Новы нумар

Галоўная » Запісы па тэме 'Гісторыя славянскіх краін'

Артыкулы па тэме ‘Гісторыя славянскіх краін’

Тaмаш Камусэлa. Расійскія “окраины” і польскія “Kresy”: аб’ектыўнасць і гістарыяграфія

5 чэрвеня, 2020 |


*[1]

Расійская гістарыяграфічная перцэпцыя постсавецкіх нацыянальных дзяржаў – Беларусі, Латвіі, Літвы, Малдовы і Украіны (а часам і Фінляндыі) – нярэдка апасродкуецца тэрмінам “окраины”. Польскія гісторыкі – праўда, толькі ў дачыненні да Беларусі, Літвы і Украіны (часам таксама Латвіі) – аналагічным чынам выкарыстоўваюць тэрмін “kresy”. Абодва тэрміны – адпаведна, у Расіі і Польшчы – былі да пэўнай ступені прыняты як нейтральныя аналітычныя тэрміны для даследавання мінулага гэтых краін у кантэксце, адпаведна, расійскай (імперскай) і польскай (польска-літоўскай) гісторыі. Што характэрна, у краінах, якія падпадаюць пад азначэнне “окраины” і “kresy”, навукоўцы і інтэлектуалы не фармулююць асобнага (або адасабляльнага паводле нацыянальнага крытэрыю) мінулага Беларусі, Латвіі, Літвы, Малдовы і Украіны з выкарыстаннем названых паняццяў. Паняцці гэтыя фактычна разглядаюцца імі як чужыя, а шмат у якіх выпадках – як антыбеларускія, антылатышскія, антылітоўскія, антымалдаўскія або антыўкраінскія. Такім чынам, узнікае пытанне, ці настолькі нейтральныя гэтыя два тэрміны, як нярэдка сцвярджаюць расійскія і польскія гісторыкі. Чытаць далей →

Тамаш Камусэла. “На” і Рэч Паспалітая

5 верасня, 2015 |


У 22 томе БГА (2015)

Мова – такі звычайны і часта ўжываны намі інструмент, асабліва тая, на якой мы размаўляем з дзяцінства, што ўспрынятую праз яе своеасаблівую карціну рэальнасці мы лічым “аб’ектыўнай” і амаль што “натуральнай”. Свет, убачаны праз прызму першай засвоенай намі мовы (якую звычайна называюць “роднай” ці “матчынай”), выглядае не кранутым ніякімі скажэннямі; сама такая мова, яе мадэлі і катэгорыі здаюцца нам “эталоннымі”; мы адчуваем яе як частку сябе. Вось чаму мы не звяртаем увагі на той факт, што кожная мова ўтвараецца супольнасцю яе носьбітаў – групай людзей, аб’яднаных памяццю пра агульную мінуўшчыну і яе найважнейшыя падзеі. А аблічча мовы вызначаецца не толькі наборам лексічных і граматычных асаблівасцяў, якія па невядомых прычынах пашырыліся і замацаваліся ў пэўны час, але і тым следам, што пакінулі памянёныя падзеі. Гэтая сувязь яшчэ больш выяўляецца, калі мова набывае пісьмовую форму і трапляе ў ліставанне, кнігадрукаванне і справаводства. З гэтага моманту пісьмовая і вусная формы мовы пачынаюць моцна ўплываць адна на адну. Асабліва мацнее такі ўплыў у мадэрную эпоху – па меры пашырэння ўсеагульнай адукацыі і пісьменнасці. Чытаць далей →

VERKHOLANTSEV, JULIA. Ruthenica Bohemica: Ruthenian Translations from Czech in the Grand Duchy of Lithuania and Poland. Wien; Berlin: Lit, 2008 (Slavische Sprachgeschichte. Bd. 3). 215 S.

22 студзеня, 2014 |

У 20 томе БГА (2013)

Рэцэнзаваная праца належыць маладой даследчыцы, расійскай эмігрантцы з Масквы, якая ў 2004 г. абараніла ў Каліфарнійскім універсітэце (Лос-Анжэлес) кандыдацкую дысертацыю па тэме манаграфіі. Навуковым кіраўніком Верхаланцавай выступіў лінгвіст з сусветным імем, акадэмік РАН і РАЕН Вячаслаў Іваноў (цяпер выкладае ў ЗША). Праўда, раней ён не займаўся вывучэннем старажытнай мовы і пісьменства беларусаў і ўкраінцаў, хоць апошнім часам раптам звярнуў увагу і на гэтую сферу. Сведчаннем яго зацікаўленняў стаў пакуль адзіны аглядны артыкул пра моўную стракатасць ВКЛ, які тройчы публікаваўся (з неістотнымі адрозненнямі)[1].

Чытаць далей →

Польша – Беларусь (1921–1953): сб. документов и материалов / сост.: А. Н. ВАБИЩЕВИЧ [и др.]. Минск: Беларуская навука, 2012. 423 с.

1 ліпеня, 2013 |

У 20 томе БГА (2013)

Дадзены зборнік дакументаў разлічаны, як паведамляе рэдактар, на “профессиональных историков и широкий круг общественности”. Ён адлюстроўвае на аснове арыгінальных архіўных матэрыялаў “различные аспекты польско-белорусских отношений в 1921–1953 гг.” (423).

Улічваючы значныя змены ў статусе абедзвюх краін і народаў, якія адбыліся ў гэты перыяд, зборнік павінен ахопліваць, прынамсі, чатыры розныя віды адносінаў: квазіміждзяржаўныя ў перыяд да снежня 1923 г. (спачатку Рэчы Паспалітай з Беларускай Народнай Рэспублікай, потым Рэчы Паспалітай з Беларускай ССР); нерэгулярныя кантакты Другой Рэчы Паспалітай з СССР па беларускіх пытаннях пасля снежня 1923 г.[1] (рэпатрыяцыя, аптацыя, суднаходства на прымежных рэках, спрэчкі пра мяжу, праблемы нацыянальных меншасцяў, рэлігіі і г. д.); адносіны паміж двума народамі ў перыяд Другой сусветнай вайны, ва ўмовах акупацыі тэрыторыі польскай дзяржавы; квазіміждзяржаўныя адносіны ў перыяд з верасня 1944 г. – ва ўмовах фармальнага вяртання БССР у лютым 1944 г. юрыдычнага статусу міжнароднага суб’екта[2]. Гэта мноства важных пытанняў рознага характару, найперш дыпламатычных, консульскіх, эканамічных, а таксама датычных выканання ўмоў Рыжскай мірнай дамовы, якія на працягу многіх гадоў цікавяць гісторыкаў абедзвюх краін, што пацвярджаюць навуковыя канферэнцыі, якія рэгулярна праходзяць ва ўніверсітэтах у Торуні[3], Гомелі[4], Горадні[5] і Мінску[6]. Аспектам узаемаадносінаў, якія на іх абмяркоўваюцца, прысвечана шырокая польская гістарыяграфія[7], у меншай ступені беларуская гістарыяграфія савецкага перыяду і перыяду пасля распаду СССР[8]. У іх выданнях утрымліваецца цэлы шэраг дакументаў, якія датычацца, хутчэй, польска-савецкіх адносінаў з улікам кантэксту Беларусі, чым непасрэдна польска-беларускіх адносінаў[9]. Такім чынам, ідэя падборкі і выдання дакументаў, прысвечаных польска-беларускім адносінам ХХ ст. у шырокім разуменні, мела пад сабой грунт. Іншая справа – яе рэалізацыя, але пра гэта крыху ніжэй. Чытаць далей →

Białe plamy – Czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polsko-rosyjskich (1918–2008) / pod red. A. D. Rotfielda i A. W. Torkunowa. Warszawa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2010. 907 s.

12 жніўня, 2012 |

У наступным нумары (том 19, 2012)

У польска-расійскіх адносінах шмат складаных пытанняў, большасць з якіх мае гістарычныя карані. У гэтай сувязі правядзенне аб’ектыўных даследаванняў па найбольш вострых праблемах двухбаковых дачыненняў неабходнае і запатрабаванае. Сёння ў Польшчы і Расіі існуе досвед плённага навуковага ўзаемадзеяння, што засведчана правядзеннем сумесных канферэнцый і дзейнасцю Групы па цяжкіх пытаннях (пра яе стварэнне і працу распавядаецца ва ўступным да разгляданай кнігі артыкуле А. Д. Ротфельда і А. В. Таркунова “У пошуках праўды”).

Кніга “Белыя плямы – Чорныя плямы. Цяжкія справы ў польска-расійскіх адносінах (1918–2008)” складаецца з 16 тэматычных раздзелаў, у кожным з якіх падаюцца матэрыялы польскага і расійскага даследчыкаў. У артыкулах разглядаюцца падзеі ад 1917 г. да сёння, пытанні ўзаемнага ўспрымання палякаў і расіян, доступу да архіўных збораў, сучасная гістарыяграфія польска-расійскіх адносін, прыводзяцца дакументы з працы камісіі і фотаздымкі. Чытаць далей →

Генрых Літвін. Сувязі эліты ВКЛ з Кіеўшчынай у 1569–1648 г.

31 студзеня, 2012 |

У 18 томе БГА (2011)

Эліты Вялікага Княства Літоўскага доўгі час не пагаджаліся з далучэннем Валыні і Кіеўшчыны да Кароны, што цягнула за сабой адну з істотных прычын „унійных спрэчак”. Паўстае пытанне, у якой ступені гэтая з’ява вынікала з матэрыяльных інтарэсаў магнацкіх родаў Вялікага Княства Літоўскага, і ў якой была праявай націску на палітычнай канцэпцыі тэрытарыяльнай непадзельнасці. Каб высветліць дадзеныя аспекты, разгледзім абсяг інтарэсаў літоўскай эліты на „інкарпараваных абшарах” і яе прыватнай актыўнасці на ўзгаданых землях. Такім чынам, наш артыкул будзе свайго роду спробай адказу на абазначаныя пытанні адносна Кіеўскага ваяводства.

(Загрузіць PDF)

Алена Маркава. Гістарычная свядомасць як прадмет самарэфлексіі ý чэшскай гістарьіяграфіі*

4 лютага, 2011 |


*This publication was supported by the The Ministry of Education, Youth and Sports — Institutional Support of the of Longterm Development of Research Organizations — UK FHS (2012).

Паняцце гістарычная свядомасць сёння трывала ўвайшло ў навуковы дыскурс чэшскай гістарыяграфіі. Аднак такая сітуацыя — не нешта само сабой зразуме-лае, а вынік доўгага папярэдняга развіцця. Менавіта пра гэтае развіццё мы будзем гаварыць у артыкуле. Але мэта агляду — знаёмства беларускай навуковай супольнасці не толькі з дынамікай развіцця паняцця гістарычная свядомасць у чэшскай гістарыяграфіі, але, перш за ўсё, з актуальным станам распрацоўкі, вынікамі і кірункамі чэшскай гістарычнай навукі ў галіне даследавання гістарычнай свядомасці. Гэтыя звесткі ў першую чаргу павінны паслужыць асновай для магчымых новых кірункаў распрацоўкі і параўнання тэарэтычных палажэнняў, тэрміналагічных рамак азначэнняў і атрыманых вынікаў у беларускім навуковым асяроддзі. Адначасова дадзены артыкул павінен стаць імпульсам для далейшых навуковых дыскусій у галіне даследавання гістарычнай свядомасці.

Паколькі артыкул мае тэарэтычны характар, то для большай нагляднасці мы падзелім яго на асобныя тэматычныя часткі.

Гістарычная свядомасць у перспектыве яе развіцця

Дэбаты пра гістарычную свядомасць, яе сутнасць і тэрміналогію ў чэшскай гістарыяграфіі дагэтуль сябе тэматычна не вычарпалі. Першыя ўпамінанні і звязаныя з гэтым спробы распрацоўкі праблематыкі можна знайсці ўжо ў 70-я г. мінулага стагоддзя[1]. Нягледзячы на тое, што цэлы шэраг тагачасных аўтараў у сваіх тэкстах ужо ўводзілі ў навуковы зварот паняцце гістарычнай свядомасці і нават працавалі з яго зместам, М. Грох быў адзіным даследчыкам, які не пазбягаў прамой канфрантацыі з тэрміналогіяй гэтага паняцця[2].

Фармулёўку азначэння гістарычнай свядомасці ў Гроха можна падзяліць на некалькі этапаў. Перш за ўсё Грох сыходзіць з дуалізму тэрмінаў гістарычная свядомасць (historické vědomí) і масавая гістарычная свядомасць (historické povědomí). Шырокі спектр рэакцый на мінулае, пачынаючы з элементарных сімвалаў, неўсвядомленых фрагментаў інфармацыі пра мінулае, уяўленняў пра прычынныя ўзаемасувязі і заканчваючы гістарычнымі дактрынамі і схемамі, штодзённа ўваходзіць у свядомасць людзей. Дадзены вобраз мінулага і сучаснасці заснаваны або на непасрэдным асобасным вопыце перажытай падзеі, або апасродкавана — на школьнай і рэлігійнай адукацыі, выхаванні, вуснай традыцыі, літаратуры і г. д. Уся гэтая сукупнасць фрагментарнай інфармацыі адрозніваецца хаатычнасцю і спантаннасцю стаўлення да мінулага. Яна спасцігае перш за ўсё „вонкавы” бок яго развіцця. Таму гэтую фрагментарнасць можна назваць „масавай гістарычнай свядомасцю” на ўзроўні штодзённага вопыту. У сваю чаргу гістарычная свядомасць — яе больш вузкі складнік. Гістарычная свядомасць у гэтай бясформеннай масе выступае адносна самастойным фрагментам рацыянальнага (сапраўднага ці фіктыўнага) спазнання гісторыі, яе ацэнкі і ўсвядомленага стаўлення да мінулага, якое, тым не менш, можа быць вельмі аддаленым ад стаўлення, сфармаванага гістарычнай навукай[3].

Для паўнаты агляду неабходна дадаць, што хоць М. Грох і быў адным з першых даследчыкаў, якія сфармулявалі тэарэтычныя рамкі паняцця гістарычная свядомасць, у чэшскай гістарыяграфіі сустракаюцца і больш раннія спробы рэфлексіі гэтага паняцця. Першыя ўпамінанні пра гістарычную свядомасць належаць Ф. Кутнару (1948). Менавіта гэтыя заўвагі былі пазней перанятыя Грохам у якасці асновы для іх больш кан-крэтнай распрацоўкі на высокім тэарэтычным узроўні. У даследаванні, прысвечаным рознасці кантэкстаў вывучэння „чэшскага адраджэнцкага люду” (český obrozenecký lid), Кутнар з дапамогой аналізу дыскурсу спрабуе вывучыць і апісаць тагачасную масавую штодзённую свядомасць XVIII-XIX ст. За аснову пры гэтым Кутнар бярэ аналіз адлюстравання ў масавай свядомасці надзвычайных гістарычных падзей (войны, рэвалюцыі) і выбітных асобаў.

Менавіта ў гэтай сувязі Кутнар узгадвае пра тое, што ўспрыманне грамадскага жыцця шырокімі пластамі насельніцтва вагаецца паміж двума палюсамі: паміж канкрэтнымі ўражаннямі ад пражытых гістарычных падзей і свабоднай фабуляцыйнай дэфармацыяй фактаў: „У гэтым сэнсе паміж шырокімі масамі насельніцтва і знешнім светам існуе пастаяннае напружанне думкі, пастаяннае ўзаемасупрацьдзеянне, у якім, як у сілавым полі, фармуецца масавае меркаванне пра палітыку і знешні свет”[4].

Праз некалькі гадоў гэтая фармулёўка будзе ўдакладнена М. Грохам. Калі Кутнар гаворыць пра нявызначаную (масавую) свядомасць шырокіх пластоў насельніцтва, то Грох ясна абмяжоўвае яго тэрміналагічныя і часавыя рамкі, пераводзячы гэтае паняцце на ўзровень свядомасці гістарычнай, г. зн. звязанай з мінулым[5]. Паколькі мэта нашага артыкула — апісанне развіцця і сяберэфлексіі гістарычнай свядомасці ў чэшскім навуковым асяроддзі, то неабходна прасочваць усе змены або ўдакладненні тэрміналогіі паняцця. Апрача гэтага, прыведзенае мноства дадзеных азначэнняў неабходнае для параўнання іх з аналагамі ў беларускім навуковым асяроддзі. Таму ў артыкуле мы разглядаем усе азначэнні гістарычнай свядомасці для пераемнасці навуковай работы, магчымасці параўнання, ацэнкі і, не у апошнюю чаргу, для іх далейшага ўдасканалення.

Гістарычную свядомасць, як масавую, так і „вузка-спецыялізаваную”, М. Грох вызначае як «шырокі дыяпазон поглядаў і ўяўленняў, што адлюстроўваюць у грамадскай свядомасці адносіны да мінулага. На адным полюсе знаходзіцца часова і асобасна неасэнсаваная сукупнасць уяўленняў пра тое, што адбылося або змянілася ў мінулым якога-небудзь калектыву (народа, горада, рэгіёна) і адначасова што гэтыя змяненні мелі пэўнае, але ўсё ж да канца не ўяўленае значэнне. На супрацьлеглым полюсе знаходзіцца сума гістарычных ведаў на ўзроўні навуковага спазнання дадзенага перыяду. Паміж гэтымі крайнімі палюсамі знаходзіцца стракатая і разнастайная сукупнасць усведамлення мінулага і адносіны да яго. Чым мацней спазнанне мінулага імкнецца да „ніжняга” краю полюса, тым большая неабходнасць яго тэрміналагічнай сепарацыі ад гістарычнай свядомасці. Таму разглядаю-чы такую сукупнасць уяўленяў пра мінулае, мы будзем гаварыць пра масавую гістарычную свядомасць. Чым больш адносіны да мінулага набліжаюцца да мяжы гістарычнай рэфлексіі, чым дакладней гэтыя адносіны храналагічна сістэматызаваны і персанальна канкрэтызаваны, тым больш упэўнена мы можам гаварыць пра гістарычную свядомасць»[6]. Паміж дадзенымі „палюсамі” існуе, вядома ж, цэлы шэраг пераходных узроўняў.

Прыведзеная тэрміналагічная характарыстыка масавай гістарычнай свядомасці адрозніваецца ад больш ранняй фармулёўкі Гроха, калі гісторык прыярытэтна выкарыстроўваў тэрмін масавая свядомасць для ахопу ўсёй разнастайнасці адносінаў да мінулага, а гістарычнай свядомасці адводзілася роля вузкага складовага фрагмента[7]. З часам Грох прыйшоў да пераканання, што найбольш правільна вылучаць два зыходныя складнікі (ці полюсы) грамадскай свядомасці ў яго гістарычнай плоскасці. Аднак паколькі ў навуковай тэрміналогіі няма падобнага ўніверсальнага і ўсёабдымнага тэрміна для поўнага апісання і ахопу такой палярнасці, то для скарочанага абазначэння гэтай з’явы ў цэлым неабходна выкарыстаць перш за ўсё тэрмін гістарычная свядомасць (але не абстрагуючыся пры гэтым ад яго масавага зместу).

Па меркаванні М. Гроха, аб’ектыўныя крыніцы фар-мавання гістарычнай свядомасці (як навуковай, так і масавай), якія ўяўляюць адначасова метадалагічную базу для гістарычнага даследавання, — гэта школьная сістэма адукацыі (і ў яе рамках геаграфія, літаратура, грамадазнаўства, гісторыя, рэлігійнае выхаванне і інш.), вынікі навукова-даследчай дзейнасці і крытычнай гістарычнай навукі ў форме навуковай літаратуры і яе папулярызацыі ў сродках масавай інфармацыі, а таксама ў публіцыстыцы і журналістыцы. Сярод іншых крыніц гістарычнай свядомасці можна назваць тво-ры з мастацкай апрацоўкай мінулага (гістарычныя апавяданні, паэзія, п’есы, музычныя і іншыя творы), нефармальную перадачу інфармацыі ў рамках сям’і або іншых супольнасцяў і, нарэшце, мабільнасць (г. зн. падарожжы, турпаездкі, звязаныя з наведваннем выдатных мясцін, змяненне месца жыхарства і г. д.)[8].

Паняцце гістарычная свядомасць разглядаецца Грохам перш за ўсё ў кантэксце і часавых рамках нацыянальнага руху. Менавіта тут адбываецца актуалізацыя інтэрпрэтацыі мінулага ў імя нацыянальных інтарэсаў у сучаснасці. Таму адначасова даследчык разглядае гістарычную свядомасць у якасці багатага неўпарадкаванага матэрыялу, з якога прадстаўнікі розных палітычных і іншых груп бяруць грунт для гістарычнага кампанента сваёй ідэалогіі. Гістарычная свядомасць можа мець інтэгравальную функцыю ў працэсе фармавання нацыі. Яе неад’емная частка — гістарычная традыцыя[9]. Аснову гістарычнай традыцыі складае ідэнтыфікацыя з нацыянальным мінулым адначасова са стварэннем і прыняццем калектыўных маральных ацэнак і сістэм каштоўнасцяў[10].

Нацыянальную традыцыю Грох таксама разглядае ў кантэксце XIX ст., г. зн. у кантэксце працэсаў канструкцыі нацыянальнай гісторыі і яе актыўнага выкарыстання ў якасці палітычнага аргумента. Нацыянальная традыцыя — складнік грамадскай свядомасці народа, яна ўключае ў сябе ўсе тыя падзеі і эвалюцыйныя шляхі развіцця нацыянальнай гісторыі, якія сталі часткай гістарычнай свядомасці лідараў нацыянальнага руху, а пазней пры іх актыўным садзейнічанні ўвайшлі у масавую свядомасць шырокіх пластоў грамадства ў якасці крыніцы або сімвала маральных каштоўнасцяў. Нацыянальная супольнасць, а перш за ўсё яе нацыянальна свядомая частка, прыняла і атаясаміла сябе з дадзенымі каштоўнасцямі, якія разглядаліся ў якасці надзённых і асноватворных для самога існавання народа і нацыі. Такім чынам, пэўныя фрагменты ў нацыянальнай традыцыі атрымалі асаблівае значэнне / развіццё у якасці інструмента ідэнтыфікацыі асобнай групы ці ўсёй нацыянальнай супольнасці і перайшлі ў якасці складніка ў нацыянальную ідэалогію.

Адначасова з нацыянальнай традыцыяй у грамадскай свядомасці фармуюцца ці ўжо маюць месца таксама іншыя традыцыі, арыентаваныя на розныя грамадскія групы. Гэта можа быць мясцовая традыцыя, традыцыя пэўнай сацыяльнай групы і г. д. Такія традыцыі не ізаляваны ад нацыянальнай традыцыі і часта, пераплятаючыся, выкарыстоўваюцца для яе дапаўнення. Для чэшскай гістарычнай свядомасці XIX ст. такім характэрным прыкладам выступае спалучэнне нацыянальнай традыцыі з традыцыяй антыфеадальнага пратэсту ці нацыянальнай традыцыі з традыцыяй гусіцтва і г. д.[11].

Мы яшчэ вернемся да зменаў пераваг пэўных традыцый на фоне пераменлівага гістарычнага і часавага кантэксту ў апошнім раздзеле артыкула, які прысвечаны практычным даследаванням чэшскай гістарычнай свядомасці ў яе амаль стогадовай дынаміцы.

Міфы і традыцыі

Традыцыя, праблематыку якой мы часткова закранулі у мінулым раздзеле, бясспрэчна з’яўляецца складнікам гістарычнай свядомасці. Можна таксама пагадзіцца з тым, што асэнсаванне ўласных традыцый — неабходная ўмова фармавання нацыі. Праблематыка традыцыі цесна пераплятаецца з праблематыкай міфа. Якая паміж імі розніца? Ці мэтазгодная ўвогуле такая пастаноўка пытання? Нягледзячы на тое, што некаторыя чэшскія гісторыкі выкарыстоўваюць розныя фармулёўкі міфа і традыцыі, працуюць яны з фактычна аднолькавым зместам гэтых паняццяў[12].

Міфы — гэта не толькі кампанент гістарычнай свядомасці. Міфы, як і сама гістарычная навука, у роўнай ступені фармуюць гістарычную свядомасць і нацыянальную традыцыю. Праблематыцы асэнсавання, а перш за ўсё рэвізіі наяўных міфаў была прысвечана значная ўвага з боку цэлага шэрагу чэшскіх гісторыкаў. Чэшскія даследчыкі бяруцца за рэвізію сваіх гістарычных міфаў з такім запалам, які з цяжкасцю можна знайсці ў замежных калег па гістарычным цэху.

У цэлым можна сцвярджаць, што чым мацней гістарычная свядомасць засноўваецца на навуковым спазнанні, тым менш яна ўстойлівая і тым хутчэй можа прыстасавацца да існага ўзроўню гістарычнай навукі. Чым грунтоўней сувязь з міфамі, тым яна больш стабільная. Што адсюль вынікае? М. Грох, напрыклад, сцвярджае, што такая сітуацыя можа быць да пэўнай ступені выгаднай, хаця, з іншага боку, існуе рызыка таго, што нацыянальная традыцыя будзе не толькі не адпавядаць узроўню гістарычнага спазнання, але і супярэчыць уласным нацыянальным інтарэсам. Іншымі словамі, існуе небяспека зніжэння традыцыі да ўзроўню масавай гістарычнай свядомасці, дзе яна будзе перашкаджаць разуменню сэнсу ўласнай нацыянальнай гісторыі[13].

Тут дарэчы зрабіць кароткую заўвагу з галіны філасофіі гісторыі. З аднаго боку, узнікненне і культывацыя традыцыі — гэта, па сутнасці, прысваенне / асваенне сумеснай прасторы, якая кансалідуе розныя пакаленні, а з другога боку, гэта прыводзіць да адчужэння той жа прасторы ў сэнсе лімітаванай магчымасці яе спазнання. Значыць традыцыя, вядома ж, можа ў выніку сваёй стылізацыі значна спрашчаць разуменне мінулага, але адначасова яна можа перашкаджаць яго разуменню ў кантэксце больш шырокіх узаемасувязяў і абмяжоўваць яго магчымыя інтэрпрэтацыі. Іншымі словамі, прысваеннем традыцыі на сімвалічным узроўні мы „закрываем” магчымасць яе спазнання. Аднак традыцыя — неад’емная частка гістарычнай свядомасці народа, арганічны складнік яго нацыянальнай ідэнтычнасці. Для адказу на пытанне „хто мы?” трэба ведаць свае вытокі, а самыя шырокія пласты насельніцтва сваю гістарычнасць „прысвойваюць” менавіта такой формай прысвойвання традыцыі. Гэтая дыялектыка „адкрыцця” і „адчужэння”, даследаванню якой прысвячае сваю ўвагу Я. Пешкава, — неад’емная частка гістарычнага працэсу у цэлым[14].

Чэшскі гістарычны рэвізіянізм асабліва выразна праявіўся ў 90-я г. мінулага стагоддзя, калі чэшскую гісторую накрыла інтэнсіўная хваля перагляду і рэвізіі ўласных нацыянальных традыцый і міфаў. У гэтай сувязі можна сцвярджаць, што дадзены працэс прывёў да зніжэння значэння рэфлексіі чэшскай нацыянальнай гісторыі ў яе кансалідоўнай ролі фармавання нацыянальнай свядомасці.

Неабходна адрозніваць некалькі ўзроўняў т. зв. „дэканструкцыі” міфа. Мы прапануем адрозніваць паняцці дэміфікацыя і дэміфалагізацыя. Дэміфікацыя азначае, перш за ўсё, дэканструкцыю міфаў, якія з’яўляюцца негістарычнымі падзеямі і маюць нейкае сімвалічнае значэнне. Адзін з самых яркіх прыкладаў такога падыходу ў чэшскім навуковым асяроддзі — праца Д. Трэшціка „Міфы племені чэхаў” (2003), дзе аўтар даследуе „ўстаноўчыя”, г. зн. канстытуявальныя чэшскія міфы пра вытокі першай чэшскай кіроўнай дынастыі Пржэмыславічаў, заснаванне Прагі і г. д.[15]. У аснове метадалогіі гэтага даследавання знаходзіцца рэдукаванне міфічных апавяданняў на ўзровень простай „функцыянальнасці” міфа і параўнанне яго асобных фрагментаў у кантэксце кампарацыі індаеўрапейскай міфалогіі Г. Дзюмезіля. Да такіх „дэміфікацыйных” даследаванняў адносяцца таксама больш раннія працы В. Карбусінскага, які выбраў для свайго „вызваленчага дэмантажу” чэшскіх міфічных апавяданняў шлях структурна-параўнальнага аналізу[16]. Мэтай такога аналізу было прымацаванне стандартнага набору чэшскіх міфічных апавяданняў да рэальных гістарычных падзей у Еўропе і / або прыраўнаванне іх да еўрапейскіх літаратурных узораў.

Дэміфалагізацыя ўяўляе сабой рэвізію папярэдняй ідэалагічна апрацаванай інтэрпрэтацыі пэўнай гістарычнай падзеі, якая часта займае сімвалічнае месца у нацыянальнай гісторыі. У гэтай рэвізіі ёсць некалькі метадалагічных перспектыў. Адна з іх — даследаванне міфаў і сімвалічных падзей у кантэксце перыяду іх актывізацыі і рэактывізацыі і далейшага актыўнага выкарыстання. Для чэшскіх даследчыкаў такім характэрным кантэкстам выступае, як правіла, перыяд чэшскага нацыянальнага руху XIX ст. і яго палітычная палеміка. І. Рак, напрыклад, аналізуе міфы і моманты (падзеі) чэшскай гісторыі ў кантэксце выкарыстання іх чэшскім рухам для гістарычнай, палітычнай і іншай палемікі. Пры гэтым даследчык аналізуе не толькі прычыны ўключэння міфаў у палітычную палеміку, але і апісвае сацыяльныя і палітычныя групы, якія выкарыстоўваюць падобную аргументацыю, яе змяненні з цягам часу і г. д.[17].

Ракурс такой метадалагічнай перспектывы можна змяніць на карысць нейкай канкрэтнай падзеі ці аповеду, якія можна аналізаваць у перспектыве змяненняў і трансфармацыі іх значэння і месца ў гістарычнай палеміцы на працягу пэўнага перыяду часу. Напрыклад, Э. Маур аналізуе пытанні фармавання, дзеяння і грамадскай функцыі гістарычнай свядомасці на канкрэтным прыкладзе трансфармацыі легендарнага вобраза субэтнічнай групы ходаў (Chodové)[18] у чэшскай гісторыі. Асаблівую ўвагу гісторык звяртае на ўзаемасувязь паміж аб’ектыўным гістарычным спазнаннем і сацыяльнымі інтарэсамі, на механізмы фармавання, дзеяння і трансфармацыі гістарычнай традыцыі[19].

Іншая метадалагічная перспектыва адкрываецца пры даследаванні матэрыяльных сімвалаў гістарычных падзей (як правіла, помнікаў). З. Гойда і І. Пакорны, напрыклад, займаюцца аналізам працэсаў узнікнення, змянення, знішчэння або дэмантажу скульптурных кампазіцый і помнікаў у кантэксце чэшскага дыскурсу XIX-XX ст.[20]. Помнікі — грамадскі набытак, матэрыяльны сімвал нацыянальнай ідэнтычнасці, адначасова яны адлюстроўваюць тагачасны кансэнсус у адносінах да мінулага. З іншага боку, яны заўсёды знаходзяцца ў цэнтры дыскусій пра „правільную” нацыянальную традыцыю і яе не менш „правільную” інтэрпрэтацыю. Таму змяненні калектыўнай памяці можна аналізаваць таксама на прыкладзе такіх яе матэрыяльных „эпіцэнтраў”. У чэшскім выпадку гэта асабліва цікава, паколькі разам з дэмантажом манументаў сацыялістычнага мінулага адбываецца адначасова „рэабілітацыя” помнікаў больш ранняга перыяду (як правіла, звязаных з Першай Чэхаславацкай рэспублікай). Зрэшты, такая тэндэнцыя поўнасцю адпавядае вынікам даследавання масавай гістарычнай свядомасці жыхароў Чэшскай Рэспублікі, праведзенага І. Шубртам. Падрабязней пра гэта мы пагаворым у апошнім раздзеле артыкула.

Пераасэнсаванне ўласных гістарычных міфаў было, несумненна, рэакцыяй на ідэалагізаваную сацыялістычную гістарыяграфію. У той жа час гэта была спроба пераасэнсавання традыцыйных стрэрэатыпаў у ацэнцы міфау, пстарычных падзей і асобаў, якія склаліся ў ХІХ ст. Але ўсё ж галоўным імпульсам павелічэння колькасці такіх публікацый паслужыла відавочна „карыслівае” выкарыстанне ключавых гістарычных падзей і сімвалічных цэнтраў чэшскай гісторыі для легітымізацыі сацыялістычнага рэжыму ў адпаведнасці з ідэалагічным заказам. Самыя яркія прыклады гэтага — несумненна, інтэрпрэтацыі гусіцтва або бітвы на Белай Гары[21].

Працы Ф. Каўкі, прысвечаныя менавіта гэтай праблематыцы, — адзін з першых прыкладаў ідэалагічнай апрацоўкі, магчыма, самага яркага моманту чэшскай гісторыі — паўстання чэшскіх саслоўяў у бітве на Белай Гары, паражэнне якога азначала надыход працяглага „цёмнага” перыяду чэшскай гісторыі[22]. Эпоха „Цемры” (гэтае абазначэнне ўжо само па сабе запазычана з чарговага гістарычнага міфа)[23] характарызавалася рэлігійнымі рэпрэсіямі ў форме гвалтоўнай рэкаталізацыі, масавай эміграцыяй чэшскай інтэлігенцыі і шляхты, стратай палітычнага уплыву Зямель Чэшскай кароны, а перш за ўсё — выцясненнем чэшскай мовы з грамадскага дыскурсу і пачаткам анямечвання. Ідэалагізаванасць даследаванняў Каўкі выяўляецца ў параўнанні падзей вакол Белай Гары з Мюнхенскай змовай. Гэты шаблон вельмі тыповы для камуністычнай прапаганды, якая сустракалася ў публіцыстыцы. Асаблівая ўвага тут звярталася на здраду чэшскай кіроўнай эліты пад час паўстання 1620 г., калі з-за „страху перад народам і яго выступленнямі” яна аддала перавагу пасіўнаму чаканню эфемернай замежнай дапамогі, якая так і не прыйшла. Да прычын паражэння паўстання Каўка адносіць яго „класавую абмежаванасць” і няўцягванне ў яго сялянскіх масаў. „У гэтым сэнсе, — піша Каўка, — асабліва актуальная аналогія з сучаснымі падзеямі праз амаль 300 гадоў, калі ў 1938 г. чэхаславацкая буржуазія, абараняючыся ад нацысцкай агрэсіі падобным (хоць і не поўнасцю ідэнтычным) спосабам, з-за страху перад пагрозай, якая навісла над уласным класавым панаваннем, палічыла за лепшае чакаць ілюзорнай замежнай дапамогі замест умяшальніцтва ўласных народных масаў”[24].

Яшчэ больш выразны прыклад пранікнення ідэалогіі у гістарычную навуку — інтэрпрэтацыя Ф. Каўкам гусіцтва ў яго кнізе „Гусіцкая рэвалюцыйная традыцыя” (1953)[25]. Гусіцтва расцэньваецца Каўкам як сацыяльна-класавая традыцыя, якая чырвонай ніткай праходзіць праз усе перыяды чэшскай гісторыі. Акрамя таго, гусіцтва пераводзіцца гісторыкам у плоскасць барацьбы чэшскага народа з класавым і нацыянальным (г. зн. неславянскім) ворагам. Залішне згадваць пра тое, што непасрэдна самі рэлігійныя матывы гусіцкага руху не разглядаюцца аўтарам як істотныя. Каўка фактычна адаптуе гусіцтва да кожнай наступнай эпохі чэшскай гісторыі, не змяняючы пры гэтым мадэлі яго марксісцка-класавага зместу. Гусіцтва — усёабдымны і ўсёпранікальны феномен класавай барацьбы на працягу далейшай чэшскай гісторыі. Пры гэтым важна ведаць зыходны тэзіс аўтара, у адпаведнасці з якім гусіцтва было не толькі формай выражэння класавай барацьбы працоўных масаў з класам (пераважна неславянскіх) эксплуататараў, але і перш за ўсё рухам нацыянальна-вызваленчым. Пры такім дапушчэнні барацьба гусітаў лёгка сумяшчаецца, напрыклад, з чэшскім нацыянальным рухам ХІХ ст. Зыхо-дзячы са створанай мадэлі, гусіцтва тут прысутнічае ўжо у выглядзе традыцыі нацыянальнага патрыятызму і сацыяльна-вызваленчага бою супраць нямецкай буржуазіі пад час рэвалюцыі 1848 г. і г. д. Гусіцкую традыцыю аўтар заканамерна разглядае таксама ў наступным „перыядзе імперыялізму і І імперыялістычнай сусветнай вайны”, пад час барацьбы з фашызмам і г. д. аж да перамогі гусізму-сацыялізму на момант напісання дадзенай кнігі. Феномен выкарыстання гусіцтва ў якасці аргумента ў палітычнай і іншай палеміцы настолькі шырокі і разнастайны, што заслугоўвае ўвагі ў асобным даследаванні.

Дэканструкцыя міфаў ці гістарычнай традыцыі абазначае дэканструкцыю магчымасці калектыўнай ідэнтыфікацыі з пэўнымі гістарычнымі падзеямі ў больш шырокім гарызонце ідэнтычнасці. Быць чэхам — значыць трымацца традыцыі св. Вацлава, гусітаў, першай дынастыі Пржэмыславічаў і г. д. Толькі на такім міфічным (правільным) узроўні мы можам знайсці з усім гэтым нейкія агульныя кропкі судакранання (ідэнтычнасць). Даказваючы звычайнасць (г. зн. „не-эсклюзіўнасць”) міфа пра князёўну Лібушэ[26] ў кантэксце параўнальнай тэорыі Дзюмезіля, Д. Трэшцік пазбаўляе міф пра зараджэнне чэшскага племені, заснаванне Прагі, першую дынастыю і іншыя сваёй непаўторнасці і статусу выключнасці. Тут сутыкаюцца адначасова некалькі розных сітуацый: гісторык як даследчык, які павінен прытрымлівацца аб’ектыўнага спазнання, і гісторык як даследчык, які ўсведамляе тое, што яго працы знаходзяць сваё адлюстраванне ў змяненні нацыянальнай ідэнтычнасці ў адносінах да нацыянальнай гісторыі. Пры гэтым гісторык разглядае міфы як „першага ўзроўню”, г. зн. такога, дзе адсутнічаюць якія-небудзь архіўныя сведчанні іх аб’ектыўнага існавання, і міфы, калі можна так сказаць, „другога ўзроўню”, г. зн. рэальныя падзеі, якія з’яўляюцца міфамі, перш за ўсё, з пазіцыі інтэрпрэтацыі нацыянальнай гісторыі.

Ці дарэчныя тут увогуле якія-небудзь маральныя разважанні і пытанні? Рэвізіянізм, як мы ўжо гаварылі, прывёў да зніжэння кансалідацыйнай ролі рэфлексіі чэшскай нацыянальнай гісторыі ў фармаванні нацыянальнай свядомасці. Нягледзячы на тое, што яго праявы можна знайсці перш за ўсё ў публіцыстыцы, характэрныя даследаванні сустракаюцца, як мы ўжо ўпэўніліся, і у сур’ёзнай гістарыяграфіі. У імя ліквідацыі нацыянальных міфаў рэвізіянізм стараецца „дэканструяваць” тыя складнікі нацыянальнай гісторыі, якія ў чэшскай гістарычнай свядомасці традыцыйна выступаюць прадметам нацыянальнага гонару — Рэфармацыя, нацыянальны рух, супраціўленне Габсбургам і г. д. Адначасова гэты рэвізіянізм свядома не шукае новых крыніц паўторнага „канструявання” нацыянальнай ідэнтычнасці.

Магчыма, менавіта тут знаходзіцца ключ да разумення таго пастаяннага павелічэння ў Чэшскай Рэспубліцы колькасці рэспандэнтаў, якія не адчуваюць станоўчых эмоцый у дачыненні да сваёй нацыянальнай гісторыі (пры адказах на такія анкетныя пытанні, як „гонар за нацыянальную гісторыю” і інш.) Гэтыя негатыўныя адносіны да нацыянальнай гісторыі — толькі чэшская асаблівасць ці яны маюць свае аналагі ва ўсіх постсавеціх дзяржавах? І калі так, то ў якой форме?

Традыцыя, вядома ж, часам з’яўляецца стылізаваным і прэпараваным стаўленнем да мінулага, якое спрашчае яго разуменне і абмяжоўвае далейшыя інтэрпрэтацыі. Таму часам ад яе трэба дыстанцыявацца для даследавання гістарычнага кантэксту ўзнікнення, відазмянення і зместу традыцыі. Адначасова неабходна ўлічваць, што пераход ад традыцыі да крытычнай навукі прыво-дзіць да пагрозы страты традыцыі. Таму неабходна знайсці той момант, калі можна „адкрыць” межы той ці іншай традыцыі, замяшчаючы яе аб’ектыўным спазнаннем, і той момант, калі заўчасная адмова ад традыцыі вядзе да яе страты ці негатыўных адносінаў да традыцыі у прынцыпе.

На заканчэнне гэтага раздзела трэба дадаць, што кожнае з прыведзеных даследаванняў суправаджалі бурныя дыскусіі, якія часта пераходзілі рамкі аб’ектыўнай навуковасці. Дэміфікацыя / дэміфалагізацыя, вядома ж, зніжае эмацыйнае напружанне міфа, але адначасова ляжыць у аснове стварэння новага міфа, і зусім не абавязкова ідэалагічнага. Гаворка ідзе, перш за ўсё, пра селектыўны выбар крыніц гістарычнага даследавання, які можа ўскосна адлюстроўваць асобу самога даследчыка (асабістыя сімпатыі і антыпатыі, вопыт і г. д.). Міфалагізацыя тут будзе непазбежна прысутнічаць у выбары фактаў і насіць прыхаваны характар.

Спрэчка пра сэнс чэшскай гісторыі

Неад’емная частка чэшскай гістарычнай свядомасці і чэшскай гістарычнай традыцыі — так званая спрэчка пра сэнс чэшскай гісторыі. Праблематыка сэнсу чэшскай гісторыі на працягу 150 гадоў нязменна прысутнічае ў дыскусіях мноства чэшскіх даследчыкаў.

Спрэчка пра сэнс чэшскай гісторыі ўзнікла яшчэ у пачатку мінулага стагоддзя. Новы інтэнсіўны віток свайго развіцця яна атрымала на працягу апошніх трох дзесяцігоддзяў таго ж стагоддзя. Дыскусіі пра сэнс уласнай гісторыі вельмі характэрныя для чэшскай гістарычнай навукі. У гэтай сувязі М. Грох адзначае, што не ведае „іншага такога еўрапейскага народа, які б так рашуча, грунтоўна і ўпарта разбіраў пытанне сэнсу ўласнай гісторыі”[27].

Па меркаванні Гроха, інтэнсіўнасць і пільнасць такой увагі да сэнсу нацыянальнай гісторыі і ў пэўным сэнсе таксама да сэнсу самога нацыянальнага існавання была абумоўлена адразу некалькімі прычынамі. Па-першае, само чэшскае нацыянальнае існаванне не было нечым самім па сабе зразумелым. Яму папярэднічаў доўгі шлях нацыянальнага развіцця. Да гэтага адчування далучалася пачуццё ўяўнага ці сапраўднага крызісу тагачаснай чэшскай нацыянальнай супольнасці. Таму такія ідэйныя імпульсы звярталіся ў будучае ў пошуках сэнсу і сутнасці свайго цяперашняга і будучага існавання ў гісторыі. Пры гэтым шукаліся тыя каштоўнасці, якія б маглі легітымізаваць палітычную дзейнасць, нацыянальную ідэнтычнасць і гістарычныя правы, на якіх маглі засноўвацца сучаснасць і стварацца будучае чэшскай нацыі. Па-другое, не існавала кансэнсусу меркаванняў у ацэнцы ключавых падзей чэшскай гісторыі (гусіцтва, нацыянальнае адраджэнне, бітва на Белай Гары і інш.).

Несумненна, спрэчка пра сэнс чэшскай гісторыі, — складнік чэшскай гістарычнай свядомасці, паколькі безумоўна ўваходзіць у мяжы яго „сілавога поля”. Гэтая дыскусія, вядома, знаходзіцца на тым крайнім полюсе гістарычнай свядомасці, які прадстаўляе гістарычную навуку. Тым не менш, нельга адмаўляць, што як ускосна, так і непасрэдна яна ўплывае і на масавую гістарычную свядомасць. На працягу амаль паўтара стагоддзяў у Чэхіі такая дыскусія праходзіла на ўзроўні аб’ектыўнай гістарыяграфіі і філасофіі і адначасова вялася ў публіцыстыцы. Разважанні ці, хутчэй, палеміку пра сэнс чэшскай гісторыі можна знайсці як у працах Я. Патачкі, Т. Г. Масарыка, М. Кундэры або В. Гаўла, так і ў больш позніх дакументах Хартыі 77 (напр. № 11/84 „Права на гісторыю” і інш.), у далейшай самвыдатаўскай дыскусіі пра іх змест і іншых крытычных эсэ. Нягледзячы на розніцу ў часе, больш познія дыскусіі працягваюць палеміку у рамках дыялогу з папярэднімі суразмоўцамі. Уплыў, які аказвала гэтая „высокая” філасофска-гістарычная дыскусія на масавую гістарычную свядомасць, вядома, немагчыма адмаўляць. З іншага боку, узровень такога „ўздзеяння” немагчыма канкрэтна „замераць”. З некаторы дапушчэннем такую сітуацыю можна прыраўняць да ўзаемадзеяння высокай і масавай культуры ў Сярэднявеччы, хоць у адрозненне ад Сярэднявечча сёння мы маем распрацаваную метадалогію і ясныя крыніцы даследавання. Да гэтага ўзаемадзеяння мы яшчэ вернемся пры аналізе змяненняў масавай гістарычнай свядомасці у апошнім радзеле артыкула. Тым не менш, аналізуючы чэшскую гістарычную свядомасць, мы павінны разгледзець гэтую спрэчку ў больш шырокім кантэксце.

Спрэчку пра сэнс чэшскай гісторыі, якая доўжыцца на працягу стагоддзя, нельга апісаць поўнасцю, бо яна з’яўляецца прадметам самастойнага даследавання[28]. У чэшскай гістарыяграфіі яе прынята падзяляць на два перыяды: з 1895 да 1938 і з 1939 да 1989 г.

Першапачаткова палеміка ў асяроддзі чэшскіх інтэлектуалаў адлюстроўвала рэакцыю на кнігу Т. Г. Масарыка „Чэшскае пытанне” (1895) (адсюль скарочаная назва пытання пра сэнс чэшскай гісторыі як „чэшскае пытанне”). Сэнс чэшскай гісторыі, па меркаванні Масарыка, — свядомая і актыўная рэалізацыя яе гуманістычна-рэлігійнага паслання. Масарык падкрэслівае ўнутранае адзінства чэшскай гісторыі, заснаванае на гусіцтве і гуманізме чэшскіх братоў. Пазней гэтая палеміка, якая закранала філасофію гісторыі і палітыку, перамясцілася ў галіну метадалогіі гісторыі, дзе галоўнымі яе ўдзельнікамі сталі ўжо акадэмічныя гісторыкі. У цэнтры дыскусіі апынуліся пытанні метадалогіі, тэорыі і практыкі гістарычнага спазнання, навуковасці працы гісторыка, аб’ектыўнасці гістарычных фактаў і асобных падзей чэшскай гісторыі.

Калі на працягу першага перыяду спрэчкі пра сэнс чэшскай гісторыі можна ясна абмежаваць кола пытанняў і палемікі, якія датычыцца перыядызацыі, палітычных правоў, нацыянальных інтарэсаў і маральнага паслання чэшскай гісторыі, то на працягу наступнага перыяду чэшскай спрэчкі такога яснага раздзялення не існуе. Акрамя непасрэдна самога тэматычнага перапляцення пытанняў, такой сітуацыі паспрыяў працяглы перыяд т. зв. нармалізацыі[29], адсутнасць неідэалагізаванай гісторыі, частыя і рэзкія сацыяльныя змены і г. д. Галоўнымі тэмамі „чэшскага пытання” становяцца палітычная і культурная накіраванасць чэшскай гісторыі, яе сэнс і нацыянальная ідэнтычнасць (сюды адносіцца, напрыклад, палеміка паміж В. Гаўлам, М. Кундэрам, Л. Новым і іншымі інтэлектуаламі, якая праходзіла на старонках самвыдату ў 1968-69 г., і інш.).

З палемікай, якая суправаджала спрэчку пра сэнс чэшскай гісторыі, а перш за ўсё пра сэнс нацыянальных традыцый, асобных гістарычных падзей і гістарычнай пераемнасці, звязана ўзнікненне т. зв. сімвалічных цэнтраў чэшскай гісторыі, ці сімвалічных цэнтраў чэшскай культурнай, палітычнай і гістарычнай памяці. Сімвалічныя цэнтры ўяўляюць сабой некалькі адносна стабільных і гістарычна аргументаваных вобразаў чэшскай ідэнтычнасці, сукупнасці ідэй і спрошчаных перспектыў тлумачэння палітычнай і культурнай гісторыі народа[30]. Сімвалічныя цэнтры структуруюць розныя формы чэшскай ідэалогіі і палітыкі і адначасова — на працягу ходу гісторыі ці змены рэжымаў — фармуюць гістарычныя традыцыі, а таксама актыўна ўплываюць на гістарычную свядомасць. На больш шырокім узроўні гістарычнай свядомасці яны выяўляюць сябе не толькі ў журналістыцы, але і ва ўплыве, які яны аказваюць на розныя праявы грамадскага жыцця, гістарычную палітыку і палітычную культуру. У гэтым сэнсе сімвалічныя цэнтры фармуюць пэўныя мадэлі адносінаў і ацэнкі палітычных аб’ектаў і падзей, культурныя стэрэатыпы і аўтастэрэатыпы, ацэначныя меркаванні, ментальныя во-бразы сучаснасці, забабоны і г. д.[31].

Духоўны „змест” гэтых цэнтраў заўсёды актуальны і „перажывае” нават той канкрэтны гістарычны перыяд / школу, пры якіх ён аказаўся ўцягнутым у вір сімвалічнага цэнтра (г. зн. быў актыўна дыскутаваны). Гэтая актуальнасць не звязана з недастатковай распрацоўкай якога-небудзь пытання з сімвалічнага эпіцэнтра, а, перш за ўсё, адлюстроўвае яго дамінантнае становішча ў полі гісторыі. Унутраны змест сімвалічнага цэнтра заўсёды чуйна рэагуе на сваю перадачу, хутка палітызуецца, становіцца прадметам ідэалагічных канфрантацый і часта выкарыстоўваецца для гісторыка-ідэалагічнай легітымацыі тагачаснай палітыкі ці рэжыму. Адзін з самых выразных прыкладаў сімвалічных цэнтраў чэшскай гісторыі — гэта, вядома, гусіцтва, пра значэнне якога і цяпер вядзецца многа дыскусій. Прыклад яго „падгонкі” пад камуністычную ідэалогію мы апісвалі вышэй.

Трапляючы ў эпіцэнтр гістарычнай свядомасці, гістарычныя падзеі, асобы і іх паводзіны набываюць асаб-лівае значэнне. Таму відавочна, што пры аналізе і даследаванні зместу сімвалічнага цэнтра мы пакідаем акадэмічную плоскасць гісторыі ці гістарыяграфіі (г. зн. метадалогіі спазнання і г. д.) і апынаемся ў плоскасці „прыкладной” гісторыі, адлюстраванне якой можна знай-сці ў масавай свядомасці.

Адметная рыса саміх сімвалічных цэнтраў (г. зн. са-мога іх існавання, іх знешніх рамак) — іх стабільнасць. Асаблівую яснасць гэтае сцверджанне набывае ў тым выпадку, калі мы разам з М. Гавелкам пагодзімся з тым, што „зместам” сімвалічнага цэнтра могуць быць не толькі канкрэтныя гістарычныя падзеі, але і асобныя тэматычныя галіны такіх актуальных пытанняў, як, напрыклад, „хто мы?” (праблема нацыянальнай ідэнтычнасці), „якія мы?” (спробы вызначыць нацыянальны характар і ментальнасць нацыі), „дзе наш дом?” (месца чэхаў у Еўропе) і г. д. Значэнне сімвалічных цэнтраў асабліва ярка праяўляецца ў пераломныя моманты чэшскай гісторыі. Яшчэ адна характэрная рыса, ці адметнасць сімвалічных цэнтраў — іх пастаянная адкрытасць для новых інтэрпрэтацый і зместаў.

Ці можам мы ідэнтыфікаваць падобныя сімвалічныя цэнтры ў беларускай гістарычнай традыцыі? Ці з’яўляюцца яны структурнымі аналагамі чэшскіх аўтараў? Якія „ачагі” гістарычнай палемікі аказваюць уплыў на гістарычную свядомасць у Беларусі? Па нашым меркаванні, гэтая праблематыка чакае сваёй распрацоўкі.

Гістарычная свядомасць і яе праяўленні сёння

Тэматычную распрацоўку праблемы гістарычнай свядомасці сёння можна знайсці перш за ўсё ў працах І. Шубрта і М. Гроха. Кожны з гэтых даследчыкаў прапаноўвае ўласную інтэрпрэтацыю дадзенага паняцця і даследуе яго ў розных кантэкстах і ўзаемасувязях.

Па меркаванні І. Шубрта, гістарычная свядомасць — гэта не толькі комплекс ведаў, уражанняў і ўяўленняў пра мінулае, але, перш за ўсё, гэта ўсведамленне пэўных узаемасувязяў (пераемнасці, перарванасці і змяненні) паміж мінулым, якое захоўваецца ў калектыўнай памяці, і будучым. Гістарычная свядомасць фармуе адносіны да мінулага і да будучага. У сваіх працах Шубрт сыходзіць з таго дапушчэння, што гістарычная свядомасць пэўным спосабам структуравана, а яе структуру можна тэарэтычна ідэнтыфікаваць і прааналізаваць механізмы яе дзеяння[32].

Тут дарэчы вызначыць найноўшыя змяненні самой тэрміналогіі паняцця гістарычная свядомасць. Канцэпцыі М. Гроха на працягу доўгага часу былі вызначальнымі для чэшскай гістарыяграфіі. Канцэпцыя І. Шубрта ў гэтым сэнсе пераломная. І. Шубрт і ўцягнутыя у арбіту яго ўплыву даследчыкі грунтуюцца на тэорыях П. Нара, Я. Асмана і М. Хальбвакса.

Па меркаванні Шубрта, гістарычная свядомасць складаецца з чатырох кампанентаў. Гэтыя кампаненты — гістарычны вопыт (асабіста перажыты ці перададзены ў інтэрперсанальным кантэксце), ідэалогія (асабліва ідэа-логія дзяржаўная, паколькі дзяржавы і іх рэжымы выка-рыстоўваюць ідэалагічную інтэрпрэтацыю гісторыі і гістарычную аргументацыю для сваёй легітымацыі), веды, прадукаваныя гістарыяграфіяй і гістарычнай навукай, і нарэшце калектыўная памяць. Разам з гэтымі асноўнымі кампанентамі, галіны якіх часта размытыя і пакрываюць адна адну, існуюць і іншыя ўплывы, як, напрыклад, уплыў культуры, г. зн. уплыў сям’і, рэлігіі, мастацтва, школы або сродкаў масавай інфармацыі. Іх уздзеянне можна аднесці да вышэйзгаданых чатырох кампанентаў, паколькі пры дапамозе іх распаўсюджваюцца веды, якія маюць характар перажытага гістарычнага вопыту, ідэ-алогіі, спецыяльных ці навуковых ведаў і г. д.

Дзяржаўная ідэалогія займае асаблівае месца ў фар-маванні гістарычнай свядомасці. Згодна з П. Бурдзье, інструментамі „сімвалічнай улады” і „сімвалічнага гвалту” выступаюць школьная сістэма адукацыі і абавязковая дзяржаўная адукацыя. Менавіта так дзяржава ўнушае сваім грамадзянам агульныя формы і катэгорыі ўспрымання і мыслення, сацыяльныя рамкі разумення і структуры спазнання, чым стварае ўмовы для пэўнай зладжанасці іх звычаяў (ментальных структур), што, у сваю чаргу, з’яўляецца ўмовай дасягнення спецыфічнага тыпу грамадскага кансэнсусу[33]. Тым самым дзяржава да-памагае сфармаваць ідэнтычнасць або так званы нацыянальны характар.

У сваёй працы Шубрт сумяшчае вызначэнне гістарычнай свядомасці з тэарэтычнай мадэллю амерыканскага сацыёлага Т. Парсанса. Для легітымнасці такога пераводу паняцця гістарычная свядомасць у рамкі мадэлі Парсанса Шубрт робіць першапачатковае дапуш-чэнне, што гістарычную свядомасць можна ўспрымаць як сацыяльную сістэму, узнаўленне якой залежыць, згодна з Парсансам, ад рэалізацыі чатырох асноўных функцый: адаптацыі (А), дасягнення мэтаў (G), інтэграцыі (I) і, нарэшце, захавання латэнтных культурных узораў (L) (што і ёсць зместам арыгінальнай мадэлі Парсанса AGIL[34]). У нашым выпадку функцыю (A) даследчык прыроўнівае да перажытага гістарычнага вопыту, функцыю (G) — да ідэалагічнай інтэрпрэтацыі гісторыі, (I) — да навуковага гістарычнага спазнання, а (L) — да калектыўнай памя-ці. Такім чынам, калектыўная памяць паводле гэтай інтэрпрэтацыі займае толькі падпарадкаваную пазіцыю ў сістэме гістарычнай свядомасці[35].

Такая сістэмная дыферэнцыяцыя адбываецца ўнутры асобных субсістэм і таксама мае характар схематыкі A^IL. Прымяненне схемы AGIL да кампанента калектыўнай памяці можа выглядаць наступным чынам: A можна раз-глядаць як рэканструкцыю і актуалізацыю памяці, G — вызначэнне дамінантаў памяці, I — канструкцыі „сацыяльных рамак памяці” і L — перадача традыцый. AGIL ідэалагічнай сістэмы можна ўявіць зыходзячы з агульнавядомага дапушчэння пра чатыры функцыі ідэалогіі: А можна разглядаць як ідэалагічны выклад грамадскіх падзей, G — устаноўка крытэрыяў ацэнкі мінулых і будучых падзей („добрыя”, „дрэнныя”, „прымальныя”, „непрымальныя” і г. д.), I — свядомасць супольнасці, якая звязвае прыхільнікаў ідэалогіі з пэўным калектыўным суб’ектам і яго праграмай, і, нарэшце, L — захаванне, узнаўленне і абарона асноўных ідэалагічных прынцыпаў у рамках ідэалагічнай палемікі, прапаганды, адукацыйнага і медыйнага ўздзеяння[36].

Зыходзячы з тэорыі Шубрта, М. Грох перагледзеў абодва папярэднія тэрміналагічныя азначэнні гістарычнай свядомасці. Па меркаванні М. Гроха, для зразумення сутнасці такой складанай з’явы, як гістарычная свядомасць, недастаткова яе дзялення на два ўзроўні (г. зн. на ўзровень крытычнай навуковай рэфлексіі і ўзровень масавай гістарычнай свядомасці). Таму да двух узроўняў трэба дадаць трэці. Пры гэтым першым — элементарным, але разам з тым і найбольш цяжка спазнавальным узроўнем гістарычнай свядомасці — застаецца ўзровень масавай гістарычнай свядомасці на ўзроўні штодзённасці. Інфармацыя, якая знаходзіцца на гэтым узроўні, можа быць пры збегу пэўных абставінаў актывізавана і змешчана ў пэўны кантэкст (пры гэтым неістотна, ці сапраўды ён адпавядае ёй па сутнасці) і такім чынам яна можа стаць часткай гістарычнай свядомасці і / або служыць „субстратам” для фармавання калектыўнай памяці пра пэўную падзею. Мноства ўяўленняў пра мінулае не статычнае, а заўсёды дынамічнае. Адначасова тут прысутнічае бясконцае мноства патэнцыйнага матэрыялу для актуалізацыі. Таму немагчыма загадзя прадбачыць, ці дасягне актуалізоўнае намаганне поспеху.

Другі ўзровень — гістарычная свядомасць, якая складаецца з чатырох кампанентаў (тут відавочны ўплыў тэорыі І. Шубрта). Тым не менш, чацвёрты кампанент, па меркаванні Гроха, — гэта не калектыўная памяць, а тая сукупнасць фактараў, якія І. Шубрт называе „астатнімі ўплывамі”, г. зн. культура (школьная адукацыя, беле-трыстыка, масмедыя і г. д.). Пры гэтым Грох лічыць, што менавіта тэрмін „культура” найбольш адэкватны для такога азначэння. Сама ж калектыўная памяць разгля-даецца Грохам у якасці самастойнага трэцяга ўзроўню гістарычнай свядомасці, па меркаванні даследчыка, гэта самая важная форма актуалізацыі гістарычнай свядомасці і яе грамадскай функцыі[37].

Пад калектыўнай памяццю М. Грох разумее акту-алізаваныя, вербалізаваныя і звычайна інстытуцыяналізаваныя пазіцыі (часткі або складнікі), якія з усёй сукупнасці, з цэлага „аб’екта” гістарычнай свядомасці выбіраюць пэўны фрагмент мінулых падзей.

Гэты выбар абумоўлены імкненнем дасягнуць пэўных мэтаў у сучаснасці, і таму трэба мець на ўвазе, што гэты выбар можа насіць маніпуляцыйны характар. Ці можа ўвогуле калектыўная памяць перажыць гэтую бягучую патрэбу актуалізацыі? Па меркаванні Гроха, калектыўная памяць слабее або змяняецца разам са змяненнямі палітычных патрэбаў. Такім чынам, памяць — кароткатэрміновае „запазычанне”, а яе змест можа вяртацца ў гістарычную свядомасць, складнікам якой гэты змест і быў / ёсць.

Іншымі словамі, гістарычная памяць (індывідуальная ці калектыўная) уяўляе сабой тую частку гістарычнай свядомасці, якая вербалізавана (няхай нават і нязначна) і з’яўляецца часткай дыскурсу. Гэта больш-менш зразумела сфармуляваная культурная канструкцыя. Дзякуючы таму, што гістарычная памяць выражана словамі і часам можа быць нават лакалізавана, яе можна даследаваць як у статыцы, так і ў дынаміцы змянення.

Пасля тэарэтычнай часткі даследавання гістарычнай свядомасці можна перайсці да адлюстраваня яе кан-крэтных праяўленняў у чэшскім грамадстве. За такімі дадзенымі тут дарэчы звярнуцца да І. Шубрта і яго даследчага калектыву[38].

Праблематыка гістарычнай свядомасці ў Чэхіі сёння вельмі актуальная. Яна звязана з праблемай нацыянальнай ідэнтычнасці і закранае шэраг пытанняў, якія датычацца як унутрыпалітычнай чэшскай сітуацыі, так і міжнароднай палітыкі. Вывучэнне адносін чэшскага насельніцтва да свайго мінулага і нацыянальнай гісторыі вельмі актуальнае не толькі з пазіцыі палемікі пра пасляваенную гісторыю і калектыўную памяць, але і з пазіцыі месца Чэхіі ў Еўропе.

На нашу думку, асаблівую цікавасць уяўляе мэта даследавання калектыву Шубрта, якая заключаецца у даследаванні і апісанні настрояў чэшскага грамадства, што суправаджаюць пераход ад камуністычна-сацыялістычнай мадэлі да мадэлі новага тыпу, звязанай з новымі гаспадарчымі, палітычнымі, грамадскімі і іншымі пераменамі пасля „аксамітавай рэвалюцыі” у 1989 г. Гэтае даследаванне цікавае перш за ўсё тым, што пры правядзенні аналагічных даследаванняў у Беларусі яно дае магчымасць параўнання іх вынікаў з чэшскімі. Агульнымі тэрміналагічнымі рамкамі, які аб’ядноўваюць дадзены праект, з’яўляюцца канцэпцыі гістарычнай свядомасці і калектыўнай памяці. Галоўная мэта праекта — даследаванне сучаснага стану гістарычнай свядомасці насельніцтва Чэшскай Рэспублікі. Адначасова з гэтым у праекце разглядаюцца і больш раннія даследаванні з 1946, 1968 і 1989 г., што дазвале стварыць найбольш поўны вобраз гістарычнай свядомасці ў перспектыве чэшскай гісторыі.

У рамках артыкула, вядома ж, немагчыма выкласці вынікі гэтага даследавання ў іх поўным аб’ёме. Тым не менш, некаторыя яго аспекты, якія датычацца нацыянальнай гісторыі, падаюцца нам асабліва цікавымі (не у апошнюю чаргу ўлічваючы магчымасць іх патэнцыйнага параўнання з беларускімі даледаваннямі). Самыя яркія прыклады, якія ілюструюць змяненні гістарычнага фону, — згаданае раней гусіцтва і часы праўлення імператара Карла IV. На гэтых прыкладах мы пераканаемся на практыцы, што ўнутраны змест калектыўнай памяці не статычны. Яго характэрная рыса — селекцыйнасць выбару і дынамічнасць.

Шубрт і яго калектыў аналізуюць вынікі свайго даследавання ў шырокім кантэксце палітычных, эканамічных, культурных і іншых узаемасувязяў. Змяненні гістарычнай свядомасці звязваюцца Шубртам са змяненнямі грамадскага дыскурсу і са змяненнямі палітычных, эканамічных і іншых трэндаў, характэрных для пэўнага перыяду часу. Вынікі даследавання сведчаць, што гістарычная свядомасць імкнецца да зменаў, якія праяўляюцца ў змяненнях ацэнкі сваёй (нацыянальнай) гісторыі з боку грамадскасці. Ацэнка гісторыі адбываецца заўсёды ў пэўным часавым кантэксце. Таму перавага, аддадзеная якім-небудзь канкрэтным гістарычным падзеям і прысуджэнне ім большага ці меншага значэння (актуальнасці ў адносінах да сённяшняга дня) залежыць ад таго, ці сімвалізуюць гэтыя падзеі актуальны ідэал або каштоўнасць, якія маюць значэнне для грамадства ў кантэксце яго часу.

З усёй шкалы адносна стабільных у сваёй ацэнцы гістарычных тэм (напрыклад, праўленне Карла IV, нацы-янальнае адраджэнне, часы св. Вацлава і інш.) асабліва вылучаецца супярэчлівы перыяд гусіцтва. Гусіцтва было самым папулярным і высока ацэненым перыядам у першыя гады пасля заканчэння Другой сусветнай вайны, а менавіта такія ацэнкі яно атрымала ў даследаванні грамадскага меркавання ў 1946 г. Рэтраспектыўная інтэрпрэтацыя гэтых дадзеных без якога-небудзь іх больш глыбокага аналізу, вядома ж, умоўная. Тым не менш, складваецца ўражанне, што пакаленню, якое перажыло Мюнхенскую змову і Другую сусветную, імпанаваў той перыяд чэшскай гісторыі, у якім чэхі выявілі сваю сілу і адвагу. Зрэшты, як мы ўжо пераканаліся, дыскусія пра значэнне гусіцтва не толькі праходзіць чырвонай ніткай праз усю чэшскую гістарыяграфію на працягу стагоддзяў, але і выступае складнікам гістарычнай свядомасці на ўсіх яе узроўнях. Такую ж высокую ацэнку гусіцтва атрымала па выніках даследавання гістарычнай свядомасці у 1968 г. (другое месца заняў перыяд існавання Першай Чэхаславацкай рэспублікі (1918-1939), пазітыўныя бакі якога сталі асабліва відавочнымі з перспектывы гадоў, прысвечаных „будаўніцтву сацыялізму”)[39]. У далейшым гусіцтва ўжо не будзе займаць такія высокія месцы ў рэйтынгу пераваг. У больш позніх даследаваннях гусіцтва саступае свае пазіцыі перыяду праўлення імператара Карла IV.

Змяненні значэння і ацэнкі гусіцтва ў такім кантэксце цалкам заканамерныя. Тыя палемічныя ваганні ў яго ацэнках і звязаныя з гэтым змяненні яго інтэрпрэтацыі заканамерна адлюстроўваюцца ў выніках даследаванняў гістарычнай свядомасці чэшскага насельніцтва, якія праводзіліся ў розныя перыяды часу. У адрозненне ад гэтага перыяд праўлення імператара Карла IV адрозніваецца адноснай стабільнасцю ў сваіх ацэнках. Цікавыя дадзеныя былі атрыманы ў выніку даследавання 1992 г. (гэты год папярэднічаў распаду Чэхаславакіі). Той факт, што ў 1992 г. жыхары Чэхіі найбольш пазі-тыўна ацэньвалі менавіта перыяд праўлення Карла IV, а не перыяд Першай Чэхаславацкай рэспублікі, як у 1968 г., можна да пэўнай ступені растлумачыць раздзяленнем (фактычна распадам) Чэхаславакіі, якое адбывалася ў той момант, і пэўнай дыскрэдытацыяй канцэпцыі „чэхаславакізму”, аўтарам якой быў заснавальнік і першы прэзідэнт Першай рэспублікі Т. Г. Масарык. У адрозненне ад гэтага праўленне Карла IV было ў 90-я г. у вачах грамадскасці сімвалам таго часу, калі Чэхія іграла значную ролю ў еўрапейскай гісторыі. Таму не выпадкова, што працэсы трансфармацыі, якія адбываліся ў тагачасным посткамуністычным грамадстве пад лозунгам „вяртання ў Еўропу”, вялі да павышэння сімпатый у адносінах менавіта да гэтага ярка выражанага праеўрапейскага перыяду чэшскай гісторыі[40].

Агульныя вынікі даследавання, праведзенага І. Шубртам, сведчаць пра тое, што адносіны чэшскай грамадскасці да сваёй гісторы і яе ацэнка на працягу апошніх дзесяцігоддзяў (2001-2009) застаюцца адносна стабільнымі. На першым месцы з вялікім адрывам заўсёды знаходзіцца перыяд праўлення Карла IV, Першая рэспубліка, нацыянальнае адраджэнне і, нарэшце, гусіцтва. Можна сказаць, што гэтыя перыяды прысутнічаюць у выніках кожнага даследавання, тым не менш, іх паслядоўнасць заўсёды мяняецца.

Такія змяненні гістарычных пераваг даюць падставу для спробы іх інтэрпрэтацыі. Некаторае святло тут можа праліць гіпотэза, пра якую мы ўжо згадвалі ў артыкуле раней, г. зн. гіпотэза пра тое, што шырокая грамадскасць заўсёды ацэньвае гісторыю ў ракурсе свайго часу і падымае з яе глыбінь перш за ўсё тыя падзеі, якія сімвалізуюць актуальны ідэал або каштоўнасць, да дасягнення якіх дадзенае грамадства імкнецца. Напрыклад, для пасляваеннага часу характэрны ідэал — гусіцтва, якое ўяўляе сабой сімвал баявой доблесці чэхаў і волі да пабудовы новага справядлівага грамадства, у 1968 г. гэта ўпор на свабоду і дэмакратыю, сімвалізаваныя Першай Чэхаславацкай рэспублікай і г. д. Пасля 1989 г. на першае месца трапляе чэшская еўрапейскасць, звязаная з поспехамі міжнароднай палітыкі Карла IV і г. д.

У выніках па пытаннях пра найболш значную гістарычную асобу таксама назіраецца значная адпаведнасць з вынікамі ацэнак гістарычных перыядаў. Самыя папулярныя, незалежна ад часу правядзення даследавання, асобы — Карл IV, Томаш Гарыг Масарык, Ян Гус, Іржы з Падэбрад, Ян Амос Коменскі, Францішак Палацкі і інш. Цікава, што па выніках даследавання ў спісе найбольш значных гістарычных асобаў практычна адсутнічаюць жанчыны. У якасці сімвалічных мясцін памяці, г. зн. месцаў, якія сімвалізуюць для апытаных рэспандэнтаў чэшскае мінулае, часцей за ўсё называліся Прага ці некаторыя з пражскіх помнікаў (храм Св. Віта, Старамесцкая ратуша, Пражскі Град і інш.). Далей сярод сімвалічных месцаў ішлі гара Ржып і Карлштэйн. Калі ж мы не будзем разглядаць „месца” памяці ў прамым сэнсе гэтага слова, то сімваламі чэшскай гісторыі для рэспандэнтаў з’яўляюцца чэшскія каралеўскія інсігніі і Карлаў універсітэт[41].

Пытанні з палемікі пра сэнс чэшскай гісторыі або пытанні „хто мы?”, „дзе наш дом?” сімвалічных цэнтраў таксама адлюстроўваюцца на ўзроўні масавай гістарычнай свядомасці, якую даследаваў І. Шубрт. Пытанне пра тое, дзе павінна знаходзіцца Чэшская Рэспубліка, мела на ўвазе і ўтрымлівала ў сабе геаграфічныя, палітычныя і гістарычныя аспекты. І нават калі ўдзельнікі палемікі пра сэнс чэшскай гісторыі на яе, калі можна так сказаць, больш шырокім узроўні не былі поўнасцю аднадушнымі ў сваіх адказах, то, нягледзячы на гэта ўсё, пераважала меркаванне, што Чэхія разам са Славакіяй, Аўстрыяй, Польшчай і Венгрыяй (г. зн. дзяржавамі былой Аўстра-Венгрыі) адносіцца да рэгіёна Цэнтральнай Еўропы. Насуперак значнаму нежаданню прыняцця ідэнтычнасці ўсходнееўрапейцаў значная частка рэспандэнтаў адносіць сябе да славян. Разам з падабенствам моў чэхаў з астатнімі славянамі аб’ядноўвае, па меркаванні рэспандэнтаў, агульная ментальнасць, знешнасць і традыцыі. Самыя блізкія, вядома ж, славакі.

Тым не менш, адносіны апытаных да Еўрапейскага саюза неадназначныя, а з еўрапейскаю ідэнтычнасцю атаясамлівае сябе толькі нязначная частка рэспандэнтаў, якія адчуваюць сябе перш за ўсё чэхамі і толькі потым еўрапейцамі, або „чэхамі ў Еўропе”[42].

Нягледзячы на тое, што чэшская гістарыяграфія і гісторыя ў цэлым маюць свае асаблівасці, з сітуацыяй у Беларусі іх збліжае шэраг агульных фактараў. Гаворка ідзе, перш за ўсё, пра супольнасці посткамуністычнай прасторы Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, пра агульныя тэндэнцыі ў змяненнях і трансфармацыі гістарычнай свядомасці, пра агульныя множнікі гэтай трансфармацыі і пра самі кантэксты змянення гістарычнай свядомасці, звязаныя, у сваю чаргу, са змяненнямі палітычнай сітуацыі (канфлікты, падзеі), ростам уплыву сродкаў масавай інфармацыі і г. д.

Таму галоўная мэта дадзенага артыкула — не агляд і пералічэнне тэндэнцый чэшскай гістарыяграфіі або чэшскай сацыялогіі ў перспектыве іх развіцця, а, перш за ўсё, азнаямленне беларускага навукоўца з тэарэтычнымі рамкамі паняцця гістарычная свядомасць, іх змя-неннямі і множнасцю яго інтэрпрэтацый, а таксама з сённяшнім станам і праблематыкай чэшскіх гістарычных даследаванняў, у тым ліку з іх метадалагічным аспектам. Артыкул набліжае новую тэарэтычную прастору для вывучэння і параўнання падобных тэндэнцый у іншых дзяржавах посткамуністычнага блока, і перш за ўсё — у Беларусі. Адначасова мэта артыкула — даць платформу для далейшых дыскусій, а таксама імпульс для пачатку падобных даследаванняў або даследчых праектаў у Беларусі, не ў апошнюю чаргу сумесна з іншымі даследчыкамі, якія ўжо прайшлі гэтым шляхам. Вынікі такіх даследаванняў маглі б быць змешчаны ў больш шырокі еўрапейскі кантэкст для ўзаемнага дапаўнення і параўнання.

У заключэнне мэтазгодна прывесці шэраг пытанняў, якія могуць паслужыць асновай для новых даследаванняў і дыскусій. Якія сімвалічныя ці кансалідоўныя цэнтры прысутнічаюць у беларускай гісторыі? Як яны ўплываюць на беларускую гістарычную свядомасць на ўсіх яе ўзроўнях? Ці падпадаюць яны пад ідэалагічны ўплыў? Якія беларускія міфы заслугоўваюць пераасэнсавання / дэканструкцыі? Ці можна лічыць іншыя пералічаныя тэндэнцыі (змяненні ацэнак гістарычных падзей, дэканструкцыя міфаў і традыцый, адсутнасць ярка выражанай кансалідоўнай функцыі нацыянальнай гісторыі, змяшчэнне акцэнтаў і нігілізм у адносінах да ўласнай гісторыі і інш.) толькі чэшскай асаблівасцю або яны агульныя для ўсёй посткамуністычнай прасторы? Ці можна / неабходна прадухіліць іх узнікненне? Ці чакаюць гэтыя тэндэнцыі свайго напаўнення ў прасторы беларускіх ведаў? У любым выпадку гэтыя і іншыя пытанні яшчэ чакаюць свайго вырашэння, у тым ліку і ў агульнай кампаратыўнай перспектыве.


[1] У якасці прыкладу можна прывесці, перш за ўсё, двухтомны польска-чэхаславацкі зборнік, прысвечаны „істотным праблемам гісторыі братэрскіх славянскіх народаў: палякаў, чэхаў і славакаў” у кампаратыўнай перспектыве: Dawna świadomość historyczna w Polsce, Czechach i Słowacji. Prace Polsko-Czechosłowackiej Komisji Historycznej. Red. Heck R. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdaňsk, 1978 і таксама: Polska, czeska i słowacka świadomość historyczna XIX wieku. Materiały sympozjum Polsko-Czechosłowackiej Komisji Historycznej 15-16 XI 1977. Red. Heck R. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdaňsk, 1979.
[2] Hroch M. Úvodem // Úloha historického povědomí v evropském národním hnutí v 19. stol. Praha, 1976. S. 9; Hroch M. Několik poznámek k problému: historické vědomí a zájem rodícího se národa // Husitský tábor. 1985. Č. 2. S. 185-194.
[3] Hroch M. Literární zdroje českého historického povědomí v 19. století. (Příspěvek ke studiu skladby českého historického povědomí a jeho úlohy v národním hnutí) // Polska, czeska i słowacka świadomość historyczna XIX wieku. Materiały sympozjum Polsko-Czechosłowackiej Komisji Historycznej 15— 16 XI 1977. Red. Heck R. Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdaňsk, 1979. S. 57.
[4] Kutnar F. Sociálně myšlenková tvářnost obrozeneckého lidu: trojí pohled na český obrozenecký lid jako příspěvek k jeho duchovním dějinám. Praha, 1948. S. 94.
[5] Акрамя непасрэднай пераемнасці паняцця гістарычнай свядомасці ý штэрпрэтацъп Ф. Кутнара Грох пераймае таксама агульную структуру і метадалогію яго даследавання, якія заключаюцца ў трохузроўневым аналізе прадмета даследавання (гістарычнага аб’екта / суб’екта). У Кутнара гэтым аб’ектам ці прадметам аналізу выступае тагачасны „люд” (г. зн. шырокія пласты чэшскага грамадства XVІІІ— XIX ст.), які разглядаецца з пазіцыі дзяржавы, нацыянальных „будзіцеляў” і з пазіцыі самога грамадства. Складовай часткай даследавання Кутнара з’яўляецца аналіз дыскурсу. М. Грох у напісанай амаль праз паўстагоддзя кнізе „На парозе нацыянальнага існавання” пераймае метадалогію Кутнара ўжо поўнасцю. Гэтая кніга прысвечана таму ж перыяду чэшскай гісторыі, а яе галоўным аб’ектам даследавання выступае сам чэшскі нацыянальны рух у яго ранняй стадыі. Грох ажыццяўляе трохузроўневы аналіз нацыянальнага руху: разглядае яго з пазіцыі дзяржавы і кіроўных эліт, з пазіцыі шырокіх пластоў насельніцтва і, нарэшце, з пазіцыі саміх нацыянальных „будзіцеляў”. Галоўную ўвагу М. Грох таксама, як і Ф. Кутнар, засяроджвае на аналізе дыскурсу (гл: Hroch M. Na prahu národní existence. Praha, 1999).
[6] Hroch M. Historická beletrie a historické vědomí v 19. století // Studia Historica XXXIII. Literární a publicistické zdroje historického vědomí v 19. a 20. století. Ved. red. Hroch М. Praha, 1988. S. 12-13.
[7] Hroch M. Úvodem… S. 7. Гэтае азначэнне можна сустрэць у: Hroch M. Literární zdroje… S. 57—73, а таксама ў: Hroch M. Několik poznámek… S. 185-194.
[8] Hroch M. Historické vědomí a potíže s jeho výzkumem dříve i nyní // Historické vědomí jako předmět badatelského zájmu: teorie a výzkum. Ed. Šubrt J. Kolín, 2010. S. 33; Hroch M. Literární zdroje… S. 59.
[9] Hroch M. Literární zdroje… S. 58.
[10] Hroch M. Historická beletrie… S. 11.
[11] Hroch M. Historická beletrie… S. 11.
[12] Пар. паняцце міфа і традыцыі напр. у І. Рака і Я. Пешкавай, гл.: Rak J. Bývali Čechové. České historické mýty a stereotypy. Praha, 1994 і Pešková J. Role vědomí v dějinách. Praha, 1997.
[13] Hroch M. Historická beletrie… S. 12.
[14] Pešková J. Role vědomí… S. 29.
[15] Třeštík D. Mýty kmene Čechů (7. — 10. století). Tři studie ke „Starým pověstem českým„. Praha, 2003. S. 15.
[16] Karbusický V. Báje, mýty, dějiny. Nejstarší české pověstí v kontextu evropské kultury. Praha, 1995. S. 280.
[17] Rak J. Bývali Čechové. České historické mýty a stereotypy. Praha, 1994.
[18] Ходы (Chodové) — чэшскі субэтнас. Яны кампактна жылі ў наваколлі Дамажліц, Тахова и Пршымды. Іх абавязкам была ахова межаў паміж Чэшскім Каралеўствам і Баварыяй. Яны былі непасрэднымі падданымі караля і за службу кароне атрымлівалі вялікія прывілеі і ільготы, якія іх сацыяльна вылучалі з астатняга насельніцтва. Першыя ўпамінанні пра ходаў адносяцца да XIII ст. Адметны знак ходаў, пазней увекавечаны ў літаратуры, — ходскі сабака (чэшскі пастухоў сабака, Chodský Pes), якога ходы выкарыстоўвалі ў памежнай службе.
[19] Maur E. Chodové. Historie a historická tradice. Praha, 1984.
[20] Hojda Z., Pokorný J. Pomníky a zapomínky. Praha, 1996.
[21] Бітва на Белай Гары (Bílá Hora) адбылася 8 лістапада 1620 г. У ходзе бітвы чэшскія войскі (Пратэстанцкая унія) былі поўнасцю разгромлены войскамі імператара Святой Рымской імперыі і Каталіцкай уніі. Вынік бітвы быў вырашальным для Чэхіі, якія страціла сваю незалежнасць амаль на тры стагоддзі.
[22] Kavka F. Bílá hora a české dějiny. Praha, 1962; Kavka F. Husitská revoluční tradice. Praha, 1953.
[23] Больш падрабязна пра пранікненне гэтага раманнага тэрміна ў навуковую тэрміналогію і гістарычную літаратуру гл.: Otčenášek J. Jiráskovo temno a jeho reflexe v historiografii (20. až 50. léta 20. století) // Česká a polská historická tradice a její vztah k současnosti. Pardubická konference (18-20 dubna 2002). Ed. Hrodek D. Praha, 2003. S. 68-76.
[24] Kavka F. Bílá hora… S. 261.
[25] Kavka F. Husitská revoluční tradice. Praha, 1953.
[26] Лібушэ (Libuše) — міфічная чэшская князёўна і жонка Пржэмысла Аратага (Přemysl Oráč), заснавальніка першай дынастт чзшскіх каралёў Пржэмыславічаў, прарочыца і заснавальніца Прагі.
[27] Hroch M. Historické vědomí… S. 43.
[28] Найбольш падрабязны аналіз дадзенага пытання на сёння ажыццявіў М. Гавелка, гл.: Spor o smysl českých dějin. 1895— 1938. Uspořádal Havelka M. Sv. 1. Praha, 1995; Spor o smysl českých dějin 2. 1938-1989. Posuny a akcenty české otázky. Uspořádal Havelka M. Sv. 2. Praha 2006.
[29] Нармалізацыя (Normalizace) (1969 — прыкладна 1987) — афіцыйны тэрмін, які абазначае чысткі ў камуністычнай партыі, масавыя звальненні, увядзенне цэнзуры, роспуск вялікай колькасці палітычных і іншых арганізацый, рэпрэсіўныя мерапрыемствы пасля падаўлення Пражскай вясны ў 1968 г. Нармалізацыя характарызавалася гвал-тоўным падаўленнем рэформаў А. Дубчака (1963—1967/1968) і вяртаннем на агульны стан да іх пачатку.
[30] Падрабязней гл.: Havelka M. Dějiny a smysl. Praha, 2006.
[31] Тамсама. S. 10.
[32] Šubrt J., Pfeiferová Š. Nástin teoreticko-sociologického přístupu k otázce historického vědomí // Historické vědomí jako předmět badatelského zájmu: teorie a výzkum. Ed. Šubrt J. Kolín, 2010. S. 21; Šubrt J., Vinopal J. K otázce historického vědomí obyvatel České republiky // Naše společnost. Roč. 8 (2010). Č. 1. S. 9.
[33] Bourdieu P. Teorie jednání. Praha, 1998. S. 88-89.
[34] Parsons T. Společnosti: Vývojové a srovnávací hodnocení. Praha, 1971. S. 55.
[35] Шубрт И. Историческое сознание как предмет социологического исследования // Вестник Вятского государственного гуманитарного университета. 2010. № 4(1). C. 9.
[36] Šubrt J., Pfeiferová Š. Nástin… S. 25-26. Акрамя гэтага больш падрабязна з тэарэтычнымі асновамі даследавання гістарычнай і калектыўнай памяці можна пазнаёміцца ў шэрагу чэшска- і рускамоўных публікацый І. Шубрта. У рускамоўных публікацыях прыводзяцца таксама вынікі саміх квалітатыўных і квантатыўных даследаванняў памяці. Гл.: Шубрт И. Парадоксы коллективной памяти // Коллективная социально-историческая память и вызовы современности. Актуальные теоретические очерки. Под ред. А. В. Дахина. Н.-Новгород, 2011. С. 17-24; Шубрт И., Пфайферова Ш. Рамки и места коллективной памяти: старая тема, новые взгляды // Личность. Культура. Общество. 2011. Т. XIII. Вып. 1 (№№ 61-62). С. 77-85; Шубрт И. Историческое сознание как предмет социологического исследования // Вестник Вятского государственного гуманитарного университета. 2010. № 4 (1). С. 6—12; Šubrt J. Antinomie sociální paměti // Sociológia. Roč. 43 (2011). Č. 2. S. 133-157.
[37] Hroch M. Historické vědomí… S. 31-32.
[38] Даследаванні навуковага калектыву І. Шубрта грунтуюцца на выніках праекта „Сацыялагічнае даследаванне гістарычнай свядомасці насельніцтва Чэшскай Рэспублікі”. Гэты праект быў падтрыманы Грантавым агенцтвам Чэшскай Рэспублікі ў 2009 г. Нягледзячы на тое, што праект усё яшчэ знаходзіцца ў распрацоўцы, сёння ўжо атрыманы канкрэтныя вынікі. Галоўная мэта праекта — даследаванне ўнутранай структуры гістарычнай свядомасці чэшскага грамадства, аналіз структур, у рамках якіх фармуецца і падтрымліваецца гэтая свядомасць, а таксама выяўленне фактараў, якія яе фармуюць. Метадалагічнай асновай даследавання паслужыла вывучэнне так званых focus groups.
[39] Šubrt J., Vávra M. Které období svých dějin považují Češi za nejvýznamnější? //Historické vědomí jako předmět badatelského zájmu: teorie a výzkum. Ed. Šubrt J. Kolín, 2010. S. 82-85.
[40] Тамсама. S. 87-89.
[41] Šubrt J., Pfeiferová Š. Pohled na historické vědomí obyvatel České republiky // Historické vědomí jako předmět badatelského zájmu: teorie a výzkum. Ed. Šubrt J. Kolín, 2010. S. 62. 42 Тамсама. S. 65-66.

Наверх

WÜNSCH, THOMAS. Deutsche und Slawen im Mittelalter: Beziehungen zu Tschechen, Polen, Südslawen und Russen. München: R. Oldenbourg, 2008. 188 s.

2 лютага, 2011 |


Манаграфія нямецкага даследчыка Томаса Вюнша, прафесара Пасаўскага ўніверсітэта, ставіць перад сабой задачу агляду ўзаемаадносінаў і ўзаемаўплываў нямецкага і славянскага светаў у перыяд Сярэднявечча. Задача гэтая як цікавая, так і складаная, бо хавае ў сабе небяспеку ператварыць кнігу ў грувасткі гістарыяграфічны агляд. Такая небяспека была відавочная і самому аўтару, пра што сведчаць ужо першыя старонкі кнігі, прысвечаныя метадалогіі даследавання. Аўтар бачыць выйсце з гэтага становішча ў пошуку новых падыходаў, новых тэм, новых спосабаў разгляду гістарычнага матэрыялу. Такім чынам, кніга ўяўляе сабой своеасаблівы метадалагічны эксперымент: спробу знайсці даследчы фармат, у якім будзе магчымы як аналіз канкрэтыкі білатэральных узаемаадносінаў (нямецка-польскіх, нямецка-чэшскіх і інш.), так і выяўленне асноўных характарыстык “культурнай сустрэчы” немцаў і славян, якая адбылася ў Сярэднявеччы. Менавіта гэтая “сустрэча” і з’яўляецца прадметам разгляду, а ў якасці суб’ектаў узаемаадносінаў выступаюць не краіны, а народы – немцы, палякі, чэхі і г. д.: свядомы акцэнт на гэтым зроблены ў самой назве кнігі і назвах яе асобных частак.

З першых старонак кнігі Томас Вюнш дэкларуе імкненне выйсці з вузкіх рамак нацыянальных наратываў (“гісторыя Нямеччыны”, “гісторыя Польшчы”, “гісторыя Расіі” і г. д.) і нацыянальна арыентаваных гістарыяграфій, кожная з якіх вывучае “сваю гісторыю”. Пры такім падыходзе адбываецца штучнае абмежаванне тэматыкі даследавання: некаторыя сюжэты апынаюцца “на сумежжы” гістарыяграфічных традыцый і застаюцца па-за ўвагай даследчыкаў, якія мяркуюць, што дадзеныя сюжэты праходзяць “не па іх ведамстве”. Асабліва негатыўна такая сітуацыя ўплывае на вывучэнне гісторыі Усходняй Еўропы ў перыяд Сярэднявечча, калі просталінейная праекцыя ў мінулае сучасных палітычных рэалій хавае ад даследчыкаў працэсы, якія прынцыпова не павінны зводзіцца да гісторыі (ці перадгісторыі) сучасных дзяржаў. Можна толькі вітаць і іншы прынцыповы намер аўтара: дапоўніць “заходні вектар” нямецкай медыявістыкі “ўсходнім вектарам” – узаемаадносінамі з краінамі і народамі Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Сучасны нямецкі медыявіст павінен адчуваць сябе ўтульна не толькі ў гісторыі Італіі, Францыі ды Іс-паніі, але і ў гісторыі Чэхіі, Польшчы і Расіі, піша Томас Вюнш у прадмове (VIII).

Абвешчаная канцэптуальная пазіцыя аўтара атрымлівае развіццё ў змястоўнай частцы працы, якая складаецца з двух раздзелаў: “Чэхі, палякі і немцы” і “Паўднёвыя славяне, рускія і немцы”. Тут аўтар ідзе па шляху строгай сістэматызацыі, якая дазваляе яму выбудаваць шматузроўневую сістэму аналізу гістарычнага матэрыялу. Гэты метад выразна выяўлены ў раздзеле “Чэхі, палякі і немцы” (другая частка структуравана падобным чынам, але мае менш раздзелаў). Спачатку аўтар вызначае суб’екты ўзаемадзеяння, у дадзеным выпадку гэта Нямеччына, Польшча і Чэхія, даючы агульны нарыс іх палітычнай гісторыі (1. “Дыяпазон і профіль культурнай сустрэчы”), а таксама месцы фіксацыі інфармацыі: пісьмовыя крыніцы, археалагічныя помнікі і г. д.

(2. “Артыкуляцыя сустрэчы”). Затым звяртаецца да “Прасторы сустрэчы” (3), у межах якой асобна разгледжаны палітыка (3.1), сельскія паселішчы і ландшафт (3.2; тут акцэнт зроблены на сельскай каланізацыі і ўзнікненні зон змешанага рассялення), горад і права (роля немцаўі “нямецкага права” ў гарадах Усходняй Еўропы; 3.3), гандаль (3.4), навука і “тэхнічная літаратура” (3.5; цэнтры сярэднявечнай навукі: кляштары, універсітэты і г. д.; сярэднявечныя інтэлектуалы і іх спадчына), літаратура(3.6), мастацтва (3.7), рэлігія (хрысціянізацыя і развіццё царкоўнай структуры; 3.8), “суседства” (кантакты, канфлікты, дынастычныя сувязі; 3.9) і мова (3.10; узаемаўплыў нямецкай і славянскіх моў, пераход на мову суседзяў і г. д.). Далей аналізуюцца “Формы і наступствы сустрэчы”, у якія ўключаны міграцыя (4.1), інтэграцыяі сегрэгацыя (гістарычны лёс нямецкай меншасці ў Польшчы і Чэхіі; 4.2) і ўзаемнае ўспрыманне (вобраз суседзяў у гістарычных творах Сярэднявечча; 4.3). Вынікі аналізу падсумоўваюцца ў асобным параграфе (5. “Памеры ўзаемнага ўплыву”).

Такі падыход варта прызнаць надзвычай удалым. Ён дазваляе аўтару звярнуцца да вельмі шырокага спектра праблем і ў той жа час не страціць логіку выкладу ў лабірынтах падзейнай гісторыі і гістарыяграфічных падыходаў. Выразная пастаноўка даследчыцкіх задач і пастаянная метадалагічная рэфлексія, на наш погляд, – наймацнейшыя бакі кнігі Томаса Вюнша. Разнастайнасць разгляданых тэм і сюжэтаў сведчыць пра бліскучую эрудыцыю аўтара і свабоднае валоданне ім гістарыяграфіяй краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. У выніку кніга робіцца не толькі шырокай абагульняльнай карцінай нямецка-славянскіх кантактаў, але і выдатнай магчымасцю для “ўваходжання ў праблематыку” пры вывучэнні мноства асобных сюжэтаў усходнееўрапейскага Сярэднявечча. Гэтая магчымасць асабліва каштоўная ва ўмовах самаізаляцыі нацыянальных гістарычных школ, якая назіраецца сёння ва Усходняй Еўропе.

Бывае, што недахопы навуковай працы апынаюцца адваротным бокам яе добрых якасцяў. Строгая схематызацыя дазволіла аўтару выбудаваць каркас для шматузроўневага аналізу нямецка-славянскай “культурнай сустрэчы”, але пры гэтым у многіх выпадках абмежавала праблемнае поле даследавання. Шкада, што аўтар адмовіўся ад разгляду рэгіёна Germania Slavica – абласцей ранняй нямецкай каланізацыі (Сілезія, Памеранія і інш.), тым больш што Сілезіі прысвечаны многія яго навуковыя працы. Па фармальных прыкметах засталіся па-за межамі даследавання і тэрыторыі нямецкага рассялення ў неславянскім асяроддзі (Прыбалтыка, Венгрыя і інш.). Гэта асабліва прыкра ў выпадку Лівоніі: цяжка, больш за тое – немагчыма ставіць пытанне пра ўзаемаадносіны немцаў і ўсходніх славян у перыяд Сярэднявечча без аналізу ролі нямецкай Лівоніі як “акна ў Еўропу” для вечавых рэспублік Ноўгарада і Пскова, а затым і Маскоўскай дзяржавы. Падобную ролю для Вялікага Княства Літоўскага выконвала Прусія: у цені працяглага ваеннага супрацьстаяння і эпахальнай Грунвальдскай бітвы 1410 г. апынулася тая акалічнасць, што Тэўтонскі ордэн быў для Польскага каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага не толькі супернікам, але і правадніком культурных інавацый. У выніку суб’ектамі ўзаемаадносінаў з нямецкім светам ізноў апынуліся перадусім сярэднявечныя славянскія дзяржавы – Русь, Польшча, Чэхія, Балгарыя, Сербія, а памежныя сітуацыі і кантактныя зоны засталіся ў цені. Магчымым выйсцем з “дзяржава-цэнтрычнай пасткі” можа стаць вызначаны аўтарам падыход па вылучэнні “мадэльных рэгіёнаў” (на прыкладзе Rotreussen – Чырвонай Русі; 116). Створаныя на тэрыторыі гэтых рэгіёнаў культурныя мадэлі потым трансляваліся на больш шырокія прасторы. Такімі “мадэльнымі рэгіёнамі”, як ужо адзначалася, былі для ўсходніх славян Лівонія і Прусія. Даследаванні ў гэтым кірунку ўяўляюцца надзвычай перспектыўнымі.

Некаторыя заўвагі можна выказаць да структурнага падзелу кнігі. Наўрад ці магчыма ў межах невялікай часткі паўнавартасна разгледзець узаемаадносіны нямецкага свету з Руссю і паўднёвымі славянамі (103–128; для параўнання, “польска-чэшскі” раздзел мае ў тры разы большы памер: 11–101). Сярэднявечная гісторыя Русі – “рэч у сабе”, яна патрабуе больш разгорнутага фармату даследавання, а не беглага нарыса. У гэтай частцы манаграфіі аўтару бракуе апоры на вынікі даследаванняў сучасных расійскіх медыявістаў, якія вельмі актыўна звяртаюцца да вывучэння ўзаемаадносінаў Старажытнай Русі з суседзямі, у тым ліку і з нямецкім светам. Дастаткова назваць працу А. В. Назаранкі “Древняя Русь на международных путях” (2001), якая вывела на прынцыпова новы ўзровень даследавання ў гэтым напрамку. Верагодна, мэтазгодней было б разглядаць узаемаадносіны нямецкага свету з усходнімі і паўднёвымі славянамі ў асобных раздзелах, што дазволіла б больш выразна раскрыць спецыфіку гістарычнага развіцця гэтых рэгіёнаў славянскага свету, знайсці ў агульнай карціне месца і для гісторыі беларускіх і ўкраінскіх земляў.

Падсумоўваючы, варта яшчэ раз зрабіць акцэнт на двух асноўных даследчыцкіх поспехах аўтара: адмова ад вузкіх рамак нацыянальных наратываў (“гісторыя Нямеччыны”, “гісторыя Польшчы” і г. д.) на карысць шырокай карціны “культурнай сустрэчы” і стварэнне мадэлі шматузроўневага аналізу гістарычных узаемаадносінаў немцаў і славян. Канцэптуальны і метадалагічны эксперымент, здзейснены Томасам Вюншам, варта прызнаць паспяховым. Уяў-ляецца, што праца нямецкага даследчыка здольная стаць моцным імпульсам у галіне вывучэння нямецка-славянскіх сувязяў у перыяд Сярэднявечча.

Мінск

Аляксей Мартынюк

Наверх

Генрык Літвін. Сувязі эліты ВКЛ з Кіеўшчынай у 1569–1648 г.

1 студзеня, 2011 |


Эліты Вялікага Княства Літоўскага доўгі час не пагаджаліся з далучэннем Валыні і Кіеўшчыны да Кароны, што цягнула за сабой адну з істотных прычын „унійных спрэчак”. Паўстае пытанне, у якой ступені гэтая з’ява вынікала з матэрыяльных інтарэсаў магнацкіх родаў Вялікага Княства Літоўскага, і ў якой была праявай націску на палітычнай канцэпцыі тэрытарыяльнай непадзельнасці. Каб высветліць дадзеныя аспекты, разгледзім абсяг інтарэсаў літоўскай эліты[1] на „інкарпараваных абшарах” і яе прыватнай актыўнасці на ўзгаданых землях. Такім чынам, наш артыкул будзе свайго роду спробай адказу на абазначаныя пытанні адносна Кіеўскага ваяводства.

У эпоху напярэдадні Люблінскай уніі і адразу пасля гэтага прадстаўнікі княскіх і магнацкіх родаў фактычна не мелі сваіх сядзібаў на Кіеўшчыне. Некалькі маёнткаў з вялікімі зямельнымі надзеламі, якія можна аднесці да маёмасці істотнага парадку, займалі магнаты, што часцей за ўсё сваю дзейнасць і справы вялі па-за межамі ваяводства. Сярод іх (улічваючы і перыяд пасля 1569 г.) былі таксама абывацелі (грамадзяне) Вялікага Княства Літоўскага.

Найбольш значным кіеўскім зямельным багаццем распараджаўся Філон Кміта, які ў 1566 г. атрымаў „на вечнасць” Чарнобыль і прылеглыя да яго тэрыторыі, у дадатак да чаго меў ва ўласнасці вялікую воласць Вяледнікі і некалькі вёсак[2]. Памер маёмасці ставіў Кміту на трэцюю пазіцыю ў спісе мясцовых землеўладальнікаў (1581)[3]. Кмітава сядзіба месцілася ў Чарнобылі, на што ўказ ваў допіс да ягонага прозвішча — Кміта-Чарнобыльскі. Пры гэтым ён выконваў функцыі аршанскага старасты (з 1566 г.), а з 1579 г. — ваяводы смаленскага, што звязвала яго з ВКЛ[4]. Сам ён выразна лічыў сябе ліцвінам[5]. Памёр Кміта ў 1587 г., пакінуўшы пасля сябе непаўнагадовых сыноў, з якіх толькі Лазар „даспеў” да самастойнага ўзросту, але ўсё роўна памёр маладым і без нашчадкаў у 1595 г.[6]. Названыя землі перайшлі ў спадчыну яго сёстрам.

Значнымі былі таксама кіеўскія ўладанні роду Гарнастаяў, што меў мясцовае паходжанне, але пры гэтым валодаў землямі і ўплывамі ў ВКЛ[7]. Са шматлікіх мужчынскіх нашчадкаў роду, што нарадзіліся ў 50-я і 60-я г., у выніку застаўся толькі адзін нашчадак — Гаўрыла Іванавіч. З 1566 г. ён быў ваяводам менскім, а пазней, з 1576 г., ваяводам берасцейскім[8]. У 70-я і 80-я г. XVI ст. ён прымаў актыўны ўдзел у палітычным жыцці ВКЛ[9], адначасова ўзмацняючы матэрыяльныя пазіцыі на Кіеўшчыне. Яго адзіны сын Еранім (Ерафей) атрымаў у спадчыну ўсе маёнткі роду, уключна з літоўскімі. Частку апошніх ён прадаў[10]. Ужо наступны прадстаўнік роду, Самуэль, быў моцна звязаны з Кіеўшчынай, пастаянна там жыў, і няма звестак пра ягоныя хоць якія сувязі з ВКЛ[11].

Падобную карціну ў перыяд каля 1569 г. можна назіраць адносна роду Тышкевічаў-Лагойскіх. Гэты род з фамільным гняздом на Кіеўшчыне, маючы немалыя мясцовыя маёнткі, заняў на працягу XVI ст. высокія пазіцыі ў спісе землеўладальнікаў і набыў значныя тэрыторыі ў Вялікім Княстве Літоўскім[12]. Васіль Тышкевіч быў першым сенатарам у гісторыі роду, а таксама займаў пасаду спачатку падляшскага, пазней жа смаленскага ваяводы (з 1569 г.). Ягоны „набытак” складаўся з трох зямельных комплексаў у паветах Менскім, Слонімскім ды на Кіеўшчыне[13]. Маёмасць цалкам перайшла ў спадчыну ўнукам Васіля, сынам яго старэйшага нашчадка — Юрыя[14]. Шматлікія прадстаўнікі роду ў чарговых пакаленнях таксама падтрымлівалі кантакты як з Кіеўшчынай, так і з ВКЛ. Такімі былі Юры, ваявода берасцейскі[15], ягоныя сыны Фрыдрых (Тэадор Фрыдэрык), Марцін і Астап (Ян Яўстахій), якія займалі адпаведна пасады надворнага падскарбія ВКЛ (1607), мсціслаўскага ваяводы (1611) і берасцейскага ваяводы (1615). Нашчадкі двух апошніх сыноў былі адпаведна: Іосіф Марцінавіч — вялікалітоўскім чашнікам (1640) і Антон Астапавіч — надворным падскарбіем ВКЛ (1645), апошні ж у хуткім часе даслужыўся да надворнага маршалка ВКЛ (1645)[16]. Іншым нашчадкам гэтага роду, у сваю чаргу, замінала падобнае рассяроджванне сваіх высілкаў. Януш, сын Фрыдрыха, Станіслаў Іосіфавіч і яшчэ двое Астапавічаў — Крыштаф і Феліцыян — трымаліся кіеўскай маёмаснай прасторы і мясцовай палітычнай сцэны. Наадварот, Пятро Юр’евіч і ягоныя дзеці, а разам з імі Юры і Казімір Астапавічы дзейнічалі на вялікалітоўскай арэне і не мелі дачынення да паўднёва-ўсходняга памежжа[17]. Тышкевічы-Лагойскія былі сярод першых у спісе найбольш заможных магнатаў Кіеўшчыны. Юры, Фрыдрых, Астап належалі да невялікай колькасці латыфундыстаў. Іосіф і Антон — да больш шырокай, але таксама нешматлікай групы заможнай шляхты[18].

Яшчэ адным прадстаўніком эліты ВКЛ, якому належалі значныя зямельныя надзелы на Кіеўшчыне (а таксама на Валыні), быў князь Аляксандр Пронскі. На Дняпры яму перайшлі ў спадчыну воласці Гражаны і Гарашкевічы (іншая назва — Александропаль), якія калісьці ў заставу князям пакінулі Сапегі, але так і не выкупілі[19]. Пронскі вёў актыўную палітычную дзейнасць на вялікалітоўскай арэне, у сувязі з чым ён спачатку займаў пасаду стольніка (1576 — 1588), потым — трокскага кашталяна (1591–†1596). Ён памёр, калі ягоныя два сыны — Аляксандр Актавіян і Юліюш — былі яшчэ непаўнагадовымі, таму спачатку знаходзіліся пад доглядам маці, Фядоры з роду Сангушкаў, а пасля і яе другога мужа, Андрэя Ляшчынскага. Юліюш памёр у 1613 г., Аляксандр жа паехаў за мяжу, дзе памёр пасля 1630 г. без нашчадкаў[20]. Кіеўская маёмасць перайшла да Ляшчынскіх, а пазней была прададзена Нямірычам[21].

Вялікія, але неабжытыя воласці займалі на Кіеўшчыне Кухмістровічы-Дарагастайскія. Гэтыя зямельныя надзелы мелі назву Абухаў, але таксама ўзгадваліся як Кухмістроўшчына[22]. Яшчэ да 1569 г. (адпаведна і пасля 1569 г.) яны складалі долю ў спадчыне Яна, малодшага сына Мікалая, мечніка літоўскага. Па прычыне заўчаснай смерці Яна кіеўская спадчына перайшла яго непаўнагадоваму сыну Паўлу, якім апекаваўся дзядзька Пятро[23]. Па ўсім відаць, Пятра Дарагастайскага мала цікавілі прыдняпроўскія землі, таму ён прадаў іх Канстанціну Астрожскаму ў 1588 г., калі разышліся чуткі, што ягоны пляменнік, які быў выпраўлены па навуку за мяжу, там і памёр. Павел Дарагастайскі, аднак, не памёр, і калі вярнуўся на радзіму, нагадаў дзядзьку пра страчаную маёмасць. Землі вярнуліся да яго пасля другога аспрэчання ў 1598 г. Праўда, гаспадар праз пару гадоў пакінуў гэты свет (1607/1609), а Абухаў стаў уласнасцю Андрэя Фірлея, мужа дачкі Паўла — Альжбэты (Гальшкі)[24]. Сувязі Паўла з ВКЛ цалкам перарваліся, хіба што ён кантактаваў са сваякамі.

Землі ў Кіеўскім ваяводстве імкнуліся пакінуць у сваёй уласнасці не толькі Дарагастайскія, але і іншыя літоўскія „паны” — Халецкія. У 1569 г. ім належала палова Ржышчава з воласцю[25]. Маёмасць была падзелена паміж сынамі Іосіфа (Есіпа), што быў аўруцкім старастам. Свае надзелы меў там таксама Андрэй, што спачатку служыў суддзёй (1579), а пасля рэчыцкім маршалкам (1589–†1595)[26], разам з ім месціліся там Васіль (пасля 1588) і Ян, які быў спачатку гаспадарскім маршалкам (1588), пасля ж мечнікам літоўскім (1589–†1615)[27]. У 1586 г. Андрэй выкупіў другую палову Ржышчаўскай воласці ў яе ўласнікаў па прозвішчы Кордыш. Пасля яго смерці маёнтак быў прыдзелены сынам Юзафіяну, Францішку і Пятру. Сваю частку саступіў ім таксама дзядзька Ян, брат бацькі, які ў крыніцах да 1604 г. узгадваецца як суўладальнік маёнтка[28]. Пятро і Францішак памерлі маладымі і без нашчадкаў, таму адзіным уласнікам Ржышчаўскай воласці стаў Юзафіян, якому давялося весці бясконцыя спрэчкі за межы паміж Кіеўскім і Багуслаўскім староствамі. Не маючы магчымасці развязаць пытанне на сваю карысць, ён надумаў прадаць увесь свой кіеўскі маёнтак Варонічам у 1625 г., пасля чаго, імаверна, перабраўся ў ВКЛ[29].

На Кіеўшчыне свае маёнткі мелі прадстаўнікі яшчэ адной лініі Халецкіх — сыны Герасіма, Васіль і Багдан. Аднак ужо ў 1572 г. яны прадалі воласць Вільск князю Багдану Карэцкаму, які, не доўга думаючы, перапрадаў яе Астрожскім[30].

Адным з двух кіеўскіх сенатараў, якія ў 1569 г. пе-райшлі пад юрысдыкцыю Кароны, быў кашталян Павел Сапега. Асноўная частка яго маёнткаў знаходзілася ў ВКЛ, а з Кіеўшчынай яго звязвала па большасці ўтрыманне з 1560 г. Любецкага староства і служба аховы памежжа, што вынікала з гэтага абавязку. Маёмасць, якой Сапега быў на тых землях спадчынным уласнікам (мясцовасць Гражаны), была закладзена Пронскім. Пасля уніі Сапега быў звязаны з літоўскай палітычнай арэнай і падтрымліваў далучэнне Кіеўшчыны і Валыні да Вялікага Княства Літоўскага. Жыў ён пры гэтым пераважна ў Любечы і сумленна выконваў там абавязкі старасты[31]. Пасля яго смерці (1580) членам яго сям’і не перадаліся землі Любецкага староства, як і не вярнулася да іх Гражанская воласць, таму кантакты названых Сапегаў з Кіеўшчынай перапыніліся[32].

Зямельныя надзелы на Кіеўшчыне меў таксама іншы прадстаўнік роду Сапегаў — Багдан, кашталян берасцейскі (з 1579 г.), пазней — смаленскі (1585–†1593). Былі гэта, аднак, дзве сціплыя воласці — вёска Радомель і Гызін (Хішын)[33]. Палітычная і вайсковая актыўнасць кашталяна была скіравана на Літву[34]. Усё паказвае на тое, што пасля яго смерці сям’я прадала названыя надзелы Нямірычам, прынамсі яны належалі апошнім яшчэ да 1599 г.[35].

Хоць і прасторныя, але ў большасці неасвоеныя землі займалі на Кіешўчыне Францкевічы-Радзімінскія[36]. Прыкладна ў 1569 г. Гулянікі i Карашын, як незаселеныя, узяў пад свой догляд кіеўскі ваявода Канстанцін Васіль Астрожскі. Гулянікі тады запісалі ў дзяржаўную маёмасць Рэчы Паспалітай, а ў 1595 г. перадалі пад катэгорыяй „пустое гарадзішча” Яну Аксаку[37]. Радзімінскія яшчэ доўгі час судзіліся за сваё адабранае дабро, але ў 1629 г. канчаткова адмовіліся ад спрэчкі і земляў у Гуляніках[38]. Інакш складалася сітуацыя вакол Карашына — яго Канстанцін Астрожскі далучыў да сваіх спадчынных маёнткаў[39]. Міхал Францкевіч-Радзімінскі, полацкі падкаморы, распачаў насуперак гэтаму працэс рэстытуцыі названай маёмасці (1598)[40]. Ягоны сын Мікалай выйграў справу, дачакаўшыся фармальнай перадачы яму маёмасці, што перапісаў сабе „на спадчынных правах” Астрожскі (1604)[41]. Той самы Мікалай да 1624 г. гаспадарыў у Карашыне разам з братам Янам, якому таксама належала ўзгаданая мясцовасць, пазней жа, відаць, пасля продажу, маёнтак быў ва ўласнасці кіеўскага лоўчага Вацлава Жміёўскага[42]. Мікалай і Ян трымалі таксама іншыя пакінутыя бацькам уладанні, у тым ліку Масанаў (іначай — Масаны, Мазаны, Мазанаў). Гэты маёнтак над Прыпяццю неперарыўна належаў роду Францкевічаў-Разімінскіх прыкладна ад сярэдзіны XVI ст., калі не з ранейшага часу[43]. У першыя гады пасля прыняцця уніі быў уласнасцю Міхала, полацкага падкаморыя[44]. Калі ж той памёр у 1598 г., Масанаў перайшоў да сыноў — Яна (†1635) і Мікалая, надворнага харужага літоўскага (†каля 1630)[45]. Больш дакладных дадзеных пра продаж Масанава мы не маем, але адбыўся ён не раней за 1628 г. і не пазней за 1634 г., калі ўласнікам яго запісвалі ўжо Іпаліта Радкевіча, кіеўскага мечніка[46]. З гэтага вынікае, што Францкевічы-Радзімінскія таксама адступіліся ад кіеўскага землеўладарання прыкладна ў 1630 г.

Невялікія зямельныя ўладанні на Кіеўшчыне мелі і Скумін-Тышкевічы. Дзмітры займаў тут нават урад падкаморыя, але ў 1576 г. атрымаў магчымасць заняць пасаду надворнага маршалка ВКЛ і знік з грамадскага і палітычнага жыцця ваяводства[47]. Ягоны брат Тодар трымаў ва ўласнасці надзелы ў Чэрніне на паўночным Задняпроўі[48], але актыўную дзейнасць праводзіў у Літве. Ён займаў тут пасады надворнага падскарбія (1576), земскага падскарбія (1586) і ўрэшце наваградскага ваяводы (1590–†1618), быў актыўным прадстаўніком палітычнай эліты ВКЛ і без сумневу лічыў сябе ліцвінам[49]. Чэрнін перадаваўся па спадчыне наступным пакаленням Скуміноў. Сын Тодара Януш пераказаў гэтыя землі дачцэ Кацярыне, якая разам з другім сваім мужам Янушам Вішнявецкім прадала іх у 1636 г. Андрэю Драгаеўскаму[50].

На поўначы Кіеўскага ваяводства распасціраліся землі Слушкаў пад назвамі Мухаедавічы, Апачыцы і Углы (Вуглы). У часовых межах 1569 г. на іх гаспадарыў Мікалай, крычаўскі стараста[51]. З 1581 г. іх уласніцай была запісана „пані Мікалаёва Слушчына”, а была ёю Гальшка з роду Кмітаў, на той час, відаць, ужо ўдовая па Мікалаю[52]. Праз нейкі час гэтыя маёмасці перадаліся дзецям Мікалая. У 1598 г. Мікалай Мікалаевіч Слушка запісаў на сваю жонку Ганну з роду Тхужэўскіх права дажываць і быць пад апекай на кіеўскіх маёнтках[53]. З чаго вынікае, што тады ён быў адзіным іх уладальнікам і памёр без дзяцей у тым самым 1598 г., а Мухаедавічы і іншыя надзелы спадчынна перадаліся ягоным малодшым братам Крыштафу і Аляксандру[54]. На кіеўскіх землях Слушкаў Аляксандр і Крыштаф былі суўладальнікамі, пакуль Крыштаф не памёр у 1619 г., а яго частку прынялі ў спадчыну сыны Рэмігіян і Рафал[55]. У 1631 г. дайшло да падпісання сямейнага пагаднення, паводле якога сыны Крыштафа атрымалі ў выключнае ўладанне кіеўскія землі, саступіўшы дзядзьку Аляксандру частку земляў у ВКЛ[56]. У пазнейшыя гады на гэтых землях вяліся прыгранічныя спрэчкі з праваслаўным мітрапалітам Пятром Магілам[57], што, магчыма, паўплывала на рашэнне братоў прадаць усе маёнткі ў Кіеўскім ваяводстве Стэфану Аксаку[58]. Сям’я Слушкаў даволі доўга трымалася сваёй маёмасці на Кіеўшчыне, напэўна таму, што іх землі знаходзіліся ля самай мяжы з ВКЛ. Прадстаўнікі названага роду былі звязаныя з Літвой і вялі там палітычныя і вайсковыя справы. Мікалай Мікалаевіч быў вядомым і паважаным военачальнікам. Ён кіраваў войскам ВКЛ, якое дапамагала кароннай арміі ваяваць з казацкімі аддзеламі Налівайкі, і лічыўся абывацелем ВКЛ[59]. Ягоны малодшы брат Крыштаф распачаў у ВКЛ кар’еру і ўрадавую (менскі падсудак у 1600 г.), і палітычную (менскі пасол у 1600 г.)[60]. Там ён жыў і дзейнічаў, хоць ад 1607 г. меў яшчэ пасаду вендэнскага ваяводы ў Інфлянтах, што належалі да супольных каронна-літоўскіх земляў[61]. Актыўным сенатарам ВКЛ быў і малодшы з братоў, Аляксандр Слушка — кашталян менскі з 1618 г. і жамойцкі з 1628 г., ваявода менскі з 1633 г., наваградскі з 1638 г. і трокскі з 1642 г. (памёр у 1647 г.)[62]. Нават кіеўскія спрэчкі спрабаваў вырашыць у судах ВКЛ, у выніку чаго трапіў у працяглы працэс з суседзямі з-пад Мухаедавічаў — Сурынамі[63].

Адначасова з працэсам адыходу ліцвінаў з Кіеўшчыны адбываўся — што праўда, у меншай меры — іх наплыў на названыя тэрыторыі. Прыгадаем, што кіеўскія маёнткі Кмітаў прынялі ў 1595 г. прадстаўнікі двух родаў з ВКЛ — Сапегаў і Друцкіх-Горскіх. Пасля смерці свайго брата Лазара Соф’я, жонка Лукаша Сапегі, і з ёю Багдана Друцкая — абедзве дачкі Кміты — падзялілі бацькаву спадчыну такім чынам, што першай засталася Чарнобыльская воласць, другой жа Вяледніцкая з некалькімі меншымі маёнткамі (Замысловічы, Ракітнае, Антонаў, Макалевічы, Вепрын, пераназваны пазней у Лукашаў)[64]. Друцкія, аднак, не прыжыліся на Кіеўшчыне. Калі ў 1609 г. Юры Друцкі-Горскі загінуў пад Масквой, удава перапісала сваю частку бацькавай спадчыны на сястру і яе сямейства. Такім чынам, у 1613 г. Лукаш Сапега стаў уласнікам усіх кіеўскіх земляў Кмітаў[65]. Спачатку ён паменшыў іх памеры продажам Ракітнага Гойскім (1623)[66], запісаўшы таксама Замысловічы ва ўласнасць езуітам з Вінніцы[67]. Калі ж адзіны яго сын Самуэль памёр у 1625 г., ён запісаў усе іншыя маёнткі на свайго сваяка, вялікага канцлера літоўскага Льва Сапегу, якому права ўласнасці на іх служыла з 1626 г.[68]. Леў Сапега сам на іх не сядзеў, а аддаў у распараджэнне стрыечным братам Паўлу, Яну і Андрэю, сынам Яна Пятра, усвяцкага старасты[69]. Тады ж адбылося чарговае памяншэнне ўсёй гэтай зямельнай маёмасці — у 1627 г. Іосіфу Корсаку быў прададзены Антонаў[70]. Дарэчы, названы зямельны надзел знаходзіўся на поўначы Кіеўшчыны і тады ўжо адносіўся да Мазырскага павета ВКЛ[71]. Воласць Вяледнікі патрапіла пад заставу, пазней жа, з прычыны яе несвоечасовага выкупу, перайшла ў спадчынную ўласнасць Станіслава Веляма[72]. Макалевічы і Вепрын, невядома дакладна якім чынам, адышлі да Чарлянкоўскіх[73]. Сапегі пакінулі сабе на Кіеўшчыне толькі Чарнобыль з воласцю. Калі ў 1633 г. памёр Леў Сапега, гэты маёнтак атрымаў ягоны сын, Казімір Лявон[74]. З Кіеўшчынай ён не быў звязаны ніякім чынам. Вядома, што на сойме 1646 г. ён спрабаваў нават прылучыць Чарнобыль да ВКЛ[75], аднак рашучая нязгода кіеўскіх паслоў пакінула воласць у межах іх ваяводства, Сапега ж пры гэтым ад яе не адмовіўся да канца даследаванага намі перыяду.

На поўначы ад Чарнобыля, недалёка ад межаў з ВКЛ, знаходзілася воласць Вострагладавічы, якая ў 20-я г. XVII ст. таксама патрапіла ў рукі ўласнікаў, што выводзіліся з элітаў ВКЛ. Не пазней за 1624 г. гэты маёнтак стаў належаць Мікалаю Абрагамовічу[76]. Прывялі да гэтага складаныя сямейна-фінансавыя дамоўленасці. Вострагладавічы ў маёмасць Абрагамовічаў прыўнесла жонка Мікалая, князёўна з роду Курцэвічаў. Ён перайшоў ёй у спадчыне па маці, Гальшкі з роду Стужынскіх, якая трэці раз выйшла замуж за Мікалая Харленскага, у гэтым шлюбе дзяцей не мела і калі стала ўдовай, атрымала названыя землі па мужу, запісаўшы іх сваёй адзінай дачцэ[77]. Воласць знаходзілася на памежжы з ВКЛ, таму Абрагамовічам было даволі зручна займацца яе адміністраваннем. Яны таксама не адмовіліся ад яе да канца даследаванага намі перыяду.

Два наступныя і апошнія ў нашым даследаванні кіеўскія маёнткі прадстаўнікоў эліты ВКЛ аддзяліліся ад вялізнай латыфундыі Карэцкіх. Пасля смерці князя Іахіма і завяршэння „пажыццёвага ўладання” яго жонкі Ганны з роду Хадкевічаў (†1626) два надзелы перадаліся ў спадчыну яго дочкам. Ганна, Глябовіч па мужу, атрымала мясцовасць Гаголеў з воласцю[78], а Лавінія, па мужу Радзівіл, — мясцовасць Базар з прылеглай тэрыторыяй (cum attinentis)[79]. Але Глябовічы на Украіне не затрымаліся, бо ўжо ў 1642 г. іх сын Марцыбелі Юры, падстолі літоўскі, прадаў усе кіеўскія землі Стэфану Аксаку[80]. У сваю чаргу Лавінія Радзівіл стала ўдовай ужо ў 1626 г. і, відавочна, апекавалася родавымі маёнткамі Карэцкіх на Кіеўшчыне да сваёй смерці ў 1648 г.[81].

Як мы пабачылі, прадстаўнікі элітаў ВКЛ, што ў 1569 г. валодалі зямлёй на Кіеўшчыне, паволі ці хутчэй пакінулі свае ўскраінныя маёнткі. Кміты вымерлі ў 1595 г. Пронскія з’ехалі з Кіеўшчыны прыкладна ў 1613 г., Дарагастайскія — каля 1607, Халецкія — каля 1625, дзве лініі роду Сапегаў — каля 1580 i 1599 г., Скуміны — пасля 1618 г., Францкевічы-Радзімінскія — каля 1630 г., а Слушкі — у 1640 г. Нашчадкі роду Гарнастаяў засталіся на Украіне, затое практычна перасталі зносіцца з ВКЛ. Толькі Тышкевічы-Лагойскія дзейнічалі па двух напрамках, падтрымліваючы зносіны як з ВКЛ, так і з Кіеўшчынай. У спадчыну атрымалі кіеўскія маёнткі Сапегі з канцлерскай лініі і Радзівілы з лініі клецкай, але ўласнасць гэтая мела для іх другараднае значэнне, і мы не адзначаем выразных сувязяў названых сем’яў з Кіеўскім ваяводствам.

Сляды палітычнай актыўнасці прадстаўнікоў эліты ВКЛ на Кіеўшчыне выяўляюцца рэдка і звязаныя з дзейнасцю прадстаўнікоў дзвюх фамілій — Сапегаў і Тыш-кевічаў. Фігурай, з якой лічыліся ў межах ваяводства, быў, без сумневу, Лукаш Сапега (†1626). Ён утрымліваў сядзібы ў Чарнобылі і Вяледніках, прымаў удзел у рэгіянальных фракцыях і спрэчках, нажыў сярод кіеўскай шляхты і сяброў, і ворагаў. Акрамя таго, што ён меў немалыя ўладанні, падтрымкай яго дзейнасці быў уплывовы сваяк Леў Сапега[82]. Пасля смерці Лукаша кіеўскія маёнткі перайшлі менавіта да яго, а ўласнік аддаў іх пад дагляд сваякам — усвяцкім старасцічам. Тыя імкнуліся працягваць справу Лукаша і гэта нават няблага выходзіла, бо Павел Сапега меў гонар прадстаўляць ваяводства на канвакацыйным сойме ў 1632 г.[83]. Аднак у перыяд панавання Уладыслава IV Сапегі знікаюць з кіеўскай палітычнай сцэны.

Адзінай сям’ёй, якая свядома захоўвала актыўнасць і на Літве, і на Кіеўшчыне, былі Тышкевічы па лініі Юрыя, берасцейскага ваяводы (†1576). Ян Яўстафій, у крыніцах часцей узгадваны як Астап, быў актыўным удзельнікам кіеўскіх соймікаў. У 1605 г. яго абралі ў Жытоміры паслом на сойм[84]. Урадавую кар’еру яму ўдалося зрабіць у ВКЛ — быў адпаведна надворным падскарбіем літоўскім (1607), ваяводам мсціслаўскім (1611) і пасля берасцейскім (1615–†1631)[85]. Пры гэтым ён не адступіўся ад Кіеўшчыны і Кароны, імкнуўся падтрымліваць добрыя адносіны з Томашам Замойскім i ў 1629 г. быў прэтэндэнтам на пасаду кіеўскага ваяводы — пасля таго, як памёр Аляксандр Заслаўскі[86]. Іншымі словамі, ён актыўна ўдзельнічаў у папярэдніх мясцовых раскладах на шляху да канкрэтнай пасады, дбаў пра добрыя зносіны з мясцовымі лідарамі[87]. Ягоныя сыны — Крыштаф і Феліцыян — зрасліся з Кіеўшчынай мацней за бацьку, а вось Антон Ян выступаў падобным чынам адразу на дзвюх арэнах — літоўскай і кіеўскай. Ён быў паслом віленскага сойміка (хутчэй за ўсё ў 1641), а таксама жытомірскага (1632, 1633, 1640, 1643), але дзяржаўныя пасады займаў — у адрозненне ад братоў — выключна ў ВКЛ (чашнік літоўскі 1640, надворны падскарбі літоўскі 1640, надворны маршалак літоўскі 1645)[88].

Варта таксама ўзгадаць пра ўплывовасць Крыштафа і Януша Радзівілаў на кіеўскай палітычнай сцэне. Кіраваная імі дысідэнцкая партыя мела сваіх прадстаўнікоў і на жытомірскім сойміку. Да супольнікаў князёў на Біржах і Дубінках у апошняй фазе панавання Жыгімонта Ш адносіліся Гаўрыла і Раман Гойскія[89]. Добрыя кантакты былі ў іх тады і з Нямірычамі[90]. Пры Уладыславе IV сувязі паміж Радзівіламі і лідарам кіеўскіх дысідэнтаў Юрыем Нямірычам яшчэ больш узмацніліся[91]. Гетман ВКЛ „аддэлегаваў” нават на Кіеўшчыну ў падтрымку Нямірычу свайго вернага супольніка Самуэля Пшыпкоўскага, які вызначыўся там вялікай актыўнасцю, быў абраны паслом і маршалкам сойміка[92]. Прыхільнікамі Радзівілаў былі не толькі дысідэнты. Існуюць прыклады цеснага супрацоўніцтва з гетманам ВКЛ каталіка Антонія Тышкевіча[93]. Да радзівілаўскіх кліентаў адносіўся яшчэ адзін каталік, кіеўскі падваявода і жытомірскі пасол 1646 г. Аляксандр Лянкевіч-Іпагорскі[94]. Таксама вядома, што Крыштаф Радзівіл наладжваў добрыя сувязі з кіеўскімі лідарамі праваслаўя, напрыклад з Фёдарам Праскурам-Сушчанскім[95].

Кантакты эліты ВКЛ з Кіеўшчынай пасля 1569 г. былі рэдкімі, прычым выяўлялася выразная тэндэнцыя іх знікнення. Устойлівыя сувязі прадстаўнікоў роду Тышкевічаў і Сапегаў з Прыдняпроўскім ваяводствам трэба разглядаць хутчэй як выключэнне, а не як правіла. Абмежаваная актыўнасць прадстаўнікоў некалькіх важных родаў ВКЛ датычыла паўночнай часткі Оўруцкага павета, што была спрэчнай тэрыторыяй паміж Каронай і Княствам. Падобным чынам уплывы біржанскіх Радзівілаў на Кіеўшчыне не трэба разглядаць як праяву моцных сувязяў паміж Літвой і Кіевам, а як імкненне апошніх арганізаваць там агульнадзяржаўны рух, перадусім веравызнаўчага, хоць і не толькі, характару. Сувязі эліты ВКЛ з Кіеўшчынай былі на момант падпісання уніі рэдкія і не надта трывалыя, тым лягчэй яны паддаліся эрозіі пасля уніі. Пастулаты аб вяртанні земляў, што ставіліся лідарамі ВКЛ у 70-я і 80-я г. XVI ст., мелі, відаць, чыста палітычныя падставы.

Пераклад Інэсы Курян

[1] У прыведзеных ніжэй разважаннях бярэцца пад увагу распаўсюджанае азначэнне, дзе пад элітай разумеюцца прадстаўнікі тых літоўскіх родаў, што займалі канкрэтную пасаду ў вышэйшай палаце сойма ці мелі высокі чын у цэнтральнай адміністрацыйнай іерархіі. 
[2] Клепатский П. Н. Очерки по истории киевской земли. Т. 1. Литовский период. Одесса, 1912. С. 215, 226, 227, 256, 301, 310. 
[3] Litwin H. Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648. Warszawa, 2000. S. 26. 
[4] Eberle J. Kmita Czarnobylski Filon // PSB. T. 13. S. 88–89. 
[5] Lulewicz H. Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588. Warszawa, 2002. S. 107–108. 
[6] BC, Zbiór Muzeum Narodowego, 863, cz. 5, k. 57; Ukraina (Kijów — Bracław). Dział I–III, wyd. A. Jabłonowski. [у:] Polska XVI wieku po względem geograficzno-statystycznym. T. 9, wyd.: Źrodła Dziejowe. T. 20–22. Warszawa, 1894. Dz. II. S. 13. 
[7] Пятае месца сярод землеўладальнікаў у 1581 г. Гл.: Litwin H. Napływ… Op. cit. Гл. таксама: Litwin H. Rody pańskie Kijowszczyzny. Status majątkowy // Przegląd Wschodni. T. VIII, z. 2 (30). 2002. S. 249–250. 
[8] Markiewicz A. Hornostaj Gabriel (Hawryła) // PSB. T. 9. S. 626–627. 
[9] Lulewicz H. Gniewów o unię… Op. cit. S. 201, 217, 237, 247, 276, 295, 315, 357, 363, 391. 
[10] Boniecki A. Herbarz Polski. T. 7. S. 340. 
[11] Rulikowski E. Opis powiatu kijowskiego. Kijów — Warszawa, 1913. S. 128–129. 
[12] Lulewicz H. Miszkowicze, Kalenikowicze, Tyszkowicze (Tyszkiewicze) — cztery pokolenia w dziejach rodu (XV wiek — pierwsza połowa XVI wieku). [у:] Władza i prestiż: magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. J. Urwanowicz. Białystok, 2003. S. 306. 
[13] Op. cit. S. 324–328. 
[14] Litwin H. Rody… Op. cit. S. 242–243. 
[15] Lulewicz H. Gniewów o unię… Op. cit. S. 86, 111, 134, 151, 182. 
[16] Litwin H. Rody… Op. cit. S. 243–244. 
[17] Op. cit. S. 242–245. 
[18] Op. cit., гл. таксама: Litwin H. Napływ… Op. cit. S. 26, 30. 
[19] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. I. S. 36. Dz. II. S. 112. У 1581 г. гэта быў дзясяты з самых вялікіх зямельных уладанняў на Кіеўшчыне, гл.: Ltwin H. Napływ… Op. cit. S. 26. 
[20] Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku. Warszawa, 1895. S. 402–403. 
[21] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. I. S. 67. 
[22] Rulikowski E. Obuchow… [у:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (далей SGKP). T. 7. S. 356–358. 
[23] Op. cit. На жаль, Рулікоўскі пераблытаў тут дзве постаці. На самай справе, Паўлам апекаваўся ягоны дзядзька Пятро, што быў сынам вялікалітоўскага мечніка Мікалая, які ў хуткім часе пасля 1588 г. памёр (A. Boniecki. Herbarz… Op. cit. T. 13. S. 86). Рулікоўскі жа пераблытаў яго з Пятром, сынам полацкага ваяводы Мікалая. Названы Рулікоўскім Пятро, менскі кашталян з 1597 г., а пасля ваявода мсціслаўскі з 1600 і смаленскі з 1605 (†1611), быў па ўзросце амаль равеснікам Паўла і не мог быць ягоным апекуном. 
[24] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 42, 76, 149, 191, 250, 331, 475. 
[25] Rulikowski E. Rżyszczow… [у:] SGKP. T. 10. S. 171–174. 
[26] Halecki O. Chalecki Andrzej // PSB. T. 3. S. 247. 
[27] Halecki O. Chaleccy na Ukrainie // Miesięcznik Heraldyczny. T. 3. 1910. Гл. таксама: Rulikowski E. Opis powiatu kijowskiego… Op. cit. S. 132–137. 
[28] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 41, 75. Boniecki A. Herbarz… Op. cit. T. 2. S. 335. 
[29] Op. cit. Dz. III. S. 396. Rulikowski E. Rżyszczow… [у:] SGKP. T. 10. S. 172. 
[30] Halecki O. Chaleccy na Ukrainie… Op. cit. S. 198. 
[31] Lulewicz H. Sapieha Paweł // PSB. T. 35. S. 131–133. 
[32] Rachuba A. Sapieha Jan Piotr // PSB. T. 34. S. 621–624. 
[33] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. I. S. 43. 
[34] Lulewicz H. Sapieha Bohdan // PSB. T. 34. S. 594–596. 
[35] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 88. 
[36] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. III. S. 622. 
[37] Metryka Ruska (Wołyńska). Regesty dokumentów kancelarii koronnej dla ziem ukraińskich (województw wołyńskiego, bracławskiego, kijowskiego i czernihowskiego) 1569–1673, ed. P. Kennedy Grimsted. Kijow, 2002. S. 451. 
[38] Першыя згадкі пра прававыя спрэчкі за Гулянікі з удзелам Радзімінскіх датаваныя 1606 г., гл.: Опись актовой книги Киевского Центрального Архива. T. 1, 8–14, 16–18. Kиев, 1869–1882. T. 10. С. 21. Дэкрэт ад 1629 г., гл.: Metryka Ruska… Op. cit. S. 662. 
[39] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 39. 
[40] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 34. 
[41] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 439. 
[42] Па гэтым пытанні ў нас ёсць супярэчлівыя дадзеныя. Так, Эдвард Рулікоўскі сцвярджаў, што ад Міхала мясцовасць Карашын перайшла ў спадчыну ягонаму сыну Яну, які памёр у 1631 г., а пасля сыны апошняга перадалі свае правы на маёнтак дзядзьку Мікалаю, гл.: Rulikowski E. Karaszyn. [у:] SGKP. T. 3. S. 832. Пры гэтым ёсць звесткі, што два браты — Мікалай і Ян — разам гаспадаравалі ў Карашыне, гл.: Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 190, 227, 249, 254, 362. Відаць, усё ж Мікалай памёр раней за Яна. Як пісаў Рулікоўскі, Мікалай пасля 1631 г. прадаў Карашын Юрыю Нямірычу, а той перапрадаў маёнтак Вацлаву Жміёўскаму, гл.: Rulikowski E. Karaszyn. Op. cit. На самай справе Жміёўскі меў права ўласнасці ўжо ў 1624 г., а ў рэестры пабораў ад 1628 г. ён узгадваецца як адзіны ўласнік маёнтка, гл.: Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 326. Dz. I. S. 71. 
[43] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. III. S. 667. 
[44] Гл. падаткoвы рэестр ад 1581 г.: Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. I. S. 42. 
[45] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 92, 248, 267. 
[46] У 1628 г. рэестр пабораў мае запіс адносна ўласніка Масонава, якім з’яўляецца Мікалай Францкевіч-Радзімінскі, гл.: Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. I. S. 85. У наступным рэестры ад 1634 г. фігуруе ўжо Радкевіч, гл.: Центральний державний історичний архів України у Києві (далей ЦДІАУК), ф. 11, спр. 9, арк. 1808. 
[47] Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV–XVIII wieku. Spisy, opr. E. Janas, W. Kłaczewski. Kórnik, 2002. S. 45. 
[48] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. I. S. 41. Dz. II. S. 213, 278, 528. 
[49] Lulewicz H., Gniewów o unię… Op. cit. S. 254, 255, 294, 354, 357, 380, 395, 400, 401, 404. 
[50] Biblioteka im. Łopacińskich w Lublinie, nr 465, bp. 
[51] BC, Zbiór Muzeum Narodowego, 863, cz. 19, k. 2. Ukraina (Kijów — Bracław)… Op. cit. Dz. III. S. 667. Гл. таксама: Nagielski M. Słuszka Krzysztof // PSB. T. 39. S. 151. Niesiecki. T. 8. S. 413. 
[52] Ukraina (Kijów — Bracław)… Op. cit. Dz. I. S. 41, 42. 
[53] Ukraina (Kijów — Bracław)… Op. cit. Dz. II. S. 20. 
[54] Nagielski M. Słuszka Aleksander // PSB. T. 39. S. 136. 
[55] Ukraina (Kijów — Bracław)… Op. cit. Dz. I. S. 84. Dz. II. S. 66, 208. Опись актовой книги… T. 13. C. 86. 
[56] Nagielski M. Słuszka Krzysztof… Op. cit. S. 152. 
[57] Описание документов Архива Западнорусских Униатский митрополитов. Изд. С. Г. Рункевич. С.-Петербург, 1895. С. 228. 
[58] BC, Zbiór Muzeum Narodowego, 863, cz. 19, k. 72. 
[59] Rzońca J. Rzeczpospolita Polska w latach 1596–1599; Wybrane zagadnienia polityki wewnętrznej i zagranicznej. Opole, 1990. S. 13–14. Niesiecki. T. 8. S. 414. 
[60] Wisner H. Rzeczpospolita Wazów II. Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego — dyplomacja — varia. Warszawa, 2004. S. 250. 
[61] Nagielski M. Słuszka Krzysztof… Op. cit. S. 152. 
[62] Nagielski M. Słuszka Aleksander… Op. cit. S. 135–136. 
[63] Metryka Ruska… Op. cit. S. 690, 707, 712, 727, 728. 
[64] BC, Zbiór Muzeum Narodowego w Krakówie, 863/5, k. 57; Архив Юго-Западной Росии, издаваемый Временною Комиссиею для разбора древних актов. Ч. 1–8. В 34 т. Киев, 1859–1914. Ч. 6. T. 1. Отд. 1. С. 244–253; Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 13, 205. 
[65] AP Kraków, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczow, N. 972; Опись актовой книги… T. 13. C. 87; Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 205. 
[66] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 629. 
[67] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. II. S. 628. 
[68] AP Kraków, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczow, N. 972. 
[69] Опись актовой книги… T. 9. C. 33. 
[70] Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe. T. 1–2. S.-Petersburg, 1891. S. 69. 
[71] Крикун М. Адміністративно-територіальний устрій Право-бережної України в 15–18 ст.: Кордони воєводств у світлі джерел. Київ, 1993. С. 140–145. 
[72] ЦДІАУК, ф. 11, спр. 9, арк. 1803. 
[73] BJ 4503, k. 50, 85, Archiv Jugozapadnoj… Op. cit. Cz. 7. T. 1. S. 411; Опись актовой книги… T. 14. C. 22. 
[74] Кароткі час суўладальнікам быў ягоны старэйшы брат Ян Станіслаў, які памёр у 1635 г., гл.: BC, Zbiór Muzeum Narodowego w Krakówie, 863/5, k. 66. 
[75] Rachubа А. Sapieha Kazimierz Leon // PSB. T. 35. S. 33. 
[76] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. I. S. 83. Dz. II. S. 359; ЦДІАУК, ф. 11, спр. 9, арк. 1703, 1802. 
[77] Гл.: Wolff J., Kniaziowie… Op. cit. S. 199. A. Boniecki. Herbarz… Op. cit. T. 2. S. 345. Біяграма Мікалая Абрамовіча ў Польскім Біяграфічным Слоўніку (PSB) чамусьці не ўзгадвае яго першую жонку Эву, якая паходзіла з роду Курцэвічаў, гл.: W. Lipiński. Abramowicz vel Abrahamowicz Mikołaj // PSB. T. 1. S. 14–15. 
[78] Ukraina (Kijów — Bracław)… Dz. I. S. 72. 
[79] Jw. S. 88. 
[80] Lasocki Z. Sienkiewiczowskie „lwie pacholę” i rod jego // Miesięcznik Heraldyczny. 1936. T.15. S. 5. 
[81] CDIAK, Fond 11, nr 9, k. 1799. 
[82] Гл. перапіску паміж Лукашом і Львом Сапегамі [у]: Archiwum domu Sapiehow. T. 1. 1575–1606, wyd. A. Prochaska. Lwow,1892, passim. 
[83] AR V, 8031, k.157. 
[84] BC 320, k. 244. 
[85] Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, opr. H. Lulewicz, A. Rachuba. Kórnik, 1994. S. 161. 
[86] Астап Тышкевіч да Тамаша Замойскага, 9 VI 1621, 22 VI 1628, 27 IX 1629, AGAD, AZ 747, k. 111, AZ 390, nr 1, 2. 
[87] [Януш Тышкевіч] да Тамаша Замойскага, [1630. M. 27 VIII a 17 IX], AGAD, AZ 930, k. 233. 
[88] Urzędnicy centralni Wielkiego Księstwa Litewskiego… Op. cit. S. 77. 
[89] Гаўрыла Гойскі да Крыштафа Радзівіла, 16 V 1628, 24 VI 1628, AGAD, AR V, 5434, k. 4, 7. 
[90] S. Kryczyński. Lubienieccy na służbie u Radziwiłłów // Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T. 28. 1983. S. 235. 
[91] J. Dzięgielewski. O tolerancję… Op. cit. S. 105. D. Kupisz. Zbigniew Gorajski (1596–1655). Studium z dziejów szlachty protestanckiej w Małopolsce w pierwszej połowie XVII wielu. Warszawa, 2000. S. 73. 
[92] Самуэль Пшыпкоўскі да Крыштафа Радзівіла, 8 III 1630, 21 I 1640, 30 I 1640, AGAD, AR V, 12600; BPAU 2252, k. 277; АЮЗР. Ч. 1. T. 6. С. 774–775; Chmaj L. Samuel Przypkowski… Op. cit. S. 37. 
[93] Augustyniak U. Dwor i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Mechanizmy patronatu. Warszawa, 2001. S. 361. 
[94] Аляксандр Лянкевіч да Крыштафа Радзівіла, 18 VIII 1632, AGAD, ARV, Nr 8318. 
[95] Фёдар Праскура Сушчанскі да Крыштафа Радзівіла, 5 V 1632, AGAD, AR V 12401. 


Наверх

Генадзь Каралёў. Ідэя чарнаморскай федэрацыі Міхайлы Грушэўскага (1918 г.)

1 студзеня, 2011 |


Перыяд украінскай рэвалюцыі 1917–1921 г. быў часам рэалізацыі шматлікіх дзяржаўных і нацыянальных праектаў, якія ўзнікалі як вынік развіцця „негістарычнай” нацыі ў прасторы Усходняй Еўропы. У гэтым кантэксце крах Расійскай імперыі стаў каталізатарам працэсаў вызваленчай барацьбы народаў т. зв. заходніх ускраін. Менавіта пад час рэвалюцыйных падзей 1917–1921 г. былі абгрунтаваны праекты дзяржаўнага будаўніц тва, сярод якіх вылучаецца ідэя чарнаморскай федэрацыі.

Пад паняццем „канцэпцыя чарнаморскай арыентацыі” ў сучасным гістарычным дыскурсе варта разумець сістэму поглядаў адносна мэтаў украінскай дзяржавы ў паўднёва-ўсходнім кірунку яе палітыкі. Чарнаморская арыентацыя Украіны характарызуецца асаблівым разуменнем месца гэтага кірунку ў структуры яе міжнацыянальных (геапалітычных) прыярытэтаў і змяшчае пэўны спосаб абгрунтавання яго перспектыўнасці для сцвярджэння і захавання незалежнасці[1].

Гістарычная рэтраспектыва ідэі чарнаморскай федэрацыі пададзена ў палітычнай спадчыне ўкраінскага гісторыка і палітыка пачатку ХХ ст. М. Грушэўскага, у працах якога прасочваецца менавіта сістэма поглядаў, а не асобныя ідэі наконт чарнаморскай арыентацыі ўкраінскай дзяржавы на ўсходнееўрапейскай арэне.

Разуменне канцэпцыі чарнаморскай федэрацыі ў творчасці М. Грушэўскага адзначана пэўным парадоксам. А менавіта: чарнаморская арыентацыя не можа быць, нягледзячы на чарнаморскі статус Украіны, вытлумачана літаральна, як канчатковая мэта для ўкраінскай дзяржавы і спавяданне таласакратычнага прынцыпу ў сваёй геапалітыцы. Ідэя чарнаморскай федэрацыі з’яўляецца міждзяржаўным праектам, які дазваляе Украіне стаць асновай сінтэзу сухапутных шляхоў, скіраваных з Еўропы на Усход, і міжземнаморскіх марскіх магістраляў[2].

Гістарыяграфія праблемы маладаследаваная[3]. У большасці прац, дзе прама або ўскосна разглядаецца ідэя чарнаморскай федэрацыі, сутнасць яе тлумачыцца аднабакова. Пры гэтым вылучаецца ігнараванне больш шырокага погляду на гэтую канцэпцыю як грамадска-палітычную парадыгму.

Мэта даследавання — рэканструкцыя канцэпцыі чар наморскай федэрацыі М. Грушэўскага ў кантэксце ўкра інскай рэвалюцыі 1917–1921 г., а таксама спроба яе ін тэрпрэтацыі на аснове асобасных, геапалітычных і цывілізацыйных фактараў. На гэтай падставе вылучаем такія сэнсавыя фокусы: перадумовы і прычыны з’яўлення ідэі чарнаморскай федэрацыі ў творчасці і палітычнай дзей насці М. Грушэўскага, аналіз галоўных характарыстык канцэпцыі чарнаморскай арыентацыі, асэнсаванне ідэі чарнаморскай федэрацыі як парадыгмы гістарычнай перспектывы ў вымярэнні Усходняй Еўропы.

З пачаткам наступу бальшавіцкіх войскаў на Украіну ў снежні 1917 г. М. Грушэўскі засяродзіўся на праграмнай і ідэалагічнай працы, спрабуючы знайсці аптымальныя шляхі развіцця дзяржавы. Скептычнае і негатыўнае стаўленне да бальшавізму ў кіраўніка Цэнтральнай Рады ў пачатку 1918 г. узмацнілася. Важна адзначыць, што пасля правядзення з яго ініцыятывы ў Кіеве з’езда народаў Расіі (21–28 верасня 1917 г.) палітык лічыў здзейсненым фактам ператварэнне Цэнтральнай Рады ў орган барацьбы за стварэнне федэратыўнай Расійскай рэспублікі.

Аднак дынамічны наступ бальшавікоў і іх рэпрэсіі адносна лідараў украінскага руху сталі вызначальнай прычынай кардынальнай трансфармацыі поглядаў М. Грушэўскага ад расійскафільскіх федэралісцкіх пазіцый да цвёрдых антырасійскіх заяваў. Варта канстатаваць, што ён вінаваціў бальшавікоў і „Маскоўшчыну” ва ўсіх цяжкасцях украінскага дзяржаўнага будаўніцтва. Менавіта тады з-пад пяра кіраўніка Цэнтральнай Рады выйшаў шэраг прац, зведзеных у трактат „На парозе новай Украіны”[4]. Ён стаў адлюстраваннем пераасэнсавання вучоным і палітыкам асноўных ідэйных лозунгаў Цэнтральнай Рады, фактычна зрабіўшыся праграмай новых рэвалюцыйных і палітычных прыярытэтаў украінскага руху. „Праз гэта ў іх няма адказаў, — пісаў гіс-торык, — на трывогі цяперашняй хвалі, або, калі хочаце, ёсць — толькі з пазіцыі далейшых перспектыў, на якія трэба заўсёды арыентавацца, каб не заблукаць у хаосе супярэчнасцяў і анамалій цяперашняга дня”[5].

Стрыжнёвай тэзай зборніка было абгрунтаванне ідэі ўкраінскай незалежнасці і пошук варыянтаў яе рэалізацыі. Зварот М. Грушэўскага да ідэі самастойнасці быў заканамерным, улічваючы, што найперш народніцкая ідэалогія вызначыла яго асаблівую цікавасць да праблем народнасці і нацыянальнага пытання[6]. Даючы характарыстыку сваім палітычным перакананням, вучоны пісаў: „…як дэмакрат і сацыяліст усё сваё жыццё стаяў на варце правоў нацыянальнасцяў — не толькі сваёй нацыянальнасці”[7]. Такія інтэрнацыянальныя сентэнцыі былі рэакцыяй на дынамічную змену палітычнай карты Усходняй Еўропы.

Трактат „На парозе новай Украіны” ўзнаўляў украінскую дзяржаўніцкую перспектыву па-за расійскім кантэкстам і быў перанасычаны федэралісцкімі канструкцыямі. У пачатку 1918 г. М. Грушэўскі займаўся пошукам магчымых саюзнікаў Украінскай народнай рэспублікі (далей УНР) і абгрунтаваннем новага геапалітычнага выбару. Вылучаецца некалькі характэрных фармулёвак з яго тагачаснай публіцыстыкі, — гэ та канстатацыя „канца маскоўскай арыентацыі”, прызнанне неабходнасці браць прыклад з заходняй цывілізацыі, распрацоўка чарнаморскай перспектывы дзяржаўнай будучыні Украіны. Гэтыя зыходныя пазіцыі ў М. Грушэўскага не былі самастойнымі канцэпцыямі, а выступалі як ідэалагічная цэласнасць толькі ў комплексным разглядзе. Кожная з іх была толькі магчымасцю або варыянтам хуткай выпрацоўкі палітыкі Цэнтральнай Рады, альтэрнатыўнай бальшавіцкай.

Абранне самастойнага курсу ў дзяржаўным будаўніцтве Цэнтральнай Рады пасля прыняцця IV Універсала (22 студзеня 1918 г.), які абвяшчаў незалежнасць УНР, не азначала поўнага адмаўлення ад ідэі федэралізму, адбылося толькі пераасэнсаванне вучоным яе сутнасці ў геапалітычным і цывілізацыйным кантэксце. Вядома, што да гэтага федэралізм М. Грушэўскага быў заўсёды звязаны з расійскім фактарам — Расійскай рэспублікай з федэратыўным ладам, у склад якой на правах нацыянальна-тэрытарыяльнай аўтаноміі ўвайшла б Украіна.

Нясцерпная ўнутраная крыўда на бальшавіцкую ўладу вызначыла таксама неўспрыманне ім Белага руху з яго палавіністымі праектамі канстытуцыйнага манархізму. „Першае, што я лічу перажытым і аджытым, такім, „што згарэла ў маім кабінеце”, гэта наша арыентацыя на Маскоўшчыну, на Расію, якая накідвалася нам доўга і ўпарта сілай…»[8], — пісаў вучоны, асэнсоўваючы наступствы бальшавіцкай экспансіі супраць УНР у пачатку 1918 г. Незалежнасць УНР у рэцэпцыі М. Грушэўскага канструявалася ў форме дэмакратычнай і сацыялістычнай Украінскай рэспублікі[9]. Ён вызначаў, што такія характарыстыкі накіраваны на тое, „каб адвесці ўсялякія падазрэнні, спадзяванні — што самастойнасць Украіны будзе формай украінскай рэакцыі або ўкраінскай нацыянальнай выключнасці”[10].

Але не варта прымяншаць ролю асобаснага фактару, эмацыйнасці, амбіцыйнасці гісторыка ў кантэксце разумення прычын вяртання да федэралісцкай ідэі. М. Грушэўскі пры ўсёй сваёй самастойнасці нярэдка „гуляў па чужых правілах”, моцна трапляючы пад уплыў негатыўных жыццёвых абставін. Прыкладам мо жа быць разбурэнне чырвонымі войскамі М. Мураўёва яго дома ў Кіеве ў студзені 1918 г. У яго публіцыстыцы адразу адзначаюцца кардынальныя змены ранейшых ідэалагічных пазіцый. Супярэчлівыя думкі выкладзены М. Грушэўскім у артыкулах „На пераломе”, „Канец маскоўскай арыентацыі” і інш. „25 студзеня, пад час бамбавання Кіева, — пісаў вучоны, — бальшавікі падпальнымі снарадамі расстралялі дом, дзе я жыў, — наш фамільны дом, пабудаваны дзесяць гадоў таму за грошы, пакінутыя бацькам… Доўга было б апавядаць і прыкра нават узгадваць. Цяпер ужо ніякія сілы не вернуць яго…”[11]. Тлумачэнне ўнутраных матываў ідэйна-палітычных трансфармацый М. Грушэўскага — складаная ілюстрацыя тэндэнцый гістарычнага развіцця ўкра ін скага грамадства ХІХ — пачатку ХХ ст. Аднак рэзю-муючы змест названых артыкулаў, варта вылу чыць тое, што асноўным інтэлектуальным крэда кіраўнік Цэнтральнай Рады абвясціў актывізацыю працэсу ўсведамлення палітычных задач украінскага руху з новых пазіцый, не перагружаных „спадчынай старога, перажытага”[12].

У артыкуле „На пераломе” гісторык выразна вызначыў перспектывы папярэдніх ідэй нацыянальна-вызваленчага руху і рэвалюцыйнага часу, паказваючы, што „сіла старых поглядаў і адносін у грамадстве не толькі запавольвае тэмп руху, але і скрыўляе яго хаду, і гэта асабліва бывае небяспечна ў такія адказныя і крытычныя моманты, як цяперашні”[13]. Далей М. Грушэўскі пад-крэслівае важнасць абвешчанай самастойнасці УНР і спрабуе прыцягнуць усё свядомае ўкраінства да ўдзелу ў будаўніцтве „новых прынцыпаў жыцця”. Аналіз палітычнага і маральнага становішча вызваленчага руху ў перыяд ваеннага супрацьстаяння з бальшавікамі прывёў старшыню Цэнтральнай Рады да важнасці вызначэння новых дзяржаўніцкіх перспектыў. Для гэтага трэба было абгрунтаваць антырасійскую пераарыентацыю палітыкі Цэнтральнай Рады.

Міхайла Грушэўскі як прафесійны вучоны абраў для гэтага адмаўленне на гістарычным узроўні сувязі Украіны з Расіяй. Ён удала злучыў контраверсійныя думкі і эклектычна абгрунтаваў адсутнасць перспектыў адносін Украіны з апошняй. Вучонага абурала наяўнасць агульных характарыстак у дзейнасці ранейшай імперскай бюракратыі і рускага рэвалюцыйнага руху, якія апынуліся ў дачыненні да Украіны „цвёрдагаловымі цэнтралістамі і аб’яднальнікамі”[14].

Асэнсаванне імперскай палітыкі ў дачыненні да Украіны прывяло гісторыка да думкі „пра глыбокую антытэзу гэтых двух блізкіх па крыві, але розных па духу народаў”[15]. Пры гэтым вучоны адназначна пера арыентаваў Украіну з Расіі ў бок Еўропы. Менавіта ўсход няя прастора апошняй стала полем будавання М. Грушэўскім дзяржаўнай перспектывы сваёй Айчыны. Гісторык адразу стаў абгрунтоўваць базавыя харак тарыстыкі мадэлі магчымага федэратыўнага саюзу з удзелам Украіны, якія выкладзены ў яго праграмных публікацыях „Наша заходняя арыентацыя”, „Арыентацыя чарнаморская” і „Новыя перспектывы”.

У гэтых артыкулах адлюстраваны трансфармацыі федэратыўнай канцэпцыі гісторыка. У іх аснове ляжыць разуменне „новай Украіны”, гэта значыць такой, якая павінна адысці ад бязмежнай веры ў арганізацыю агульнага з Расіяй дзяржаўнага арганізму. Заканамерным здаецца абгрунтаванне вучоным падстаў і значнасці небальшавіцкай арыентацыі. Менавіта гэтая думка ляжыць у аснове канструявання варыянтаў і перспектыў будучай украінскай дзяржаўнасці. Такая пазіцыя прадвызначалася неўспрыманнем Саўнаркамам лідарскай ролі Цэнтральнай Рады пад час пераўтварэння былой імперыі ў дэмакратычную федэратыўную рэспубліку.

Удалую рэалізацыю праекта „новай Украіны” М. Грушэўскі звязваў з наяўнасцю культурных і эканамічных падстаў, а таксама са з’яўленнем чарнаморскай або сусветнай федэрацыі. Ён адзначаў перспектыўнасць палітычнай дзейнасці Цэнтральнай Рады, накіраванай на пабудову „новай Украіны”, у якой суіснавалі дэмакратычныя прынцыпы, ідэі нацыянальнай згоды і гармоніі. Роля і месца сялянства ў сацыяльна-класавай структуры ўкраінскага грамадства былі для яго асновай разумення гістарычнага руху — „падмуркам гэтай Вялікай Украіны”[16]. Такая светапоглядная і навуковая пазіцыя выходзіла з народніцкіх поглядаў вучонага. Сутнасць гэтай ідэі не ў разуменні Украіны як вялікай „тэрыторыі” або магчымасці „панавання” над іншымі, а ў саборным яднанні этнаграфічных украінскіх земляў[17].

Канцэпт „новая Украіна” ў публіцыстыцы М. Грушэўскага характарызуе наяўнасць сувязі ўкраінскага народа з духоўнымі і маральнымі каштоўнасцямі заходняга грамадства і канстатацыяй ідэі самастойнасці. Гэтае паняцце выходзіла з народніцкага светапогляду і сацыялістычных поглядаў. Негатыўная рэцэпцыя М. Грушэўскім расійскага цэнтралізму і бюракратыі вызначыла разуменне ім пагроз украінскаму дзяржаўнаму будаўніцтву. У артыкуле „Дзяржаўнасць” ён пісаў: „Мы адкідаем паліцэйска-бюракратычны лад і хочам заснаваць наша праўленне на шырокіх асновах самакіравання, пакідаючы міністэрскай адміністрацыі толькі функцыі агульнага кантролю, каардынавання і запаўнення тых прабелаў, якія могуць узнікаць у дзейнасці органаў самакіравання”[18]. Адным з галоўных падмуркаў украінскай дзяржаўнасці кіраўнік Цэнтральнай Рады лічыў шырокае мясцовае самакіраванне ў рэгіёнах і дэмакратызм у іх дзейнасці.

Большая адміністрацыйная і выканаўчая кампетэнцыя рэгіёнаў выцякала з ідэі ўнутранай федэралізацыі Украіны на аснове „грамад”. М. Грушэўскі такую дзяр-жаўную сістэму разглядаў як перспектыўную. Своеасаблівым вынікам публіцыстычнай і палітычнай дзейнасці Грушэўскага ў пачатку 1918 г. стала абгрунтаван не канфедэратыўнай тэндэнцыі ў канцэпцыі дзяржаўнага будаўніцтва. На практыцы, выступаючы цвёрдым праціўнікам нацыяналізму, у ідэйным плане старшыня Цэнтральнай Рады спрабаваў аб’яднаць ідэі федэралізму і самастойнасці, шукаючы падставы для гэтага ў гістарычным развіцці Украіны. Аднак варта сказаць, што гэтыя ідэі не былі раўназначнымі ў светапоглядзе М. Грушэўскага. У кантэксце пэўнай палітычнай сітуацыі ён аддаваў перавагу адной з іх, тым самым спрыяючы амбівалентнасці дзяржаўнай структуры УНР. Зразумела, што канструкцыя, пабудаваная на ўнутранай супярэчнасці ды яшчэ без міжнароднай легітымацыі, не мела дзяржаўніцкіх перспектыў.

Артыкул „Наша заходняя арыентацыя” паказвае супярэчлівы характар унутранага і міжнароднага становішча УНР, фармуе дыяметральна процілеглы папярэдняму бачанню погляд на задачы ўкраінскага вызваленчага руху. Варта вылучыць стрыжнёвую асаблівасць новых палітычных націскаў М. Грушэўскага. Ён зрабіў ужо іншы цывілізацыйны выбар для Украіны ў бок заходняга (еўрапейскага) грамадства.

Пры гэтым гісторык спрабаваў знайсці падставы для ўкраінскага месіянізму і тэрытарыяльна акрэсліць сферу палітычнага ўплыву для будучай Украіны ў межах чарнаморскага рэгіёна. Такія пабудовы з боку вучонага абумоўлены выключна рускім ментальным разуменнем прызначэння і ролі дзяржавы на сусветнай арэне, што само па сабе прыводзіць да немагчымасці спалучэння яго інтэлектуальнага тэксту і народніцкага светапогляду з рэальнай дзяржаўнай дзейнасцю. М. Грушэўскі пісаў, што ўкраінскі народ належыць да заходняй культуры, пры гэтым прызнаючы вялікі арыентальны ўплыў на яго[19]. Украіна гістарычна роднасная з Нямеччынай і Італіяй, знаходзіцца ў пастаяннай сувязі з Захадам, жывучы яго ідэямі. Ва ўкраінскім народзе злучыліся візантыйскія традыцыі і іх камбінацыя, а таксама „пераробліванні новых заходніх дасягненняў і ўплываў”[20].

У гэтым артыкуле ў негатыўным плане асвятляецца роля расійскага фактару ва ўкраінскай гісторыі. „Ра сій ская нацыянальная палітыка, — падкрэсліваў М. Гру шэў скі, — прыклала руку да таго, каб разар ваць ся мей ныя і ўся кія іншыя сувязі ўкраінскай інтэ лі ген-цыі з за межнымі заходнімі краямі і схіліць яе да Велі-каросіі…„[21]. У той жа час ён перасцерагаў, што „нам не трэба падганяць наша жыццё пад які-небудзь заходнееўрапейскі ўзор, хоць бы і нямецкі”. У цэлым праца не мае пэў ных высноў, завяршаецца патэтычным абвінавачваннем у бок Расіі. Такія парадаксальныя сцвярджэнні М. Гру шэўскага тлумачаць дынамічную змену яго грамадска-палітычных по глядаў адносна ўспрымання еўрапейскай сацыялістычнай ідэалогіі.

Як гісторык і старшыня Цэнтральнай Рады ён абараняў тэзіс дамінавання народа ў грамадскай арганізацыі, які ўсведамляўся ім толькі як сялянства або працоўны люд. Ён не ўспрымаў дамінавання пэўнай сацыяльнай групы або класа. Такі погляд М. Грушэўскага цалкам супярэчыў тэндэнцыям развіцця еўрапейскай гісторыі. Інтэлектуальны і палітычны рэверанс у бок Еўропы тлумачыўся толькі бягучым рэвалюцыйным момантам, які характарызавалі завяршальны этап Першай сусветнай вайны, усталяванне бальшавіцкай улады ў Расіі і асобасны фактар.

Цэнтральная публікацыя, у якой фармулюецца ідэя федэральнай Украіны па-за расійскім кантэкстам і абгрунтоўваецца наяўнасць гістарычнай сувязі з заходняй цывілізацыяй, — эсэ „Новыя перспектывы”. Менавіта ў ім М. Грушэўскі спрабаваў падаць сваё бачанне новых дзяржаўніцкіх перспектыў Украіны ва ўмовах абвяшчэння самастойнасці і вайны з бальшавікамі. Фактычна інтэлектуальныя намеры старшыні Цэнтральнай Рады былі накіраваны ў бок канстатацыі Украіны як геапалітычнай цэласнасці на карце Усходняй Еўропы. Такія сентэнцыі М. Грушэўскага вызначаюць яго палітычную пераарыентацыю на еўрапейскія ідэі і каштоўнасці. Варта падкрэсліць, што ў тэксце гэтага артыкула фігуруе думка, паводле якой гісторык адносіць украінскі народ да „нямецкага свету”. „Адчужаная ад гэтай культуры, ад заходняга свету наогул штучнымі, гвалтоўнымі мерапрыемствамі маскоўскімі, — пісаў ён, — Украіна зможа цяпер вярнуцца з новай, нават — па рэакцыі — у нечым пабольшанай сілай да гэтага блізкага ёй духам і норавам свету. У першую чаргу — да свету германскага, нямецкага, з якім і ў мінулым у яе было больш за ўсё сувязяў”[22].

З’яўленне пранямецкай арыентацыі вучонага тлумачыцца асаблівасцямі фармавання яго гістарычнай свядомасці, адмаўленнем дзяржаваў Антанты прызнаць незалежнасць Украіны і арганізаваць дапамогу ў барацьбе з бальшавізмам, ідэяй адраджэння „Вялікай Польшчы ў межах 1772 г.” у дыпламатычных колах Велікабрытаніі і Францыі, паспяховым наступам кайзераўскага войска на Усходнім фронце. Названыя фактары падштурхоўвалі М. Грушэўскага яшчэ ў пачатку 1918 г. да разважанняў аб заключэнні УНР сепаратнага міру з Нямеччынай з надзеяй атрымаць ваенную і міжнародную падтрымку ў барацьбе супраць бальшавіцкай Расіі. Можна сцвярджаць, што для М. Грушэўскага немцы сталі „духоўна і культурна блізкімі” толькі ў выніку адмаўлення бальшавікоў разглядаць Цэнтральную Раду як легітымную ўладу ва Украіне, тым самым ставячы пад сумнеў палітычную будучыню яе старшыні. Ідэя самастойнасці ў разуменні вучонага была другараднай у сістэме яго палітычных перакананняў, нават пасля пераарыентацыі ў бок Захаду. Прымат федэралізму і асабісты фактар вызначалі змест яго тагачасных інтэлектуальных пошукаў. „Толькі — маючы за мэту заўсёды, як канчатковую мэту, — пісаў вучоны, — федэрацыю сусветную, я буду выходзіць, як з першага канкрэтнага кроку да яе, з федэрацыі краёў…”[23].

Менавіта ў артыкуле „Новыя перспектывы” вучоны мадэлюе новы цывілізацыйны вектар развіцця ўкраінскай дзяржаўнасці. Ён беззваротна арыентуе УНР у бок Захаду, заклікаючы вучыцца ў Нямеччыны і ЗША. Пры гэтым М. Грушэўскі падкрэслівае значэнне Украіны як цэнтра Чарнаморскага мега-рэгіёна: „Калі школай для нас павінны быць гэтыя краіны заходняй культуры, полем нашай дзейнасці, нашай уласнай творчасці павінны быць краіны, якія, як і Украіна, выраслі ва ўплывах або сувязях усходняй культуры — краіны ў сферы нашай чарнаморскай арыентацыі, аб’яднаныя Чорным морам як цэнтрам камунікацый і розных культурных і палітычных адносін”[24]. На практыцы незалежнасць УНР заставалася толькі дзяржаўнай мадэллю, дэтэрмінаванай рэзкай зменай геапалітычнай сітуацыі ва Усходняй Еўропе. Нездарма вучоны ў артыкуле „Новыя перспектывы” адзначаў: „Не лічу як раней, так і цяпер самастойнае дзяржаўнае аддзяленне за палітычны ідэал. Я быў і далей застаюся федэралістам”[25].

Праект сусветнай федэрацыі ўспрымаўся М. Грушэўскім не толькі як канчатковая мэта для ўкраінскага народа, але і як тэарэтычная фармулёўка, у межах якой змяшчаюцца сацыялістычныя ідэалы і народніцкія ідэі. Першым крокам да сусветнай федэрацыі павінна стаць арганізацыя „федэрацыі бакоў”, якія звязаны добраахвотным уваходжаннем у яе склад пры цесных эканамічных і культурных адносінах[26]. Менавіта тады вучоны сфармуляваў базавыя палажэнні канцэпцыі чарнаморскай федэрацыі, якая мела свае перадумовы ў яго гістарычнай канцэпцыі.

Як гісторык М. Грушэўскі заўсёды выяўляў цікавасць да барацьбы беларускага і літоўскага народаў за сваю незалежнасць. Такая навуковая цікавасць тлумачыцца не толькі тым, што беларусы і літоўцы аб’яднаны з украінцамі агульным гістарычным працэсам. Справа ў тым, што навуковец і палітык адводзіў Беларусі і Літве адмысловую ролю ў сваёй канцэпцыі будучыні палітычнага ўладкавання Усходняй Еўропы[27]. М. Грушэўскі адзначаў, што гэтыя народы былі саюзнікамі Украіны з пачатку іх гістарычнага шляху і „старымі сябрамі ў польскім саюзе”[28]. Гэтая сентэнцыя прывяла вучонага да думкі аб магчымасці мець пэўныя дзяржаўніцкія перспектывы ў будучыні. Агульная гісторыя ўсіх трох народаў балта-чарнаморскага рэгіёна вызначаецца тым, што паміж імі ніколі не бывае якіх-небудзь сур’ёзных канфліктаў; кожны з гэтых народаў жыве на сваёй этнічнай тэрыторыі і нацыянальна-змешаныя кардоны былі нязначнымі; гэтыя тры суседнія нацыянальныя тэрыторыі, якія мелі агульныя знешнія стасункі і інтарэсы[29], „усе трое прыёмныя дзеці гістарычнай Польшчы”[30].

Заканамерна, што прыярытэтную ролю ў будучым саюзе дзяржаў вучоны адводзіў украінскаму народу, больш шматлікаму, са шматлікія прыроднымі рэсурсамі на сваёй тэрыторыі. М. Грушэўскі бачыў дзяржаўную мадэль толькі ў выглядзе федэратыўнага саюзу трох народаў, які павінен скласціся на балта-чарнаморскіх шляхах. Ідэя чарнаморскай федэрацыі на прасторах Усходняй Еўропы была палітычнай марай вучонага. Пры гэтым трэба ўлічваць пэўную канатацыю тэрміна „федэрацыя” ва ўспрыманні М. Грушэўскага, які па ўсіх прыкметах адпавядаў канфедэратыўнаму аб’яднанню.

У шырокім плане сваёй федэратыўнай ідэі М. Грушэўскі распрацоўваў праекты дзяржаўнага сцвярджэння Украіны ў сістэме Усходняй Еўропы. Менавіта тады ён прапанаваў канцэпцыю чарнаморскай арыентацыі Украіны, якая прадугледжвала стварэнне федэрацыі ў гэтым мега-рэгіёне.

Найбольш выгаднай для Украіны ён лічыў мадэль „кааперацыі народаў Чорнага мора”. У той час М. Грушэўскі напісаў артыкул „Арыентацыя чарнаморская”, у якім выказаў сваю пазіцыю адносна гістарычных асноў новай мадэлі федэрацыі — Чарнаморскай[31]. Гэтая праца — лагічны працяг папярэдняга артыкула „Наша заходняя арыентацыя”. Іх аб’ядноўвае агульны ідэалагічны назоўнік, які характарызуецца тым, што „гістарычныя ўмовы жыцця арыентавалі Украіну на Захад”[32], аднак геаграфічныя арыентавалі і арыентуюць на поўдзень, на Чорнае мора[33]. У ёй абгрунтоўваецца гістарычнае права дамінавання ўкраінскага народа ў чарнаморскім рэгіёне, што ў сваю чаргу вызначае адмысловую ролю Украіны ва ўсходнееўрапейскай гісторыі. „Наогул, калі акалічнасці таму спрыялі, — пісаў М. Грушэўскі, — Украіна ішла да таго, каб шырока завалодаць чарнаморскім узбярэжжам і стаць тут цвёрдаю нагою”[34].

Чарнаморская федэрацыя дзяржаў не адмаўляла дзяржаўнага суверэнітэту украінскага народа, а толькі змацоўвала б міжнароднае супрацоўніцтва Украіны з іншымі ўсходнееўрапейскімі нацыямі[35]. Месіянскія інтэрпрэтацыі М. Грушэўскага раскрываюць адсутнасць выразнага праекта арганізацыі чарнаморскага саюзу, які ў гістарычных рэаліях пачатку ХХ ст. апынуўся досыць прывідным. Аднак М. Грушэўскі паспрабаваў падаць канкрэтную праграму чарнаморскай федэрацыі[36]. У эміграцыі (1919–1924) ён у адным з артыкулаў адзначыў, што ў 1917–1918 г. у асяроддзі ўкраінскіх палітыкаў абдумваліся рэальныя планы „стварэння федэрацыі… напрыклад, славянскай, у якую ўвайшлі б заходнеславянскія і балканскія землі”[37].

У шырокім кантэксце ідэя чарнаморскай федэрацыі ў рэцэпцыі М. Грушэўскага канструюецца як арганізацыя „кааперацыі чарнаморскіх народаў”, якая, па-першае, забяспечыць Украіне ўдзел ва ўзнаўленні „старых прыродных гандлёвых шляхоў”. Па-другое, — дазволіць укра-інскай дзяржаве „эмансіпавацца наогул”, выпрас тац ца з тым, каб „потым легчы ў найболей выгоднай позе”. Акрамя гэтага, М. Грушэўскі не выключаў маг чы мас ці выкарыстання чарнаморскай арыентацыі для супрацьстаяння ідэі „славянскага адзінства” шляхам рас працоўкі для Украіны ўласнага варыянта гэтай ідэі, якая б прадугледжвала стварэнне федэрацыі ўкраінскага, беларускага і літоўскага народаў на балта-чарнаморскіх шляхах.

У красавіку 1918 г. М. Грушэўскі ў выніку гетманскага перавароту быў вымушаны пакінуць кіраўніцтва ў разагнанай Цэнтральнай Радзе. У перыяд Гетманату П. Скарападскага вучоны практычна ўвесь час знаходзіўся на нелегальным становішчы, спрабуючы ў сваіх артыкулах даць ацэнку дзяржаўнаму ўтварэнню[38]. Прыход да ўлады Дырэкторыі УНР 14 снежня 1918 г. стаў надзеяй вяртання да Украінскага рэвалюцыйнага руху. М. Грушэўскі прапанаваў наноў склікаць Цэнтральную Раду, якая павінна сфармаваць урад, вызначыць тэрмін правядзення Устаноўчага сходу з мэтай перадачы ім заканадаўчых функцый[39]. Аднак лідары Дырэкторыі і Украінскага нацыянальнага саюзу адкінулі гэтыя прапановы як непрымальныя.

Такая хада падзей прымусіла былога кіраўніка Цэнтральнай Рады шукаць спосабы вяртання да палітычнага жыцця. Адным з іх магла стаць барацьба за ўтварэнне сацыялістычнай федэрацыі. Ужо ў пачатку 1919 г. у артыкуле „Угодкі ўкраінскай незалежнасці” вучоны пісаў, „што гэтае абвяшчэнне самастойнасці хоць адразае ўсялякія прэтэнзіі да Украіны прадстаўнікамі старой і новай Расіі, тым больш не пагрэбуе ідэяй федэрацыі Украінскай Рэспублікі з іншымі рэспублікамі, з якімі ёй будзе па дарозе…”[40]. Вяртанне да ідэі федэралізму і да расійскага кантэксту не было выпадковым. М. Грушэўскі апынуўся ў палоне рэвалюцыйных ідэалаў. Ён пісаў пра важнасць забеспячэння свабоднага выбару УНР мадэлі дзяржаўна-палітычнага ладу: „Ці можа Украіна застацца асобнай дзяржавай, ці аб’яднаецца яна ў федэрацыі не прымусам і нейчай старонняй воляй, а сваім вольным рашэннем”[41].

Пераход вучонага ад ідэі стварэння сусветнай, чарнаморскай да сацыялістычнай федэрацыі аказаўся неапраўданым. У канчатковым выніку толькі ідэя арганізацыі „кааперацыі народаў Чорнага мора” стала яго найбольш прагматычнай канструкцыяй. Фармаванне такой канфедэрацыі ў сістэме Усходняй Еўропы адпавядала асаблівасцям гістарычнага развіцця „іншай” Еўропы, „негістарычнасці” яе народаў, а таксама традыцыям дэмакратыі і рэспубліканізму. Транскантынентальны характар такога ўтварэння мог спрыяць эканамічнаму развіццю. Аднак падзел Усходняй Еўропы паміж імперыямі Раманавых і Габсбургаў зводзіў да мінімуму дзяржаўніцкія патэнцыі „малых” народаў. М. Грушэўскі ў перыяд рэвалюцыі, прапаноўваючы стварыць канфедэрацыю ў балта-чарнаморскім рэгіёне, быў упэўнены ў глыбокай сацыялістычнай і інтэрнацыянальнай трансфармацыі Захаду і ўсяго свету. Аднак яго надзеі і прагнозы былі ілюзіямі.

Перыяд украінскай рэвалюцыі 1917–1921 г. быў часам адначасовага сцвярджэння і глыбокай трансфармацыі федэратыўных поглядаў М. Грушэўскага. Ультыматум Саўнаркама РСФСР, хада ўкраінска-бальшавіцкай вайны, бачанне прыярытэтнай ролі Цэнтральнай Рады па канструяванні дэмакратычнай федэрацыі на тэрыторыі былой Расійскай імперыі вызначылі з’яўленне новых ідэалагічных канцэптаў, распрацаваных яе кіраўніком. Выхад серыі публіцыстычных артыкулаў, у якіх ён выступіў заўзятым прыхільнікам самастойнасці УНР у тагачасных умовах і ворагам бальшавізму, характарызуе наяўнасць новага ідэйна-палітычнага гарызонту — бачанне федэратыўнай Украіны па-за расійскім кантэкстам. На гэтай аснове вучоны абгрунтаваў канцэпцыю чарнаморскай федэрацыі, у якой галоўнае месца павінна была заняць Украіна.

Пераклад Юльяны Ветрык


[1] Домащенко Л. М. Концепції чорноморської орієнтації України у вітчизняній політичній думці першої половини ХХ століття. Автореф. дис. … канд. політ. наук. Київ, 2008. С. 1.
[2] Тамсама.
[3] Дашкевич Я. Чорноморські проблеми в минулому і сучасному // ён жа. „Учи неможними устами сказати правду”: історична есеїстика. Київ, 2011. С. 517–540; Домащенко Л. М. Концепції чорноморської орієнтації України… Корольов Г. О. Автономістсько-федералістські погляди Михайла Грушевського: формування, втілення, трансформація. Автореф. … дис. канд. іст. наук. Київ, 2009; Липа Ю. Призначення України. Львів, 1992. 272 с.; Потульницький В. А. Історія української політології (Концепції державності в українській зарубіжній історично-політичній науці). Київ, 1992. 232 с.; Рудницький С. Українська справа зі становища політичної географії. Берлін, 1923. 288 с.
[4] Грушевський М. На порозі нової України. Гадки та мрії. Київ, 1918. 120 с.
[5] Грушевський М. Хто такі українці і чого вони хочуть. Київ, 1991. С. 134.
[6] Потульницький В. А. Історія української політології… С. 46.
[7] Грушевський М. На порозі нової України. С. 114.
[8] Ён жа. Хто такі українці і чого вони хочуть. С. 138.
[9] Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Украіны ў г. Кіеве. Ф. 1235. Воп. 1. Спр. 185. Арк. 8адв.
[10] Тамсама.
[11] Грушевський М. Хто такі українці і чого вони хочуть. С. 135.
[12] Тамсама. С. 138.
[13] Тамсама. С. 136.
[14] Грушевський М. Кінець московської орієнтації // ён жа. Хто такі українці і чого вони хочуть. С. 139.
[15] Тамсама. С. 141.
[16] Тамсама. С. 162.
[17] Кармазіна М. Ідея державності в українській політичній думці (кінець ХІХ — початок ХХ ст.). Київ, 1998. С. 333.
[18] Грушевський М. Державність // ён жа. Хто такі українці і чо -го вони хочуть. С. 172.
[19] Грушевський М. Наша західна орієнтація // ён жа. Хто такі українці і чого вони хочуть. С. 141–142.
[20] Тамсама. С. 142.
[21] Тамсама. С. 144.
[22] Грушевський М. Нові перспективи // ён жа. Хто такі українці і чого вони хочуть. С. 148.
[23] Тамсама. С. 151.
[24] Тамсама. С. 150.
[25] Тамсама. С. 151.
[26] Тамсама.
[27] Потульницький В. А. Цыт. праца. С. 86.
[28] Hruschewskyi M. Ukraine, Weissrussland, Litanen // Ukrainische Rundschau. 1909. № 2. S. 51.
[29] Потульницький В. А. Цыт. праца. С. 86.
[30] Hruschewskyi M. Ukraine, Weissrussland, Litanen // Ukra-inische Rundschau. 1909. № 2. S. 51.
[31] Грушевський М. Орієнтація чорноморська // ён жа. Хто такі українці і чого вони хочуть. С. 144–146.
[32] Тамсама. С. 144.
[33] Потульницький В. А. Цыт. праца. С. 87.
[34] Грушевський М. Орієнтація чорноморська. С. 146.
[35] Винар Л. Михайло Грушевський: історик і будівничий нації (Статті і матеріали). Київ, 1995. С. 55.
[36] Тамсама.
[37] Грушевський М. В першій делегації Української партії соц.-революціонерів (квітень 1919 р. — лютий 1920 р.) // Борітеся — поборете! Відень, 1920. № 3. С. 51.
[38] Ён жа. По шкоді // Літературно-науковий вістник. Т. 172 (кн. ХІІ, грудень). Київ, 1918. С. 233–243.
[39] Тамсама.
[40] ЦДГАК. Ф. 1235. Воп.1. Спр. 185. Арк. 8адв.
[41] Тамсама.

Наверх

Ганна Харашкевіч. Беларускі акцэнт саратаўскага гісторыка

1 студзеня, 2011 |


„Есть свой Ключевский у студентов,
— Вы, Леонард Адамыч Дербов!”*

* Дербов Л. А. Страницы воспоминаний. Саратов: Изд-во Саратовск. ун-та, 2009. 229 с.

Аж да канца больш за паўвекавой (з 1938 г.) выкладчыцкай дзейнасці ў Саратаўскім універсітэце імя М. Г. Чарнышэўскага Леанарда Адамавіча Дзербава (10.10.1909–19.10.1994) гаварылі, што ў яго мове чуецца „нярускі акцэнт”. Як ні дзіўна, многія беларусы, якія працавалі ў межах Расіі, захоўвалі гэтую асаблівасць (можна прывесці прыклад класіка беларусістыкі савецкага, ды і ў няменшай меры постсавецкага часу Мікалая Мікалаевіча Улашчыка). Аднак ва ўспамінах гаворка ідзе не толькі пра вымаўленне, але і пра лёс, лад мыслення, стыль і жыццёвую пазіцыю Леанарда Адамавіча.

Яго ўспаміны, скупыя на словы, дазваляюць зразумець, што гэта быў за чалавек. Але найперш некалькі фармальных звестак пра саму кнігу. Услед за серыяй зборнікаў „Годы и люди” да стагадовага юбілею Саратаўскага ўніверсітэта, заснаванага ў 1909 г., была падрыхтаваная серыя мемуараў „О времени и о себе”, у якую ўвайшлі 7 кніг успамінаў выкладчыкаў універсітэта (А. І. Аўруса „О друзьях товарищах”, В. А. Артысевіч „Одинаковых судеб не бывает”, Б. І. Барысава „О, спорт (люди, события, факты)”, В. А. Ермалаева „Без гнева и пристрастия: Записки историка”, В. Б. Сірацінінай „Жизнь вопреки, или Я — счастливый человек. Воспоминания”, С. М. Стам „Моя жизнь, учителя, друзья и наука”, рэцэнзаваная кніга Л. А. Дзербава), зборнік „В. Г. Борухович в воспоминаниях и письмах” (убачылі свет тры — Барысава, Ермалаева і Дзербава). Вядома, легкадумна было б спадзявацца на тое, што бліскуча задуманая і шыкоўна выкананая (маю на ўвазе і вельмі ўдалае паліграфічнае і мастацкае афармленне, зробленае з вялікім густам) серыя мемуараў можа асвятліць усю складаную, шматгранную і часам супярэчлівую дзейнасць універсітэта нават у тых храналагічных рамках, якія ахоплівае названая серыя, гэта значыць пераважна савецкі адрэзак ХХ ст. Тым не менш варта адзначыць, што падобнай сістэмнай гістарыяграфічнай задумай не можа пахваліцца ні адзін іншы расійскі ўніверсітэт.

У гэтым выявілася высокая культура гістарыяграфіі, выхаваная ў Саратаўскім універсітэце і ў немалой ступені дзякуючы высілкам Л. А. Дзербава. Аўтары прадмовы да яго ўспамінаў А. І. Аўрус і С. А. Мезін наракаюць на тое, што ў самім іх тэксце мала гаворыцца пра „плённы сімбіёз” іх настаўніка з гістарычным факультэтам. А рэцэнзент хацела б дадаць, што не зашкодзіла б змясціць у разгляданым томе і спіс навуковых прац, дапоўніўшы апублікаваны ў 1999 г. няўлічанымі ў ранейшым варыянце газетнымі артыкуламі і неапублікаванымі працамі[1], з аднаго боку, і яго ўспамінамі пра свайго настаўніка С. У. Бахрушына, з другога. Затое лёгка можна прыняць меркаванне аўтараў прадмовы наконт таго, нібыта Л. А. Дзербаў „надеялся, что факты его жизни представляют интерес для истории науки и университета”[2], а на самай справе нашмат шырэй — для гісторыі ўсёй краіны і ў прыватнасці Беларусі, дзе прайшло дзяцінства і юнацтва аўтара.

Менавіта гэтая асаблівасць мемуараў Л. А. Дзербава здаецца рэцэнзенту асабліва цікавай, таму цяжка пагадзіцца з выдаўцамі, быццам больш інфармацыйная другая частка ўспамінаў, даведзеных толькі да 1940 г., хоць яна сапраўды больш „гістарыяграфічная”[3].

Такім чынам, пачнем з месца нараджэння дзеда аўтара па бацькавай лініі. Гарадзішча Наваградскага павета Менскай губерні за 22 км ад станцыі Баранавічы адрознівалася ад звычайных беларускіх мястэчак у рысе яўрэйскай аселасці, бо было населена пераважна аратымі і земляробамі. У сям’і Дзербавых лёгка суіснавалі прыхільнікі каталіцтва (па дзедаўскай лініі) і праваслаўя (па жаночай лініі), што захоўвалі ў памяці творы язычніцкай культуры — беларускага фальклору; напрыклад, бабуля аўтара мемуараў Вікторыя Кандрацкая, непісьменная дачка мікалаеўскага кантаніста, якая памятала і пераказала ўнуку мноства падданняў, прымавак, прыпавесцяў і праспявала столькі ж песень. Як тут не ўспомніць выдатнае выданне беларускага фальклору Шэйна, ажыццёўленае якраз пры жыцці В. Кандрацкай. Можна толькі пашкадаваць, што Леанард Адамавіч не ўнёс у свае мемуары тое, што запомніў і ведаў да старасці з бабулінага голасу.

Дзед Антон Дзерба быў шорнікам, таму ён меў магчымасць даць сваім шасцярым дзецям адукацыю. Цяга беларускіх сялян другой паловы XIX ст. да адукацыі была надзвычай вялікай (варта ўспомніць сям’ю Улашчыкаў). Аднак адзіная дачка Міхаліна Антонаўна яшчэ да Першай сусветнай вайны памёрла ад сухотаў, якія ў той час асабліва жорстка касілі дзяўчат з адукацыяй. Двух сыноў лёс закінуў у Паволжа (Ніжні Ноўгарад і Уфу), аднаго — у Адэсу, дзе ён вучыўся ў юнкерскім вучылішчы, аднаго, які сапраўды стаў вайскоўцам, у Смаленск.

Незвычайна адораным чалавекам быў бацька аўтара мемуараў Адам Антонавіч (1886–1925). Нягледзячы на „мінімальную” адукацыю (чатырохкласнае вучылішча ў Наваградку) ён дзякуючы настойлівай празе ведаў стаў энцыклапедычна адукаванай асобай — яму былі не па чутках знаёмыя ўсе віды сялянскай працы і будаўнічай справы, ён ведаў чатыры мовы (лаціну — мову каталіцкага богаслужэння, польскую, нямецкую, французскую), рыхтаваў па матэматыцы гімназістаў 8-га класа перад іспытамі на атэстат сталасці, іграў на скрыпцы, спяваў, займаўся жывапісам (настолькі прафесійна, што пісаў тэатральныя дэкарацыі і ў 1915 г. распісваў апартаменты ў царскай стаўцы ў Баранавічах). З 16 гадоў працаваў на чыгуначнай станцыі Баранавічы, потым у Почапе (каля Бранска) і з 1916 г. — у Гомелі. У 1919 г. пад час Дзянікінскага наступлення ўступіў у партыю, служыў пры палітаддзеле 12-й арміі і аказаўся начальнікам агітпункта станцыі Гомель-пасажырская, дзейнасць якога ўхваляў А. В. Луначарскі[4]. Нарэшце ў 20-я г. вымушаны быў зрабіцца і „заместителем директора по политической части” (так!), а фактычна арганізатарам сухотнага санаторыя на станцыі Злынка для чыгуначнікаў ва ўладаннях былых запалкавых фабрыкантаў Шведавых, Волкавых. Надзвычайны факт стварэння санаторыя ва ўмовах грамадзянскай вайны. Сам Адам Антонавіч памёр ад сухотаў у Ялце. Лёс у многім тыповы — ад сялянства да інтэлігенцыі, ад каталіцтва — да камуністычнай партыі. Члена гэтай партыі ад рэпрэсій канца 20–30-х г. выратавала, з аднаго боку, дачасная, з іншага, — „своечасовая” смерць.

Дзед па матчынай лініі — Адам Каятановіч Радзюк, непісьменны парабак у маёнтку графа Развадоўскага, потым качагар на чыгунцы ў Баранавічах, заўзяты паляўнічы і самавук-скрыпач, якога любілі дзеці за дабрыню і справядлівасць, „добрый, простой, рабочий человек” (с. 26), хоць і з запальчывым характарам, які дрэнна пераносіў польскую мову і „хорошие манеры” ўласнай жонкі (у душы каталічкі, нягледзячы на прыняцце праваслаўя ў сувязі з замужжам) Анастасіі Міхайлаўны Радзюк (народжанай Бальзоўскай), схільнай да канфліктаў і яхіднасці. Іх дзяцей, якія дажылі да дарослага веку, лёс таксама раскідаў па свеце — ад Мінска да Рыгі і Польшчы.

Маці Леанарда Адамавіча — Дар’я Адамаўна (1893–1947) — чалавек няшчасны: хворая на найцяжэйшую форму псарыязу, яна да 22 гадоў нарадзіла 6 дзяцей, 3 з якіх памерлі ў маленстве, разам з астатнімі перажыла эвакуацыю з Баранавічаў „в засыпанном карболкай товарном вагоне” (з-за халеры) у Калужскую вобласць (с. 29), ледзь выратавала хворага на сыпняк, а потым на крупознае запаленне любімага мужа, але ў 28 гадоў страціла яго, у Другую сусветную страціла сына Віктара і зведала нямецкую акупацыю Беларусі.

Дзяцінства Леанарда Адамавіча прайшло ў прыстанцыйным пасёлку Баранавічы, які, хоць і быў населены чыгуначнікамі, захаваў цалкам вясковае „першароднае” аблічча (с. 32). Такім жа быў і стыль жыцця — простая ежа, у якой пераважалі гародніна, крупы, малочныя прадукты і алей. Аўтар прыводзіць і кошты (пуд, г. зн. 16 кг, бульбы — 15 кап., абутак — 3 руб., заробак чыгуначніка — 30–35 руб.). Цацак у яго дзяцінстве не было, калі не лічыць Катафея Іванавіча, напхнутага сенам зайца з палачкамі ў вушах, зробленага дзедам Адамам Радзюком.

Прыхільнасці да рэлігіі ў хлопчыка не атрымалася, нягледзячы на высілкі каталічкі бабкі Вікторыі і праваслаўнай цёткі Вольгі. І Леанард Адамавіч шчыра піша, што не змог „принять ее мифологическую сторону (и связанную с этим наивную, а в некоторых случаях и нелепую обрядность), которая представляется <…> примитивным детским баснословием, противоречащим самым элементарным научным понятиям” (с. 35), а цяперашняе (пачатак 90-х г. ХХ ст.) захапленне рэлігіяй лічыць проста модай.

Некаторага дабрабыту сям’я — дзякуючы пад працоўкам бацькі — дасягнула перад вайной, але з яе пачаткам ён абрынуўся. У Баранавічах з’явілася шмат салдат. Цікавыя ўспаміны пра „обывательский патриотизм”, які ахапіў усю краіну, але набыў розныя формы ў сталіцах і на ўскраіне: у Баранавічах грамілі краму немца каўбасніка Ніпе, спявалі непрыстойныя песні пра Вільгельма II і яго жонку, «а матери, сажая на горшок своих детей, приговаривали: „Делай на немца, детка, на немца!”». Як і большасці людзей, якія жылі ў пачатку ХХ ст., хлопчыку давялося ўбачыць Мікалая II, „человека с усталым и бледным лицом”, млявымі рухамі, у якіх не было „ничего царского”. У жніўні 1915 г. Дзербавы і Радзюкі выправіліся ў эвакуацыю ў Жыздру. Шлях туды заняў амаль месяц, у эшалоне пачалася халера.

У памяці 6–7 гадовага хлопчыка засталося ўяўленне пра першы сапраўдны, няхай і дробны павятовы, горад у цэнтры Расіі, напоўнены воінскімі часцямі, тужлівы спеў салдатаў (пра пагібель казака ў Кіеве, смерць параненага ў ваеннай лякарні), хваробы і жахлівыя нягоды ўцекачоў. У 1916 г. сямейства вярнулася ў Беларусь, у „еврейский город” Гомель, „неказистый, грязноватый, <…> (во многих местах ручейки нечистот стекали из дворов прямо на улицу)”, які, аднак, не адчуваў „недостатка духовной культуры”, тут пастаянна ладзіліся сімфанічныя канцэрты (аўтару асабліва запомнілася выкананне сюіты Грыга „Пэр Гюнт”), прыязджалі знакамітыя скрыпачы (аж да Яна Кубеліка ў 1926 г.) і спевакі, нават оперныя трупы з „Травіятай” Вэрдзі і „Пікавай дамай” Чайкоўскага, пастаянна дзейнічаў цырк, а таксама кінатэатр з шэдэўрамі нямога кіно.

Але тое было ў горадзе. Дзербавы — Радзюкі, зноў „беженцы”, туліліся ў адным пакойчыку „гробообразного”, па азначэнні бацькі, барака на станцыі Гомель-гаспадарчая за 3 км ад горада, дзе размяшчаліся дэпо, майстэрні, на шматлікіх запасных пуцях стаялі эшалоны з салдатамі, „лакомый объект для бомбардировок” (с. 42–46). Дзеці і падлеткі бавілі час на чыгунцы або ля сцёкавай канавы, якая пралягала ўздоўж адной са сцен барака. Леанарду, як і большасці яго аднагодкаў часоў грамадзянскай і пазней Айчыннай войнаў, рана давялося далучыцца да гаспадарчага жыцця — дастаўка вады, догляд коз, біццё дроў, іх здабыванне ў качагараў паравозаў, выпрошванне ежы. Падобнымі былі і хлапцоўскія забаўкі — катанне на тармазных прыступках або прычапіўшыся кручкамі за грузавікі. Дзяцінства было, як і ў часы Айчыннай вайны, „голодным, безрадостным, тревожным. Такое не забывается” (с. 48). І больш за тое, вызначае душэўны настрой усяго наступнага жыцця…

У 8 дзербаўскіх гадоў на фоне абясцэнення грошай (1 фунт хлеба ў 1916 г. каштаваў 1 рубель замест некалькіх капеек) і адыходзячага войска грымнула рэвалюцыя з мітынгамі, прамовамі, сцягамі і абавязковай „Марсельезай”, што гучала ў тых краях ужо ў пачатку Першай сусветнай (с. 39, 48). А ў 1918 г. прыйшлі немцы. «Да простят мне советские историки, — заўважае аўтар, — так красноречиво и подробно описавшие „зверства”, насилия и грабежи немецких оккупантов в 1918 г., — ничего этого не было» (с. 49). У Гомелі з’яўляліся войскі Цэнтральнай Рады і гетмана Скарападскага, пятлюраўцы, латышы, кітайцы, усіх адрозніваў адмысловы стыль, „но на всех наложила в той или иной степени свой проклятый отпечаток война” (с. 50)… Самым страшным успамінам часоў грамадзянскай вайны быў голад. Леанард Адамавіч з удзячнасцю і некаторым здзіўленнем успамінае салдата сталага веку, які падзяліўся з падлеткам кавалкам сала і лустай хлеба. Паездкі мяшочнікаў ва Украіну (асабліва яму запомнілася вандраванне ў Борзну Чарнігаўскай губ.) суправаджаліся небяспекай, не меншай, чым баі 1919 г. з белагвардзейцамі палкоўніка Стрэтакапытава ў непасрэднай блізкасці ад барака або бамбаванне пасёлка пад час савецка-польскай вайны 1920 г.

Аднагодкі браліся за ўсялякую працу, каб здабыць сродкі для жыцця — дробны гандаль цыгаркамі, ірыскамі, газетамі (у гэтым Дзербаў не ўдзельнічаў), працавалі насільшчыкамі на вакзале, збіралі яблыкі ў настаўніцкім садзе…

У адрозненне ад шматлікіх іншых у 1917 г. бацька пачаў вучыць 8-гадовага Леанарда іграць на скрыпцы. З гэтага часу амаль усё жыццё прайшло ў сяброўстве з музыкай („Музыка — душа моя”, — паўтараў ён за М. Глінкам). Ён быў да яе вельмі здольны і нягледзячы на несістэматычнае навучанне бацькам, а пазней і кіраўніком мясцовага акадэмічнага аркестра З. Л. Захарыным рана пачаў выступаць, часам удваіх з Адамам Антонавічам, часам у складзе трыа. Сярод чыгуначнікаў было шмат аматараў музыкі, цэлыя сем’і былі захоплены ёю (так, дзеці калегі бацькі Пукста пазней сталі прафесійнымі музыкамі — спявак, скрыпач, кампазітар). Бацькавы сябры Нікіціны загарэліся ідэяй стварэння струннага квартэта, які даў некалькі канцэртаў, за кожны з іх невысокі і непрыкметны на сцэне падлетак атрымліваў, як піша з вялікім гонарам, па 500 руб. Змена месца службы бацькі прынесла канец музычным заняткам, аднак і ў ЛДУ Л. А. Дзербаў выступаў на студэнцкіх вечарынах — але ўжо не на скрыпцы, а на мандаліне. І ў гэты час працягваў марыць пра заняткі музыкай. „Но и теперь — старый и оглохший… чувствую, как во мне где-то глубоко внутри звучат старые, полузабытые мелодии, будят прошлое, тревожат душу” (с. 65). І сумленна прызнаецца, што яму „неприятно видеть, как долговласые юнцы… гримасничают, кривляются и делают далеко не эстетические телодвижения, слушать беспорядочный набор звуков с назойливыми ритмами и бесконечными повторами, весь этот шум, гром и треск… это отвлекает и отучает молодежь от настоящей, истинной музыки” (с. 64–65).

Хлопчыка дома рыхтавалі да гімназіі. Ён шчыра зубрыў правілы ўжывання літары „яць”, правілы арыфметыкі, табліцу множання, пачаў вывучэнне французскай і нямецкай моў. Да звычайных у тыя часы вячэрніх сямейных чытанняў Гогаля, Лермантава, Надсана, Апухціна, А. К. Талстога[5] неўзабаве дадаліся бібліятэчныя кнігі — прыгодніцкія і гістарычныя раманы, модныя часопісы „Нива”, „Огонек”, „Вокруг света”. Але гімназіі, як „пережиток” ненавіснага буржуазнага ладу, у 1918 г. былі ліквідаваныя, а Леанард апынуўся ў 3-м класе „единой трудовой школы”, які змяшчаўся, як і ўсё 1-я і 2-я ступені, у амаль неацяпляльным аднапавярховым будынку без санітарных выгод, дзе заняткі часта адмяняліся. У Гомелі сшыткаў і паперы не было, як і чарнілаў, падручнікі ж былі старыя — знакаміты задачнік [А. С.] Малініна і [К. П.] Бурэніна, „Книга для чтения” [В. П.] Вахцерава, [А. Я.] Астрагорскі і [І. Р.] Турцэвіч распавядалі пра цараванні манархаў і імператараў, намаляваных на ілюстрацыях з нязменнай шапкай Манамаха на галаве[6]. У цэлым школьныя гады былі бязрадаснымі і нешчаслівымі.

Затое наступная пара гадоў (1921–1922) падарыла радасць зносін з прыродай, гімн якой — „великому чуду, воспетому художниками и поэтами”, — Леанард Адамавіч далучыў да хору сваіх папярэднікаў, аспрэчыўшы тургенеўскага Базарава, які бачыў у ёй не храм, а майстэрню. Адам Антонавіч атрымаў заданне стварыць санаторый у Злынцы ў цудоўным хваёвым бары паблізу ракі Іпуці і знакамітых бранскіх лясоў. Самотныя паходы на ўзлесак, на бераг ракі запомніліся „восторгом, радостью жизни — чувствами ранее никогда не испытываемыми, новыми и яркими” (с. 79), хоць і тут у 12-гадовага хлопца былі абавязкі нарыхтоўкі дроў — узімку, догляду за трусамі — цэлы год, лоўлі рыбы. Гэта дазволіла яму навучыцца многаму, „чего в городе не постигнешь за всю жизнь”, — арыентавацца ў лесе, узлазіць на высокія дрэвы, плесці кошыкі, рабіць снасці, надраўшы для лёскі конскі волас проста з хваста каня і г. д.

Аднак спакойны і радасны перыяд змяніўся цяжэйшым. Вяртаючыся ў Гомель, бацька моцна застудзіўся, атрымаў абвастрэнне сухотаў і ў 1925 г. памёр. Карову давялося прадаць, цяля зарэзаць. Маці — нягледзячы на сваю хваробу — пайшла на працу, дзе служыў яе муж. „Нас выручил нэп” з яго багаццем харчовых і іншых тавараў і „божескими ценами”, гэтая „единственно возможная в тех условиях, правильная политика, что люди были сыты, одеты… имели досуг и возможность отдохнуть”, — піша Л. А. Дзербаў і рытарычна пытаецца: „Что же сейчас, в 90-х гг. наши политики никак не могут… уберечь страну и народ от скатывания в экономическую и социальную пропасть?” (с. 91).

Разважанні васьмідзесяцігадовага старога ў 1992 г. напоўненыя некаторым песімізмам. Параўноўваючы сябе з бацькам-камуністам, якія змагаўся, як і ён, за „светлое будущее”, сын піша, што „ничего не достиг… и теперь сижу у разбитого корыта”, «не нажил ничего, что мог бы оставить детям и внукам. Один только „интеллектуальный багаж”, а им одним, увы, жить нельзя» (с. 38). Псіхалагічны стан гісторыка падобны да аналагічнага не толькі яго пакалення, але і інтэлігенцыі (або яе рэшткаў) маладзейшага веку. „После долгих голодовок и нужды до сих пор осталось какое-то болезненное отношение к еде, хлебу, неуверенность в будущем, в завтрашнем дне, постоянно тревожащий вопрос — что мы оставляем своим детям, внукам?” (с. 40–41). Са шчырасцю, наогул уласцівай Л. А. Дзербаву, што адрознівае яго ад шматлікіх аднагодкаў, віну за гэта ён ускладае не столькі на сямейныя акалічнасці (раннюю смерць бацькі і хваробу маці), колькі на „неудавшуюся, неоправдавшую себя социальную систему, основанную на ложных принципах” (с. 40).

Але вернемся да храналагічнай канвы біяграфіі Л. А. Дзербава. Школьныя эксперыменты савецкай улады працягваліся. Звычайную школу ператварылі ў сямігодку, чыгуначная школа, перапоўненая спецыяльнымі прадметамі (накшталт вывучэння разнавіднасцяў паравозных і вагонных колаў), была ліквідаваная, але ў 1927 г. Дзербаву ўдалося закончыць звычайную школу-дзевяцігодку. Яго сябрамі сталі захопленыя музыкай, палітыкай, радыётэхнікай, выяўленчым мастацтвам аднагодкі, якія ўзбагацілі яго сваім жыццёвым і прафесійным досведам. Нягледзячы на гэта, першая спроба паступлення на геаграфічны факультэт Ленінградскага ўніверсітэта „сына ж/д служащего” аказалася няўдалай з-за не такога, як трэба, сацыяльнага паходжання (!!!). „Предпочтение отдавалось парттысячникам, участникам гражданской войны, партийным и комсомольским активистам” (с. 106). Ва ўмовах страшэннага беспрацоўя Л. А. Дзербаў з цяжкасцю знайшоў месца на будоўлі ў якасці „специалиста по гашению извести”, на самай справе грабара, і на наступны год, змяніўшы сацыяльны статус і ператварыўшыся ў „рабочего”, паступіў на „ямфак” (факультэт мовазнаўства і матэрыяльнай культуры)[7] па той простай прычыне, што на гэты факультэт быў самы нізкі конкурс (13 чалавек замест 90 у Політэхнічны, 70 — у Лясны інстытуты; с. 106). Сямейная сітуацыя (хворая маці і непаўнагадовыя брат і сястра) не дазваляла „больше ждать или выбирать… Мне предстояло или поступить куда угодно, хоть к черту лысому, или навсегда остаться чернорабочим, человеком без профессии”. На філалагічнае аддзяленне факультэта юнака не ўзялі, і ён вымушаны быў з прычыны „суровой необходимости” навучацца гісторыі.

З цягам часу аўтар палюбіў яе, спасцігнуўшы яе прывабныя рысы і грамадскую значнасць[8], стаў выдатным лектарам і выкладчыкам, нягледзячы на юнацкі зарок не быць педагогам, хоць у адрозненне ад музыкі «история, — робіць аўтар яшчэ адно сумленнае прызнанне, — так и не стала моей „душой”, единственным и главным призванием, увлечением, моим „хобби”, которому я бы отдал все свои силы и помыслы» (с. 109).

Леанард Адамавіч з захапленнем апісвае свае ўражанні ад Ленінграда, прывабнасць якога запомніў на ўсё жыццё, хоць адсутнасць інтэрната і сродкаў (нягледзячы на працу грузчыкам у порце і на заводах і нават архівістам у падвалах Сената, дзе захоўваўся архіў царскай сям’і) рабілі і навучанне, і знаёмства з горадам пакутліва цяжкім. І першыя тры гады ён ацалеў толькі дзякуючы дапамозе сваіх беларускіх сяброў і знаёмых і прадуктовым пасылкам з радзімы.

Леанарду Дзербаву давялося вучыцца ў перыяд паскоранай падрыхтоўкі новых кадраў (радзіма была не ў стане чакаць іх больш за тры гады), брыгаднага метаду, засілля сацыялогіі і вывучэння гісторыі ў адваротнай або збітай храналогіі. Найбольш моцнае ўражанне на студэнтаў зрабілі яркія лекцыі Я. В. Тарле (на памяць мімаволі прыходзяць водгукі пра лекцыі В. В. Ключэўскага, роўныя па ўздзеянні на слухачоў), „исполненные полемического остроумия выступления приезжавшего в Саратов зама наркома просвещения М. Н. Покровского”, але застаўся недаацэненым „тончайший знаток источников” С. Н. Валк, па заслугах атрымаў „субъективную” ацэнку Л. А. Дзербава „конформист” Б. Д. Грэкаў, „не пользовавшийся любовью студентов” (с. 119–123). Затое са шчырай любоўю і падзякай Леанард Адамавіч успамінае свайго кіраўніка па гісторыі англійскай рэвалюцыі XVII ст. П. П. Шчогалева (сына знакамітага пушкініста П. Е. Шчогалева, які шчодра аддаваў беларускаму хлопцу час, увагу і забяспечваў яго кнігамі са сваёй бібліятэкі), і выкладчыцу англійскай мовы Н. В. Ягораву (якая заахвоціла яго да вывучэння англійскай мовы).

Нельга сказаць, каб пераломныя ў гісторыі краіны падзеі (найперш барацьба з трацкізмам або акадэмічная справа) пакінулі прыкметны след у памяці аўтара ўспамінаў. Падрабязней ён апісвае працу па выратаванні ўніверсітэцкіх кніг і абсталявання пад час паводкі 1929 г. (с. 127).

Скончыўшы ўніверсітэт, ужо не ў якасці гатовага „ямщика”, але выпускніка ЛГЛІ (Ленінградскага гісторыка-лінгвістычнага інстытута) з дыпломам ЛГУ атрымаў накіраванне ў Растоў-на-Доне, а пачаў працаваць у педагагічным тэхнікуме імя Камінтэрна ў Новачаркаску, што захоўваў яшчэ рысы казацкай сталіцы (вобласці войска данскога), жыхары якой ганарыліся, што яны „казакі”. Вельмі цікавыя звесткі пра сістэму навучання на школьным (дакладней, там рыхтавалі выкладчыкаў пачатковай школы), дашкольным (выхавальнікі дзіцячых садоў) аддзяленнях і СПОНЕ, што выпускала спецыялістаў па барацьбе з беспрытульнасцю і ахове непаўналетніх (беспрытульнікаў у той час налічвалася больш за 6 млн.). Усе яны па брыгадна-лабараторным ме тадзе (адказваў адзін, залічвалася ўсёй „брыгадзе”) праходзілі палітычную эканомію, эканамічную палітыку СССР, ленінізм, дыялектычны і гістарычны матэрыялізм і адзіны гістарычны прадмет — гісторыю класавай барацьбы ўсіх часоў і народаў.

Новачаркаскам завяршыўся беларускі перыяд жыцця Л. А. Дзербава, які перавёз з Гомеля сям’ю. Пачаўся новы, афарбаваны сяброўствам з украінскім біёлагам М. В. Вайтэнка, заняткамі спортам і музыкай, марамі аб заваяванні Эльбруса і авалоданнем класічнай літаратурай ад Іліяды да ХХ ст.

Але не скончыліся яго бедствы. Леанард Адамавіч патрапіў у агульную плынь, гэтым разам тых, якія галадалі ў выніку калектывізацыі, спецыфічна для гэтага раёна — пад час ліквідацыі казацтва, што стала „подлинным геноцидом” яго (с. 144). Мясарубка калектывізацыі на Доне мела сваю спецыфіку, бо там «главной фигурой <…> был „справный” казак, хозяин, имевший необходимый достаток для того, чтобы не только содержать семью, но обзавестись конем, обмундированием и вооружением для несения государственной военной службы. <…> Попытки протеста рассматривались как „кулацкий саботаж”. Вслед за сообщениями о занесении той или иной станицы на „черную доску” или награждении „рогожным знаменем” начались насильственная депортация, выселение и подлинный геноцид» (с. 144). Перасяленне ў апусцелыя станіцы сялян з поўначы сітуацыю з харчам не палепшыла, як і ліхаманкавыя высілкі гараджан, у тым ліку студэнтаў і выкладчыкаў, выратаваць ураджай 1932 г. „А весной 1933 г. уже и сеять было некому” (с. 145). Л. А. Дзербаў двойчы падкрэслівае, што карціна шолахаўскага рамана „Поднятая целина” зусім не адпавядала таму, што адбывалася навокал, і прыходзіць да высновы, што Шолахаў „явно подыграл Сталину!” (с. 135).

„Голод, небывалый и страшный” (у вуснах чалавека, што напакутаваўся ўжо пад час грамадзянскай вайны, гэтыя словы асабліва важкія), які яго сям’я перажыла з неверагоднай цяжкасцю, з апуханнямі ад голаду і сыпным тыфам, захапіў усе хлебныя раёны краіны — Дон, Украіну і Паволжа. У сувязі з цяперашнімі спрэчкамі пра „галадамор” ва Украіне, як адзінае месца савецкага генацыду сялянства, сведчанне Л. А. Дзербава набывае асаблівую актуальнасць.

Выпрабаванні 1932–1933 г. раскідалі сям’ю. Брат паступіў у Маскоўскі бібліятэчны інстытут, сястра, авалодаўшы прафесіяй трактарысткі, пераехала спачатку ў Гомель, а потым у Мінск, маці з’ехала да сваякоў у Гомель. А сам Л. А. Дзербаў вырашыў паступіць у аспірантуру, не па спецыяльнасці „замежная новая гісторыя”, па якой ён пісаў дыпломную працу, а па айчыннай гісторыі, разумна разважыўшы, што заняткі гэтай праблематыкай маюць большыя магчымасці па даступнасці архіваў і літаратуры, і паступіў не ў ЛГУ, які, як і ўвесь горад, пазбавіўшыся пераведзенай у Маскву Акадэміі навук, „заметно захирел”, а ў МДУ, які насіў тады імя М. М. Пакроўскага. Удала паступіўшы пры конкурсе 4 чалавекі на месца аспірант першага пасля ўзнаўлення гістфака прыёму заспеў сталіцу з яшчэ не знесенай кітайгародскай сцяной, андрэеўскім помнікам Гогалю на Арбацкай плошчы, апякушынскім Пушкіным у канцы Цвярскога бульвара, Садовым кальцом, якое сапраўды патанала ў садах, але ўжо з кінатэатрам „Художественный” і гасцініцай „Москва”, ранейшы варыянт якой быў знесены ўжо ў XXI ст. разам з ацалелымі ў 30-я і гады Другой сусветнай вайны асабнякамі.

Аспіранту, які толькі пачынаў навуковую кар’еру, пашанцавала з выкладчыкамі. Ён заспеў зорны склад кафедры — М. Л. Рубінштэйна, М. М. Дружыніна, С. У. Бахрушына, К. В. Базілевіча. Першым куратарам Дзербава быў М. М. Ванаг, які загінуў у 1936 г. Фактычным жа кіраўніком быў М. Л. Рубінштэйн[9], сяброўства з якім, умацаваўшыся пад час эвакуацыі апошняга ў Саратаў у гады Айчыннай вайны, суправаджала ўсё жыццё абодвух[10]. Гэткімі ж трывалымі былі цёплыя пачуцці беларускага саратаўца да чалавека „золотой души <…> доброго и отзывчивого” Г. М. Панкратавай. Маскоўска-аспіранцкая частка ўспамінаў Л. А. Дзербава напоўнена сяброўскімі водгукамі і пра аднакурснікаў (К. А. Антонаву, С. С. Дзмітрыева, А. Л. Нарачніцкага, Г. Д. Тэйвеле, Р. П. Канюшую), і пра новых сяброў з крымскага санаторыя, куды аўтар патрапіў у 1936 г. як „победитель социалистического соревнования и ударнік”[11] (сярод аспірантаў) — у прыватнасці, пра генетыка У. В. Сахарава, гэтак жа, як і Дзербаў, захопленага музыкай, паэзіяй, літаратурай.

Рэпрэсіі на гістфаку МДУ 1936 г., якія суправаджаліся арыштамі дэкана Г. Ч. Фрыдлянда, П. Ф. Праабражэнскага, ак. М. М. Лукіна, М. М. Ванага, С. М. Дуброўскага, большасць якіх загінулі, і выгнаннем з партыі, высылкай у Саратаў Г. М. Панкратовой, ледзь не загубілі і аўтара ўспамінаў з жонкай Т. Л. Марозавай: ім прыгадалі выставу матэрыялаў па гісторыі СССР вясны 1935 г., дзе стэнд з царом Іванам IV апынуўся пад партрэтам Сталіна (выпадкова, але вельмі прароча!), і ў 1936 г. ацэненую Е. Яраслаўскім як „контрреволюционную”. Клопаты аб „реабилитации” аказаліся безвыніковымі. Муж і жонка атрымалі характарыстыкі, падобныя да „волчьих билетов”. У выніку шлях у Мінск, „приграничный город”, у БДУ, з якім ужо была заключана дамова, быў зачынены… Вяртанне на радзіму стала немагчымым. Можа быць, „это был перст божий… спустя 4 года Минск был превращен в развалины и оккупирован немцами” (с. 170).

Іх прытуліў педінстытут у Сталінградзе, які ў той час быў „неинтересным городом <…> и в экологическом, и в культурно-историческом отношении” (с. 174). Мала было цікавых людзей і ў самім інстытуце, і ў горадзе (выключэнне складалі — у інстытуце М. А. Алпатаў, Е. Кандзель, а ў горадзе — Г. А. Замяцін, спецыяліст па гісторыі Смуты пачатку XVII ст.). Знаходжанне ў Сталінградзе аблягчала толькі сяброўства з М. А. Алпатавым, яркім і таленавітым данскім казаком, выпускніком ІФЛІ, гісторыкам, культуролагам і пісьменнікам („Горят костры”, „Откуда течет Тихий Дон”) ды нязменная спадарожніца Дзербава музыка (дзякуючы набыццю электрафона, папярэдніка патэфона, ён пачаў калекцыянаваць пласцінкі, якімі заслухоўваліся частыя госці сямейства). Нездаволенасць пасадай метадыста, адсутнасцю магчымасцяў для заняткаў навукай зрушыла сямейства Дзербавых з гарачага і пыльнага горада на поўнач — у Саратаў, дзе працавала Г. М. Панкратава і выпускнікі маскоўскай аспірантуры. «Может, это опять был „перст божий” — ровно через четыре года Сталинград был снесен с лица земли во время немецкого нашествия и великой битвы на Волге!» (с. 183).

Апошні раздзел пра доўгае, напоўненае працай і плённае жыццё ў Саратаве кароткі і хутчэй нагадвае афіцыйную справаздачу аб прачытаных ва ўніверсітэце курсах, незлічонай колькасці лекцый у шматлікіх установах і г. д.[12], калі не лічыць студэнцкіх прысвячэнняў на падораных яму кнігах. Прывяду адно з гэтых пасланняў:

„Вы — первый учитель в нашей взрослой жизни, сумевший увлечь нас историей, приблизить к ее тайнам… Вы научили нас стремлению узнавать каждый день новое, читать, слушать музыку, понимать живопись, без чего жизнь была бы серой и неинтересной” (с. 191). Другая асаблівасць гэтага раздзела — сумленная ацэнка сваёй навуковай прадукцыі. „…Больше всего мне нравятся мои труды о русско-польских отношениях (особенно статья о кандидатуре Ивана Грозного на польский престол — единственная в советской литературе!), моя докторская диссертация о Новикове[13] и другие публикации о русских просветителях XVIII в.” (с. 193).

У заключэнні кнігі аўтар сам адзначае галоўную асаблівасць сваіх мемуараў: „приведенные здесь факты достоверны, соответствуют реальной действительности. Ничего выдуманного, никакого баснословия, стариковских фантазий нет” (с. 197).

Завяршае ж кнігу палымяны — у адрозненне ад спакойна-талерантнага (нават у дачыненні да даносчыцы 30-х г.) стылю — маніфест навукоўца „Несколько горьких мыслей о развитии советской исторической науки и причинах нынешнего ее плачевного состояния” — урывак з нявыказанай прамовы чэрвеня 1989 г. (у год свайго 80-годдзя). Хоць тут Дзербаў звяртаўся да праблем „савецкай” навукі, шматлікія яе палажэнні яшчэ больш актуальныя ў наш „постсавецкі” час.

Варта паўтарыць галоўныя палажэнні прамовы: 1. Стварэнне няправільнай, спрошчанай, аднабокай мадэлі (тэорыі) гістарычнага працэсу з перабольшаным уяўленнем аб ролі матэрыяльных умоў, эканомікі, класавай барацьбы і інш. і відавочнай недаацэнкай чалавечага фактара, ролі асобы, духоўнага жыцця, ролі ідэй, грамадскай псіхалогіі, дзяржаўных, нацыянальных і рэлігійных момантаў”. Калі ад першай прычыны „плачевного состояния” наша навука паступова пазбаўляецца, то другая („узкоклассовый догматический подход, нетерпимость к инакомыслию”) проста мадыфікавалася: месца „дореволюционных” і замежных „буржуазных ученых” занялі сучасныя айчынныя, якія не згаджаліся „выпрямлять” гісторыю ў афіцыёзна-патрыятычным духу. Менавіта пра гэта і ідзе гаворка ў пункце трэцім прамовы Л. А. Дзербава: „прямое и грубое подчинение исторической науки политической конъюнктуре” (нашы дні — гэта трактоўка ролі Івана ІV і „эффективного менеджера” Іосіфа Сталіна, апошняга ў кантэксце яго замежнай палітыкі і асабліва Айчыннай вайны). У поўнай меры захаваліся „административно-командные” метады кіравання гістарычнай навукай, прамое і грубае ўмяшанне дзяржаўнага і партыйнага (які носіць, праўда, крыху іншае найменне) кіраўніцтва ў справы навукі і „девальвация исторической науки”, якая яго суправаджае (у нашы дні выявілася найвыразней у феномене Фаменкі). Паўтараць жа ўслед за Л. А. Дзербавым тэзіс пра „нищенскую (по сравнению с Западом) материальную и техническую базу исторической науки, ее учреждений и кадров” не лічу патрэбным, бо ў аналагічным становішчы знаходзяцца і іншыя галіны навукі (біялогія, хімія і інш.), адкуль адбываецца яшчэ больш масавы адток кадраў за мяжу.

А вось апошні тэзіс вучонага заслугоўвае адмысловай увагі, бо ў ім якраз і „зарыта собака” бедстваў айчыннай навукі і культуры і ўрэшце хуткага і катастрафічнага скочвання Расіі да ўзроўню краін трэцяга свету. «Нигилизм и недоверие со стороны „народа” и „руководства” к научной интеллигенции, к интеллигенции и „интеллигентности” вообще, отношение к ним как к чему-то отрицательному, „стыдному”, классово чуждому, во всяком случае, неполноценному, особенно к наукам гуманитарным и их представителям, которые ведь не „пашут” и не „сеют”, да и вообще ничего не производят. А историческая наука — одна из самых „интеллигентных” наук!

Кажется, козе должно быть ясно, что науку создает не „рабочий класс” и не „народ” вообще, а лишь образованная его часть, т. е. интеллигенция. Нетрудно понять, что без науки общество обречено на застой, деградацию и гибель» (с. 201).

Вядома, у нашы дні рабочы клас і цудам ацалелыя сяляне па ступені нядбайнасці да іх інтарэсаў зраўняліся з інтэлігенцыяй, і не толькі навуковай, але і з „балалаечнікамі” і іншымі дзеячамі культуры. Але асноўная выснова Л. А. Дзербава аб асуджанасці падобнага грамадства застаецца ў поўнай сіле. Бо дагэтуль дзейнічае дактрына У. І. Леніна аб немэтазгоднасці выхавання новай інтэлігенцыі: „Вообще к интеллигенции, как вы, наверное, знаете, я большой симпатии не питаю, и наш лозунг „ликвидировать безграмотность” отнюдь не следует толковать как стремление к нарождению новой интеллигенции. „Ликвидировать безграмотность” следует лишь для того, чтобы каждый крестьянин, каждый рабочий мог самостоятельно, без чужой помощи, читать на ши декреты, приказы, воззвания. Цель — вполне практическая. Только и всего”[14].

Насуперак ёй жыў і дзейнічаў годны сын беларускага народа Л. А. Дзербаў. Успаміны Дзербава адрозніваюцца ад асноўнай масы мемуараў яго калег. Яны вельмі нешматслоўныя, стрыманыя ў ацэнках, высакародныя ў дачыненні да годных людзей, надзвычай сумленныя і інфармацыйныя. Карціны жыцця ў Беларусі напярэдадні і пад час рэвалюцыі і грамадзянскай вайны, у Новачаркаску ў перыяд калектывізацыі — сур’ёзны уклад гісторыка ў разуменне мінулага стагоддзя.

Яго зацятасць у авалоданні ведамі насуперак усім і ўсялякім перашкодам, тыповым для савецкага часу, яго сумленнасць у навуцы і выкладанні — неўміручы прыклад для новых пакаленняў, прыклад чалавека таго самага пакалення савецкай інтэлігенцыі, якую не хацеў гадаваць заснавальнік Савецкай дзяржавы. У ім не было ўласцівага стандартнаму савецкаму чалавеку цынізму, які склаўся яшчэ ў 20-я г. і пышна квітнее ў нашы дні. Логіка цяжка і мужна пражытага жыцця прывяла Л. А. Дзербава да адмаўлення той самой міфічнай дактрыны, на якой трымаўся дзяржаўны лад, які абрынуўся ў бездань. І гэта таксама адзін з урокаў для новых пакаленняў людзей, якія выдаюць сябе за інтэлігентаў і мараць пра вяртанне савецкай сістэмы. Атэіст Л. А. Дзербаў належыць да тых прадстаўнікоў новай інтэлігенцыі савецкага часу, на якіх у свой час — у 20–40-я г. ХХ ст. — ускладаў надзеі на выратаванне Расіі вялікі рускі рэлігійны філосаф Г. П. Фядотаў.

Ёсць і яшчэ адзін — чыста гістарыяграфічны аспект значнасці рэцэнзаванага тома. Успаміны Л. А. Дзербава змяшчаюць і ключ да разумення цяперашняга развіцця беларускай гістарычнай навукі. Не абцяжараныя ўласцівым расіянам імперскім комплексам, пераўтвораным цяпер у комплекс непаўнавартаснасці, беларускія гісторыкі больш свабодныя ў сваіх пабудовах. Акрамя таго, мірнае суіснаванне некалькіх рэлігій, якое, дарэчы, паспрыяла адмаўленню аўтара ад ўсіх, не дазволіла ні адной з беларускіх цэркваў уступіць у ганебны альянс з дзяржаўнай уладай, як зноў зрабіла РПЦ. А гэта ў сваю чаргу пакінула прастору свабоды і для вывучэння гісторыі мінулага. Нельга скідаць з рахункаў і ўплыў геапалітычнага фактара, які аблягчаў цеснае і зацікаўленае супрацоўніцтва з суседзямі, што прывучала не толькі да талерантнасці да іншых народаў, але і да вывучэння іх моў. Таму да выкліку нашага часу гісторыкі Беларусі падышлі больш псіхалагічна і прафесійна падрыхтаванымі, чым іх расійскія калегі. У выніку сучасная беларуская гістарыяграфія мяжы ХХ–XXI ст. перажывае небывалы ўзлёт.

Пераклад Юльяны Ветрык


[1] Историк и историография: Материалы науч. конф., посвященной 90-летию со дня рождения Л. А. Дербова. Саратов, 1999. С. 17–20.
[2] Аврус А. И., Мезин С. А. Мемуары историка // Дербов Л. А. Страницы воспоминаний. Саратов, 2009. С. 9.
[3] Тамсама. С. 14.
[4] У сувязі з гэтым нельга не пашкадаваць, што выдаўцы ў дадатку не змясцілі гэты дакумент, які захаваўся ў сямейным архіве.
[5] Набор папулярных у пачатку ХХ ст. паэтаў і празаікаў быў стандартны па ўсёй краіне і ва ўсіх яе яшчэ недабітых саслоўях. Рэцэнзентка чытала тое самае ў 30–40-я г. ХХ ст. сярод рэштак сямейнай бібліятэкі.
[6] Міжволі ўспомніш раман А. П. Чудакова „Ложится тень на старые ступени”, дзе герой, амаль равеснік Л. А. Дзербава, здзіўляў школьных настаўнікаў, пачціва называючы прадстаўнікоў дому Раманавых „государями императорами”, а ў задачках даведваўся кошт сукна, змеранага ў аршынах.
[7] У тыя гады гісторыя як такая была заменена вывучэннем матэрыяльнай культуры; дзейнічала Расійская акадэмія гісторыі матэрыяльнай культуры (РАГМК). Пра гэта гл. падрабязней: Формозов А. А. Русские археологи эпохи тоталитаризма. Москва, 2005.
[8] Падрабязней гл.: Дербов Л. А. Введение в изучение истории. Москва, 1981.
[9] Пад яго кіраўніцтвам Л. А. Дзербаў напісаў працу „Крестьянская война на Украине в середине XVII в.”, але „разошелся в главных и принципиальных проблемах темы со своим научным руководителем” (с. 160).
[10] Цамутали А. Н. „У меня, как всегда, много работы…”: Несколько штрихов к облику Н. Л. Рубиншткйна // Страницы российской истории: Проблемы, события, люди. Сб. статей в честь Бориса Васильевича Ананьича. С.-Петербург, 2003. С. 275–285.
[11] Не блытаць з музычнай прафесіяй.
[12] Ад чаго засталося толькі „чувство горечи о зря потерянном времени. Надо было растить детей, сажать деревья, писать книги. Это остается…” (с. 194). Цяжка цалкам пагадзіцца з аўтарам успамінаў. Жывое слова больш даходлівае, менавіта яно можа павярнуць лёс чалавека, які і праз дзясяткі гадоў будзе з удзячнасцю успамінаць настаўніка і лектара (пра што, між іншым, піша і сам Леанард Адамавіч; с. 192).
[13] Дербов Л. А. Общественно-политические и исторические взгляды Н. Н. Новикова. Саратов, 1974.
[14] Анненков Ю. П. Дневник моих встреч. Цикл трагедий. Москва, 2005. С. 60.

Наверх

Bojko, Krzysztof. Stosunki dyplomatyczne Moskwy z Europą Zachodnią w czasach Iwana III (Алена Шымак)

1 студзеня, 2011 |


BOJKO, KRZYSZTOF. Stosunki dyplomatyczne Moskwy z Europą Zachodnią w czasach Iwana III. Kraków, 2010. 222 S.

У еўрапейскай гісторыі XVI стагоддзе займае асаблівае месца як час „вялікага пералому”. Такім яно было і для Расіі. Скончыўся працэс аб’яднання ўдзелаў. Вялікае Княства Маскоўскае стала адзіным арганізмам. Дзяржаўны пачатак паступова стаў выцясняць вотчынны. Узрос аўтарытэт маладой усходнееўрапейскай дзяржавы на міжнароднай арэне. Постаць Івана III як вялікага князя маскоўскага няўмольна набывала царскую веліч. Менавіта час панавання Івана III стаў пераломным момантам у гісторыі Расіі. І шмат у чым гэта было звязана са знешняй палітыкай дзяржавы.

Тым не менш, нават у сучасных школьных падручніках „узвышэнне Масквы” падаецца для вучняў у сувязі з кіраваннем Івана IV. Між іншым, яшчэ ў канцы XIX ст. расійскі гісторык М. Дзьяканаў адзначыў, што ўяўленні Івана IV аб царскай годнасці, аб правах і абавязках цара складаліся ўжо па падрыхтаваных узорах і яму не давялося дадаваць нічога новага да ўжо наяўных тэорый[1].

Галоўная мэта новага даследавання сучаснага польскага гісторыка Кшыштафа Бойкі — паказаць значэнне захадаў, якія рабіў Іван III, каб павялічыць ролю Маскоўскага княства на еўрапейскай арэне. На працягу пяці раздзелаў аўтар імкнецца адлюстраваць стан маскоўскай дзяржавы напярэдадні панавання Івана III, кантакты з краінамі Апенінскага паўвострава, актывізацыю палітыкі ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе, наступленне Масквы ў Прыбалтыйскім рэгіёне, наогул змены ў Вялікім Княстве Маскоўскім у часы Івана III.

Даследчык у першую чаргу абапіраецца на ўжо вядомыя надрукаваныя гістарычныя крыніцы, на здабыткі расійскай і польскай гістарыяграфіі, прыцягвае даследаванні італьянскіх, нямецкіх, англійскіх гісторыкаў. Адсутнасць спасылак на новыя архіўныя матэрыялы не стала перашкодай для глыбокага гістарычнага аналізу азначанай тэмы. Выклікае павагу той факт, што аўтар не імкнецца заявіць пра сваю манаграфію як пра, так скажам, выбух у галіне гістарычнай навукі і апошнюю кропку на ніве даследаванняў перыяду Івана III. Але пры гэтым ён выкладае новыя гіпотэзы і абгрунтоўвае цікавыя высновы.

Іван III меў больш спрыяльную палітычную сітуацыю для пабудовы моцнай дзяржавы ў параўнанні з папярэднікамі. Адным з галоўных фактараў, які дапамог, як лічыць К. Бойка, рэалізаваць яго амбіцыйныя планы, стала падпісанне ў 1449 г. мірнай дамовы з Казімірам Ягелончыкам. Аўтар падтрымлівае канцэпцыю Я. Натансан-Лескага і згаджаецца, што з гэтага часу Масква атрымала магчымасць займацца ўнутранымі справамі (33).

Іван III валодаў асаблівымі дыпламатычнымі здольнасцямі, пра што сведчыць і ўмелая палітыка ў адносінах з Крымскім ханствам. Падзеі 1480 г. на р. Угра, смерць хана Ахмата ў 1481 г., поўнае знішчэнне сталіцы Вя лікай Арды — Сарая — у 1502 г. дапамаглі змяніць у хуткім часе расклад палітычных сіл ва Усходняй Еўропе і сведчылі пра незвычайную паспяховасць маскоўскага князя. „Дзякуючы палітыцы Івана III Маскоўскае княства атрымала досвед, які дапамагаў у дыпламатычнай дзейнасці. Гэты факт, а таксама канфлікты, у якія былі ўцягнуты суседнія краіны, дазволілі пабудаваць моцную дзяржаву і дамінаваць ва Усходняй Еўропе” (36).

Пры апісанні заходняга напрамку знешняй палітыкі Івана III К. Бойка на першае смела месца выносіць кантакты з дзяржавамі Апенінскага паўвострава. Аргументуецца гэта тым, што менавіта дзякуючы ім у XVI стагоддзе Масква ўвайшла як краіна, з якой лічыліся на міжнароднай арэне. Дыпламатычныя адносіны з гэтым рэгіёнам аўтар не абмяжоўвае толькі эканамічнымі, гандлёвымі, культурнымі інтарэсамі, што было даволі характэрнай рысай савецкай гістарыяграфіі. Менавіта зносіны з гэтымі дзяржавамі распачалі, на думку даследчыка, адкрыццё Масквы на Захадзе. Мостам на шляху да Міжземнамор’я сталі чарнаморскія калоніі Венецыі і Генуі — Тана, Керч, Кафа, Судак (39). Менавіта іх жыхары, якія са старонак летапісаў сталі вядомыя як „фрязины”, былі крыніцай найдакладнейшай інфармацыі пра Маскоўскую дзяржаву на Захадзе. Аўтар фактычна адмаўляецца ад даволі папулярнай у гістарыяграфіі тэзы, што веды пра Вялікае Княства Маскоўскае ішлі з Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) і Кароны Польскай. Цікава, што на працягу ўсёй кнігі К. Бойка ніводнага разу не выкарыстоўвае даволі звыклага для польскіх гісторыкаў слова „Масковія”. Наогул вялікая заслуга даследчыка — вельмі карэктны падыход да гістарычных тэрмінаў.

Пішучы пра тое, што дзяржава Казіміра Ягелончыка была не ў стане выконваць ролю пасрэдніка ў адносінах Масквы і Заходняй Еўропы, аўтар, на наш погляд, крыху перабольшвае. Бо як тады паставіцца да таго факта, што ў 1470 г. папа рымскі дараваў прывілей свабоднага, без перашкод, праезду маскоўскіх паслоў у Рым, у тым ліку і праз землі ВКЛ і Кароны Польскай?

Палітычны характар кантактаў паміж Масквой і італьянскімі краінамі праявіўся ў XV ст. Першай Маскоўскім княствам зацікавілася Апостальская Сталіца. На гэта паўплывалі такія фактары, як пагроза з боку Асманскай імперыі, а таксама спроба рэлігійнай уніі. Пунктам адліку сталых адносінаў называюцца 30-я г. XV ст., а даклад ней, падзеі, звязаныя з Ферара-Фларэнційскім Саборам. Аўтар лічыць, што падарожныя на тат кі маскоўска га пасольства натхнілі Івана III на су пра цоўніцтва з Захадам (41–42). Падзеі 1453 г. сталі наступнай прычынай для зацікаўленасці рымскіх папаў Маскоўскім княствам.

Апісваючы, як развіваліся ўзаемаадносіны Масквы з краінамі Апенінскага паўвострава, даследчык падрабязна распавядае пра ўсе пасольствы, іх мэты, асаблівасці і вынікі. Пры гэтым адзначаюцца і самыя значныя, якія адыгралі, на думку аўтара, найбольшую ролю.

З 1462 г. Масква адыходзіць ад традыцыйнай палітыкі засцярогі ў адносінах да Заходняй Еўропы. На шлях да зменаў прывялі і падзеі, звязаныя са шлюбам Івана III і Соф’і Палеалог. Аўтар, як і яго многія папярэднікі, выказвае свой пункт гледжання на ініцыятараў гэтага саюзу. Выказваецца думка, што планы шлюбу маглі ўзнікнуць адначасова і ў Рыме, і ў Венецыі, і ў Маскве. Аўтар вельмі трапна заўважае ролю кардынала Весарыёна як галоўнага ініцыятара палітыкі збліжэння з Масквой (45)[2].

Даследчык вылучае ўнутраныя і знешнепалітычныя матывы шлюбу Івана III і Соф’і Палеалог. Пры гэтым падкрэсліваецца, што дзеянні маскоўскага князя — гэта спланаваная палітычная гульня, скіраваная на атрыманне дывідэндаў ад зносінаў з Заходняй Еўропай.

Аўтар не ставіць перад сабой мэту паказаць ролю ВКЛ і Кароны Польскай у стасунках Масквы і Заходняй Еўропы. А гэта, на наш погляд, варта было б зрабіць, асабліва ў фокусе адносінаў Вялікага Княства Маскоўскага і Рымскай курыі.

Значная ўвага ў сувязі з развіццём кантактаў Вялікага Княства Маскоўскага і краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы надаецца перамовам Івана III і Мацея Корвіна. Між іншым, у згаданым кантэксце варта было б адзначыць і дэталізаваць характар узаемаадносінаў Мацея Корвіна і Апостальскай Сталіцы. Бо яны, у сваю чаргу, уплывалі на пазіцыю і Кароны Польскай, якая рабілася перашкодай для маскоўскіх пасольстваў, накіраваных да Рымскай курыі.

Тэза, якая праходзіць праз усю кнігу К. Бойкі, — Іван III імкнуўся ў адносінах з заходнімі дзяржавамі не да падпісання экзатычных трактатаў, а да атрымання магчымасці карыстацца найноўшымі цывілізацыйнымі дасягненнямі Захаду. Важная рыса дадзенай манаграфіі — імкненне паказаць актыўнасць, дасведчанасць у міжнародных адносінах, сканцэнтраванасць, прадуманасць і паспяховасць знешняй палітыкі Івана III.

Што датычыцца маскоўска-габсбургскіх кантактаў, аўтар падкрэслівае, што найважнейшым вынікам падзей было ўключэнне княства ў глыб еўрапейскай дыпламатыі (96).

Далучэнне Ноўгарада паставіла Маскоўскае княства перад фактам неабходнасці правядзення актыўнай знешняй палітыкі ў балтыйскім рэгіёне і адкрыла новы аспект ва ўзаемаадносінах з ВКЛ, Швецыяй, Лівонскім ордэнам. Данія засталася адзінай з балтыйскіх краін, з якой Масква не мела палітычных і гандлёвых супярэчнасцяў. Аўтар згаджаецца з Г. Лаўмяньскім, які называе Івана III распачынальнікам палітыкі, скіраванай да трывалага авалодання Вялікім Княствам Маскоўскім Балтыйскім узбярэжжам (110). К. Бойка падкрэслівае, што менавіта агрэсіўная палітыка гэтага вялікага князя і надалей стала характарызаваць дзеянні Маскоўскай дзяржавы ў дадзеным рэгіёне.

Выклікае цікавасць той факт, што шлюб Алены Іванаўны падаецца аўтарам як пункт раздзела, прысвечанага знешняй палітыцы ў Прыбалтыцы (110–123). Абгрун таванне гэткага падыходу можна знайсці на с. 121, дзе даследчык асэнсоўвае згаданыя падзеі ў сувязі з падрыхтоўкай Масквы да вайны са Швецыяй і неабходнасцю ўсталяваць спакой на межах з ВКЛ. Аўтар адзначае непахісную пазіцыю Рымскай курыі (папы Аляксандра VI) у адносінах да праваслаўнага веравызнання Алены. Але варта было б адзначыць, што стаўленне Апостальскай Сталіцы змянілася ў час пантыфікату Юлія II[3].

Увогуле, К. Бойка ў манаграфіі адыходзіць ад традыцыі разглядаць заходні вектар знешняй палітыкі Маскоўскай дзяржавы толькі праз прызму ўзаемаадносінаў з ВКЛ і ад паглыбленай засяроджанасці на ваенных канфліктах за т. зв. „землі Русі”.

Такім чынам, можна канстатаваць, што манаграфія К. Бойкі, прысвечаная дыпламатычным адносінам Масквы і Заходняй Еўропы ў часы панавання Івана III, з’яўляецца глыбокім, абгрунтаваным і сучасным навуковым даследаваннем, якое дае магчымасць на падставе на першы погляд ужо вядомых фактаў паставіць новыя пытанні.

Мінск

Алена Шымак


[1] Дьяконов М. Власть московских государей. Очерки из истории политических идей Древней Руси до конца XV в. С.-Петербург, 1894. С. 138. 
[2] Шимак Е. К. Политическая игра в ходе заключения брака Ивана III и Софьи Палеолог // Гуманітарна-эканамічны веснік. 2007. № 3 (39). С. 107–114. 
[3] Шымак А. К. Усходняя Еўропа і дыпламатыя Рымскай курыі (канец XV — пачатак XVI ст.) // Весці Беларус. дзярж. пед. ун-та. Серыя 2, Гісторыя. Паліталогія. Сацыялогія. Эканоміка. 2008. № 2. С. 30–34. 
Наверх

Российские и славянские исследования. Вып. I–V (Любоў Козік)

1 студзеня, 2011 |

Российские и славянские исследования: научный сборник / редкол.: АНАТОЛИЙ П. САЛЬКОВ, ОЛЕГ А. ЯНОВСКИЙ (отв. ред) [и др.]. Вып. I–V. Минск: БГУ, 2004–2010.*

Беларуская славістыка мае глыбокія карані, аднак у адрозненне ад шматлікіх публікацый па гісторыі Беларусі ці Расіі матэрыялаў па гісторыі паўднёвых і заходніх славян у нашай краіне няшмат. Гэты ў пэўным сэнсе „недахоп” паспрабавалі выправіць на гістарычным факультэце БДУ, дзе з 2003 г. прайшла чарада абарон кандыдацкіх дысертацый па гісторыі Чэхаславакіі, Польшчы, Македоніі, Югаславіі, Харватыі, а з 2004 г. пачаў выходзіць зборнік навуковых артыкулаў пад назвай „Российские и славянские исследования”. За перыяд з 2004 да 2010 г. убачылі свет пяць нумароў гэтага выдання, якое па праву стала вядучым у галіне замежнай славістыкі.

У першым выпуску матэрыял згрупаваны ў тры рубрыкі: „Расійская і славянская гісторыя ў перыяд Сярэднявечча”, „Новы час у гісторыі Расіі і славянскіх народаў”, „Праблемы навейшай гісторыі Расіі (СССР) і славянскіх краін”. Працы беларускіх, украінскіх, расійскіх і польскіх гісторыкаў закраналі пераважна праблемы з гісторыі Расійскай імперыі і Беларусі, якая знаходзілася ў яе складзе, старажытнай гісторыі славянскіх народаў, гісторыі СССР і найноўшай гісторыі Польшчы.

Другі нумар навуковага зборніка займеў больш падрабязную рубрыкацыю (артыкулы, паведамленні, крыніцазнаўства і гістарыяграфія, публікацыі, крытыка і бібліяграфія, навуковае жыццё), шырокую тэматыку і міжнароднае прадстаўніцтва аўтараў. У ім раскрываліся структурна-функцыянальныя мадэлі вывучэння савецкай гісторыі 1930-х г. у англа-амерыканскай гістарыяграфіі (В. Мянькоўскі), паказваўся генезіс канцэпцыі старарускай народнасці ў працах У. Пічэты (Н. Усава), нямецкая эканамічная палітыка на акупаванай тэрыторыі Беларусі ў 1941–1944 г. (С. Новікаў), чэхаславацкая ідэя і „венгерскае пытанне” ў гады Першай сусветнай вайны (І. Кручкоў), характарызавалася становішча праваслаўнай царквы ў міжваеннай Польшчы (Я. Мірановіч) і адлюстроўваліся пытанні развіцця польскай сельскай гаспадаркі і сялянскага руху на старонках часопіса „Аграрныя праблемы” ў 1927–1935 г. (Г. Матвееў).

Канчаткова канцэпцыя штогодніка ўсталявалася з выхадам у 2008 г. трэцяга выпуску „Российских и славянских исследований”. Менавіта з гэтага нумара структура часопіса стала ўключаць такія рубрыкі, як „Артыкулы”, „Паведамленні”, „Гістарычныя партрэты”, „Гістарычная падзея — асоба ў гісторыі”, „Крыніцазнаўства і гістарыяграфія”, „Партрэты гісторыкаў”, „Публікацыя”, „Крытыка і бібліяграфія”, „Навуковае жыццё”.

Сярод дакументальных публікацый, змешчаных у II–V выпусках, пададзены вытрымкі з паказанняў У. Пічэты ў час яго знаходжання пад следствам з верасня 1930 да жніўня 1931 г. (вып. II); урыўкі з успамінаў і перапіскі старшыні польскай дэлегацыі на Рыжскай мірнай канферэнцыі Я. Домбскага пра тайныя перамовы са старшынёй расійска-ўкраінскай дэлегацыі А. Іофе наконт мяжы паміж Польшчай і Беларуссю (вып. III); заклік польскай моладзі да жанчын беларуска-літоўскіх зямель пад назвай „Литвинки и Русинки”, які, па меркаванні аўтара прадмовы да дакумента А. Фірыновіч, мог узнікнуць у перыяд з красавіка 1861 да студзеня 1863 г. (вып. V).

Чацвёрты выпуск „Российских и славянских исследований” прысвечаны 75-годдзю гістарычнага факультэта БДУ, што ў першую чаргу адлюстравалася ў рубрыцы „Публікацыі”. Яе значную частку склалі падрыхтаваныя расійскай даследчыцай Л. Уткінай дзённікавыя запісы У. Пічэты, якія ахопліваюць жыццё гісторыка да 1905 г. і ў 1944–1946 г., успаміны былых дэканаў гістфака І. Царук, П. Шупляка і А. Яноўскага, дакументы, якія характарызуюць пэўныя этапы ў жыцці У. Пічэты, У. Перцава, Л. Шнеерсона.

Сярод матэрыялаў і паведамленняў III–V выпускаў можна вылучыць артыкулы А. Салькова па праблеме ўсталявання межаў у Паўднёвай Еўропе пасля Другой сусветнай вайны і пазіцыі СССР, матэрыялы па палітычнай гісторыі Польшчы, Чэхіі, Славакіі, Югаславіі, прапанаваныя як айчыннымі (І. Вашкевіч, Н. Прыступа, С. Лукашанец, Л. Козік, А. Космач, Ю. Паўлавец, А. Еўдакімовіч, В. Кухарэнка, А. Пеганаў і інш.), так і замежнымі (Т. Валакіціна, В. Комар, Я. Рыхлік, Р. Туркоўскі, Д. Алімаў, В. Варынскі, М. Шмігель і інш.) даследчыкамі. Вялікая колькасць публікацый прысвечана розным праблемам у гісторыі Беларусі: шляхецка-сялянскім міжсаслоўным адносінам на беларускіх землях у другой палове XVI — першай палове XVII ст. (П. Лойка), асаблівасцям рэгулявання ўнутранага гандлю на беларускіх землях у XVI — першай палове XVII ст. (А. Кісялёў), тэндэнцыям гаспадарчай дзейнасці ў парэформенным маёнтку на Палессі і ў прыватнасці ў маёнтках Цярэшчанкаў (В. Кахновіч), ролі дваранства ў сістэме гарадскога самакіравання Беларусі ў апошняй чвэрці XIX — пачатку ХХ ст. (І. Грыбко), удзелу беларускага сялянства ў „польскім” паўстанні 1830–1831 г. (У. Сосна), фарміраванню беларускай дыяспары ў Чэхаславакіі на пачатку 1920-х г. (А. Буча) і інш.

У зборніку закранаюцца і некаторыя праблемы метадалогіі гістарычнага даследавання. Так, А. Каханоўскі разглядае асаблівасці метадалогіі і методыкі аналізу сацыяльнай трансфармацыі беларускага грамадства ў другой палове XIX — пачатку ХХ ст. (вып. IV), а М. Сакалова прасочвае эвалюцыю канцэптаў „нацыя” і „нацыянальны суверэнітэт” у розныя гістарычныя перыяды і паказвае асноўныя падыходы сучасных беларускіх даследчыкаў да іх разумення (вып. V).

Адзін з пастаянных элементаў штогодніка — рубрыка „Партрэты гісторыкаў”. Першым матэрыялам у ёй стаў артыкул А. Баранавай і А. Яноўскага, прысвечаны 130-годдзю з дня нараджэння У. Пічэты (вып. III). Аўтары засяродзілі ўвагу на „беларускай складовай” у біяграфіі знакамітага даследчыка і паказалі яго ўнёсак у станаўленне і развіццё не толькі БДУ, але і нацыянальнай гістарычнай навукі, асабліва такой яе часткі, як беларусазнаўства. Працягам публікацый пра вядомых даследчыкаў-славістаў сталі артыкул А. Давідсана пра М. Палеціка (вып. IV) і матэрыялы А. Яноўскага і С. Цемушава пра А. Савіча (вып. V).

У рубрыцы „Крытыка і бібліяграфія” ўведзены ўнутраныя падзелы: „Разважанні над кнігай”, „Рэцэнзіі”, „Каротка пра кнігі”. Варта адзначыць, што ва ўсіх падраздзелах прадстаўлены працы, якія выйшлі не толькі і не столькі ў Беларусі, колькі за яе межамі — у Польшчы, Расіі, Украіне, ЗША, Харватыі, Сербіі і іншых краінах. Аўтары публікацый знаёмяць чытачоў з дасягненнямі замежных калег-славістаў і дзеляцца сваімі разважаннямі і заўвагамі.

Варта падкрэсліць, што рэдактары „Российских и славянских исследований” вырашылі не спыняцца толькі на знаёмстве чытачоў з новым фактамі і падзеямі. Яны прапанавалі, на наш погляд, вельмі цікавы раздзел „Запрашэнне да дыскусіі” ў рубрыцы „Навуковае жыццё”. У гэтай частцы зборніка былі прыведзены разважанні А. Яноўскага пра развіццё сучаснай нацыянальнай гісторыі (вып. II), А. Насковай пра стаўленне Сталіна да Арміі Краёвай (вып. III), А. Лукашэвіча пра ацэнку расійскіх службаў па лі тыч нага вышуку і контрразведкі палітычнай сітуацыі ў беларускіх губернях напярэдадні вайны 1812 г. (вып. IV), А. Стыкаліна пра гісторыю падрыхтоўкі і правядзення маскоўскіх паседжанняў кампартый у лістападзе 1957 г., прысвечаных арганізацыі ўрачыстых мерапрыемстваў да 40-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі (вып. V). На жаль, далей „запрашэння” гэтыя дыскусіі не пайшлі. Хаця ўздыманыя аўтарамі праблемы сапраўды заслугоўва юць абмеркавання. Можна спадзявацца, што ў перспекты ве закранутыя ў штогодніку пытанні выклічуць актыўную рэакцыю навукоўцаў не толькі з Беларусі, але і з іншых краін. Прынамсі рэдкалегія, спадзеючыся пашырыць кола сваіх чытачоў і патэнцыйных аўтараў, а таксама з увагі на невялікі наклад часопіса, з лютага 2009 г. стварыла сайт   (www.rsijournal.net), дзе рэгулярна раз мяш чае матэрыялы чарговых выданняў.

Спрабуючы пашырыць кантакты беларускіх славістаў з замежнымі калегамі, рэдкалегія штогодніка знаёміць чытачоў з цэнтрамі і школамі славістыкі і русістыкі, з працай навуковых канферэнцый і форумаў, запрашае да ўдзелу ў працы спецыялістаў з розных краін свету. Хочацца спадзявацца, што пачынанні беларускіх гісторыкаў-славістаў дадуць свой плён і прывядуць да актывізацыі даследаванняў не толькі па айчыннай гісторыі, але і па гісторыі іншых славянскіх народаў.

Мінск

Любоў Козік

* Вып. I (2004), 252 с.; вып. II (2007), 263 с.; вып. III (2008), 367 с.; вып. IV (2009), 431 с.; вып. V (2010), 419 с.


Галоўная » Запісы па тэме 'Гісторыя славянскіх краін'