвух разглядаюць як эпанімы: паводле імя палескага Тура названы горад і яго насельніцтва, паводле імя іранскага — краіна i яе насельнікі. І гэта, канечне, сама адпаведнасць імёнаў, якія адлюстроўваюць ідэю сілы і магутнасці” (55).

Адштурхоўваючыся ад гэтага сцвярджэння, аўтар спрабуе акрэсліць прастору і час магчымага ўзаемадзеяння далёкіх продкаў палешукоў з іранцамі, і яго позірк натуральна спыняецца на Паўночным Прычарнамор’і (раздзел 4 „Причерноморье: степной иранский мир и милоградцы”). У якаcni аб’ектаў культурнага ўздзеяння разглядаюцца насельнікі поўдня цяперашняй Беларусі і поўначы Ўкраіны, якія стварылі так званую мілаградскую культуру жалезнага веку (пераважна сярэдзіны І тыс. да н. э.). Суб’ект уздзеяння — прадстаўнікі скіфскага суперэтнасу, якія панавалі ў Паўночным Прычарнамор’і да прыходу сарматаў (прыкладна да ІІІ ст. да н. э.).

Кантакты (і канфлікты) жыхароў Верхняга Падняпроўя „мілаградцаў”) з блізкім іранскім светам сведчацца і археалагічна, і лінгвістычна. Узаемадзейнічалі са скіфамі і тыя групы Цэнтральнай Еўропы, на грунце якіх пазней склаліся праславяне. Апошняе пацвярджаецца як асаблівасцямі светагляду ранніх славян, які яўна зазнаў іранскі ўплыў (словы бог, мір, рай і інш.), так і пэўнай колькасцю паказальных іранізмаў у славянскіх гаворках, асабліва заходнеславянскіх. А. Прохараў прыводзіць спіс такіх запазычанняў, які, праўда, не ва ўсіх адносінах бездакорны.

Так, авест. spənta- „моцны, святы” яўна не з гэтага спісу, бо ёсць літ. šveñtas „святы, сакральны”[1]. Авест. gar-, gərən-, gairya- „любіць” семантычна далёкае ад праслав. rьti „прыносіць ахвяру, служыць багам”. Апошняе звязана з літ. gìrti „хваліць”, ст.-прус. girtwei „славіць”, лат. dzirties „пахваляцца”, ст.-інд. gṛṇāti „славіць, спявае” < і.-е. *ger(э)- „уздымаць голас, хваліць” (ЭСБМ 3,239; Фасмер II, 50, 63; Pokorny 478). Праслав. irij / vyraj толькі гіпатэтычна можна звязаць са ст.-іран. airyā-(dahyu) „дахі (назва народа)” або наогул „арыйская краіна”. Больш імаверная версія В.У. Мартынава пра сувязь з зах.-балц. pluralia tantum *iuriai (ст.-прус. iuriay „мора”) (ЭСБМ 2, 280). Некаторыя прыклады, хутчэй за ўсё, адлюстроўваюць генетычнае адзінства, а не запазычанне, параўн. ст.-перс. zūrah- „зло, несправядлівасць”: праслав. zъlъ „зло, злы”: ст.-анг. gylt, gelt, gilt, gielt „грэх, віна, злачынства, памылка”, анг. guilt „віна, грэх”: літ. atžúlas „цвёрды, злы”, ст.-інд. hvárati, hválati „ідзе крывымі шляхамі, пятляе, запінаецца, падае” і інш. (ЭСБМ 3, 335-336; Фасмер ІІ, 99; Pokorny І, 489-490).

Затое можна было б прывесці ізаляваную заходнебеларускую лексему дан „дождж” (Дáну доўго ні было, то ўсё пасохло”, Іўеўскі р-н)[2], для якой, як быццам, можна знайсці толькі індаіранскія адпаведнікі: авест. dānu- „рака”, асец. don „рака, вада”, ст.-інд. danu „вадкасць, якая сочыцца”. Хаця стараіндыйскі прыклад нават бліжэйшы. Гэтая акалічнасць, безумоўна, вартая больш пільнай увагі.

Таксама цікавыя назіранні Ф.Д. Клімчука, што да перагаласоўкі e > a ў гаворках Драгічынскага, Іванаўскага, Маларыцкага, Кобрынскага і Пінскага раёнаў кшталту дань „дзень”, набо „неба”, сарцэ „сэрца”, мад „мёд”, вачур „вечар” i інш., якая быццам бы адпавядае вядомай індаіранскай фанетычнай асаблівасці[3]. Сам Ф.Д. Клімчук зацямляе: „Хутчэй за ўсё гэта звычайная выпадковасць”, але дапускае, што пэўны час магло існаваць змяшанае славянска-іранскае і славянска-індаарыйскае насельніцтва, але індаіранскі кампанент быў цалкам асіміляваны, засталіся толькі некаторыя моўныя сляды. Насамрэч, тут поўнай адпаведнасці няма, бо палескае e > a адбываецца толькі ў націскных складах, тады як у індаіранскіх мовах e, о> a ўва ўсіх пазіцыях.

Закрануўшы тэму ірана-палескіх кантактаў, аўтару не варта было абмяжоўвацца толькі жалезным векам. Бо самыя непасрэдныя кантакты маглі мець месца акурат у другой палове Х ст. У гэты час Фірдаусі ствараў свою паэму „Шахнамэ”, г. зн., па сутнасці, афармляў тое, што было на слыху ў іранскім свеце і існавала ў розных фальклорных формах, i ў гэты ж час у Кіеве вайсковы гарнізон складаўся амаль вылучна з харэзмійцаў і імі ж здзяйснялася адміністрацыйная ўлада. Новыя гаспадары Кіева — русы — павінны былі лічыцца з гэтай рэаліяй і нават улучылі ў кіеўскі пантэон іранскіх Хорса і Сімаргла (980 г.).

У 5-м раздзеле „Причерноморье: греки и тавры” А. Прохараў працягвае пошук магчымых крыніц палескага „тэксту Тура” і знаходзіць іх на Крымскай паўвыспе. Гэта племя горцаў-таўраў. Іх этнічнае імя відавочна звязана з ст.-гр. ταυρος „бык”, аднак невядома, ці была гэта саманазва, ці так грэкі па-свойму перадалі нейкае іншае найменне. Невядома таксама, кім былі таўры паводле моўнай прыналежнасці. Аднак тое, што распавядалі грэкі пра таўраў, сапраўды, самым непасрэдным чынам было звязана з „бычынай” тэмай. Так, познеантычны аўтар Стэфан Візантыйскі (V ст. н. э.) паведамляў, што таўры названы так таму, што тут некалі Асірыс, запрэгшы пару быкоў, узараў зямлю. Гэта вельмі падобна на культуртрэгерскую дзейнасць аркадзяніна Эвандра па прыбыцці яго ў Лацый недзе ў XIII ст. да н. э. Так, Аўрэлій Віктар у „Паходжанні рымскага народа” сведчыць, што менавіта Эвандр навучыў тубыльцаў абрабляць зямлю з дапамогай пары валоў (Orig. V.3).

Уяўляе цікавасць эпіклеза Артэміды — Ταυροπόλα, якая не мае адзначнай інтэрпрэтацыі. Слова тлумачаць і як „тая, што едзе на быках”, і як „шанаваная ў Таўрыдзе або таўрамі”. Ёсць і іншыя тлумачэнні (90). Звяртае ўвагу, прынамсі, фармальнае падабенства ст.-гр. Ταυροπόλα і літоўскага тапоніма Taurapilis (літаральна „замак Тура або тура”, цяпер вёска Уцянскага раёна на паўднёвым беразе возера Tauragnas) пры этымалагічнай тоеснасці ст.-гр. πόλις „горад” і літ. pilìs „замак” (параўн. ст.-інд. pura „крэпасць, умацаваны горад”). Да літоўскай назвы блізкая беларуская назва вёскі Турасполле Ушацкага раёна. Тады эпіклезу Артэміды можна было б растлумачыць як „таўрапольская”, г. зн. „з горада таўраў” (магчыма, Херсанеса Таўрыцкага). На тое, што назвы гарадоў маглі ўтварацца паводле такой мадэлі, паказвае і назва сіцылійскага горада Ταυρομένιον у Вялікай Грэцыі ля падножжа гары Ταύρος, дзе фармант -μεν- / -μιν- можа быць супастаўлены з агульналувійскім *mena- „горад”, адкуль лув. іер. mina, лік. meñne з тым жа значэннем і, верагодна, фрак. -μινα у тапоніме Βουρδόμινα, дзе першая частка тлумачыцца з і.-е. *bhred(h)- „пераходзіць уброд”[4]. У лувійскіх і фракійскай мовах гэта — супольная семантычная інавацыя ў і.-е. *men- „узвышацца” (адкуль назвы для „гары” ў іншых індаеўрапейскіх мовах). Між іншага, Ταυρομένιον меў і іншую форму назвы — Ταορμίνα, што цалкам суадносіцца з лувійскім іерагліфічным і фракійскім словамі. Але з імі цікава супаставіць дзве мясцовыя назвы ўжо непасрэдна з нашых абсягаў. Гэта в. Залатаміно Кармянскага раёна і, верагодна, в. Рудаміна Віленскага раёна. Побач з в. Залатаміно ёсць два гарадзішчы, адно з якіх называецца Гарадок. Апошняя акалічнасць істотная, калі ўлічыць наяўнасць іншых эксклюзіўных фрака-балта-беларускіх адпаведнікаў (аб чым ніжэй), істотных для тэмы Baltica-(Albaruthenica)-Thracica. Альтэрнатыўна Ταυροπόλα можа тлумачыцца як „звязаная з ахвярапрынашэннем (забойствам) быка”, калі дапусціць, што ў мове самых таўраў этымалагічнае b перайшло ў p, як у мове пеласгаў — гіпатэтычнага палеабалканскага насельніцтва. Праўда, рэальных сведчанняў пра ахвярапрынашэнні быка Артэмідзе Таўраполе няма[5].

Ba ўсякім разе і ў адным, і ў другім выпадку пазначаюцца зусім іншыя сувязі з Балкана-Карпацкім рэгіёнам, чым тыя, што спрабуе выявіць А. Прохараў. Але гутарка аб гэтым яшчэ наперадзе.

Пасля даволі падрабязнага аповеду пра крымскіх таўраў аўтар накіроўвае свой позірк на Блізкі Ўсход (раздзел 6 „Ближний Восток: колыбель доместикации и культа?”), але мы затрымаемся яшчэ крыху ў Паўночным Прычарнамор’і, каб затым накіравацца не на Блізкі, а вельмі далёкі Паўднёвы Ўсход, а менавіта ў Індыю. Прычына — пражыванне ў непасрэднай блізіні з крымскімі таўрамі (у нізоўях Кубані, на Таманскай паўвыспе і Чарнаморскім узбярэжжы да цяперашняй Анапы) і па суседстве з мэотамі рэліктавага арыйскага племені сіндаў, што пакінула шматлікія лінгвістычныя сляды сваёй тут прысутнасці[6]. Але не яны непасрэдна нас будуць тут цікавіць, а іх крэўныя, што ў II тыс. да н. э. здзейснілі далёкую міграцыю на Індыйскі субкантынент і ў сваіх святарных кнігах данеслі да нас шмат успамінаў пра сваю колішнюю прарадзіму. І тут А. Прохараў знайшоў бы нешта ў найвышэйшай ступені для сябе (і для чытачоў) цікавае.

Ідзецца пра слынныя пяць рыгведыйскіх плямёнаў, якія даўно прыцягваюць увагу даследнікаў[7]. Згадкі пра іх шматлікія ў „Рыгведзе”, хаця ў поўным складзе яны называюцца толькі аднойчы: Yadu, Turvaa, Anu, Druhyu i Pūru (RV I.108.6). Апроч таго, першыя чатыры з пералічаных згадваюцца разам у (RV VIII.10.5), у іншых гімнах Yadu найчасцей фігуруюць разам з Turvaa, а Anu і Druhyu згадваюцца наогул не часта.

Характэрна, што дадзеныя этнонімы ў шэрагу выпадкаў непасрэдна звязваюцца з імёнамі іх эпанімаў або ўладароў. Так, вядома, што супраць Аляксандра Вялікага выступіла індыйскае войска на чале з царом Порам ώρος), імя якога ўяўляе грэцызаваную форму імя Pūru[8]. Індыйцы пацярпелі паразу, але Аляксандр паставіў цара Пора сатрапам Паўночнага Пенджаба. Pūru і Paurava часта згадваюцца ў „Махабхараце” ў сувязі з бітвай каўраваў і пандаваў на полі Курукшэтра.

Але ў гэтым жа эпічным творы ёсць іншы, вельмі цікавы аповед, пра цара Yayāti (Mbh. 1, 79). Апавядаецца, што ў цара Yayāti было пяць сыноў: Yadu і Turvaa ад жонкі-брахманкі Devayānī і Anu, Druhyu i Pūru (або Ṗuru) ад каханкі-кшатрыйка, Śarmiṣṭa, якая была служанкай Devayānī. Калі праўда раскрылася, Яяці быў урочаны на заўчасную старасць пры ўмове, калі ніхто з сыноў не ахвяруе яму сваёй маладосці. Першыя чацвёра адмовіліся зрабіць гэта і былі праклятыя бацькам, і толькі самы малодшы Пуру добраахвотна пайшоў на ахвяру і быў названы нашчадкам трона. Цар Yayāti вядомы таксама „Рыгведзе” (RV І.31.17), дзе ён называецца сынам цара Месяцавай дынастыі Nahusa (RV X.63.1). Некаторыя дэталі падаюцца таксама ў (Mbh. 5. 104-121; 5.147.3-13; 12.29. 90-91).

Адзначым, што, адрозна ад іранскай версіі падання пра бацькава блаславенне сынам і аднясенне кожнага да пэўнай „варны”, у індыйскай версіі ідзецца пра бацькаў праклён і пазбаўленне сыноў іх варнавай прыналежнасці. Кожнаму сыну Яяці адрасуе асобны праклён[9]. Так, Яду і яго нашчадкі Ядавы ніколі не змогуць цараваць. Турваса стане царом народа, які не пільнуецца каставых правілаў, які заключае міжкаставыя шлюбы, ладзіць „звярыныя” рытуалы[10], вядзе грахоўнае жыццё і, наогул, ёсць неарыйскім і барбарскім. Друг’ю, паводле праклёну, сыйдзе са сваімі паслядоўнікамі ў месца, дзе перасоўвацца можна будзе толькі на плытах, і будзе ў іх не царом, а толькі правадыром. Нарэшце, Ану і яго нашчадкам наканавана памерці заўчасна і быць пахаванымі без ганаровага аддання іх цел агню. Так „Махабхарата” вытлумачае амаль поўнае знікненне ў эпічны перыяд памяці пра ведыйскія „пяць плямёнаў”. Галоўная ўвага ў эпасе пераносіцца на Ядаваў (нашчадкаў Яду), у якіх нарадзіўся Крышна, і паўраваў (нашчадкаў Пуру) — продкаў пандаваў і каўраваў, якія і праславіліся бітвай на Курукшэтры.

Але ці не найбольшую цікавасць уяўляе тое, што „пяць плямёнаў”, вядомыя ў постведыйскі час як Pañcālá, якія насялялі аднайменную дзяржаву ў Паўночнай Індыі, пачаткова ў сваёй сукупнасці называліся Krìvi. Так, у прыватнасці, разумеліся Pañcālá ў „Шатапатхабрахмане” (SB.13.5.4.7b). Krìvi часта згадваюцца ў „Рыгведзе” (RV VIII.20,24; 22.12), а таксама ў „Самаведзе”[11], часта як супернікі Індры, што трэба разумець як паказанне на непрыманне часткай паўночных арыяў пэўных рэлігійных інавацый, якія пазней крышталізаваліся ў брахманізме. Krìvi і Turvaa вельмі хутка знікаюць з літаратурных помнікаў.

Этымалогія Krìvi застаецца няяснай дагэтуль. Онім Turvaa вельмі верагодна звязаны з ст.-інд. turá „хуткі, таропкі; моцны, поўны сіл; багаты; упарты, заўзяты”, turvái „які пераадольвае, падаўляе; пераможны”, tūrāçа „назва паўночнай часткі Курукшэтры”, tū’rvi „поўны сіл; які пераўзыходзіць” і да г. п., г. зн. працягвае тое кола значэнняў, якія найперш цікавяць А. Прохарава.

Не трэба мець надта смелую фантазію, каб заўважыць, што, прынамсі, на фонамарфалагічным узроўні апісаная сітуацыя на Поўначы Індыі часоў пачатку каланізацыі Індыйскага субкантынента вельмі блізкая да той, што апісана ў недатаванай частцы „Аповесці мінулых гадоў”. Так, Krìvi даўно супастаўляецца з племянным звязам крывічоў. Ёсць падставы супаставіць Pūru з палянамі. Стараіндыйскае слова можа тлумачыцца ў звязку з ст.-інд. purú „шматлікі; поўны”, роднасным да ст.-гр. pολύς „шматлікі, вялікі, агромністы” (у множным ліку таксама „большая частка, бальшыня, натоўп, народ”), праслав. *pьlnъ, ст.-інд.pūrás, авест.pərəna-, гоц. fulls, літ. pìlnas „тое самае” і да г. п. (Фасмер ІІІ, 312).

У гэтым стасунку ўяўляе таксама цікавасць паведамленне Дыядора Сіцылійскага (Diod. Sic. Hist. Lib. II.43) аб паходжанні скіфаў ад братоў (магчыма, блізнятаў) Пала (Πάλος) i Напа (Νάπης), сыноў Скіфа (Σκύθης), аднаго з сыноў Дзэўса і земленароджанай дзевы са змяінай ніжняй часткай цела. Ад гэтых братоў бяруць пачатак два народы — палы (Πάλοι) i напы (Νάπαι), ад гэтых апошніх — шматлікія скіфскія плямёны, якія мелі „выбітных цароў, па імёнах якіх адны былі названы сакамі, іншыя масагетамі, некаторыя арымаспамі i падобна да іх шматлікія іншыя” (Diod. Sic. Hist. Lib. II.43.5).

Імя Нап, хутчэй за ўсё, звязана з авест. nápāt- „нашчадак”, ст.-інд. nápāt, náptar „нашчадак, сын, унук”, naptī- „дачка, унучка”, лац. nepōs, -ōtis „унук, прапраўнук, пляменнік”, neptis „унучка, пляменніца” < і.-е. *nep(ō)t-, да якога таксама лац. Neptūnus, ірл. Nechtan (валадар калодзежа), іран. apām nápāt- (эпітэт агню ў індаіранцаў). Верагодна, утворана адмоўнай часціцай і асновай са значэннем „валодаць, быць гаспадаром”. Роскід значэнняў ад „нашчадак” да „пляменнік” звязаны са зменай сістэмы спадкавання: пачаткова спадкаемцам быў пляменнік (сын сястры), а потым — сын па бацькавай лініі. Адпаведна або пляменнік, або сын аказваўся неспадкаемцам, „негаспадаром”. Сітуацыя адбілася і ў беларускім слове нябога „пляменнік, пляменніца” = „той / тая, што не маюць долі (у спадчыне)” (параўн. таксама рус. небогий „неимущий”, убогий). Для скіфскай мовы было характэрнымзнікненнеіндаіранскага th>h: cкіф. *Yakšām-pāyah, назва святога месца каля ракі Гіпаніс (Паўднёвы Буг), дзе знаходзілася крыніца з салёнай вадой (‘Eξaμπaιος у: Her. IV, 52) < індаіран. *Yakšām pathayas (літаральна „шляхі якшаў”). Другая частка ўяўляе скіф. nom. pl. *pāyah ад скіф, pāy (< *pahi) „шляхі” (ст.-інд. pathi-, мн. лік pathayas, ст.-перс. paЗi- < і.-е. *ptə-)[12].

Імя Пал уяўляе поўную адпаведнасць ведыйскаму Pūru, калі ўзяць пад увагу, што ў скіфскай мове іран. *-rn- > скіф. -ll- як, напрыклад, у скіф. Māspallā — імя скіфскай багіні Месяца (Мεσπέλλα). ή Σελήνη παρά Σκύθαι Hes.) < іран. *Mas-pərənā- пры ст.-перс. Māh- „багіня Месяца”, māh- „Месяц”, ст.-інд. mās „Месяц”. Скіфскае тэафорнае імя ўтворана гэтак жа, як і агульнаіндаіранскае *pṛṇa-mās- „поўны месяц” (ст.-інд. pūrá-mās-, авест. pərənō.māh- „Месяц, боства Месяца”[13]. Цікава, што выкарыстоўваліся і кароткія формы для азначэння „поўнага Месяца” кшталту бел. поўня, літ. pìlnatis „поўня”, ст.-інд. pūrітā „тое самае”, а таксама хатан. purrā- „Месяц” (< * pṛṇā- „поўная”). Аднак імя Пал можа і непасрэдна працягваць іран. par- „напаўняць” (< і.-е. *pelə- > авест.par- „напаўняць”, parənah-vant- „багаты”, ст.-інд. parīa- „дастатак, багацце”, parī-man- „паўната, поўня”) (Pokorny 799).

У Плінія гэтыя Палы і Напы сустракаюцца ў дзвюх формах: Inapaei Spalaei і Napaei Pelaei (Plin. Hist. Nat. 6, 7, 22). З формай Spalaei звязваюць Спалаў (Spali), якіх перамаглі готы (Iord. Get. IV, 27-28). Украінскі гісторык М. Грушэўскі адзначаў: «У гоцкай народнай традыцыі, пераказанай у Ярдана, захаваліся згадкі пра вандроўку непераходнымі багністымі абшарамі — відавочна, палескімі; там на гацях правалілася і загінула плойма людзей. Пераправіўшыся праз тыя багны, Готы перайшлі ў край, празваны імі Oium, але тут мусілі вытрымаць вайну з тубыльцамі (у Ярдана Spali). Хаця традыцыя ўяўляе гэтую барацьбу ўдалай для Готаў, але ў сапраўднасці мусіла быць іначай, калі Готы не засталіся ў гэтых прывабных, як кажа традыцыя, краях, а мусілі „спяшацца на край Скіфіі, над Чорнае мора”»[14]. З этноніма Spali выводзяць слав. сполинъ, исполинъ „волат, асілак” (параўн. нов.-в.-ням. Hüne „волат” (ад імя гунаў), рус. обрин, польск. olbrzym (ад Обраў-Авараў) (Фасмер, ІІ, 411-412). Ужо Ілавайскі звязваў са Спаламі этнонім паляне[15]. Іншая справа, што „паляне” фігуруюць у ранняй гісторыі славян двойчы — у Сярэднім Падняпроўі і на тэрыторыі цяперашняй Польшчы. У гэтых жа дзвюх зонах сустракаецца і тапахаранімічны дублет: Киïв і Kujawy. Іранскія сувязі першага добра вядомыя. Вядомыя і ірана-заходнеславянскія, асабліва моўныя, сувязі. Вельмі імаверная этымалогія Кіева — ад іранскага імя Kūya (Kūye) < малодшаавест. *kaoya- < *kavya-, звязанага з назвай іранскай дынастыі Каянідаў[16].

Для нас жа несумненную цікавасць уяўляе той факт, што аснова *Pol- сустракаецца ў імені легендарнага першапродка беларусаў Белаполя. Бел- было дададзена пазней дзеля ўзгаднення з этнонімам беларусы. А вось *Pol- сапраўды можа адлюстроўваць вельмі архаічны стан, паколькі сам Белаполь з’яўляецца сынам легендарнага князя Бая, міфаграфія якога цалкам адпавядае міфаграфіям ведыйскага Ямы, авестыйскага Йімы і да іх пад.

Істотна адзначыць, што ў „Авесце” першапачатковае месца кіравання дынастыі Каянідаў (Кеянідаў) звязваецца з міфічнай прарадзімай арыяў у наваколлі вялікага возера Ворукаша ля падножжа Сусветнай гары Хары Бэрэзайці (Высокай Хары) або Йемавенд (Гары Йімы). На тэрыторыю на поўнач ад Чорнага мора паказвае такая дэталь аповеду пра Йіму — валадара „залатога веку”, як згадка пра лютыя зімы з Поўначы, ад якіх Йіма ратаваў людзей у збудаванай ім Вары.

Toe самае можна сказаць і пра ведыйскія „пяць плямёнаў”. Яны таксама блізкія да першага пакалення людзей (сёмае пакаленне пасля Ману), а месца пачатковага пражывання — Джамбудвіпа (Jambudvīpa) — міфічная паўночная прарадзіма. Jambudvīpa — літаральна „Выспа ружовых яблыкаў” — адзін з сямі мацерыкоў, размешчаных вакол залатой гары Мэру. Сама яна ляжыць ля паўднёвага схілу гары.

Паўночны комплекс у міфалогіях індаіранцаў і грэкаў добра вядомы[17], і тут няма патрэбы на ім запыняцца. Аднак варта адзначыць, што амаль усё, што нам вядома пра гэты „страчаны паўночны вырай” са старажытных міфалогій, мы знаходзім і ў беларускім фальклоры. Гэта вобраз ідэальных прасторы і часу, якія ўсталёўваюцца на двары добрага гаспадара на Вялікдзень (Каляды) падчас прыходу да яго валачобнікаў (калядоўшчыкаў). Не выпадковая таму тут адсылка да пракаветных часоў, калі свет толькі-толькі паўстаў і яшчэ не быў сапсаваны інтэрвенцыямі сіл Хаосу, разладу, заняпаду: „Пойдзем мы, козка, / На сіне мора. / Мы к табе, Ляксандра, / Не самі прышлі, / Нас гасподзь паслаў, I Як сам свет настаў…”[18]. У валачобных песнях ідэальны парадак апісваецца праз элементы, так бы мовіць, ужо паўсталага „гэтага свету”, з вельмі актыўным выкарыстаннем ландшафтавай сімволікі. Пры гэтым выкарыстоўваецца амаль поўны набор семіятычных (знакавых) прыкмет гэтага „зямнога выраю”.

Па-першае, гэта матыў цяжкай дасягальнасці ідэальнага месца. Ад астатняй, яшчэ не ўпарадкаванай, па сутнасці, хаатычнай прасторы ён аддзелены цяжка праходнай воднай перашкодай (напрыклад, „рэчкай быстрай, беражыстай”). Патрапіць туды без дапамогі, без „санкцыі” самога бога проста немагчыма. Абкружанасць новаўзніклага „зямнога выраю” вадой якраз і сімвалізуе з’яўленне Касмічнага Парадку ў самым асяродку пракаветных водаў, пракаветнага „бязэднага Акіяна”. Але ў адрозненне ад іншых індаеўрапейскіх традыцый, якія змяшчаюць „зямны вырай” недзе далёка на Поўначы, у беларускіх песнях гэты „вырай” адтуляецца літаральна ў кожным падворку, куды завітаюць валачобнікі, якія сваімі рытуальнымі дзеяннямі нібы расчыняюць іншае вымярэнне быцця.

Па-другое, гэта вобраз „залатой гары”, на якой стаіць ідэальны падворак або якая сама стаіць як „сусветная гара”, што ўяўляе сабой вось Сусвету і задае вертыкальную структуру новага Космасу. Ёй адпавядаюць індыйская „залатая Мэру”— месца знаходжання багоў, іранская Хара Бэрэзайці („Высокая Хара”) або Рыпейскія горы ў грэкаў.

Цікава, што назвы накшталт Залатая Гара або Залатая Горка багата прадстаўлены ў нашай тапаніміцы (Менск; наваколле в. Халопенічы Барысаўскага р-на; параўн. яшчэ в. Залатаміно на Гомельшчыне, верагодна, з гэткай жа семантыкай). Але што не менш цікава, ёсць у нас і свае Райскія Горы — узгор’е паміж Невелем і Себежам, якое з’яўляецца водападзелам паміж Дзвіной і Вялікай. З іх найбольш вядомая Багатыр Гара паблізу мястэчка Расоны, якую народнае паданне звязвае з жанчынай-асілкам[19], а асілкі, у сваю чаргу, разумеліся як першанасельнікі нашага краю.

Па-трэцяе, вобраз абгароджанага тынам райскага саду. У песнях пра гэта пяецца гэтак: „Слаўны наш пан, чым ён славён, / Ці сваім дабром, ці сваім уборам? / На яго двары вялікая ўцеха, / А якая ўцеха? — Залатая гара, / Сад-вінаград, райскія птахі…”[20]. Нагадаю ў звязку з гэтым, што азначэнні выраю ў еўрапейскіх мовах (парадыз) паходзяць ад іранскага слова pairidaēza-, што літаральна азначае „з усіх бакоў абгароджанае месца” і, адпаведна, „райскі сад”. Асяродак гэтага саду — дрэва „з залатой карой, з сарэбраным лісцем” або „з залатымі росамі”. Акурат гэткае ж дрэва з залатой карой —parijāta „дрэва здзяйснення жаданняў” — расце і пасярод svargá — выраю бога Грымотніка Індры — на вяршыні залатой гары Мэру, паводле індыйскіх уяўленняў. Таму цалкам натуральная прысутнасць на гэтым „сусветным дрэве” „райскіх птушак”, як у прыведзеным вышэй урыўку з нашай песні.

Па-чацвёртае, гэта вобраз „святой ракі”, якая сцякае на вяршыню „залатой гары” проста з неба. У нашых песнях гэта сімвалічна выражаецца тым, што ўзнікае яна са слязы, якую выраніў сам бог. Уяўленні пра „нябесную раку” мы таксама знаходзім у міфалогіях індыйцаў, іранцаў і грэкаў.

Ёсць і іншыя, не менш паказальныя, сыходжанні.

3 кароткага агляду прыведзеных дадзеных можна зрабіць выснову, што наратыўная аснова і індыйскага, і іранскага, і скіфскага эпасаў адна і тая ж, і склалася яна, хутчэй за ўсё, менавіта ў Паўночным Прычарнамор’і. Таму не дзіўна, што чатыры з пяці называных у Ведах і пазнейшых тэкстах этнонімаў маюць — mutatis mutandis — адпаведнікі менавіта на тэрыторыях, што ляжаць на поўнач ад Чорнага мора. Так, ведыйскім Turvaa вельмі спакусліва паставіць у адпаведнасць гіпатэтычных тураўцаў, Pūru — летапісных палянаў, Druhyu дрыгавічоў (параўн. Δρουγουβιται Канстанціна Парфірагенета), Yadu яцвягаў. Нагадаю, што Yadu і Turvaa часта згадваюцца разам. Нарэше, усе „пяць плямёнаў” Рыгведы спачатку называліся Krìvi, якім, натуральна, адпавядаюць крывічы, тым больш што пачатковая аўтэнтычная іх назва магла быць Kriev(a)i, пра што сведчыць сучасная латышская назва Расіі — Krievija.

Сляды — паку ль цяжка датаванага — колішняга ўзаемадзеяння продкаў сённяшніх украінцаў і, прынамсі, часткі беларусаў з рэліктавымі індаарыйскімі этнасамі (мэотамі? сіндамі? іншымі?) не менш красамоўныя за іранскія. Вышэй ужо прыводзіўся прыклад ізаляванага заходнебеларускага дан „дождж” з хутчэй індаарыйскімі, чым іранскімі адпаведнікамі. Можна прывесці фармальна і семантычна тоесныя бел. прастора, укр. простора і снскр. prastara (ад дзеяслова star „пашыраць, распаўсюджваць; пакрываць, ахутваць”). Яшчэ больш цікавыя бел. багата, укр. богато, снскр. bahutā, якія ўсе маюць значэнне „многа, шмат, вялікая колькасць, мноства”. Роднасць з багаты падманлівая, бо стараіндыйскае слова паходзіць з і.-е. bhenĝh-, bhĝh- „тоўсты, тлусты” (Pokorny 127-128), а не з і.-е. bhag- 1 „дзяліць, падзяляць”, адкуль і слав. богъ, богатъ (Pokorny 107). Такім чынам, беларуска-ўкраінская ізалекса з’яўляецца запазычаннем з нейкай індаарыйскай мовы. Беларуска-ўкраінскае слова гарэлка (бел. таксама гáра) мае санскрыцкі адпаведнік gará „напой, пітво” ад дзеяслова gar „глытаць” (параўн. літ. gérti, лат. dzert „піць”, бел. загар „запой”, рус. нажраться „напіцца”), утвораны па той жа мадэлі, што і піва ад піць.

Гэта далёка не поўны, але даволі паказальны пералік вылучных (паўднёва)беларуска-ўкраінска-арыйскіх адпаведнікаў.

Як бачым, калі крыху змяніць ракурс, то можа паўстаць не менш займальны сюжэт, чым той, што прапанаваў аўтар. Аднак ён, безумоўна, патрабуе больш дэталёвага спецыяльнага абмеркавання.

Варта ў звязку з папярэднім прыгадаць, што на самай поўначы старажытнай Анатоліі існавала гістарычная вобласць Пала (Palā, пазней увайшла ў склад Пафлагоніі), населеная палайцамі — народам, які размаўляў на палайскай мове (palāumnili), роднаснай мовам хетаў, лувійцаў, лідзійцаў. Сувязь гэтай назвы са скіфскімі паламі не можа быць выключана, бо скіфы здавёндаўна рабілі рэйды ў Малую Азію, у тым ліку і праз Фракійскі Баспор і Дарданэлы, г. зн. шляхам, якім у Малую Азію трапілі анаталійцы (каля 2000 г. да н. э.), мітанійскія арыі, фрыгійцы (каля 1200 г. да н. э.), частка фракійцаў, кімерыйцы, а пазней таксама і галы (277 г. да н. э.). Але назва анаталійскай Палы хутчэй за ўсё звязана з хец. palhi- „шырыня”, што для геаграфічнай назвы цалкам матывавана. Хаця, трэба, заўважыць, што ў Пафлагоніі было добра вядомае ўласнае імя Πυλαιμένης[21], аснова якога, верагодна, звязана з хец. pūl- „многа, шмат, масса”, г. зн. можа таксама быць працягам і.-е. *p- і, такім чынам, пашыраць шэраг тых імёнаў і этнічных назоваў, якія былі разгледжаны вышэй. Больш за тое, Пліні Старэйшы (Plin. Hist. Nat. VI 2.5) паведамляе: „За гэтай ракой (Billis.— С. С.) — народ Пафлагоніі, які некаторымі называецца Пілэмэны (Pylaemeniam)”. У Гамера Πυλαιμένης — правадыр пафлагонцаў, саюзнікаў траянцаў. Менавіта з яго пазнейшыя пафлагонскія валадары вялі сваё паходжанне, а таму i саму краіну часам называлі Піламэнія (Πυλαιμενία).

He лішне адзначыць, што з захаду Пафлагонія межавала з Бітыніяй (Bithynia), заснаванай фракійскімі каланістамі, a з поўдня гарой Алімп аддзялялася ад Фрыгіі. У Пафлагоніі ёсць горад Кромна (Cromna), ля якога Карнэліус Нэпас лакалізуе Энэтаў (Enetos), ад якіх, на яго думку, паходзяць Венеты (Venetos) Італіі.

У Малую Азію даследаванне прыводзіць і А. Прохарава, але ў звязку з наяўнасцю і там (у Арменіі на захад ад возера Ван) культа Артэміды Таўраполы і народа таўраў, блізкага да раёна даместыкацыі быка (раздзел 6 „Ближний Восток: колыбель доместикации и культа?”). Тут, як і ў папярэдніх раздзелах, аўтар падае цэлы комплекс найцікавейшых звестак, пераказваць якія, аднак, няма патрэбы.

Але адзін варыянт развіцця „анаталійскага сюжэта” хацелася б схематычна пазначыць. Звязаны ён з праблемай паходжання этрускаў — загадкавага народа, што ў жалезным веку стварыў на Паўночным Захадзе Апенінскай паўвыспы (гістарычная вобласць Італіі Таскана) яскравую і арыгінальную культуру, якая зрабіла значны ўплыў на культуру Старажытнага Рыма.

Першыя звесткі пра паходжанне этрускаў падае Герадот. Паводле яго аповеду (І, 94), этрускі паходзяць ад лідзійцаў (ст.-гр. Λυδοί), народа анаталійскай групы, які патрапіў у Малую Азію з апошняй міграцыйнай хваляй з Балканскай паўвыспы або праз яе. У звязку з разгляданай тэмай этрускі цікавыя тым, што грэкі традыцыйна называлі іх Τυρσηνοί або Τυρρηνοί. Прычым так называліся і гістарычныя этрускі паўночнага захаду Італіі, і нейкі народ на паўночным захадзе Малой Азіі. Але цікава і іншае, а менавіта тое, што грэкі саміх лідзійцаў называлі мэанійцамі (гамер. Μήονες, Μαίονες < *Māiones). Гэтая назва звязана з краінай Māsas, вядомай з хецкіх тэкстаў[22]. Аднак яе можна параўнаць і з паўночна-прычарнаморскай Мэатыдай (параўн. ст.-гр. Μαιώτις „мэатыйскі”). Сувязі паміж імі, відаць, сапраўды існавалі. Так, Пліні Старэйшы, апісваючы наваколлі Мэатыйскага возера (Азоўскага мора), зазначае: „Навакольны край спачатку быў населены карыйцамі (Cares), потым клазаменцамі (Clazomeni) і мэанійцамі (Maeones), а пасля іх пантыкапейцамі (Panticapaeenses)” (Plin. Hist. Nat. VI 7.20). Гэтым дадаткова сведчацца даўнія і ўстойлівыя паўночна-чарнаморска-малаазійскія сувязі.

Вядомая мэанійцам была і спецыфічная дуальная арганізацыя, сляды якой добра прасочваюцца ў індаіранскім арэале. Так, паводле Герадота (І, 7, 94), у правадыра лідзійцаў Атыса (Ατυς, магчыма, азначае проста „бацька”, параўн. хец. atta- „бацька”, але вядома і хец. atis „сякера” пры тым, што падвойная сякера была сімвалам сакральнай улады лідзійскіх цароў), сына Манеса (Μανες), было два сыны — Лід (Λυδος) і Тырсен (Τυρσηνος), якія і сталі родапачынальнікамі дзвюх галінаў мэанійцаў.

Асабліва цікавае супадзенне вед. Mánu (міфічны родапачынальнік чалавечага роду) і Μανες (адзін з легендарных родапачынальнікаў лідзійцаў). Як паказаў Б. Лінкольн, у індаеўрапейскай касмагоніі адзін з двух удзельнікаў (блізнятаў) чыну стварэння ўсяго існага менаваўся з дапамогай фонамарфалагічнага комплексу *Man-[23]. Паводле „Шатапатхабрахманы” (ShB 1.1.4.14-17), Mánu (літар. „чалавек”) быў уладальнікам быка і меў жонку Manāvī, верагодна, ягоная сястра-блізнец. І бык, і жонка былі прынесены яму ў ахвяру. Mánu, такім чынам, аказваецца тым, хто ўсталяваў ахвярапрынашэнні, г. зн. стаў першым святаром. У „Авесце” яму адпавядае Manuš.čiθra- (літар. „сын Manuš’а”), якога пазнейшая традыцыя робіць, праўда, нашчадкам Заратустры. Але прататыпам першажраца, паводле „Бундахішн”, аказваецца сам Ар’яман (авест. Aŋra Mainyu „злы дух”). Германцы, паводле Тацыта (Tac. Germ. 2), шанавалі народжанага зямлёй бога Tuisco і яго сына Mannusa (*manwaz „чалавек”). Ад трох сыноў апошняга ўзялі пачатак тры германскія роды — інгевонаў, гермінонаў і істэвонаў. Вельмі верагодна, што Герадотава генеалогія лідзійцаў — гэта водгук вельмі архаічнага індаеўрапейскага міфа. Праўда, не выключаны ўплыў з боку фрыгійскай рэлігіі, дзе Attis i Men уважаліся за багоў[24].

Такім чынам, Чорнае мора, як люстэрка, адлюстроўвае сітуацыю на вялікім абшары на Поўначы на сітуацыю на вялікім абшары на Поўдні. Ёсць падставы бачыць, прынамсі, у ідэалагічным комплексе так ці іначай пераломленую, ператвораную, але, тым не менш, захаваную яшчэ агульнаіндаеўрапейскую спадчыну. Гэтая акалічнасць робіць абраны А. Прохаравым падыход метадалагічна апраўданым.

Але час пакінуць Малую Азію і зноў вярнуцца да родных пенатаў. Ідучы за аўтарам, мы прапускаем Грэцыю і Рым. Хаця і там знайшлося сёе-тое цікавае для разгляданай тэмы. Напрыклад, старагрэцкая багіня Тыро (Τυρώ), якая ад Пасейдона нарадзіла Пэлія (Πελίας) і Нэлея (Νηλεύς). Пры тым, што адным з увасабленняў Пасейдона быў раз’юшаны бык (!). Уяўляе цікавасць і такі старагрэцкі сацыяльны тэрмін, як тыран (τύραννος), паходжанне якога невядомае (Chantraine 1146).

Значная частка кнігі А. Прохарава прысвечана выкладу яго ўласнай версіі паходжання і этнічнай атрыбуцыі зарубінецкай культуры (раздзел 8 „Кельты и зарубинцы”). Інтэнцыя аўтара — давесці амаль непасрэдную сувязь яе паўстання і распаўсюджвання на поўдні Беларусі і поўначы Ўкраіны з актыўнасцю кельтаў. Няма чаго і казаць — тэма Albaruthenica-Celtica мае чамусьці асаблівую прыцягальную сілу ў беларускіх інтэлектуальных колах[25]. Не абмінае „кельцкая аваба” і А. Прохарава (раздзел 7 „Неукротимые противники Рима”). У выніку 5 з 14 раздзелаў кнігі аказваюцца так ці іначай арганізаваныя вакол кельцкай тэмы.

У падтрымку гіпотэзы пра вызначальны ўплыў уласна кельтаў на складванне зарубінецкай культуры аўтар прыводзіць агромністы і разнастайны матэрыял. Абмяркоўваць яго колькі-колечы дэталёва няма тут ніякай магчымасці, тым больш што ў доказным асяродку знаходзяцца матэрыялы археалагічныя. Але некаторыя меркаванні, што да няўлічаных магчымасцяў, выказаць уяўляецца мэтазгодным.

Так, парадаксальнай здаецца амаль поўная адсутнасць імаверных лінгвістычных слядоў шчыльных кантактаў насельніцтва Прыпяцкага Палесся і Верхняга Падняпроўя з кельтамі, у тым ліку імаверных гідранімічных. Непараўнальна меншая па часе затрымка готаў на Палессі такія сляды пакінула (напрыклад, палеск. ваё, вае „стрыжань ракі” з гоц. alva „вада”, адкуль і назва легендарнай краіны Oium). Спіс славянскіх кельтызмаў, які прыводзіцца (193), да ўласна зарубінецкай культуры дачынення не мае. Кельцкія міфалагемы (раздзел 12 „Кельтские мифологемы”) таксама не маюць выразных палескіх працягаў.

Што да зарубінецкай культуры, то нам пэўна вядома, што яна фармуецца пад уздзеяннем моцных імпульсаў з паўночнага захаду (мяркуецца ясторфская культура) і шчыльна звязаная з паўднёвым захадам (культура Паянешці-Лукашэўка). Пры гэтым істотна, што паўстанне „латэнізаваных” культур не звязана з чыннасцю ўласна кельтаў[26]. Пад падазрэннем найперш германцы. І сапраўды ў зарубінецкіх старажытнасцях германскі ўплыў відавочны, у прыватнасці, з боку ясторфскай культуры Ютландыі (паводле У .Я. Яроменкі). Але ці ўва ўсіх без вынятку выпадках тут дзейнічалі самі германцы, гэта з пэўнасцю сказаць немагчыма. Іх прасоўванне ў Прыпяцкае Палессе і Верхняе Падняпроўе не фіксуецца тапанімічна. Ствараецца ўражанне, што этнонім бастарны, якому прысвечана адмысловая частка кнігі (раздзел 9), з’яўляецца хутчэй экзонімам, якім балканцы, або скіфы, або германцы назвалі нейкі новапаўсталы даволі моцны і ваяўнічы саюз плямёнаў. Гэты этнічны назоў, верагодна, звязаны з іран. basta- „пераплецены”, ст.-в.-ням. bast „лыка, валакно” (як матэрыял для вырабу вяровак i пад.), ст.-гр. (у Гесіхія) βаστά˙ύποδήματα.Ίταλιώται „сандаліі, падэшва, якая падвязваецца пад ногі” (Frisk 225). У лацінскай мове гэтым словам адпавядае fascis „звязка, пучок, вязанка”. Калі слушная гэтая этымалогія, то слова бастарны магло азначаць або „звяз, саюз”, або наогул „саюзнікі”. Саюзнікамі бастарны неўзабаве пасля іх з’яўлення на гістарычнай сцэне былі для македонскага цара Філіпа V і яго сына Персея найперш у барацьбе супраць Рыма. Адмоўныя канатацыі маглі развіцца пазней у сувязі з ваяўнічай жорсткасцю бастарнаў. Гэтак жа як слова таго самага кораня фашыст „сябра звязу” стала азначэннем нечалавечай жорсткасці наогул.

Кім бы ні былі бастарны з пачатку сваёй балканскай эпапеі, урэшце яны даволі рана падлеглі моцнай „балканізацыі”, пра што сведчыць яўны балканскі (фрака-ілірыйскі) рэчавы кампанент у пахавальных помніках зарубінцаў[27]. Але не выключана, што менавіта „балканізаваныя” бастарны пакінулі свае моўныя сляды на Беларусі. Маецца на ўвазе шэраг вылучных (заходне)балта-фрака-беларускіх ізаглос, якія далі падставы для акрэслення новага праблемнага поля — Albaruthenica-Baltica-Thracica[28]. Прывяду тут найбольш паказальныя прыклады.

Бел. панеўка, панаўка „пелька, тваністае месца ў рацэ”, безумоўна, звязана з прус. pannean „балота” і фрак. pan(i) „балота, твань” (з фракійскім апелятывам звязваюць назву Раппопіа).

Бел. капец „курган, магільны насып, насып са слупом як межавы знак”, літ. kãpas „магіла, могілкі”, kopà „дзюна, узгорак, схіл”, лат. kapa, kape „дзюна”, kaps „магіла”, фрак. kapas „узгорак, схіл”. Балцкія і беларускае словы звязаны з матывавальнымі дзеясловамі: лат. kāpt „уздымацца”, літ. kуpti „узыходзіць, уздымацца”, бел. капáць „узыходзіць” (балтызм; параўн. лат. (у тым ліку ў дайнах) kalnā kāpt „узыходзіць на гару” і бел. (толькі ў песнях) „Хто гэту гару капаў, / Чорну сцежачку таптаў”).

Бел. гíра, гíры „валасы, чупрына”, літ. girià „лес, пушча”, лат. dzira „лес”, фрак. kiri-, kira „гара, лес”. Беларускае слова ўяўляе метафарычны перанос.

Бел. маг. мірэчча, мярэчча „непралазнае балота, цяжкапраходнае месца”, чарн.-сум. палес. мерéч, мярéча „густыя кусты ў балоцістай нізіне”, укр. мороква „балота”, лат. mārks „сажалка на лузе”, літ. merkti „мачыць”, фрак. marka „балота; балоцісты край”. Таксама Мерачанка — прыток Нёмана і Ясельды.

Бел. пушча „густы, цяжкапраходны лес”, тое самае зах. i паўдн. рус., укр. і польск., літ. pušýnas „хваёвы лес” < pušìs „сасна”, фрак. pusinas „хваёвы лес”. Не звязана з пусты насуперак (Фасмер ІІІ, 416).

Бел. тарапá, тарпá, торп „укладка снапоў або дроў з прамежкамі паміж імі”, літ. tárpas „прамежак”, фрак. tarpas, terpas „зазор, прамежак”.

Бел. берасц. трачына „пілавінне”, трачуваты, трачкуваты „распілоўваць бервяно ўздоўж”, трачыты „пілаваць”, trãkas „прасека”. Літоўскае слова даўно было звязана з назвай краіны Thrakia (Фракія)[29]. Параўн. шматлікія тапонімы літ. Trakai і бел. Трацылава – чыгуначная станцыя блізу Талачына, Тракішкі ў Браслаўскім раёне, Тракелі, Тракенікі на Гарадзеншчыне, прозвішчы Трацэнка, Трацэўскі і да г. п.

Балканскі кампанент адпаведнікаў можна пашырыць за кошт бел. Орша (пачаткова назва рэчкі, цяпер Аршыца), прус. Arsio, Arse (назвы рэк), ілір. Arsiaрака ў Істрыі, а таксама Apσóviovгорад у Германіі (Ptol. 2.11.13), як мяркуецца, венета-ілірыйскага паходжання[30].

Але найбольш цікавым і дыягнастычным аказваецца бел. тураўск. бор „высокае месца”, таксама маг. бор „могілкі” (тое самае рус. наўгар., арх.). Звязана з фрак. bor- „гара”. Фракійскае слова паходзіць з і.-е. *Hegwr- „узгорак, гара”. Слав. borъ у значэнні „хваёвы лес” развілося на ўласна славянскай глебе як у літ. girià „лес, пушча”, лат. dzira „лес”, фрак. kiri-, kira „гара, лес”, балг. гора „лес”. Значэнне „могілкі” як у прыкладзе капец.

Такім чынам, маем у апошнім прыкладзе фракізм, які, калі прапанаваная вышэй этымалогія слушная, разам з Залатаміно Кармянскага раёна і, верагодна, в. Рудаміна Віленскага раёна могуць мець выключнае значэнне для прасвятлення характару сувязяў Балтыі і Фракіі.

У звязку з разгляданай тэмай Фракія ўяўляе не малую самастойную цікавасць[31]. Гэтыя сувязі сягаюць вельмі старажытных часоў і найперш былі звязаны з адкрыццём і функцыянаваннем Вялікага бурштынавага шляху[32]. З Балтыі бурштын трапляў у Малую Азію, Грэцыю, Егіпет. Так, бурштын быў выкарыстаны для аздаблення кароны фараона Тутанхамона. У Грэцыі бурштынавыя пацеркі сустракаюцца ў пахаваннях XVІІ-XIV ст. да н. э. Праведзены ў 1885 г. хімічны аналіз паказаў, што гэты бурштын мае менавіта балтыйскае паходжанне[33]. Бурштынавыя пацеркі згадвае Гамер у сваёй „Адысеі”. Але бурштын таксама часам вяртаўся на „гістарычную радзіму” ў выглядзе мастацкіх вырабаў або прадметаў культу. Так, у Сернае каля Клайпеды была знойдзена статуэтка хецкага бога Навальніцы, якая патрапіла ў Балтыю з Сірыі ці Анатоліі праз Грэцыю ў XIII ст. да н. э. Падобныя статуэткі вядомыя і ў Грэцыі і Тырынфе[34].

Паводле сведчання Тацыта, айстыі „адзіныя з усіх збіраюць бурштын, які яны самі называюць глезом. …У іх самых ён ніяк не выкарыстоўваецца; збіраюць яны яго ў натуральным выглядзе, дастаўляюць нашым купцам гэткім жа неапрацаваным і, на сваё здзіўленне, атрымліваюць за яго плату” (Tac. Germ. 45).

Бурштынавы гандаль быў на кароткі час перапынены ў часе Вялікага перасялення ў сувязі са спробамі гунаў Атылы ўзяць яго пад свой кантроль. Паход Атылы на Літву згадваюць: „Вугорска-польская хроніка”, знойдзеная ў пачатку ХІІ ст., вугорскі храніст ХІІІ ст. Сімон Кяжа, Марк Кальційскі ў „Вугорскіх паходах” (сярэдзіне XIV ст.)[35]. Сучасныя літоўскія гісторыкі лічаць паход гунаў у Літву вельмі верагодным[36], пра што, у прыватнасці, сведчаць трохрэбравыя наканечнікі стрэлаў, знойдзеныя ў 1992 г. на Кярнаўскім (р-н Шырвінтай) ахвярным гарадзішчы В. Шыменасам, і той факт, што бальшыня старых гарадзішчаў была спаленая ў сярэдзіне І тыс. н. э.[37] Магчыма, гэта былі качэўнікі акацыры, якія належалі да гунскай групы плямёнаў, яны былі паўднёва-ўсходнімі суседзямі балтаў айстыяў і, на думку В. Казакявічуса і Э. Гудавічуса, маглі забрыдаць на тэрыторыю сучаснай Літвы. Пасля паходу гунаў на балцкія землі частка мясцовых жыхароў магла быць уцягнутая ў калаўрот перасялення народаў[38].

Так, у старабеларускім перакладзе аповесці пра Атылу ў складзе Познаньскага зборніка (каля 1580 г.) паведамляецца: „…Атыля абы мог вѣдати што сѧ по всихъ краинахъ свѣта дѣєть, постановил на чотырох мѣсцах своихъ посты албо подводы, ωдну в Кольне, што ихъ зовуть Акгрыппина, другую въ Єдоре, мѣсте далматскомъ, третюю в Литфе, четвертую у Реки Танис, с тых мѣсцъ каждое мало не всего свѣта справы через ωтмѣненыє на мѣсцах своихъ посты до Сыкамбрыи до него доношоно, а ωн ωпѧть ωным всимъ волю свою ωзнаимовалъ”[39].

Але перапыненае ў часе Вялікага перасялення народаў функцыянаванне „янтарнага шляху” прыбалтыйскія айстыі (балты) паспрабавалі аднавіць ужо ў пачатку VI ст., пра што сведчыць іх перапіска з каралём готаў Тэадорыхам і іхныя пасольствы да яго.

Гэтымі кантактамі можа тлумачыцца такое падабенства паданняў пра заснаванне Малдаўскага княства і пра заснаванне Вільні, супастаўленыя А. Прохаравым у раздзеле 14 („Туровские предания”).

Гэтыя акалічнасці паказваюць, што ўжо з глыбокай старажытнасці павінны былі існаваць даволі мабільныя групы насельнікаў Паўднёвай і Паўднёва-Ўсходняй Прыбалтыкі, якія здзяйснялі далёкія гандлёвыя экспедыцыі. Але не выключана, што менавіта яны і ўтварылі выбітную культуру жалезнага веку — ясторфскую. Ці былі гэта вылучна германцы? Наўрад ці. Самланд, нізоўі Віслы і Ютландыя былі заўсёды даволі шчыльна звязаныя. Можна нават выказаць меркаванне, што германцы (магчыма, сулучна з кельтамі) кантралявалі заходняе адгалінаванне „бурштынавага шляху” (найперш на Апеніны), тады як айстыі — цэнтральнае адгалінаванне ў Карпата-Балканскі рэгіён. Усходняе адгалінаванне вяло ў Верхняе Падняпроўе і Павочча і яшчэ далей.

Сярод усіх балтаў найбольшай мабільнасцю вызначыліся галінды. Нездарма яны разам з судавамі першымі згадваюцца пад уласным імем ужо ў ІІ ст. н. э. у Пталемея. Толькі іх перасоўванні па Еўропе дакументуюцца тапанімічна[40]. Часта галінды нібы дублююць перасоўванні германцаў — вандалаў, бургундаў, але асабліва готаў. Яны і маглі быць „разносчыкамі” ясторфскіх артэфактаў па вялікім абшары Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропы. Істотнае сведчанне Тацыта: „Што да правага ўзбярэжжа Свебскага мора, то тут ім абмываюцца землі, на якіх жывуць плямёны айстыяў, абрады і звычаі якіх свебскія, а мова — бліжэй да брытанскай” („Ergo iam dextro Suebici maris litore Aestiorum gentes adluuntur, quibus ritus habitusque Sueborum, lingua Britannicae propior”: Tac. Germ. 45).

Менавіта галінды маглі быць галоўным каталізатарам узнікнення зарубінецкай культуры, як гэта меркаваў В. Сядоў[41]. Бо толькі „зарубінецкім эпізодам” можа быць растлумачана паўстанне мошчынскай культуры голядзі Верхняга Павочча з выразнымі заходнебалцкімі рысамі. Але гэтая галіна галіндаў, не зазнаўшы кантактаў з балканцамі, не пакінула і адпаведных лінгвістычных слядоў.

Такім чынам, ідучы па слядах легенды аб князі Туры, удалося намацаць і іншыя пуцявіны, на якіх адкрыліся новыя, шматабяцальныя відалі.

На завяршэнне хацелася б пашкадаваць, што А. Прохараў з самага пачатку паспрабаваў адасобіць „тэкст Тура” ад „тэксту Рагвалода”. І не толькі таму, што з-пад увагі выпалі такія два буйныя этнакультурныя рэгіёны, як Балтыя і Германія (таксама і Фракія)[42]. А таму, што адасобіць гэтыя тэксты нельга, не парушаючы міфалогіку прымардыяльнага Падання.

А яно безварункава апавядае пра паходжанне, прынамсі, „пасляпатопных” пакаленняў ад аднаго з братоў блізнячай пары, у якой аднаму наканавана стаць першажрацом, а другому — першым смяротным і пасля смерці валадаром царства памерлых[43]. Блізнечная міфалогія істотна спрычынілася да паўстання ідэалогіі грамадстваў з дуальнай арганізацыяй, што і адлюстравалася ў эпасе, у тым ліку і ў матыве суперніцтва братоў, які разгортваецца ў такія сюжэты, як бойка пандаваў і каўраваў на полі Курукшэтра („Махабхарата”), змаганне іранцаў і туранцаў („Шахнамэ”), суперніцтва Колакса і Апра ў скіфаў (паводле Валерыя Флака), траянская вайна траянцаў і ахейцаў і да г. п. Але ўзаемаадносіны братоў не заўсёды набываюць драматычны характар. Індаеўрапейская міфалогія ведае і вельмі прыязныя адносіны паміж братамі-блізнятамі, як напрыклад, грэцкія Дыяскуры, прускія Відэвут і Брутэн, верагодна, скіфскія Пал і Нап, познія рускія Славен і Рус (сыны Скіфа), два з дванаццаці братоў у беларускім паданні „Палешукі і палевікі”[44] і г. д. У апошнім выпадку блізнечная міфалогія стаецца ідэалагічным падмуркам дыярхіі (двоеўладдзя), якую мы назіраем у Спарце, у Прусіі, у Вялікім Княстве Літоўскім (Альгерд і Кейстут, Ягайла і Вітаўт), нават у характарыстыцы канфедэрацыі: „Рэч Паспалітая абодвух народаў”.

Сляды гэтай архаічнай блізнечнай міфалогіі вельмі лёгка чытаюцца ў беларускім паданні пра паходжанне беларусаў ад Белаполя, сына князя Бая[45]. Аднак іх жа мы можам бачыць і ў летапісных паведамленнях пра паходжанне радзімічаў і вяцічаў ад братоў Радзіма і Вяткі, якія прыйшлі „ад ляхаў” (з Паўднёва-Ўсходняй Прыбалтыкі як галінды?). У святле гэтага можна з большым даверам паставіцца і да паведамлення „Усцюжскага летапісу” паводле „Архангелагародскага летапісца”, што „бе бо Роговолод пришел из-за морья, а брать его Тыры имяше Тиров”[46]. І гэта пры тым, што разгляданы А. Прохаравым „тэкст Тура” па сутнасці інкарпараваны ў „тэкст Рагвалода” (аповед пра забойства Рагвалода і яго сыноў наўгародскім князем Уладзімірам і гвалтоўную яго жаніцьбу з Рагнедай). Нельга ў кантэксце аўтарскай канцэпцыі праігнараваць і тое, што крыху на поўдзень ад Полацка мы знаходзім возера Туроўля і рэчку Тураўлянку, што ў наваколлі Янова возера з вядомымі культавымі комплексамі ёсць рэчка Турчанка і два пагоркі з назвай Турэц, на адным з якіх — гарадзішча жалезнага веку, што ў беларускай мове ёсць і адпаведны апелятыў турэц „хуткая частка плыні ракі, струмень” (параўн. снскр. turá „хуткі”). Апошняе цікава тым, што, паводле Тураўскага падання, рэчка, якая пазней, відаць, стала называцца Тур або Тураўлянка, даўней называлася Струмень. Фракійскае паходжанне апошняй назвы ў святле сказанага вышэй выключаць нельга (параўн. фрак. strumá, strumón „плынь, рака”).

На жаль, абраная А. Прохаравым „оптыка” прывяла да своеасаблівай „аберацыі блізкасці”, якая перашкодзіла яму паглядзець на беларускія матэрыялы не толькі як на прадмет, падлеглы інтэрпрэтацыі, але і як на падставу інтэпрэтацыі некаторых фактаў з дапісьмовай (легендарнай) гісторыі даўно зніклых культур.

A вось з заключнай высновай А. Прохарава — „самая важная выснова, якую можна зрабіць: вобраз летапіснага князя Тура — легендарны ці гістарычны — гэта не пачатак беларускай гісторыі, а вынік яе доўгага тысячагадовага папярэдняга гістарычнага развіцця, сімвал працяглага фарміравання яе традыцыйнай духоўнай культуры” (230) — нельга не пагадзіцца. Вышэй пададзеныя зацемы — гэта сціплая падзяка аўтару за спробу пастаноўкі пытання менавіта ў такой відалі.

Скарачэнні

Фасмер — Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. Т. 1-4. Москва, 1986-1987.
ЭСБМ — Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. Т. 1—10. Мінск, 1978-2005.
Chantraine — Chantraine P. Dictionnaire étymologique de la langue grecque: Histoire des mots. Vol. I-IV. Paris, 1968-1980.
Frisk — Frisk H. Griechisches etymologisches Wörterbuch. Bd. 1-3. Heidelberg, 1960-1972.
Pokorny — Pokorny J. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bd. 1. Bern — München, 1959.

Мовы і дыялекты

авест. — авестыйскае
анг. — ангельскае
арх. — архангельскае
асец. — асецінскае
балг. — балгарскае
бел. — беларускае
берасц. — берасцейскае
гамер. — гамераўскае
гоц. — гоцкае
зах.-балц. — заходнебалцкае
і.-е. — індаеўрапейскае
ілір. — ілірыйскае
інд.-іран. — індаіранскае
іран. — іранскае
ірл. — ірландскае
лат. — латышскае
лац. — лацінскае
лік. — лікійскае
літ. — літоўскае
лув. — лувійскае
лув. іер. — лувійскае іерагліфічнае
маг. — магілёўскае
малодшаавест. — малодшаавестыйскае
наўгар. — наўгародскае
нов.-в.-ням. — новаверхненямецкае
палеск. — палескае
польск. — польскае
праслав. — праславянскае
рус. — рускае
cкіф. — скіфскае
слав. — славянскае
снскр. — санскрыцкае
ст.-анг. — стараангельскае
ст.-в.-ням. — стараверхненямецкае
ст.-гр. — старагрэцкае
ст.-інд. — стараіндыйскае
ст.-іран. — стараіранскае
ст.-перс. — стараперсідскае
ст.-прус. — старапрускае
тураўск. — тураўскае
укр. — украінскае
фрак. — фракійскае
хатан. — хатанскае
хец. — хецкае
чарн.-сум. чарнігаўска-сумское


1 Гл.: Топоров В. Н. Об одном архаическом индоевропейском элементе в древнерусской духовной культуре — *svęnt- // Языки культуры и проблема переводимости. Москва, 1987. С. 184-252.
2 Сцяшковіч Т. Ф. Слоўнік Гродзенскай вобласці. Мінск, 1983.С. 125.
3 Гл.: Клімчук Ф. Д. Да пытання аб палеска-арыйскіх (інда-іранскіх) сувязях // Арэалогія: Праблемы і дасягненні. Тэзісы дакладаў міжнароднай навуковай канферэнцыі, Мінск, 25—27 траўня 1993 г. Мінск, 1993. С. 34-35.
4 Баюн Л. С. Фрако-анатолийские языковые связи в сравнительно-исторической перспективе // Античная балканистика. Москва, 1987. С. 5.
5 Moore C. H. On the Origin of the Taurobolium // Harvard Studiesin Classical Philology. 1906. Vol. 17. P. 43-48.
6 Трубачев О. Н. О синдах и их языке // Вопросы языкознания. 1976. № 4; Трубачев О.Н. Лингвистическая периферия древнейшего славянства. Индоарийцы в Северном Причерноморье // ВЯ. 1977. № 6. С. 13-31; Трубачев О. Н. Indoarica в Северном Причерноморье. Источники. Интерпретация. Реконструкция // ВЯ. 1981. № 2. С. 3-21; Трубачев О. Н. INDOARICAв Северном Причерноморье. Москва, 1999.
7 Гл., у прыватнасці: Kosambi D. D. The Vedic “Five Tribes” // Journal of the American Oriental Society. 1967. Vol. 87. No. 1. Р. 33-39; Murthy S. S. N. The Questionable Historicity of the Mahab-harata // Electronic Journal of Vedic Studies (EJVS). 2003. Vol. 10. No. 5. P. 1-15.
8 Kosambi D. D. The Vedic “Five Tribes”… P. 34.
9 Тамсама. P. 38.
10 Параўн. „звярыны звычай маюць” у „Аповесці мінулых гадоў” удачыненні да паўночных (!) суседзяў цывілізаваных палянаў.
11 Гл.: Bloomfield Maurice. A Vedic Concordance. Baltimore, 1906.
12 Витчак К. Т. Cкифский язык: опыт описания // ВЯ. 1992. № 5.С. 58.
13 Scherer A. Gestirnnamen bei den indogermanischen Völkern. Heidelberg, 1953. S. 61-62; Витчак К. Т. Cкифский язык. С. 57.
14 Грушевський М. Історія України-Руси. Т. I. Розд. III. Киïв,1913.
15 Іловайский Д. Разысканія о началѣ Руси. Москва, 1882. С. 68.
16 Golb N., Pritsak O. Khazarian Hebrew Documents of the TenthCetntury. Ithaca; London, 1982. P.54. Гл. таксама: Топоров В. Н.Об иранском элементе в русской духовной культуре // Славянский и балканский фольклор. Реконструкция древней славянской духовной культуры: источники и методы. Москва, 1989.С. 30.
17 Гл., напр.: Tilak В. The Arctic Home in the Vedas. Bombay, 1903;Бонгард-Левин Г. M., Грантовский Э. А. От Скифии до Индии.Древние арии: мифы и история. Москва, 1983.
18 Зімовыя песні. Мінск, 1975. С. 422.
19 Віцьбіч Ю. Плыве з-пад Сьвятое Гары Нёман. Рэпрынтнае выданне. Мінск, 1995. С. 35.
20 Валачобныя песні. Мінск, 1989. N 34.
21 Beekes R. S. P. The Origin of the Etruscans // Mededelingen van de Afdeling Letterkunde. Deel 66. No. I. P. 49.
22 Beekes R. S. P. The Origin of the Etruscans. P. 10.
23 Lincoln B. The Indo-European Myth of Creation // History of Religions. 1975. Vol. 15. No. 2. P. 121-145.
24 Chrimes K. M. T. Herodotus and the Reconstruction of History //The Journal of Hellenic Studies. 1930. Vol. 50. Part 1. P. 89-98.
25 Гл., напр.: Жлутка А. Пра магчымасць і перспектывы кельцкай этымалогіі назваў „Русь” і „Літва” // Belarus ― Ěire = Belarus ― Ireland = Беларусь ― Ірландыя = Беларусь ― Ирландия: Матэрыялы навуковага семінара „Беларуска-ірландскія гістарычна-культурныя сувязі” (Мінск, 1999). Мінск, 2000. С. 25-35.
26 Еременко В. Е. Процесс латенизации археологических общностей позднего предримского времени Восточной Европы и сложение зарубинецкой культуры. Автореф. … канд. ист. наук. Ленинград, 1990.
27 Еременко В. Е. Процесс латенизации археологических общностей…; Рассадзін С. Землі амаль невядомыя: Будучая Беларусьпаводле антычных манускрыптаў. Мінск, 1996.
28 Дзермант А., Санько С. Этнагенез беларусаў: навука і ідэалогія // Arche. 2005. № 5. С. 252-253.
29 Rimša V. Trakų-baltų leksikos bendrybės (pagal dabartinių Ваікаnų kalbų medziaga) // Leksikos ir sintaksės klausimai. Šiauliai, 1974. L. 72-73.
30 Feist Sigmund. The Origin of the Germanic Languages and theIndo-Europeanising of North Europe // Language. 1932. Vol. 8.No. 4. P. 248.
31 На жаль, тут няма магчымасці запыніцца на кульце быка ўФракіі, але ён займаў цэнтральнае месца ў фракійскім дыянісізмеi арфізме.
32 Гимбутас М. Балты. Люди янтарного моря. Москва, 2004.
33 Тамсама. С. 65.
34 Тамсама.
35 Gudavičius E. “Lietuvos” vardas XI a. — XX a. I pusės šaltiniuose// MADA. 1983. T. 3(84). P. 82.
36 Kazakevičius V. Baltų-hunų ryšių liudininkė // Muziejai ir paminklai. Vilnius, 1983. T. 5. P. 59-62; Gudavičius E. Baltų gentys V-VIII amžiuje. Rašytiniai šaltiniai apie to meto baltus // Lietuvių etnogenezė. Vilnius, 1987. P. 126.
37 Šimėnas Valdemaras. Legenda apie Videvutį ir Brutenį (legendos šaltinių lausimu) // Prūsijos kultūra. Vilnius, 1994.
38 Тамсама.
39 Веселовский А. Н. Из истории романа и повести. Вып. 2. Славяно-романский отдел // Сборник отделения русского языка исловесности Императорской Академии наук. Т. 44. №3. С.-Петербург, 1888. Приложение. С. 216.
40 Топоров В. Н. Галинды в Западной Европе // Балто-славянскиеисследования. 1982. Москва, 1983. С. 129-140.
41 Седов В. В. Голядь // Iš baltų kultūros istorijos. Вильнюс: Diemedis, 2000. С. 75-84.
42 У аспекце сакралізацыі княскай улады цікавасць уяўляюць літ. taurà, taurýbė, taurùmas ‘шляхетнасць, крывічэслівасць (ад ‘чэснай крыві’ або ‘гонар крывёю (паходжаннем)’, не ад крывічоў)’, taurùs ‘шляхетны, крывічэслівы’, taurúoti ‘мець поспех, квітнець’ пры taũras ‘тур; бык, бычок’, taurė ‘кубак, бакал’ (< ‘рог’). Рагатыя шаломы вікінгаў, верагодна, маюць тое самае сімвалічнае і магічнае значэнне, што і рагатыя шаломы фракійцаў, і інш.
43 Lincoln B. The Indo-European Myth of Creation // History of Religions. 1975. Vol. 15. No. 2.
44 Легенды і паданні. Мінск, 1983. С. 79.
45 Санько С. Бай // Беларуская міфалогія: Энцыклапедычны слоўнік. Мінск, 2006. С. 39-41; Санько С. Стаўры і Гаўры // Беларуская міфалогія. С. 488—489.
46 Полное собрание русских летописей. Т. 37. Устюжские и вологодские летописи XVI—XVIII вв. Ленинград, 1982. С. 61.

Наверх

Studia Białorutenistyczne / Беларусазнаўчыя даследаванні. T. 1. (Валянціна Яноўская, Алена Філатава).

3 снежня, 2007 |


STUDIA BIAŁORUTENISTYCZNE / БЕЛАРУСАЗНАЎЧЫЯ ДАСЛЕДАВАННІ. T. 1 / 2007. Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007. — 420 s.

У 2007 г. выйшаў з друку першы нумар навуковага зборніка „STUDIA BIAŁORUTENISTYCZNE” пад рэдакцыяй Рышарда Радзіка і Міхала Саевіча, стваральнікі якога паставілі сваёй мэтай папулярызацыю ведаў сярод насельніцтва Польшчы ў сферы грамадскіх і гуманітарных навук Беларусі (гісторыі, сацыялогіі, культуразнаўства, літаратуразнаўства і мовазнаўства). Як гэта ні дзіўна, але, па сведчанні рэдакцыі, палякі вельмі мала ведаюць пра гісторыю i культуру свайго бліжэйшага ўсходняга суседа, не разумеюць яго ментальнасць. Думаецца, што ў поўнай меры гэта адносіцца і да беларусаў. Але ж геаграфічнае суседства беларусаў і палякаў абумовіла настолькі цеснае перапляценне іх гістарычных лёсаў, што зразумець як мінулае, так і сучаснае гэтых двух народаў без вывучэння гістарычнага шляху як кожнага паасобку, так і іх узаемаўплываў падаецца проста немагчымым.

Структурна асноўны змест часопіса падзяляецца на тры часткі, якія прысвечаны такім накірункам навукі, як гісторыя i сацыялогія (артыкулы П. Церашковіча, І. Лапо, Д. Міхалюк, У. Паўлючыка, Р. Радзіка, Г. Сагановіча, А. Смалянчука, С. Токця), літаратуразнаўства (артыкулы А. Баршчэўскага, Т. Бэрда, М. Хаўстовіча, С. Кавалёва, Г. Кісліцынай, А. Макарэвіча, А. Макміліна, Н. Мячкоўскай, Я. Арлоўскага, І. Штэйнера, К. Вроцлаўскага), мовазнаўства (артыкулы Н. Баршчэўскай, А. Боравец, У. Мякішава, І. Ратнікавай, М. Саевіча, С. Запрудскага, П. Златкоўскага). Уражвае не толькі шырокі спектр тэматыкі артыкулаў, але і склад аўтараў, сярод якіх навукоўцы з Беларусі, Польшчы, ЗША і Англіі. Уяўляецца мэтанакіраваным і падбор для рэцэнзавання найноўшых друкаваных прац, звесткі аб навуковых канферэнцыях. Як адны, так і другія прысвечаны галоўным чынам актуальным праблемам этнічных працэсаў памежных тэрыторый.

Не падаецца выпадковым і выбар першага артыкула[1], якім адкрываецца нумар новага перыядычнага выдання. Менавіта на аналізе гэтага артыкула і некаторых іншых, што тэматычна прымыкаюць да яго, і хочацца засяродзіць сваю ўвагу. Бадай, самай характэрнай рысай ХІХ ст. з’яўляецца тое, што этнічнасць становіцца найважнейшым фактарам гісторыі, і асабліва гісторыі еўрапейскай. Вялікае значэнне этнічнасці сучасныя даследчыкі тлумачаць яе зліццём з палітыкай у межах нацыянальных рухаў[2]. Вынікам гэтага працэсу стала змена палітычнай карты Еўропы і фармаванне нацый. Адказаць на пытанне „чаму беларусы сталі ледзь не апошнімі сярод тых, хто абудзіўся ў ХІХ ст.” імкнецца ў сваім артыкуле П. Церашковіч. Праблема разглядаецца ў рэчышчы параўнальнай гісторыі народаў Цэнтральна-Ўсходняй Еўропы. Пагадзіўшыся ў цэлым з высновамі аўтараў кампаратывісцкіх даследаванняў аб тым, што „беларусы сталі бадай што адным з апошніх народаў у Еўропе, які ўступіў на шлях нацыянальнага адраджэння”, П. Церашковіч засяродзіў сваю ўвагу на крытычным аналізе тых фактараў, якімі яны абумоўлівалі гэтае адставанне. Можна спрачацца з прапанаваным канцэптуальным падыходам аўтара артыкула — высвятленне фактараў адставання праз двухбаковыя параўнанні, — але ён адназначна мае рацыю, сцвярджаючы, што „галоўнае пытанне — чым абумоўлена апазненне ўтварэння беларускай нацыі — так і застаецца дыскусійным”.

Пацверджаннем гэтай высновы з’яўляецца, на нашу думку, артыкул А. Смалянчука, які ўзняў цікавую, але слаба распрацаваную ў беларускай гістарыяграфіі праблему беларускай мовы ў каталіцкім набажэнстве ў Мінскай і Віленскай рымска-каталіцкіх епархіях у другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст.[3]. Менавіта ў нявырашанасці праблемы сакралізацыі беларускай мовы бачыць аўтар прычыну таго, што беларуская мова была ў той час не столькі асноўнай прыкметай нацыянальна-культурнай прыналежнасці, колькі маркерам сацыяльнага становішча. Выснова цікавая і заслугоўвае ўвагі. Але пошукі прычын такога становішча падаюцца нам калі і не цалкам спрэчнымі, то ва ўсялякім разе не такімі адназначнымі. Думаецца, калі размова ідзе аб фактарах кансалідацыі беларускага насельніцтва (як і любога іншага), нельга, разглядаючы толькі частку праблемы, праецыраваць высновы на цэлае. Як следства парушэння гэтага падыходу — супярэчнасці, што сустракаюцца паміж аўтарскай канцэпцыяй і імкненнем пацвердзіць свае думкі. Цяжка пагадзіцца з выказваннем аўтара, што ў беларускай гістарыяграфіі „пашыранае меркаванне, што ў другой палове ХІХ ст. каталіцкі касцёл у Беларусі стаўся апірышчам польскасці”. І справа нават не ў тым, што ў прыведзеным творы — Нарысах гісторыі Беларусі — праблема ставіцца не так катэгарычна і разглядаецца ў сукупнасці з іншымі фактарамі. Ужо ў 1990-я г. у працах па канфесійнай гісторыі Беларусі ўказвалася на неабходнасць неадназначнай ацэнкі дзейнасці каталіцкага святарства[4]. Ды і самі аўтарскія высновы і разважанні (і гэта характэрна не толькі для дадзенага артыкула А. Смалянчука, але і для іншых артыкулаў зборніка) па сутнасці падмацоўваюць тэзу, якую ён імкнецца адвергнуць.

I сапраўды, на працягу другой паловы ХІХ – пачатку XX ст. многія віленскія біскупы і магілёўскія арцыбіскупы пазітыўна ставіліся да ідэі функцыянавання беларускай мовы ў каталіцкім набажэнстве, што павінна было б даць пэўны шанс для яе сакралізацыі. Але гэтага не адбылося. Прычынай такога становішча, на думку А. Смалянчука, з’яўляецца „ўзровень яе развіцця і адносная слабасць беларускага нацыянальнага руху, у якім даволі позна пашырылася разуменне неабходнасці сакралізацыі роднай мовы”. Але як гэтая выснова стасуецца з тым выказваннем аўтара, што большасць прадстаўнікоў парафіяльнага духавенства „па меры абвастрэння палітычнай барацьбы і актывізацыі нацыянальных рухаў ператварала касцёл у бастыён абароны польскіх нацыянальных інтарэсаў (вылучана намі. —Аўт.)”? Ды і гістарычная рэчаіснасць сведчыць, што ні пазіцыя каталіцкіх ерархаў, ні фармаванне беларускай літаратурнай мовы, ні развіццё беларускага нацыянальнага руху не змянілі адносіны большай часткі каталіцкага парафіяльнага духавенства (палякаў па паходжаннi) да праблемы беларускай мовы ў каталіцкім набажэнстве. Найбольш яскравым пацверджаннем гэтых слоў з’яўляецца, на нашу думку, ацэнка сітуацыі з боку тых, хто сам працаваў у такіх умовах. Шмат прыкрасцяў і пакут за ўвядзенне ў набажэнства беларускай мовы давялося зведаць каталіцкаму святару Ўладзіславу Чарняўскаму ад тых, ад каго чакаў ён падтрымкі і дапамогі — іншых каталіцкіх святароў. Характарызуючы рэлігійную сітуацыю ў Беларусі на пачатку XX ст. і пазней, ён з роспаччу адзначае, што пасля Першай сусветнай вайны не далі адрадзіцца беларускаму народу: «Хто? Браты-суседзі. Славяне. „Браты ў Хрысце”… Там на „рускай веры” вырасла бязбожжа — атэізм, тут „польская вера” заткнула рот „братам у Хрысце” — Беларусам»[5].

Артыкул С. Токця[6] па сутнасці з’яўляецца працягам папярэдняй дыскусіі. Засяродзіўшы сваю ўвагу на ролі польскай мовы ў сацыякультурным жыцці беларускай вёскі і разуменні самога паняцця польскасці ў сялянскім асяроддзі, аўтар прыйшоў да высновы, што „этнічны аспект у моўных і рэлігійных стасунках у беларускай вёсцы ўсё ж захоўваўся”. Што да каталіцкага касцёла, то, на думку С. Токця, пасля паўстання 1863-1864 г. ён „застаўся крэпасцю, якая захоўвала польскую мову ў беларускай вёсцы”. Відавочна, што ў такіх умовах месца для беларускай мовы (як мовы сакральнай) у каталіцкім набажэнстве не прадугледжвалася.

Цяжка ўявіць, што кардынальная змена поглядаў на праблему беларускай мовы ў каталіцкім набажэнстве магла адбыцца на пачатку ХХ ст. Томас Бэрд, прааналізаваўшы „польскую тэматыку” „Нашай Нівы” перыяду рэдактарства Янкі Купалы[7], высветліў, што большасць матэрыялаў падкрэслівала непрыхільнасць „вялікіх суседзяў да імкнення беларусаў стаць поўнымі гаспадарамі на ўласнай зямлі”.

Працягам размовы аб складанасці нацыятворчых працэсаў на тэрыторыі Беларусі ў ХІХ – пачатку ХХ ст. можна лічыць артыкул У. Паўлючука[8]. У ім прасочаны змены, што адбыліся ў этнічнай структуры Беласточчыны, у сувязі з трансфармацыямі палітычнай сістэмы. Хочацца звярнуць увагу, што тыя цяжкасці сучаснасці (асабліва самаідэнтыфікацыі праваслаўнага насельніцтва), аб якіх ідзе размова ў артыкуле, сягаюць сваімі каранямі ў гістарычнае мінулае. Згодна з вынікамі даследавання праф. А. Садоўскага, сцвярджае Паўлючук, у сярэдзіне 1990-х г. каля 60% праваслаўных жыхароў Беласточчыны пазначылі сябе як палякі і толькі 28% — як беларусы. Што тычылася рымска-каталіцкіх вернікаў, то толькі адна асоба з 526 рэспандэнтаў „акрэсліла сваю нацыянальнасць як беларускую”. Калі ж мы зазірнем на стагоддзе ўглыб, то ўбачым, што становішча з этнічным самавызначэннем насельніцтва тагачаснага Беластоцкага павета Гарадзенскай губерні было яшчэ больш складаным i спрэчным. Мы не будзем тут прыводзіць у якасці пацвярджэння сваіх высноў дадзеныя перапісу 1897 г., бо, па-першае, ведаем неадназначныя адносіны да іх з боку як польскіх, так і беларускіх даследчыкаў; па-другое, мы не ставім на мэце аспрэчваць прыведзеныя дадзеныя. Але хочацца звярнуць увагу, што напрыканцы ХІХ – пачатку ХХ ст. цяжкасцяў у самаідэнтыфікацыі насельніцтва беларуска-польскага памежжа было вельмі шмат. Патлумачым нашу думку на прыкладзе Беластоцкага павета Гарадзенскай губерні. На пачатку ХХ ст. у сувязі з „найвышэйшым дазволам” (ад 22 красавіка 1906 г.) увесці польскую мову ў выкладанне на тэрыторыях, памежных з Царствам Польскім, распачаліся актыўныя дзеянні па высвятленні нацыянальнай прыналежнасці жыхароў. Для гэтага былі арганізаваны спецыяльныя этнаграфічныя экспедыцыі. Параўнанне вынікаў дзвюх такіх экспедыцый, што былі праведзены ў Беластоцкім павеце, уражвае сваім рознагалоссем (гл. табліцу).

Воласць Беларусы Палякі Беларусы Палякі
Ясвільская 9805 (100%) 5515 4290 (43,7%)
Прытулянская 43 8801 (99,5%) 1409 7435 (84,0%)
Крыпнянская 13 10283 (99,8%) 697 9599

(93,2%)

Абрубніцкая 232 6780 (96,6%) 6799 213 (3,0%)
Юхнавецкая 488 5602 (91,9%) 4659 1431 (23,5%)
Беластоцкая 156 5671

(78,4%)

4965 2269

(45,7%)

Такім чынам, калі па выніках першай экспедыці ва ўсіх пазначаных валасцях перавышалі (і значна) палякі, то па выніках другой экспедыцыі такая перавага назіралася толькі ў дзвюх (Прытулянскай і Крыпнянскай) з шасці валасцей. Прычым у валасцях Абрубніцкай і Юхнавецкай значна перавышалі беларусы, складаючы адпаведна 97% і 76,5%[9].

Даючы ацэнку вынікам гэтых дзвюх экспедыцый, прафесар Кіеўскага універсітэта Ю. Кулакоўскі, які 3 гады пражыў у Ясвільскай воласці, адзначаў: „Трудность разграничения белорусов и поляков в западной части Гродненской губернии… от того главным образом, что белорусы-католики в своём словаре имеют много полонизмов и в беседе с интеллигентным лицом стараются говорить по-польски, хотя домашним обиходным языком их служит язык чисто белорусский”[10].

Як слушна сцвярджае Р. Радзік, беларускі селянін усведамляў сваю адметнасць толькі пры сутыкненні з прадстаўнікамі іншых народаў, чужакамі. Крытэрыямі вызначэння гэтай адметнасці (у залежнасці ад сітуацыі) былі мова, рэлігія, адзенне, звычаі, класавая прыналежнасць[11]. Больш за тое, гэтая „залежнасць ад сітуацыі” спрацоўвала іншы раз і ў межах аднаго крытэрыя, што ў спалучэнні са спецыфічнай палітычнай сітуацыяй магло прынесці (і прыносіла) непрадказальныя вынікі.

Такім чынам, аналіз „гістарычнага блока” новага зборніка паказвае, што, нягледзячы на шмат агульнага, беларусы і палякі, як і кожны народ, маюць сваю адметную гісторыю. Больш за тое — сама гісторыя вызначае адметнасць таго ці іншага этнасу, народа, нацыі. Як і мова, як пэўныя рысы культуры і этнічнага характару, менталітэту.

Мінск                

Валянціна Яноўская, Алена Філатава


1 Церашковіч П. Сацыяльныя перадумовы нацыянальнага адраджэння народаў Цэнтральна-Усходняй Еўропы: беларусы, украінцы, літоўцы, латышы, эстонцы. С. 11—45.
2 Терешкович П. В. Этническая история Беларуси ХІХ — началаXX в. Минск, 2004. С. 4.
3 Смалянчук А. Праблема беларускай мовы ў каталіцкім набажэнстве ў Менскай і Віленскай дыяцэзіях у другой паловеXIX – пачатку ХХ ст. С. 127-141.
4 Гл.: Канфесіі на Беларусі (канец ХVІІІ – ХХ ст.). Мінск, 1998. С. 127.
5 Чарняўскі У. Ліст святара аб палажэньні Каталіцкай Царквыў Беларусі. Лёндан, 1988. С. 1.
6 Токць С. Польскія культурныя ўплывы ў беларускай вёсцы ўXIX – на пачатку ХХ ст. С. 143-158.
7 Бэрд Т. Польская праблематыка на старонках “Нашай Нівы”ў пэрыяд рэдактарства Янкі Купалы. С173—178.
8 Pawluczuk W. Zmianа struktury etnicznej Białostocczyzny w warunkach transformacji ustrojowej. S. 85—99.
9 Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы. Ф. 378 а/а. 1906. Спр. 378. Арк. 230.
10 ДГА Літвы. Ф. 378 а/а. 1906. Спр. 378. Арк. 230 адв.
11 Радзік Р. Беларусы (Погляд з Польшчы). Мінск, 2002. С. 8.

Наверх

Джон Покак. Канцэпцыя мовы і metier d’historien: некаторыя практычныя меркаванні

19 снежня, 2006 |


* Pocock J.G.A. The concept of a language and the metier d’historien: some considerations on practice // The languages of political theory in Ear­ly Modern Europe. Ed. by A.Pagden. Cambridge University Press, 1987. P. 19-38.

Мая задача ў гэтым эсэ — распавесці аб практыцы i некаторых рэчах, якія з яе вынікаюць. Вербалізаваць практыку, не прапаноўваючы ніякай тэорыі, немагчыма, і ўсё ж я спадзяюся — улічваючы, што ўсіх нас у той ці іншай ступенi яднае супольная практычная дзейнасць — як найдаўжэй не пераходзіць межаў мэтатэорыі. Я не хачу ні сцвярджаць i адстойваць агульную тэорыю мовы i яе функцыянаванне ў палітыцы і гісторыі, ні — тым менш — выстаўляць такога, як я, гісторыка актарам або чыннікам, які дзейнічае ў гісторыі[1]. Усе гэтыя пытанні — рэальныя, i час ад часу над імі трэба задумвацца; я прапаную, аднак, каб яны — калі ўжо паўстануць — то паўсталі з імплікацыяў таго, чым мы займаемся як гісторыкі i пра што я павяду гаворку далей. Métier dhistorien, як я ўжываю гзты тэрмін, — перадусім рамяство, практычная дзейнасць гісторыка. Пакліканне гэтага апошняга, значнасць гэтага паклікання, досвед або дзейнасць у сферы гісторыі, — для мяне гэта справа самаспазнання, якое трэба здзейсніць у нашым часе — пакульён япгаэ наш. Такім парадкам я спадзяюся нешта высветліць пра наш супольны дыскурс.

Гэтае слова паслужыць мне ў якасці зыходнага пункта. Канцэпцыя палітычнай мовы, як на мой розум, прадугледжвае, што тое, што раней звалася — i ўмоўна завецца дагэтуль — гісторыяй палітычнай думкі, сёння больш дакладна будзе называць гісторыяй палітычнага дыскурсу. Актары нашай гісторыі, вядома, мыслілі, i часта вельмі глыбока; шмат хто з ix належаў да інтэлігенцыі, да інтэлектуалаў, якіх спецыяльна вучылі мысліць так ці інакш; але каб „даць” гісторыю ім самім або ix думкам, мы павінны паказаць актыўнасць або неразрыўнасць дзеяння, складзеную з рэчаў, якія нехта робіць i якія самі адбываюцца, з дзеянняў i ўчынкаў, a таксама з тых умоваў, у якіх гэтыя дзеянні i ўчынкі дзеюцца i ўчыняюцца; нарэшце, самі гэтыя ўмовы наўпрост ці ўскосна мадыфікуюцца дзеяннямі, якія здзяйсняюцца ў гэтых умовах або над імі. Такім чынам, у нас утвараецца галіна даследаванняў, складзеная з актаў маўлення — вуснага, пісьмовага ці друкаванага — i з умоваў кантэкстаў, у якіх гэтыя акты здзяйсняюцца. Пераходзячы далей ужо непасрэдна да канцэпцыі мовы, мы тым самым вызнаем свае перакананне, што адзін з асноўных кантэкстаў, у якіх здзяйсняецца акт прамаўлення, — кантэкст інстытуцыяналізаванага спосабу маўлення, спосабу, дзякуючы якому сам гэты акт робіцца магчымым. Каб не­шта было прамоўлена, напісана ці надрукавана, павінна існаваць мова, на якой гэта будзе зроблена; мова прадвызначае, што на ёй будзе сказана, але можа i мадыфікавацца тым, што на ёй гаворыцца; узаемадзеянні паміж parole i langue самі складаюць цэлую гісторыю. Мы не кажам, што моўны кантэкст — адзіны, які дае маўленчаму акту сэнс i гісторыю, хоць нас напэўна папракнуць за такі падыход. Мы кажам толькі, што гэты кантэкст дастаткова шматабяцальны, каб з яго i пачынаць. Што нам прынясе гэты выбар — пачаць адсюль, а не аднекуль яшчэ, — мы высветлім пазней. Цвердзячы, што думка павінна быць выказана, каб мець гісторыю, i што такая гісторыя можа разглядацца як узаемадзеянне маўленчага акта i мовы, мы робім першы i ключавы, хоць i не апошні, крок — le premier pas qui coьte — на шляху да канстытуявання нашае гісторыі як гісторыі дыскурсу.

Канцэпцыя мовы, з аднаго боку, шматстайная, а з другога — паддаецца далейшаму падраздзяленню. „Моваю” [language] можна назваць якую-небудзь з буйных, этнічна дыферэнцыяваных структураў людскога маўлення — англійскую, хопі, кітайскую, хоць гісторык палітычнага дыскурсу звычайна не думае пра ix як пра „палітычныя мовы” — мовы з гісторыяй, якая складаецца са здзейсненых на ix палітычных актаў прамаўлення. Магчыма, болын увагі трэба аддаваць таму факту (i ягоным імплікацыям), што палітычны дыскурс у раннесучаснай Еўропе характарызаваўся шматмоўнасцю. Не дзіва знайсці трактат пра палітыку, напісаны часткова на народнай мове, часткова на лаціне, часткова па-грэцку, а часткова па-габрэйску, так што можна запытаць, ці дыферэнцыяваліся гэтыя мовы ў палітычным сэнсе. Варта таксама прысвяціць больш увагі феномену перакладу — i запытаць, ці тую ж самую гісторыю меў Гобсаў „Левіяфан” на англійскай мове, што i на лаціне; адказ будзе — i так, i не. Але, агулам беручы, этнічна дыферэнцыяваныя мовы не выступаюць ключавымі катэгорыямі ў нашым даследаванні, i, кажучы пра „мовы палітычнай думкі” або „мовы палітыкі”, мы маем на ўвазе нешта іншае. Загалоўкі раздзелаў гэтага тома (The languages of political theory in Early Modern Europe. Ed. by A.Pagden. Cambridge University Press, 1987. — Рэд.) паказваюць, што нас цікавяць ідыёмы, рыторыка, спецыялізаваны лексікон i граматыка, формы дыскурсу або спосабы гаварыць пра палітыку, створаныя — i, што нашмат важ­ней, ужываныя — у палітычным дискурсе Еўропы ранняга Новага часу. Дазвольце мне прыпыніцца, каб адзначыць відавочную небяспеку. Мы хочам вывучаць мовы, на якіх здзяйсняюцца маўленчыя акты, а не тыя прамаўленні, якія на ix ажыццяўляюцца; аднак калі размыць межы паміж parole i langue, то кожнае прамаўленне, якое захоўвае індывідуальны стыль, можна будзе прыняць за мову, на якой яно прамоўлена. Калі мы хочам пастуляваць „мову”, то ў прынцыпе трэба, каб на ей маглі выступаць хоць бы два aўтары; мы спадзяёмся, што мова будзе для нас кантэкстам, а не тэкстам.

Таму, кажучы пра „мовы”, мы маем на ўвазе збольшага падмовы: ідыёмы, рыторыку, спосабы гаварыць пра палітыку, моўныя гульні, якія адрозніваюцца адна ад другой i для кожнай з якіх можа існаваць свой уласны лексікон, свае правілы, папярэднія ўмовы i далейшыя наступствы, тон i стыль. У асобнай канкрэтнай мове можна знайсці не­сканчоную колькасць такіх падмоваў, i таму несканчоную ix колькасць можна знайсці i ў адзінкавым аднамоўным тэксце; бо гэтыя спосабы маўлення, — пры ўсіх ix, нярэдка глыбокіх, разыходжаннях, — як правіла, адзін аднаго не выключаюць. Хоць мы i можам лічыць, што яны маюць характар парадыгмаў (бо яны пэўным чынам структуруюць думку i маўленне i перашкаджаюць ім структуравацца іншым чынам), але называць ix парадыгмамі нельга. <…> Некаторым мовам удаецца выцясняць іншыя; тым не менш, палітычны дыскурс мае прынцыпова шматмоўны характар, ці то будзе апавяданне пра Платонаву пячору, ці пра Вавілонскае стоўпатварэнне.

Гісторык палітычнага дыскурсу, чый вобраз паўстае з такога акрэслення яго практыкі[2], займаецца вывучэннем „моваў”, ідыёмаў, рыторыкі або парадыгмаў, на якіх i ў якіх вядзецца такі дыскурс; у той жа час ён даследуе акты прамаўлення, якія адбываюцца на гэтых „мовах” або на мове, якая ўтвараецца як ix сумесь. Вельмі часта (хоць i не абавязкова) аказваецца, што гэтыя акты на мове арганізуюцца ў тэксты; амаль настолькі ж часта (хоць яшчэ менш абавязкова) аказваецца, што ў гэтых тэкстаў ёсць аўтары, звесткі пра якіх могуць быць ці не быць даступнымі з крыніц, якія абмяжоуваюцца або не абмяжоуваюцца гэтымі тэкстамі.

Гісторык можа перайсці ад langue да parole, ад вывучэння мовы да выяўлення актаў прамаўлення, якія здзяйсняюцца „на” ей. Далей ён пачынае задавацца пытаннем пра ўздзеянне гэтых актаў: як у агульным плане (на абставіны, у якіх іншыя агенты карысталіся мовамі або ўспрымалі ix, i на паводзіны гэтых агентаў), так i ў больш канкрэтным („на” тыя мовы, „на” якіх гэтыя акты здзяйсняліся).

Адсюль вынікаюць пэўныя наступствы. Першае: histoire, якую піша наш гісторык, аказваецца ў значнай меры événementielle, паколькі ён цікавіцца здзейсненымі ўчынкамі i тымі кантэкстамі, у якіх i над якімі яны здзяйсняюцца. Моуеіте durée ўваходзіць у моўны кантэкст, хоць i не зводзіцца да яго; longue durée цікавіць яго толькі пастолькі, паколькі яно вербалізуецца i такім чынам уваходзіць у moyenne durée.

Другое: гісторыя, якую ён піша, аказваецца ў значнай меры тэкстуальнай — то бок знітаванай з пісьмовым i друкаваным прамаўленнем і водгукамі на яго (як мы пабачым, бальшыня чытачоў, якіх ён даследуе, вядомая яму з тае прычыны, што яны самі ў сваю чаргу сталі аўтарамі). Гэта гісторыя дыскурсу i дзейнасці, а не станаў свядомасці — хоць, як мы пабачым, яна ix i не выключав. Гісторыю mentalités ён піша толькі пастолькі, паколькі яны артыкулююцца ў дыскурсе, у публіцыстычным i палемічным прамаўленні i водгуку: г. зн. на ўзроўні адносна складаных паводзінаў i адносна дынамічных зменаў. Пошук mentalités (гэтае шляхетнае паляванне) завядзе яго глыбей у тоуеппе, аж да longue durée; у гэтых глыбінях могуць апынуцца эле­менты, якія ўвогуле не ўсплываюць на ўзровень дыскурсу; але сведчанні, якія кажуць пра ix існаванне, могуць належаць да такога гатунку, які найлепшым чынам даследаваны іншымі прафесіяналамі. Такому гісторыку няма ганьбы ў тым, каб заклікаць да падзелу працы.

Трэцяе: такая гісторыя, апроч усяго, будзе гісторыяй рыторыкі, а не граматыкі, гісторыяй афектыўнага i эфектыўнага зместу маўлення, а не яго структуры. Тут гаворка ідзе пра акцэнты i прыярытэты; гісторык можа апынуцца ў сітуацыі, калі трэба мець справу з граматыкай i структурай; але ён пагаджаецца, што павінна існаваць такая глыбіня, на якой структуры ўжо не ўсведамляюцца, не выкарыстоўваюцца рыторыкай i не абмяркоўваюцца тэорыяй. На гэтай глыбіні існуе longue durée, але нічога болей там няма, i ён туды не спускаецца — не таму, што лічыць гэта немагчымым, а таму, што лічыць гэта не сваей справай. У глыбінях, куды не заплывае нішто жывое, наўрад ці, на яго думку, існуе гісторыя, — толькі глыбакаводная фізіка, a ў яго тым часам ёсць i свае заняткі і інтарэсы — эквівалентныя ў ягоным сусвеце таму, што рабіў i цярпеў Алківіяд, таму, што адзін офісны кур’ер пераказаў другому.

Такі гісторык аказваецца ў значнай меры археолагам; ён выяўляе схаваную прысутнасць розных моўных кантэкстаў, у якіх час ад часу вядзецца дыскурс. На падставе свайго ўласнага досведу я магу засведчыць (i пазней гэтая тэза будзе развітая шырэй), што для яго робіцца звыклай справаю знаходзіць багата слаёў такіх кантэкстаў у адным i тым жа тэксце, i яго заўжды дзівіць i цешыць, калі ён адкрывае знаёмыя яму з іншых крыніц мовы ў знаёмых тэкстах, дзе на ix прысутнасць дагэтуль не звярталі ўвагі. Такія адкрыцці не заўсёды падвышаюць яго павагу да спосабаў, якімі тэксты чыталіся раней. 3 мовамі, якія ён адкрывае, ён знаёміцца праз начытанасць у разнастайных тэкстах, у выніку чаго распазнае ix прысутнасць i пачынае „вучыць” ix, як „вучаць” мову: гэта значыць, прызвычайваючыся чытаць (але не прамаўляць або пісаць) ix, ён даведваецца, што на ix можна прамовіць i як гэта на ix будзе выслоўлівацца. Тут узнікаюць сур’ёзныя праблемы, звязаныя з інтэрпрэтацыяй i гістарычнасцю, якія трэба будзе разгледзець; але цэнтральная тэма гэтага зборніка (The languages of political theory in Early Modern Europe. — Рэд.) патрабуе спярша звярнуцца да пытання, якім чынам можна вызначыць гэтыя мовы, ідыёмы або рыторыкі як гістарычныя феномены.

Калі пашукаць прыкладаў моваў, якія я маю на ўвазе, першымі на розум можа прыйсці — не як прывілеяваны або парадыгматычны, а як тыповы выпадак — мова сярэднявечнай схаластыкі, рэнесанснай эмблематыкі, біблійнай экзе­гезы, агульнага права, цывільнага права, класічнага рэспубліканства ці рэспубліканскага радыкалізму [commonwealth radicalism]; гэты спіс мае ўхіл у бок маіх уласных даследаванняў, якія, аднак, адразу штурхаюць мяне да спробы выйсці па-за яго межы. Сярод элементаў, якія складаюць яго на гэты момант, некаторыя, вядома, маюць вельмі інстытуцыйны характар; у ix адразу можна прызнаць мовы, якія ўжываюцца канкрэтнымі супольнасцямі ў сваім прафесійным дыскурсе — артыкуляцыю дзейнасці i інстытуцыйнай практыкі гэтых супольнасцяў. Важна, што палітычны дыскурс падтрымліваецца ў значнай меры святарамі i юрыстамі, прычым у такіх модусах, якія яны праз сваё службовае становішча могуць накідаць іншым; бо інтэлектуальныя колы [clerisies] звяртаюцца не толькі да свайго асяроддзя, — яны накідаюць свае эзатэрычныя мовы разнастайным фракцыям шырокае публікі [laities], часам спараджаючы ў гэтай апошняй выразную незадаволенасць. Сгварэнне i распаўсюджванне моваў, такім чынам, — у значнай меры справа вучоных аўтарытэтаў [clerical authority]; гэта гісторыя таго, як адукаваныя прафесіяналы пачалі спрычыняцца да кіравання справамі іншых людзей i забавязалі ix весці дыскурс на мовах, якія яны самі выпрацавалі; але ў той жа час — гісторыя таго, як шырокая публіка прыўлашчыла сабе прафесійныя ідыёмы дзеля непрафесійных мэтаў, пачала выкарыстоўваць ідыёмы з іншых крыніц, змяняючы ix уздзеянне, або выпрацавала рыторыку варожасці да накідання сабе мовы. Такім чынам, мы зауважаем антынамічнае выкарыстанне мовы: сітуацыю, калі падначаленыя выкарыстоўваюць мову тых, хто ix падначаліў, пазбаўляючы яе ўласцівых ёй сэнсаў i абяртаючы яе ўздзеянне на адваротнае. Экспрапрыяцыя i прыўлашчванне — важныя аспекты предмета нашых даследаванняў; я кажу гэта таму, што тыя, перад кім я ніколі не змагу дастаткова падкрэсліць, наколькі яны важныя, вечна абвінавачваюць мяне, быццам я адмаўляю ix важнасць.

Істотна, што даследаванне палітычнае мовы пачынаецца з моваў кіраўнічых групаў — моваў, якія артыкулююць клопаты гэтых групаў i вызначаюцца адпаведнай тэндэнцыйнасцю; але важна i тое, што чым болыы мова інстытуцыяналізуецца i робіцца публічнаю, тым больш яна робіцца даступнаю для задач самых розных моўцаў, якія артыкулююць самыя розныя клопаты. Гэтая дыверсіфікацыя ўзнікае ў рамках кіраўнічай групы, дзе звычайна вядзецца багата дыскусій; але застацца ў межах зыходнай адукаванай, прафесійнай i г.д. групы яна не можа. Здараецца, што мова пашыраецца па-за межы зыходнай мадэлі ўзаемаадносін „кіраўнічыя — кіроўныя”, што запачаткавалі яе. Так бывае, калі на ёй прамаўляюць іншыя кіраўнікі іншым падданым; кіраўнікі, не ўпэўненыя, кім яны кіруюць; падданыя, не ўпэўненыя, хто імі кіруе або па якім праве імі кіруюць; i нават рэвалюцыянеры, якія выкарыстоўваюць яе, каб зрынуць кіраванне ўвогуле. У Еўропе ранняга Новага часу сустракаецца мноства прыкладаў усіх гэтых варыянтаў, на­ват апошняга з пералічаных. Распаўсюджванне мовы i яе стварэнне часта аказваюцца зусім рознымі рэчамі.

Гісторык палітычнай мовы адкрые, што мова мае сваю ўласную палітыку; але спыніцца на гэтым пункце, пры ўсёй яго важнасці, значыць пакінуць убаку досвед адкрыцця гісторыкам моваў, схаваных у тэкстах, якія ляжаць перад ім, — тое, што я бяруся акрэсліць. Разглядаючы ідыёмы, якія паўстаюць з тэксту, гісторык пазнае ў некаторых з ix мовы прафесійных карпарацый: праз гэтыя мовы артыкулююцца практыкі, якія надаюць гэтым карпарацыям моц, а ix маўленню аўтарытэт — i здатнасць накідацца іншым; але яго досвед на гэтым не спыніцца. Так, побач з толькі што дапушчаным намі выпадкам ён можа напаткаць мовы святых ці аўтарытэтных кніг — Бібліі, Арганона, Кодэкса, Талмуда, Карана, Шасцікніжжа — i тых, хто карыстаецца імі ў сваім дыскурсе. Калі б яму рупіла моўная актыўнасць экзегетаў, якія ўваходзяць у прафесійную карпарацыю або маюць у ёй аўтарытэт, справа не вельмі б змянілася; але паступова можа выявіцца, што ён, замест гэтага, мае справу з сеткай або супольнасцю літаратараў — прафесіяналаў ці аматараў, прызнаных аўтараў ці arriviste — якія карыстаюцца мовамі прафесійных карпарацый, не канечне самі належачы да апошніх, i здатныя, па-першае, прыстасоўваць гэтыя ідыёмы або рыторыку да мэтаў свайго ўласнага дыскурсу, а па-другое, — тварыць i развіваць, пераследуючы гэтыя мэты, свае ўласныя ідыёмы i сваю ўласную рыторыку. Выявіцца, што ён мае справу з ідыёмамі, якія генеруюцца не столькі прафесійнай практыкай, колькі рыторыкай дыскурсу: са спосабамі дыскурсу, якія фармулююцца ў рамках абмеркавання паасобных тэмаў і праблемаў, або ca стылямі дыскурсу, у якіх замацаваўся стыль вядомых i адметных аўтараў — Бёрка ці Гегеля, Лео Страуса ці Май­кла Оўкшота [a Burke or a Hegel, a Leo Strauss or a Michael Oakeshott]. Некаторыя з гэтых аўтараў інстытуцыяналізуюцца як аўтарытэтныя для прафесійных экзегетаў, іншыя — не. Пры гэтым гістарычная значнасць аўтара вымяраецца далека не толькі тым, ці ўдалося яму стварыць адмысловы спосаб дыскурсу — ці можам мы ўявіць каго-колечы, хто карыстаўся б Гобсавай ідыёмаю, прынамсі пішучы па-англійску? Справа ў тым, што гісторык цяпер мае справу не з узаемазвязанымі мовамі шэрагу практыкуючых інтэлектуальных групаў, a з адзінай, хоць i складанай, дыскурсіўнай супольнасцю, чыю дзейнасць можна вызначыць толькі як рыторыку або літаратуру; справа таксама ў тым, што хоць мову палітычнага дыскурсу ўсё яшчэ магчыма разбіць на мноства падмоваў або ідыёмаў, аднак цяпер трэба ўлічваць, што яна можа генераваць гэтыя ідыёмы з рамак свайго ўласнага дыскурсу, а таксама рабіць — самастойна ці прымусова — запазычанні з ідыёмаў, народжаных у іншых дыскурсіўных супольнасцях. На пачатку XVIII ст. у тканку англійскага палітычнага дыскурсу глыбока ўпляліся журналістыка i прыгожае пісьменства, напрыканцы яго — класічная эканоміка; але ў той жа час узнікла ідыёма Бёрка i (створаная больш свядома) ідыёма Бэнтама, i пра абедзве (пра першую, калі заўгодна, — з нашмат большай відавочнасцю) можна сказаць, што яны ўзніклі як мутацыі ў ходзе змены мадэляў палітычнай рыторыкі або дыскурсу.

Такім чынам, слаі моўных кантэкстаў, якія выяўляе наш гісторык-археолаг, маюць вельмі неаднародны характар. Некаторыя з ix — мовы прафесійнай практыкі, якія з тых ці іншых прычын увайшлі ў мову палітыкі, так што палітыка цяпер вядзецца на гэтых ідыёмах; іншыя — ідыёмы, ры тарычныя спосабы або стылі — лепш будзе лічыць створанымі ў рамках палітычнага дыскурсу, палітычнай рыторыкі, вынікам зрухаў або падзеяў, якія здзяйсняюцца аўтарамі i суб’ектамі дзеянняў у гэтых рамках. Падкрэсліваць першае — значыць рабіць націск на сацыяльнай структуры: перад намі маўленне, артыкуляванае святарамі, юрыстамі, гуманітарыямі, прафесарамі, магчыма — рознага кшталту групамі, якія існуюць у шырокай публіцы, а часам — ерасямі, якія вызначаюцца праз той факт, што яны выключаныя з гэтых групаў. Падкрэсліваць другое — значыць рабіць націск на дыскурсе: перад намі маўленне, артыкуляванае дыскурсантамі, якія дзейнічаюць у рамках працяглых дыскусій i спрэчак, працяглай рытарычнай i тэарэтычнай дзейнасці, i кантэкст учынкаў, якія яны здзяйсняюць, — гэга кантэкст самога дыскурсу. Сэнс, які мы ўкладаем у паняцце „стварэнне i пашырэнне палітычных моваў”, будзе варыявацца ў залежнасці ад таго, першы ці другі мы прымем з гэтых, аднолькава законных, пунктаў гледжання; сацыяльны шлях тварэння моваў цягне за сабой адзін набор прыярытэтау, рытарычны — іншы. Аднак гісторык-археолаг, які слой за слоем выяўляе схаваныя ў тэксце мовы, аказваецца вымушаны прыняць абодва падыходы; на яго погляд, паміж імі прынамсі няма радыкальных адрозненняў.

Мы прымаем, што гэтыя мовы можна размеркаваць на шкале ад інстытуцыйнага i знешняга да асабістага i своеасаблівага — хоць два гэтыя полюсы, як мы пабачым, не канечне будуць узаемавыключальнымі. Але па меры набліжэння да другога з названых полюсаў перад намі ўсё вастрэй паўстае праблема: што значыць гаварыць пра мову як пра гістарычны феномен, які магчыма неяк ідэнтыфікаваць? Інакш кажучы, чым больш мы маем справу з індывідуальнымі стылямі прамаўлення, з стварэннем асабовасцяў, якія палдаюцца ідэнтыфікацыі, у сітуацыях, якія таксама паддаюцца ідэнтыфікацыі, — тым болынаю робіцца небяспека блытаніны паміж parole i langue, паміж інтэрпрэтацыяй i ідэнтыфікацыяй. Калі мы проста напаткалі вельмі індывідуальны стыль прамаўлення, які цягне за сабой свае імплікацыі i прапануе сваю практыку, не варта казаць, што мы адкрылі новую „мову”. Пагатоў не варта так казаць, калі мы проста напаткалі новы стыль, каб нам самім чытаць прамаўленні дыскурсантаў мінулага і прыпісваць ім пэўныя формы i ўзроўні сэнсу: бо рабіць гэта — значыць зводзіць усю гісторыю да тэксту, які існуе роўна настолькі, наколькі мы можам яго інтэрпрэтаваць. Гісторык, пра якога ідзе гаворка, імкнецца быць упэўненым — прынамсі як мага больш упэўненым — што „мова” ці „моўны кантэкст”, на адкрыццё ці выяўленне якога ён прэтэндуе, існаваў eigentlich, перш чым ён яго адкрыў; ён шукае спосабу паказаць, што гэта не проста яго ўласная вынаходка [invention], бо ведае, што дзеяслоў invenire можа азначаць i ‘знайсці’ i ‘выдумаць’. Да гэтай мэты можна ісці рознымі шляхамі.

Упэўненасць гісторыка ў тым, што „мова” — не яго ўласная выдумка, мацнее: a) калі ён можа паказаць, што на гэтай мове розныя аўтары здзяйснялі разнастайныя ўчынкі, адказваючы на ей адзін аднаму i выкарыстоўваючы яе як сродак зносін i як спосаб дыскурсу; b) калі ён можа пака­заць, што яны абмяркоўвалі паміж сабою, як яна ўжываецца, выпрацоўвалі мовы другога парадку дзеля крытый яе выкарыстання i вербальна, экспліцытна вызначалі, што яны карыстаюцца менавіта гэтаю мовай (гэта можна назваць тэстам спадара Журдэна); с) калі ён можа прадказаць, якія наступствы (выразныя i прыхаваныя), якія парадыгматычныя эфекты, праблематыкі i г. д. пацягне за сабой выкарыстанне канкрэтнай мовы ў канкрэтных умовах, i можа прадэманстраваць, што ягоныя прадказанні пацвярджаюцца або, што цікавей, абвяргаюцца (гэта можна назваць эк­спериментальным тэстам); d) калі ён адчувае здзіўленне, а потым асалоду, сустракаючы знаёмую мову там, дзе не спадзяваўся яе знайсці (гэта можна назваць тэстам на радасную неспадзяванку [serendipity test]); e) калі ён выключае з разгляду мовы, недаступныя аўтарам, якіх ён даследуе (тэст на анахранізм).

Гісторык вучыць мову, каб чытаць на ей, а не пісаць. Яго ўласныя творы будуць складацца не з мяшанкі розных вывучаных ім моваў, як раман Джона Барта The SotweedFactor“, a з моваў інтэрпрэтацыі, на якіх ён навучі, якія сам распрацаваў, прычым кожная з ix мае на мэце выяўленне i артыкуляванне, — так бы мовіць, парафразіс, — дапушчэнняў, намёкаў i т.д., якія выразна або схавана прысутнічаюць у адной ці некалькіх мовах, на якіх ён здольны чытаць. Ён уступае ў свайго роду дыялог з славутай формулай Колінгвуда: так, ён можа вывучыць мову іншага чалавека, каб „нанава прадумаць ягоныя думкі”, але мова, на якой ён будзе выказваць думкі гэтага іншага чалавека, прадумаўшы ix нанава, будзе моваю гісторыка, а не таго чалаве­ка. Гэта пакідае прастору i для крытычнай, i для гістарычнай аб’ектыўнасці [detachment]; у склад мовы гісторыка ўваходзяць рэсурсы, якія дазваляюць яму пацвердзіць як адэкватнасць інтэрпрэтацыі, якую ён прапануе для чужой parole, так i той факт, што гэтая parole фактычна вядзецца на той langue — або на зборцы i выбарцы тых розных langues, — з якімі гісторык яе звязаў Гэта ягоны адказ на любыя радыкальныя заявы наконт неперакладальнасці або нечытэльнасці тэкстаў; гісторык прэтэндуе на ўменне выяўляць спектр моваў, на якіх тэкст пісаўся і чытаўся, і адрозніваць гэтыя мовы ад тых, на якіх ён не пісаўся і не мог быць напісаны ў пэўны канкрэтны час.

Але перадумова ўсяго гэтага — яго ўменне рэінстытуцыяналізаваць мовы: г. зн. паказваць, што вельмі своеасаблівыя, на першы погляд, спосабы прамаўлення ўжо былі раней (або зрабіліся пазней) вядомымі і прызнанымі як рэсурсы дыскурсіўнай супольнасці („даступныя мовы” [available languages], калі гаварыць на гэтым жаргоне), што імі карыстаўся — i ў той ці іншай меры лічыў магчымым карыстацца — болын як адзін з дзеячаў гэтай супольнасці. Мова, у адрозненне ад стылю, абавязкова павінна лічыцца гульнёю, адкрытаю болыы як для аднаго гульца. Але як толькі мы прызнаем гэта, праведзенае намі раней адрознен­не паміж сацыяльным i рытарычным аспектамі тварэння i пашырэння моваў робіцца яшчэ важнейшым. Калі мы можам паказаць, што канкрэтная мова ўзнікла па-за сусветам палітычнага дыскурсу, у пэўнай сацыяльнай або прафесійнай практыцы, а пасля прыйшла ў наш сусвет пры большці менш спецыфічных акалічнасцях, — у гэтым выпадку сказаць, што яна мела інстытуцыйны характар i была даступная для мэтаў розных удзельнікаў моўнай гульні, лягчэй, чым калі мы назіраем узнікненне мовы ўнутры гэтага сусвету, у моўных актах, рытарычных хадах i стратэгіях удзельнікаў гэтае гульні. Бо ў апошнім выпадку мы сутыкаемся з праблемаю — нам трэба паказаць, якім чынам хады ўдзельніка гульні даюць пачатак моўным інстытутам, прычым заўсёды знойдзецца нехта, хто будзе падкрэсліваць унікальнасць кожнага ходу аж да поўнага знікнення самога інстытута, у якім гэты ход здзяйсняўся i складанню якога спрыяў. Цяперашнім часам ставіцца пад пытанне[3] — ці была насамрэч англійская „звычаёва-праўная свядомасць” ['common-law mind’] настолькі замкнутаю, маналітна астраўною (як дапускалася ў маёй працы The Ancient Constitution and the Feudal Law, апублікаванай у 1957 г.)? Я думаю, што пытанне гэтае слушнае, i сам асабіста не схіляюся ні да якага канкрэтнага адказу. Але крытыка гэтая вядзе да таго, што дактрыну старажытнага дзяржаўнага ладу робіцца нашмат цяжэй тлумачыць праз mentalité i нашмат лягчэй праз паняцце руху [a move]. Калі, як цяпер лічыцца, англічане XVII ст. не был! настолькі зашораныя сваім астраўным становішчам, каб не ўсведамляць, што ў Англіі існуе i можа (або працягвае) дзейнічаць рымскае i феадальнае права, — то меркаванне, што яны гэ­тым правам ніколі не карысталіся, павінна хутчэй быць суджэннем [assertion], а не пасылкаю [assumption]: аргу­ментам, на які можа існаваць контраргумент, парадыгмай, якая павінна ўсталёўвацца праз выключэнне іншай, адваротнай. Сэр Эдвард Коўк [Coke], гэты вялікі карыфей права, выглядаў бы не столькі рупарам, праз які артыкулявала сябе mentalité, колькі магутным прапагандыстам iўдалым агітатарам, які праз вуснае маўленне, пяро i друк заахвочваў сваіх слухачоў i чытачоў заняць пазіцыі, да якіх тыя, несумненна, шмат у якіх сэнсах былі ўжо загадзя гатовыя (ніхто ж не кажа, што mentalité або ідэалогія не існуюць), але ведалі, што ім можа існаваць альтэрнатыва, i павінны былі адмаўляць гэтую магчымасць. Моўны акт выступіў бы тады на першы план адносна моўнай сітуацыі. На карысць такога перагляду апошнім часам прыводзілася багата аргументаў, i я гэга вітаю, бо не адчуваю сябе абавязаным заўсёды трымацца тлумачэнняў праз паняцце mentalité i схіляюся да таго, каб разглядаць моўныя сітуацыі ранняга Новага часу як шматмоўныя, а не маналітныя. Калі пакінуць убаку праблему замкнутасці (астраўнога становішча), то відавочна, што думаючы толькі пра нармальнае функцыянаванне мовы, а не пра маўленчыя акты, якія здзяйсняюцца на ёй i над ёю, занядбоўваючы parole на карысць langue, прыплятаць mentalité аж занадта легка. Але сям i там у дыскусіях пра англійскую гістарыяграфію я сутыкаюся з той магутнай гістарычнай школай, для якой адзіная рэальнасць — гэта рэальнасць высокай палітыкі, і ўсе гістарычныя феномены зводзяцца да хадоў „сваіх людзей”, якія разыгрываюць бясконцую прыгодніцкую гульню алігархічнага ўрадавання[4]. Калі б гэтыя даследчыкі мелі рацыю, заўсёды існавала б толькі parole i ніколі — langue; поспех i няўдача кожнага ходу вызначаліся б у рамках durée bien moyenne бягучага стану гульні, а не ў больш трывалых кантэкстах, якія ўтвараюцца сацыяльнымі або лінгвістычнымі структурамі. Я хацеў бы абгрунтаваць такую трактоўку гісторыі дыскурсу, якая змяшчае дыскурс паміж parole i langue, паміж моўным актам i моўным кантэкстам. Прапанаваны перагляд маёй даўнейшай інтэрпрэтацыі мяне да гэтага толькі заахвочвае, бо дзякуючы ямуробіцца выразнейшым ракурс, у якім за праяваю, якую я дагэтуль трактаваў як мову, можна назіраць у працэсе яе мадыфікацыі або нават усталявання праз здзяйсненне маўленчых актаў.

Але гэта вяртае нас да тэзы, згодна з якой працэс „стварэння i пашырэння моваў” павінен разглядацца як у рамках дыскурсіўнай дзейнасці, так i ў разнастайным узаемадзеянні паміж дыскурсам i іншымі сацыяльнымі фе­номенами Наш гісторык, заняты ідэнтыфікацыяй моўных кантэкстаў, у якіх адбываюцца маўленчыя акты, павінен мець магчымасць вывучаць, як мовы творацца ў тых ці іншых сацыяльных кантэкстах i пашыраюцца на дзейнасць палітычнага дыскурсу; але ён павінен таксама мець у сваім арсенале сродкі, каб паказаць, якім чынам здзяйсненне маўленчых актаў не проста мадыфікуе мову, а вядзе да стварэння i пашырэння новых моваў у нашым разуменні гэтага тэрміна. Мовы генеруюцца праз разнастайную дзей­насць, практыку i кантэксты ў грамадстве; мовы генеру­юцца таксама i праз узаемадзеянне паміж langue i parole у доўгатрывалым кантынууме дыскурсу. Другі выпадак мы можам разглядаць як асобны варыянт першага, але не як яго эпіфеномен (калі ўжо мы пагадзіліся, што мова — доўгатрывалая дзейнасць, якая ўсталёўвае свае ўласныя правілы i нават прадвызначае, якім чынам гэтыя правілы могуць змяняцца). Metier нашага гісторыка — вывучыць шэраг моваў і ўсталяваць ix як кантэксты, у якіх здзяйсняюцца акты прамаўлення; далей яму спатрэбяцца спосабы, каб зразумець, якім чынам гэтыя акты мадыфікуюць свае кантэксты i якім чынам некаторыя з гэтых мадыфікацыяў вядуць да стварэння i пашырэння новых моваў i новых кантэкстаў. Больш таго, звычайна, хоць не канечне, ён паглыбляецца ў вывучэнне гісторыі той ці іншай літаратуры: то бок формы дыскурсу, звязанага са стварэннем пісаных i друкаваных тэкстаў, i бярэцца вытлумачваць апошнія як падзеі гэтай гісторыі — як вельмі складаныя paroles або акты прамаўлення, зразумелыя ў тэрмінах тых langues, адкуль яны былі ўзятыя, ix уздзеянняў на гэтыя langues i на свет, у якім яны пісаліся i прамаўляліся. Дэманстрацыя таго, якім чынам падобныя paroles мадыфікуюць langue i ў некаторых выпадках памагаюць ствараць i пашыраць новыя ідыёмы дыскурсу, — важны складнік ягонае справы.

Апошнім разам мы бачылі нашага гісторыка ў ролі археолага, які выяўляе мовы або ідыёмы дыскурсу ў выглядзе кантэкстуальных слаёў, якія можна паказаць як складнікі тэксту — i ў такой колькасці, каб дыскурс здзяйсняўся ў ix усіх адначасова. Гэтыя ідыёмы ўзнікаюць з разнастайных крыніц i могуць браць пачатак у грамадствах i гістарычных момантах, якіх ужо больш няма (калі аказваецца менавіта так, гэга можа быць важным момантам у працэсе росту гістарычнага самаспазнання). Кожная з ix спецыялізавалася на здзяйсненні актаў i перадачы звестак, характэрных менавіта для яе; але кваліфікаваныя дыспутанты i рытары былі здатныя змешваць слаі, сплятаць розныя ідыёмы ў адзіны тэкст i ў адзіны, хоць i складаны, кантынуум дыс­курсу. Калі мы назіраем такі суплёт ідыёмаў, трэба разумець, што ў тэксце здзяйсняецца адначасова шмат прамаўленняў, i гісторык — перастаючы тут быць археолагам — павінен запытаць: ці адзіны шэраг актаў здзяйсняецца ягоным тэкстам — або шматлікія гетэрагенныя шэрагі? 3 не­каторых пунктаў гледжання, у тым ліку з гістарычнага, гэ­тыя магчымасці не выключаюць адна адну. Мы можам, напрыклад, думаць пра дастаткова ўплывовага аўтара як пра „Пенелопу ўдзень”, якая тчэ з розных ідыёмаў адзіны габелен з адзіным малюнкам на ім; але i пра чытачоў тэксту (якія зусім не канечне павінны быць такімі ж глыбакадумнымі, як аўтар), варта думаць як пра „Пенелопу ўначы”, якая распускае натканае i зводзіць яго да набору ідыёмаў i прамаўленняў. Бываюць аўтары настолькі спрытныя, што ўмеюць прадбачыць i эксплуатаваць разнастайныя чытацкія рэакцыі, але, мабыць, ніхто i ніколі не патрапіў прадбачыць усе рэакцыі, якія выкліча яго тэкст. I мінуўшчына, i будучыня тэксту, калі глядзець гістарычна, даюць нам падставы, каб падкрэсліваць разнастайнасць i гетэрагеннасць ягоных прамаўленняў — тых, якія ён можа здзяйсняць, i тых, здзяйсненне якіх выявіцца толькі пазней. Для палітолага гэта азначае, што мова палітыкі вызначаецца ўнутра най амбівалентнасцю; як выказаўся Ўільям Коналі[5], яна складаецца з прамаўлення істотна спрэчных тэзаў. Для гісторыка ж гэта азначае, што кожны тэкст можа выступаць актарам у бясконцым шэрагу лінгвістычных працэсаў, узаемадзеянняў паміж прамаўленнем i кантэкстам. Квэнтын Скінэр слушна спалучыў імперфект i працяглы мінулы час у сваёй фармулёўцы, згодна з якой мы павінны ведаць, што аўтар „рабіў” [was doing], публікуючы [when he published] канкрэтны тэкст[6]; бо калі ў тое, што ён „рабіў”, уваходзіць — i нават на прыярытэтных правах — тое, што ён імкнуўся здзейсніць, то не толькі яго намеры i здзяйсненні могуць адрознівацца i нават разыходзіцца між сабою, але i тое, што ён „урэшце, як выявілася, зрабіў” [would turn out to have done], можа ў канчатковым выніку ці не экспаненцыяльна аддаляцца ад любых яго намераў. Гісторыя складаецца пераважна з непраднамераных здзяйсненняў, i пераход ад намеру да здзяйснення патрабуе як імперфекту, так i перфекту ва ўмоўным ладзе. Наш гісторык, цалкам перастаючы быць археолагам, шукае спосабу выявіць, якім чынам parole ўздзейнічае на langue. Мы прымаем, што ён здатны паказаць разнастайнасць моваў, на якіх быў сфармуляваны i здзейснены які заўгодна тэкст, прычым кожная з гэтых моваў — канвенцыйны спосаб прамаўлення, які дзейнічае як парадыгматычная сіла. Адсюль, а таксама са сваіх ведаў пра гістарычныя сітуацыі i кантэксты, у якіх знаходзіўся аўтар і да якіх звярталася ягонае прамаўленне, ён можа выснаваць канкрэтны малюнак той разнастайнасці, якую складаюць меркаваныя — або i здзейсненыя — тэкстам i аўтарам маўленчыя акты. Гэтыя акты, задуманыя i здзейсненыя на кожнай з некалькіх ідыёмаў тэксту або на ix усіх разам, ён далей размяркоўвае на больш руцінныя (прамаўленне канвенцый) i на больш спецыфічныя (стасаванне канвенцый).

Калі канвенцыі, парадыгмы i дырэктывы, якія могуць лічыцца складнікамі палітычнае мовы, дастасоўваюцца да такіх палітычных i гістарычных абставін — i ў такіх палітычных i гістарычных абставінах, якіх гэтая мова канвенцыйна не прадугледжвае, могуць назірацца два працэсы. Па-першае, новае віно будзе ўлівацца ў старыя мяхі: i новыя абставіны, i народжаныя імі новыя задачы для мыслення i дзеяння будуць прыпадабняцца да абставінаў i задач, прадугледжаных старымі канвенцыямі, — якія, магчыма, надалей захаваюць сваю паноўную ролю. „На старых па­летках павінна ўрадзіць новае збожжа”, — казаў у свой час сэр Эдвард Коўк [Sir Edward Coke], які добра разумеў гэты працэс. I гісторыку назіраць за гэтым працэсам будзе цікава, бо апошні высвечвае прэсупазіцыі старой мовы, паведамляе, да якога светапогляду заахвочваліся яе карыстальнікі, i дае магчымасць фармуляваць сцвярджэнні адносна гістарычных сітуацый, у якіх яна фармавалася i выкарыстоўвалася. Ён не настолькі строгі гістарыцыст, каб меркаваць, што спроба наліць новае віно ў старыя мяхі непазбежна абернецца няўдачай або утварэннем фальшывай свядомасці; часам бывае так, а часам i не, а некаторыя парадыгмы i мовы захоўваюць кантынуітэт сярод пераменаў цягам доўгіх перыядаў. Але, вядома, ідзе i адваротны працэс; новыя абставіны спараджаюць напружанні ў ста­рых канвенцыях, мова пачынае ўжывацца па-новаму, ва ўжыванай мове адбываюцца змены, i гэты працэс можна прадставіць як шлях да стварэння i пашырэння новых моваў — хоць дакладнае значэнне гэтай фразы патрабуе яшчэ ўдакладнення. Наш гісторык будзе імкнуцца даследаваць, у якой паслядоўнасці адбываюцца гэтыя рэчы, i тут варта згадаць два прынцыпы.

Адзін з ix той, што новая мова можа ўтварацца не толькі пры спробе змяніць старую мову, але i — з не меншым поспехам — пры спробе яе захаваць; можна знайсці выпадкі, калі свядомы i мэтанакіраваны акцэнт на змену, працэс i мадэрнасць апынаецца сярод стратэгій, прынятых абаронцамі традыцыйнага ладу, як i павінна быць згодна з логікаю самога паняцця традыцыі. Другі — што паколькі любая мова можа ўжывацца больш ці менш шырока, колькасць актараў i разнастайнасць іхніх актаў, уключаных у гэтыя працэсы, можа таксама шырока варыявацца. Некаторыя моўныя змены бываюць на погляд выкліканы супадзеннем ці згодаю маўленчых актаў такога мноства актараў, у гэтулькіх моўных сітуацыях i з такімі разнастайнымі намерамі, што пра гэтыя змены ў мове лягчэй думаць як пра [выпадкова] спрычыненыя, а не [свядома] задуманыя; ляг­чэй бачыць у ix вынік разнароднасці мэтаў, а не працу вядучых актараў, якіх можна ідэнтыфікаваць i пра якіх можна паказаць, як яны здзяйсняюць новаўвядзенні ў langue праз агрэгатыўныя ці дызагрэгатыўныя paroles i накідаюць іншым свае новаўвядзенні разам з новай мовай. 3 іншага боку, у гісторыі, як выглядае, такія прыкметныя актары сустракаюцца; яны здабываюць, часам досыць шпарка, статус аўтарытэтаў, якіх трэба слухацца, або праціўнікаў, якіх трэба абвяргаць; i не будзе зусім немагчымым уявіць, што некаторая змена ў мове выклікана прамаўленнямі канкрэтных актараў i рэакцыямі на ix прамаўленні іншых актараў, не менш канкрэтных. Часам, праўда, гэты малюнак аказваецца гістарыяграфічнай ілюзіяй; мы схільныя выбіраць прыкметных асобаў i адводзіць ім вядучыя або прадстаўнічыя ролі, якія ім належаць не заўсёды; але калі б ix прызначалі на гэтыя ролі не самі гісторыкі, а тыя, каго гісторыкі вывучаюць, — то справа стаяла б інакш. Вядома, нам трэба ўмець запытвацца, ці гралі Макіявелі, Гобс або Лок тую ролю ў гісторыі, якую ім прынята адводзіць; але гэтаксама нам трэба ў нейкі спосаб разумець, якім чынам змены ў палітычнай мове можна разглядаць як выкліканыя прамаўленнем i рэакцыяй паасобных актараў. Нам патрэбная i марфалогія langue, i дынаміка parole.

Уявім сабе, далей, чалавека, якому ёсць што сказаць пра нейкую вельмі спецыфічную, у пэўных дачыненнях беспрэцэдэнтную сітуацыю, але яго прамаўленне вызначаецца i абмяжоўваецца правіламі або канвенцыямі некалькіх даступных яму моваў Патрабаванні, якія ставяць гэтыя мовы, разыходзяцца з імпульсамі i абмежаваннямі, якія вынікаюць з аўтаравага становішча — прычым вынікаюць, вядома, вельмі па-рознаму. У сітуацыі можа прысутнічаць нешта та­кое (вядомае, невядомае або больш ці менш вядомае прамоўцу), пра што цяжка гаварыць любым звыклым чынам; або прамоўца можа стаяць перад казуістычнай ці судовай дылемай (магчыма, навязанай яму ў ходзе дыскусіі маўленчымі актамі апанента); або ягоная рэфлексія (магчыма, маральная, эпістэмалагічная або метафізічная, ва ўсёй яе глыбіні i складанасці) пра сваё або чыёсьці становішча, якое абумоўлена наяўнай сітуацыяй або выявілася дзякуючы ёй — пераканала яго ў неабходнасці нейкай змены, дробнай ці радыкальнай, у моўных канвенцыях i прэсупазіцыях. Мы можам думаць (гэта важна — быць здатным думаць) пра ягоную pawle як пра адказ на ціск, які ён адчувае з боку чужых paroles; але калі пісаць гісторыю ў тэрмінах узаемадзеяння parole i langue, то важна разглядаць ягоную parole як адказ на канвенцыі тае langue, якою ён карыстаецца i якую больш ці менш ведае. Гульцы здзяйсняюць маўленчыя акты згодна з правіламі гульні; часам яны абмяркоўваюць гэтыя правілы i выпрацоўваюць дзеля гэтага мовы другога парадку; гэтыя апошнія маюць свае правілы, у якіх могуць здарацца інавацыі, i змена ў гэтых правілах можа цягнуць за сабою змену ў правілах, паводле якіх маўленчыя акты здзяисняюцца на мовах першага парадку. Змена ў правілах моўнай гульні, спрычыненая некаторым маўленчым актам, можа адбыцца i раней, i пазней за любое ўздзеянне гэта­га акта на любога гульца ў гэтай гульні; усе акты, аднак, здзяисняюцца гульцамі.

Але мы япгчэ не патлумачылі, як такія інавацыі могуць адбывацца, i пагатоў — як яны могуць прыводзіць да стварэння i пашырэння новых моваў. Якім чынам аўтарнаватар спараджае вусную ці пісьмовую parole, якая аказваецца новаю, — гэта вельмі цяжка катэгарызаваць, i прычына не толькі ў неакрэсленасці тэрміна „новая”, але i ў вялізнай гнуткасці самой мовы. Квентын Скінер прывучыў нас да тэрміналогіі, паводле якой аўтар робіць „ход”, a колькасць i разнастайнасць магчымых „хадоў” не меншая за багацце рэсурсаў самой рыторыкі; раннемадэрная Еўропа была вельмі рытарычнай цывілізацыяй. Але магчымасць такога „ходу” не толькі задаецца, хай сабе i нечакана для апанента, правіламі некаторай гульні; паколькі мы знаходзімся ў гісторыі, такі „ход” можа i сам мяняць правілы — так здаралася, калі Ўільям Ўэб Эліс [William Webb Ellis] падабраў мяч з зямлі i пабег з ім у руках, або калі Сакрат i Томас Гобс абвясцілі, што гульня ідзе па няслушных правілах. Таму мы можам даць азначэнне: вербальная інавацыя — такая, якая прапануе i па меры магчымасці накідае некаторую змену правілаў або ўмоўнасцяў палітычнай мовы. Яна можа прапанаваць змяніць сімволіку каштоўнасцяў, трактаваць тое, што было дрэнным, як добрае, i наадварот; або яна можа прапанаваць вынесці абмеркаванне нейкага тэрміна ці праблемы з моўнага кантэксту, у якім яго дагэтуль было прынята абмяркоўваць, у нейкі іншы кантэкст — які, хоць i вядомы сам па сабе, дагэтуль не лічыўся прыдатным для такога абмеркавання. Прыклад абодвух гэтых тыпаў „ходу” — Макіявелева ўжыванне тэрміна virtu; існуе, вядома, яшчэ багата іншых тыпаў. Адзначым, што такія акты, якія прапануюць навацыі ў правілах або парадыгмах, могуць здзяйсняцца экспліцытна або імпліцытна, адкрыта ці схавана, з намерам ці без намеру; шмат што залежыць ад Rezeption i чытацкай рэакцыі; i чытач, i інтэрпрэтатар таксама могуць мець у сваім распараджэнні пэўныя рытарычныя рэсурсы. Шмат якія аўтары ўрэшце аказаліся больш радыкальнымі інаватарамі, чым мелі на мэце або чым прызнаваліся.

Якім чынам такія інавацыйныя paroles могуць пакласці пачатак тварэнню новых моваў? Гэтае пытанне трэба абмеркаваць, калі мы гатовыя разглядаць гэты працэс у яго ўзнікненні з канкрэтных актаў канкрэтных асобаў. Адказваць на яго можна вельмі па-рознаму. Будзем лічыць, што наш аўтар прапанаваў унесці некаторыя змены ў правілы моўнай гульні; у выніку — пры дастатковай публічнасці — не выключана, што гульня ўжо ніколі не стане ранейшай, бо тыя, хто хоча бараніць старыя правілы, робяць гэта не паўтараючы ix, як быццам інаватара ніколі не існавала, а адказваючы яму i адрынаючы яго прапановы; a паколькі той, хто адказвае праціўніку, мусіць тым самым прымаць яго мову i яго прэсупазіцыі, хай сабе толькі як прэлюдыю, перад тым як аспрэчыць ix i абвясціць непрымальнымі, то дастаткова галосны або скандальны інаватар непазбежна накіне астатнім i новую мову, i новыя правілы моўнай гульні, хоць часта i не так, як сам гэта сабе ўяўляў. Некаторыя вялікія інаватары, як Платон або Маркс, твораць i шыраць новыя мовы, робячыся аўтарытэтамі; іншыя, як Макіявелі або Гобс, — робячыся праціўнікамі, дзеля барацьбы з якімі ўзнікаюць новыя мовы. Такія аўтары, трэба памятаць, бываюць наватарамі як у тэкстуальнай, так i ў кантэкстуальнай сферы. Яны прапануюць новыя спосабы дыскурсу, якія ўспрымаюцца як наватарскія для моўных кантэкстаў, адрозных ад тых, на якіх дыскурс вёўся першапачаткова; таму ix чытаюць, на ix адказваюць, а наступствы іхніх paroles уздзейнічаюць на langue ў кантэкстах, якія не канечне фігуравалі ў ix намерах. Аадурацца намеру не значыць прадухіліць эфект.

Але я кажу тут пра змены ў мове — пра тварэнне i пашырэнне новай мовы ў абстрактным сэнсе i ў адзіночным ліку; i паколькі мы прызнаём тэрмін „стварэнне i пашырэнне моваў”, то выкарыстанне множнага ліку або адзіночнага, але неазначальнага a languageпрымушае нас разгледзець больш канкрэтны феномен. Мовы ў гэтым множным сэн­се павінны i шырыцца, i стварацца; яны павінны рабіцца рэсурсамі, даступнымі для здзяйснення іншых маўленчых актаў, чым тыя, якімі яны ствараліся, рабіцца самімі ўмоўнасцямі, падлеглымі інавацыям i зменам — карацей, быць langu.es, а не проста шэрагамі паасобных paroles. Якім чынам макіявеліянская ці антымакіявеліянская рыторыка зрабілася ў гэтым сэнсе інстытуцыяналізаванаю, якім чынам яна стала ідыёмай — мовай, даступнай для мэтаў іншых людзей, акрамя самога Макіявелі i яго непасрэдных рэспандэнтаў (калі такія былі), — пытанне нялёгкае. Шукаць адказу на яго, здаецца, можна прынамсі ў двух напрамках. Адзін дыскурсіўны: праз „навучанне мове” ў тым сэнсе, які я спрабаваў апісаць вышэй — чалавек вучыцца пазнаваць яе там, дзе яна выступае, i адзначаць яе прысутнасць уразнастайных тэкстах i кантэкстах, часам, магчыма, вельмі адрозных ад тых, дзе мы ўпершыню пабачылі яе фармулёўку. Такім чынам можа выявіцца, пгго наш гісторык вывучае пашырэнне мовы па ўсім полі дыскурсу (якое само шырыцца i змяняецца), даходзячы да пункту, дзе такую мову ўжо можна назваць не проста супольнай ідыёмай шэрагу дыспутантаў, а даступным рэсурсам, настолькі пашыраным, што яго ведаюць i могуць уключыць у свой дыскурс нават людзі, якія вядуць не тыя дыскусіі, для якіх ён прызначаўся першапачаткова, a зусім іншыя. Тут мова прымае на сябе як метафарычную, так i парадыгматычную ролю; трэба задацца пытаннем, якія наступствы цягне за сабою абмеркаванне пэўнай праблемы на мове, якая ўзнікла ў сацыяльным маўленні на іншай глебе i якая падказвае, што гэтая праблема належыць да пэўнага гатунку? А наступствы гэтыя адаб’юцца i на мове, i на праблеме.

Перавага такога падыходу да пашырэння i стварэння моваў у тым, што ён дае гісторыку магчымасць акрэсліць поле дыскурсу i назіраць за тым, якія дзеянні і змены тут адбываюцца. Загана — у тым, што ён фактычна абмяжоўвае даследчыка (перад якім, аднак, ляжыць настолькі шырокае поле для даследавання, што абмежаванасць можа i не адчувацца) гісторыяй занатаванага дыскурсу: гісторыяй тэкстаў, літаратуры i дыскусій, якія вядуцца ў межах пэўнай дысцыпліны, то бок у сферы, дзе рэакцыю на акт пісьма i публікацыі можна заўважыць толькі тады, калі яна сама будзе яшчэ адным такім актам. Не канечне адсюль вынікае, што адзіныя актары гэтай гісторыі — публіцысты, хоць звычайна так i бывае; мовы, якія вывучае наш даследчык, могуць аказацца прыватным пісьмовым дыскурсам, калі нейкі захаваецца (публічнае робіцца складнікам прыватнага) або пісьмовай фіксацыяй прыкладаў вуснага дыс­курсу, якіх, на шчасце, у англійскай гісторыі ранняга Новага часу батата: гэта парламенцкія стэнаграмы, матэрыялы палітычных судовых працэсаў або нарады ў Патні [Putney debates]. Сгэнаграфіі мы абавязаныя, трэба адзначыць, не менш, чым друкарскаму варштату. Але гісторыя дыскурсу, які вядзе між сабой адукаваная публіка — гісторыя тэксту, які звяртаецца да тэксту — не дае нам таго, што можа прынесці гісторыя langue i parole ў сферы тае мовы, якая пераказваецца з вуснаў у вусны. Сведчанні гэтага знайсці нялёгка, але яны існуюць; i калі гісторык, пра якога я тут вяду гаворку, ix мае, ён будзе задавацца пытаннямі такога кшталту: якім чынам вусны дыскурс можа ўзаемадзейнічаць з друкаваным? дыскурс народнай культуры — з дыскурсам культуры адукаванай? Застаючыся гісторыкам пісанага дыскурсу, ён пагодзіцца, што прадмет ягонага доследу — маўленне моцных i абмежаваных сацыяльных групаў; апроч таго, ён адзначыць, што ў ix дыскурсе, які трансфармуецца пад ціскам друку, палемікі і высокіх узроўняў самасвядомасці, публічнае маўленне выяўляецца ва ўсёй сваёй разнастайнасці. Дыскусіі сярод адукаваных прадстаўнікоў паноўнага класа даюць усё ж (пры ўсіх відавочных абмежаваннях) пленную крытыку каштоўнасцяў гэтага класа, якая шмат што тлумачыць, i наш гісторык, магчыма, наважыцца прысвяціць вывучэнню гісторыі такіх дыскусій большы час.

Тут мы сутыкаемся з яшчэ адным тыпам інструментарыю, які дазваляе вывучаць пашырэнне i інстытуцыяналізацыю моваў: гэты інструментарый — даследаванне матэрыяльных i сацыяльных структураў, праз якія мовы распаўсюджваюцца. Вельмі плённымі тут могуць аказацца такія метады, як l’histoire du livre. Ca звестак пра тое, колькі асобнікаў „Энцыклапедыі” было куплена, калі, дзе, a калі пашчасціць — то i кім, можна выснаваць нямала, але яны нічога не скажуць нам пра тое, ці чыталі пакупнікі саму кнігу, i пагатоў пра тое, як яны яе чыталі; або, калі яны неяк рэагавалі на прачытанае, — як яны выказвалі свае рэакцыі; гэта нагадвае нам, што яны маглі купляць гэтую кнігу з зусім іншымі мэтамі. Важнасць такога падыходу для гісторыка, чыё metiér я апісваю, — у тым, што ён паглыбляе абазнанасць даследчыка пра камунікацыйныя прасторы, сферы i структуры, у якіх тварыліся i шырыліся палітычныя мовы. Даследчыку патрабуецца, нагадаю, нашмат лепшая геаграфія палітычнага маўлення ў раннемадэрнай Еўропе: трэба ўяўляць сабе тэрыторыі i межы, паводле якіх размяркоўваліся пэўныя мовы i карысталіся аўтарытэтам пэўныя парадыгмы, так пгго публічны дыскурс аднае pays (дзяржавы або правінцыі) мог спараджаць граматыку, метафізіку i ідэалогію, падобныя — a часцей непадобныя — да тых, якія спараджаліся іншым дыскурсам. Вядома, перспектива тут дваістая; два абліччы меў нават англійскі Янус; палітычная культура была як інтэрнацыянальнаю, так i рэгіянальнаю, так што мы павінны ўлічваць і такую сітуацыю, якая мела месца, калі Гроцыя чыталі ў Лондане, Гобса — у Лейдэне, Лока — у Неапалі або Мантэск’ё — у Філадэльфіі. Але каб даваць рады такім праблемам, трэба рэфлексаваць не толькі пра гісторыю адной культуры ў параўнанні з другой, але i пра той факт, пгго палітычны дыскурс адбываецца ў разнастайных камунікацыйных прасторах i сітуацыях. Тыя, хто чытаў „Левіяфана” ў Лондане ў 1650-я гг., спаткаліся з ім у свеце Джорджа Томасана [George Thomason], у сітуацыі друкарскага i сацыяльнага выбуху i рэвалюцыинага крызісу ў маўленні і свядомасці; тыя ж, хто чытаў яго ў Нідэрландах, спаткаліся з ім (насуперак усім доказам адваротнага) у інакшым, зусім не прыязным i нават не нейтральным асяроддзі універсітэцкай аўдыторыі, дзе яго чыталі i абмяркоўвалі на лаціне (я проста не ведаю, ці існаваў галандскі памфлетны дыскурс — англійскі то напэўна існаваў, у якім Гобс адыгрываў бы нейкую ролю). Гэга азначае толькі тое, што „Левіяфан” мае батата гісторый і ў працэсе тварэння i пашырэння моваў фігуруе ў разнастайных кантэкстах.

Гісторык тварэння i пашырэння палітычных моваў — гэта, паводле майго азначэння, гісторык узаемадзеянняў паміж parole i langue. Parole цікавіць яго пераважна тым, як яна ўздзейнічае на langue, як яна абумоўлівае трансфармацыі ў langue, — пры тым, што апошняя разглядаецца як інстытуцыянальная структура публічнага маўлення, якую шматлікія актары дыскурсіўнага сусвету могуць выкарыстоўваць дзеля розных i часта супярэчлівых мэтаў. Гэта не задавальняе i, думаю, ніколі цалкам не задаволіць тых, хто патрабуе ад гісторыка parole прадэманстраваць функцыяванне прадмета ягонага даследавання ў дачыненні да канкрэтнай сітуацыі, укладзенай з сацыяльных адносінаў і гістарычных актаў: як предмет даследавання вынікае з гэтай сітуацыі, уплывае на яе i функцыянуе ў ёй. Але трэба асцерагацца памылкі, пры якой патрабуюць непасрэднага, калі хапае i апасродкаванага. Маўленне ўздзейнічае на людзей, тэкст — на чытачоў, але гэтая дзейнасць ажыццяўляецца часам у сінхраніі, праз дастаткова непасрэдныя рэакцыі слухачоў i чытачоў, а часам — у дыяхраніі, калі parole прымушае ix прыняць змены ва ўжыванні мовы, правілаў і наступстваў (непасрэдных або імплікаваных), якія цягне за сабой ужыванне пэўнай langue. Даследуючы тварэнне i пашырэнне моваў, мы маем справу з працэсамі, якія належыць разглядаць дыяхранічна, нягледзячы ні на якую сінхранічнасць учынкаў, з якіх гэтыя працэсы складаюцца. Мовы — магутныя пасярэдніцкія структуры; дзейнічаць у ix i ўздзейнічаць на ix азначае ўздзейнічаць на людзей. Магчыма, гэтае ўздзеянне само па сабе i непасрэднае, але яно адбываецца шляхам змены саміх сродкаў пасярэдніцтва, што нярэдка робіцца не наўпрост i патрабуе часу. Вядома, мы павінны даследаваць змены ў маўленні, бо яны выклікаюць змены i ў практыцы, але тут заўсёды існуе нейкі часавы інтэрвал, дастатковы, каб спарадзіць у выніку неаднароднасць.

Пераклад Міколы Раманоўскага


[1] Мне добра вядома, што англійскія займеннікі схільныя быць мужчынскага роду, i прымальнага спосабу, каб абысці гэта пакуль што не існуе. Кажучы так я цалкам усведамляю існаванне Джудыт Шкляр, Кэралайн Робінс, Нанэрл Кэогэйн, Маргарэт Джэйкаб, Джойс Эплбай, Луі Швёрэр, Корын Ўэстан i шматлікіх іншых даследчыц, чые імёны патрабуюць роўнасці, хоць іхняя колькасць не дазваляе абыйсціся проста сімвалічным жэстам.
[2] Прыкладна адсюль i ў 5-6 наступных абзацах, а таксама яшчэ ў адным-двух месцах тэксту я карыстаюся матэрыялам, падрыхтаваным для семінараў, што праводзіліся на факультэце паліталогіі Каліфарнійскага універсітэта ў Сан-Дыега ў вясновай чвэрці 1983 г. Хачу падзякавадь Трэйсі Сгронг, Чарлзу Натансану [Tracy Strong, Charles Natanson] i іншым за заўвагі i крытыку.
[3] На гэтую тэму можна сабраць цэлую бібліяграфію з працаў Доналда Келі, Дж. Р. Элтана, Кевіна Шарпа [Donald RKelley, G. Г. Elton, Ke­vin Sharpe] i іншых аўтараў. Я абмяжуюся толькі адной працай: Ri­chard Tuck. Natural Rights Theories: Their Origin and Development. Cambridge. 1980.
[4] The Endless Adventure — назва ранняга (1912) прыкладу гэтага жанра, які належыць пяру Ф. С. Олівера [F. S. Oliver], даследчыка англійскай палітыкі ў перыяд ад Гарлі [Нагіеу] да Ўолпала [Walpole]. Сярод аўтараў, якія карысталіся такім падыходам пасля Нам’е [Namier], — Дж. E Элтан [G. Г. Elton] (часам) i Морыс Коўлінг [Maurice Cowling] (часцей).
[5] Connolly. W. E. The Terms of Political Discourse. 2nd ed. 1983.
[6] Skinner Q. The Foundations of Modern Political Thought. Cambridge, 1978. I, introduction.

Наверх

Joannis Vislicensis Bellum Pratenum = Ян Вісліцкі. Пруская вайна (Алесь Жлутка)

12 снежня, 2006 |


JOANNIS V1SLICENSIS BELLUM PRUTENUM = ЯН ВІСЛІЦКІ. Пруская вайна: На лацінскай i беларускай мовах / Укладанне, пераклад, каментары ЖАННЫ КАРОТКАЙ-НЕКРАШЭВІЧ.Мінск: Прапілеі, 2005. – 234 с.

Багаты свет лацінскай пісьмовасці Беларусі яшчэ i сёння застаецца неспазнаным краем, аддзеленым ад сучаснасці адмысловай заслонаю, бар’ерам мовы. За гэтай заслонаю схаваныя сапраўдныя скарбы: сотні старадрукаў i манускрыптаў — гістарычных, філасофскіх, літаратурных, музычных. Толькі нязначная ix частка засталася ў краі, большасць віхурамі часу развеена па свеце, апынулася ў замежных бібліятэках i архівах пераважна суседніх краінаў або загінула. 3 таго ж, што захавалася, рэальна даступныя сёння толькі адзінкавыя лацінамоўныя помнікі — тыя, што перакладзеныя на беларускую, або на іншыя сучасныя мовы i выдадзеныя друкам. Дзякуючы гэтым, на жаль нешматлікім публікацыям, былі данесеныя да грамадскасці перш за ўсё літаратурныя, а таксама некаторыя гістарычныя i філасофскія творы, аднак (за рэдкім выключэннем) фрагментарна. Больш за ўсё пашчасціла лацінамоўнай паэзіі. Тым не менш i яна перакладалася мала, i звычайна на расійскую мову. Даследчыкі, не маючы пад рукою арыгінала ці верыфікаванага перадруку лацінскага тэксту, змушаныя дагэтуль карыстацца толькі тымі, часам далекаватымі ад арыгінала перакладамі. А гэга іншым разам вядзе да прыкрых памылак i ўсталявання хібных стэрэатыпаў. Таму зразумела, што выданне перакладу лацінскага твора ўжо само па сабе ёсць важкім унёскам у культуру, але для навукоўцаў япгаэ большую вартасць мае адэкватнае ўзнаўленне арыгінала i яго максімальная асветленасць у публікацыі. I такое выданне заўсёды адкрыццё i адметная падзея ў навуковым жыцці.

Публікацыю поўнага збору ўсіх вядомых твораў Яна Вісліцкага, падрыхтаваную Жаннай Кароткай-Некрашэвіч, з поўным правам можна паставіць у адзін шэраг з такімі вызначальнымі падзеямі, як дзвюхмоўныя лацінска-беларускія выданні біяграфічных дакументаў Францішка Скарыны i славутай паэмы Міколы Гусоўскага „Песня пра зуб­ра”, якія фактычна вывелі з нябыту дзве найвялікшыя постаці нашай мінуўшчыны. Упершыню пад адною вокладкаю ў кнізе падаецца не толькі беларускі пераклад паралельна з лацінскім тэкстам зборніка Яна Вісліцкага, але i факсімільнае ўзнаўленне яго кракаўскага першадруку 1516 г. Гэта адкрывае шырокія магчымасці для ўсебаковага вывучэння тэксту помніка, яго структуры, мастацкіх асаблівасцяў, зместу i ўплеценых у яго гістарычных рэаліяў.

Выданне забяспечанае грунтоўнай прадмоваю, дзе творчасць Яна Вісліцкага асэнсоўваецца ў кантэксце лацінамоўнай рэнесансавай пісьмовасці Беларусі i ацэньваецца яе асвятленне ў гісторыі літаратуры, разглядаюцца біяграфічныя звесткі пра паэта, разбіраецца структура яго паэтычнага зборніка, нарэшце даецца аналіз самой творчасці. Важна адзначыць, што дзякуючы працам шэрагу літаратуразнаўцаў — А. Мальдзіса, В. Дарашкевіча, У. Мархеля, У. Кароткага, С. Кавалёва — быў пераадолены доўгатрывалы стэрэатып пра чужароднасць іншамоўнай літаратуры ў культурным жыцці Беларусь Развіваючы ix ідэі, аўтарка цалкам слушна робіць выснову не толькі пра арганічную прыналежнасць літаратурных твораў, напісаных беларусамі на іншых мовах, да нацыянальнага літаратурнага працэсу, але i пра ix наватарскую ролю ў гэтым працэсе.

У аглядзе даследаванняў ХІХ-ХХ ст., прысвечаных творчасці Яна Вісліцкага, абгрунтавана даводзіцца, што недаацэнка яго паэзіі ў ранейшых працах польскіх літаратуразнаўцаў вынікала перш за ўсё з неглыбокага пранікнення ў мастацкі свет „Прускай вайны”, неадэкватнага разумення спецыфікі рэнесансавай свядомасці i творчай задумы аўтара „Прускай вайны”, які імкнуўся не да дакладнай перадачы гістарычных падзеяў, а да ўслаўлення Грунвальдскай бітвы i яе пераможцаў. Тым не менш, менавіта даследаванні польскіх навукоўцаў XIX ст. С Віткоўскага, Б. Кручкевіча, М. Язяніцкага пралілі найбольш святла на біяграфію паэта, якая пасля была часткова ўдакладненая ў працах В. Дарашкевіча. Высветлілася, — i гэта агаворваецца ў прадмове, — што лёс Яна Вісліцкага быў цесна звязаны з Кракаўскім універсітэтам — Alma mater для многіх беларусаў таго часу (згадайма хаця б Францішка Скарыну ці Міколу Гусоўскага). У гэтым універсітэце, дзе, паводле В. Дарашкевіча, Ян Вісліцкі ў 1506 г. здабыў ступень бакалаўра, a затым у 1510 г. — магістра, ён як magister-extraneus у 1510-1512 г. чытаў разнастайныя гуманістычныя курсы паводле Арыстотэля, Эўкліда, Цыцэрона, Альбэрта Вялікага. Зыходзячы з дакументаваных падзеяў кракаўскага перыяду жыцця, перадусім — часу набыцця ступені бакалаўра, даследчыца робіць дапушчэнне пра час нараджэння гуманіста паміж 1485 i 1490 г. На падставе выяўленага Я. Смэрэкам яшчэ ў 1932 г. верша Леанарда Кокса з 1518 г., у якім Ян Вісліцкі ўзгадваецца як жывы, а таксама зыхо­дзячы з аналізу твораў, якія могуць належаць яго пяру ў знойдзеным другім асобніку кракаўскага зборніка, яна абвяргае пануючае дагэтуль меркаванне пра 1516 г. як апошнюю дакументаваную мяжу жыцця паэта i пераносіць дату яго смерці на час пасля 1520 г.

Да апошняга часу лічылася, што творы Яна Вісліцкага захаваліся толькі ў адзіным асобніку ў Ягелонскай бібліятэцы Кракаўскага універсітэта. Безумоўнай заслугай Ж. Кароткай-Некрашэвіч ёсць выяўленне ў бібліятэцы Асалінскіх ва Ўроцлаве i ўвядзенне ў навуковы ўжытак другога асобніка гэтага зборніка, у якім перад тытульным аркушам падшыта некалькі невялікіх твораў, адсутных у паасобніку з Ягелонскай бібліятэкі. Аналізуючы структуру зборніка, яна прыходзіць да думкі, пгго новадкрытыя творы належаць пяру Вісліцкага i з’яўляюцца неад’емнай часткай гэтай структуры. Думаецца, што далейшае вывучэнне i параўнанне абодвух асобнікаў, даследаванне паперы, вадзяных знакаў, асаблівасцяў друку ды іншага прынясе дадатковыя пацвярджэнні на карысць гэтага, цалкам верагоднага меркавання.

На падставе паслядоўнага літаратуразнаўчага аналізу паэмы „Пруская вайна” i параўнання яе з антычнымі першаўзорамі аўтарка трапна вызначае галоўны ідэйна-тэматычны стрыжань твора. Гэта славачутка, вылучаная ў зачыне твора, услаўленне дынастыі Ягайлавічаў, пачынальнік якой здабыў перамогу ў векапомнай Грунвальдскай бітве, а новы прадстаўнік, сучаснік паэта Жыгімонт — у бітве пад Оршаю. У прадмове разбіраюцца таксама i іншыя, меншыя творы Яна Вісліцкага, якія ўвайшлі ў кракаўскі зборнік. Для гісторыкаў будзе цікавым яшчэ аналіз „Оды да караля Жыгімонта”, прысвечанай Аршанскай бітве, празаічнай прадмовы i верша „Боскаму Жыгімонту”, дзе асвятляюцца пераможныя дзеянні Жыгімонта ў Прусіі ў 1519-1521 г.

Вядома, наколькі складана перадаць у вершаваным перакладзе ўсё хараство арыгінала, асабліва на ўзроўні вобразнай структуры i гукапісу. Яшчэ цяжэй дасягнуць больш-менш адэкватнага ўзнаўлення пры перакладзе са старажытных моваў, дзе пранікненне ў дух твора патрабуе аналізу шэрагу розных значэнняў слова, звароту да шматлікіх лекочных дапаможнікаў, каб знайсці належны адпаведнік, а затым паспрабаваць інтэграваць яго ў вершаваны радок, не парушыўшы пры гэтым памер i захаваўшы мастацкі вобраз, створаны ў арыгінале, а пры гэтым яшчэ i адэкватнымі сродкамі перадаць яго мілагучнасць.

Перакладчыцы ўдалося ўзнавіць без стратаў арыгінальны памер не толькі паэмы, але i іншых вершаў кракаўскага зборніка. Захаванае i патрабаванне эквілінеарнасці — аднолькавай колькасці радкоў у арыгінале i перакладзе. Што да ўзнаўлення вобразнай структуры, то перадаць яе адэкватна, захоўваючы пры гэтым памер арыгінала і нор­мы мовыадрасата з цяжкасцю ўдаецца толькі адзінкам — майстрам перакладу. Тым не менш беларускі тэкст у многіхмесцах выдатна перадае не толькі рытм, сэнс i логіку арыгінала, але i яго складаныя i насычаныя вобразы. Пераклад часам дэманструе выдатныя моўныя знаходкі як у плане семантычный адпаведнасці, гэтак i ў плане мілагучнасці.

I ўсё ж некаторыя лексічныя адпаведнікі, прапанаваныя аўтаркай, выклікаюць пытанні. Так, падаецца не зусім адпаведным лацінскім Litui i Lithuani пераклад літоўцы. Думаецца, што болыы блізкімі i паводле гучання i паводле значэння былі б беларускія варыянты літвы і літвіны. Першы з ix ужываўся Мацеем Сгрыйкоўскім, у тым ліку і пры перакладзе адпаведнай лацінскай формы. Другі фігураваў як саманазоў грамадзянаў Вялікага Княства Літоўскага i ў пісьмовых крыніцах стала суадносіўся з лацінскім Lithuani. Азначэнне літоўцы, відаць, пазнейшага паходжання i больш пашыраным было ў Маскоўскай дзяржаве ў адносінах да жыхароў ВКЛ. Апрача таго, у наш час яно асацыюецца толькі з жыхарамі сённяшняй Літвы, што не адпавядае сэнсу, у якім ужываў яго Ян Вісліцкі i яго сучаснікі. Магчыма, што на выбар перакладчыцай менавіта такой формы паўплывала прынятая ёю тэза пра „першапачатковы ваенны захоп літоўскімі (балцкімі, паводле яе разумен­ня. — А. Ж.) князямі беларускіх земляў” (59). Тэза, нягледзячы на выказаны даследчыцай аптымізм, яшчэ дале­ка не даведзеная. Прынамсі, у творах Яна Вісліцкага, як i ў іншых пісьмовых крыніцах, пра падобны захоп нічога не паведамляецца.

На належным узроўні выкананая транскрыпцыя лацінскага тэксту i каментары да яго. Выклікае сумненне толькі транскрыбаванне лацінскага i перад наступнай галоснай як j, якое не ўжываецца ў арыгінале. Больш за тое, сучасныя правілы выдання лацінскіх тэкстаў рэкамендуюць устрымлівацца ад выкарыстання гэтай літары i асабліва ў тых выпадках, калі яна не прадстаўленая ў самой крыніцы. Добра было б таксама даць беларускі пераклад маргіналіяў.

Паэтычнае ўзнаўленне „Прускай вайны”, выкананае Жаннай Кароткай-Некрашэвіч, ускрывае праблему, якая пры павелічэнні колькасці тэкстаў, перш за ўсё перакладных, дзе фігуруюць антычныя персанажы, больш ці меншвядомыя, можа стаць надзвычай сур’ёзнай. Гэта пытанне адэкватнай перадачы лацінскіх i старагрэцкіх уласных назваў i тэрмінаў на беларускую мову. Сёння, на бяду ці на шчасце, колькасць памянёных тэкстаў на нашай мове, у параўнанні з суседзямі, нязначная. I гэтае становіпгча дае спрыяльную магчымасць выпрацаваць больш паслядоўныя правілы такой перадачы. Адсутнасць у беларускай моўнай практыцы аднастайнай сістэмы напісання антычных запазычанняў выявілася i ў перакладзе „Прускай вайны”. Ча­сам адно i тое ж уласнае імя ў ім перадаецца па-рознаму. Напр.: Ксанф i Ксант — лац. Xanthus, Вяргілій i Вергілій — лац. Vergilius.

Неўнармаванасць перадачы гучання лацінскіх t, d neрад галоснымі i, e, у выўляецца ў перакладзе ў тым, што адзін i той жа гук у аднолькавай пазіцыі можа або змякчацца, або захоўвацца цвёрдым: герундый (44), Адысея (70), але Авідзій (35), Клаўдзіян (36) — лац. genindium, Odyssea, Ovidius, Claudianus; Стэнтар, Тэгеец, Тэрпсіхора (222), але Арыстоцель (22) — лац. Stentor, Tegeaeus, Terpsichore, Aristoteles.

Складанасці ўзнікаюць i пры перадачы грэцкага Ө (лац. th), які гучаў i гучыць сёння ў новагрэцкай мове прыкладна як англійскае th у слове thin, a граматыкамі апісваўся як зубны прыдыховы гук. Знак для перадачы гэтага адмысловага гуку быў у старым кірылічным алфавіце, а пасля скасавання гэтага знака ён няслушна стаў пазначацца літарай ф. Вынік гэтага маем у напісаннях тыпу Фівы, Афіны, унесеных у беларускія слоўнікі, мабыць, не без уплыву расійскага вымаўлення, хоць, калі быць паслядоўнымі, мы павінны былі б пісаць Тэбы, Атэны — лац. Thebae, Athenae. Гл. таксама ў перакладзе: Бырысфен (216), але Тэспіяды (223) — лац. Borysthenes, Thespiades.

У тэксце „Прускай вайны” шмат лацінізаваных грэцкіх тапонімаў i антрапонімаў. Традыцыйнае лацінскае вымаўленне ў адрозненне ад класічнага замяняе гучанне к [к] перад галоснымі i, ε, η, υ у гэтых запазычаннях з грэцкай на [ц]. У перакладзе, можа, больш адпаведным было б падаваць не лацінскае, а ўзнаўляць першапачатковае грэцкае вымаў ленне: не цымбры, цымярыйцы, цынтыец, Цыра (224), Фацыда (223), a кімбры, кімэрыйцы, кішпый, Kipa, Факіда.

Яшчэ адна цяжкасць паўстае пры перадачы лацінскіх ненаціскных о, е, калі па-беларуску ў гэтай пазіцыі паводле сённяшніх арфаграфічных правілаў павінна было б дейнічаць аканнеяканне. Так у перакладзе побач з больш частаю формаю Вергілій (36 ды інш.) сустракаем i варыянт Вяргілій (35), а таксама Непт, Пелід (220), але Няптун (116); Длос (217), Мінос (219), але Стнтар (222). Магчыма, часткова вырашыць праблему можна было б, паслядоўна перадаючы лацінскае е беларускім э, не змякчаючы папярэдняга зычнага (апрача пазіцыі пасля зычных l i g), напр. Вэргілій, Нэпот, Пэлід, пар. у перакладзе Карнэлій (222).

Цяжкасці з перадачай антычных онімаў і тэрмінаў па-беларуску, з якімі сутыкаюцца перакладчыкі, патрабуюць прыняцця, хаця б канвентуальна, нейкіх агульных прынцыпаў такой перадачы i паслядоўнага ix ужывання.

Выказаныя разважанні i сумненні, якія ўзніклі пры чытанні кнігі, сведчаць адно пра высокую вартасць яе падрыхтоўкі. Безумоўна, дзякуючы працы Жанны Кароткай-Некрашэвіч навуковая грамадскасць i паспаліты чытач атрымалі цудоўны твор нашай старой літаратуры пра выдатную падзею мінуўшчыны — Грунвальдскую бітву, забяспечаны якасным навуковым апаратам. Шкада толькі, што кніга выдадзеная мізэрным як для такога твора накладам — 200 паасобнікаў, i ўжо ад моманту свайго з’яўлення сталася бібліяграфічным рарытэтам.

Мінск

Алесь Жлутка

Наверх

Хаўстовіч , Мікола . Даследаванні і матэрыялы: Літаратура Беларусі ХVІІІ–ХІХ стагоддзяў. Warszawa: Katedra Białorutenistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2014. Т. 1. 300 с.; 2016. Т. 2. 300 с.; 2017. Т. 3. 360 с.

26 ліпеня, 2006 |


Нарэшце мы маем права сцвярджаць, што справа навуковага выдання мастацкіх тэкстаў і разнастайных па змесце гісторыка-літаратурных матэрыялаў, звязаных з прыгожым пісьменствам Беларусі ХVІІІ–ХІХ ст., знайшла годны працяг. У гэтым пераконваюць тры важкія тамы, што ўбачылі свет у Варшаве рупнасцю аднаго даследчыка – Міколы Хаўстовіча – пры фінансавай падтрымцы Міністэрства навукі і вышэйшай школы Рэспублікі Польшча ў межах “Нацыянальнай праграмы развіцця гуманістыкі” (2012–2015) і Камітэта навуковых даследаванняў гэтай краіны. Чытаць далей →

Fałowski, Adam. Język ruskiego przekładu Katechizmu jezuickiego (Ігар Клімаў)

15 снежня, 2005 |

Fałowski, Adam. Język ruskiego przekładu Katechizmu jezuickiego z 1585 roku. Kraków: Universitas, 2003. (Studia Ruthenica Cracoviensia, 2). 196 s.

Вядомы кракаўскі славіст, які даследуе гісторыю ўсходнеславянскіх моў, Адам Фалоўскі рупліва апрацаваў мову і пераклад аднаго з ранніх беларускіх старадрукаў — каталіцкага катэхізіса, выдадзенага ў 1585 г. у Вільні паводле лацінскага катэхізіса Пятра Канізія. У манаграфіі змешчаны фотатыпічныя публікацыі віленскага старадруку і яго лацінскага арыгінала, узятага з аднаго з ранніх кракаўскіх выданняў (1570 г.)[1].

Да з’яўлення манаграфіі А. Фалоўскага Віленскі катэхізіс заставаўся малавывучаным. У навуцы яму была прысвечана фактычна толькі адна праца (калі не ўлічваць дробных згадак у каталогах ці даведачных працах) — мовазнаўчы артыкул Я. Карскага[2]. Аднак у ім мова помніка мусова апісвалася фрагментарна (15), паколькі даследчыку быў дасяжны адзіны вядомы на той час паасобнік (былой Публічнай бібліятэкі — цяпер Расійскай нацыянальнай — у Санкт–Пецярбургу), да таго ж моцна дэфектны (у ім ацалела ўсяго 11 аркушаў з 52). Толькі нядаўна ва універсітэцкай бібліятэцы Упсалы ў Швецыі былі знойдзены яшчэ два паасобнікі, на шчасце, з поўным тэкстам, якія і паслужылі крыніцай выдання А. Фалоўскага.

Манаграфія налічвае 3 раздзелы. У 1–м раздзеле (11—27) аўтар разглядае ўмовы і акалічнасці, што паспрыялі з’яўленню твора ў друку, у 2–м (29—90) дэталёва аналізуе мову помніка, у 3–м (91—99) ацэньвае тэхніку перакладу катэхізіса. Завяршае даследчую працу падвядзенне вынікаў і індэкс каментаваных слоў і выразаў помніка. Напрыканцы выдання змешчаны фотарэпрадукцыі старабеларускага катэхізіса (111—163) і яго лацінскага арыгінала (167—196).

На пачатку сваёй манаграфіі А. Фалоўскі падае абагульненыя звесткі пра раннія ўсходнеславянскія катэхізісы, што пабачылі свет у XVI ст. Да ліку такіх твораў належаць, апроч Віленскага катэхізіса 1585 г., Нясвіжскі катэхізіс 1562 г., неадшуканы катэхізіс Стафана Зізанія 1595 г., рукапісаны катэхізіс 1600 г., цяпер ужо страчаны, але вядомы паводле публікацыі 1890 г.

Выхад у свет Віленскага катэхізіса абавязаны захадам езуіта Антоніа Пасевіна (1533—1611), папскага легата ў Рэчы Паспалітай, выдатнага пісьменніка і тэолага. Менавіта ён на мяжы 1570—80–х г. распрацаваў шырокую выдавецкую праграму, накіраваную на прапаганду сярод праваслаўных ідэй каталіцызму і царкоўнай уніі. Выдавецкі план Пасевіна залучаў каля 15 разнастайных твораў на розных мовах (17—19). Яны мусілі, з аднаго боку, даводзіць заганнасць праваслаўнай царквы, наяўнасць хібаў у яе дагматыцы і абрадах, а з другога — паказваць перавагу каталіцтва і вяршэнства папы. З іх было надрукавана (у Вільні) толькі некалькі невялікіх выданняў на лацінскай мове і адзінае выданне на старабеларускай — Віленскі катэхізіс[3].

У Пасевіна не было ўласнай друкарні, а сам ён славянскай мовы не ведаў і знайсці супрацоўнікаў, якія здолелі б перакласці складаныя тэалагічныя творы на старабеларускую ці царкоўнаславянскую мову, не змог. Пад час вандроўкі з пасольствам у Маскву ў 1581—82 г. яму дапамагала некалькі славянскіх перакладчыкаў: харват Стафан Дрэнацкі, беларусы Андрэй Палонскі і Васіль Замаскі, прычым апошні пад час вучэння ў Віленскай езуіцкай семінарыі з праваслаўя перайшоў у каталіцызм (15, 22—24). Тым не менш пераклад Віленскага катэхізіса, як мяркуе А. Фалоўскі, быў выкананы, хутчэй за ўсё, не імі. Сам Пасевіна ў 1585 г. згадваў, што ў езуіцкай семінарыі ў Браневе (у Варміі, на мяжы з Прусіяй) быў здзейснены „руські“ пераклад катэхізіса Канізія (25). Сапраўды, патрэбу ў катэхізічным творы мелі перш за ўсё езуіцкія вучэльні, якія сіламі сваіх выкладчыкаў ці вучняў маглі ажыццявіць такую працу. Так, у Віленскай езуіцкай акадэміі, заснаванай у 1570 г., вучылі на „руськай“ мове тлумачэнню Св. Пісання і катэхізіса (16).

Старабеларускі пераклад катэхізіса быў надрукаваны, хутчэй за ўсё, у друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі, якая раней належала кн. Мікалаю Крыштафу Радзівілу Сіротку (26). На той час у горадзе выдавала кнігі кірыліцай толькі друкарня Мамонічаў, і менавіта іх кірылічныя літары былі выкарыстаны езуіцкімі друкарамі. Яны не ведалі кірылічнага пісьма і „руськай“ мовы, таму набор катэхізіса быў зроблены неахайна, з вялікай колькасцю памылак і пропускаў, няправільных пераносаў і немагчымай арфаграфіяй[4].

У 2–м раздзеле А. Фалоўскі дэталёва разглядае графіку і фанетыку, флексіі і слоўнік помніка. Даследчык паказвае, што ў арфаграфіі Віленскага катэхізіса, як і ў іншых помніках старабеларускага пісьменства (асабліва рэлігійных жанраў), спалучаюцца паўднёва–, заходне– і ўсходнеславянскія рысы (29—39), пры відавочнай перавазе апошніх. Ён канстатуе, што марфалогіі катэхізіса ўласціва спалучэнне царкоўнаславянскіх і беларускіх з’яваў (57—58). Пры гэтым флексіі Віленскага катэхізіса амаль поўнасцю супадаюць з выданнямі Скарыны (58). Грунтоўна і рознабакова кракаўскім славістам была вывучана лексіка перакладу. Асаблівую яго ўвагу прыцягнулі паланізмы і лацінізмы помніка, а таксама калькаваныя на лацінскі ці польскі ўзор рэлігійныя тэрміны. Вынікі свайго даследавання вучоны падаў у выглядзе каментаванага слоўніка (59—85). А. Фалоўскі таксама параўнаў лексічныя адзінкі Віленскага катэхізіса са слоўнікам Скарыны і прыйшоў да высновы, што пераважная іх частка (больш чым 910 з 1380 слоў) з’яўляецца агульнай (85), а з астатніх 42 словы блізкія паміж сабой ў структурных адносінах (86—87). Ён адзначае, што перакладчыкі Віленскага катэхізіса шырока выкарыстоўвалі сінанімію, імкнучыся да максімальнай зразумеласці твора (88—90).

Пераклад катэхізіса вучоны ацэньвае ў 3–й частцы не вельмі высока: ён знайшоў шмат памылак і пропускаў (91—99). Аналіз памылак паказаў, што перакладчыкі ў асноўным правільна інтэрпрэтавалі лацінскі тэкст, але сутыкаліся з вялізнымі цяжкасцямі пры перадачы яго на той мове, на якую перакладалі (91). На думку даследчыка, гэта тлумачыцца тым, што пераклад выконваўся на дастаткова штучную літаратурна–пісьмовую мову.

Даследуючы помнік, А. Фалоўскі зрабіў выснову, што мова Віленскага катэхізіса блізкая да мовы выданняў Скарыны. Падабенства да рысаў Скарынавых выданняў ён знаходзіць на марфалагічным і лексічным узроўні. Падводзячы высновы сваёй працы, А. Фалоўскі спрабуе высветліць, якой жа трэба прызнаць мову Віленскага катэхізіса — беларускай ці царкоўнаславянскай (101—102). Абапіраючыся на статыстычны крытэр, выкарыстаны ў беларускім мовазнаўстве А. Жураўскім у дачыненні да мовы выданняў Скарыны, кракаўскі славіст таксама вызначыў шэраг дыферэнцыйных з’яваў, паказальных для характарыстыкі мовы Віленскага катэхізіса. Суадносіны царкоўнаславянскіх і беларускіх рэфлексаў у яго мове атрымаліся вельмі падобныя да дадзеных Жураўскага, сабраных на матэрыяле Скарыны. Таму кракаўскі даследчык мусіў канстатаваць перавагу царкоўнаславяншчыны ў мове Віленскага катэхізіса. Гэта дало яму падставы сцвярджаць, што гэтая мова тоесная мове выданняў Скарыны (102). Як мяркуе даследчык, арыентацыя на мову Скарыны была, верагодна, свядомым выбарам езуіцкіх перакладчыкаў. Яны абралі варыянт мовы, аптымальны ва ўмовах таго часу для каталіцкай прапаганды, адрасаванай усходнім славянам як Рэчы Паспалітай, так і Масковіі. Аднак недасканалы пераклад, відаць, не дазволіў рэалізаваць у прапагандзе тых мэтаў, якія былі закладзены Пасевіна.

Праца А. Фалоўскага ўводзіць у шырокі навуковы ўжытак каштоўную крыніцу беларускай мовы, рэлігійнай літаратуры і старабеларускага друкарства 2–й паловы XVI ст. Даследчык даў грунтоўны і цэласны аналіз мовы і перакладу гэтага помніка, узбагаціўшы беларусістыку і славістыку цікавымі высновамі, зробленымі на рупліва апрацаваным матэрыяле. Манаграфія кракаўскага вучонага стварае добры падмурак для далейшых пошукаў і даследаванняў у галіне старабеларускага пісьменства.

Мінск

Ігар Клімаў


[1] Гэты твор Канізія быў перакладзены Якубам Вуйкам на польскую мову (Кракаў, 1570), але ніводнага яго паасобніка не захавалася.
[2] Карский Е. Ф. Два памятника старого западнорусского наречия: 1) Лютеранский катехизис 1562 года и 2) Католический катехизис 1585 года // ЖМПН. 1893. (Ч. 288) № 8. С. 406—430 (перавыданне: Карский Е. Ф. Труды по белорусскому и другим славянским языкам. Москва, 1962. С. 188—207).
[3] Цікава, што ў арганізацыі езуіцкіх вучэльняў на землях Цэнтральнай Еўропы Пасевіна меў большы поспех. З 1582 г. ён удзельнічаў у стварэнні папскіх семінарый у Маравіі (Аламоўц), Варміі (Бранева, на мяжы з Прусіяй), Літве (Вільня), Інфлянтах (Рыга), Эстляндыі (Дэрпт), Венгрыі (Калашвар). Відавочна, што ўсе гэтыя вучэльні паўсталі ў землях, ахопленых пратэстанцкімі ідэямі.
[4] Зернова А. С. Типография Мамоничей в Вильне XVII века // Книга: Исследования и материалы. 1959. Т. 1. С. 167—223, гл. с. 181.

Ігар Клімаў. Кваліфікацыя літаратурна–пісьмовай мовы Кіеўскай Русі

13 снежня, 2004 |


Уводзіны

Пытанне аб характары і паходжанні літаратурна–пісьмовай мовы Кіеўскай Русі (X—XIII ст.) дагэтуль застаецца дыс­ку­­сій­ным і вырашаецца даследчыкамі неадназначна. Яшчэ ў XIX ст. былі выказаныя розныя погляды на гэты конт[1], якія ў XX ст. развіліся ў закончаныя тэорыі. Аднак іх супрацьлегласць нарадзіла працяглую і, магчыма, не заўжды плённую дыс­кусію. Яе ўскладнялі аб’ектыўныя праблемы метадала­гіч­нага і крыніцазнаўчага характару. Апрача таго, у гэтае пытанне было прынесена шмат суб’ектыўных ці проста кан’юнктурных момантаў, якія прывялі да панавання міфаў і спекуляцый.

Мову пісьменства Кіеўскай Русі звычайна называюць старажытнарускай ці нашмат радзей (пераважна іншаземныя аўтары) усходнеславянскай. З XIX ст. расійскія (а ўслед за імі і замежныя) вучоныя называлі гэтую мову проста „рускай“, тэрмін „старажытнаруская мова“ для іх быў толькі больш грувасткім і таму рэдка ўжываным сінонімам. Доўгі час сама­стойнасць беларускай і ўкраінскай моў многімі вучонымі не прызнавалася, а руская мова Расіі лічылася агульнай (ці адзінай) мовай усіх усходніх славян. Зразумела, што такое выкарыстанне вяло да неадназначнасці ва ўспрыманні аб’екта да­следавання, і тэрмін „старажытнаруская мова“ для мно­гіх навукоўцаў пазначаў проста старажытны этап развіцця рускай мовы. На гэта ў сярэдзіне XX ст. звяртаў увагу расійскі мова­знавец Л. Якубінскі:

Карыстаючыся тэрмінам старажытнаруская мова, трэба цвёрда памятаць, што ў гэтым тэрміне слова рускі ўжываецца ў іншым сэнсе, чым мы яго ўжываем цяпер (г. зн. рускі, вялікарускі). У старажытнарускую эпоху не было яшчэ ні рускіх–вялікарусаў, ні ўкраінцаў, ні беларусаў. У тэрміне старажытнаруская мова слова рускі ўтвараецца ад слова Русь, якім называлі сябе і сваю зямлю і продкі ўласна рускіх (вялікаросаў), і продкі ўкраінцаў і беларусаў[2].

З мэтай увідавочніць гэтае палажэнне і графічна пад­крэс­ліць яго далей у працы тэрмін выкарыстоўваецца ў напісанні ст.–руськая, хаця больш адэкватным і карэктным (але, праўда, цяжкаватым) застаецца тэрмін „усходнеславянская мова“.

Мову царкоўна–рэлігійнага пісьменства старажытных Балкан і Русі называюць стараславянскай ці царкоўнаславянскай[3] (так — у французскай і ўсходнеславянскай традыцыі, тады як нямецкая, англа–амерыканская і польская навука называе яе старацаркоўнаславянскай мовай, а балгарскія вучоныя і некаторыя іх нямецкія і польскія калегі — старабалгарскай мовай)[4]. Далей у працы гэтая мова называецца царкоўнаславянскай.

Традыцыйная канцэпцыя (канцэпцыя імпартавання)

Пераважная большасць вучоных у 1–й палове XX ст. лічыла, што першапачатковай літаратурна–пісьмовай мовай усходніх славян была прынесеная з балканскага Поўдня царкоўна­славянская мова, якая паступова ўлягала „абрусенню“ (усходнеславянізацыі) пад уплывам мясцовай гаворкі. Най­больш выразную фармулёўку гэтае гледжанне знайшло ў працах выдатнага расійскага мовазнаўца А. Шахматава[5].

Паводле Шахматава, у пісьменстве Кіеўскай Русі існавала адна мова — царкоўнаславянская, якая была перанесена з Балгарыі як мова царквы і духоўнай асветы. Але на Русі гэтая мова развівалася пад уплывам усходнеславянскіх дыялектаў[6]. Асабліва моцна іх уплыў праяўляўся ў арыгінальным пісьменстве Кіеўскай Русі — летапісах, юрыдычных кодэксах і актах, хаця і яны дэманструюць сваю залежнасць ад царкоўнага пісьменства[7]. Нават узорам старажытнаруськіх (далей ст.–руськіх) былінаў пра кн. Ула­дзі­міра і яго дружыну, на думку Шахматава, маглі служыць творы балгарскай народнай паэзіі пра кн. Святаслава[8].

А. Шахматаў падкрэсліваў, што менавіта царкоўнаславянская мова стала асновай рускай літаратурнай мовы, якая ў сваім лексічным і сінтаксічным складзе і дагэтуль застаецца ў значнай ступені царкоўнаславянскай[9]. Руская літаратурная мова, сцвярджаў ён, з’яўляецца перанесенай на рускую глебу царкоўнаславянскай, якая паступова насыцілася ўсходнеславянскім элементам[10]. Гэтая думка падтрымлівалася і іншымі ўплывовымі славістамі, якія падзялялі высновы А. Шахматава[11], хаця савецкія вучоныя імкнуліся іх абвергнуць[12]. Зразумела, руская літаратурная мова не развівалася непасрэдна ці напрасткі ад эпохі Кіеўскай Русі[13], „стартавай базай“ для яе паслужыла царкоўнаславянская мова Масковіі XVII—XVIII ст., а ў канцы XVIII — пачатку XIX ст. яна зазнала моцны ўплыў французскай мовы[14], але гэта не перашкаджала расійскім вучоным разглядаць мову Кіеўскай Русі як пачатковы этап рускай літаратурнай мовы.

Традыцыйны погляд вызначаў у пісьменстве Кіеўскай Русі толькі адну мову — царкоўнаславянскую, з усходнеславян­скімі дамешкамі (большымі ці меншымі ў залежнасці ад жанру помніка). Праўда, А. Шахматаў меркаваў, што царкоўна­славянская мова стала размоўнай для эліты (пераважна духавенства) Кіева, што прывяло да ўтварэння размоўнага кайнэ Кіева[15]. Аднак у большасці выпадкаў у гутарцы мясцовага насельніцтва захоўваўся свой дыялект, які, праўда, у слабой ступені адлюстроўваўся ў пісьмовых тэкстах.

Паводле традыцыйнай канцэпцыі ў Кіеўскай Русі існаваў культурны білінгвізм: пісьмовая царкоўнаславянская мова функцыянавала ў пісьменстве, а гутарковая ўсходнеславян­ская — у вуснай галіне, знаходзячы нераўнамернае і ў цэлым слабое адлюстраванне ў пісьмовых помніках. Запазычаная ад балканскіх славян мова ўжывалася ў кніжнай сферы і была пэўным чынам унармавана на ўзор замежнай традыцыі. Асоб­ныя ўсходнеславянскія элементы хаця і рана праніклі ў склад гэтай мовы, былі ў цэлым нязначныя. Апрача відавочных царкоўнаславянізмаў, якія структурна (фанетычна і марфалагічна) адрозніваліся ад усходнеславянскіх элементаў, ва ўсходнеславянскай гутарцы прысутнічала вялізная колькасць элементаў, агульных з царкоўнаславянскай мовай. Паміж дзвюма мовамі існавалі пераходныя сферы дыскурсу, блізкія, верагодна, да вуснай гаворкі — гэта былі юрыдычна–актавыя тэксты, якія адлюстроўвалі гібрыдную, мяшаную мову[16].

Некаторыя погляды А. Шахматава цяпер выглядаюць ана­хра­ністычна, напрыклад, меркаванне пра тое, што царкоўна­славянская мова магла быць гутарковай у той ці іншай страце насельніцтва[17]. Паводле свайго генезісу царкоўнаславянская мова была кніжнай мовай, прызначанай для абслугоўвання хрысціянскага набажэнства і царкоўнага дыскурсу, і ніколі не была гутарковай у ніводнага славянскага народа. Аднак адрозненне паміж паўднёваславянскімі і ўсходнеславянскімі мовамі на той час было нязначнае і закранала толькі асобныя рысы[18].

У цэлым погляды А. Шахматава падзяляліся большасцю вучоных XX ст., як расійскіх, так і замежных (В. Істрын, Л. Шчэбра, М. Дурнаво, А. Ісачанка, А. Сялішчаў, Б. Унбегаўн, Г. Лант, Л. Булахоўскі, М. Трубяцкой, М. Талстой і інш.). Буйны расійскі мовазнавец А. Сабалеўскі таксама згаджаўся, што царкоўнаславянская мова зрабілася літаратурнай мовай Кіеўскай Русі, дзе хаця і набыла ўсходнеславянскія рысы, але за­хоў­вала свае асаблівасці да XVIII ст.[19] Аднак пазней ён лічыў, што ў пісьменстве Кіеўскай Русі склаліся дзве літаратурныя мовы: царкоўнаславянская і ст.–руськая, адносячы да апошняй толькі мову юрыдычна–актавых крыніц — чыста ўсходнеславянскую мову[20]. Падобных поглядаў пазней трымаліся таксама А. Шахматаў і М. Дурнаво[21]. Нечаканае развіццё гэты погляд знайшоў у сярэдзіне XX ст.

Аўтахтонная канцэпцыя

Малапрыкметны, але дастаткова кваліфікаваны мовазнавец С. Абнорскі ў 1934 г. выказаў, а ў 1946 г. паўней абгрунтаваў канцэпцыю пра самабытнасць ст.–руськай мовы[22]. Паводле гэтай канцэпцыі, першая літаратурна–пісьмовая мова Кіеўскай Русі была ўсходнеславянскай мовай, толькі пазней у яе склад былі занесены царкоўнаславянізмы. Гэтая ст.–руськая мова існавала ад самых пачаткаў пісьменства сярод усходніх славян (і нават раней) і доўга функцыянавала паралельна з прынесенай царкоўнаславянскай мовай. Царкоўнаславянскі ўплыў на яе першапачаткова адсутнічаў ці быў мінімальны, і толькі паступова (з XV ст., у час г. зв. 2–га паўднёваславянскага ўплыву) узмацніўся, праўда, аднабакова, галоўным чынам у лексічных і стылістычных адносінах.

На думку С. Абнорскага, апірышчам усходнеславянскага элемента быў Ноўгарад, які не меў трывалых сувязяў з Візантыяй; менавіта з Поўначы ст.–руськая літаратурная мова распаўсюджвалася па Русі, а славянізацыя ішла з Поўдня, з Кіева[23]. Гэтая паўночнаруськая мова, паводле Абнорскага, адрознівалася стылістычнай і сінтаксічнай простасцю і адсутнасцю царкоўнаславянізмаў пры наяўнасці слядоў больш ранніх запазычанняў са скандынаўска–германскага арэалу[24]. Праўда, ужо ў пасляваенны час даследчык адмовіўся ад гіпотэзы пра адпачатныя кантакты Паўночнай Русі з германскім і заходнеславянскім светам. У манаграфіі 1946 г., наадварот, пад­крэслівалася самабытнасць і самастойнасць развіцця ст.–руськай мовы, у якую ў лепшым выпадку пранікалі ізаляваныя, амаль непрыкметныя запазычанні, прычым германскія сярод іх (прысутныя ў мове „Руськай Праўды“) не згадваліся зусім[25].

Паводле аўтахтоннай канцэпцыі, у Кіеўскай Русі існаваў білінгвізм, які праяўляўся ў пісьмова–літаратурных тэкстах, дзе выступалі дзве літаратурныя мовы: ст.–руськая і царкоўнаславянская. Гэты погляд, да якога схіляўся ўжо А. Сабалеўскі, пярэчыў традыцыйным поглядам. Высновы Абнорскага і яго прыхільнікаў былі дыяметральна супрацьлеглыя вы­сновам, да якіх прыходзілі Шахматаў і іншыя вучоныя пры знаёмстве з тымі самымі помнікамі. Асаблівую пікантнасць сітуацыі надаваў той факт, што С. Абнорскі з’яўляўся прызнаным вучнем А. Шахматава[26].

Выказаны ў 1934 г. погляд С. Абнорскага нарадзіў тады цэлую дыскусію, якая, аднак, не трапіла ў друк[27]. Але пасля 2–й сусветнай вайны аўтахтонная канцэпцыя атрымала асабістую ўхвалу І. Сталіна[28] і на пэўны час зрабілася афіцыйнай догмай у савецкім мовазнаўстве. Яна ўвайшла ва ўсе навучальныя пра­грамы і падручнікі па гісторыі рускай літаратурнай мовы, прапагандавалася ў папулярных выданнях і перыядычным друку. Аднак пасля смерці Сталіна „яе аўтарытэт рэзка зменшыўся“, як сарамліва пісалі савецкія аўтары[2], і яна ўжо больш не папулярызавалася[30].

Крыху інакшы погляд на паходжанне літаратурна–пісьмовай мовы Кіеўскай Русі меў Л. Якубінскі[31], які ў пэўнай ступені прызнаваў вядучую ролю царкоўнаславянскай мовы. Аналізуючы мову варажскіх дамоў з грэкамі X ст., ён прыйшоў да вы­сновы, што царкоўнаславянская мова напачатку выконвала функцыі адміністрацыйнай мовы Русі[32]. Пасля хрысціянізацыі краіны яна зазнала некаторы ўсходнеславянскі ўплыў, што прывяло да стварэння ст.–руськай рэдакцыі царкоўнаславян­скай мовы[33]. Аднак ст.–руськая мова ўзнікла самастойна, як перадача славянскімі літарамі жывой усходнеславянскай гутаркі[34]. Царкоўнаславянская мова саступіла ст.–руськай сваю ролю афіцыйнай мовы[35], і на жывой народнай гутарцы з пачатку XI ст. пісаліся акты і юрыдычныя кодэксы[36], а таксама некаторыя літаратурныя творы (да якіх даследчык аднёс казанне Лукі Жыдзяты, павучанне Ўладзіміра Манамаха і „Слова пра паход Ігаравы“)[37]. На яго думку, „царкоўнаславянская мова ператварылася ў стылістычную разнавіднасць ст.–руськай літаратурнай мовы“[38].

Як можна заўважыць, аўтахтонная канцэпцыя з’яўляецца люстэркавым адбіткам традыцыйнай канцэпцыі: там — напачатку царкоўнаславянская мова, якая паступова насычаецца мясцовым элементам, тады як у Абнорскага — напачатку ўсходнеславянская мова, якая паступова прымае прышлы, чужынны элемент. Аднак тэорыя Абнорскага ў сваёй эмпірычнай і тэарэтычнай базе атрымліваецца слабейшай за традыцыйную. Таму для знаходжання „карэнных рускіх асаблівасцяў рускай у сваім абліччы мовы“[39] ён патрабаваў даследаваць у ст.–руськіх тэкстах перш за ўсё ўсходнеславянскі элемент, паколькі ўвага да царкоўнаславянскіх элементаў, на думку Абнорскага, была перабольшана[40]. Фактычна, гэтым ён заклікаў да маніпуляцыі моўнымі адзінкамі[41].

Зразумела, што ў вачах улады аўтахтонная канцэпцыя мела перавагу над канцэпцыяй імпартавання, паколькі пастулавала наяўнасць ранняй ды развітай дзяржаўнасці і культуры ва ўсходніх славян. З 1930–х г. у працах некаторых савецкіх гісторыкаў і філолагаў (Б. Грэкава, А. Арлова, М. Прыселкава і інш.) сцвярджалася самабытнасць і высокі ўзровень культуры Кіеўскай дзяржавы, яе этнічнае і культурнае адзінства. Аўтахтонная канцэпцыя з лінгвістычнага боку цудоўна абгрунтоўвала гэтыя цверджанні, тады як канцэпцыя імпартавання якраз замінала ім. Традыцыйная канцэпцыя пярэчыла дзяржаўнай ідэалогіі, якая пачала распаўсюджвацца з 1930–х г., а з 1940–х зрабілася афіцыйнай палітыкай, што дасягнула свайго апагею ў кампаніі супраць касмапалітызму.

Прыхільнікі аўтахтоннай канцэпцыі сыходзілі з таго, што ў X ст. у Кіеўскай Русі склалася высокая культура пісьменства, заснаваная выключна на мясцовай традыцыі, а ст.–руськая літаратурная мова ўзнікла яшчэ ў дагістарычную эпоху[42]. Таму С. Абнорскі ў сваёй манаграфіі падкрэсліваў архаічнасць мовы помнікаў, абраных ім для разгляду[43], хаця паводле часу стварэння яны адносіліся сама раней да пачатку XI — канца XII ст. Тым не менш, свае пабудовы прыхільнікі аўтахтоннай канцэпцыі адносілі ў дагістарычныя часы (VIII—X ст.), ад якіх не дайшло ніякіх пісьмовых звестак і пра якія бракавала пэўных гістарычных дадзеных.

Погляды на паходжанне пісьма ва ўсходніх славян

Аўтахтонная канцэпцыя sua conditio sine qua non мела прыпушчэнне аб раннім развіцці пісьма сярод усходніх славян. Менавіта пры ўмове ранняга старту пісьменства Кіеўскай Русі можна было вытлумачыць аднастайнасць і ўнармаванасць мовы яе першых помнікаў. Знаходкі гнёздаўскага надпісу ў 1949 г. і берастовых грамат у 1951 г., здавалася, падмацоўвалі гэтае прыпушчэнне.

З’яўленне пісьма савецкая навука адносіла ў дадзяржаўную эпоху[44]. Пад час кампаніі па барацьбе з касмапалітызмам у канцы 1940–х — пачатку 1950–х г. улады стымулявалі па­шы­рэнне ў навуковым асяроддзі гіпотэз аб раннім ды сама­быт­ным узнікненні „руськага“ пісьма[45], якія нярэдка падавалі­ся на правах фактаў[46]. Як даводзіў Дз. Ліхачоў, пісьменства ў Кіеў­скай Русі прайшло доўгі час развіцця па–за межамі бага­служ­бовай літаратуры яшчэ да афіцыйнага хрышчэння, так што ў розных рэгіёнах Русі маглі самастойна ўзнікнуць нават роз­ныя сістэмы пісьма[47]. Той самай думкі пра ранняе дахры­сці­ян­скае развіццё ст.–руськага пісьма трымаліся М. Ціхаміраў[48] і П. Чарных[49]. На думку апошняга, глагалічнае пісьмо ўзнікла ў Паўночным Чарномор’і ў выніку развіцця „рыс і рэзаў“ задоўга да Кірылы і Мяфодзія[50]. С. Абнорскі нават дапускаў узнікненне ўсходнеславянскага пісьма ў часы дзяржавы антаў (III—IV ст.)[51], вядомай са згадак антычных гісторыкаў. Праўда, неўзабаве П. Кузняцоў быў вымушаны адмаўляць існаванне самабытнага пісьма ў дахрысціянскія часы[52]. Але і пазней некаторыя аўтары дапускалі стыхійнае складванне нейкага „протапісьма“ ва ўсходніх славян да Мараўскай мі­сіі[53]. Час ад часу рабіліся спробы абгрунтаваць існаванне дахрысціянскіх „протаазбук“ ці ранніх кірылічных азбук[54], што заўжды выклікала скептыцызм у спе­цыя­лістаў[55].

Усе такія „гіпотэзы“ грунтаваліся на няясных і фрагментарных звестках розных гістарычных крыніц, а таксама на сумнеўных ці проста неверагодных інтэрпрэтацыях розных эпіграфічных і археалагічных матэрыялаў, што дапускалі неадназначнае тлумачэнне[56]. Іх аўтары імкнуліся давесці самабытны і арыгінальны характар славянскага (а часта — вы­ключна „рускага“) пісьма, ігнаруючы ўплыў больш развітых культур і адмаўляючы запазычанне ад суседзяў[57].

Між тым, суседнія з Руссю культуры мелі ўсталяваныя сіс­тэмы пісьма: грэцкае пісьмо Візантыі, заходнееўрапейская ла­цін­ка, рунічнае скандынаўскае і рунічнае цюркскае, яўрэйскае пісьмо Хазарыі, а з канца IX ст. — і славянскае ў Балгарыі[58]. Неверагодна, што ў такім атачэнні ўсходнія славяне маглі за­й­­мац­ца вынаходніцтвам ці ўдасканаленнем нейкіх „рыс і рэзаў“ або „протапісьма“, як сцвярджалі прыхільнікі ідэі са­мабыт­на­га паходжання „руськага“ пісьма. Сапраўды, шмат якія народы ў Паў­ночным Прычарнамор’і, не маючы сталага пісь­менства, ужывалі нейкія знакі накшталт рунаў ці рысак. Але гэ­тыя зна­кі выкарыстоўваліся толькі для аказіянальных ці ма­ну­мен­тальных кароткіх надпісаў (родавыя знакі і імёны) на ка­мя­нях, дрэве, кераміцы, цэгле і не маглі развіцца ў сама­быт­нае пісьменства[59]. Ва ўсялякім выпадку, фанетычныя алфа­віты ў свеце пашыраліся практычна заўжды шляхам запазычання[60].

Крытыка аўтахтоннай канцэпцыі і яе карэктывы

Пасля смерці Сталіна ў СССР пачалі раздавацца крытычныя галасы супраць гіпотэзы Абнорскага і ўжытай ім метадалогіі ды аргументацыі[61]. Ужо напачатку 1950–х г. рашуча выступаў супраць яе Б. Ларын[62]. У канцы 1950–х г. з крытыкай беспадстаўных і недарэчных цверджанняў Абнорскага і яго паслядоўнікаў выступіў У. Левін[63]. Тады ж акрэсліў гіпотэзу Абнорскага як кан’юнктурную В. Вінаградаў[64], найбольш уплы­вовая асоба ў савецкім мовазнаўстве[65]. Але толькі ў сваёй пасмяротнай працы ён з усёй пэўнасцю ахарактарызаваў гэтую гіпотэзу як тэндэнцыйную, аднабаковую і антыгістарычную[66]. Выступілі супраць аўтахтоннай канцэпцыі і вучоныя ў замежжы[67]; ці не найбольшы ўнёсак па яе дыскрэдытацыі належыць А. Ісачанку[68].

Прычына недаверу навукоўцаў да гіпотэзы Абнорскага па­ля­гае не толькі ў яе відавочнай кан’юнктурнасці і спрэчнай ар­гументацыі, але таксама і ў тым, што яна спараджае некаторыя супярэчлівасці. Так, калі прыняць ідэю аб самабытнасці ст.–­руськай мовы, то цяжка вытлумачыць, як у слабаразвітым гра­мадстве Кіеўскай Русі, ды яшчэ ў дагістарычныя часы магла самастойна з’явіцца такая складаная і распрацаваная сістэма, як ст.–руськая мова, з яе рознастылёвасцю і шмат­жан­ра­васцю. Адэпты аўтахтоннай канцэпцыі напачатку адводзілі гэ­ты аргумент спасылкамі на ранняе развіццё ў дагі­ста­рыч­ныя часы, аднак усур’ёз прымаць іх цверджанні было немагчыма[69].

Таксама паводле Абнорскага атрымлівалася, што мова Кіеўскай Русі (па меншай меры, яе юрыдычна–актавая сфера) з’яўляецца фіксацыяй усходнеславянскай гаворкі[70]. Але на той час гаворка была звязана з тым ці іншым дыялектам і не магла мець адзінай стабільнай нормы, тады як нават у юрыдычна–актавых помніках якраз назіраецца пэўная ста­біль­насць і слаба праяўляюцца дыялектныя ўплывы[71]. Першыя і самыя раннія помнікі фіксуюць зусім не дыялектнае маўленне[72].

Каб адвесці гэты аргумент, прыхільнікі аўтахтоннай канцэпцыі высоўвалі шэраг гіпотэз: 1) ст.–руськая мова склалася на грунце вуснага кайнэ Кіева[73], хаця доказаў яго існавання так і не было прыведзена пасля Шахматава[74]; 2) дыялектная адметнасць ва Ўсходняй Славіі ў IX—XI ст. была нязначная, што неверагодна[75]; 3) наддыялектны характар ст.–руськай літаратурнай мовы, што склаўся ў выніку мяшання дыялектаў[76] (але калі паспела адбыцца такое мяшанне і чаму няма яго адлюстравання ў іншых помніках, апрача кіеўскіх?)[77]; 4) мінімальнасць адрозненняў паміж прышлай мовай і мясцовымі дыялектамі[78], што неверагодна, улічваючы сакральны і штучны характар царкоўнаславянскай мовы[79].

Апрача таго, Абнорскага дакаралі ў аднабаковым і тэндэнцыйным падборы моўнага матэрыялу, да таго ж вельмі сціп­лага і непаказальнага[80]. Пры аналізе ст.–руськай мовы ён звярнуўся ўсяго да 4 помнікаў: „Малення“ Данілы Заточніка“ (спісы XVI ст. і пераважна XVII ст.), „Слова пра паход Ігаравы“ (паводле спіса прыкладна XVI ст.), „Павучання Ўладзіміра Манамаха“ (спіс з Лаўрэнцьевага летапісу 1377 г.) і „Руськай праўды“ (спіс у складзе Наўгародскай кормчай 1282 г.)[81]. Аднак сваю гіпотэзу ён пабудаваў галоўным чынам на аналізе „Руськай праўды“ — найбольш старажытнага твора, у мове якога тым не менш прысутнічалі царкоўнаславянскія элементы[82]. Гэта не перашкодзіла яму зрабіць выснову, што помнік мае ўсходнеславянскую аснову, на якую наклаліся царкоўна­славянізмы, абвешчаныя пазнейшымі ўстаўкамі перапісчыкаў[83]. Праўда, усе іншыя помнікі, прыцягнутыя да разгляду С. Абнорскім, дэманстравалі яшчэ большую прысутнасць царкоўнаславянізмаў, што даследчык тлумачыў жанравай спецыфікай ды нагрувашчаннем пазнейшых эпох[84].

Тым не менш, прыцягненне разнастайных помнікаў пры­му­сіла Абнорскага і яго паслядоўнікаў казаць ужо не аб ад­сут­­нас­ці царкоўнаславянскага ўплыву, а аб тым, што „доля цар­коў­­­наславянскага ўздзеяння… вагаецца ў залежнасці ад пом­ні­ка“[85]. Такім чынам, першапачатковы тэзіс пра са­ма­стойнасць і самабытнасць ст.–руськай мовы быў пакрысе скарэктаваны.

У паслясталінскія часы высновы Абнорскага былі кваліфікаваныя як занадта катэгарычныя і не заўжды абгрунтаваныя, хаця і правільныя ў сваёй існасці[86]. Толькі асобныя з прыхільні­каў Абнорскага захоўвалі вернасць усім яго палажэнням[87]. Асабліва пікантна выглядалі іх аповеды пра дахрысціянскае ўзнікненне пісьменства на Русі[88]. Але прыхільнікі традыцыйнай канцэпцыі атрымалі магчымасць выказваць і абгрунтоўваць свае погляды ў СССР[89], хаця іх ганілі як памылковыя і фантастычныя, не абгрунтаваныя фактычным матэрыялам[90]. У сувязі з гэтым крытыку зазнаў нават А. Шахматаў[91].

Аднак аўтахтонная канцэпцыя захавалася ў сваёй аснове: у пісьменстве Кіеўскай Русі існавалі дзве літаратурныя мовы — цар­коўнаславянская і ст.–руськая, а ў вуснай сферы — яшчэ і дыя­лектная ўсходнеславянская гаворка[92]. Такім чынам, у Кіеў­­скай Русі фактычна было прызнана існаванне ў адну эпоху цэлых трох і нават больш моў[93]! Гэты погляд зрабіўся ў са­вец­кім мовазнаўстве аксіёмай і, падтрыманы ўладай, увайшоў ва ўсе падручнікі і навучальныя праграмы, стаў абавязковым для ўкраін­­­­скіх[94] і беларускіх[95] мовазнаўцаў, а таксама для славістаў у „братніх краінах сацыялізму“[96]. Расійскім вучоным у ста­­ліцах дазвалялася падтрымліваць альтэрнатыўныя ідэі ці аспрэч­ваць некаторыя палажэнні афіцыйнай канцэпцыі, але для „малодшых братоў“ на перыферыі гэта было амаль немагчыма.

Калі з царкоўнаславянскай мовай і ўсходнеславянскімі дыялектамі ніякіх тэарэтычных праблем не было, то генезіс і функцыянаванне ст.–руськай мовы выклікалі шмат пытанняў. Па–першае, няяснай заставалася структура гэтай мовы: наколькі значнымі былі ў ёй дамешкі царкоўнаславянізмаў і якімі граматычнымі, лексічнымі і сінтаксічнымі рысамі яна адрознівалася ад царкоўнаславянскай[97]? Многія такія рысы, што лічыліся спецыфічна ст.–руськімі, прысутнічалі і ў царкоўна­славянскай мове. Па–другое, як размяжоўваліся функцыі паміж дзвюма пісьмовымі мовамі, калі яны былі „блізкароднасныя, але самастойныя мовы“[98]? Па–трэцяе, няясны быў склад помнікаў ст.–руськай мовы: розныя аўтары налічвалі розную колькасць тэкстаў. Як вынік, ст.–руськая мова або пашыралася на ўсё пісьменства Кіеўскай Русі[99] ці на ўсё арыгінальнае і перакладное пісьменства[100], або зводзілася да некалькіх помнікаў (мастацкія творы з моцным фальклорным струменем — перш за ўсё „Слова пра паход Ігаравы“, ня­гле­дзячы на значную прысутнасць у ім царкоўнаславянізмаў, — летапісы, павучанне Ўладзіміра Манамаха, маленне Да­нілы Заточніка, некаторыя казанні)[101]. Спрэчным застава­ла­ся аднясенне сюды юрыдычна–актавых тэкстаў: адны са­вец­кія даследчыкі выводзілі іх за межы літаратуры (і разгляда­лі як „дзелавое“ пісь­менства)[102], тады як іншыя, наадварот, лі­чы­лі ці не самымі яскравымі ўзорамі ст.–руськай мовы[103], ад­носячы да іх таксама берастовыя граматы[104]. Па–чацвёртае, няясныя былі суадносі­ны гэтай мовы з жывой гутаркай. Напачатку савецкія мовазнаўцы спрабавалі атаясамліваць ст.–руськую пісьмовую мову з тагачаснай жывой гаворкай, але пазней, наадварот, адзначалі дыстанцыю паміж імі і нават падкрэслівалі штучнасць пісьмовай мовы ды яе наддыялектны характар[105]. Для развязання ўсіх гэтых супярэчлівасцяў было прапанавана некалькі тэорый.

Кампрамісныя тэорыі

Аўтахтонная канцэпцыя ў сваіх крайнасцях пярэчыла здароваму сэнсу многіх мовазнаўцаў. Але ўласны патрыятызм шмат якім расійскім даследчыкам замінаў прызнаць чужынную мову сродкам пісьмовай камунікацыі Кіеўскай Русі. Прапанаваныя імі кампрамісныя тэорыі так ці інакш спалучалі або мірылі абедзве канцыпцыі. Найбольш вядомымі з іх сталі тэорыя „тыпаў мовы“ В. Вінаградава, „стылёвая“ тэорыя, распрацаваная Р. Вінакурам, а потым А. Яфімавым, тэорыя ды­гласіі Б. Успенскага, значна меншую вядомасць атрымала ідэя гібрыднай мовы Б. Ларына. Папулярнасць той ці іншай тэорыі вызначалася не столькі яе эўрыстычнымі вартасцямі, колькі ўплывовасцю яе стваральніка ды шматлікасцю яго школы.

В. Вінаградаў лічыў, што ў Кіеўскай Русі існавала адна мова, але стылістычна (функцыянальна) дыферэнцаваная на 2 тыпы: кніжна–пісьмовы і народна–паэтычны, што былі замацаваныя за пэўнымі жанрамі ці тэмамі[106]. Адны тэксты (або жанры) адлюстроўвалі выключна кніжна–пісьмовы тып, тады як іншыя — амаль чысты народна–паэтычны. Паміж імі існавала шмат прамежкавых тэкстаў (жанраў), напрыклад, лета­пі­­сы, дзе гэтыя тыпы змешваліся і нават стваралі „цераспало­сі­цу“ стыляў альбо „прамежкавых родаў гутаркі“ (ці „разнавід­насцяў“), у залежнасці ад змены аб’екта ці тэмы апавядання[107]. Гэта не былі стылі адной мовы, паколькі яны мелі свае сферы ўжытку і не ўкладваліся ў адзіную моўную структуру, але і не асобныя мовы, паколькі ім была ўласціва значная лексічная, граматычная і семантычная еднасць і яны выступалі ў адным творы ці нават сказе[108]. Гэта была „складаная сістэма мовы“ ці „дзве разнавіднасці мовы“.

Як можна меркаваць, гэтыя два тыпы склаліся ў залежнасці ад памеру царкоўнаславянскіх уплываў[109]. Кніжна–пісь­мовы тып у Вінаградава раўназначны царкоўнаславянскай мове, насычанай усходнеславянскім элементам у ст.–руськіх аўтараў[110]. Уласна царкоўнаславянская мова для яго была абмежавана богаслужбовай і кананічнай літаратурай. Народна–паэтычны тып з’яўляецца ў Вінаградава літаратурнай апрацоўкай гутарковай усходнеславянскай мовы, адлюстраванай у фальклоры і вуснай традыцыі[111]. Гэты тып быў прадстаўлены, паводле Вінаградава, фактычна толькі адным помнікам: „Словам пра паход Ігаравы“; астатнія прыклады прыпадалі на фрагменты і выразы ў летапісах і некаторых іншых арыгінальных творах Кіеўскай Русі[112]. Паміж гэтымі тыпамі ўвесь час існавалі паліятывы — „прамежкавыя роды гутаркі“, да якіх уласна і належалі астатнія творы.

Погляды Вінаградава на мову пісьменства Кіеўскай Русі былі непаслядоўныя[113]. Яшчэ ў 1938 г. ён трымаўся думкі А. Шахматава і лічыў літаратурнай мовай Кіеўскай Русі царкоўнаславянскую[114], а погляды Абнорскага тады ж характарызаваў як кан’юнктурныя[115]. Нават у пасляваенны час Вінаградаў казаў толькі пра адлюстраванне вуснай гутарковай традыцыі ці стыхіі ў мове ст.–руськіх помнікаў[116]. У сваіх пазнейшых працах ён то прызнаваў існаванне дзвюх моў у Кіеўскай Ру­сі — царкоўнаславянскай (у літургічных і кананічных тэкстах) і ст.–руськай[117], то вёў гаворку пра два тыпы толькі ўнутры апошняй мовы, лічачы царкоўнаславянскую мову толькі „адной з разнавіднасцяў“ ст.–руськай мовы[118]. Услед за В. Віна­градавым і іншыя вучоныя пачалі лічыць царкоўнаславян­скую мову стылістычнай разнавіднасцю ст.–руськай мовы[119]. Аднак некаторыя вучоныя выступілі супраць такога залучэння царкоўнаславянскай мовы ў склад ст.–руськай[120]. Пазней Л. Жукоўская ўсур’ёз спрабавала давесці, што царкоўнасла­вян­скія тэксты Евангелля адносяцца да ліку помнікаў ст.–русь­кай мовы[121], але гэта не знайшло падтрымкі нават у пры­хіль­нікаў аўтахтоннай канцэпцыі[122]. Урэшце, было прапанавана разглядаць два тыпы Вінаградава як два варыянты цар­коў­наславянскай мовы[123].

В. Вінаградаў апераваў нейкімі слабаўцямнымі „тыпамі мовы“, але паняцце тыпу ў яго было нагэтулькі няпэўнае, што магло аб’ядноўваць царкоўнаславянскую мову Евангелля і мову царкоўнага казання (напрыклад, „Слова пра закон і дабрадаць“ мітрапаліта Іларыёна, у якім прысутнічае слабы ўсход­­не­славянскі элемент). Вінаградаўскі паслядоўнік А. Гарш­коў, які спрабаваў самастойна разабрацца ў гэтых двух тыпах мо­вы, не мог прыдумаць нічога лепшага за „дзве асобныя (ха­ця і падобныя) структуры, што наблізіліся і ўзаема­дзей­ні­чаюць паміж сабой“[124]. Урэшце, тэорыя Вінаградава была раскрытыкаваная ў замежжы і СССР як няясная, супярэчлівая і неабгрунтаваная[125], хаця ў 1960—70–я г. яе пад­трымлівалі некаторыя вучоныя[126]. Напэўна, адчуваючы слабасць сваіх пабудоў, вучоны ў апошняй сваёй працы ўжо не згадваў пра „два тыпы“[127]. Першапачаткова Вінаградаў казаў пра тры тыпы пісьмовай мовы Кіеўскай Русі: царкоўна–рэлі­гій­ны, літаратурна–мастацкі, актава–юрыдычны. Першы тып быў заснаваны на царкоўнаславянскай стыхіі, апошні на ўсходнеславян­скай, а сярэдні ўяўляў сабой іх сумяшчэнне[128]. Пры стварэнні сваёй тэорыі Вінаградаў пакінуў два першыя тыпы, а трэці проста выдаліў за межы літаратурна–пісьмовай мовы[129], „вярнуўшы“ яго назад толькі ў мову Масковіі XVII ст.[130]

На самай справе, тэорыя Вінаградава была толькі трансфармацыяй „стылёвай“ тэорыі, выкладзенай яшчэ ў даваенны час Р. Вінакурам і развітай потым А. Яфімавым. Вінакур вылучыў у пісьменстве Кіеўскай Русі тры стылі: царкоўна–кніжны, „дзелавы“ і літаратурны, адпаведна тром асноўным групам помнікаў — царкоўным, юрыдычна–актавым і літаратурным[131]. Далейшае развіццё гэты погляд знайшоў у А. Яфімава, які атаясаміў стылі з жанрам. У пісьменстве Кіеўскай Русі ён вылучаў столькі стыляў, колькі было вядома жанраў ці відаў дыскурсу, не прамінаючы акты і кодэксы (дакументальна–юрыдычны стыль) і берастовыя граматы (эпісталярны стыль)[132]. Гэтыя стылі былі аб’яднаныя ў дзве буйныя групы: свецкія і царкоўна–літаратурныя[133], апрача таго існавалі рознастылёвыя, мяшаныя творы (напрыклад, павучанне Манамаха). Усе стылі ўтваралі адзіную літаратурна–пісьмовую мову Кіеўскай Русі[134]. Погляды Яфімава былі крытыкаваныя за механічнасць і супярэчлівасці[135], таксама як і сама ідэя „трох стыляў“[136]. Гэтая ідэя відавочна была перанятая з „трох штыляў“ М. Ламаносава[137]; сам Р. Вінакур характарызаваў тры вылучаныя ім стылі як „высокі, урачысты“, „нізкі, побытавы“ і „сярэдні“[138]. Як і ў Ламаносава, розніца паміж стылямі залежала ад долі царкоўнаславянізмаў[139]. Тым не менш, „стылёвая“ тэорыя знайшла падтрымку многіх вучоных[140] і зрабілася даволі папулярнай[141]. Яна стварала ўражанне, што моўная неаднастайнасць ст.–руськіх помнікаў мае навуковае тлумачэнне і знойдзены нейкі ключ, які дазваляе аб’яднаць у адно мову і літургічных тэкстаў, і грамат. Гэтая тэорыя была зручная і тым, што сцвярджала існаванне ў Кіеўскай Русі адной літаратурна–пісьмовай мовы[142].

Фактычна, канцэпцыя Вінаградава апісвае культурны білінгвізм („суадносіны дзвюх гутарковых стыхіяў“) своеасаблівага тыпу, які праяўляўся ў жанрава–стылёвай сферы: адна мова функцыянавала пераважна ў кніжна–пісьмовай сферы, другая — у народна–паэтычнай. Таму заканамерным развіццём гэтай канцэпцыі стала дыгласійная тэорыя Б. Успен­скага[143].

Тэорыя, распрацаваная Б. Успенскім у 1980–я гг.[144], зыхо­дзіць з таго, што ў Кіеўскай Русі існаваў білінгвізм спецы­фіч­на­га тыпу — дыгласія, пры якой царкоўнаславянская мова і ўсход­неславянская гутарка былі функцыянальна размежаваныя. Царкоўнаславянская мова функцыянавала ў прэстыжных, „высокіх“ жанрах (імі былі кніжныя сферы), а ўсходне­сла­вянская — у непрэстыжных, „нізкіх“ (вусныя і актава–юры­дычныя). Члены моўнага калектыву ўспрымалі гэтыя мо­вы як адзіную мову, якая рэалізавалася ў дзвюх формах: кніж­най і някніжнай (пераважна вуснай). Тэорыя Ўспенскага бы­ла пад­трымана некаторымі вучонымі[145], пераважна на За­ха­дзе[146], але ў многіх яна выклікала крытыку[147]. У СССР нават рыхтаваўся пагром гэтай тэорыі як непатрыятычнай, паколькі яна, на думку крытыкаў, не толькі адмаўляла функцыянаванне ст.–руськай мовы ў пісьмова–літаратурнай сферы і ўздымала ролю царкоўнаславянскай мовы, але і абгрунтоўвала немагчымасць узнікнення літаратурна–пісьмовай мовы на грунце мясцовай гаворкі ўсходніх славян[148].

Паводле Ўспенскага, у Кіеўскай Русі было дзве літаратурна–пісьмовыя мовы, паміж якімі адбывалася пераключэнне, у залежнасці ад змены камунікацыйных установак (тэматыкі вы­каз­вання) карыстальніка[149]. Выбар таго ці іншага элемента быў аб­умоў­лены ўстаноўкамі карыстальніка: калі ён захоча, то „мо­жа карыстацца (у той ці іншай ступені) рус<кімі> формамі“[150]. Але не ва ўсіх выпадках (і такіх выпадкаў больш) гэтыя ўстаноўкі можна было вызначыць і не заўсёды яны самі праяўля­ліся. Тады даследчыку нічога не заставалася, як падзяляць тэксты паводле іх жанравай характарыстыкі[151]. Такім чынам, дыгласійная тэорыя Ўспенскага апісвала толькі характар пераключэння кодаў (якое магло адбывацца нават у адным сказе)[152] і прыроду чаргавання гэтых кодаў, але яшчэ не вызначала характар самой ст.–руськай мовы. Лепшыя ілюстрацыі такіх пераключэнняў і чаргаванняў былі ўзятыя аўтарам з тэкстаў XVI—XVII ст., калі ўжо адрозненне ўсходнеславянскіх і царкоўнаславянскіх элементаў усведамлялася і лёгка кантралявалася пісцамі.

Дыгласійная тэорыя таксама не магла вытлумачыць, чаму ад­ны сферы камунікацыі належаць да „высокіх“, а іншыя да „ніз­кіх“. К.–Д. Зееман тлумачыў гэта тым, што сферы права, су­да, гандлю і канцылярыі фіксавалі вусныя акты мовы, тады як лі­таратура, асабліва тая, што ішла з Візантыі (перакладная), не была звязаная непасрэдна з фіксацыяй вусных формаў[153]. Та­му актавае пісьменства адлюстроўвала вусную гаворку, ха­ця і не было непасрэднай гутарковай імправізацыяй; у ім былі фор­мулы, але не было нарматываў, уласцівых кніж­наму пісь­мен­ству. Пры гэтым ён падкрэсліваў, што вусная мова права ўсход­ніх славян склалася задоўга да прыняцця імі хрысціянства.

Тэорыя Ўспенскага мела шумлівы поспех (праўда, хутчэй дзякуючы выключнай эрудыцыі аўтара і бліскучаму выкладу яго поглядаў), у 1980–я г. яна трыумфавала па славістычных кафедрах Еўропы і крыху спакайней — СССР, аднак у 1990–я г. надышло больш спакойнае і нават крытычнае стаўленне да яе[154]. Канцэпцыя дыгласіі ўвогуле нічога не тлумачыла і не вырашала. Фактычна, яна апісвала размеркаванне сфераў ужытку гутарковай і пісьмовай моў, але такое размеркаванне ўласціва і сучаснай мове. Больш за тое, наяўнасць тэкстаў з мя­шанай мовай здольна паставіць пад сумнеў само існаванне дыгласіі[155]. Хаця сам аўтар і не адмовіўся ад сваёй тэорыі, але ў артыкуле 1995 г. ён ніводнага разу не згадаў пра ды­гла­сію[156]. У гэтым артыкуле ён вёў гаворку пра гібрыдную царкоўнаславянскую мову, на якой была напісана асноўная маса арыгінальных тэкстаў Кіеўскай Русі, а таксама стандартную царкоўнаславянскую мову. У свядомасці носьбітаў ст.–руськая мова (якая ў аўтара перацякае ў рускую) і царкоўнаславянская выступалі як два рэгістры адзінай сістэмы, што ўзаемна дапаўнялі адзін аднаго. Фактычна, гэта азначала вяртанне да поглядаў Б. Ларына і да тэрміналагічных паліятываў У. Вінаградава.

Б. Ларын лічыў ст.–руськую мову мяшанай, гібрыднай, у якой спалучаліся паўднёва– і ўсходнеславянскія элементы: у адных жанрах ці помніках пераважалі першыя, у іншых — апошнія[157]. На яго погляд, мяшанне адбывалася немінуча, паколькі ўсходнія славяне не маглі ў масе дасканала авалодаць прынесенай мовай. Пры гэтым некаторыя асобныя царкоўнаславянізмы маглі пранікнуць у жывое маўленне раней, чым у пісьменства[158]. Ён падкрэсліваў, што ў граматах і судовых кодэксах ніколі не існавала чыста ўсходнеславянскай стыхіі без царкоўнаславянскіх дамешкаў[159]. Разам з тым, і ў царкоўных помніках толькі зрэдку адсутнічалі ўсходнеславянскія элементы[160]. Такім чынам, ст.–руськая мова была ўтварэннем, сярэднім паміж царкоўнаславянскай мовай і ўсходнеславян­скай гаворкай. Ідэя гібрыднай мовы (у тэрмінах таго часу — амагальмнай), у якой царкоўнаславянскія і ўсходнеславян­скія элементы суадносіліся ў залежнасці ад жанру помніка, раней выказвалася Р. Вінакурам[161].

Затуханне і плён дыскусій

У выніку зацятай дыскусіі пытанне аб кваліфікацыі мовы Кіеўскай Русі заблыталася канчаткова[162]. Адны аўтары пачалі эклектычна спалучаць кампрамісныя тэорыі[163], тады як іншыя спрабавалі наогул скасаваць пытанне, абвясціўшы існаванне ў Кіеўскай Русі агульнаславянскай мовы, адзінай для паўднёвых і ўсходніх славян[164], што сустрэла крытыку[165]. З разбурэннем СССР пачало здавацца, што гэтае пытанне страціла сваю актуальнасць.

Абедзве канцэпцыі шукалі (і знаходзілі) свае аргументы ў тэк­стах, часта аднолькавых. У ст.–руськіх помніках даследчы­кі знаходзілі і царкоўнаславянскія, і ўсходнеславянскія элемен­ты, якія камбінаваліся па–рознаму ў залежнасці ад жанру пом­ніка і камунікацыі (дыскурсійнай тэхнікі). Гэта сведчыць як пра заганы метадалогіі даследчыкаў, так і пра моўную неадна­роднасць ст.–руськіх помнікаў. З аднаго боку, у Кіеўскай Русі іс­навалі жанры і творы, што вызначаліся выключна чыстай цар­коўнаславянскай мовай ці наадварот, шырокай усходнесла­вянскай стыхіяй і мінімальнай колькасцю царкоўнаславянізмаў, з другога, вядома шмат твораў прамежкавага, палія­тыў­на­га характару. Але сапраўдныя суадносіны адных і другіх эле­ментаў вывучаліся ў лепшым выпадку на прыкладзе асобных помнікаў, да таго ж часта на падставе выбарак ці фрагмен­таў.

Зразумела, што пабудаваныя на такім нязначным матэрыяле тэорыі насілі спекуляцыйны ці схематычны характар[166]. Гэта хутчэй меркаванні, часта аздобленыя суб’ектыўнымі інтэрпрэтацыямі, чым пагрунтаваныя на практычных доследах высновы[167]. Толькі ў 1990–я г. з’явілася сістэмнае даследаванне, якое абапіралася на статыстычны ўлік дадзеных ужо значнай колькасці помнікаў Кіеўскай Русі, як арыгінальных, так і перакладных, перапісаных з паўднёваславянскіх арыгіналаў у розных рэгіёнах[168], хаця колькасць і жанравая разна­стайнасць помнікаў і тут далёка не вычарпальныя[169]. Праўда, папярэднія даследчыкі, што браліся пацвердзіць ці абвергнуць высновы Абнорскага, прыцягвалі значна менш матэрыялу: М. Мяшчэрскі аналізаваў 16 помнікаў, А. Яфімаў — 18, Б. Ларын — 23, А. Кавалеўская — 32, А. Гаршкоў — 55[170].

Яшчэ А. Гаршкоў спрабаваў з дапамогай лінгвістычнага крытэрыю вызначыць адрозненне паміж царкоўнаславянскай мовай і „народнай усходнеславянскай мовай“ (разумеючы пад ёй і дыялект, і мову пісьменства Кіеўскай Русі). Ён прыйшоў да высновы, што фанетычныя, марфалагічныя, слова­ўтваральныя і сінтаксічныя адрозненні паміж імі адсутнічаюць ці вельмі слабыя[171]. Адзіным магчымым крытэрыем магла б служыць лексіка, але яе галоўная частка з’яўляецца агульнай для дзвюх моў, а размежаванне адрознай лексікі не дастаткова выразнае[172]. На працягу XX ст. рабіліся спробы вызначыць уласна ўсходнеславянскую лексіку ў ст.–руськіх помніках, аднак іх вынік (далёка не бясспрэчны) не пераўзыходзіць сотні слоў[173], тады як агульная і ўласна царкоўнаславянская лексіка налічвае дзесяткі тысяч слоў. Таму Гаршкоў прапаноўваў вызначаць ст.–руськія помнікі паводле семантыкі і экспрэсіі іх лексікі, сінтаксічных асаблівасцяў і нават мастацка–выяўленчых прыёмаў (г. зн. дыскурсійных структур)[174]. У сувязі з гэтым ён патрабаваў усё больш тонкіх і глыбокіх доследаў, якія нібы толькі і здольныя вырашыць пытанне, без звяртання да генетычных (фармальных) параметраў[175]. Якраз такія параметры неаспрэчана сведчылі, што аснова царкоўнаславянскай мовы і мовы пісьменства Кіеў­скай Русі — аднолькавая[176]. Праўда, насуперак логіцы А. Гарш­коў лічыў яе… „рускай“, паколькі, маўляў, стваральнікамі тэкстаў і іх карыстальнікамі былі „рускія“ кніжнікі[177]. Такой тэр­міналагічнай эквілібрыстыкай вучоны спрабаваў вырашыць заблытанае пытанне.

Заключэнне

Пытанне аб паходжанні літаратурна–пісьмовай мовы Кіеў­скай Русі доўгі час насіла акадэмічны характар. Аднак на пачатку 1930–х г. у СССР яно было штучна раздзьмутае зусім не па навуковых прычынах. На замову ўлады (калі не прамымі інспірацыямі Сталіна) і ўзнікла аўтахтонная канцэпцыя, якая ў пасляваенны час здабыла поўную падтрымку савецкага кіраўніцтва[178]. Умяшанне ўлады не толькі справакавала пра­цяг­лую дыскусію, але і ператварыла акадэмічнае пытанне ў па­літычнае. Гэта ўскладніла вырашэнне ўсяго пытання ў пас­ля­сталінскія часы, калі недарэчнасці аўтахтоннай канцэпцыі ўжо маглі публічна крытыкавацца. Быў створаны шэраг скла­да­ных і ўвогуле неадэкватных тэорый з мэтай захаваць сутнасць канцэпцыі і прыстасаваць яе да новых фактаў і поглядаў, знайсці кампраміс паміж навукай і дзяржаўнай ідэалогіяй.

І справа тут была ўжо не ў сервілізме савецкіх мовазнаўцаў. Многія з іх шчыра падзялялі аўтахтонную канцэпцыю ці яе мадыфікацыі, паколькі гэта адпавядала іх патрыятычным пачуццям. Для многіх расійскіх аўтараў сама думка, быццам мова „вялікага і магутнага“ народа можа грунтавацца на нярускай, чужыннай аснове, здавалася хлуслівай ці непраўдападобнай[179]. Яны не маглі згадзіцца з тым, што духоўныя каштоўнасці іх народа могуць быць створаныя на чужой, прынесенай мове. Падобны падыход на самай справе з’яўляецца ненавуковым і антыгістарычным, паколькі гісторыя якраз сведчыць, што мовы больш развітых культур абслугоўвалі, нягле­дзячы на сваю чужыннасць, камунікацыю менш развітых (пры­клады, пачынаючы ад Вавілоніі да эпохі Рамантызму, добра вядомыя, каб іх прыводзіць). Аўтахтонная канцэпцыя якраз і была пакліканая абвергнуць гэта і абгрунтаваць з лінгвістычнага боку самабытнасць ды высокі ўзровень развіцця ўсходніх славян у старажытнасці.

Недахоп Абнорскага быў у тым, што ён, імкнучыся распаўсюдзіць сваю гіпотэзу на ўсё пісьменства Кіеўскай Русі, абапёрся толькі на ўсходнеславянскія элементы. Улік толькі гэтых элементаў абмяжоўваў „ст.–руськую мову“ некалькімі юрыдычна–актавымі помнікамі[180]. Сапраўды, менавіта ў та­кім аб’ёме помнікаў, на такой тэкставай базе (вельмі нешматлікай) і можа быць прызнана існаванне ст.–руськай мовы[181]. Гэтак разумелі яе А. Шахматаў, А. Сабалеўскі і шмат іншых вучоных[182]. Але ў такім выпадку адпадае неабходнасць у са­мім тэрміне „ст.–руськая мова“, паколькі для гэтага лінгвоніма не знаходзіцца этноніма (ніякіх „старажытных русаў“ не існавала[183], былі толькі ўсходнія славяне) і з большым правам яго замяняе тэрмін „усходнеславянская мова“. Гаворку можа весці пра ст.–руськую літаратуру ці кніжнасць, але не пра мову[184]. Для большасці расійскіх вучоных гэта здавалася нонсэнсам ці парадоксам[185]. Яны не маглі перамагчы ўласнага па­трыятызму і адмовіцца ад традыцыйнага тэрміна, з якім былі звязаныя ўяўленні пра былую веліч іх дзяржавы[186].

Здавён расійскае імперскае гледжанне разглядала Кіеў­скую Русь як пачатковы этап расійскай імперскай дзяржаўнасці. Адпаведна гэтаму яе мова ўважалася расійскімі вучонымі XIX ст. за пачатковы этап амаль выключна рускай літаратурнай мовы. Гэты погляд у цэлым быў акцэптаваны ў 1930–я г. і савецкай ідэалогіяй, хаця і з дамешкам інакшага разумення этнічнай ды моўнай гісторыі ўсходніх славян, а менавіта як супольнасці / спадчыны трох усходнеславянскіх народаў. Праўда, такое разуменне арыентавалася хутчэй на навукоўцаў УССР і БССР і было неабавязковае для расійскіх вучоных. І сапраўды, імпліцытна расійскае мовазнаўства на працягу ўсяго XX ст. лічыла ст.–руськую мову пачатковым этапам рускай мовы. Ва ўяўленні некаторых расійскіх вучоных Кіеўскую Русь наогул насяляў адзіны „рускі“ народ, а ўкраінцы і беларусы з’яўляліся толькі недзе з XIV ст., прычым са складу „рускага“ народа[187]. У такім выпадку тэрмін „ст.–руськая мова“ аўтаматычна станавіўся запатрабаваным як назва пачатковага этапу рускай мовы.

Таму гіпотэза Абнорскага была раскрытыкаваная савец­кімі аўтарамі не за сваю ненавуковасць, а за тое, што абапіралася толькі на ўсходнеславянскія элементы[188]. Да ст.–руськай мовы трэба было далучыць не толькі некалькі юрыдычна–актавых крыніц, але — і галоўным чынам — усё велізарнае пісьменства Кіеўскай Русі. Менавіта на гэта і былі арыентаваныя ўсе карэктывы аўтахтоннай канцэпцыі і кампраміс­ныя тэорыі, што паўсталі ў 2–й палове XX ст. Усе яны так ці інакш спрабавалі звязаць гэтае багатае пісьменства з рускай мовай і крытыкавалі гіпотэзу Абнорскага хутчэй у дэталях, чым па сутнасці[189]. У выніку, да ліку ст.–руськіх помнікаў пры­лучалі­ся ці не ўсе тэксты ўсходнеславянскага паходжання, напісаныя кірыліцай — усіх іх можна было прызнаваць варыянтамі адной мовы, яе тыпамі ці стылямі[190].

Сама шматлікасць ды складанасць прапанаваных карэктываў і тэорый ужо сведчыць пра іх неадэкватнасць. Да таго ж большасць аўтараў грунтавалася на матэрыяле параўнальна невялікага кола помнікаў, імкнучыся ахарактарызаваць не столькі мову помніка цалкам, колькі паказаць усходнеславянскі элемент у ім, прычым часта абмяжоўваючыся фрагментамі ці прыкладамі. У выніку ўзнікала карціна, што пад­пірала хутчэй ідэі даследчыка, чым адлюстроўвала моўную рэальнасць. Тым не менш, з дапамогай такіх „доследаў“ і „прац“ абгрунтоўваліся „навуковыя“ ідэі палітычна–прапагандысцкай накіраванасці і граміліся няўгодныя навуковыя канцэпцыі, як гэта было, напрыклад, з тэорыяй Б. Успенскага[191].

Насамрэч можна казаць пра існаванне толькі адной лі­таратурна–пісьмовай мовы Кіеўскай Русі — царкоўнасла­вян­скай[192]. У некаторых творах і жанрах у яе складзе прысут­нічалі ўсходнеславянскія элементы, ці то як вынік памылак, ці то як арганічны складнік тагачаснай нормы, ці то як адлю­страванне народнай гутарковай стыхіі, аднак ва ўсіх вы­пад­ках яны былі нязначныя, каб даць пачатак іншай мове[193]. Гэта быў хутчэй усходнеславянскі (ці ст.–руські) варыянт (інакш — рэдакцыя) царкоўнаславянскай мовы. Пры жадан­­ні, у яго складзе можна вылучаць народна–побытавыя ці эпіч­на–паэтычныя шыхты або плыні (аднак здаецца, што называць іх стылямі метадалагічна хібна, паколькі ў сучаснасці немагчыма адчуваць стылістычную афарбоўку старажытных тэкстаў, а стылеўтваральныя маркеры іх мовы практычна не вывучаныя).

Тым не менш, асобная мова ўзнікла ў Кіеўскай Русі — гэта мо­ва юрыдычна–актавага пісьменства, заснаваная на ранейшай вуснай традыцыі права ўсходніх славян, але не без цар­коў­наславянскага ўплыву. Гэтая мова не выкарыстоўвалася для стварэння літаратурных твораў, таму можна спрачацца, ці лі­чыць яе літаратурнай мовай. У любым выпадку гэтая мова ме­ла абмежаваны і даволі дакладна акрэслены ўжытак; мена­ві­та яна і стала падмуркам для канцылярскай мовы ВКЛ з XIV ст.


[1] Гл.: Виноградов В. В. Основные проблемы изучения образования и развития древнерусского литературного языка. Москва, 1958. (IV Международный съезд славистов: Доклады.) С. 4—6 (перадрук: Исследования по славянскому языкознанию. Москва, 1961. С. 4—113; Виноградов В. В. Избранные труды: История русского литературного языка. Москва, 1978. С. 65—151). У дэталях гісторыю пытання гл.: Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском и древнерусском литературном языке // Древнерусский литературный язык в его отношении к старославянскому. Москва, 1987. С. 7—29, гл. асабліва с. 12—27.
[2] Якубинский Л. П. История древнерусского языка. Москва, 1953. С. 276. Усе інверсіі шрыфту ў цытаце належаць яе аўтару.
[3] Пад тэрмінам „стараславянская мова“ звычайна разумеюць мову самых старажытных помнікаў кірыла–мяфодзіеўскай эпохі (IX—X ст.), у такім выпадку тэрмін „царкоўнаславянская мова“ адносіцца ўжо да пазнейшых па часе з’яўлення помнікаў, гл.: Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском… С. 9—10.
[4] Тэрмін „старабалгарская мова“, які адназначна ўказвае на этнічную аснову гэтай мовы, не падабаўся савецкім вучоным, якія аддавалі перавагу тэрміну „стараславянская мова“. Дыскусію па гэтым пытанні гл. напрыклад: Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском… С. 8, 10—12; Хабургаев Г. А. К вопросу о терминологическом обозначении объекта палеославистики // Вопросы языкознания. 1987. № 4. С. 59—68.
[5] Гл. шэраг яго асноўных прац, дзе закранаецца гэтае пытанне: Шахматов А. А. Курс истории русского языка. [2–е литограф. изд.] С.–Петербург, 1910—1911. Ч. 1. С. 60, 62; Шахматов А. А. Очерк древнейшего периода истории русского языка. Петроград, 1915 [репринтн. изд.] Москва, 2002 (Энциклопедия славянской филологии. Вып. 11.1.). С. XXXIX; Шахматов А. А. Введение в курс истории русского языка. Ч. 1: Исторический процесс образования русских племён и наречий. Петроград, 1916. С. 81—83. Праца А. Шахматава 1913 г., прысвечаная паходжанню рускай мовы, была ў 1920—30–я г. у СССР галоўным падручнікам па гісторыі рускай літаратурнай мовы і мела некалькі перавыданняў (1925, 1930, 1936); далей цытуецца паводле апошняга савецкага выдання: Шахматов А. А. Очерк современного русского литературного языка. [4–е изд.] Москва, 1941. С. 60—62.
[6] Шахматов А. А. Курс истории русского… Ч. 1. С. 135.
[7] Тамсама, с. 201; Шахматов А. А. Введение в курс истории…. Ч. 1. С. 81—82.
[8] Гл. напрыклад: Шахматов А. А. Введение в курс истории… С. 82. Падставай для такой высновы яму служыла ўзнёслая мова кіеўскіх былін, насычаная царкоўнаславянізмамі, а таксама змест некаторых з іх, звязаны з падзеямі ці асобамі балгарскай гісторыі, гл. таксама: Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 11—12, 81.
[9] Шахматов А. А. Очерк современного русского… С. 70—90; гл. таксама: Šachmatov A., Shevelov G. Die kirchenslavischen Elemente in der modernen russischen Literatursprache. Wiesbaden, 1960. (Slavistische Studienbücher, 1) P. 6—38. Прыведзены Шахматавым матэрыял тычыўся літаратурнай мовы і пазней папаўняўся дыялектным (гл.: Якубинский Л. П. История древнерусского языка… С. 113—118). Гл. таксама: Староболгаризмы и церковнославянизмы в лексике русского литературного языка: Учебный словарь / Сост. П. Филковский. София, 1987. Т. 1—3.
[10] Шахматов А. А. Очерк современного русского… С. 69—70.
[11] Гл. напрыклад: Унбегаун Б. О. Разговорный и литературный русский язык // Oxford Slavonic papers. 1950. Vol. 1. P. 26—36; Unbegaun B. O. L’héritage cyrillo–méthodien en Russie // Cyrillo–Methodiana: Zur Frühgeschichte des Christentums bei den Slaven; 863—1963. Köln; Graz, 1964. (Slavistische Forschungen, 6) S. 470—482; Унбегаун Б. О. Язык русской литературы и проблемы его развития // VI–e Congrès inter­national des slavistes, Prague, 7–13 aoыt, 1968: Communication de la délégation française et la délégation suisse. Paris, 1968. P. 129 і наст., Unbegaun B. O. Le russe littéraire est–il dorigine russe? // Revue des études slaves. 1965. Vol. 44. P. 19–28 (перадрук: Unbegaun B. O. Selec­ted papers of Russian and Slavonic philology. Oxford, 1969. P. 299—311); Унбегаун Б. О. Историческая грамматика русского языка и её задачи // Язык и человек: Сборник статей памяти профессора П. С. Кузнецова. Москва, 1970. (Публикации отдела структурной и прикладной лингвистики, 4) С. 262—267; Унбегаун Б. Русский литературный язык: Проблемы и задачи его изучения // Поэтика и стилистика русского литературного языка: Памяти академика В. В. Вино­градова. Ленинград, 1971. С. 329—333.
[12] Гл. напрыклад: Виноградов В. В. О новых исследованиях по истории русского литературного языка // Вопросы языкознания. 1969. № 2. С. 3—18, гл. с. 3—10; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского литературного языка. Москва, 1981. С. 13—15, 26—60. Гэты аўтар паспрабаваў падлічыць колькасць царкоўнаславянізмаў у рускай мове, але ён усяляк памяншаў колькасць і аб’ём крытэрыяў для іх вылучэння (тамсама, с. 26—58), таму ў яго атрымалася лічба паміж 23 і 10% (тамсама, с. 58—60, 252).
[13] Так меркаваў Шахматаў, гл.: Шахматов А. А. Очерк древнейшего периода… С. XXXIX.
[14] Issatschenko A. Vorgeschichte und Entstehung der modernen russischen Literatursprache // Zeitschrift für slavische Philologie. 1974. Bd. 37. S. 235—274; Исаченко А. В. Когда сформировался русский литературный язык? // Wiener slavistisches Jahrbuch. 1978. Bd. 24. S. 124—136.
[15] Ідэя пра гарадское кайнэ Кіева, якое адрознівалася ад вакольнай гаворкі палян, належыць А. Шахматаву, гл.: Шахматов А. А. К вопросу об образовании русских наречий и русских народностей // Журнал Министерства народного просвещения. 1899. № 4. С. 324—384; Шахматов А. А. Введение в курс истории… С. 80—81, 82—83. Гэтая ідэя мусіла вытлумачыць адсутнасць яскравых дыялектных рысаў у пом­ніках кіеўскага паходжання (пералік гэтых помнікаў гл.: Соболев­ский А. И. Источники для знакомства с древнекиевским говором // Журнал Министерства народного просвещения. 1885. № 2. (Ч. 237.) С. 349—357, пералік гл. на с. 352—356; Соболевский А. И. Древнекиевский говор // Известия отделения русского языка и словесности Императорской академии наук. 1905. Т. 10. Кн. 1. С. 308—323). Са­праўды, у кіеўскіх помніках у найменшай ступені праяўляюцца дыялектныя рысы (напрыклад, практычна няма ўкраінізмаў, гл.: Булаховський Л. А. Питання походження української мови. Київ, 1956. С. 47—103 (перадрук: Булаховський Л. А. Вибрані праці в 5 т. Т. 2: Українська мова. Київ, 1977. С. 12—216), гл. с. 43, 46, 122 і інш.), але гэта тлумачыцца хутчэй канцэнтрацыяй у Кіеве, царкоўным цэнтры тагачаснай Русі, большай колькасці адукаваных кніж­нікаў і пісцоў, гл.: Истрин В. И. Очерк истории древнерусской литературы домосковского периода. Петроград, 1922. С. 82.
[16] Аналіз поглядаў А. Шахматава па гэтым пытанні гл.: Бернштейн С. И. А. А. Шахматов как исследователь русского литературного языка // Шахматов А. А. Очерк современного русского литературного языка. [4–е изд.] Москва, 1941. С. 5—55, гл. с. 23—34.; Виноградов В. В. История русского литературного языка в изображении акад. А. А. Шахматова // Филолошки преглед. 1964. Кн. 2. Св. 3/4. С. 65—88 (пера­друк: Виноградов В. В. Избранные труды: История русского литературного языка. Москва, 1978. С. 216—226).
[17] Так, А. Шахматаў меркаваў, што асобы, якія заканчвалі царкоўныя школы, размаўлялі на царкоўнаславянскай мове, гл.: Шахматов А. А. Введение в курс истории… С. 81—82, таксама гл.: Шахматов А. А. Курс истории русского… С. 199—200, 209.
[18] Соболевский А. И. История русского литературного языка. Ленин­град, 1980. С. 31, 35.
[19] Соболевский А. И. Древняя церковнославянская литература и её значение // Мирный труд. 1908. № 6. С. 90—112, гл. с. 102.
[20] Соболевский А. И. История русского литературного… С. 39.
[21] Гл.: Бернштейн С. И. А. А. Шахматов как исследователь русского… С. 26—27, 33; Дурново Н. Н. Введение в историю русского языка. Москва, 1960. С. 32—33, 35—36 (перадрук: Дурново Н. Н. Избранные работы по истории русского языка. Москва, 2000. (Языки русской культуры, 36.) С. 1—337). Першае выданне гэтай кнігі выйшла ў 1927 г. (Брно), аднак савецкае выданне лепш адрэдагаванае і значна ўдакладненае.
[22] Обнорский С. П. Русская правда как памятник русского литературного языка // Известия АН СССР. Серия VII: Отделение общественных наук. 1934. № 10. С. 749—776 (перадрук: Обнорский С. П. Избранные работы по русскому языку. Москва, 1960. С. 120—144); Обнорский С. П. Очерки по истории русского литературного языка старшего периода. Москва—Ленинград, 1946.
[23] Обнорский С. П. Русская правда как памятник… С. 772—776. Ролю Ноўгарада ў распаўсюджанні пісьменства на „народнай“ мове пад­трымліваў і Л. Якубінскі, гл.: Якубинский Л. П. История древнерусского языка… С. 278, 283.
[24] Обнорский С. П. Русская правда как памятник… С. 774—775.
[25] Обнорский С. П. Очерки по истории русского… С. 7.
[26] Яшчэ ў 1927 г. С. Абнорскі трымаўся поглядаў свайго настаўніка, сцвярджаючы, што літаратурнай мовай Кіеўскай Русі была царкоўнаславянская (гл.: Бархударов С. Г. Творческий путь академика С. П. Обнорского // Обнорский С. П. Избранные работы по русскому языку. Москва, 1960. С. 3—25, гл. с. 15). У сваім артыкуле 1934 г. ён, крытыкуючы канцэпцыю А. Шахматава, нідзе не ўказаў на яго, а палемізаваў з „агульнай ісцінай, што ўвайшла ва ўжытак гісторыі рускай літаратурнай мовы і <…> прымаецца без спецыяльных доказаў“ (гл.: Обнорский С. П. Русская правда как памятник… С. 772). У сваёй манаграфіі ён наогул заўважыў, што А. Шахматаў сам „спецыяльна праблемай гісторыі рускай мовы не цікавіўся, не займаўся“, а пытанне паходжання рускай літаратурнай мовы „выклаў… згодна са звыклымі ўяўленнямі свайго часу“ (гл.: Обнорский С. П. Очерки по истории русского… С. 5). Як бачна, вучань імкнуўся вывесці асобу свайго настаўніка з–пад крытыкі.
[27] Филин Ф. П. Об истоках русского литературного языка // Вопросы языкознания. 1974. № 3. С. 3—13, пра гэта гл. с. 3.
[28] С. Абнорскі, адзіны прадстаўнік савецкай філалагічнай навукі, за сваю манаграфію 1946 г. атрымаў Сталінскую прэмію I ступені. Яшчэ раней, у 1938 г., ён быў абраны на акадэміка СССР.
[29] Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 227.
[30] Напрыклад, у зборнік выбраных прац С. Абнорскага ў 1960 г. з яго манаграфіі 1946 г. увайшла толькі большая частка прадмовы і раздзел, прысвечаны мове „Слова пра паход Ігаравы“, гл.: Обнорский С. П. Избранные работы по русскому… С. 29—98. У прадмове да гэтага зборніка С. Бархудараў пісаў, што гіпотэза Абнорскага патрабуе далейшай праверкі і больш шырокага абгрунтавання, гл.: Бархударов С. Г. Творческий путь академика… С. 18—19.
[31] Яго кніга была падрыхтавана да друку яшчэ ў 1941 г., але апублікавана толькі ў 1953 г.; у якасці апошніх раздзелаў у яе былі ўключаны артыкулы аўтара 1940–х г., напісаныя ўжо пад уплывам афіцыйнай догмы.
[32] Якубинский Л. П. История древнерусского языка… С. 89—92.
[33] Тамсама, с. 92—94, 99—103, 111, 274, 277.
[34] Тамсама, с. 98—99, 275—277, 299—301.
[35] Тамсама, с. 278—279.
[36] Тамсама, с. 279—280, 284—288, 290—295.
[37] Тамсама, с. 283—284, 309—327.
[38] Тамсама, с. 300, гл. таксама с. 301.
[39] Обнорский С. П. Очерки по истории русского… С. 78, гл. таксама с. 125—126, 196.
[40] Тамсама, с. 8.
[41] Горшков А. И. Теоретические основы истории русского литературного языка. Москва, 1983. С. 86.
[42] Обнорский С. П. Культура русского языка. Москва, 1948. С. 12 (перадрук: Обнорский С. П. Избранные работы по русскому языку. Москва, 1960. С. 272—293).
[43] Обнорский С. П. Очерки по истории русского… С. 6, 33.
[44] Пасля разлажэння родавага ладу (гл.: Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. Москва, 1952. С. 25) ці пасля ўзнікнення класаў (гл.: Сталин И. Марксизм и вопросы языко­знания. Москва, 1950. С. 26).
[45] Эпштейн Е. М. К вопросу о времени происхождения русской письменности // Учёные записки Ленинградского университета: Серия исторических наук. 1947. Вып. 15. (№ 95.) С. 21—26.
[46] Гл. напрыклад: Черепнин Л. В. Русская палеография. Москва, 1956. С. 76, 82.
[47] Лихачев Д. С. Исторические предпосылки возникновения русской письменности и русской литерaтуры // Вопросы истории. 1951. №12. С. 30—54, пра гэта гл. с. 31—36, 38—39. Гэты самы матэрыял з некаторымі дадаткамі быў паўтораны пазней, гл.: Лихачев Д. С. Возникновение русской литературы. Москва, 1952. С. 13—24.
[48] Тихомиров М. Н. Начало славянской письменности в свете новейших открытий // Вопросы истории. 1959. № 4. С. 98—105 (перадрук: Тихомиров М. Н. Исторические связи России со славянскими странами и Византией. Москва, 1969. С. 167—179), гл. таксама яго даклад, прачытаны ў 1963 г. на адным з пасяджэнняў АН СССР: Тихомиров М. Н. Начало славянской письменности и Древняя Русь // Тихомиров М. Н. Исторические связи России… С. 184—195. У гэтым дакла­дзе ён вёў гаворку пра дахрысціянскае ўзнікненне пісьма (гл.: с. 187—195), аднак падкрэсліваў яго прымітыўны і аказіянальны характар (гл. с. 189—190).
[49] Черных П. Я. Происхождение русского литературного языка и письма. Москва, 1950. (Вопросы языкознания для учителя, 3.) С. 9—10, 16, 18—19. Аднак у іншай працы ён фармуляваў свае цверджанні больш асцярожна, гл.: Черных П. Я. Язык и письмо // История культуры древней Руси: Домонгольский период. Т. 2. Общественный строй и духовная культура. Москва—Ленинград, 1951. С. 114—138, пра гэта гл. с. 130—138.
[50] Черных П. Я. Происхождение русского литературного… С. 12—13; Черных П. Я. Язык и письмо… С. 133—134.
[51] Обнорский С. П. Культура русского языка… С. 9.
[52] Борковский В. И., Кузнецов П. С. Историческая грамматика русского языка. Москва, 1963. С. 27.
[53] Истрин В. А. Развитие письма. Москва, 1961. С. 287—300.
[54] Высоцкий С. А. Древнерусская азбука из Софии Киевской // Совет­ская археология. 1970. № 4. С. 128—140; Висоцький С. О. Стародавня слов’янська азбука в Софії Київській // Вісник АН УРСР. 1970. №6. С. 74—83, гл. с. 83; Высоцкий С. А. Средневековые надписи Софии Киевской. Киев, 1976. С. 12—23, 225—240; Висоцький С. О. Азбука з Софійського собору в Києві та деякі питання походження кирилиці // Мовознавство. 1976. № 4. С. 74—83; Медынцева А. А. Новгородские находки и дохристианская письменность на Руси // Советская архео­логия. 1984. № 4. С. 49—61.
[55] Иванова Т. А. Об азбуке на стене Софийского собора в Киеве // Во­просы языкознания. 1972. № 3. С. 118—122; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 192—193.
[56] У дэталях гл.: Иванова Т. А. Вопросы возникновения славянской письменности в трудах советских и болгарских учёных за последнее десятилетие (1950—1960) // Известия АН СССР: Отделение литературы и языка. 1960. Т. 12. Вып. 2: март — апрель. С. 130—138; Issa­tschenko A. Mythen und Tatsachen über die Entstehung… S. 9—10; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 191—193.
[57] Истрин В. А. Развитие письма… С. 277. Скепсіс ужо выказваў В. Ві­на­градаў у 1953 г., гл.: Виноградов В. В. Проф. Л. П. Якубинский как линг­­вист и его „История древнерусского языка“ // Якубинский Л. П. Ис­то­рия древнерусского языка. Москва, 1953. С. 3—40, гл. с. 7—11.
[58] Медынцева А. А. Грамотность в Древней Руси: По материалам эпи­графики X — первой половины XIII веков. Москва, 2000. С. 236—237. Яшчэ раней на гэта ўказваў Л. Якубінскі, гл.: Якубинский Л. П. История древнерусского языка… С. 77.
[59] Медынцева А. А. Грамотность в Древней Руси… С. 234—236, 238—239.
[60] Истрин В. А. Развитие письма… С. 300.
[61] Селищев А. М. О языке „Русской правды“ в связи с вопросом о древнейшем типе русского литературного языка // Вопросы языкознания. 1957. № 4. С. 57—63 (перавыданне: Селищев А. А. Избранные труды. Москва, 1968. С. 129—133). Гэтая праца была напісаная яшчэ ў 1941 г., у ёй крытыкаваліся высновы С. Абнорскага, зробленыя ў артыкуле 1934 г. Але Сялішчаў выказваў сваю нязгоду з гіпотэзай Абнорскага яшчэ пры жыцці Сталіна, гл.: Селищев А. М. Старославян­ский язык… Ч. 1. С. 83.
[62] Ларин Б. А. Лекции по истории русского литературного языка: (X — нач. XVIII в.). Москва, 1975. С. 20—21, 29, 32, 34, 42, 50, 51, 62—64, 65, 90—92, 137, 135—140, 141, 184—185, 193. Яго кніга была па­грунтаваная на цыкле лекцый 1949—51 г., запісаных яго вучнямі, і апублікаваная толькі шмат пазней пасля смерці аўтара.
[63] Левин В. Д. Новые книги по истории русского и украинского литературных языков // Вопросы языкознания. 1959. № 3. С. 110—119; Левин В. Д. Краткий очерк истории русского литературного языка. Москва, 1958. С. 8—12, 38—39; [2–е изд.] 1964. С. 10—17, 49—50.
[64] Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 13—14, хаця ў крыху больш ранняй працы ён нейтральна характарызаваў погляды Абнорскага і яго прыхільнікаў, гл.: Виноградов В. В. Изучение русского литературного языка за последнее десятилетие в СССР. Москва, 1955. С. 58—60.
[65] Узлёт кар’еры Вінаградава пачынаецца пасля таго, як ён разам з некалькімі іншымі вучонымі падрыхтаваў для Сталіна вядомую працу па мовазнаўстве.
[66] Виноградов В. В. Основные вопросы и задачи изучения истории русского языка до XVIII в. // Вопросы языкознания. 1969. № 6. С. 3—34, гл. с. 5—6.
[67] Unbegaun B. O. Some recent studies on the history of the Russian lan­guage // Oxford Slavonic papers. 1954. Vol. 5. P. 117—132.
[68] Исаченко А. В. К вопросу о периодизации истории русского литературного языка // Вопросы теории и истории языка: Сборник в честь профессора Б. А. Ларина. Ленинград, 1963. С. 149—158; Issatschenko A. Mythen und Tatsachen über die Entstehung der russischen Lite­ra­tursprache. Wien, 1975.
[69] Тым не менш, ідэя ранняга старажытнага развіцця распрацоўвалася на лексічным матэрыяле, гл.: Русанівський В. М., Німчук В. В. Спів­відношення функцій давньоруської і старослов’янської мов у Київ­ській Русі (XI—XIII ст.) // IX Міжнародний з’їзд славістів: Слов’янське мовознавство; Доповіді. Київ, 1983. С. 185—210.
[70] Так меркаваў яшчэ Л. Якубінскі (гл. спас. 34). Таксама А. Гаршкоў раз­глядаў генезіс ст.–руськай мовы як працэс трансфармацыі гу­тарко­вай мовы ў пісьмовую на ўзор кірыла–мяфодзіеўскіх перакладаў, гл.: Горшков А. И. Отечественные филологи о старославян­ском… С. 27.
[71] Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 250—251.
[72] Русанівський В. М. Джерела розвитку східнослов’янських літературних мов. Київ, 1985. С. 12—13; Русанівський В. М., Німчук В. В. Спів­відношення функцій давньоруської… С. 188—189.
[73] Черных П. Я. Происхождение русского литературного… С. 20—25; Черных П. Я. Язык и письмо…С. 119, 120—121, 128; Горшков А. И. История русского литературного языка. Москва, 1969. С. 44—45 (цікава, што аўтар гаворыць пра рускую размоўную мову ў Кіеве XI—XII ст.); Овчинникова В. С., Дибров А. А. Очерк древнерусского языка. Ростов–на–Дону, 1959. С. 13—14. [2–е изд.] 1965. С. 11—13; Самсонов Н. Г. Древнерусский язык. Ч. 1. Якутск, 1965. С. 23; Самсонов Н. Г. Древнерусский язык. Москва, 1973. С. 28—29. З энтузіязмам гэтая думка падтрымлівалася ўкраінскімі даследчыкамі, гл.: Юшков С. В. До питання про походження Русі // Навуковые записки Інституту мовознавства АН УССР: Мовознавство. 1941. Т. 1. С. 137—156, пра гэта гл. с. 153—154; Москаленко А. А. До питання про литературну мову Київської Русі // Праци Одеського державного университета. 1948. Т. 1. Вып. 2. С. 42 і наст.; Плющ П. П. Нариси з історії української літературної мови. Київ, 1958. С. 104—106, 108; Плющ П. П. Iсторія української літературної мови. Київ, 1971. С. 105—108; Півторак Г. П. Формування і діалектна диференціація давньоруської мови: (Iсторико–фонетичний нарис). Київ, 1988. С. 89.
[74] Таму Ісачанка лічыў гэтае кайнэ фантомам, гл.: Issatschenko A. My­then und Tatsachen über die Entstehung… S. 43.
[75] Гл. напрыклад: Филин Ф. П. Происхождение русского, украинского и белорусского языков: Историко–диалектологический очерк. Ленин­град, 1972. С. 625, 629.
[76] Напрыклад, Л. Бараннікава сцвярджала, што паколькі літаратурная мова ў Кіеўскай Русі ўзнікла „ў сувязі з фармаваннем агульнадзяржаўных патрэбаў па замацаванні і ўмацаванні ўлады“, то апошняя па­трабавала „спецыяльнай моўнай формы дзеля ажыццяўлення афіцыйных справавых сувязяў унутры краіны і звонку яе. Такая форма мусіла быць пазатэрытарыяльнай (наддыялектнай)…“, гл. с. 98 у: [Баранникова Л. И.] К проблеме соотношения русского литературного языка и общенародного койне // Типы наддиалектных форм языка. Москва, 1981. С. 97—119. Далей (с. 99. і наст.) яна сцвярджала наддыялектны характар ст.–руськай мовы (у выніку мяшання дыялектаў) і нават меркавала, што і ў вусным маўленні ўнікаліся некаторыя дыялектныя з’явы: „наддыялектнасць у пісьмовай мове была звязаная з адпаведнай з’явай у вусным маўленні“ (с. 100).
[77] На думку Ф. Філіна, менавіта ў кіеўскім кайнэ адбылося выраўноў­ванне дыялектных асаблівасцяў, але ў іншых усходнеславянскіх дыялектах гэты працэс не паспеў адбыцца, паколькі надышла эпоха феадальнага падрабнення, гл.: Филин Ф. П. Происхождение и развитие русского языка. Ленинград, 1954. С. 24—25. Пазней А. Трубачоў адносіў працэс мяшання дыялектаў у дагістарычныя часы, гл.: Трубачев О. Н. В поисках единства: Взгляд филолога на проблему истоков Руси. Москва, 1997. С. 23—24.
[78] Аванесов Р. И. К вопросам периодизации истории русского языка // Славянское языкознание. VII Международный съезд славистов: Варшава, август 1973; Доклады советской делегации. Москва, 1973. С. 5—24, гл. с. 6—7, 23; Горшков А. И. История русского литературного… С. 43.
[79] Issatschenko A. Mythen und Tatsachen über die Entstehung… S. 21—23, 27—34.
[80] Горшков А. И. История русского литературного… С. 29—30.
[81] Гэта не перашкодзіла Абнорскаму назваць іх „асноўнымі помнікамі старэйшай пары“, розных паводле жанраў і арэалу паходжання (гл.: Обнорский С. П. Очерки по истории русского… С. 6) ды лічыць іх „дастатковай падставай для прызнання хлуслівасці старога погляду на паходжанне рускай літаратурнай мовы як мовы ў асноўным нярускай“ (тамсама, с. 7).
[82] У сваёй працы 1934 г. Абнорскі прывёў не ўсе царкоўнаславянізмы твора, што было адзначана Сялішчавым, гл.: Селищев А. М. О языке „Русской правды“… С. 57—58.
[83] Обнорский С. П. Русская правда как памятник… С. 773—774, параўн. таксама: Обнорский С. П. Очерки по истории русского… С. 30.
[84] Обнорский С. П. Очерки по истории русского… С. 79, 127—128, 196.
[85] Тамсама, с. 7, параўн. таксама: Обнорский С. П. Культура русского языка… С. 13, 14.
[86] Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 5, 9; Ковалев­ская Е. Г. История русского литературного языка. Москва, 1978. С. 87—89 (перавыданне: 1992); Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 228—230; Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 83—84, 95; Горшков А. И. Теория и история русского литературного языка. Москва, 1984. С. 73.
[87] Ефимов А. И. История русского литературного языка: Курс лекций. Москва, 1954. С. 64—69, 72—73. [3–е испр. изд.] 1957. С. 43—47, 50; Ефимов А. И. История русского литературного языка. Москва, 1961. С. 25—28. [2–е испр. изд.] 1967. С. 28—29; Мещерский Н. А. История русского литературного языка. Ленинград, 1981. С. 5—7, 30—34, 38.
[88] Ефимов А. И. История русского литературного… (1954) С. 36—40. (1957) С. 36—40. (1961) С. 21—23, 30—31; (1967) С. 23—25, 32—33; Овчинникова В. С., Дибров А. А. Очерк древнерусского языка… (1959) С. 26—27. (1965) С. 25—27; Самсонов Н. Г. Древнерусский язык… (1965) Ч. 1. С. 36—41. (1973) С. 43—50; Ават Н. Н., Скиба Ю. Т. Древнерусский язык. [2–е изд.] Киев, 1977. С. 27—30; Мещерский Н. А. История русского литературного… С. 21—27; Жуковська Л. П. Гіпотези й факти про давньоруську писемність до XII ст. // Літературна спадщина Київської Русі і українська література XVI—XVIII ст.: Сбірник статей. Київ, 1981. С. 9—35, гл. асабліва с. 10—16; Медынцева А. А. Начало письменности на Руси по археологическим данным // История, культура, этнография и фольклор славянских народов: IX Международный съезд славистов; Доклады советской делегации. Москва, 1983. С. 86—97; Рождественская Т. В. Письменная традиция Северной Руси по эпиграфическим данным // Древнерусский литературный язык в его отношении к старославянскому. Москва, 1987. С. 36—45.
[89] Толстой Н. И. К вопросу о древнеславянском языке как общем литературном языке южных и восточных славян // Вопросы языкознания. 1961. № 1. С. 52—66 (перадрук: Толстой Н. И. История и структура славянских литературных языков. Москва, 1988. С. 34—52); Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1964) С. 20, а таксама публікацыі Б. Унбегаўна і Б. Ісачанкі, што выйшлі ў 1963 і 1970—71 г. у савецкіх навуковых выданнях (гл. спас. 11 і 68).
[90] Гл. напрыклад: Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 14—15, 60, 72, 228.
[91] Нібыта Шахматаў пры стварэнні сваёй канцэпцыі не абапіраўся на канкрэтныя дадзеныя пісьмовых помнікаў (гл.: Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 67, 95—96, хаця больш памяркоўна пра Шахматава гл.: Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском… С. 20—21) і толькі Абнорскі ўпершыню звярнуўся да іх і прывёў багаты матэрыял (гл.: Горшков А. И. Теория и история русского… С. 61 і наст.; Колесов В. В. Древнерусский литературный язык. Ленинград, 1989. С. 4).
[92] Черных П. Я. Происхождение русского литературного… С. 33—36; Ли­­хачев Д. С. Несколько мыслей о языке литературы и литературном язы­ке древней Руси // Историко–филологиченские исследования: Сбор­ник статей к семидесятипятилетию академика Н. И. Конрада. Мос­ква, 1967. С. 302—307; Горшков А. И. История русского ли­тера­тур­ного… С. 48 і інш.; Филин Ф. П. Об истоках русского литера­тур­ного… С. 4, 8—9, 12; Ковалевская Е. Г. История русского литературного… С. 87 і інш.; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 220—226, 248—276.
[93] Некаторыя вучоныя вылучалі і большую колькасць моў. Так, Філін у дадатак да трох моў уводзіў яшчэ і вусную літаратурную мову (гл.: Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 8—9), а А. Iса­чанка раней казаў пра чатыры мовы: царкоўнаславянскую, ст.–руськую актава–юрыдычную, эпічна–фальклорную і ўсходнеславянскі дыялект ([Исаченко А. В.] Какова специфика литературного двуязычия в истории славянских языков? // Вопросы языкознания. 1958. № 3. С. 42—45, гл. с. 43). А. Гаршкоў, напэўна, адчуваючы парадаксальнасць такога становішча, паўставаў супраць ідэі двухмоўя ў літаратурна–пісьмовай сферы, гл.: Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 92—94; Горшков А. И. Теория и история русского… С. 84. Тым не менш ён вымушана прызнаваў існаванне царкоўнаславянскай мовы (праўда, „строга абмежаванай у сваім ужытку строга вызначаным колам кананічных тэкстаў“) і выводзіў літургічныя тэксты з ліку крыніц ст.–руськай мовы, гл.: Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 101—103; Горшков А. И. Теория и история русского… С. 68—69, 77, 86; Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском… С. 27—28.
[94] Плющ П. П. Нариси з історії української літературної мови. Київ, 1958. С. 104—108; Німчук В. В. Початки літературних мов Київської Русі // Мовознавство. 1982. № 2. С. 21—32, гл. с. 31; Русанівський В. М. Джерела розвитку східнослов’янських… С. 12, 19 і інш.; Русанівський В. М., Німчук В. В. Спів­відношення функцій давньоруської… С. 194—197, 209.
[95] Шакун Л. М. Нарысы гiсторыi беларускай лiтаратурнай мовы. Мінск, 1960. С. 23—44; Шакун Л. М. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. Мінск, 1963. С. 35—42 [2–е выд.] 1984. С. 38—45; Жураўскі А. І. Двухмоўе і шматмоўе ў гісторыі Беларусі // Пытанні білінгвізму і ўзаемадзеяння моў. Мінск, 1982. С. 18—49, пра гэта гл. с. 18—20.
[96] Гл.: Бартошевич А. История русского литературного языка. Ч. 1: Донациональный период. Варшава, 1973 (перавыданне абедзвюх частак у адной кнізе гл.: Варшава, 1979); Филкова П. Д. История русского литературного языка. София, 1973; Böck W., Fleckenstein Ch., Freydank D. Geschichte der russische Literatursprache. Leipzig; Düsseldorf, 1974; Eckert R., Crome E., Fleckenstein Ch. Geschichte der russische Sprache. Leipzig, 1983.
[97] Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 21; Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 5.
[98] Напрыклад: Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 8.
[99] Ефимов А. И. История русского литературного… (1954) С. 76—99. (1957) С. 56—82. (1961) С. 36—54. (1967) С. 38—56; Горшков А. И. История русского литературного… С. 51—87; Мещерский Н. А. История русского литературного… С. 27 і наст.; Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 101, 103; Горшков А. И. Теория и история русского… С. 79, 86—110.
[100] Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1958) С. 13—14. (1964) С. 18—19; Ковалевская Е. Г. История русского литературного… С. 59—87.
[101] Черных П. Я. Происхождение русского литературного… С. 27—31; Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 18; Лихачев Д. С. Несколько мыслей о языке… С. 304—305; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 258—266.
[102] Гл.: Горшков А. И. История русского литературного… С. 87—91, 96—97; Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 63—67; Горшков А. И. Теория и история русского… С. 110—113. Але зусім інакшы погляд падаецца ў працы: Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском… С. 24, 29.
[103] Гл.: Черных П. Я. Происхождение русского литературного… С. 31, 36; Ефимов А. И. История русского литературного… (1957) С. 75—76. (1961) С. 48—50. (1967) С. 51—52; Лихачев Д. С. Несколько мыслей о языке… С. 306—307; Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 5—7, 9; Ковалевская Е. Г. История русского литературного… С. 59—63; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 72, 225, 229—230, 242, 252—255, 258; Мещерский Н. А. История русского литературного… С. 60—69; Колесов В. В. Древнерусский литературный язык… С. 115 і наст.
[104] Мещерский Н. А. Новгородские грамоты на бересте как памятник древнерусского литературного языка // Вестник ЛГУ. 1958. № 2. С. 93—108; Мещерский Н. А. К изучению языка и стиля новгород­ских берестяных грамот // Учёные записки Карельского педагогического института. 1962. Т. 12. С. 84—115, асабліва гл. с. 109—115; Мещер­ский Н. А. Существовал ли „эпистолярный стиль“ в Древней Руси: (Из заметок о грамотах на бересте) // Вопросы теории и истории языка: Сборник в честь профессора Б. А. Ларина. Ленинград, 1963. С. 212—219; Мещерский Н. А. К филологической интерпретации новгород­ских берестяных грамот // Учёные записки Ленинград­ского педагогического института им А. И. Герцена. 1969. Т. 366. С. 85—93; Мещерский Н. А. К филологическому изучению новгородских берестяных грамот // Вестник ЛГУ. 1970. № 20. С. 125—131. Крытыку гэтых поглядаў гл.: Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 21—24.
[105] Лихачев Д. С. Несколько мыслей о языке… С. 306; Русанівський В. М. Джерела розвитку східнослов’янських… С. 12—13, 19. Так, Філін падкрэсліваў, што нават „дзелавая“ мова была апрацаваная і не супадала з жывой гутарковай мовай, а дыялектызмы ў ёй адлюстроўваюцца не больш, чым у мове багаслужбовай літаратуры, а часам нават і менш, гл.: Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 250—251. Парадаксальным чынам Р. Аванесаў адмаўляў штучны характар царкоўнаславянскай мовы і лічыў яе жывой, гл.: Аванесов Р. И. К вопросам периодизации истории… С. 7—8.
[106] Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 37—38, 47, 67, 111.
[107] Тамсама, с. 66—67.
[108] Тамсама, с. 37—38.
[109] Тамсама, с. 21 і інш.; гл. таксама: Горшков А. И. История русского литературного… С. 49 і інш.
[110] Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 58—59.
[111] Тамсама, с. 69—76.
[112] Тамсама, с. 61—64.
[113] Агляд поглядаў Вінаградава па гэтым пытанні гл.: Толстой Н. И. Взгляды В. В. Виноградова на соотношение древнерусского и древнеславянского литературного языка // Исследования по славянской филологии. Москва, 1974. С. 319—329, гл. ад с. 323 (перадрук: Толстой Н. И. История и структура славянских литературных языков. Москва, 1988. С. 210—220).
[114] Виноградов В. В. Очерки по истории русского литературного языка. [2–е изд.] Москва, 1938. С. 5 (перавыданне: 1982). Гэтая думка была выказана ім яшчэ ў 1–м выданні гэтай кнігі (1934).
[115] Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 15.
[116] Виноградов В. В. Великий русский язык. Москва, 1945. С. 30—43; Виноградов В. В. Проф. Л. П. Якубинский как лингвист… С. 5 і наст.
[117] Виноградов В. В. Великий русский язык… С. 41, 46—47.
[118] Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 37—38, 60. У сваіх „чыстых“ формах гэтыя два тыпы генетычна былі рознымі мовамі (гл. тамсама, с. 60). Раней В. Вінаградаў сцвярджаў, што менавіта пад уплывам царкоўнаславянскай мовы пачалі „ўсведамляцца і выпрацоўвацца нормы“, гл.: Виноградов В. В. Великий русский язык… С. 41.
[119] Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1958) С. 31.
[120] Лихачев Д. С. Несколько мыслей о языке… С. 305, 306; Толстой Н. И. Взгляды В. В. Виноградова на соотношение… С. 226—227.
[121] Жуковская Л. П. О некоторых проблемах истории русского литературного языка древнейшей поры // Вопросы языкознания. 1972. № 2. С. 62—76. Свае доказы Жукоўская грунтавала на евангельскіх тэкстах (гл. с. 70—72), памылкова прымаючы тэксталагічныя з’явы за лінгвістычныя. Ухвалу яе спроб гл.: Мещерский Н. А. История русского литературного… С. 11, 37.
[122] Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 241—242; Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 62—63, 101—102, пры ўсім спачуванні да гэтых спроб сп. Жукоўскай; у замежжы яе высілкі таксама былі раскрытыкаваныя: Issatschenko A. Mythen und Tatsachen über die Entstehung… S. 26.
[123] Ремнева М. Л. Ещё раз о типах (видах, стилях) древнерусского литературного языка // Вестник МГУ; Сер. 9: Филология. 1995. № 4. С. 99—105.
[124] Горшков А. И. История русского литературного языка: Краткий конспект лекций. Чита, 1960. С. 26. Не лепшай была і ўласная інтэрпрэтацыя самога Вінаградава: „дзве функцыянальна раздзеленыя і жанрава–разнародныя сістэмы літаратурнага выкладу“, гл.: Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 60. Параўн. таксама ў Аванесава: „дзве сістэмы … ўяўляюць сабой адну складаную сістэму“, гл.: Аванесов Р. И. К вопросам периодизации истории… С. 9.
[125] Исаченко А. В. К вопросу о периодизации истории… С. 152—153; Issatschenko A. Mythen und Tatsachen über die Entstehung… S. 18—19; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 239—240, 242—247, пры гэтым Філін падкрэсліваў, што Вінаградаў сам старажытных помнікаў не даследаваў, а інтэрпрэтаваў назіранні іншых лінгвістаў (тамсама, с. 242); Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 103—104, 105—106, але крытыка Вінаградава была прыглушана ў наступных працах Гаршкова, гл.: Горшков А. И. Теория и история русского… С. 69—71, 80, 85; Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском… С. 21—24, 26—27, 28.
[126] Горшков А. И. История русского литературного… (1960) С. 15, 26—27. (1969) С. 45—50; Шакун Л. М. Нарысы гісторыі беларускай… С. 31—44; Шакун Л. М. Гісторыя беларускай літаратурнай… (1963) С. 42—43, 48; Плющ П. П. Історія української літературної… С. 104—105, 109; Самсонов Н. Г. Древнерусский язык… (1965). Ч. 1. С. 59—60. (1973) С. 70—71; Аванесов Р. И. К вопросам периодизации истории… С. 7—8, 19—20; Аванесов Р. И. К вопросам происхождения и развития русского литературного языка // Проблемы общего и германского языкознания. Москва, 1978. С. 88—96, гл. с. 93, 95, 96.
[127] Гаворка ішла толькі пра два пісьмовыя маўленні, гл.: Виноградов В. В. Основные вопросы и задачи… С. 7.
[128] Виноградов В. В. Вопросы образования русского национального языка // Вопросы языкознания. 1956. № 1. С. 3—25, гл. с. 9—10.
[129] Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 105—106.
[130] Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 119 і наст. Услед за ім У. Левін казаў ужо пра тры тыпы, гл.: Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1964) С. 20.
[131] Винокур Г. О. Русский язык: Исторический очерк. Москва, 1945. С. 65 і наст. (перадрук: Г. О. Винокур: Избранные работы по русскому языку. Москва, 1959. С. 11—206, гл. 44 і наст.).
[132] Ефимов А. И. История русского литературного… (1954) С. 76—99. (1957) С. 56—82. Крыху інакш падаваўся той самы матэрыял пазней: Ефимов А. И. История русского литературного… (1961) С. 36—54. (1967) С. 38—56.
[133] Гэта давала магчымасць суадносіць, пры жаданні, яфімаўскія стылі з двума тыпамі Вінаградава, гл.: Русинов Н. Д. Древнерусский язык. Москва, 1977. С. 173—175. [2–е изд.] 1997. С. 173—175.
[134] Ефимов А. И. История русского литературного… (1954) С. 74, 76—78. (1957) С. 51, 56—57. (1961) С. 32, 36—38. (1967) С. 34—35, 38—41.
[135] Исаченко А. В. К вопросу о периодизации истории… С. 151—152; Issatschenko A. Mythen und Tatsachen über die Entstehung… S. 17; Мещерский Н. А. История русского литературного… С. 42; Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 107.
[136] Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 105—106; Горшков А. И. Теория и история русского… С. 79—81.
[137] Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 106. Таксама гл. заўвагу А. Яфімава, што з цягам часу тры тыпы мовы ператвараліся ў тры стылі: Ефимов А. И. История русского литературного… (1957) С. 53. (1961) С. 34. (1967) С. 36.
[138] Винокур Г. О. Русский язык: Исторический… С. 65—78; гл. таксама: Г. О. Винокур: Избранные работы по русскому… С. 44—51.
[139] Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 18—19, 21, 54; Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1958) С. 14—15, 28. (1964) С. 21, 37, 41; Мещерский Н. А. История русского литературного… С. 43, 56, 69—70.
[140] Гл. напрыклад: Виноградов В. В. Великий русский язык… С. 30, 32; Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1958) С. 14, 29—42. (1964) С. 19, 38—56; Лихачев Д. С. Несколько мыслей о языке… С. 306; Плющ П. П. Історія української літературної… С. 109—116; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 263 і наст.; Мещерский Н. А. История русского литературного… С. 43—44; Русанівський В. М. Джерела розвитку східнослов’янських… С. 19—20, 23, хаця гэты аўтар адзначаў, што мова некаторых помнікаў не ўкладваецца ў тэорыю трох стыляў (тамсама, с. 20—21).
[141] Нагэтулькі, што некаторыя даследчыкі імкнуліся пазбягаць тэрміна „стылі мовы“ і казалі пра „манеру выкладу“, гл.: Горшков А. И. История русского литературного… С. 50, 67—68; гл. таксама: Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1958) С. 45—53. (1964) С. 59—69.
[142] Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1958) С. 54. (1964) С. 69.
[143] Яна, напэўна, упершыню была выкладзена ў: Успенский Б. А. Эволюция понятие „просторечие“ („простой язык“) в истории русского литературного языка // Совещание по общим вопросам диалектологии и истории языка (Ереван, 2—5 октября): Тезисы докладов и сообщений. Москва, 1973. С. 218—220; Успенский Б. А. К вопросу о семантических взаимоотношениях системно противопоставленных церковнославянских и русских форм в истории русского языка // Проблемы славянской исторической лексикологии и лексикографии: Тезисы конференции. Москва, 1975. Вып. 1. С. 44—53 (перадрук: Wiener slavistisches Jahrbuch. 1976. Bd. 22. S. 92—100), і потым развітая ў шэрагу прац: Успенский Б. А. Языковая ситуация Киевской Руси и её значение для истории русского литературного языка: До­клад на IX Международном съезде славистов. Москва, 1983; Успен­ский Б. А. Диглоссия и двуязычие в истории русского литературного языка // International Journal of Slavic Linguistics and Poetics 1983. Vol. 27. C. 81—126; Успенский Б. А. История русского литературного языка (XI—XVII). München, 1987 (Sagners slavistische Sammlung, 12); Успенский Б. А. Краткий очерк истории русского литературного языка (XI—XIX вв.). Москва, 1994. Апошняя кніга — скарочаны нарыс кнігі 1987 г., якая выйшла напачатку ў Венгрыі (Budapest, 1986) і зусім нядаўна, папраўленым і дапрацаваным выданнем, на радзіме аўтара (Москва, 2002), далей манаграфія цытуецца паводле мюнхенскага выдання.
[144] Думкі аб своеасаблівым білінгвізме ў Кіеўскай Русі — дыгласіі — выказвалі раней М. Талстой і А. Ісачанка (гл.: Толстой Н. И. К вопросу о древнеславянском языке… С. 57; Исаченко А. В. К вопросу о периодизации истории… С. 154; Issatschenko A. Mythen und Tatsachen über die Entstehung… S. 8, 48—49), хаця Ўспенскі настойваў на сваім прыярытэце гэтай ідэі.
[145] Хабургаев Г. А. Дискуссионные вопросы истории русского литературного языка (древнерусский период) // Вестник МГУ; Серия 9: Филология. 1988. № 2. С. 47—62, гл. с. 53 і наст.
[146] Хютль–Ворт Г. Спорные проблемы изучения литературного языка в древнерусский период // Wiener slavistisches Jahrbuch. 1973. Bd. 18. S. 29—47; Хютль–Фольтер Г. Диглоссия в древней Руси // Wiener slavistisches Jahrbuch. 1978. Bd. 24. S. 108—123; Исаченко А. В. Когда сформировался русский… С. 127 і наст.; Issatschenko A. Geschichte der russischen Sprache. Bd. 1: Von den Anfängen bis zum Ende des 17. Jahrhundert. Heildelberg, 1980. S. 68—73; Hüttl–Folter G. [Rez.] Успенский Б. А. Языковая ситуация Киевской Руси и её значение для истории русского литературного языка. Москва, 1983 // Die Welt der Slaven. 1984. Bd. 29. S. 426—432; Shevelov G. Y. Несколько замечаний о грамоте 1130 года и несколько суждений о языковой ситуации Киевской Руси // Russian linguistics. 1987. Vol. 11. P. 163—178.
[147] На самым пачатку з лаянкай абрынуўся на яе Філін, гл.: Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 235—236, непрыхільна паставіўся да яе і Гаршкоў, гл.: Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском… С. 7—8, гл. спас. 1, 28. Больш узважаную крытыку гл. у замежных аўтараў, напрыклад: Worth D. S. On „Diglossia“ in medieval Russia // Die Welt der Slaven. 1978. Bd. 23. № 2. P. 371—393; Филкова П. Д. Языковая ситуация в Древней и Московской Руси в свете теории билингвизма и диглоссии // Словянска филология. София, 1983. Т. 17. С. 45—56; Freydank D. [rec.] Успенский Б. А. Языковая ситуация Киевской Руси и её значение для истории русского литературного языка. Москва, 1983; Hüttl–Folter G. Die trat/torot–Lexeme in den altrussischen Chroniken // Russian linguistics. 1984. Vol. 8. № 3. S. 313—325, гл. у прыватнасці с. 317—321; Алексеев А. А. Почему в Древней Руси не было диглоссии // Литературный язык Древней Руси: Межвузовский сборник. Ленинград, 1986. (Проблемы истории языкознания, 3) С. 3—11.
[148] Мельничук А. С. Обсуждение проблемы языковой ситуации в Киевской Руси на IX Международной съезде славистов // Известия АН СССР: Серия литературы и языка. 1984. Т. 43. № 2. С. 120—127, асабліва гл. с. 122—123; Колесов В. В. Критические заметки о „древнерусской диглоссии“ // Литературный язык Древней… С. 22—41, асабліва гл. с. 32, 34—35; Клименко Л. Л. История русского литературного языка с точки зрения теории диглоссии // Литературный язык Древней… С. 11—22. Пагромшчыкі неўзабаве атрымалі адпор, гл.: Гиппиус А. А., Страхов А. Б., Страхова О. Б. Теория церковнославянско–русской диглоссии и её критики // Вестник МГУ; Сер. 9: Филология. 1988. № 5. С. 34—49.
[149] Успенский Б. А. История русского литературного… С. 59—63.
[150] Тамсама, с. 59.
[151] Тамсама, с. 64.
[152] Такое пераключэнне кодаў на прыкладзе некалькіх пасажаў з „Аповесці мінулых гадоў“ паказаў ужо Л. Якубінскі, гл.: Якубинский Л. П. История древнерусского языка… С. 302—309, гэтая самая з’ява ад­значалася і іншымі вучонымі, гл. напрыклад: Мещерский Н. А. История русского литературного… С. 112—113; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 265, 269 і інш. Такое пераключэнне А. Гаршкоў лічыў уласцівасцю адной мовы, гл.: Горшков А. И. Теоретические осно­вы истории… С. 90.
[153] Seemann K.–D. Die „Diglossie“ und die Systeme der sprachlichen Kom­munikation im alten Rußland // Slavistische Studien zum IX. Inter­nationalen Slavistenkongreß in Kiev: 1983. Kцln; Wien, 1983. (Sla­vistische Forschungen, 40) S. 553—561; Seemann K.–D. Loquendum es Russice & scribendum est Sclavonice // Russia mediaevalis. 1984. Bd. 5. Hf. 1. S. 103—136; Зееман К.–Д. Двуезичие („диглоссия“) и система на езикова комуникация в Древна Русия // Език и литература. 1984. № 5. С. 1—6.
[154] Шапир М. И. Теория „Церковнославянско–русской диглоссии“ и ее сторонники // Russian linguistics. 1989. Vol. 13. P. 271—309; Rehder P. Diglossie in der Rus’? Anmerkungen zu B. A. Uspenskijs Diglossie–Konzeption // Die Welt der Slaven. 1989. Bd. 34. Hf. 2. S. 362—382; Kretschmer A. Und noch einmal zur Diglossie // Linguistische Beiträge zur Slawistik aus Deutschland und Österreich: JungslawistInnen–Treffen; Wien, 1992. Wien, 1994. S. 181—194; Кречмер А. Актуальные вопросы истории русского литературного языка // Вопросы языкознания. 1995. № 6. С. 96—123, гл. с. 98—106; Schweier U. Die „kirchenslavisch–ostslavische Diglossie“ und ihre Aufläsung als Kategorisierungswandel: Vom aristotelischen zum prototypischen Modell // Die Welt der Slaven. 2001. Bd. 46. Hf. 1. S. 27—43.
[155] Worth D. S. On „Diglossia“ in medieval Russia… P. 372 і наст.; Кречмер А. Актуальные вопросы истории… С. 100—101. Гл. таксама: Seemann K.–D. Diglossie und gemischtsprachige Texte im Kiever Rußland // Fest­schrift für Herbert Bräuer zum 65. Geburtstag am 14. April 1986. Köln; Wien. 1986. (Slavistische Forschungen, 53) S. 515—526.
[156] Успенский Б. А. История русского литературного языка как межславянская дисциплина // Вопросы языкознания. 1995. № 1. С. 80—92.
[157] Ларин Б. А. Лекции по истории русского… С. 23, 50, 200.
[158] Тамсама, с. 133.
[159] Тамсама, с. 25—100.
[160] Тамсама, с. 108—217.
[161] Винокур Г. О. Русский язык: Исторический… С. 40—41; гл. таксама: Г. О. Винокур: Избранные работы по русскому… С. 30).
[162] Так, Філін ужо ў 1974 г. назваў гэтае пытанне „адвечнай праблемай русістыкі і славістыкі“ (Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 3), а ў 1981 г. пісаў, што „разабрацца ў складанай сітуацыі, якая паўстала на Русі, вельмі цяжка“, гл.: Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 4.
[163] Параўн.: Ковалевская Е. Г. История русского литературного… С. 59 і 87 (у першым выпадку аўтарка піша пра два тыпы адной мовы і тры групы помнікаў, у другім пра дзве мовы Кіеўскай Русі).
[164] Жуковская Л. П. О некоторых проблемах истории… С. 67; Аванесов Р. И. К вопросам периодизации русского… С. 6 і наст. Фактычна, гэтым самым прызнавалася існаванне адной мовы, толькі пад іншай назвай.
[165] Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 9—12; Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 240—242.
[166] Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 67—68; Мельничук А. С. Обсуждение проблемы языковой… С.124—125; Колесов В. В. Древнерусский литературный язык… С. 4. На слабую вывучанасць жанраў, стыляў і асобных помнікаў Кіеўскай Русі скардзіўся яшчэ В. Вінаградаў, гл.: Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 20—21, 80.
[167] Горшков А. И. Теория и история русского… С. 58, 74; Русанівський В. М. Джерела розвитку східнослов’янських… С. 20; Колесов В. В. Критические заметки о „древнерусской… С. 4—5.
[168] Древнерусская грамматика XII—XIII вв. Москва, 1995.
[169] Даследаванне залучае матэрыял з наступных крыніц: 5 жыццяў і 2 казанні, пролаг 1262 г., Троіцкі зборнік казанняў, зборнік малітваў Кірылы Тураўскага, стыхіры ст.–руськім святым са стыхірара 1156—63 г., „Закон судны людзям“ кароткай рэдакцыі, „Руськая праўда“, манаскі статут і 11 кананічных твораў з наўгародскай кормчай 1280 г., а таксама кароткі летапісец мітрап. Ніфонта з гэтай кормчай, старажытная частка (першыя 118 лл.) I Наўгародскага летапісу, 5 грамат і 139 берастовых грамат, 25 правіненцый, каля паўсотні графіці, гл.: Древнерусская грамматика… С. 12—16, 512—515.
[170] Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 68.
[171] Горшков А. И. История русского литературного… С. 33—36. Анала­гічнае меркаванне гл.: Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1958) С. 42. (1964) С. 56; Аванесов Р. И. К вопросам периодизации истории… С. 9—10, 23, аднак ён падкрэсліваў агульнасць фанетыкі і фаналогіі ўсходнеславянскіх дыялектаў і царкоўнаславянскай мовы (с. 7, 9, 19, 23).
[172] Горшков А. И. История русского литературного… С. 36—37.
[173] Гл. аглядны артыкул па гэтай тэме: Колесов В. В. О русизмах в составе древнерусского языка // Древнерусский язык домонгольской поры: Межвузовский сборник. Ленинград, 1991. С. 121—155.
[174] Горшков А. И. История русского литературного… С. 49—50; Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 105, 107—116; Горшков А. И. Теория и история русского… С. 81—82. Нешта падобнае паспрабавала зрабіць М. Рамнёва, якая вылучыла ўсяго толькі некалькі граматычных і сінтаксічных прыкмет, якія структурна су­працьпастаўлялі царкоўнаславянскую і ст.–руськую мовы, гл.: Ремнева М. Л. Ещё раз о типах… С. 101—102, а таксама яе доктарскую мана­графію: Ремнева М. Л. Литературный язык Древней Руси: Не­ко­торые особенности грамматической нормы. Москва, 1983.
[175] Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 100—101, 109, 114; таксама параўн.: Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 4, 247, 266.
[176] Горшков А. И. История русского литературного… С. 37.
[177] Тамсама, с. 38; Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 88; Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском… С. 27.
[178] Спробы вытлумачыць актуальнасць, якую ў 1940–я гг. набылі „пытанні… самабытнасці, глыбіні… народнай усходнеславянскай базы“ літаратурна–пісьмовай мовы Кіеўскай Русі, нейкімі „цалкам аб’ектыўнымі поспехамі савецкай навукі ў галіне гісторыі і філалогіі“ (Горшков А. И. Отечественные филологи о старославянском… С. 17, таксама: Колесов В. В. Древнерусский литературный язык… С. 4) выглядаюць смешна, параўнай скаргі савецкіх вучоных пасляваенных часоў на слабую вывучанасць матэрыялу (гл. спас. 166).
[179] Обнорский С. П. Очерки по истории русского… С. 7; Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 93 і інш.
[180] Левин В. Д. Новые книги по истории… С. 115.
[181] Хаця, на думку некаторых вучоных, і ў гэтым няма патрэбы. Мова нешматлікіх грамат Кіеўскай Русі неаднастайная, а мова „Руськай Праўды“ не толькі мае царкоўнаславянізмы (гл.: Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 5), але, за выключэннем юрыдычных формул і тэрмінаў, істотна не адрозніваецца ад тагачаснай кніж­най мовы, гл.: Хабургаев Г. А. Дискуссионные вопросы истории… С. 58—59.
[182] Гл. напрыклад: Унбегаун Б. О. Язык русского права // Unbegaun B. O. Selected papers of Russian and Slavonic philology. Oxford, 1969. P. 312—318, гл. p. 313—314; Issatschenko A. Mythen und Tatsachen über die Entstehung… S. 8 і інш.; Зееман К.–Д. Двуезичие („диглоссия“) и система… С. 4—5; Алексеев А. А. Почему в Киевской Руси не было… С. 8—9, і нават з абурэннем гэта прызнавалі савецкія аўтары, гл.: Виноградов В. В. Вопросы образования русского… С. 9; Овчинникова В. С., Дибров А. А. Очерк древнерусского языка… (1959) С. 29 і наст. (1965) С. 29—30; Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 5; Ларин Б. А. Лекции по истории русского… С. 21; Аванесов Р.И. К вопросам происхождения и развития… С. 92—93, 96; Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 93.
[183] За выключэннем прац Б. Рыбакова, гл. напрыклад: Рыбаков Б. А. Древние русы // Советская археология. 1953. Т. 17. С. 23—204.
[184] Issatschenko A. Mythen und Tatsachen über die Entstehung… S. 20, 45.
[185] Горшков А. И. История русского литературного… С. 8; Филин Ф. П. Об истоках русского литературного… С. 8; Трубачев О. Н. В поисках единства: Взгляд… С. 21, 23, 25—26.
[186] Гл.: „калі руская літаратурная мова сапраўды ў сваёй аснове іншаземнага паходжання, то… нашая нацыянальная самасвядомасць можа ад гэтага пакутаваць“, Филин Ф. П. Истоки и судьбы русского… С. 12.
[187] Гл.: Рыбаков Б. А. Проблема образования древнерусской народности в свете трудов И. В. Сталина // Вопросы истории. 1952. № 9. С. 40—62, гл. с. 43.
[188] Гл.: Виноградов В. В. Изучение русского литературного… С. 60—61; Виноградов В. В. Основные проблемы изучения… С. 15, 36; Виноградов В. В. Основные вопросы и задачи… С. 8, 14—19.
[189] Паказальна, што для А. Гаршкова канцэпцыя Абнорскага не столькі правільная, колькі справядлівая, гл.: Горшков А. И. Теоретические основы истории… С. 95; Горшков А. И. Теория и история русского… С. 73.
[190] Issatschenko A. Geschichte der russischen Sprache… Bd. 1. S. 74.
[191] Гл. напрыклад, аргументацыю, што выкарыстоўвалася адной з такіх па­громшчыц: Клименко Л. Л. История русского литературного… С. 15—18.
[192] Гэта неаднаразова даводзіў у сваіх працах Г. Лант, гл. напрыклад: Lunt H.G. On the language of old Rus: Some questions and suggestions // Russian linguistics. 1975. Vol. 2. Nr. ѕ. P. 269—281; Lunt HG: On the re­lationship of old Church Slavonic to the written language of early Rus’ // Russian linguistics. 1987. Vol. 11. P. 133—162; Lunt H.G. The language of Rus’ in the eleventh century: Some observations about facts and theo­ries // Harvard Ukrainian Studies. 1988/1989. 12/13. P. 276—313.
[193] Блізкі погляд гл.: Левин В. Д. Краткий очерк истории… (1964) С. 20.

Наверх

Biblia ruska, vyložena doktorom Franciskom Skorinoju (Prag, 1517—1519): Kommentare; Apostol (Wilna, 1525): Facsimile und Kommentar (Юрась Лаўрык)

9 снежня, 2004 |

Biblia ruska, vyložena doktorom Franciskom Skorinoju (Prag, 1517—1519): Kommentare; Apostol (Wilna, 1525): Facsimile und Kommentar/ Herausgegeben von Hans Rothe und Friedrich Scholz. Paderborn etc.: Ferdinand Schöningh, 2002. 1048 s.

На Захадзе заўважна расце цікавасць да славянскіх народаў і іхнае гісторыі ды культуры. Сур’ёзныя заходнія навукоўцы бяруцца за вывучэнне спадчыны нашых народаў; паважныя выдавецтвы рыхтуюць грунтоўныя выданні тэкстаў, належных да нашай гісторыі. У Амерыцы заўважнай праявай гэтае тэндэнцыі сталася шматтомавае гарвардскае выданне ўкраінскіх літаратурных помнікаў, добрая палова з якіх змяшчае творы, што з роўным правам належаць і Беларусі (напрыклад, Трэнас Мялета Сматрыцкага). У Еўропе падзеяй апошніх гадоў стала ажыццяўленне ў Нямеччыне комплекснай праграмы Biblia Slavica, у межах якой прадугледжвалася і факсімільнае ўзнаўленне беларускага (скарынаўскага) ды ўкраінскага (астрожскага) выданняў біблійных тэкстаў. Што праўда, ашчадныя немцы пасля выпуску пражскае Бібліі Францыска Скарыны „Беларускай энцыклапедыяй“ адмовіліся ад думкі перавыдаваць кнігі Старога Запавету і засяродзілі сваю ўвагу на віленскім Апостале, пры публікаванні дадаўшы да яго нарыхтаваныя раней матэрыялы. Такім шляхам і паўстаў рэцэнзаваны том. Ён вылучаецца сапраўды нямецкай дбайнасцю і грунтоўнасцю падрыхтоўкі. Уражваюць больш за 1000 старонак тэксту, шмат ілюстрацыяў ды факсімільнае ўзнаўленне! Кніга абцягнута вішнёвага колеру каленкорам і мае залатое цісненне на спінцы: „Biblia Slavica. III–1. Skorina. Kommentare. Apostolos 1525“. Могуць крыху бянтэжыць лічбы „III–1“, але калі адгорнеш тытул, то бачыш, што значаць яны не „том трэці, частка першая“, як падумалася, а тое, што і мае быць: „1–ы том III серыі“. Сeрыя III — гэта „Ostslavische Bibeln“.

За тытульным аркушам выдання ідзе спіс зместу. Транслітарацыя на лацінку зроблена не з рускай мовы, што часта практыкуецца, а з беларускай (да слова, расійскія адпаведнікі аўтарскіх прозвішчаў дадзены ў дужках, што вельмі зручна для замежнага чытача, далёка не заўсёды абазнанага ў адрозненнях нашых моў). Можна, праўда, засумнявацца ў правільнасці транслітарацыі прозвішча Г.Я.Галенчанкі: у кнізе Halenčenko, хоць больш слушна перадаваць Halenčanka. Зрэшты, гэта тут адзінкавы выпадак.

Адкрывае том прадмова–вітанне Адама Мальдзіса (па–беларуску і па–нямецку), у якой аўтар заслужана высока ацэньвае значнасць гэтага выдання. Далей ідуць артыкулы вядомых даследчыкаў розных галін гісторыі і культуры, якія падсумоўваюць дасягненні ў адпаведных галінах скарыназнаўства: А.МакМілін даследуе постаць Скарыны–літаратара як прадстаўніка эпохі Рэнесансу; У.Конан засяроджваецца на жыццёвым шляху першадрукара; Г.Галенчанка разглядае скарынаўскія выданні з кнігазнаўчага пункту гледжання; У.Свяжынскі і А.Жураўскі прысвяцілі свае артыкулы мове Ска­рынавага тэксту ды перакладам, на якія асветнік абапіраўся; І.Саверчанка звяртае ўвагу на тэалагічныя аспекты Скарынавае працы і, урэшце, В.Шматаў вывучае мастацкае аздабленне скарынаўскае Бібліі. Хоць з пэўнымі сцвярджэннямі некаторых аўтараў можна дыскутаваць, аднак, несумненна, выкладзены ў выданні корпус тэкстаў уяўляе з сябе кампендыум даробку сучаснага скарыназнаўства. Але нават не ў публікацыях даследчыкаў неацэннае значэнне выдання. Насамрэч, самым важным з’яўляецца публікацыя факсімільнага ўзнаўлення скарынаўскага Апостала, якая дае магчымасць даследаваць набор і тэкст гэтага вельмі рэдкага на сёння выдання (у свеце засталося не больш за дзесятак паасобнікаў гэтага па­леа­тыпа, і з іх ніводнага няма ў Беларусі!).

Факсіміле зроблена фотаспосабам. Выдаўцы відавочна імкнуліся да уніфікацыі выявы, каб яна нe несла ніякіх пабочных адзнакаў і прыкмет канкрэтнага паасобніка. Пазіцыя, вартая разумення і пашаны, хоць, на маю думку, наяўнасць падкрэсленняў у тэксце ды чытацкіх глосаў з’яўляецца акурат перавагай беларускага выдання скарынаўскай Бібліі. Да таго ж, і якасць выявы ў выданні БелСЭ несумненна лепшая. Імкненне выдаўцоў Апостала да уніфікацыі прывяло да пэўнай „размазанасці“ шрыфту: абрысы літараў зрабіліся невыразнымі ды расплывістымі. Думаецца, што перавыданне Апостала толькі б выйграла, калі б пры ягонай падрыхтоўцы былі выкарыстаныя тыя ж канцэпцыя і тэхналогія ўзнаўлення, якія ў свой час абрала БелСЭ. Тым не менш, мушу зазначыць, што гэты недахоп зусім малазначны ў параўнанні з тымі магчымасцямі, якія публікацыя факсіміле Апостала ад­крывае перад даследчыкамі розных краін, а перадусім Беларусі,  з увагі на тое, што цяпер толькі рэдкая айчынная ўстанова зможа (і згодзіцца) аплаціць далёкую замежную камандзіроўку для навукоўца. Можна быць перакананым, што гэтае вы­данне спрычыніцца да ўздыму даследаванняў Скарыніяны і прывядзе да новых знаходак і адкрыццяў.

Факсіміле суправаждаецца вялікім, дбайна падрыхтаваным аналітычным тэкстам аднаго з выдаўцоў  знанага нямецкага славіста праф. Ганса Ротэ. У ім нямецкі навуковец, даследуючы лексіку скарынаўскага перакладу і прыводзячы моўныя паралелі, паказвае, да якіх тэкстаў асветнік звяртаўся пры працы над Апосталам. Асобна варта адзначыць агромністую гістарыяграфічную працу, якая была здзейснена прафесарам пад час даследаванняў і падрыхтоўкі скарынаўскага тэксту да друку.

На заканчэнне яшчэ раз хацелася б падкрэсліць, што ажыццёўленае ў межах праграмы Biblia Slavica выданне Апостала з’явілася значным дасягненнем як з навуковага, гэтак і з агульнакультурнага гледзішча. Цяпер не толькі выдадзены Скарынам біблійны тэкст зрабіўся даступным для даследчыкаў усяго свету, але, што не менш важна, стала больш даступнай і адкрытай для заходняга чалавека і беларуская культура. Хочацца верыць, што гэта толькі пачатак…

Мінск

Юрась Лаўрык

Галоўная » Запісы па тэме 'Гісторыя мовы'