Новы нумар

Галоўная » Запісы па тэме 'Гісторыя рэлігіі'

Артыкулы па тэме ‘Гісторыя рэлігіі’

ДОЛБИЛОВ, МИХАИЛ Д. Русский край, чужая вера: этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II. Москва: Новое литературное обозрение, 2010. 1000 с.

17 снежня, 2012 |

У 19 томе БГА (2012)

У жыцці кожнага вучонага надыходзіць момант, калі ён імкнецца падсумаваць свае навуковыя дасягненні. Тады ён і падступаецца да напісання ёмістай манаграфіі. У кнігу, падрыхтаваную такім чынам, укладвае ўсе свае веды, навуковы досвед і як мага лепш дэманструе назапашаныя за гады матэрыялы і выпрацаваныя тэорыі. Пры знаёмстве з манаграфіяй Міхаіла Далбілава якраз і складваецца ўражанне, што мы маем справу менавіта з такім творам.

На  самым пачатку нашых разважанняў  варта звярнуць увагу на наватарскае раскрыццё тэмы даследаванняў, а перш за ўсё на цікавы метадалагічны падыход да іх прадмета. Аўтар  рэцэнзаванай манаграфіі ўважліва прааналізаваў пытанне ролі рэлігіі ў нацыянальнай палітыцы Расійскай імперыі ў ХІХ ст. Ён слушна заўважыў, што царская Расія, асімілюючы абшары, здабытыя пасля падзелу Рэчы Паспалітай, была вымушана змагацца з шэрагам праблем, якія не сустракаліся ў Расіі цэнтральнай. Заходнія ўскраіны засяляла насельніцтва, якое размаўляла на іншай, чым у цэнтры, мове, пры гэтым часта належала да “чужой веры”. Тым не менш, гэтыя землі Пецярбург у прынцыпе разглядаў як абшар “адвечна расійскі”, таму, пераўтвараючы “Крэсы Усходнія” ў “Заходні Край”, трэба было перш за ўсё ўдарыць па моцнай і незалежнай пазіцыі шляхты і каталіцкага клеру (як лацінскага, так і грэка-каталіцкага). Чытаць далей →

Анджэй Гіль. Архімандрыт менскі Афанасій Пакоста: прыклад актыўнасці ўніяцкага асяроддзя ў ВКЛ пачатку XVII ст.

27 лістапада, 2012 |

У 19 томе БГА (2012)

Міжканфесійныя  ўзаемаадносіны ў першай чвэрці XVII ст. у Рэчы Паспалітай былі пазначаны  шэрагам канфліктаў, якія, тым не менш, у цэлым не выходзілі за рамкі агульнапрынятых нормаў і  звычаяў. У шматрэлігійным і шматнацыянальным грамадстве не маглі не скласціся  механізмы свайго роду ідэйнага самаабмежавання, якое забяспечвала “мірнае суіснаванне” з іншымі, незалежна ад перакананасці ва ўласнай выключнасці ці ў валоданні манаполіяй на праўдзівую веру[1]. Праўда, з гэтага не вынікае, што кіраваная шведскім манархам польска-літоўска-руская дзяржава ўяўляла сабой апору “прымірэнства” і была нейкім выключэннем на фоне іншых еўрапейскіх дзяржаў[2]. Так ці інакш, прадстаўленыя ў ёй тры вялікія хрысціянскія канфесіі – каталіцызм, праваслаўе і пратэстантызм – па розных прычынах не звярталіся ў той час да ўзброеных формаў барацьбы адна з адной, якімі былі рэлігійныя войны, але ж і да поўнага міру ў гэтай сферы было далёка, асабліва калі ўлічыць, што ў Еўропе ўсё мацней пачыналі заяўляць пра сабе працэсы канфесіяналізацыі, якія вялі да істотнага ўмацавання – заўсёды у супрацьпастаўленні іншым – тоеснасці паасобных цэркваў[3]. Гэты рух паволі пашыраўся і на тэрыторыю Рэчы Паспалітай, разбураючы і без таго хісткую раўнавагу, якая склалася тут у рэлігійнай сферы на мяжы XVI і XVII ст. Па розных, не да канца даследаваных і раскрытых сёння прычынах, у выбарнай манархіі Вазаў гэты рух набыў адназначна каталіцкі вектар, што вяло да павольнага выцяснення з канфесійнага пейзажу як адносна слабага ў арганізацыйных адносінах пратэстантызму, так і мацнейшага паводле традыцыі і разгалінаванасці праваслаўя[4]. Чытаць далей →

ДОЛБИЛОВ, МИХАИЛ / СТАЛЮНАС, ДАРИУС. Обратная уния: из истории отношений между католицизмом и православием в Российской империи 1840–1873. Вильнюс: Liedykla, 2010. 274 с.

29 жніўня, 2012 |

У наступным нумары (том 19, 2012)

Аўтары гэтай кнігі даследуюць праекты далучэння каталікоў Расійскай імперыі да праваслаўнай царквы праз унію і спрабуюць вызначыць стваральнікаў тых праектаў, іх матывацыю ды мэты. Малюецца панарамнае палатно канфесійнага становішча ў Беларусі і Літве. Безвыніковыя прапановы уніі прагучалі ў 1840 г., адразу пасля далучэння ўніятаў да праваслаўнай царквы, і ў 1865 г., у час разгулу пасляпаўстанцкай рэакцыі і выбуху русіфікацыі. Праект уніі невыпадкова ўзнік у так званым Паўночна-Заходнім краі (Вільня, Мінск), бо актуальнасць яго інтэграцыі з астатняй часткай імперыі была вялікая.

Кніга складаецца з дзвюх частак: аналітыкі аўтараў і публікацыі архіўных крыніц, якія падаюцца без купюр і займаюць 175 старонак з 274. Усе высновы дасканала дакументаваны, прыводзяцца падрабязныя падрадковыя каментары. Выданне можна лічыць узорам прафесійнага выкарыстання архіўных крыніц у мэтах даследавання. Чытаць далей →

Бендин, Александр Ю. Проблемы веротерпимости в Северо-Западном крае Российской империи (1863—1914). Минск: БГУ, 2010. — 439 с.

14 траўня, 2012 |

У наступным нумары (том 19, 2012) Бендин, Александр Ю. Проблемы веротерпимости в Северо-Западном крае Российской империи

Аляксандр Бендзін, аўтар грунтоўнай, напісанай на багатым  дакументальным матэрыяле манаграфіі, паставіў сабе на мэце прааналізаваць праблему рэлігійнай талерантнасці  на тэрыторыі Паўночна-Заходняга  краю ў перыяд ад паўстання 1863—1864 г. да пачатку Першай сусветнай вайны (1914). Намер гэты быў вельмі амбіцыйны — куды больш амбіцыйны, чым гэта можа падацца з тэксту самой манаграфіі. Рэч у тым, што апошняя засяроджваецца ў першую чаргу на ўзаемаадносінах каталікоў і праваслаўных. Няшмат можна з яе даведацца пра жыццё іўдзейскай, пратэстанцкай ці мусульманскай суполак, гэтак жа як і пра дзяржаўную палітыку ў дачыненні да гэтых груп. Тым не менш, нельга аспрэчыць, што каталіцка-праваслаўныя стасункі знаходзіліся ў той перыяд у цэнтры ўвагі расійскіх імперскіх уладаў, а таму, зразумела, выклікалі найбольшую колькасць спрэчак і эмоцый. Чытаць далей →

Васіль Варонін. Русь, русіны і руская вера ў творах замежных аўтараў 1-й паловы XVI ст.

29 ліпеня, 2011 |


На пачатку Новага часу ў супольнасцях усходніх славян адбыліся вялікія змены, якія пакінулі глыбокі след у іх далейшай гісторыі. На жаль, русіны Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы не напісалі ў гэты перыяд практычна ніякіх значных твораў, у якіх быў бы іх уласны погляд на сваю гісторыю і тагачасны стан. Але замежнікі пакінулі нам ад 1-й паловы XVI ст. цэлы шэраг тэкстаў, у якіх аддалі Русі, русінам і іх веры даволі вялікую ўвагу. Нягледзячы на сваё замежнае паходжанне, гэтыя аўтары вельмі добра ведалі рускія землі: наведвалі іх асабіста, камунікавалі з нараджэнцамі гэтых рэгіёнаў. А палякаў і літоўцаў можна лічыць замежнікамі толькі ўмоўна, бо рускія землі ўваходзілі ў склад і Каралеўства Польскага, і Вялікага Княства Літоўскага. Тым больш цікавым, думаецца, будзе погляд гэтых, з аднаго боку, дасведчаных і ў нейкай ступені ангажаваных, але, з другога, усё ж старонніх людзей на ўсходнеславянскіх суайчыннікаў. Для даследавання абраны творы пяці аўтараў, у якіх акрэсленая ў загалоўку праблематыка знайшла максімальна яскравае і максімальна поўнае адлюстраванне. Вядома, гэтая лічба можа быць значна павялічана – напрыклад, за кошт прац Яна Сакрана і Захарыя Ферэры. Але трэба мець на ўвазе, што іх інтарэсы былі вузейшыя і ляжалі ў асноўным у рэлігійнай сферы. Чытаць далей →

On the Border of the Worlds: Essays about the Orthodox and Uniate Churches in Eastern Europe in the MiddleAges and the Modern Period. Edited by ANDRZEJ GIL and WITОLD BOBRYK. Siedlce – Lublin: Akademia Podlaska, Instytut Europy Srodkowo-Wschodnej, 2010. 186 p.

2 лютага, 2011 |

Кніга змяшчае шэсць артыкулаў вядомых спецыялістаў па гісторыі Кіеўскай мітраполіі ў познім Сярэднявеччы і Новым часе – Ігара Скачыляса (Львоў), Міхаіла Дзмітрыева (Масква), Томаша Кемпы (Торунь), Леаніда Цімашэнкі (Драгобыч), Анджэя Гіля (Люблін) і Вітальда Бобрыка (Седльцы). Як адзначаюць рэдактары кнігі А. Гіль і В. Бобрык у прадмове, Усходняя Еўропа параўнальна з усім еўрапейскім кантынентам – спецыфічная прастора з шэрагам супрацьлеглых рысаў і феноменаў. Яна была і ёсць месцам вялікіх і малых сустрэч, бурных канфліктаў. Праз Усходнюю Еўропу праходзяць шматлікія межы паміж рэлігіямі, культурамі, але тут адбываюцца і агульныя працэсы.

Аўтары і рэдактары кнігі зыходзяць з таго, што важным фактарам, які ў мінулым уплываў на гэтую частку Еўропы, была Праваслаўная царква. Яе карані ў візантыйскай традыцыі, адаптаванай да мясцовых умоў і традыцый. Абаронцай праваслаўя была Кіеўская Русь – адзін з важных палітычных і культурных цэнтраў кантынента ў пачатку другога тысячагоддзя. Нават пасля палітычнай дэзынтэграцыі Кіеўскай Русі і ўтварэння шэрагу ўдзельных княстваў мітрапалічая кафедра ў Кіеве па-ранейшаму заставалася духоўнай сталіцай Русі, нягледзячы на намаганні па стварэнні новых рэлігійных цэнтраў, у прыватнасці, з ініцыятывы маскоўскіх правіцеляў, якія прэтэндавалі на гегемонію ў рэгіёне. Праваслаўе стала важным рэлігійным фактарам у Вялікім Княстве Літоўскім і Рэчы Паспалітай.

Падзеі XV–XVI ст. ва Усходняй Еўропе прывялі да лёсавызначальных зменаў: стварэння ў 1448 г. Маскоўскай мітраполіі, якую ў 1589 г. узвысілі да рангу патрыярхату, а таксама стварэння новай рэлігійнай супольнасці – Уніяцкай царквы. Такім чынам рэлігійная прастора кіеўскага праваслаўя была падзелена паводле розных крытэрыяў: палітычнага – на маскоўскую і польска-літоўскую частку; юрысдыкцыйнага– на часткі, падпарадкаваныя Праваслаўнаму патрыярхату ў Маскве і Канстанцінопалі, а таксама Папу Рымскаму. З канца XVI ст. існавалі тры вялікія супольнасці, якія прэтэндавалі на кіеўскую спадчыну: Праваслаўная царква Маскоўскай дзяржавы, Праваслаўная і Уніяцкая цэрквы Польска-Літоўскай Рэспублікі. Названы факт і яго вынікі ўздзейнічаюць на гісторыю гэтай часткі Еўропы да нашага часу, і не толькі ў рэлігійнай сферы.

Ігар Скачыляс у артыкуле “From Sacred Space to Admini-strative Model of Church Governing: the Organization of theTerritory of Halych (Lviv) Eparchy in the Medieval and Early Modern Period” разгледзеў тэрытарыяльную арганізацыю Галіцкай (Львоўскай) епархіі ў Сярэднявеччы і раннім Новым часе, паказаўшы эвалюцыю падыходаў да гэтага пытання, у кантэксце зменаў палітычнай сітуацыі ў гэтым рэгіёне і зменаў у менталітэце мясцовага духавенства і вернікаў.

Міхаіл Дзмітрыеў у артыкуле “Humanism and Tradi-tional Orthodox Culture of Eastern Europe: the Problem of Compatibility (15th–17th centuries)” прааналізаваў уплыў гуманізму на традыцыйную культуру Кіеўскай Русі ў XV– XVII ст., якая заявіла пра сябе фармаваннем шэрагу рэлігійных рухаў на яе тэрыторыі, у прыватнасці, “іўдаізантаў” (“жидовствующих”) і “несцяжацеляў” або багатай літаратурай рознага характару.

У артыкуле “Stauropegic Brotherhood of Vilno and Bro-therhood Monastery as the Most Important Orthodox Centre in the Grand Duchy of Lithuania at the End of the 16th and in the 17th Centuries” Т. Кемпа паказаў ключавую ролю ў канцы XVI – першай палове XVII ст. праваслаўнага брацтва і манастыра Святога Духа ў Вільні ў ВКЛ як брацтва новага тыпу ў пошуку шляхоў інтэлектуальнага адраджэння Праваслаўнай царквы Кіеўскай мітраполіі, а пасля Берасцейскай уніі – у барацьбе за прызнанне правамоцнасці праваслаўнай веры. Раскрываецца эвалюцыя сацыяльнай базы гэтай брацкай арганізацыі – ад інтэлектуальнай праваслаўнай эліты да шараговых гараджан – і яе адрозненне ад пазнейшых уніяцкіх брацтваў як элітнай арганізацыі. Характарызуюцца розныя, супрацьлеглыя групы, лагеры, павевы, настроі, праекты рэформаў царквы, якія мелі месца ў гэтай арганізацыі. Так, адны члены выступалі за падпарадкаванне дзейнасці брацтва ўладзе мітрапаліта, іншыя – за незалежнасць брацтва як ад свецкіх уладаў, так і ад главы Кіеўскай мітраполіі. Адсутнасцю супрацоўніцтва прыхільнікаў рэформаў у Праваслаўнай царкве Т. Кем-па тлумачыць той факт, што кіеўскі мітрапаліт М. Рагоза схіліўся да спрыяння уніі.

Канстатуецца, што моцная і імгненная апазіцыя брацтва царкоўнай уніі вельмі паўплывала на антыўніяцкія настроі іншых “літоўскіх” гарадоў. У той жа час польскі даследчык прызнае, што праваслаўны клір і праваслаўная эліта Вільні былі падзелены ў адносінах да уніі: адны супраць яе змагаліся, другія імкнуліся пераламіць сітуацыю на яе карысць. Паказаны ўзаемаадносіны, канфлікты мітрапаліта І. Пацея з брацтвам, эпілогам якіх сталі падзеі 1608–1609 г., пасля чаго вакол праваслаўнай царквы Св. Духа кансалідавалася ўся праваслаўная апазіцыя Вільні, а значэнне праваслаўнага брацтва і манастыра выйшла далёка за межы горада. Яны сталі галоўным цэнтрам праваслаўя ў ВКЛ і важным пунктам праваслаўнага супраціўлення ва ўсёй Рэчы Паспалітай. Трэба мець на ўвазе, што Уніяцкая царква ВКЛ была нашмат мацнейшая, чым на Рускіх землях, якія належалі Польскай кароне.

Томаш Кемпа акцэнтуе ўвагу на тым, што, нягледзячы на пераслед, які зведалі члены брацтва і манахі пад час кіравання Жыгімонта ІІІ, яны прадстаўлялі частку праваслаўя, гатовую да дыялогу з Уніяцкай царквой (пра гэта сведчаць,напрыклад, пераход у унію М. Сматрыцкага, а праваслаўны архімандрыт Іосіф Бабрыковіч быў адным з ініцыятараў праваслаўна-ўніяцкага сабору 1629 г.), і не шукалі дапамогіў Расіі, як гэта рабілі некаторыя праваслаўныя вернікі.

Паступовы заняпад брацтва і манастыра ў другой палове XVII ст. Т. Кемпа тлумачыць драматычнымі падзеямі, звязанымі з расійскай акупацыяй ВКЛ. Ён абвяргае расійскіх гісторыкаў, якія пісалі ў ХІХ cт., што праваслаўнае насельніцтва Вільні сустракала рускую армію хлебам-соллю. Падзенне ўплыву брацтва ў другой палове XVII ст. ён звязвае таксама з агульным аслабленнем праваслаўя і лічыць, што працэс пераходу знаці ў рыма-каталіцызм або унію быў паскораны казацкім паўстаннем на чале з Б. Хмяльніцкім і вайной з Расіяй.

Леанід Цімашэнка, аўтар артыкула «Prince Konstanty Wasyl Ostrogski and the “Single-Faith” Muscovy», даследаваў адносіны абаронцы праваслаўя, аднаго з найбагацей-шых магнатаў ВКЛ Канстанціна Васіля Астрожскага да Масквы, з якой яго звязвала агульная рэлігія. Гэтае пытанне аўтар разглядае як факт вялікай праблемы ўзаемаадносінаў рэлігійных культур на еўрапейскім Усходзе. На думку Л. Цімашэнкі, сувязі Астрожскага з Масквой былі разнастайныя і часам далёкія ад мірных.

Разглядаецца пытанне пра ўзроўні і формы ідэнтыфікацыі князя, для якога галоўнай была прыналежнасць да Русі, потым – да Літвы і, урэшце, – да Кароны. Згадваецца дакумент 1595 г. аўтарства К. Астрожскага, у якім ён выступае ад імя праваслаўнага насельніцтва Падольскай, Кіеўскай і іншых украінскіх земляў і “Белай Русі ў Літве”. Ён пазіцыянаваў сябе як сын “нашай маці Усходняй царквы” і падкрэсліваў сваю ўсходнюю рэлігійную ідэнтычнасць. Яго веравызнанне, перакананні не пахіснулі ні крызіс Праваслаўнай царквы Кіеўскай мітраполіі, ні прапаганда ўніфікацыі цэркваў. Л. Цімашэнка разглядае рэлігійныя сувязі ў пачатку 1580-х г. паміж двума свецкімі правіцелямі: каранаваным (Іванам IV) інекаранаваным (К.Астрожскім). Заднаго боку,частку накладу Астрожскай Бібліі 1581г.выдання князь паслаў цару, апраз двагады пачаў кантакты зРымам наконт царкоўнай уніі. У той жа час падтрымаў ваенны паход С. Баторыя супраць Маскоўскай дзяржавы.

У сваім праекце царкоўнай уніі К. Астрожскі гаварыў аб неабходнасці пагаднення змаскоўскім праваслаўем,пра што пісаў у пісьме Пацею ў 1593 г. Звяртаецца ўвага на тое, што князь ніколі не згадваў маскоўскага патрыярха. Палітычныя характарыстыкі адносінаў К. Астрожскага да Масковіі, на думку Л. Цімашэнкі, нельга разглядаць у кантэксце яго добразычлівых адносінаў да маскоўскага праваслаўя. Гісторык заўважае, што пытанне адносінаў Астрожскага да мас-коўскага праваслаўя ляжыць у больш шырокім кантэксце даследаванняў спрымання Масквы ваўкраінска-беларускім уяўленні. Акрамя таго, К. Астрожскі быў адным з найбольш актыўных суб’ектаў Берасцейскай уніі. Гэтую праблему таксама трэба прымаць да ўвагі ў святле контраверсій адносна прыцягальнасці або непрывабнасці маскоўскага праваслаўя для Кіеўскай Царквы ў часы Берасцейскай уніі.

Далей разглядаюцца розныя трактоўкі наяўнасці ўплыву факта стварэння Маскоўскага патрыярхату на заключэнне Берасцейскай уніі. Аўтар падзяляе погляд А. Галецкага, які лічыў, што пасля стварэння Маскоўскага патрыярхату любыя кантакты Русі з ім сталі рызыкоўнымі. Нават накіраванне ў Маскву дэлегацыі па справах уніі адкрывала той магчымасць умяшання ў справы Рускай царквы. Аўтар мяркуе, што стварэнне Маскоўскага патрыярхату выклікала сярод уладных структур Рэчы Паспалітай жаданне дыстанцыявацца ад маскоўскіх уплываў. Такая тэндэнцыя мела тут месца і да 1589 г. Яна выявілася ў спробах стварыць Рускі патрыярхат. Калі палітыкі царскага двара ў справе стварэння патрыярхату апярэдзілі ВКЛ, унія з Рымам набыла выгляд найбольш эфектыўнага спосабу абароны ад прэтэнзій уладалюбівага суседа.

Да пачатку XVII ст. адносіны да Масквы ва ўкраінска-беларускім праваслаўным грамадстве звычайна былі негатыўнымі. Шматлікія вучоныя – да іх адносіцца і Л. Цімашэнка – згаджаюцца, што першы прывабны вобраз маскоўскага праваслаўя ўзнік у “Палінодыі” Захарыя Капысценскага. Першыя, у той час асобныя сцверджанні, якія акцэнтавалі супольнасць праваслаўнай веры Русі і Масковіі, з’явіліся ў пачатку XVII ст.

Падсумоўваючы разгляд праблемы адносінаў К. Астрожскага да маскоўскага праваслаўя, Л. Цімашэнка адзначае, што іх нельга ацаніць катэгорыямі “пазітыўна” / “негатыўна”. Гэтыяадносіны залежалі ад многіхфактараў, утым ліку польска-маскоўскіх палітычных узаемадачыненняў, якія ў другой палове XVI – пачатку XVII ст. былі варожымі.

Даследчык прыходзіць да высновы, што паміж праваслаўнай Руссю ВКЛ і маскоўскім праваслаўем пры князі К. Астрожскім не было ўзаемнай зацікаўленасці. Праваслаўная Русь у канцы XVI – пачатку XVII ст. была занята праблемай барацьбы з царкоўнай уніяй і не надавала значэння змене статусу Маскоўскай праваслаўнай царквы. У той жа час маскоўскія пісьменнікі і рэлігійныя мысляры (за рэдкім выключэннем) не заўважалі зменаў ва ўкраінска-беларускім праваслаўі.

Анджэй Гіль артыкул “The First Images and the Beginning of the Cult of the Archbishop of Polock Josaphat Kuncewiczin the Polish-Lithuanian Commonwealth till the mid-17th Century” прысвяціў першым пісаным іконам Язафата Кунцэвіча, які ў 1623 г. прыняў пакутніцкую смерць ад рук праваслаўных жыхароў Віцебска, і пачатку яго культу (да сярэдзіны XVII ст.). Віцебскае злачынства, хоць і трагічнае для ўніятаў, стала пунктам адліку не толькі для ўмацавання іх уласнай пазіцыі, але і для прызнання іх дыферэнцыяцыі як да праваслаўя, так і лацінства. Пакутніцкая смерць стала, такім чынам, адной з асноў, на якой Уніяцкая царква пачала выбудоўваць уласную пазіцыю сярод іншых хрысціянскіх дэнамінацый з сярэдзіны 1620-х г.

Паводле А. Гіля, перакананне ў святасці Я. Кунцэвіча з’явілася ва ўніяцкім асяроддзі ў хуткім часе пасля яго смерці. Вось чаму кіеўскі мітрапаліт І. Руцкі ўжо ў пачатку 1624 г. прыкладаў намаганні, каб распачаць яго беатыфікацыйны працэс у Рыме. Гэтая ініцыятыва была падтрымана, сярод іншых, каралём Жыгімонтам ІІІ, каралевічам Уладыславам і канцлерам ВКЛ Львом Сапегам. З Рыма побач з доказамі святасці жыцця і смерці Кунцэвіча папрасілі таксама яго выяву. Аўтар артыкула канстатуе з’яўленне ў хуткім часе пасля забойства Я. Кунцэвіча яго выяваў, неабходных для беатыфікацыйнага працэсу і выкарыстання ў краіне для далейшай папулярызацыі. Яны паходзяць з дзвюх іканаграфічных традыцый – заходняй і ўсходняй.

Звяртаецца ўвага на тое, што ў першых выявах Кунцэвіча – 1625 г. з Вільні і 1630 г. з Кракава, якія ўзніклі на этапе ініцыявання беатыфікацыйнага працэсу і неабходнасці хуткага вырабу партрэта для будучага абвяшчэння блажэнным, няма атрыбутаў, характэрных для яго наступнай прэзентацыі: прылады забойства (сякеры) і пальмавай галінкі – сімвала пакутніцкай смерці. Але гэтыя атрыбуты хутка з’явіліся ў выявах Кунцэвіча ў поўны рост, з сякерай, уваткнутай у галаву, і рукамі, скрыжаванымі на грудзях. Найбольш раннія партрэты гэтай традыцыі – 1643 і 1665 г.

З поспехамі беатыфікацыйнага працэсу культ Я. Кунцэвіча быў сфакусаваны на месца яго пахавання ў Полацку. Да сярэдзіны XVII ст. мы маем рэальныя факты жывучасці культу ў гарадах Кіеўскай мітраполіі, дзе існавалі структуры Уніяцкай царквы: Полацку, Магілёве, Сокале, Любліне, Кракаве. Першы перыяд ушанавання Я. Кунцэвіча завяршаецца ў першай палове XVII ст. з-за маскоўскай палітыкі вынішчэння слядоў уніі ў ВКЛ у час акупацыі 1654–1667 г. Войны сярэдзіны XVII ст. змянілі геаграфію культу Я. Кунцэвіча і яго іканаграфічныя прадстаўленні. Там, дзе было адноўлена праваслаўе, элементы, якія лічыліся для праваслаўнай традыцыі чужымі, былі разбураны або мадыфікаваны адпаведна патрабаванням культу і эстэтыкі новых уладальнікаў. Прыклад – ікона св. Іаана Багаслова з калекцыі Музея старажытнабеларускай культуры ў Мінску, якая паходзіць з Высокага каля Брэста. Яе аналіз указвае на тое, што гэта перамаляваны абраз Я. Кунцэвіча. Гэтым А. Гіль тлумачыць такую малую колькасць слядоў культу Я. Кунцэвіча ў Кіеўскай мітраполіі ў XVII ст. У Беларусі, напрыклад, толькі некалькі патрэтаў і скульптур ідэнтыфікуецца з Кунцэвічам. Так мала слядоў культу Я. Кунцэвіча мела сваім вынікам правал спробаў яго кананізацыі ў другой палове XVII ст. У гэты перыяд набываў усё большую папулярнасць культ Дзевы Марыі.

У эсэ “Rite Changes in the Uniate Diocese of Chelm inthe 18th Century” В. Бобрык прасачыў працэс змены абраду ў Холмскай епархіі ў XVIII ст.

Рэцэнзаваны зборнік артыкулаў сваёй фактурай, крыніцавай базай і новымі трактоўкамі істотна ўзбагачае веды пра месца Кіеўскай мітраполіі і яе значэнне ў гісторыі еўрапейскага Усходу, прыводзячы іх у адпаведнасць з сучасным станам гістарычнай навукі.

Гродна

Святлана Марозава

Марыя Каламайска-Саед. Ці сапраўды такімі падступнымі былі езуіты?

2 лютага, 2011 |

У 2002 г. у Маскве выйшла грунтоўная, цікавая, напісаная з выкарыстаннем вельмі багатага матэрыялу манаграфія Інэсы Слюньковай, прысвечаная гісторыі манастырскай архітэктуры Беларусі[1]. Раздзел пра выдатныя збудаванні езуітаў, якія часта сустракаюцца на гэтых землях, распачынаецца не гісторыяй Ордэна і не пералікам рысаў, уласцівых яго архітэктурнай спадчыне, а доўгай (аж на пяць друкаваных старонак) вытрымкай з дакумента пад назвай “Проект о уничтожении Грекороссийского Вероисповедания в отторженных от России областях, представленный 1768го года Государственным чинам одним ксендзом езуитским”, знойдзенага аўтаркай у фондах Расійскага галоўнага архіва старажытных актаў у Маскве, які яна яўна палічыла аўтэнтычным і, насуперак даце, прапісанай у загалоўку, аднесла да пачатку XVIII ст.[2]. Яго змест падаўся мне такім дзіўным і адначасова сенсацыйным, што я вырашыла выправіцца ў маскоўскі архіў, каб пазнаёміцца з арыгіналам[3]. Першыя мае сумненні выклікалі ўжо ўнутраныя асаблівасці дакумента, укладзенага на рускай мове, а каліграфічны характар недвухсэнсоўна паказваў на другую палову XIX ст. (гл. ілюстрацыю).

Больш блізкае знаёмства з рукапісам дазволіла ідэнтыфікаваць яго як пераклад тэксту, вядомага як “Праект знішчэння праваслаўя” або таксама “знішчэння рускага народа” (беларусаў і ўкраінцаў), які неаднаразова – хоць і з вялікай адвольнасцю ў датаванні і вызначэнні аўтарства – закідаўся ў віну палякам у расійскіх публікацыях[4]. Датаванне яго вагаецца ад канца XVII ст. да 1788 г.; аўтарства ж прыпісвалася розным людзям – езуіту Яну Алаізію Кулешу, які нібыта прадставіў яго на варшаўскім Сейме 1717 г. (што было б для яго не так проста, паколькі ён памёр 13 студзеня 1706 г.)[5], нейкаму ксяндзу Кубалю або С. Жаброўскаму – быццам бы езуіту і віленскаму каноніку[6], што, зрэшты, нідзе не знаходзіць пацвярджэння. Нават калі заплюшчыць вочы на яўную непраўдападобнасць прыналежнасці манаха да асяроддзя канонікаў Віленскага кафедральнага капітула, ніводнага Жаброўскага з імем, якое пачыналася б на С, няма ані сярод польскіх езуітаў (хоць з такім прозвішчам іх было адзінаццаць, у тым ліку восем – у XVIII ст.)[7], ані сярод членаў Віленскага капітула[8].

У расійскай гістарыяграфіі гэты варожы план згадваўся з пачатку XIX ст. Першым пра яго напісаў Мікалай Бантыш-Каменскі ў працы пра Берасцейскую унію і пераслед праваслаўя ў Рэчы Паспалітай, выкананай у 1795 г. па даручэнні графа Аляксея Мусіна-Пушкіна, оберпракурора Найсвяцейшага сінода, і надрукаванай у 1805 г.[9]. Поўная версія тэксту “Праекта” (на польскай мове) была апублікавана ў 1848 г. у зборніку дакументаў, выдадзеным Дзяржаўнай археаграфічнай камісіяй[10]. У каментары выдаўцоў не прыводзіцца сігнатура рукапісу, які паслужыў асновай публікацыі, адзначаецца толькі, што яго экзэмпляры зберагаюцца ў архівах Львоўскай мітраполіі – “Перамышльскай епархіі, Львоўскай стаўрапігіі і іншых тамтэйшых манастыроў”[11]. Скарочаны пераклад дакумента на рускую мову пад назвай “Проект касательно искоренения руского народа в польских владениях, представленный на экстраординарном сейме 1717 г.”, што захоўваецца ў фондах бібліятэкі Нацыянальнай акадэміі навук Украіны, мае прыпіску, якая пярэчыць загалоўку і сцвярджае, што гэта копія арыгінала 1788 г. з архіва Перамышльскай лацінскай кафедры[12].

Не будзем прыводзіць іншых заблытаных версій наконт датавання і аўтарства арыгінала, а звернем увагу на сам змест дакумента. Паспрабуем таксама прыблізна вызначыць асяроддзе, абставіны і час з’яўлення гэтага твора, які варта прызнаць досыць груба злепленай ананімным аўтарам фальсіфікацыяй, які ён, абліваючыся атрутным потам, сфабрыкаваў у часы праўлення Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Гэты аўтар, відаць, паходзіў з ніжэйшага праваслаўнага духавенства, хутчэй за ўсё, з тэрыторыі Украіны або, што нават больш верагодна, з самой Расіі, паколькі пастаянна дэманструе сваё поўнае няведанне палітычных рэалій і грамадскіх стасункаў позняй Рэчы Паспалітай. Ён таксама між-волі выяўляе сваю недастатковую адукаванасць, ужываючы паняцці і звароты, якія не маглі з’явіцца ў тэксце, напісаным польскім езуітам – прычым ні ў 1768, ні тым больш у 1788 г., калі Ордэн ужо 15 гадоў як не існаваў.

Прадметам нашага аналізу будзе збераганы ў РГАДА рукапіс (як сцвярджаецца, 1768 г.), дзе ўжо ў загалоўку можна натрапіць на два наступныя перлы: па-першае, праваслаўе называецца “грэка-расійскім веравызнаннем”, тады як гэты тэрмін стаў ужывацца толькі з пачатку XIX ст., прычым толькі на землях колішняй Рэчы Паспалітай; па-другое, усходнія ваяводствы Рэчы Паспалітай называюцца “адарванымі ад Расіі абласцямі”, што яскрава сведчыць пра палітычную пазіцыю аўтара, а ўскосна – і пра яго нацыянальную прыналежнасць.

У першым сказе тэксту гаворыцца, што адна з умоў цэласці і бяспекі дзяржавы – еднасць веры паміж падданымі, а так мог заявіць толькі чалавек, які, не зведаўшы іншага ладу, апрача самадзяржаўя, магчыма, нават не ўсведамляў, што ў Рэчы Паспалітай прэвалявала паняцце “грамадзянін”, і не ведаў, што яно азначала ў кантэксце палітычнага ўладкавання дзяржавы. (Тое самае ў польскім тэксце: “Zaczem stany krolestwa i każdy w szczegolności Polak, jeżeli chce ocalić i ubezpieczyć Oyczyznę, ten na siebie włożyć powinien obowiązek, ażeby obrządek grecki, obrządkowi łacińskiemu przeciwny, już to wzgardą, już prześladowaniem, już uciśnieniem tenże zachowujących, już innemi, ile być może najskuteczniejszemi znosił sposobami”[13].)

Палякі ў вачах аўтара выглядалі, відаць, не надта сімпатычна, калі да іх меўся быць звернуты заклік, каб «дзяржаўныя чыны [у польскім тэксце “stany krolestwa”[14]]і кожны паляк, які хоча захаваць цэласць і бяспеку сваёй айчыны, абавязаны, каб грэцкае веравызнанне, лацінскаму супраціўнае, усяляк выводзіць, то пагардай, то пераследам, то прыцясненнем тых, якія яго трымаюцца, і іншымі, наколькі гэта магчыма, дзейснымі сродкамі».

Для паспяховага выкаранення грэцкай веры і замены яе лацінскім веравызнаннем былі прапанаваны наступныя сродкі.

1. Трэба намагацца захоўваць бачнасць сяброўства з Расіяй і дзеля гэтага выбіраць на трон такіх гаспадароў, да якіх яна была б прыхільная, а тым самым – на сваю шкоду – не сачыла б пільна за іх дзейнасцю.

[Ці не было гэта рэхам агітацыі на карысць выбрання каралём яўна сімпатычнага Расіі Станіслава Аўгуста Панятоўскага?]

2. Шляхта грэцкай веры, хаця б і належала да ўніяцтва, а тым больш дызуніты – не павінна дапускацца ні да якіх пасадаў.

[Гэта поўная бяссэнсіца і сведчанне адсутнасці ў аўтара найменшага разумення сітуацыі, якія існавала ў Рэчы Паспалітай.]

Кожны паляк павінен у кампаніях пазбягаць русінаў, не завязваць з імі прыязных суседскіх стасункаў, хіба што дзеля ўласнай карысці, а ў размовах, што вядуцца ў іх прысутнасці, заводзіць гаворку перш за ўсё пра рускія забабоны. Аўтар упэўнены, што тады кожны захоча хутчэй змяніць веру і вырачыся сваёй колішняй русінскасці, чым усё жыццё цярпець столькі непрыемнасцяў і засмучэнняў.

[Тут фальсіфікатара выдае наіўная хітрасць гэтага быццам спосабу, заўважым надзіва блізкая мысленню маскоўскіх праціўнікаў Польшчы і каталіцызму. Падобныя падазрэнні выклікаюць і наступныя пункты, дзе надта ж выяўляюцца таксама сляды народнага антысемітызму.]

3. Заможныя абывацелі не могуць прымаць русінаў на службу, асабліва там, дзе яны маглі б атрымаць хоць нейкую адукацыю, – хіба толькі маючы надзею, што дзякуючы гэтаму яны адступяцца ад сваёй веры.

  1. Заможных рускіх мяшчан трэба даводзіць да галечы і цемры; уладальнікі прыватных гарадоў могуць вельмі проста загубіць русінаў засяленнем у горад яўрэяў, якія выцесняць ранейшых мяшчан, прымушаючы іх перайсці ў сялянскае саслоўе. У каралеўскіх гарадах ураднікі павінны змушаць і прывучаць мяшчан да паншчыны, а апрача засялення яўрэяў паклапаціцца таксама пра прыцягненне ў горад рыма-каталікоў. Прававыя акты, як магдэбургскія, так і іншыя, павінны выдавацца толькі па-польску.
  2. Епіскапы (уладыкі) павінны быць шляхецкага саслоўя і прызначацца з тых, хто знаходзіцца ў сваяцкіх сувязях з родамі рымска-каталіцкага веравызнання, каб пры жыцці спрыялі апошнім, а пасля смерці спадчына дасталася не русінам, а палякам.

[Гэта таксама байка родам з прымітыўнай расійскай прапаганды.]

6. “Нашы” ж (г. зн. рымска-каталіцкія) біскупы павінны імкнуцца да таго, каб рускія епіскапы мелі толькі тытул вікарыяў, падлягалі нагляду нашых прэлатаў і іх публічна павучалі.

[Перакладчык, хутчэй за ўсё, зусім не арыентаваўся ў іерархіі рымска-каталіцкай царквы, паколькі не адрознівае пасады суфрагана (біскупа-памочніка) ад вікарыя і нават не ведае правільнага гучання самога тэрміна, бо піша пра “вікарных”. У польскай версіі гэты фрагмент гучыць так: “Ażeby władykowie sufraganow tylko tytuł mieli, pod taką dependencją i zwierzchnością zostając, ażeby oni i ich popi od naszych prałatow wizytowani, a w nieprzystoj-nościach publicznie karani i w zabobonach swych przestrzegani byli”[15].]

7. Няхай рускія святары назаўсёды застаюцца неадукаваныя і цёмныя, не ведаюць парадку сваіх абрадаў і не разумеюць прычын іх з’яўлення ў расійскай царкве. Для ўтрымання папоў у глыбокай цемры добры сродак – беднасць, а таму:

– землеўласнікі няхай нічога ім не ахвяруюць;

– кожны, хто хоча зрабіцца святаром, павінен выкупіць у папярэдніка зямлю для ўтрымання сябе і сваёй сям’і, за што абодва будуць абцяжараны грахом сіманіі;

– надзеленыя правам прадстаўляць кандыдата на пасаду святара павінны за выдачу такога прадстаўлення браць плату;

[Тут перакладчык, які не арыентаваўся ў царкоўным праве, памылкова зразумеў тэрмін “ius praesentandi”, што азначае прыналежны фундатару царквы прывілей рэкамендаваць епіскапу кандыдатуру будучага святара, і палічыў яго адпаведнікам рускага “право давать одобрение”; дый у лацінскай мове, відаць, цьмяна разбіраўся, бо ў яго версіі тэксту з’явіўся цалкам пазбаўлены сэнсу выраз “ius representandi”.]

– пры выдачы прадстаўлення нельга апісваць царкоўныя землі, бо такія дакументы могуць паслужыць заменнікам эрэкцыйных актаў, якімі карыстаецца наша (г. зн. лацінскае) духавенства;

– святарам не трэба дазваляць нідзе браць гарэлку, апрача як у яўрэяў-арандатараў, а калі яўрэй зловіць з ёю святара на дарозе або знойдзе ў яго дома, дык адразу можа забіраць з яго сялібы пару валоў. Нельга таксама малоць збожжа на якім-небудзь млыне, апрача вызначанага, а калі святар парушыць гэтае патрабаванне, то яўрэі няхай разбіраюць свіран і забіраюць сабе збожжа;

(“Гэтымі і падобнымі сродкамі, – піша аўтар, – нашы продкі многіх схізматыкаў прымусілі вярнуцца да адзінай царквы, дык і мы такім чынам рэшту, з Божаю дапамогаю, пераробім на ўніятаў, каб з часам усіх перавярнуць на рыма-каталікоў.”)

– святарам трэба забараніць узбагачацца за кошт нашых сялян: калі памрэ хто з падданых, то ўладальнікі і аканомы маёнткаў павінны выклікаць нашчадкаў памерлага і сказаць ім, колькі заплаціць за хаўтуры. Калі ж святар не задаволіцца вызначанай платай і не захоча памерлага хаваць, дык мясцовая грамада мусіць узяць цела і занесці яму на двор. Строга лімітаваўшы паборы святароў, мы давядзём іх да такой нэндзы, што яны не будуць мець больш-менш прыстойнага адзення, а тым больш багацця і не змогуць даваць сваім дзецям добрую адукацыю.

Усе мы павінны старацца прапанаваць гэты праект на сейме нашым біскупам. Дзякуючы гэтаму мы здабудзем удзячнасць сялян і выклічам у іх нянавісць да святароў, а тым самым лягчэй схілім іх на свой бок.

8. Сем’і святароў павінны ва ўсім залежаць ад мясцовага пана і для большага прыніжэння мусяць сурова карацца за найдрабнейшую правіну. Папоўскія сыны, за выключэннем аднаго, які мае заняць месца бацькі, не павінны вызваляцца з сялянскага саслоўя.

Пад выглядам клопату пра асвету можна таксама зрабіць такім чынам, каб паповічы, якія не дасягнулі адпаведнага ўзроўню адукацыі, назаўсёды заставаліся сялянамі ў сваіх паноў. Паколькі яны маюць роўны са шляхтай доступ да нашых публічных школ, то вучні шляхецкага стану павінны іх цкаваць. Бацькі падкажуць спосабы, а настаўнікі будуць спрыяць гэтаму і самі іх пераследаваць. Шляхецкія дзеці, учыніўшы якую-небудзь правіну, змогуць спіхнуць адказнасць на русінаў, а русіны, калі ўсё ж атрымаюць добрую адукацыю, будуць тлумачыць свайму народу, што таемствы рымскай царквы нічым не горшыя за таемствы расійскай царквы, што рымска-каталіцкая і грэцкая вера – гэта адно і тое ж. З цягам часу ўсё гэта можа паслужыць лягчэйшаму навяртанню асабліва ўпартых праваслаўных.

[Пасаж пра школы чарговае сведчанне незнаёмства з рэальнасцю; да таго ж, у ім бракуе паслядоўнасці, бо, з аднаго боку, гаворка вядзецца пра вольны доступ да школ, а з другога пра непераадольную перашкоду для атрымання адукацыі, якую робіць прыналежнасць да сялянскага стану.]

9. Тых, хто захоча абраць духоўны сан, трэба ўгаворваць даваць зарок бясшлюбнасці; нашы намеры цалкам дасягнуць сваёй мэты, калі ўсе, хто збіраецца стаць святаром, будуць з ахвотай выбіраць бясшлюбнае жыццё, бо пасля смерці бясшлюбных папоў іх не будзе каму замяніць. Сялянскім дзецям забараніць вучыцца, паповічаў не будзе, рускай шляхты таксама мала, дый тая зусім неадукаваная – і так дойдзе да таго, што на гэтыя пустыя месцы мы пачнём прызначаць парафіяльных ксяндзоў (plebanos) нашай рымска-каталіцкай веры.

[Дзівоснай наіўнасці прапанаванага спосабу спадарожнічае брак паслядоўнасці, бо адкуль жа набярэцца такая маса каталіцкіх ксяндзоў, калі паводле азначэння тыя мусяць трымацца цэлібату.]

10. Дзецям сваіх сялян трэба забараніць вучыцца ў прыцаркоўных школах, бо вывучаны селянін уцякае ад свайго пана і шукае волі, на што скардзяцца Руска-Валынскае і Брацлаўскае ваяводствы.

[Тут звернем увагу на назву Валынскага ваяводства, якая ў такой форме ніколі не ўжывалася ў Польшчы. Тэзу пра шкоднасць адукацыі для сялян, на жаль, нельга прызнаць выдумкай фальсіфікатара, бо ў XVIII ст. яе падзяляла большасць шляхты.]

11. Каб лягчэй загубіць рускіх, трэба запісваць у асобнай кнізе ўсе непрыстойнасці, абразлівыя словы і ўчынкі супраць рыма-каталікоў. Трэба распускаць скіраваныя супраць іх плёткі і таемна падкідаць ад імя святароў, а яшчэ лепш – ад імя саміх епіскапаў творы, варожыя Рэчы Пас-палітай, польскаму імені і рымска-каталіцкай веры, падбухторваць да забойстваў і бунтаў – усё дзеля таго, каб для духавенства і свецкіх асоб, для сенатараў і шляхты гэта стала падставай і нагодай для ажыццяўлення выратавальнай місіі знішчэння ў Польшчы грэцкай веры.

[Цяжка паверыць у такую прасцяцкую і небяспечную шчырасць якога б там ні было польскага аўтара; затое дэманізацыя палякаў мае ўсе рысы прапагандысцкага запалу.]

12. Калі ўдасца паклёпам, падманам ці ганьбаваннем перавярнуць рускіх на каталікоў, то з Божай дапамогай на ўсёй Русі расквітнее рымска-каталіцкая вера.

[У гэтай фразе таксама хутчэй гучаць апасенні праваслаўнай Масквы, чым надзея грамадзяніна Рэчы Паспалітай, у якой большасць жыхароў належала да Ус-ходняй царквы.]

13. Трымаючыся сваёй веры, рускі народ гатовы падняць бунт, якога Рэч Паспалітая не здолее задушыць з-за малалікасці войска, але тады бунтаўнікоў для супакаення можна аддаць татарам, а на апусцелыя зем-лі засяліць палякаў і мазаўшан. Расія не заступіцца за русінаў, калі яны зробяцца ўніятамі, бо ўніятаў Расія ненавідзіць больш, чым нас, і зычыць ім як найбольшых няшчасцяў.

[Фальсіфікатар прытрымліваўся досыць дзіўнага пераканання, што палякі і мазаўшане гэта два розныя народы. Выглядае, аднак, што ён быў надзелены прарочым дарам, бо ідэя наконт татараў і засялення рускіх земляў этнічна чужым насельніцтвам прыгожая прэлюдыя да таго, што ў свой час удалося зрабіць Сталіну.]

Робячы гэтак, мы, без сумнення, з часам дасягнем таго, што народ Польскага каралеўства стане жыць ва ўзаемнай любові, згодзе і еднасці; што Польшча здабудзе ўсеагульную павагу, узыдзе на найвышэйшую ступень магутнасці, перад якой будуць трымцець іншыя народы; што рымска-каталіцкая рэлігія распаўсюдзіцца больш як на 160 квадратных міль – словам, што мы ўратуем цэласць і бяспеку Айчыны і захаваем іх.

[Невядома, для чаго спатрэбілася прыводзіць такую дакладную лічбу, тым больш калі ўлічыць, што ў маштабах Рэчы Паспалітай тэрыторыя ў 160 квадратных міль не выглядала надта вялікай.]

Нарэшце адзначым, што Русь, захаваўшы сваю веру, – няважна, ці адыдзе яна ад схізмы, ці зноў далучыцца да яе, – можа пагражаць Польшчы нападам; затое, навярнуўшы яе ў рымска-каталіцкае веравызнанне, мы адбяром у простага люду надзею на аднаўленне іх веры, а потым, цесна звязаўшы з сабою, зробім гэты люд непрыхільным да Расіі, у чым няхай нам Бог дапаможа. Амін.

Чытанне прыведзенага тэксту выклікае застрашэнне і глыбокую агіду. Такая, несумненна, і была задума аўтара. Варта, аднак, падрабязней спыніцца на часе, абставінах з’яўлення і прызначэнні гэтага дакумента, які толькі з выгляду мае дачыненне да сітуацыі ў Рэчы Паспалітай у 1768 г. Гэтаму пярэчаць шматлікія адзначаныя вышэй памылкі і няправільнае ці наогул перакручанае разуменне тагачасных рэалій. З гэтага вынікае, што аўтарам не мог быць чалавек, які жыў у тыя часы і ў тым грамадстве, і хоць ён і спрабуе выдаць сябе за паляка, заклапочанага дабрабытам сваёй краіны, уся яго аргументацыя надта яўна выдае расійскія фобіі. Калі прыгадаем, што адна з такіх фобій – дэманізаванне ролі езуітаў, дык робіцца зразумелым, чаму аўтар, які прапануе палякам такія падступныя спосабы барацьбы з праваслаўем, выдае сябе за прадстаўніка менавіта гэтага Ордэна. Бо вастрыё антыкаталіцкай і антыпольскай прапаганды заўсёды было скіравана найперш супраць езуітаў, у якіх бачылі хітрых эмісараў Ватыкана, ганіцеляў праваслаўя і ўсёй Святой Русі, якія інспіруюць і актыўна падтрымліваюць варожыя памкненні польскіх паноў і наогул з’яўляюцца служкамі сатаны. Наш аўтар жыўцом узяты з гэтай чорнай легенды, аднак яго подлыя нагаворы часам такія наіўныя і настолькі прасякнутыя рысамі народнага падання пра злога чараўніка, што робіцца відавочна: яны маглі нарадзіцца толькі ў абмежаваным і разлютаваным розуме стваральніка гэтага персанажа.

Тут, безумоўна, паўстае пытанне: хто і навошта намаляваў такога польска-каталіцкага монстра? Незразумелыя і яшчэ дзве акалічнасці: навошта гэты польскі езуіт у 1768 (ці 1788) г. звяртаўся да палякаў па-руску і якім цудам ён мог у сваёй падрыўной рабоце карыстацца каліграфічным пісьмом, тыповым для другой паловы XIX ст.?

Адказ на пытанне пра прычыны фабрыкацыі дадзенага дакумента не такі просты. Мова і час напісання, а таксама погляд на каталікоў як на ворагаў праваслаўя і Расіі дазваляюць меркаваць, што яго з’яўленне магло быць звязана з напружанасцю, выкліканай сей-мавай канстытуцыяй 1774 г., скіраванай супраць іншаверцаў, г. зн. тады, калі пры актыўным спрыянні Расіі адрадзіліся ўсе старыя міжканфесійныя канфлікты (заўважым – не пазбаўленыя і палітычнага аспекту). Ці ж было гэта, аднак, падставай для прыцягнення езуіцкага жупела? Выглядае, што так, паколькі дадзены матыў расійскай прапаганды здавён быў традыцыйным, правераным і эфектыўным. Ён лёгка знаходзіў водгук найперш у неадукаваных слаёў насельніцтва і трывала зберагаўся ў народнай традыцыі, якая ў тройцы “паляк – яўрэй – езуіт” бачыла без перабольшання д’ябальскую небяспеку. Тым самым трэба прызнаць, што гэты нібыта езуіцкі праект знішчэння праваслаўя быў адрасаваны расійскаму грамадству. Нельга таксама выключаць, што яго мэтай была падрыхтоўка глебы для скасавання уніі – недаравальнага адступлення ад праваслаўнай царквы, якое тым больш было ў значнай меры ажыццёўлена намаганнямі езуітаў.

Такім чынам, канчатковая выснова наступная: мы маем справу з фальсіфікацыяй, у якой зусім не беспадстаўна з’явілася дата 1768 г. – год стварэння Барскай канфедэрацыі, ультракаталіцкага згуртавання, якое выступала супраць умяшання Расіі ва ўнутраную палітыку Рэчы Паспалітай і супраць сеймавай канстытуцыі 1764 г. аб ураўнаванні ў правах дысідэнтаў. Нягледзячы на разгром канфедэрацыі расійскімі войскамі, стрэмка засталася і прывяла да з’яўлення вышэйзгаданага твора.

Многае праясняе той факт, што разгляданы рукапіс паходзіць са збораў Таварыства аматараў духоўнай асветы, заснаванага ў 1863 г. пры Маскоўскай епархіяльнай бібліятэцы[16]. Красамоўны і момант публікацыі аналагічных перакладаў – у 1862 г. у Кіеве, а ў 1856 і 1889 г. у Вільні, г. зн. у перыяд максімальнага пераследу каталіцкай царквы на далучаных да Расіі землях Рэчы Паспалітай[17].

Невядома, які рэзананс гэтая падзея выклікала ў той час, але, як падаецца, ён быў досыць значны, калі дагэтуль зберагаецца ў свядомасці вызнаўцаў праваслаўя. Можна нават гаварыць пра актуалізацыю дадзенай тэмы, сведчанне чаго – свежыя публікацыі, прыведзеныя ў грунтоўным, аб’ектыўна напісаным артыкуле ў “Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” (1998)[18], а таксама тры публікацыі І. Слюньковай, якая расійскі пераклад прыкладна 1863 г., цалкам некрытычна прыняты ёю за арыгінал XVIII ст. і за доказ польскага падступства, у 1999 г. прадставіла на міжнароднай канферэнцыі ў Мінску, у 2002 г. значную яго частку змясціла ў карыснай наогул кнізе, дзе ён паслужыў уступам да раздзела пра езуіцкую архітэктуру на беларускіх землях, а ў 2007 г. яшчэ раз апублікавала цалкам[19].

Апісанаму тут ланцугу падзей дала пачатак канстытуцыя “Пра паповічаў”, ухваленая на канвакцыйным сейме 1764 г., поўны тэкст якой гучаў так: “Перадухіляючы агульную ва ўсіх рускіх краях яўную небяспеку, выкліканую тым, што ў тых краях множыцца колькасць гультаёў, сыноў святароў plebeiae conditionis [плебейскага стану], што засталіся sine servitio et artificio [без службы і рамяства], якіх завуць паповічамі, то з тых кожны, хто да пятнаццаці гадоў да навукі ў школе ці да рамяства якога ў горадзе не далучыцца або пасля сканчэння вучобы ці атрымаўшы рамяство, так да сану духоўнага non aspirans [не імкнецца], і пры гэтым да цэхаў у горадзе не належыць, то такі робіцца subditatui [падданым] уласных adjungimus [далучаных] калятараў”[20].

Як відаць, гэтая пастанова датычылася толькі нашчадкаў рускіх святароў плебейскага саслоўя, і то толькі тых, хто да пятнаццаці гадоў не авалодаў ніякай навукай.

Адказам зацікаўленых асоб была петыцыя пра скасаванне згаданай канстытуцыі, складзеная ў тым жа 1764 г. і, відаць, нават надрукаваная, хоць звесткі на гэты конт цьмяныя. Яе тэкст быў апублікаваны ў 1848 г. у цытаваным ужо зборніку “Дополнения к актам историческим относящимся к России собраний в иностранных архивах и изданы Археографической Коммиссиею” (С.-Пецярбург, 1848, с. 226–229):

LXXXII

Supplicium ad Reipublicae Polonicae status cleri ruthe-nici, de annihilanda constitutione, qua filii parochorum orthodoxorum unitorumque coacti fuerunt ad eligendum statum subditatus.

Прошение русскаго духовенства чинам Польской Речи Посполитой об отмене конституции, по силе которой сыновья священников православных и унияцких принуждены были вступать в крепостное состояние, 1764 г.

Сыны рускіх святароў, ад пачатку веры святой каталіцкай на Русі, заўсёды вольныя былі выбіраць сабе саслоўе і да духоўнай толькі юрысдыкцыі належалі, і так было на падставе правоў і прывілеяў, атрыманых ад рускіх князёў – Уладзіміра Вялікага і Данілы, караля Галіцкага, [с. 227] сына княжага Льва, Вітаўта і каралёў польскіх спадчынных: Уладыслава, Казіміра, Аляксандра; пацверджаных Жыгімонтам I, Жыгімонтам III і Янам Казімірам; ухваленых найвышэйшымі саслоўямі Рэчы Паспалітай на генеральных варшаўскіх канфедэрацыях 1648 і 1668г.,а потым канфірмаваных на сеймах шчаслівай каранацыі каралёў польскіх Міхала ў 1669 г. ды Яна III у 1674 г., а каралямі Аўгустам II і Аўгустам III, для абуджэння між падданых удзячнай памяці, адноўленых і пацверджаных.

А што на сейме канвакцыйным у годзе сёлетнім 1764-м выйшла канстытуцыя пра сыноў рускіх святароў з пазбаўленнем іх правоў, ім прыналежных, абавязковая для ўсіх станаў найяснейшай Рэчы Паспалітай, дык ведаць трэба, што пастаноўлена ў той канстытуцыі: 1) сыноў святарскіх plebeae conditionis [плебейскага саслоўя], якія sineservitioet artificio [без службы і рамяства] засталіся; 2) якія да 15 гадоў да школ ці да навучання рамяству не паступілі, ad subditatum [да падданых] належаць павінныя; 3) нават тыя,хто па сканчэнні вучобы да духоўнага сану не далучыўся, ані ў цэхі не ўступіў, – кожны ў падданстве застацца павінен.

Што да першага пункта, дык ведаць трэба, што святары рускія чатырох станаў бываюць: адны з радавітай шляхты, другія – з вольных гараджан, іншыя з духоўнага даўняга саслоўя successive [спадчынна] род вядуць, іншыя – з падданых, якія ад уласных памешчыкаў вызваленне ад падданства cum descendentibus suis атрымліваюць. Таксама між сыноў святарскіх ад пачаткаў веры святой і праз сотні гадоў гультаёў не было, якія заўсёды servitio Ecclesiae dediti [служэнню царкве былі прысвечаны]; у цяперашні ж час бацькі іх зазвычай не толькі па-руску вучаць, але і ў лацінскія школы аддаюць; тых, хто скончыў вучобу, адных у святары аддаюць, другіх у манахі; іншых жа, да гэтага стану няздольных ці жадання пазбаўленых, у гарадах, мястэчках і вёсках пасяляюць, да дыяканства прыцягваюць, а incapaces [няздольных] – выкарыстоўваюць у якасці псаломшчыкаў, званароў і іншых царкоўных служак; ці таксама ў гаспадарскіх работах, для падтрымкі сваёй здабываючы хлеб на пашы, прымяняюць.

Што да другога пункта гэтай канстытуцыі, дык пятнаццацігадовыя дзеці звычайна знаходзяцца sub potestate [пад кантролем] родных сваіх і бацькоў, не маючы права голасу, а пры іх адсутнасці – апекуны, прызначаныя паводле іх тастаменту, або блізкія сваякі імі валодаюць і распараджаюцца, і калі здарыцца ім што парушыць, дык бацькі ці апекуны за іх адказваюць; таксама ў гэтыя гады, паводле канстытуцыі, стану сабе яны выбіраць не могуць, будучы ў самай пары навучання, каб у наступныя гады да нейкага занятку далучыцца. Да святарства ж мусяць аж да дваццаці чатырох гадоў чакаць.

Што да трэцяга пункта, дык трэба заўважыць: у навуках, скажам, у рыторыцы, філасофіі, тэалогіі, у праве духоўным або цывільным, сын святарскі, калі б да стану духоўнага не меў жадання, а паводле гэтай пастановы, ужо не маючы магчымасці іншы стан сабе абраць, толькі быць рамеснікам і да цэху належаць або ў падданства ісці, – пасля выхаду са школы мусіў бы вучыцца нейкаму рамяству і ў цэх запісвацца або сялянскае саслоўе выбіраць, і, вольны in servilem [у рабстве], з невымоўнай крыўдай сваёй, з агідай да іншых, ад навучання ў школах адмаўляцца, а адукацыю і талент, немалой працай здабытыя, у зямлю закопваць. Stantibus his [тым самым] зняважаныя былі б прыродныя правы іх бацькоў – рускіх святароў, якія цалкам вольныя [с. 228] ва ўсім да тых часоў былі: бо хто ад вольных бацькоў паходзіць, той вольным быць павінен. Зняважаныя былі б правы і прывілеі князёў рускіх, вялікіх князёў літоўскіх і каралёў польскіх, дагэтуль непарушныя. Зняважаная была б канстытуцыя, на генеральнай канфедэрацыі сёлета прынятая (fol. 4. litt. L.). Зняважанае было б рашэнне найяснейшых паноў, якія таксама канстытуцыю падпісалі cum clausula [з агаворкай], salvis juribus Ecciesiae Graecae Latino-unitae[з улікам правоў адзінай грэка-лацінскай царквы]. Зняважанае было б juri majestatis [права маястату], паколькі пастановы польскіх манархаў, якія заўсёды прысягай пацвярджаліся, былі б зняпраўджаныя. Гэта прывяло б да абурэння дызунітаў і іх адмовы ад далучэння да святой еднасці, бо яны ўсіх вольнасцяў et usu [і выкарыстання] правоў сваіх, прыналежных сабе, г. зн. святарам, і сынам сваім, у Польшчы нароўні з уніятамі ўдастоеныя. Узнікне sequeretur defectus [наступны недахоп] вучоных людзей, здольных быць рускімі святарамі, а таксама прыдатных да царкоўнай службы, паколькі, падданствам абцяжараныя, адны ў Валахію, Турэччыну, Татаршчыну, дзе дазволена liberum exercitium [вольнае практыкаванне] хрысціянства (там ужо і епіскапы рукапаложаныя ёсць), іншыя ў блізкія да граніц Польшчы калоніі, нядаўна заснаваныя і ўжо значна польскім народам заселеныя, іншыя – у Вугоршчыну ды іншыя дзяржавы ўцякаць будуць. Іншыя духоўнага сану, такою пастановаю ўшчэнт прыніжанага, як хваробы стараніцца будуць, бачачы святарскіх дзяцей няшчасце ў ярме падданства, з калятарамі няспынныя сваркі, нечуванае ў іншых дзяржавах над цыганамі, жыдамі, караімамі, якія ad subditatum [да падданых] не належаць, прыніжэнне. Каб жа ж мірскіх святароў толькі з ліку бясшлюбных прызначаць, дык гэта немагчыма: бо кожны святар, з beneficium [службы] не маючы належнага прыбытку, здабывае хлеб з зямлі; ахвяраванні пры ўбостве прыхаджан мізэрныя, і калі б у яго не было падтрымкі ў выглядзе жончынага пасагу, ці той жа дапамогі ў гаспадарцы ад жонкі і дзяцей, што верна яму прыслугоўваюць, дык ён бы не меў належнага пракорму. Настане прастата ў суб’ектах і няздольнасць да свяшчэнства, а праз гэта шмат будзе пустых цэркваў, паколькі знайсці людзей вучоных і здольных кіраваць прыходам будзе цяжка. А тым самым не толькі верным хрысціянам, у пастулаты каталіцкай веры цяпер таксама пасвячоным, будзе расчараванне без належнага клопату пра іх душы, але і самім калятарам немалая ў даходах будзе страта, паколькі іх падданыя-русіны, прыпісаныя да прыходаў за мілю ці нават некалькі, ад набажэнстваў і ўдзелу ў таемствах вымушаныя будуць адлучацца. Нястачу набажэнстваў і пагаршэнне становішча святароў, каб не ўзнікла нагода падданым найяснейшай Рэчы Паспалітай пакідаць яе межы, нельга недаацэньваць, бо іншыя дзяржавы рознымі спосабамі з літасцю прабачэнне дораць збеглым падданым сваім, нават у Каралеўстве Польскім і Вялікім Княстве Літоўскім аселым, да вяртання на радзіму заахвочваюць, а ў нашай дзяржаве наадварот можа стацца.

Таксама варта заўважыць, што тыя, хто жывуць на цар-коўных землях, паводле статута Уладыслава Ягайлы за 1413 і 1433 г., у Кракаве выдадзенага і сынам таго ж Уладыслава ў 1458 г. пацверджанага, не падлягаюць свецкай юрысдыкцыі, атолькі духоўнай; дык за што жмаюць deterioris sortis [куды горш] трактавацца сыны святароў рускіх у параўнанні з памянёнымі жыхарамі, бо яны ж ад вольных бацькоў паходзяць іна зямлі царкоўнай жывуць, іпраз столькі вякоў ніколі супраць найяснейшай Рэчы Паспалітай не грашылі. Акалі каму надаралася (што між людзей любога саслоўя і становішча бывае) нешта парушыць, дык так і заўсёды належнай інстанцыяй паводле сваёй віны быў караны [с. 229], і гэтая таго ці іншага правіна на ўсіх кару наклікаць не можа.

Таму рускае духавенства пакорліва звяртаецца да станаў найяснейшай Рэчы Паспалітай, каб сыны, народжаныя святарамі, маглі б карыстацца вольнасцямі, якія ім належаць паводле столькіх правоў, і з тых вольнасцяў abusum [злоўжывання] ніколі не здзейснілі, каб вольныя былі ў выбранні сабе саслоўя– ці духоўнага,ціжаўнерскага,ці яшчэ якога, хто на што capax [здольны] будзе, а тым самым канстытуцыя, на сейме канвакцыйным супраць гэтай вольнасці прынятая, цяперашняга сейма пастановай каб была растлумачаная іпапраўленая згодна зправамі, ім прыналежнымі. За што ўдзячнае духавенства рускае, апроч звычайных абавязкаў малення Бога аб спасланні шчасця польскай дзяржаве, у мясцовых справах нястомна ўдзельнічаць будзе.

Supplicii titulo inscriptum: Жаданне духавенства рус-кага, якое да саслоўяў найяснейшай Рэчы Паспалітай у пакоры звяртаецца і аб станоўчым рашэнні просіць. Apographum illius typis expressum, sed admodum corruptum, relatum est a D. Zubrzycki[21], qui subinde notat, exemplar istud unicum in tota Galicia exitisse.

Пераклад Сяргея Петрыкевіча

Дадаткі

Москва, РГАДА, 626-1-88

[л. 1] Проект a(езуитский)[22]

о уничтожении Грекороссийского Вероисповедания в отторженных от России областях, представленный 1768го года Государственным чинам одним ксендзом езуитским.

Ежели целость и безопасность Государства основывается на взаимной любви, а любовь более всего поддерживается единством веры, то мы Поляки, желая целости и безопасности своему Государству, всевозможно должны стараться с особенным усилием о единстве веры между подданными. Поелику же сие единство в краях Русских, как коронных, так и к Великому Княжеству Литовскому принадлежащих, кажется (особенно простому народу) наиболее разрушается разностиюверы: то Государственные чины икаждый Поляк вособенности, желающий сохранить целость и безопасность своего отечества, должен поставить себе в обязанность, чтобы Греческое вероисповедание, Латинскому противное, всячески выводить, то презрением, то преследованием, то притеснением тех, которые держатся оного, идругими, сколько то возможно, действительными средствами. Будучи Поляком, в жилах коего течет кровь древних Поляков Латинского Вероисповедания, и желая от всего сердца счастья моему Отечеству, и вместе большего распространения Римско-Католической веры, я с своей стороны почитаю средства следующие действительнейшими к искоренению [л. 1в] суеверных греческих обрядов и введению на место их обрядов Латинских, вместе с верою Св. Римской Церкви, ипредставляю сии средства всем истинным поборникам веры и Патриотам. Итак –

Во 1х, Чтобы нам совершить столь спасительное и вожделенное предприятие, должно стараться хранить некоторую дружбу с Россиею и возводить на Польский престол таких Государей, к которым бы расположена была сия держава. Ибо если то справедливо, что на поступки врага более обращают внимания, то и Россия будучи с нами в дружбе, не будет наблюдать дружеских наших действий к чему они клонятся, и дела без помехи пойдут своим порядком, чем с большею для нас пользою, тем с значительним[23] для России вредом.

Во 2х, Дворянство Греко-Российского Вероисповедания, хотя оно и остается в Унии, а тем более отщепенцы, ни к каким не должны быть допускаемы Государственным должностям, особенно же к таким, в которых они могут приобресть друзей, нажить имение иснискать какое-либо уважение, и таким образом покровительствовать всем своим единомышленникам, что должно ограничить на сеймах новым строжайшим прежнего постановлением. В особенности же каждый Поляк должен в собраниях чуждаться Русского, в соседстве не заводить с ним дружбы, разве для своей выгоды; в разговорах в присутствии Русского более сего говорить о суеверии Русских [л. 2] и т. д.[24]. После сего я почти могу уверить, что всякий лучше захочет переменить вероисповедание и совершенно отказаться, чтоб он был когда-либо русским, нежели во всю жизнь терпеть столько досад и огорчений.

В 3х. Зажиточнейшие обыватели Отечества не должны принимать Русских ни в какие услуги, особенно не допущать их туда, где они могли бы сколько нибудь образоваться, разве в том только случае, когда можно надеяться, что они откажутся от своего вероисповедания, ибо таким образом пребывая в невежестве, они впадут в крайнюю нищету и останутся в самом презренном уничижении, следовательно, принуждены будут или совершенно пасть от своей бедности, или переменить вероисповедание для какого-нибудь повышения и улучшения своего состояния.

В 4х,таккаквгородахиместечкахРусскихнаходитсяеще значительная часть зажиточных жителей русских, то и сих нужно довесть до нищеты и невежества, чтоб они не могли ни деньгами, ни умом помочь себе, а достигнуть сего можно следующим образом. Ежели города находятся вземских имениях, то наследственные Владетели одним введением жидов и помещением их в центр города погубят Русских. Ибо Евреи по природной своей хитрости приберут в свои руки все средства к приобретению доходов и завладевши всем в городе вытеснят русских жителей из города и заставят их вступить в крестьянство. Ежели же города считаются в имениях принадлежащих двору; то Государственные чины под разными предлогами должны мало по малу заставлять и приучать к барщине жителей тех из их городов, [л. 2в] которые не столь значительны, в прочих же кроме введения жидов, для вышеупомянутой цели нужно хоть немного ввести Римских; равным образом не бесполезно также иметь ввиду ито, чтобы всякие дела и магдебургские и другие права выпускаемы были на Польском, а не на другом языке; от чего Русские останутся большими невеждами, и никто из них не будет иметь в городах ни силы, ни важности.

B 5х, Самый трудный к разрешению узел в сем благодетельном начертании составляют Архиереи и Священники, коих нужно ослепить, чтобы они не могли ни возвыситься, ни думать, а тем более делать, что захотели бы. В том и другом случаях, как поступать должно с Архиереями и Священниками, открою средства. Архиереи, кроме того, что должны быть из шляхты, как положено прежде Конституцией, должны быть назначаемы из тех, которые находятся в родственных связях с фамилиями Римского вероисповедания, чтобы и при жизни благодетельствовали им, и то, что по смерти будет оставаться, доставалось бы в наследство не русским, но полякам. Сверх того мы и преемники наши никогда не должны допускать Русских Епископов к заседанию в Сенате, чтобы они не доставляли своему вероисповеданию никаких важных преимуществ, не старались о возвышении своих единомышленников, не заводили дружбы с почтенными и везде уважаемыми в отечестве лицами, а более всего, что касается до настоящего предмета, чтобы и мыслию не вос-ходили к тому, что в рассуждении их и целой руси bнадобно будет[25] предпринимаемо[26] и выполняемо[27].

B 6х, Епископы наши все вообще взявшись, так сказать, за руки, должны приводить в действие с особенным тщанием то, чтобы [л. 3] aрусские[28] Архиереи носили титул Викарыих, оставаясь сами в зависимости и подчинении, чтобы они и их Священники подвергаемы были ревизии наших прелатов, публично наказываемы за преступления, и чтобы им выставляемы были на вид их суеверия. Ибо таким образом Архиереи не будут иметь довольно силы противиться всему, и народ, будучи побуждаем Римским начальством, удобнее склонится к тому, чтобы отступить от существенных своих обрядов.

В 7х. Священники в наши времена большие суть невежды, совсем неученые, без всякого просвещения, и если они навсегда останутся в таком состоянии, то это не только будет споспешествовать к удобнейшему выполнению сего проекта. Ибо будучи оставлены без образования в невежестве, они не в состоянии будут ни знать своих обрядов, как и когда оные установлены, ни постигать причин, по[29] которым введены в российскую Церковь, ни внушать народу, что обряды сии подлинно, заимствованы от греческой Церкви, ни ясно и убедительно доказывать, что они ни в чем неизменны, ни суеверны, ни наконец основательно противиться уничтожению оных. А для того, чтобы удержать их (что для нас весьманужно), в столь грубом невежестве, самым действительным средством почитаю бедность, в которой они как доселе оставались, так и так из оной никогда не выйдут, если станем поступать следующим образом. 1е, нужно, чтобы помещики не делали никаких эрекций, с тем, чтобы каждый рукополагающийся во Священники покупал для продовольствия себя и своего семейства ту землю, которою пользовался его предшественник; таким образом продающие и купующие будут подвергаться Симонии, как учили меня наши Богословы. 2е Если где находятся древние эрекции, то и там имеющие право давать одобрение (ius representandi) при выдаче оногомогут брать деньги [л. 3в] от поступающих во Священника, без всякого зазрения совести, не за одобрение, чтобы это не показалось тогда некоторым образом вещами церковными, но дабы тут же в самом начале поставил Священника не в состоянии запастись суеверными и еретическими книгами. При выдаче же одобрения не должно описывать грунтов обстоятельно, ибо таковые одобрения могут служить вместо эрекций, для всех выгод, какими пользуется наше духовенство; довольно в сем случае держаться следующей, которую я имел случай читать, копии: «Я NN, даю одобрение NN, освобождая от всяких повинностей господских, высылки подвод и пр. С таким то благоразумием поступали древние Поляки, предки наши, достойные бессмертной славы. Посему и пользовались они, если не более, то наравне, или малым чем меньше от Священников, нежели от крестьян. Ибо Священнику нигде не позволено было брать водку, как только у Еврея aрендатора, и если Еврей ловил с оной на дороге Священника, или отыскивал в доме; то тот час выводил пару волов, с священнического двора. Не позволялось также молоть в другой какой либо кроме означенной мельницe, cчто на случай[30] если бы [31] Священник это[32] нарушал, то[33] Евреи разбивали амбар, или кладовую, забирали и всякoй хлеб. Таковыми и сим подобными средствами предки наши многих отщепенцев заставили обратиться. Употребляя и мы сии средства успеем при помощи Божией перевесть и прочих на униатов, и со временем всех обратить в Римо-католиков; Намерению нашему будет способствовать и то, ежели мы воспретим Священникам наживаться на счет наших крестьян и посредством их обогащаться. В сем случае Экономы и Правители имений, ежели смерть переселит кого-нибудь в другую жизнь, должны призвать к себе наследников умершего хозяина и определить им, что они должны будут им заплатить за погребение. Ежели же Священник назначаемою [л. 4] наградою не будет доволен и умершего погребать не станет, то общество пусть занесет труп его ему на двор; должно также назначать цену за совершение и прочих треб, чем воспрепятствуем им брать с крестьян лошадей, коров, волов и недвижимое имение, отказываемое по завещанию, а нередко и вынужденное; прекратим всякие их взятки и грабительства, как за таинства, так и за вымышленные ими обряды, а чрез то доведем их до такой бедности, что они не в состоянии будут иметь и приличного одеяния, а тем более богатства. Как же им теперь запасаться потребными книгами, или что важнее, давать детям своим хорошее воспитание. С прекращением сих приобретений законных и незаконных они лишатся всяких доходов и всяких средств к поддержанию своего состояния. Вообще все мы должныстараться предложитьна сейме П.П. Епископам нашим помнить и сей проект, чтобы они собором (synodaliter)постановили, что за всякие требы должно платить и обязали бы Архиереев, чтобы они предписали протопопам или наместникам, чем и за что должен довольствоваться Священник. Поступая таким образом мы не попустим Священникoв вытти из бедности, что для нас будет весьма полезно, а для руских нестерпимо, и сверх того, возбудим еще в крестьянах посредством таковой потачки приверженность к себе, а к Священникам ненависть, чем удобнее преклоним их, когда захотим на свою сторону.

B 8х.Семейства Священников во всем должны зависеть от местного Господина, начальства и для большого их унижения должны быть строго наказываемы за самые малейшие преступления или неповиновение. При чем надобно распускать слухи, что сыновья каждого попа обыкновенно поповичами называемые, кроме одного, который на место своего отца имеет поступать, не освобождаются от крестьянства, что они не могут поселяться в вольных городах, ни переходить с одного места на другое; когдаже они придут в такое состояние, [л. 4в] что не станут сим неосновательным слухам, то нужно будет сделать постановление, под предлогом будто бы это делается для попущения их к образованию себя; те же из поповичей, которые не достигнут надлежащего образования, остаются навсегда крестьянами своих Господ. А поеликуже[34] они имеют свободный вход в наши публичные училища, подобно всем дворянским детям, то дворяне должны их преследовать; отцы незаметным образом подадут к тому способы, а благоразумные наставники, знаю, (ибо я и сам испытал) не только будут потворствовать сему, но и сами даже могут преследовать. Таким образом пусть никто не считает нужным делом запрещать всем детям Греко-Российского исповедания духовенства поступать в училища, потому что 1е, дети дворян, как обыкновенно случается, в буйной молодости, сделав какое-нибудь преступление, будут иметь случай сложить вину на русских, 2е, русские, получая от нашего духовенства хорошее образование, еще более станут обяснять своемународу, что Таинства Р.Церкви имеют такуюже важность, как и таинства Церкви Российской, что обряды одни другим не противны; что Р. Католическое вероисповедание и вероисповедание Греческое есть одно и то же, что все с течением времени к удобнейшему преклонению упорных умов русских послужить может.

B 9х, но если бы по какому-нибудь случаю (чего впрочем не надеюсь), Русские достигли надлежащего образования; то надлежит с ними поступить таким образом: уговаривать тех, которые захотят, оставаться в духовном звании, чтобы они вели жизнь безбрачную, показывать им более нежели другим уважения, давать более свободы, увеличивать доходы и пр[oчее] и пр. Когда же таким образом все имеющие намерение поступить во Священники, с охотою станут избирать род жизни безбрачной, тогда намерения наши [л. 5] вполне достигнут своей цели. Ибо по смерти безбрачных Священников некому будет заступать их места, крестьянским детям запретить учиться, поповичей не будет, русского дворянства также мало и то без всякого образования; и так дело дойдет до того, что мы станем определять на сии места своих приходских Священников (Plebanos) нашего Р. вероисповед. а нам это и нужно;

B 10х, Особенно непреклонен и других в непреклонности удерживать способен простой народРусский,умеющий только читать, свои писания. Итак нужно устранить причину такового их упорства, и упорство само собою исчезнет, (что нетрудно нам полякам сделать), если запретить детям своих крестьянучиться в находящихся при Церквах школах; сим не только достигнем вышеозначенной цели, но и предохраним себя от тех невыгод, какие нередко испытывают от своих крестьян; ибо мужик, выучившись в простой сельской школе, уходит от своего Господина на несколько десятков миль и ищет свободы, на что жалуются воеводства Русковолынское и Брацлавское с принадлежавшими к ним уездами. Посему экономам и управителям нужно бы внушить в их инструкциях, дабы они строго смотрели за тем, чтобы крестьянские дети приучаемы были не к книгам, но к плугу, сохе, тяглу и пр.

B 11х, Чтобы удобнее погубить со временем Русских, для сего не худо бы записывать в общую особую книгу все случающиеся в их обрядах неблагопристойности, срамные слова и поступки против Римлян и частные приключения Священников, в которых при столь великом их невежестве не будет недостатка, дабы когда этот проект начнет приходить в действие; светский вид основательные причины таковых поступков со стороны поляков. Но если бы недостаточно было одних действительных упреков к подавлению Русских, что [л. 5в] между и честным народом не может иметь места, то весьма полезно будет к подкреплению наших замыслов, разглашать хорошо обдуманные против них вымыслы, тайно подбрасывать под именем Священников, а лучше бы и самих Архиереев, русские сочинения, вредные республике, вредные имени польскому, вредные вере Католической, возводить на них мятежи иубийства, только бы это служило всвое время не маловажным к уничтожению в Польше Греч. религии, поводом и сильным как для Д. так и светского состояния, как для сенаторов, так и для прочей шляхты побуждением к выполнению спасительного предприятия.

B 12х. Когда все сие в продолжение известного времени будет приготовлено, то к самому делу должно приступить не вдруг, не везде в одно и то же время, даже и не во всех местах; нужно начать с тех удаленных мест, где более католиков нежели русских иначать не без причины, выставляя напр. Священникам их худой образ жизни, соблазнительное поведение, незнание или нерадение в учении правилам[35] веры, небрежность всовершении необходимых для спасения таинств идругие сим подобные нелепости. Таким образом постепенно с усмотрительностью и благоразумием, когда успеем внекоторых местах, то поощрением, то обманом, то укоризною, перевесть [л.6] Руских на Римлян; то все останутся в той мысли, что при помощи Божией, во всей стране Руской, к общему всех желанию будет процветать Р.[имское] вероисповедание.

B 13х. Но поелику народ украинский, Подольский и Волынский держась своего вероисповедания, готов произвесть мятеж, то в таком случае, ежели трудно будет предавать смерти и по малочисленности польских войск удержать мятежников, Республика не должна жалеть о том пожертвований, если всех таковых ревнителей отдаст в услугу татарам, они скоро приберут их в свои руки, а оставшийся после них край заселит народом польским и мазовецким, не подумайте, чтобы Россия вступилась за Русских, когда они уже сделаются Униатами, ибо надобно знать, что Униатов более нежели нас ненавидят Русские и желали бы видеть их за отступление от раскола в крайнем несчастии. Впрочем хотя бы и расположена была к Униатам Россия, все мы можем сделать ее и для них такою, какою захотим.

Поступая таким образом мы без всякого сомнения достигнем со временем того, что народ польского королевства утвердится во взаимной любви, согласии и единении, что Польша сделается предметом всеобщего уважения, взойдет на высочайшую степень могущества и [л. 6в] заставит трепетать пред собой все прочие народы; что религия Римско-Католическая распространится более нежели на 160 миль квадратных, словом, что все мы сохраним целость и безопасность своего отечества и пребудем в сим. Здесь под конец заметим, что так как Русь, будучи оставлена при своем вероисповедании, может угрожать нападением Польше, отделится ли она от раскола, или присоединится опять к оному; то обратив ее к Римской церкви, мы прежде всего отнимем надежду у простого народа к восстановлению оной, а потом тесно соединив оную с собою сделаем для России неприязненною – в чем да поможет нам Бог! Аминь!

Для параўнання падаем польскі тэкст, апублікаваны ў: Дополнения к актам историческим относящимся к России собраний в иностранных архивах и изданы Археографической Коммиссиею. С.-Петербург, 1848, с. 221–226.

LXXXI

Jeżeli całość i bezpieczeństwo państw na wzajemnej obywatelow funduje się miłości, miłość zaś najszczegolniej utrzymana bywa jednością wiary: toć my Polacy, chcąc być w swoim ocalenii ubezpieczeni państwie, o jedność w mieszkańcach wiary z największą starać się mamy i powinniśmy usilnością. Żezaśjedność ta w krajach Ruskich, tak do Korony, jako i Wielkiego KsięstwaLitewskiego należących, najbardziej psować zdaje się, ile w prostym ludzie obrządkow rożność: zaczem stany krolestwa i każdy w szczegolności Polak, jeżeli chce ocalić i ubezpieczyć ojczyznę, ten na siebie włożyć powinien obowiązek, ażeby obrządek Grecki, obrządkowi Łacińskiemu przeciwny, już to wzgardą, już prześladowaniem, jużuciśnieniemtenże zachowujących, jużinnymi, ilebyć może, najskuteczniejszymi znosił sposobami.

Ja z dawnych Polakow obrządku Łacińskiego mając sobie krew przelaną, żądając z serca uszczęśliwienia mojej ojczy-zny, i większego oraz szerzenia się wiary Rzymskiej Katolickiej, do wykorzenia zabobonnych, lub jakichkolwiek obrządkow Greckich, a wprowadzenia na to miejsce wiary świętej Rzymskiego kościoła, te z mojej strony najskuteczniejsze i najzbawienniejsze być sądzę, i wszystkim prawdziwym wiary i ojczyzny miłośnikom podaję sposoby.

[s. 222] Najprzod tedy, ażeby tak zbawienne i pożądane wykonaliśmy dzieło, mamy się staraćz Moskwą zachować niejaką przyjaźń, i monarchow tej potencji przyjaznych na tron Polski wynosić. Jeżeli bowiem pewna, że bardziej nieprzyjaciela, niżeli przyjaciela uważane bywają czynności: toć i Moskwa będąc nam przyjazną, przyjacielskich naszych krokow, do jakiego zmierzają celu, uważać nie będzie, i rzeczy bez przeszkody swoim pojdą porządkiem, im z większym naszym zmocnieniem, tym z znaczniejszym Moskwy i całej Rusi osłabieniem.

Po wtore. Szlachta Ruskiego obrządku, chociaż zostającaw Unii, a tym bardziej schizmatycy, do żadnych ojczystych nie mają być przypuszczani urzędow, zwłaszcza tych, na ktore wy-niesieni, mogliby nabyć przyjacioł, przyzbierać fortuny i nieja-ką powagę sobie, a zaszczyt wszystkim uczynić Rusinom: co na sejmach nową, bardziej jak przed tym, obwarować należy Konstytucją. W szczegolności zaś każdy Polak w kompaniach mastronić od Rusina; w sąsiedztwie żadnej z nim, chyba dla swego pożytku, nie zawierać przyjaźni; w dyskursach, przy Rusinieprzytomnym, o Ruskich zabobonach najwięcej i najobszerniej mowić i t. d. A tak upewnić prawie mogę, że każdy woli obrzą-dek odmienić i wvrzec się, że był kiedyś Rusinem, niżeli tyle umartwienia, śmierci rowniącego się, przez całe życie ponosić.

Po trzecie. Majętniejsi obywatele ojczyzny do żadnych usług takich, na ktorych by mogli nabierać oświecenia, Ru-sinow przyjmować nie mają, chyba nadzieję mieć mogą, że swoich obrządkow odstąpią: tak bowiem w prostactwie zosta-jąc, do wielkiego przyjdą ubostwa i w ostatniej zostaną po-gardzie; a zatem, albo w swej nędzy upadać, albo dla jakowej promocji obrządek odmienić będą musieli.

Po czwarte. Że jeszcze znaczna cześć Rusinow majętnych w miastach i miasteczkach na Rusi fundowanych znajduje się, i tych do niedostatku i niewiadomości przyprowadzać trzeba, ażeby ani się pieniędzmi ratować, ani rozumem dać rady sobie nie mogli. To zaś w następujący wykonać można sposob: jeżeli miasta będą w dobrach ziemskich, dziedzice jednym wprowadzeniem Żydow i lokowaniem ich w rynku zgubią Rusnakow; ci bowiem przez naturalną żydowską przebiegłość, wszystkie do siebie zagarną zyski i Ruś w mieście skupiwszy, na przedmieście do pańszczyzny wyszlą. Jeżeli zaś miasta będą krolewszczyzną mianowane, z tych w pomniejszych mieszkańcy mają być, pod rożnymi pretekstami, od ichmości starostow do pańszczyzny robienia wyciągani powoli i przyuczani. W niektorych zaś, oprocz wprowadzenia Żydow, dla wyż pomienionej przyczyny, wprowadzić nieco potrzeba Rzymskich Katolikow; a potem od przełożeństwa i wszelkiej w mieście zwierzchności, jakiżkolwiek czyniącej profit, odsądzić Rusnakow, samych tylko utrzymując przy tychże Rzymskich Katolikow. Jako też i w tym trzeba pilność mieć, ażeby wszelkie dekreta z Magdeburgii i inne pisma po polsku, a nie po rusku wychodziły; a tak Rusnacy więksi, jak byli, prostacy zostaną, i żadnej w miastach nie będą mieli ani mocy, ani powagi.

Po piąte. Najtrudniejszy wtej zbawiennej osnowie do rozwiązania węzeł, są władykowie i popi, z ktorych potrzeba pierwszych zaślepić, żeby nie wiedzieli wszystkiego, a drugich obarczyć, żeby się ani w gorę wznosić, ani myśleć, lub czynić, co by chcieli, nie mogli. W tym i w drugim punkcie, naszym jak z władykami, jak z popami postąpić trzeba, wyrażę sposoby. Władykowie oprocztego, jako warowano dawniej konstytucją, że [s. 223] powinni byćszlachta, mają być nominowani tacy, ktorzy by z familią Rzymskiego obrządku spokrewnionymi byli, ażeby tym świadcząciza życia wielkich nie zbierali by dostatkow, i co po ich śmierci pozostanie, nie Rusnakom, ale Polakom dostało się w sukcesji. Nadto, my i sukcesorowie nasi nigdy nie mamy dopuszczać biskupom Ruskim mieszczenia się w senacie, żeby swemu obrządkowi nieczynili powagi; o proraocyą[36] swoich Rusinow nie starali się; dy-styngwowanych iwziętych wojczyźnie osob nie jednali sobie przyjaźni; a najbardziej, co do teraźniejszej ściąga się materii, żeby i myślą tego nie dociekli, co względem ich i całej Rusi, w subtelności projektować się i wykonywać będzie.

Po szoste. Ichmść wielebni biskupi nasi wszyscy w pospolitości, wziąwszy się, jak mowią, za ręce, mają to powoli, z usilnym wykonywać staraniem, ażeby władykowie suffraganowtylko tytuł mieli, pod taką dependencyą i zwierzchnością zostając; ażeby oni i ich popi od naszych prałatow wizytowani, a w nieprzystojnościach publicznie karani, i w zabobonach swych przestrzegani byli. Tak bowiem władykowie przeciwić się wszystkiemu tyle nie będą mieli mocy, i pospolstwo przyuczone do zwierzchności Rzymskiej, łatwiej się w czasie do odstąpienia najesencjonalniejszych swoich nakłoni obrządkow.

Po siodme. Popi jak najwięksi są czasow naszych prosta-cy, w niczym nie biegli, nieukowie, i takimi jeżeli na zawsze zostaną, nie będzie to przeszkadzać, ale owszem dopomagać do łatwiejszego wykonania skutkiem projektu tego. W niedoskonałości bowiem i niewiadomości będąc, ani początku swoich obrządkow, od kogo i kiedy postanowione, wiedzieć, aniprzyczyn, dla ktorych są do kościoła Ruskiego wprowadzone, poznawać, ani ludzi, że te prawdziwie od świętych Ojcow Greckich pochodzą, nauczać, ani jaśnie i dowodnie, że są w niczym nie odmienione i niezabobonne, probować, ani na koniec ichzniesieniu sprzeciwiać się rozumnie nie będą mogli. Do utrzymania zaś ich, arcy nam potrzebnego, w tej grubej ciemności, środek najskuteczniejszy być rozumiem ubostwo, w ktorym jak dotąd zostawali, tak z niego i nie wydobędą się nigdy, jeżeli z nimi w ten sposob postąpiemy sobie. Najprzod tedy trzeba, żeby kollatorowie żadnych nie czynili dla cerkwiej funduszow i żadnych nie dawali erekcyj, z przyczyny, że każdy święcący się na popa musi sobie grunt ten kupić, dla żywienia siebie i familii, ktorego używał jego antecessor; ani tak przedający podpadać będą simonii, jak mię Teologowie nasi nauczyli. Po wtore: jeżeli się gdzie dawne znajduią erekcje, to w takich miej-scach od mających się święcić, mający jus praesentandi, przy daniu prezenty brać mogą pieniądze bez żadnego skrupułu, nie za prezentę (żeby nie było jakie rzeczy Bogu poświęconych przedanie), ale żeby zaraz w początku zostawić popka w niedostatku, aby sobie książek zabobonnych i schizmatyckich nie miał za co kupić. W danej zaś prezencie nie mają się wyrażać grunta specifice, gdyż by takie prezenty za erekcje stanęły, ani też wszystkie wolności, jakie mają nasi księża; dosyć będzie w ten sposob, jak mi się zdarzyło czytać pewną kopią: „Ja N. N. prezentuję N. N., uwalniając od wszelkich powinności dworskich, podorożczyzny i t. d.” Tak to rozumnie nieśmiertelnej godni chwały Polacy starzy, przodkowie nasi czynili; dlategoż jeżeli nie więcej, to rownie, albo mało co mniej z popa, jak i z chłopa profitowali. Nie godziło się bowiem nigdzie popkowi brać wodki, tylko u Żyda arendarza, ktorą gdy Żyd na drodze przejąwszy wytrząsł, albo w domu znalazł, skąd inądprzywiezioną, wołow zaraz parę [s. 224] z obory popowej wyprowadzał. Nie wolno było zemleć, tylko w wyznaczonym sobie młynie: ktorą ustanowę gdyby popek przestąpił, Żyd odbiwszy komorę, lub spiżarnię, mąkę i wszystkie leguminy zabierał.Tymi i tym podobnymi środkami nasi przodkowie wiele schizmatykow do jedności kościoła przymusili; jakich i my używając, resztę, da Bog, poczynimy unitami, a potem wszystkich na Rzymskich przerobimy Katolikow. Będzie i to sprawie naszejpomagać wiele, jeżeli popom poddanych naszych zdzierać i z nich wspomagać się nie pozwolemy. W szczegolności tedy ekonomowie i administratorowie dobr, jeżeli śmierć kogo do innego przeniesieżycia, powinni będą do siebie sukcesorow zawołać zmarłego gospodarza, i naznaczyć im, co od pochowania zapłacić mają; a gdy pop wyznaczoną kwotą kontentować się nie będzie i zmarłego pogrzebać nie zechce, niech gromada do jego rezydencji zaniesie trupa. Tak i od innych administrowania sakramentow cenę popowi dwor naznaczać powinien. Co gdy skutek swoj weźmie, przeszkodziemy popom, że koni, wołow, krow, ruchomości legowanych, a czasem i wymogłych od chłopow brać nie będą; przeszkodziemy wszelkim ich wyderkaffomi zdzierstwom, tak za sacramenta, jako i za zmyślone ich sacramentalia; a tym samym zostawiemy ich w takim niedostatku, że i sukni przystojnej, tym bardziej pysznej sprawiać za co niebędą mieli; coż dopiero w potrzebie opatrzywać się w książki, albo, co większa, dzieciom swoim dawać dobrą edukacją? bo na tych wyderkaffach i na pracy rąk wszelkie ich dochody, fundusze i wszelkie do życia zostają sposoby. W pospolitości zaś wszyscy mamy się starać na sejmach, i podać ten ichmościomwielebnym biskupom naszym projekt, ażeby synodaliter, co od ktorego sakramentu każdy płacić ma, postanowili, i obowiązali episkopow, ażeby protopopow, czyli namiestnikow obwieścili, jaką się kwotą, i za co ma i powinien pop kontentować.

Tymi tedy postępując sposobami, w pożytecznym nam, a Rusinom nieznośnym ubostwie utrzymamy popow, i nadto jeszcze zjednamy ku sobie przez te pobłażania, przychylność, a ku popom nienawiść chłopow naszych, i łatwiej ich przychylnych na swojej, kiedy zechcemy, obaczemy stronie.

Po osme. Familie popow mają być ze wszystkim do zwierzch-ności dworskiey pociągane, i za najmnieysze wykroczenie, lub sprzeciwienie się, dla większego ich poniżenia, surowiej karane. Tudzież ogłaszać potrzeba, że synowie każdego popa, vulgo popowicze zwani, oprocz jednego, ktory na miejscu ojca swego ma być popem, od poddaństwa nie są wolni; że nie mają w miastach wolnych osiadać, ani też z jednego miejsca na drugieprzenosić się. Gdy zaś rozumnemi stawszy się, wiary tym zwyczajnym bezfundamentalnym powieściom dawać nie będą, będzie należało postanowić konstytucją (pod pretekstem jakoby pociągania ich do ćwiczenia się w naukach), na przykład, taką: ktorzy z popowiczow nie będą doskonale uczeni, niech będą wiecznymi panow swoich poddanymi. Że zaś mają wstęp wolny do szkoł naszych publicznych, jak wszystkie dzieci szlacheckie,więc szlachta ma ich prześladować. Ojcowie nieznacznie podadzą na to sposob, w czym nauczyciele, jako rozumni (wiem, bo i sam doświadczyłem), nie tylko dyssymulować będą, ale nawet i sami pomogą prześladować. Niech zaś nikt nie sądzi za rzecz przyzwoitą wszystkim im szkoł zabraniać, z przyczyn: 1°, że szlachetne dzieci, jak zwyczaj bywa, w bujnej młodości pobłądziwszy w czym i wykroczywszy, błąd i wykroczenie złożyć będą mogli na Rusinow; 2°, że Rusnakowie, [s. 225] od księży naszych dobrze oświeceni, lud bardziej w tym objaśniać będą, że Rzymskie sacramenta są tak ważne jako i Ruskie; że się te obrządki jeden drugiemu nie przeciwiają; że wiara Rzymska z Grecką jedna. Co wszystko w czasie do łatwiejszego upartych umysłow Ruskich nakłonienia pomoc może.

Po dziewiąte. Jeżeliby zaś, fato aliquo, czego się nie spodziewam, Rusnacy przyszli do należytej doskonałości; w ten sposob zda się nam z niemi postąpić, to jest: wmawiać tych, ktorzy chcą być w stanie duchownym, ażeby bez żenne prowadzili życie, i czynić im zacniejsze nad innych uszanowanie, większe dawać wolności, pomnażać dochody i t. d. A gdy tak wszyscy zabierający się do kapłaństwa bezżennego chwycą się życia, pod tenczas zupełny zamysłow naszych odbierzemy skutek. Albowiemkiedy bezżenni popi umierać będą, zbędzie na takich, ktorzy by ich zastępowali miejsca: chłopskim synom zabronimy uczyć się, popowiczow nie będzie, szlachty też niskiej mało, i to prostota; przyjdzie tedy na to, że obrządku naszego Rzymskiego plebanow naznaczać będziemy. Więcej też nam nie potrzeba.

Po dziesiąte. Najbardziej z siebie uparci, i drugich w upo-rze utrzymują Rusnacy de plebe, pisma swoje czytać umiejący; znieść tedy w nich przyczynę uporu, a tak i upor sam ustać musi. W czym łatwo sobie poradziemy Polacy, kiedy zabronie-my uczyć się po szkołach przy cerkwiach będących chłopskimsynom. Z czego nie tylko wyż wyrażony pożytek mieć będziemy, ale nad to tym sposobem uchroniemy się szkody, ktorą częstokroć w poddanych ponosić musiemy. Wyuczony bo wiem chłopek w prostej wieśniackiej szkołce, spod własnego pana o mil kilkadziesiąt uciekając, wolności szuka; na co wojewodztwa Ruskie, Wołyńskie, Podolskie i Bracławskie z ziemiami do siebie przyległemi użalają się. Powinniby tedy w instruktarzach swoich ekonomowie i administratorowie mieć zalecenie pilnego przestrzegania, ażeby się chłopskie dzieci nie do książek, lecz do pługa, sochy, radła, cepa przyzwyczajali.

Po jedenaste. Dla łatwiejszego potępienia w czasie Rusna-kow, wszystkie trafiające się w obrządkach ich nieprzyzwoitości, zelżywe słowa i postępowania przeciw Rzymianom, częste, popow historje (a ktore między tak wielką ich liczbą znaleźć nietrudno) w osobny regestr by zanotować należało, ażeby, gdy ten projekt do swego skutku przychodzić będzie, świat widział słuszne przyczyny tej czynności Polakow. Gdyby zaś na tychprawdziwych tłumiących Rusinow zbywało zarzutach (co między najmędrszym nawet i najlepszym być nie może ludem), skuteczna będzie na poparcie zamysłow naszych, pięknie ułożone na nich rozgłosić fikcje; a skuteczniejsza jeszcze, pod po-pow ba i samych ich władykow imieniem, stosując się do przyzwoitości czasu, szkodliwe Rzeczypospolitej, szkodliwe imieniu Polskiemu, szkodliwe wierze Katolickiey rozrzucić sekretnie Ruskie pisma. Byłoby to wielkim swoich czasow na zniesienie w Polszcze Greckiej religii dokumentem, i mocnym tak stanuduchownego, jako i świeckiego, tak senatorow, jako i rycerstwa, do wykonania zbawiennego dzieła zachęceniem.

Po dwunaste. Po uczynionych tych przez czas umiarkowa-ny przygotowaniach, rzeczy nie mają się czynić raptownie, nie wszędzie razem, owszem, ani na wielu miejscach. Potrzeba zacząć w zakątach krajow, gdzie więcej Katolikow jak Rusinow,a zacząć nie bez przyczyn, zadając, na przykład popom złe życie,gorszące obyczaje, nieumiejętność, albo niepilność w nauczaniuwiary, niedbalstwo w administrowaniu do zbawienia potrzebnycb sakramentow, i inne tym podobne absurda. A tak powoli,roztropnie i mądrze, gdy na niektorych miejscach, już to zachęceniem, już zdradą, już postrachem, Rusnakow przemieniemyna Rzymian, pojdzie in praejudicium, że za łaską Boga,kraj caływ Rzymskie, z wszystkich pożądaniem, zakwitnie obrządki.

Po trzynaste. Że zaś lud Ukraiński, Podolski i Wołyński przy swojej obstając wierze, gotow podjąć rebelią; w takowych przypadkach, jeżeli łatwo wyzabijać nie będzie można, ani też małością wojsk Polskich powstrzymać buntujących się, odżałować powinna Rzeczpospolita tej szkody: wszystkich takowych zelantow Tatarom oddać na usługi, prędko ich jak swoich schwytają; a kraj pozostały ludem Polskim i Mazowieckim osadzić. Ani tu sądzić należy, żeby Moskwa za Rusnakami, kiedy już Unitami zostaną, miała się interesować. Wiedzieć bowiem potrzeba, że Unitow w większej, jak nas, mają nienawiści i radzi by ich za odstąpienie schizmy w największym widzieć nieszczęściu. Ale choćby i przychylna była Unitom Moskwa, taką ją, jak zechcemy, dla nich uczynić możemy. Tymi tedy i tym podobnymi stopniami z Rusnakami postępując, ten niewątpliwy w czasie odbierzemy pożytek, że lud krolestwa Polskiego w obopolnej miłości, zgodzie i jedności zostawać będzie; że Polska szanowniejsza, mocniejsza i postronnym straszniejsza stanie się; że religia Rzymska katolicka więcej jak mil 160 wszerz i wzdłuż zakwitnie; słowem, że wszyscy mocni i ocaleni zostaniemy.

Tu przy końcu, i tę maksymę uważamy, że jako Ruś w swoim zostawiona obrządku, lub za oderwaniem się od Moskiewskiej schizmy, lub za powroceniem do tejże, zdałaby się grozić upadkiem Polszcze; tak, gdy ją przemieniemy na Rzymian, odbierzemy najprzod nadzeję Moskalom jej odzyskania; potem ściśle z nami złączoną, uczyniemy Moskwie nieprzyjazną. Co daj Boże. Amen.

Exemplaria hujus secretioris projecti, typisque in lucemnusquam ezcussi, adservantur in archivis Leopoliensis metropoliae ac Premisliensis dioeceseos, itemąue in Stauropygiali et aliis inibi monasteriis.

Conf. Истор. oбъ Уніи, autore Bantysz-Kamenski, pag. 4122[37].


[1] Слюнькова И. Н. Монастыри восточной и западной традиций. Наследие архитектуры Беларуси. Mосква, 2002.
[2] Тамсама. С. 302–307. Поўны тэкст гэтага ж дакумента разам з яго абмеркаваннем гл. у: Слюнькова И. Н. Проект уничтожения грекороссийского вероисповедания, представленный государственным чинам Речи Посполитой иезуитом С. Жебровским // Вестник церковной истории. Москва, 2007, № 3 (7). С. 186–195 [Далей цыт. як Слюнькова, 2007].
[3] РГАДА. Фонд “Общество любителей духовного просвещения”. Сигн. 626-1-88. Л. 1–5.
[4] Марозава С. Праект аб знішчэнні аб’яднанай Русі // Энцклапэдыя гісторыі Беларусі. Т. 5. Мінск, 1999. С. 560.
[5] Гл. біяграму ў: Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995 / оpr. Grzebień L. i in. Krakow, 1996. S. 343.
[6] Слюнькова, 2007. С. 187. Тут таксама прыводзяцца звесткі з календара пра тое, што памянёны кс. Жаброўскі выступаў на сойме ў Гародні ў 1718 г.
[7] Encyklopedia wiedzy o jezuitach… S. 799, 875.
[8] Kurczewski J. Kościoł zamkowy. T. 3. Wilno, 1918. Тут у пераказе актаў капітула згадваюцца два Жаброўскія: адзін без імя, памерлы ў 1703 г. (с. 271 і 283), другі Аляксандр, прэлат і афіцыял віленскі, памерлы 19 красавіка 1742 г. (с. 285, 290, 293 і 295–314).
[9] Бантыш-Каменский Н. Н. Историческое известие о возникшей в Польше Унии: С показанием начала и важнейших, в продолжение оной чрез два века, приключений, паче же о бывшем от римлян и униятов на благочестивых тамошних жителей гонении. Москва, 1805. С. 412.
[10] Дополнения к актам историческим относящимся к Роcсии собраний в иностранных архивах и изданы Археографической Комиссиею. С.-Петербург, 1848. № LXXXI. С. 221–226.
[11] Тамсама. С. 226.
[12] Бібліятэка Нацыянальнай акадэміі навук Украіны. Ф. 2. № 5964. Л. 1–6. Гл.: Слюнькова, 2007. С. 186 (загаловак рукапісу), а таксама спасылку 3 (тэкст прыпіскі).
[13] Дополнения к актам… С. 221.
[14] Тамсама.
[15] Тамсама. С. 223.
[16] Cлюнькова, 2007. С. 187.
[17] Тамсама. С. 186–287 (Проект об уничтожении православного и униатского вероисповеданий, равно и русской народности в русских областях, подвластных некогда Польше // Киевские эпархиальные ведомости. 1862. № 6. С. 170–182; Сборник документов, уясняющих отношение к латино-польской вере и народности. Вильна, 1865; Виленский календарь на 1890 г. Вильна, 1899. С. 215–216).
[18] Гл. спасылку 4.
[19] Cлюнькова И. Н. Проект иезуитский // V Международные Кирилло-Мефодиевские чтения, посвященные Дням славянской письменности и культуры (Минск, 24–26 мая 1999 г.). Ч. 1. Минск, 2000. С. 133–141. Дзве апошнія пазіцыі – гл. спасылкі 1 і 2.
[20] Volumina Legum. T. VII. Petersburg, 1860. S. 40 [перадруквыд. 1 – Warszawa: drukarnia Pijarow, 1782].
[21] Дзяніс Зубрыцкі (1777–1862); гл.: Zubrzycki Dionizy. Rys do hi-storyi narodu ruskiego w Galicyi i hierarchji cerkiewney w tem-ze krolestwie. Lwow, 1837. Гл. таксама аналагічнае ўкраінскамоўнае выданне: Зубрицький Д. І. Нарис з історії руського народу і церковної ієрархії в тому ж королівстві.
[22] Дапіска алоўкам “w. XX”.
[23] Выпраўлена алоўкам на значительнейшим.
[24] Закрэслена д і ўпісана слова подобное.
[25] Словы падкрэслены, над імі алоўкам надпісана надлежит.
[26] Выпраўлена на предпринимать.
[27] Выпраўлена на выполнять.
[28] Слова дапісана алоўкам.
[29] Устаўлена.
[30] Словы закрэслены алоўкам, заменены літарай а.
[31] Алоўкам закрэслена бы.
[32] Слова дапісана алоўкам.
[33] Слова дапісана.
[34] Же закрэслена алоўкам.
[35] Правилам выпраўлена алоўкам на o правилах.
[36] Promocję (?)
[37] Бантыш-Каменский Н. Н. Историческое известіе о возникшей в Польше Уніи. Москва: Синодальная Типографія, 1805. [Мікалай Мікалаевіч Бантыш-Каменскі (1737–1814) – расійскі і ўкраінскі гісторык, архівіст, бібліёграф, з 1762 г. супрацоўнік, у 1783–1814 г. дырэктар Архіва замежных спраў у Маскве.]

Наверх

Konopacki, Artur. Zycie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX w (Cцяпан Захаркевіч)

1 студзеня, 2011 |


KONOPACKI, ARTUR. Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI — XIX wieku. Warszawa: WUW, 2010. 253 s.

У Польшчы выйшла чарговая навуковая праца, прысвечаная гісторыі і культуры татараў Вялікага Княства Літоўскага. Калі параўнаць колькасць і якасць польскай і беларускай гістарыяграфіі гісторыі татараў ВКЛ, то, на жаль, яна будзе не на нашу карысць. І справа не столькі ў невялікай колькасці даследчыкаў гэтай праблемы, колькі ў распаўсюджаным стэрэатыпе, што ёю павінны займацца самі прадстаўнікі гэтых груп. Аднак абагульняльныя працы заўсёды маюць назву „гісторыя Беларусі”, а не „гісторыя беларусаў”. Этнічныя меншасці шмат прынеслі ў развіццё беларускай гісторыі і культуры, а таму ігнараванне гэтага — адзін з бар’ераў на шляху да яе разумення.

Манаграфія беластоцкага гісторыка Артура Канапацкага складаецца з уводзінаў, пяці раздзелаў, заканчэння, бібліяграфіі, спіса скарачэнняў, асабовага і геаграфічнага індэксаў, дадаткаў. У якасці аргументаў на карысць абранай тэмы аўтар называе спецыфічны характар ісламу татараў ВКЛ, з аднаго боку, і пэўныя асіміляцыйныя працэсы культуры татараў — з другога (9).

Уводзіны традыцыйна прысвечаны кароткаму аналізу гістарыяграфіі і крыніц. У асноўным тэксце А. Канапацкі таксама неаднаразова звяртаецца да гэтага пытання. Напрыклад, пад час аналізу татарскага духавенства ў трэцім раздзеле аўтар ставіць пад сумнеў сапраўднасць ананімнага трактата пра татар ВКЛ 1558 г., адрасаванага султану Сулейману — „Рысале-і-Татары-і-Лех” (Справа пра польскіх татараў). У беларускай жа гістарыяграфіі гэтая крыніца лічыцца адной з ас ноўных. Беларуская даследчыца З. Канапацкая мярнуе, што „ён [трактат] застаецца адзінай крыніцай па гісторыі і культуры літоўскіх татараў таго часу”[1].

Першы раздел — „Татарскія салдаты-пасяленцы” — мае інфармацыйны характар і знаёміць са шляхамі і формамі засялення ВКЛ татарамі, сацыяльна-правававым статусам, асаблівасцямі становішча ў гарадах. Цікавым падаецца абагульняльны агляд вострай для польскай гістарыяграфіі праблемы вызначэння прававога статусу татараў (можна ўзгадаць знакамітую дыскусію паміж П. Бараўскім і Я. Собчакам, якая працягвалася больш за дзесяць гадоў[2]). У выніку гэтага абмену думкамі меркаванні польскіх даследчыкаў падзяліліся: у падтрымку тэзіса аб шляхецтве татар ВКЛ выступаюць П. Бараўскі і С. Думін (з імі пагаджаеца і А. Канапацкі), супрацьлеглы погляд прэзентуюць Я. Собчак, Г. Віснэр і А. Закшэўскі (56).

Другі раздзел — „Іслам — рэлігія татараў ВКЛ” — прысвечаны агульнай характарыстыцы ісламу і аналізу яго асаблівасцяў у татараў ВКЛ. Прычым з пяці параграфаў толькі ў апошнім („Іслам і татары ВКЛ”) аналізуецца рэлігійная традыцыя татараў княства. Часткова ў трэцім і чацвёртым параграфах (адпаведна „Рэлігійныя рытуалы” і „Мусульманскія святы — абрадавы год”) ёсць згадкі пра татараў на землях ВКЛ. На падставе адсутнасці крыніц аб рэлігійных святах аўтар вылучае „толькі два святы — Байрам і Курбан Байрам” (69). Аднак далей, на наш погляд, падаецца дастаткова спрэчнае меркаванне пра тое, што „іншыя святы таксама былі распаўсюджаны, нягледзячы на тое, што ў крыніцах не захаваліся ўспаміны пра іх” (69). На падставе факта існавання традыцыйных святаў татараў па сённяшні дзень аўтар дае апісанне асноўных гадавых святаў класічнага ісламу. Аднак вядома, што ў XIX ст. татары на землях, далучаных да Расійскай імперыі, былі падначалены Таўрычаскаму муфціяту, класічнай ісламскай установе рэлігійнага кіравання з рэзідэнцыяй у Крыме. Амаль за сто гадоў падначалення муфціяту татары, якія ніколі раней не мелі прафесійных святароў, маглі адрадзіць ці можа нават стварыць упершыню класічныя ісламскія рытуалы святкавання. Трэба таксама ўлічваць уплыў сучасных традыцыйных ісламскіх грамадстваў і дзяржаў. Напрыклад, пад час этнаграфічнай практыкі студэнтаў БДУ ў Міры Карэліцкага раёна аўтар гэтага тэксту размаўляў з мулой навагрудскай мячэці, які распавёў пра моцны трансфармацыйны ўплыў ісламскіх краін Блізкага Усходу на традыцыйныя рэлігійныя ўяўленні беларускіх татараў праз моладзь, якая праводзіла там летнія канікулы. Паказальны і той факт, што яго намеснік рыхтаваўся да гэтай пасады пры турэцкай амбасадзе, дзе, хутчэй за ўсё, знаёміўся не з бацькоўскімі традыцыямі веры. Улічваючы гэта, а таксама значнае павелічэнне колькасці татараў за кошт міграцый з Крыма ў XIX ст., можна казаць пра моцны ўплыў класічнага ісламу на рэгіянальныя традыцыі, якія развіваліся ізалявана на працягу каля пяціста гадоў. Неабходна памятаць і тое, што першыя татарскія абшчыны з’явіліся ў ВКЛ літаральна праз некалькі дзесяцігоддзяў пасля прыняцця ханам Джанібекам ісламу, а таму яны не мелі дастаткова часу, каб успрыняць класічныя нормы гэтай рэлігіі.

Значную ўвагу А. Канапацкі аддае працэсу хрысціянізацыі татар ВКЛ. Аўтар аспрэчвае існуючую ў беларускай гістарыяграфіі думку аб неэфектыўнасці місіянерскай дзейнасці сярод татараў ВКЛ. У якасці аргументаў ён называе адлегласць татараў ВКЛ ад асноўных ісламскіх цэнтраў, страту ўласнай мовы і імкненне да шляхецкіх прывілеяў (76). Цікавы прыклад місіянерскай дзейнасці сярод татараў — знойдзены аўтарам у бібліятэцы Салтыкова-Шчадрына ў Санкт-Пецярбургу каталіцкі малітоўнік 1591 г. з паралельным перакладам па-арабску (73).

Адзін з найбольш цікавых раздзелаў — „Развіццё джаміятаў — мусульманскіх абшчын”. Малараспрацаванаму аспекту гісторыі татараў ВКЛ у працы А. Канапацкага прысвечана значнае месца. На падставе вялікай колькасці крыніц аўтар разглядае агульныя пытанні джаміяту, асобна духавенства, вакуфаў, мячэцяў і іх фундатараў, могілкі.

Неабходна звярнуць увагу на два сцверджанні аўтара. Па-першае, гэта вызначэнне суфійскіх элементаў у рэлігійных традыцыях татараў ВКЛ. У гістарыяграфіі пытання замацавалася думка пра сунізм татараў, аднак А. Канапацкі сцвярджае наяўнасць суфізму на землях княства і прыводзіць прыклад кадзі з Даўбуцішак — Дэрвіша Чэлебі Хаджы Мурзіча. Даследчык лічыць, што Дэрвіш — не імя, а тытул прыналежнасці да суфійскага ордэна. Другім доказам наяўнасці суфізму ў ВКЛ ён лічыць культ святога Эўліі Контуся, магіла якога знаходзіцца ў Лоўчыцах пад Навагрудкам. Эўлія ў перакладзе з арабскага — святы, а менавіта суфіі ў ісламе з’яўляюцца адзіным напрамкам, які прызнае культ святых.

Па-другое, пераасэнсаванне аўтарам думкі пра тое, што на пабудову мячэці патрэбны дазвол караля ці біскупа. А. Канапацкі лічыць, што першая забарона на бу-даўніцтва мячэцяў адбылася толькі ў 1668 г., а ў 1768 г. абмежаванні былі ўжо знятыя. Аўтар мяркуе, што татары маглі свабодна будаваць мячэці. Гэта бы ла вык лючная сітуацыя для краіны, дзе паводле кана нічнага каталіцкага права было забаронена будаваць касцёлы без дазволу. Падобныя абмежаванні датычыліся праваслаўных храмаў, пратэстанцкіх збораў і яўрэйскіх сінагог.

У параграфе, прысвечаным мячэцям, А. Канапацкі закрануў вельмі спецыфічную традыцыю татараў ВКЛ падзяляць мячэць на мужчынскую і жаночую паловы, часам нават з асобнымі ўваходамі. На яго думку, та кі падзел стаў вынікам культурнай асіміляцыі пад уплывам ка таліцызму (раней у касцёлах існаваў такі падзел) (102).

На пачатку трэцяга раздзела аўтар адзначае страту татарамі ВКЛ мовы і засваенне мясцовага касцюма. З другой часткай гэтага сцверджання цяжка пагадзіцца. Па-першае, доўгі час у ВКЛ у модзе панавалі ўсходнія (сармацкія) матывы, таму татары ў XVII–XVIII ст. выглядалі вельмі натуральна ў сваім адзенні. Па-другое, у гэты перыяд у судовых вопісах нанесенай шкоды па справах нападу на татараў сустракаюцца апісанні вопраткі, што дазваляе гаварыць пра ўсходнія рысы татарскага адзення. Па-трэцяе, у апісанні падарожжа па Беларусі П. Шпілеўскага сярэдзіны XIX ст. можна сустрэць згадку пра знешні выгляд клецкіх татараў: „…Мужчыны перанялі касцюм беларускіх мяшчан… Жанчыны захавалі ўласны нацыянальны строй…”[3].

У чацвёртым раздзеле — „Рукапісная літаратура мусульман на землях ВКЛ” — даецца аналіз асобных відаў рукапіснай літаратуры татараў — Карана, тэфсіра, кітабаў, хамаілаў, далавараў і інш. Адзін з самых цікавых аспектаў гэтага раздзела прысвечаны аналізу знахарскіх і варажбітных тэкстаў. Шкада, што аўтар, нягледзячы на добрае знаёмства з беларускай гістарыяграфіяй, не выкарыстаў артыкулы вядомага беларускага даследчыка М. Тарэлкі, хаця ў бібліяграфічным спісе манаграфіі аўтарэферат яго дысертацыі пазначаны[4].

Апошні, пяты, раздзел („Літоўска-польскія татары ў XIX ст.”) прысвечаны амаль не даследаванаму ў беларускай гістарыяграфіі перыяду. На падставе шырокага кола крыніц (пераважна з Нацыянальных гістарычных архіваў Гродна і Мінска) аўтар апісаў палітычны выбар та та раў пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, даў агульную ха рактарыстыку іх жыцця ў Расійскай імперыі, асобна разгледзеў пытанне аб праве на будаўніцтва мячэцяў, паказаў працэс функцыянавання джаміяту ў татарскіх абшчынах Студзянкі і Вінкшнуп, вызначыў ролю мячэ цяў у рэлігійным жыцці. На думку А. Канапацкага, у XIX ст., па-першае, значная колькасць татараў атрымала шляхецтва, што дапамагала зрабіць адміністрацыйную кар’еру; а па-другое, адбыліся сур’ёзныя перамены ў традыцыйнай сацыяльнай структуры татараў.

Відавочна, што манаграфія А. Канапацкага — добры ўнёсак у гістарычнае вывучэнне татараў ВКЛ. Яна ўводзіць у навуковы зварот значны пласт гістарычных крыніц. Кніга змяшчае шэраг ілюстрацый, карт, інфармацыйны дадатак.

Характарызуючы даследаванне А. Канапацкага, неабходна звярнуць увагу і на пэўныя хібы. Некаторыя раздзелы манаграфіі пабудаваны пераважна на аналізе гістарыяграфіі, з бібліяграфіі выпалі некаторыя абавязковыя працы — перш за ўсё беларускіх гісторыкаў. Напрыклад, няма згадак пра артыкулы і дысертацыю беларускай даследчыцы З. Канапацкай[5].

Аўтара гэтых радкоў закранула і невялікая заўвага А. Канапацкага наконт назвы артыкула А. Грыцкевіча „Працэсы перасялення беларускіх татараў у гарады (XVI–XIX стст.)”. Польскі гісторык піша пра «цалкам незразумелае ў кантэксце XVI ст. паняцце „беларускія татары”» (48). Пэўнае здзіўленне выклікае такая заўвага з боку польскіх даследчыкаў, якія і сёння нярэдка акрэсліваюць беларускія землі паняццем „Польшча”. Калі глядзець на тэрміналогію з такога пункту гледжання, то ўзнікае пытанне аб карэктнасці выкарыстання А. Канапацкім у назве манаграфіі тэрміна „землі Вялікага Княства Літоўскага” ў дачыненні да XIX ст.

Тым не менш, манаграфія А. Канапацкага пакідае добрае ўражанне і, безумоўна, зацікавіць тых, хто разумее пад гісторыяй Беларусі штосьці большае за гісторыю беларусаў.

Мінск

Сцяпан Захаркевіч


[1] Канапацкая З. „Risale-i-Tatar-i-Lech” як крыніца па гісторыі // Беларускі гістарычны часопіс. 2004. № 7. С. 39.
[2] Sobczak J. Czy tatarska ludność Litwy należała do stanu szlacheckiego? // Przegląd Historyczny. 1986. Z. 3. S. 467–480; ён жа. Z zagadnień spornych osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim // Acta Baltico-Slavica. 1990. T. XIX. S. 341–360; Borawski P. Kilka uwag o książce Jacka Sobczaka pt. Polożenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim // Kwartalnik Historyczny. 1986. № 1. S. 149–164; ён жа. W odpowiedzi Jackowi Sobczakowi // Lituano-Slavica Poznaniensia. Studia Historica. 1990. T. IV. S. 211–221.
[3] Шпилевский П. М. Путешествие по Полесью и Белорусскому краю. Минск: Беларусь, 2004. С. 59.
[4] Кожинова А. Восточнославянские диалектные чеpты в рукописи „Фал Соломона о двенадцати планетах” / A. Кожинова, M. Тарелко // Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2001. S. 145–157; Kożinowa A. Realizacja funkcji magicznej w tekście jednego chamaiła / A. Kożinowa, M. Tarełko // Etnolingwistyka. 2001. № 13. S. 231–246.
[5] Канапацкая З. Татары в Беларуси и их культура (XIV–XVII века). Автореф. дисс. … канд. ист. наук. Минск, 2005.

Наверх

Gil, Andrzej. W kręgu dziejów i kultury Kościołów wschodnich w Rzeczypospolitej (Міхаіл Дзмітрыеў)

1 студзеня, 2011 |

GIL, ANDRZEJ. W kręgu dziejów i kultury Kościołów wschodnich w Rzeczypospolitej. Siedlce, 2009. 152 s.

У зборнік артыкулаў вядомага люблінскага вучонага Анджэя Гіля ўвайшлі, галоўным чынам, яго публікацыі па гісторыі грэка-каталіцкай царквы ў Холмскай епархіі і на Валыні. Амаль усе з іх друкаваліся раней у цяжкадаступных выданнях, таму з’яўленне гэтых тэкстаў у адным томе вельмі дапаможа іншым даследчыкам гісторыі хрысціянства ва ўсходнеславянскіх землях Рэчы Паспалітай.

Чырвонай ніткай праз усе часткі кнігі праходзіць тэма недастатковай крыніцавай базы для распрацоўкі гісторыі праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай да канца XVI ст. У свой час і мітрапаліт Макарый, аўтар шматтомнай „Гісторыі Рускай царквы”, у якой два вялікія тамы былі прысвечаны Кіеўскай мітраполіі, і М. Грушэўскі з прыкрасцю канстатавалі, што пра даунійнае праваслаўе ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай вядома вельмі мала. Таму кожны з ацалелых помнікаў вельмі каштоўны, і А. Гіль ужо зрабіў вялікі ўнёсак у вывучэнне таго, што ацалела. У прыватнасці, у рэцэнзаванай кнізе чытач знойдзе артыкул пра холмскі сінодзік, які ў сваёй найстаражытнейшай частцы паведамляе шмат каштоўных звестак пра склад і сувязі прывілеяваных груп Валыні ў Сярэднявеччы. Сінодзік увайшоў у склад твора Якуба Сушы „Phoenix redivivus”, пра які напісаны яшчэ адзін артыкул у кнізе.

Адзін з самых карысных і працаёмкіх артыкулаў прысвечаны складанню больш-менш поўнага і дакладнага спіса манастыроў Холмскай епіскапіі (да канца XVI ст.). Аднак шкада, што ў канцы яго мы не знаходзім сумарнага пераліку ці табліцы манастыроў.

Далей А. Гіль з уласцівай яму вострай і нават прыдзірлівай крытычнасцю паказвае, што апублікаваная ў „Актах Віленскай археаграфічнай камісіі” грамата 1521 г. адной з цэркваў Берасцейска-Уладзімірскай епархіі (царква ў Аполе пад Уладавай) з’яўляецца фальсіфікатам, створаным пад час барацьбы за маёмасць і аўтарытэт у XVII ст. Адзін з выяўленых анахранізмаў — згадванне свайго роду візітацыі, тады як гэтая практыка з’явілася ў праваслаўных і грэка-каталіцкіх епархіях не раней за XVII ст. (52).

Вельмі вузкі і спецыяльны сюжэт у артыкула пра складванне і развіццё прыходскай сеткі ў Вохіне (на польска-літоўскай мяжы) — выдатны прыклад таго, з якіх мікраскапічных „цаглінак” у А. Гіля атрымліваецца крок за крокам узнаўляць гісторыю арганізацыйных структур праваслаўнай і грэка-каталіцкай цэркваў Рэчы Паспалітай. Такі ж характар носяць два наступныя артыкулы — па-першае, артыкул пра ўніяцкія цэрквы Берасця (на падставе актаў візітацыі 1726 г.), да якога прыкладзены адпаведны, вельмі шырокі, фрагмент падрабязнага візітацыйнага інвентара; па-другое, артыкул пра царкву ў Яравішчы (па візітацыях канца XVIII ст.), які апісвае рэдкі прыклад ператварэння манастырскай царквы ў прыходскую (гэты артыкул, як і папярэдні, суправаджаецца вялікімі ўрыўкамі з пратаколаў візітацый).

Несумненна, прыцягнуць увагу многіх два артыкулы пра знакаміты абраз Холмскай Божай Маці. Першы з іх адлюстроўвае, як складаўся (фактычна — ствараўся другім пакаленнем біскупаў-уніятаў) культ Холмскай Божай Маці. А. Гіль яскрава паказвае, што гэта адбылося не раней за пачатак XVII ст. (насуперак некрытычна ўспрынятаму паведамленню Якуба Сушы пра нібыта нашмат больш ранні яе культ). У другім артыкуле дэталёва разгледжаны функцыі гэтай іконы ў бітве пад Берасцечкам, калі абраз Божай Маці мэтанакіравана падаваўся як выява нябеснай заступніцы антыказацкага і антытатарскага войска.

Артыкул пра царкоўную архітэктуру Сокаля вельмі рэлевантны пры звароце да зусім не лакальнай праблематыкі, а да праблематыкі так званай „лацінізацыі” уніі (у тым ліку і такой відавочнай яе праявы, як архітэктура храмаў). А. Гіль вельмі цвяроза канстатуе, што унія 1596 г. не прывяла да гарманічнага збліжэння дзвюх канфесій, а спарадзіла шэраг канфліктаў ва ўлонні хрысціянскай культуры (129). Знешняе выражэнне гэтых канфліктаў і спароджаная імі „лацінізацыя” — трансфармацыя архітэктуры сокальскіх цэркваў.

Апошні артыкул кнігі прысвечаны дзейнасці грэка-каталіцкага духавенства такога рэгіёна Лемкаўшчыны, як дэканат Мушына Перамышльскай епархіі ў 1848–1914 г. Гэта чарговы прыклад таго, як „мікрагісторыя” магла б дапамагчы і дапамагае выяўленню агульных тэндэнцый развіцця канфесійных і этна-рэлігійных канфліктаў у межах былой Рэчы Паспалітай. Пра наяўнасць гэтых канфліктаў і іх вастрыню і нагадвае артыкул А. Гіля.

У цэлым зборнік артыкулаў Анджэя Гіля, дзякуючы ўласцівай аўтару акрыбіі, выдатнаму веданню ўсіх матэрыялаў і вялікай прафесійнай адказнасці, — бліскучы доказ таго, што менавіта з дапамогай „мікрагісторыі” мы пачынаем бачыць і разумець, якой „насамрэч” была гісторыя праваслаўя і уніі ва ўсходніх частках Рэчы Паспалітай.

Масква

Міхаіл Дзмітрыеў

Скочиляс, Ігор. Релігія і культура Західноï Волині на початку XVIII ст.: За материяламі Володимирського собору 1715 р. Львів, 2008 (Сяргей Каўн)

4 снежня, 2010 |

СКОЧИЛЯС, ІГОР. Релігія і культура Західноi Волині на початку XVIII ст.: За материяламі Володимирського собору 1715 р. Львів, 2008, 80 с.

Кніга Ігара Скачыляса „Рэлігія і культура Заходняй Валыні ў пачатку XVIII ст.: па матэрыялах Уладзімірскага сабору 1715 г.” створана на аснове вы-праўленнай і дапоўненай версіі ягонага ж артыкула. Улічваючы недастатковую распрацаванасць гісторыі ўніяцкай царквы апошняй трэці XVII ― першай чвэрці XVIII ст. ва ўкраінскай і беларускай гістарыяграфіях, існаванне шматлікіх стэрэатыпаў і састарэлых поглядаў на гэтую праблему, з выхадам гэтай кнігі можна звязваць яшчэ адзін крок у вывучэнні царкоўнай уніі.

Праца падзелена на 5 частак. Першая прысвечана праблеме „рускага ўніяцкага адраджэння” апошняй трэці XVII ― першай чвэрці XVIII ст. Аўтар імкнецца стварыць новую канцэпцыю развіцця культурных, сацыяльных і рэлігійныя працэсаў на ўкраінска-беларускіх землях Рэчы Паспалітай у вызначаны перыяд. Гэтая канцэпцыя, на думку аўтара, дазволіць перагледзець „чорную” легенду развіцця Украіны ў перыяд Руіны (1654–1687) і правесці параўнальны аналіз сацыякультурнага развіцця „Уніяцкай Украіны-Русі” і Гетманата (1687–1709) (5). Аўтар прапануе тэзіс пра „рускае ўніяцкае адраджэнне” як прадмову трыумфалізму Замойскага сабору 1720 г. Вызначальнай рэлігійнай парадыгмай гэтага перыяду, на думку аўтара, з’яўляецца маштабная мадэрнізацыя ўніяцкай царквы, арганізаваная вышэйшай царкоўнай іерархіяй. Для гэтага паспяхова выкарыстоўваліся практыкі канфесіяналізацыі, што зрабіла XVIII ст. „залатым часам” у развіцці ўні яц кай царквы (6–7). Першая частка завяршаецца падрабязным аналізам архіўнай крыніцы ― збору актаў епар-хі яльнага сабору ва Уладзіміры 13–15 кастрычніка 1715 г. (10–11).

Другая частка нарыса прысвечана арганізацыйнай структуры Уладзімірскай епархіі ў пачатку XVIII ст. (згодна з матэрыяламі Уладзімірскага сабору 1715 г.). Вельмі падрабязна на падставе крыніцы аналізуецца палажэнне Уладзімірскага крыласа-афіцыялата ў 1715 г. Вельмі карыснымі для гісторыкаў Беларусі будуць апісанне берасцейскай часткі Уладзімірскай епархіі (12–13), а таксама статыстыка Берасцейскага крыласа-афіцыялата за 1729 г. (17–18). Аўтар прыходзіць да высновы, што ўніяцкім епіскапам не ўдалося дамагчыся поўнага дамінавання над праваслаўем. Адбываліся вострыя канфлікты за цэрквы (напрыклад, у Кобрыне ў 1647 г. за царкву Нараджэння Багародзіцы), а ў Берасцейскім крыласе-афіцыялаце яшчэ ў XVIII ст. паспяхова дзейнічалі шматлікія праваслаўныя царкоўныя брацтвы, цэрквы і манастыры (18–19).

У трэцяй частцы даецца апісанне саборнай практыкі Уладзімірска-Берасцейскай епархіі да Замойскага царкоўнага сабору 1720 г. Асаблівую увагу аўтар аддае дзейнасці ўладзімірскага ўніяцкага епіскапа Льва Кішкі ў 1711–1714 г. і падзеям Уладзімірскага памеснага сабору 13–15 кастрычніка 1715 г.

Чацвёртая частка кнігі — аналіз рэлігійнай і культурнай праграмы „памеснага сабору” 1715 г. Уладзімірскі сабор правёў кадыфікацыю і ўніфікацыю літургічных абрадаў уніятаў, узмацніў кантроль царквы за сакраментальнымі практыкамі (царкоўнымі шлюбамі, споведдзю і г. д.), прыстасаваў для мясцовых умоваў культ святога Язафата Кунцевіча, які нарадзіўся ў мяшчанскай сям’і і правёў маладыя гады ва Уладзіміры, пачаў праграму хрысціянізацыі праз засваенне ўніятамі палажэнняў катэхізіса, мадэрнізацыю органаў царкоўнага кіравання і адміністрацыйнага кантролю, сацыяльнае дысцыплінаванне і працэс „цывілізавання” парафіяльнага кліру.

У апошняй частцы кнігі даследуюцца „правілы” новастворанай Уладзімірскай епархіяльнай семінаріі. Аўтар абгрунтавана даказаў, што інстытуцыйнай базай для новастворанай семінарыі была Уладзімірская базыльянская калегія. Падрабязна аналізуюцца і 12 параграфаў статута, у якіх фармуляваліся патрабаванні да кандыдатаў у семінарыю, духоўныя, канфесійныя і матэрыяльныя асновы адукацыі святароў, змест праграмы заняткаў і г. д.

Аўтар змясціў у дадатку шэраг дакументаў — „Дзеянні і правілы сабору Уладзімірска-Берасцейскай епархіі 13–15 кастрычніка 1715 г.”, што ўяўляюць каштоўную крыніцу па гісторыі ўніяцкай царквы на тэрыторыі Украіны. Дадатак складаюць 5 частак: 1) уступная і завяршальная формулы чына сабаравання; 2) „дзеянні” сабору; 3) рэестр цэркваў і духавенства Уладзімірскага крыласа-афіцыялата; 4) 20 правілаў сабору; 5) статут Уладзімірскай епархіяльнай семінарыі (12 параграфаў) (47–71). Шкада, што адсутнічае археаграфічны і палеаграфічны аналіз надрукаванай крыніцы.

Праца І. Скачыляса не пазбаўлена некаторых недахопаў. Да іх можна аднесці, напрыклад, не зусім дакладнае вызначэнне геаграфічнага зместу тэрміна „Заходняя Валынь”: у розныя часы тэрмін „Валынь” адносіўся да рознай па памерах тэрыторыі. Напрыклад, горад Луцк (радзіма рэцэнзента) у розныя часы належаў як да „Усходняй Валыні”, так і да „Заходняй Валыні”, таму пажадана ў нарыс уключыць геаграфічныя карты. Наўрад ці апраўданае выкарыстанне словазлучэння „сармацкая Рэч Паспалітая” без двукосся і тлумачэнняў (6). Шэраг палажэнняў аўтарскай канцэпцыі маюць выгляд працоўнай гіпотэзы і пабудаваны на „навуковай інтуіцыі” аўтара (7). Украінскі даследчык не выкарыстаў многія працы па гісторыі ўніяцкай царквы беларускіх гісторыкаў (напрыклад, доктара гістарычных навук прафесара Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы С. В. Марозавай). Вывады, атрыманыя на аснове аналізу крыніц па гісторыі Украіны, могуць — толькі вельмі асцярожна — пераносіцца на гісторыю беларускіх земляў, і яны павінны быць або пацверджаны, або абвергнуты з дапамогай крыніц па гісторыі Беларусі.

Ігарам Скачылясам выканана важная праца па ўвядзенні ў навуковы зварот раней невядомай крыніцы, пададзены яе аналіз, сфармуляваны арыгінальныя (з апісаннем розных дыскурсаў і парадыгмаў) канцэпцыі развіцця ўніяцкай царквы ў апошняй трэці XVII ― першай чвэрці XVIII ст., што робіць яго кнігу прыкметнай пазіцыяй у гістарыяграфіі уніі, якая будзе запатрабавана і беларускімі гісторыкамі.

Мінск

Сяргей Каўн

Kościół katolicki na Wschodzie w warunkach totalitaryzmu i posttotalitaryzmu. Рod red. A. Gila, W. Bobryka. Siedlce – Lublin, 2010 (Эдмунд Ярмусік)

30 лістапада, 2010 |


Kościoł katolicki na Wchodzie w warunkaсh totalitaryzmu i posttotalitaryzmu / Pod red. ANDRZEJA GILA i WITOLDA BOBRYKA. Siedlce — Lublin, Akademia Podlaska, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2010. 141 s.

Даследаванне гісторыі і сучаснага стану Каталіцкай царквы ў былой савецкай дзяржаве і постсавецкіх рэспубліках застаецца актуальнай праблемай як у навуковым, так і ў практычным плане. Новыя падыходы да асэнсавання яе ролі ў гістарычным, культурным, грамадска-палітычным жыцці пачаліся ў канцы 1980-х г. Гэтаму ў значнай ступені спрыялі працэсы дэмакратызацыі, якія ахапілі не толькі рэспублікі СССР, але і ўвесь сацыялістычны лагер.

За гэты час з’явіліся шматлікія публікацыі — як у Беларусі, так і за яе межамі, — дзе даследчыкі раскрываюць драматычнае становішча Каталіцкай царквы ў перыяд ад кастрычніцкай рэвалюцыі да канца 1980-х г. Істотна, што выкарыстоўваецца шмат крыніц, раней недаступных даследчыкам, і што гісторыя Каталіцкай царквы асвятляецца не з марксісцкіх, класавых падыходаў, а з пазіцый агульначалавечых, гуманістычных каштоўнасцяў.

Рэцэнзаваны зборнік складаецца з шасці артыкулаў, аўтары якіх — польскія даследчыкі — прапануюць сваё бачанне праблем Каталіцкай царквы ў СССР і БССР і Грэка-каталіцкай — на Украіне. Прычым апошняй тэматыцы прысвечаны чатыры артыкулы. Храналагічна яны ахопліваюць перыяд ад пачатку 1920-х г. да цяперашняга часу. Аўтары выкарыстоўваюць разнастайную базу крыніц — шэраг украінскіх, польскіх архіваў, архіва Ватыкана, а таксама апублікаваных дакументаў і даследаванняў гісторыкаў. Варта адзначыць, што разгляданыя праблемы ў большасці сваёй вядомыя толькі сцісламу колу даследчыкаў, таму зборнік дае магчымасці пашырыць веды шырокай грамадскасці пра драматычную гісторыю Каталіцкай царквы ў СССР.

Без грунтоўнага яе асвятлення, узаемадачыненняў з дзяржавай, уплыву знешніх і ўнутраных фактараў на рэлігійнае жыццё і канфесійныя адносіны немагчыма паўнавартаснае вывучэнне мінулага. Каталіцкая царква гістарычна была звязана з духоўнай культурай і сацыяльна-палітычным жыццём краіны і народа. І толькі ў савецкай дзяржаве яе ролю імкнуліся ўсяляк зменшыць. З іншага боку, калі дзяржава зацікаўлена, каб пісьменна будаваць палітыку і адносіны з Каталіцкай царквой і іншымі канфесіямі, яна павінна ўлічваць вопыт мінулага.

Апублікаваныя ў зборніку артыкулы не звязаны паміж сабою ўнутраным адзінствам і паслядоўнасцю ў распрацоўцы канкрэтнай тэмы, таму рэцэнзент палічыў мэтазгодным прааналізаваць кожны з іх. Артыкул Мацея Мруза (Уроцлаў) „Місія Джаванні Джэноччы як апостальскага візітатара для Украіны ў 1920–1921 г.” асвятляе малавядомую старонку ватыканскай дыпламатыі ў вырашэнні праблем грэка-каталікоў у Галіччыне і Наддняпроўскай Украіне. Аўтар адзначае, што Ватыкан імкнуўся выкарыстаць перамены, якія адбыліся ў пачатку 1920-х г. у цэнтральнаеўрапейскім рэгіёне з мэтай умацавання тут сваіх пазіцый. Асаблівая ўвага Апостальскай Сталіцы была прыцягнута да Украіны, дзе жыла значная колькасць грэка-каталікоў. Ватыкан быў зацікаўлены, каб мець інфармацыю пра палітычную сітуацыю ў рэгіёне, пра планы Польшчы і Расіі, становішча ўкраінскай грэка-каталіцкай супольнасці. У сваю чаргу, дыпламатычнае прадстаўніцтва Украінскай Народнай Рэспублікі было зацікаўлена ў падтрымцы Ватыканам УНР. Аўтар паказаў, з якой стараннасцю рыхтавалася місія, як дэталёва ўлічвалася міжнароднае становішча і вызначаліся задачы апостальскага візітатара.

Лаканічна раскрываюцца складаныя абставіны дзейнасці айца Джаванні Джэноччы. Апостальскі візітатар наладзіў сувязі з мітрапалітам Андрэем Шаптыцкім, ватыканскім нунцыем у Варшаве айцом Рацці, украінскімі палітычнымі коламі. Як абаронца інтарэсаў грэка-каталікоў, а. Джаванні Джэноччы крытычна ставіўся да палітыкі Польшчы ў польскім пытанні на Украіне, таму ў ліпені 1920 г. вымушаны быў з-за гэтага па-кінуць Варшаву і пераехаць у Вену. Тут ён прадоўжыў дзейнасць у імя Украіны і Усходняй Галіцыі, але яна не мела станоўчых вынікаў і ў хуткім часе выклікала незадавальненне як Ватыкана, так і дыпламатыі УНР. Тым не менш, для самога а. Джаванні Джэноччы місія не прайшла бясследна. У 1923 г. ён зноў прыехаў у Польшчу ў якасці папскага дэлегата па справах Грэка-каталіцкай царквы ў Польшчы.

Даследчык Анджэй Гіль (Люблін — Седльцэ) у артыкуле „На дарозе да знішчэння. Каталікі ў БССР у 20–30-я г. ХХ ст.” на значным факталагічным матэрыяле раскрыў няпростую сітуацыю Каталіцкай царквы і метады яе знішчэння ў БССР бальшавікамі. Цікава, як ацэньвае аўтар савецка-ватыканскія адносіны. Даследчык выказаў думку, што Каталіцкая царква з пункту гледжання яе структуры і значэння была трактавана бальшавікамі як адзін з магчымых інструментаў да легітымізацыі іх улады ў Еўропе і ў свеце. Але даследчык не падаў ніводнага факта, каб пацвердзіць свой тэзіс. Больш за тое, прыведзеныя ім факты сведчаць аб адваротным, і гэта падкрэслівае сам аўтар: бальшавікі нізка ацэньвалі міжнародную пазіцыю Ватыкана і нават ігнаравалі яе. Прадпрыманыя ватыканскай дыпламатыяй спробы дасягнуць паразумення ў справе становішча Каталіцкай царквы ў СССР не прынеслі чаканых вынікаў. Кропкай над „і”, лічыць аўтар, стаў візіт восенню 1927 г. нунцыя Эўгеніа Пацэллі да наркама замежных справаў Чычэрына, які ў той час знаходзіўся ў Берліне.

Аўтар бачыць адной з важкіх прычын знішчэння Каталіцкай царквы ў БССР яе моцныя прапольскія карані, апору на палякаў-каталікоў, сувязь з Польшчай. Сталінскае кіраўніцтва разглядала Польшчу як свайго заклятага ворага, таму лёгка знаходзіла яе „агентуру” сярод каталіцкага духавенства і вернікаў.

Аднак пры гэтым нельга пагадзіцца з высновай аўтара наконт таго, што палякі, у адпаведнасці са сталінскай палітыкай, былі прызнаны небяспечным элементам для савецкай дзяржавы і падлягалі поўнай ліквідацыі. Гэтая палітыка, піша аўтар, рэалізоўвалася на тэрыторыі БССР. Варта адзначыць, што „небяспечным элементам” для сталінскай сістэмы былі не толькі палякі, але і шмат іншых нацыянальнасцяў, каталіцкія супольнасці (лацінскага і грэка-каталіцкага абрадаў) ва ўсіх савецкіх рэспубліках, дзе яны існавалі.

Аўтар надае важнае значэнне перабудове для лёсу Каталіцкай царквы ў СССР, паступовай змены дзяржаўнай канфесійнай палітыкі з другой паловы 1980-х г. Падкрэсліваецца выключная роля папы Яна Паўла ІІ у ак тывізацыі рэлігійнага жыцця ў былых савецкіх рэс-публіках.

У артыкуле вядомага польскага гісторыка ксяндза прафесара Рамана Дзванкоўскага SAC даецца кароткі агляд савецка-ватыканскіх адносінаў у пасляваенны перыяд. Аўтар выяўляе іх асаблівасці ў перыяд пантыфікату кожнага з Айцоў Каталіцкай царквы: Пія ХІІ, Яна ХХІІІ, Паўла VІ і Яна Паўла ІІ. Такі падыход уяўляецца слушным, бо дзейнасць кожнага папы — гэта своеасаблівы этап у гісторыі Каталіцкай царквы. Кс. прафесар Р. Дзванкоўскі адзначае паслядоўную дынаміку развіцця савецка-ватыканскага дыялогу, разглядае яго змест і асаблівасці. Разам з тым паказвае, што галоўнай перашкодай на гэтым шляху была праблема пераследу Каталіцкай царквы і парушэння правоў вернікаў у СССР, з чым ніяк не магла прымірыцца Апостальская Сталіца. Савецкая ўлада лічыла рэлігійнае пытанне ў СССР канчаткова вырашаным, а спробы ўздымаць яго Ватыканам разглядала як умяшальніцтва ва ўнутраныя справы краіны. Ватыкан жа, як цэнтр сусветнага каталіцызму, у якасці найважнейшай умовы нармалізацыі адносінаў з СССР выстаўляў карэннае паляпшэнне становішча Каталіцкай царквы, забеспячэнне рэлігійнай свабоды, стварэнне касцельнай іерархіі ў Беларусі.

Цікавым і праблематычна пададзеным уяўляецца артыкул Уладзіміра Асадчага (Люблін) „Радасці і нягоды Каталіцкай царквы на Украіне”. Аўтар зрабіў кароткі экскурс у гісторыю хрысціянства ва Украіне. Асаблівасць гэтай краіны, у адрозненне ад іншых постсавецкіх рэспублік, — наяўнасць тут каталіцтва ў трох абрадах: лацінскім, уніяцкім і рэдка згадваным армяна-каталіцкім. У савецкі час каталіцызм вынішчаўся савецкай уладай па ідэалагічных і палітычных меркаваннях. Аўтар схематычна разглядае асаблівасці працэсу адраджэння каталіцкага рэлігійнага жыцця, які пачаўся ў выніку гарбачоўскай перабудовы. Асноўны ж акцэнт зроблены на сучасным стане і праблемах лацінскага каталіцызму.

У новых гістарычных рэаліях найбольшыя цяжкасці звязаны, як падае даследчык, з „адрачэннем ад стэрэатыпаў”, якія сфармаваліся гістарычна і культурна на працягу стагоддзяў. Перш за ўсё, сцвярджае аўтар, у масавай свядомасці ўкраінцаў каталіцызм яшчэ лічыцца з’явай чужой, як польская Каталіцкая царква, і нават як вынік чужой духоўнай экспансіі Захаду на землі Святой Русі. Другі распаўсюджаны стэрэатып — прызнанне Украіны Маскоўскім Патрыярхатам як „кананічнай тэрыторыі Праваслаўнай царквы”.

Але найбольшы клубок праблем, лічыць аўтар, застаецца ў заходніх абласцях Украіны, дзе сутыкаюцца абедзве каталіцкія традыцыі — лацінская і ўсходняя (грэка-каталіцкая). І хоць там большасць складаюць каталікі заходняга абраду, тым не менш лацінскі рух разглядаецца як чужы, польскі ўплыў у мясцовай культуры Украіны.

Прыводзіцца шмат прыкладаў, якія сведчаць пра ўціск лаціна-каталікоў на Украіне: гэта і адмаўленне „дэмакратамі” Львова як епіскапскай сталіцы, выступленні супраць намінацыі каталіцкага епіскапа Мар’яна Яварскага, а таксама прызнанне Украіны „кананічнай тэрыторыяй” Праваслаўнай царквы, адмова каталікам у вяртанні іх храмаў.

Аўтар робіць з усяго сказанага высновы, што найважнейшая прычына канфлікту — той факт, што „адро-джаная лацінская Каталіцкая царква не ўпісваецца ў каноны нацыянальнай Каталіцкай царквы. Для многіх адэптаў нацыяналістычнай ідэалогіі, як і для камуністаў у свой час, найлепшым вырашэннем праблемы было б пераўтварэнне лацінскай Каталіцкай царквы ў анклаў, які наведваюць асобы старэйшага ўзросту. У недалёкім будучым такая Каталіцкая царква павінна была б знікнуць з украінскай канфесійнай карты”.

У той жа час, насуперак памкненням нацыяналістаў і часткі грэка-каталікоў, лацінская Каталіцкая царква імкнецца рэалізаваць канцэпцыю ўсеагульнай Каталіцкай царквы. Заходняя традыцыя адыходзіць ад стэрэатыпу, згодна з якім украінскае насельніцтва атаясамліваецца з Усходняй царквой, а каталіцызм з „польскай верай”. Ён павінен выконваць сваю евангелічную місію на той мове, якой вернікі карыстаюцца ў штодзённым жыцці і якую лічаць роднай.

Томаш Шышлак (Уроцлаў) у артыкуле „Дзве Царквы па абодва бакі ад Карпат. Сучасны стан грэка-каталіцызму на Украіне” разглядае праблемы, якія ўзніклі ў сувязі з дзейнасцю Каталіцкай царквы ўсходняга абраду. Прычым, у адрозненне ад іншых еўрапейскіх дзяржаў, толькі ва Украіне гістарычна існуюць дзве грэка-каталіцкія царквы. Адна з іх у Закарпацці, якое ў мінулым было Руссю, або Украінай Закарпацкай. Тут дзейнічае адзіная грэка-каталіцкая мукачаўская дыяцэзія, якая ў літургіі выкарыстоўвае візантыйска-рускі чын і з-за гэтага ата ясам ліваецца з Русінскай грэка-каталіцкай царквой. Дру гая ж грэка-каталіцкая царква ахоплівае сваім уплывам тэрыторыі на поўнач ад Карпацкіх хрыбтоў і знаходзіцца пад юрысдыкцыяй Украінскай грэка-каталіцкай царквы (УГКЦ). Праблемы іх дзейнасці і ўзаемаадносінаў носяць не толькі гістарычны, але і нацыянальны і палітычны характар. Аўтар падрабязна асвятляе дыскусійныя пытанні, якія абвастрыліся ў 90-я г. ХХ ст. Многія з іх так і не знайшлі свайго вырашэння да сёння.

Прыведзеныя аўтарам сацыялагічныя дадзе ныя па-казваюць, наколькі глыбока грэка-каталіцызм умацаваўся ў Закарпацці: калі 38,84% вернікаў ідэн тыфіку юць ся бе з праваслаўем, то не намнога менш — 37,19% — з грэка-каталіцызмам. Пры гэтым Каталіцкай цар кве ўсход ня га абраду „сімпатызуюць” 41,25% тамтэй шых украінцаў, 57,14% русінаў, 30,77% венграў, 50% славакаў, 16,7% расіян. У 50 з больш як 400 парафій у За-кар пац ці літургія праводзіцца па-венгерску, у 4 — па-ру мын ску, у большасці парафіяльнай мовай заста ец ца цар коў насла вянская. У гэтым вялікая розніца па між Грэ ка- каталіцкій царквой у Закарпацці і Украін скай грэка-каталіцкай царквой.

Аўтар разглядае шэраг іншых дыскусійных праблем, у прыватнасці, падпарадкавання мукачаўскай дыяцэзіі Апостальскай Сталіцы ці Львоўскай мітраполіі Украінскай грэка-каталіцкай царквы, адносіны з лацінскай Каталіцкай царквой, вяртання адабраных у савецкі час святыняў, дзейнасць Апостальскай Сталіцы па вырашэнні праблем грэка-каталікоў ва Украіне і інш.

Намінацыя Ватыканам двух дапаможных епіскапаў — Мархітыча для вернікаў украінскай нацыянальнасці і Галавача — для іншых (русінаў, венграў, румынаў, славакаў, немцаў, палякаў) была скіравана, на думку аўтара, на захаванне гістарычнай традыцыі, этнічнай і канфесійнай разнастайнасці, а таксама лепшай апекі над грэка-каталікамі Закарпацця. Але гэта не стрымала імкнення часткі іерархіі да яднання з Украінскай грэка-каталіцкай царквой. Увосень 1996 г. епіскап Мархітыч на пленарным паседжанні Патрыяршага Сабору ў Львове публічна зачытаў ад імя сваіх дыяцэзіян ліст да іерархаў Украінскай грэка-каталіцкай царквы, у якім выказвалася ідэя: хочам мець адзіную Грэка-каталіцкую царкву ў адзінай вольнай Украіне.

У артыкуле разглядаецца праблема аб’яднання УГКЦ і Праваслаўнай царквы, што знаходзіцца ў юрысдыкцыі Кіеўскага Патрыярхата, у адзіную Кіеўскую царкву. Але гэты шлях вельмі складаны. Перш за ўсё, мяркуе аўтар, павінна дайсці да яднання Рускай праваслаўнай і Украінскай праваслаўнай царквы. Аўтар прыводзіць факты ў пацвярджэнне таго, што ідэя яднання выклікала не толькі дыскусіі, але і ў пэўнай ступені стварыла напружанасць у адносінах паміж рознымі канфесіямі.

Акрэслены таксама складаныя адносіны УГКЦ з уладай. Па сцверджанні аўтара, улады не праводзяць адзінай для ўсёй краіны палітыкі ў дачыненні да Грэка-каталіцкай царквы. У сваю чаргу, іерархія УГКЦ лічыць, што дзяржава павінна прызнаць Каталіцкую царкву ахвярай сталінізму і камуністычнага рэжыму, рэабілітаваць яе духавенства.

Сітуацыя Украінскай грэка-каталіцкай царквы (на паўночным баку Карпат), піша аўтар, значна лепшая, але не да канца ўнармаваная. Ва ўмацаванні пазіцый Каталіцкай царквы вялікая роля належала віднаму грэка-каталіцкаму кардыналу (з 1975 г. патрыярху) Іосі-фу Сліпому. Перанясенне сядзібы УГКЦ з Львова ў Кіеў дало магчымасць Грэка-каталіцкай царкве праводзіць сумесна з Украінскай праваслаўнай царквой Кіеўскага Патрыярхату працу над збліжэннем гэтых канфесій і стварэннем адзінай Кіеўскай царквы.

Даследчык Вітольд Бобрык з Седльцаў у артыкуле „Да праблемы геаграфіі размяшчэння грэка-каталіцкіх ордэнаў у сучаснай Украіне” вызначыў этапы дзейнасці грэка-каталіцкіх законаў у краінах былога ўсходняга блоку і ва Украіне.

Як сцвярджае аўтар, нешматлікія суполкі сясцёр і братоў законных спачатку дзейнічалі толькі на тэрыторыі СССР і Румыніі. У той жа час у краінах сацыялізму грэка-каталіцкія кляштары не падлягалі ліквідацыі. У артыкуле прыводзіцца колькасны склад, тэрытарыяльнае размяшчэнне законаў. Найбольш іх знаходзілася ў Галіцыі і Закарпацці. Дзейнасць законаў ажывілася пасля распаду СССР. Цяпер, адзначае аўтар, Украінская грэка-каталіцкая царква ў мэтах аказання вернікам, якія жывуць за межамі краіны, пастырскіх паслуг, праводзіць дзейнасць на тэрыторыі іншых дзяржаваў. У прыватнасці, называюцца гарады Вільня, Пракоп’еўск у Сібіры, Караганда, Астана (Казахстан), Полацк, Мінск (Беларусь). Па адной пляцоўцы грэка-каталіцкіх законаў ёсць у Нямеччыне і Грэцыі. Аднак аўтар не раскрывае ўмоваў існавання і дзейнасці грэка-каталіцкіх законаў, таму артыкул носіць толькі інфармацыйны характар.

Падсумоўваючы сказанае, варта адзначыць, што рэцэнзаваны зборнік з’яўляецца пэўным укладам у даследаванне канфесійнай праблематыкі, у прыватнасці, каталіцызму заходняга і ўсходняга абрадаў. Многія з абазначаных аўтарамі праблем патрабуюць больш грунтоўнага вывучэння — не толькі замежнымі, але і беларускімі вучонымі. Праўда, даводзіцца канстатаваць, што ў нашым грамадстве ў вывучэнні гісторыі Каталіцкай царквы працягваюць панаваць стэрэатыпы сталінскага часу, што не толькі стрымлівае развіццё навуковых даследаванняў, але і наносіць непапраўную страту беларускай гістарычнай навуцы.

Гродна

Эдмунд Ярмусік

Наверх

ЯРМУСІК, ЭДМУНД С. Канфесійная гісторыя Беларусі: вучэбны дапаможнік. Мінск: РІВШ, 2016. 200 с.

14 верасня, 2010 |

У сучаснай Беларусі востра адчуваецца запыт на новае пакаленне падручнікаў па сацыяльна-гуманітарныхдысцыплінах. Абумоўлена гэта пераважна тымі працэсамі трансфармацыі, якія адбываюцца ў краіне. У маладога пакалення светапогляд сфармаваўся ўжо ва ўмовахплюралістычнага грамадства, у якім адсутнічае афіцыйная ідэалогія. Таму ў студэнтаў існуе рознае стаўленне да рэлігіі, і гэта трэба ўлічваць пры выкладанні ведаў пра яе.

На наш погляд, неабходна вырашыць дзве якасна розныя задачы. Па-першае, у рэлігіязнаўстве варта адмовіцца ад старых марксісцкіх схем. Зрабіць гэта не так проста, бо сацыяльна-гуманітарныя дысцыпліны ўтрымліваюць ў сабе выразны светапоглядны кампанент. Марксізм даваў стройную і лагічна несупярэчлівую карціну свету, якой і цяпер карыстаецца значная частка насельніцтва краіны, у тым ліку і ў дачыненні да рэлігіі. Адразу ж адзначым, што гэтая справа запатрабуе шмат часу, бо светапоглядныя сістэмы, пабудаваныя на іншых у параўнанні з марксізмам падставах, у нашым грамадстве яшчэ не атрымалі пашырэння. Чытаць далей →

Евангельскія хрысціяне ў Беларусі: пяць стагоддзяў гісторыі (1517–2017 гг.) / навук. рэд. УЛАДЗІМІР НАВІЦКІ. Мінск: Пазітыў-цэнтр, 2019. 470 с.

14 верасня, 2010 |


Калектыўная манаграфія “Евангельскія хрысціяне ў Беларусі: пяць стагоддзяў гісторыі (1517–2017 гг.)” напісана чатырма аўтарамі: Наталляй Балтрушэвіч, Людмілай Івановай, Уладзімірам Навіцкім і Сяргеем Паднюком. Першыя тры – прафесійныя гісторыкі, а С. Паднюк – пратэстанцкі тэолаг, рэктар Тэалагічнага інстытута хрысціян веры евангельскай (Мінск). Агульную рэдакцыю ажыццяўляў доктар гістарычных навук У. Навіцкі. Гэта першае сінтэтычнае даследаванне паўтысячагадовай гісторыі беларускага пратэстантызму. Чытаць далей →

Галоўная » Запісы па тэме 'Гісторыя рэлігіі'