БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

4-5 кастрычніка 2012 г. у Мінску на базе Інстытута бесперапыннай адукацыі БДУ прайшла міжнародная навуковая канферэнцыя „Беларусь і цюркска-ісламскі свет”. Нагодай для гэтага стала 615-я гадавіна з часу ўзнікнення першых (паводле пісьмовых крыніц) татарскіх пасяленняў на землях Вялікага Княства Літоўскага. Група вучоных, якая ініцыявала правядзенне гэтай канферэнцыі, ставіла некалькі мэтаў.

Па-першае, прадугледжвалася ажыўленне інтарэсу сярод навуковай грамадскасці да праблем вывучэння гісторыі і культурнай спадчыны беларускіх татараў — неад’емнай часткі адпаведна гісторыі і культуры Беларусі — і тым самым стымуляванне даследаванняў у гэтай сферы. Даволі актыўна гэты кірунак навуковай дзейнасці разгортваўся на працягу 90-х і на самым пачатку 2000-х г. Аднак апошнім часам даследаванні ў галіне кітабістыкі (навуцы, якая займаецца вывучэннем „кітабаў” — рукапісных кніг татараў былога ВКЛ) і гісторыі татарскай супольні на землях Беларусі выразна зменшыліся, а сярод новых публікацый стала заўважацца нядобрая тэндэнцыя да адыходу ад навуковага пошуку ў бок папулярызацыі ўжо вядомага.

Па-другое, праблемы, якія паўстаюць у рэчышчы даследаванняў гісторыі татарска-мусульманскай супольні на землях ВКЛ, часам шчыльна пераплятаюцца з праблемамі гісторыі міжнародных адносін Беларусі з іншымі цюркскімі краінамі. Трэба адзначыць, што гэты навуковы кірунак у беларускай гістарыяграфіі таксама не вельмі распрацаваны і патрабуе спецыяльных даследаванняў. Такім чынам, ініцыятыўная група імкнулася прыцягнуць увагу і да гэтай сферы вывучэння айчыннай гісторыі.

Па-трэцяе, стваралася магчымасць для беларускіх даследчыкаў, якія працуюць у сферы цюркалогіі, таксама далучыцца да ўдзелу ў канферэнцыі. Ужо больш за дзесяцігоддзе ў некаторых ВНУ Беларусі выкладаецца турэцкая мова, такім чынам адкрываецца магчымасць для развіцця айчыннай цюркалогіі, прынамсі ў плане вывучэння гісторыі, мовы і культуры Турцыі па аўтэнтычных першакрыніцах. Існуюць нават адпаведныя краіназнаўчыя кафедры ў некаторых установах, на якіх таксама павінны праводзіцца даследаванні, звязаныя як з гісторыяй, так і з сучасным становішчам у Турцыі і іншых цюркскіх краінах. Ставілася мэта выявіць такіх навукоўцаў і прыцягнуць да далейшых сумесных праектаў і такім чынам стымуляваць даследаванні ў адной са сфер усходазнаўства.

Зыходзячы з пастаўленых мэтаў былі папярэдне вызначаны асноўныя кірункі канферэнцыі: 1) Беларусь і цюркска-ісламскі свет у гістарычнай рэтраспектыве; 2) Татары ВКЛ: гісторыя і сучаснае становішча татарска-мусульманскай супольнасці ў Беларусі, Літве і Польшчы; 3) Кітабістыка: праблемы і сучасны стан даследаванняў; 4) Перспектывы цюркалагічных даследаванняў у Беларусі. Але апошні кірунак, на жаль, не меў аніякага развіцця, бо аргкамітэт не атрымаў ніводнай заяўкі, звязанай з цюркалагічнай тэматыкай. Думаецца, гэта невыпадкова і сведчыць, як ні прыкра, пра адсутнасць дагэтуль у Беларусі сур’ёзных навуковых даследаванняў у галіне цюркалогіі.

У якасці ўстаноў — арганізатараў канферэнцыі выступілі Інстытут бесперапыннай адукацыі БДУ, кафедра гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі Рэспуб-ліканскага інстытута вышэйшай школы БДУ, Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры HAH Беларусі і Мусульманскае рэлігійнае аб’яднанне ў Рэспубліцы Беларусь.

Пленарнае паседжанне адкрыла дырэктар Інстытута бесперапыннай адукацыі БДУ Т. Мілова, пасля якой з прывітаннем да ўдзельнікаў канферэнцыі звярнуўся кіраўнік Мусульманскага рэлігійнага аб’яднання ў Рэспубліцы Беларусь А. Б. Шабановіч.

Пры адкрыцці канферэнцыі прысутнічалі прадстаўнікі пасольстваў Турцыі, Ірака, Палесціны, Ірана, якія выступілі з прывітальнымі словамі. На жаль, не прыбылі (апроч Турцыі) прадстаўнікі пасольстваў цюркскіх краін, хоць гэта, па сутнасці, была першая навуковая канферэнцыя ў Беларусі з канкрэтна цюркалагічнай тэматыкай.

З дакладамі на пленарным паседжанні выступілі замежныя вучоныя. Прафесар Лонданскага ўніверсітэта аўтар грунтоўнай манаграфіі па кітабістыцы Шырын Акінер звярнула ўвагу прысутных на вялікую каштоўнасць гісторыка-культурнага досведу, звязанага з існаваннем этнаканфесійнай групы татараў на землях Беларусі, Літвы і Польшчы. Гэты прыклад мірнага суіснавання і глыбокай сацыялізацыі мусульманскай меншасці ўнутры хрысціянскага грамадства можа, на яе думку, стаць узорам для сучаснай Еўропы, вартым дбайных даследаванняў. Пры гэтым Ш. Акінер падкрэслі-ла неабходнасць міждысцыплінарных даследаванняў у галіне кітабістыкі і аб’яднання навукоўцаў розных спецыяльнасцяў.

Даследчык гісторыі крымскіх татараў былы дырэктар Бахчысарайскага музея „Ханскі палац” Сервер Эбубекіраў у дакладзе „Гістарычная роля ВКЛ у станаўленні незалежнага Крымскага ханства” разгарнуў агляд дыпламатычных зносін, а таксама палітычных, ваенных і культурных стасункаў паміж Вялікім Княствам Літоўскім, з аднаго боку, і Залатой Ардой, Крымскім ханствам — з другога, у перыяд з XIV да пачатку XV ст. Пры гэтым падкрэслівалася, што ўсталяванне дынастыі крымскіх ханау Прэяў адбылося дзякуючы дапамозе літоўскіх князёў.

Перад секцыйнымі паседжаннямі ўвазе ўдзельнікаў і гасцей канферэнцыі былі прапанаваныя дзве прэзентацыі. З першай прэзентацыяй „Вялікае Княства Літоўскае і татары ў сярэдневяковай мініяцюры” выступіў загадчык кафедры гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі РІВШ БДУ А. Мартынюк. На прыкладах заходнееўрапейскага і старажытнарускага (пераважна са збору „Ліцавога летапіснага зводу”) мастацтва было паказана, як змяняўся вобраз усходняга народа на працягу некалькіх стагоддзяў.

Прэзентацыя „Рукапісная спадчына татараў Вялікага Княства Літоўскага”, прапанаваная дацэнтам Мінскага інстытута кіравання Ірынай Сынковай, змяшчала аг ляд моўных і зместавых асаблівасцяў асноўных катэго-рый рукапісаў татарскага пісьменства, а таксама яго паходжання і значэння для фармавання і захавання свое-асаблівай мусульманскай, славянамоўнай і цюркскай па паходжанні культуры.

Першы блок выступленняў быў звязаны з гісторыяй стасункаў паміж дзяржавамі, у склад якіх уваходзілі беларускія землі, і цюркскімі краінамі. У дакладзе дацэнта гістарычнага факультэта БДУ В. Вароніна „Палонныя ардынскія ханы Сеід-Ахмет і Шыг-Ахмат у Вялікім Княстве Літоўскім” высвятляліся складаныя палітычныя адносіны паміж ВКЛ і Залатой Ардой, што паўплывала на становішча палонных ардынскіх ханаў.

Даклад А. Мартынюка «Бернард Прытвіц: „нямецкі казак” на сцяпной мяжы Кароны і Княства ў XVI ст.» быў прысвечаны разгляду досыць цікавага з пункту гле-джання гістарычнай інфармацыі „Мемарыяла” — твора Б. Прытвіца, — у якім апроч іншых разнастайных звестак паведамляецца пра крымскіх татараў і ўзаемаадносіны паміж Крымскім ханствам і ВКЛ, што было вельмі актуальна на той час.

У выступленні студэнта гістарычнага факультэта БДУ Ф. Падбярозкіна „У чаканні нашэсця: татарская пагроза на паўдзённых межах Рэчы Паспалітай і Расіі ў 1654 г. (паводле данясенняў рускай разведкі)” разглядаліся паведамленні інфарматараў (на расійскай службе) у якасці крыніц па гісторыі ўзаемаадносін Рэчы Паспалітай і Крымскага ханства ў XVII ст.

Другі блок выступ л енняў датычыўся новых рас-працовак у галіне кітабістыкі. Дактарант Бамбергскага ўніверсітэта (Нямеччына) Д. Сеўрук паведаміў пра змест і моўныя асаблівасці прыпісак на старонках мінскага тэфсіра 1686 г. — старэйшага з вядомых на сёння рукапісных тэфсіраў беларускіх татараў. Да гэтага ж помніка рэлігійнай літаратуры звярнуўся і другі дакладчык, навуковы супрацоўнік Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі М. Тарэлка, які вызначыў шэраг асаблівасцяў гэтага манускрыпта на падставе тэксталагічнага аналізу.

Трэці блок дакладаў ахопліваў розныя аспекты і перыяды гісторыі татарска-мусульманскай супольнас-ці Беларусі, Літвы і Польшчы. У дакладзе навуковага супрацоўніка Інстытута гісторыі НАН Беларусі Ш. Бекцінеева „Літоўска-татарская грашовая сістэма з 1397 г. да другой чвэрці XV ст.: новыя матэрыялы і да-следаванні” паведамлялася пра існаванне асобнай грашовай сістэмы, якая ўзнікла дзякуючы з’яўленню татарскіх перасяленцаў на землях ВКЛ. Яны прывозілі з сабой свае срэбраныя манеты, якія потым мелі хаджэнне ўнутры княства, а для гэтага на іх ставілі спецыяльную адзнаку „калумн” („брама”). Гэтая сістэма на пачатку XV ст. была выцеснена агульнадзяржаўнай грашовай сістэмай ВКЛ.

Член саюза мастакоў Беларусі В. Калясінскі выступіў з паведамленнем „Асабістыя жэтоны вайскоўцаў мусульманскага веравызнання польскай арміі 1920-1930-х г.”, у якім засяродзіў увагу на значэнні асабістых жэтонаў як крыніц для гісторыі беларускіх татараў, а менавіта для атрымання звестак пра вайсковую службу татараў з беларускіх земляў, што ўваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай у міжваенны час.

Выкладчыца Брэсцкага дзяржаўнага тэхнічнага ўніверсітэта С. Грыбава ў дакладзе „Беларускія татары ў гады Вялікай Айчыннай вайны” закранула розныя бакі у жыцці татарскага насельніцтва таго часу. Яна прывяла звесткі на падставе разнастайных дакументаў, у тым ліку архіўных матэрыялаў, пра службу беларускіх татараў у Чырвонай Арміі, іх удзел у партызанскім і падпольным руху.

Навуковы супрацоўнік НДІ ПФП імя А. М. Сеўчанкі БДУ С. Міскевіч у дакладзе „Уздзенскія татары” зрабіў спробу комплекснага гісторыка-культурнага агляду, прысвечанага адной канкрэтнай татарскай абшчыне, выкарыстаўшы разнастайныя матэрыялы: архіўныя дакументы, сямейныя хронікі, а таксама вынікі асабістых даследаванняў.

У выступленш I. Сынковай на тэму „Традыцыі знахарскай практыкі ў народнай культуры беларускіх татараў” былі пазначаны некалькі пластоў рознага культурнага паходжання ўнутры знахарства як часткі традыцыйнай народнай культуры. Асаблівую цікавасць выклікаюць складаныя перапляценні хрысціянскіх і ісламскіх уплываў, што з’яўляецца вынікам глыбокага ўзаемадзеяння паміж татарска-мусульманскім і беларуска-хрысціянскім насельніцтвам.

Падсумоўваючы вынікі канферэнцыі, можна адзначыць, што нягледзячы на шматлікія цяжкасці, якія даводзілася пераадольваць пад час яе падрыхтоўкі, у тым ліку на недастатковае фінансаванне, што прывяло да істотнага скарачэння колькасці замежных удзельнікаў — вядучых спецыялістаў па вызначаных кірунках працы канферэнцыі, усё ж канферэнцыя мела важнае значэнне: па-першае, былі выяўлены новыя даследчыкі, якія досыць паспяхова разгортваюць навуковую дзейнасць у сферы кітабістыкі і гісторыі беларускіх татараў; па-другое, пад час плённых дыскусш вьізначьіліся перспектывы навуковага пошуку — новыя навуковыя праблемы і тэмы, якія чакаюць свайго далейшага абмеркавання; па-трэцяе, сярод вучоных — удзельнікаў канферэнцыі паўстала ідэя стварэння навуковага аб’яднання або навуковага цэнтра ўсходазнаўчых даследаванняў, які запоўніў бы лакуну у беларускай навуцы. Арганічнай часткай дзейнасці такога цэнтра сталі б кітабістычныя даследаванні, адначасова шчыльна звязаныя з вывучэннем гісторыі і культуры самой Беларусі. Было таксама прынята рашэнне выдаць зборнік навуковых артыкулаў па матэрыялах дакладаў, у тым ліку і прац замежных вучоных, якія прыслалі свае тэзісы, але не змаглі непасрэдна ўдзельнічаць у працы канферэнцыі.

Мінск

Ірына Сынкова

Гэта сапраўды рэдкі юбілей і нештодзённая нагода ўшанаваць даробак аднаго з найвыдатнейшых сучасных польскіх гісторыкаў і адначасова нагадаць пра вартасці добрасумленнага выканання абавязкаў акадэмічнага настаўніка, якія ўвасобіліся ў постаці прафесара Марцэлія Космана. Майстар і Ментар — гэта найдакладнейшыя сінонімы пазіцыі, характэрнай для навуковай працы прафесара. Адзін з сяброў юбіляра, праф. Анджэй Хадубскі, вынайшаў вельмі трапнае азначэнне „навуковая радасць”, што ўяўляе сабой квінтэсэнцыю „бязмежнай самааддачы навуковай даследчай захопленасці, якая стала прызваннем, прафесіяй, хобі і радасцю штодзённага дня” Марцэлія Космана. Напэўна, без такога падыходу не быў бы магчымы багаты аўтарскі даробак у больш як 1600 публікацый і выхаванне чарговых магістраў і дактарантаў, хадайніцтвы аб наданні наву-ковых ступеняў і тытулаў, аж да прафесарскіх. Заўсё-ды аднолькава добразычлівая, даверліва мабілізоўная ўсмешка, што адсоўвала на дальні план усё, што не да-тычыла падрыхтоўкі рэферата або сферы даследавання. Я пішу гэтыя словы як удзячная ўдзельніца вышэйшых семінараў, якія праводзіў прафесар яшчэ у шстытуце журналістыкі на вул. Шармашэўскага, тады яшчэ толькі дактарантка, а цяпер ужо сама тытулярны прафесар. Я пераканана, што падобныя пачуцці былі ўласцівы гасцям юбіляра, якія сабраліся 26 кастрычніка на ўрачыстасці з гэтай нагоды ў будынку Аддзела палітычных навук і журналістыкі Універсітэта імя Адама Міцкевіча ў Познані, дзякуючы сардэчнаму клопату дэкана праф. Тадэвуша Валаса.

Кульмінацыйным пунктам урачыстасці было ўручэнне Кнігі, прысвечанай юбіляру сябрамі, вучнямі і даследчыкамі, якія рэпрэзентавалі блізкія М. Косману кірункі навуковай думкі. Ідэя выдання была прынята з энтузіязмам, таму азначэнне „Кніга” варта ўспрымаць як умоўнае. Мы падрыхтавалі двухтомную публікацыю, што змяшчае 56 артыкулаў, салідную бібліяграфію прац прафесара (якую кампетэнтна склаў др. Багуміл Вайцешчак) і адпаведную Tabula Gratulatoria з подпісамі больш як 200 асобаў. Тытул Кнігі „Праз Крэсы і гісторыю да ўскраін палітыкі” поўнасцю адлюстроўвае спектр зацікаўленняў юбіляра, а прысвячэнне „Прафесару Марцэлію Косману ў паўстагоддзе навуковай працы” тлумачыць наме-ры аўтараў і рэдактараў двухтомніка. Сярод першых, між іншым, Анджэй Хадубскі, Яраслаў Панэк, Тадэвуш Буйніцкі, Генрыка Ільгевіч, Адам Сухоньскі, Генрык Віснэр, Януш Быліньскі, Юзаф Длугаш, Людвік Гжэбень, Уладзімеж Качароўскі, Адам Касэрскі, Януш Малэк, Станіслаў С. Ніцэя, Генадзь Сагановіч, Готфрыд Шрам, Януш Тазбір, Захар’яш С. Яблоньскі, Кшыштаф Р. Прокап, Роман Барон, Яцэк Калбушэўскі, Гжэгаж Лукомскі, Адам Мальдзіс, Ян Жоньца, Януш Збудневэк, Анджэй Анташэўскі, Артур Кіяс, Мацей Кіёўскі, Браніслаў Пасерб, Ежы Старнаўскі, Ян Залубскі, Зыгмунт Зяліньскі. У рэдакцыйны камітэт увайшлі Івона Гофман (кіраўнік), Войцех Магусь (сакратар), Ёанна Маршалэк-Кава, Тадэвуш Валас, Багуміл Вайцешчак (бібліяграфія). Кніга выйшла ў выдавецтве Адама Маршалка ў Познані, у выдаўца, дасведчанага ў гэтай галіне, і выпрабаванага сябра асяроддзя палітолагаў Польшчы, які прысутнічаў на мерапрыемстве.

Юбілейную ўрачыстасць адкрыў праф. Т. Валас. Вітаючы гасцей, дэкан падкрэсліў, што прысутнасць такой колькасці прадстаўнікоў акадэмічных і культуратворчых асяродкаў — найлепшы доказ усебаковай актыўнасці прафесара Космана. Гэтыя словы былі скіраваны да праф. Тадэвуша Ясіньскага, дырэктара Курніцкай бібліятэкі, праф. Генрыка Альшэўскага, кіраўніка навуковай рады гэтай бібліятэкі, праф. Кшыштафа Мікульскага, старшыні Польскага Гістарычнага Таварыства імя Іпаліта Цагельскага, Станіслава Сто-пеня, старшыні Велікапольскага культурнага таварыства, Стэфана Барлуга, старшыні Галоўнай управы Таварыства памяці Велікапольскага паўстання, кс. праф. Марэка Інглота, дэкана Аддзела гісторыі Папскага ўніверсітэта Грыгарыянум у Рыме.

Потым праф. Т. Валас зачытаў віншавальны ліст, накіраваны юбіляру рэктарам УАМ, а др. Пётр Фарэцкі — адрасы ад праф. Анджэя Хадубскага, кс. праф. Зыгмунта Зяліньскага, праф. Анджэя Карэскага, рэктара Гуманістычнай Акадэміі ў Пултуску, праф. Анны Побуч-Ленартовіч, дырэктаркі Інстытута гісторыі Апольскага універсітэта.

У афіцыйнай частцы, якая папярэджвала ўручэнне Кнігі, была сцісла прэзентавана навуковая біяграфія праф. М. Космана. Пасля заканчэння вучобы на аддзяленні філасофіі і гісторыі УАМ у 1961 г. М. Косман працаваў настаўнікам польскай мовы і лаціны ў ліцэі на сваёй радзіме, у Ізбіцы Куяўскай, дзе ў 1966-1968 г. быў дырэктарам школы. Адначасова малады гісторык распачаў дактаранцкія даследаванні пад навуковым кіраўніцтвам праф. Генрыка Лаўмяньскага, якія ўвянчаліся ў 1966 г. абаронаю дысертацыі пад назвай „Канцылярыя і дакументы вялікага князя Вітаўта”. З пер-спектывы гадоў можна з упэўненацю сцвярджаць, што на фармаванне зацікаўленняў і этасу працы М. Космана ўплывалі яго настаўнікі Генрык Выслаух, Міка-лай Казакевіч, Герард Лябуда і Генрык Лаўмяньскі. У 1964 г. распачаў першую навукова-даследчую працу ў Інстытуце гісторыі ПАН. Праз чатыры гады яму было прысвоена званне габілітаванага доктара на падставе працы „Рэфармацыя і контррэфармацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім у святле канфесійнай прапаганды”. У перыяд ад 1976 да 1992 г. выконваў абавязкі дырэктара Курніцкай бібліятэкі, адначасова быў акадэмічным выкладчыкам у Інстытуце бібліятэказнаўства і навуковай інфармацыі УАМ (пасля рэарганізацыі — у Вышэй-шай педагагічнай школе ў Аполе, 1983-1993), Інстытуце палітычных навук і журналістыкі УАМ (1987-2002, кіраўнік Аддзела журналістыкі ад 2002, кіраўнік Прадпрыемства палітычнай культуры, Вышэйшая школа кіраўніцтва і банкаўскай справы, 2002, рэктар). Марцэлій Косман атрымаў званне прафесара звычайнага ў 1989 г.

Літаратурны талент і здольнасці выкарыстання дакументальнай літаратуры для папулярызацыі навукі далі плён не толькі ў выглядзе шматразова перавыдаваных кніг з цыкла „Па слядах…”, а таксама палегчылі выкананне абавязкаў кіраўніка Познаньскага, а потым Велікапольскага аддзялення Саюза польскіх пісьменнікаў (1994-1999), сузаснавальніка і віцэ-прэзідэнта Таварыства імя Генрыка Сянкевіча. За сваю працу прафесар Косман атрымаў шмат узнагарод, між іншым, Залаты крыж заслугі, Кавалерскі крыж ордэна Адраджэння Польшчы, медаль Камісіі народнай адукацыі, медаль імя Францішка Палацкага, узнагаро-ду імя Эдварда Рачыньскага (разам з жонкай праф. Багуславай Косманавай), галоўную ўзнагароду імя Уладыслава Рэйманта.

Аўтарцы гэтых слоў выпаў гонар уручыць юбіляру Кнігу „У пяцідзесяцігоддзе…”. Коратка прэзентуючы яе змест, я сказала тады, што тэматычны склад тамоў адпавядае навуковым зацікаўленням прафесара. Артыкулы ў кнізе размешчаны такім чынам: „У бок Літвы”, „Розныя абліччы гісторыі”, „Касцёл: інстытуцыі і людзі”, „У літаратурных колах”, „Палітычная культура” (усё распачынаецца выказваннямі „Пра юбіляра”). Гэтым тэмам можна падпарадкаваць даследаванні пра кнігі, а гэта: „Генрык Сянкевіч як пісьменнік і творца народнай самасвядомасці” (прафесар, між іншым, аўтар такіх кніг, як «Слядамі героя „Трылогіі”», „Візія цудоўнай Польшчы Генрыка Сянкевіча”, «„Агнём і мячом”, праўда і легенда», «Слядамі герояў „Крыжаносцаў”»; пра Літву, з асаблівым акцэнтам на рэлігіязнаўства („Вялікі князь Вітаўт”, „Уладыслаў Ягайла”, „Польшча — Літва. З далёкай і блізкай мінуўшчыны”, „Першабытная Літва. Міфы, легенды, факты”, „Ягайла, кароль Польшчы. З гісторыі Уніі Польшчы і Літвы”, „Шляхі заняпаду паганства ў балтаў”, „Канец Пяркунаса, або Апошнія паганцы над Балтыяй”, „Літоўскае Евангельска-Рэфарматарскае задзіночанне ад ХVII ст. да 1939 г.”, „Ад хросту да хрысціянізацыі. Польшча, Русь, Літва”), пра палітычную культуру (цыкл канферэнцый і публікацый пад рэдакцыяй прафесара — „Мінуўшчына і сучаснасць”, „Міфы і факты”, „Візіі будучыні”, „Свае і чужынцы”, „Эліты старадаўнія і новыя”, „Літва ў польскай традыцыі і палітычнай культуры”, „Войцэх Ярузэльскі перад абліччам праблем свайго часу”, „Пра палітычную культуру Польшчы на мяжы тысячагоддзяў”, „Польшча у другім тысячагоддзі”). Я ўзгадала таксама „Партрэт прымасаў Польшчы”, істотны ў кантэксце біяграфістыкі, якой займаўся М. Косман.

Як дадатак падала прыклады кніг, дзе разглядаецца гісторыя рэгіёна як „малой радзімы” (між іншым „Курніцкія аповеды”, „З гісторыі Курніцкай бібліятэкі”, „Сілуэты велікапалян”, „Велікапольскае паўстанне на фоне змагання за існаванне польскага народа пад прускай акупацыяй”, „З гісторыі велікапольскага друку ХІХ-ХХ ст.”, „Рэгіянальны друк у Велікапольшчы”, „Рашучасць, аб’яднаная з размоваю. Да 90-годдзя Велікапольскага паўстання”). Я падкрэсліла значэнне падручнікаў, што сінтэзавалі гістарычныя даследаванні, выдаваныя юбілярам. Агульныя рысы такога разнастайнага даробку: клопат пра дэталі, навуковая добрасумленнасць, шчырасць аўтара ў адносінах да чытача, шырокі даследчы далягляд.

Уручэнне Юбілейнай Кнігі было кранальным момантам для ўсіх прысутных, а побач з юбілярам — у такую асаблівую хвіліну — былі ягоная жонка праф. Багуміла Косманава і сын др. Міхал Косман.

Тым часам віншаванні працягваліся. Ліст ад генерала Войцэха Ярузэльскага прачытаў др. Анджэй Ганшчалоўскі, дыплом Лідара стваральнай працы і статуэтку Ганаровага Іпаліта ўручылі др. Мар’ян Круль і праф. Мар’ян Гарыня, кіраўнік Капітулы ўзнагародаў Таварыства імя І. Цагельскага, дыплом ганаровай узнагароды „Dobosz Powstania Wielkopolskiego” перадаў старшыня Стэфан Барлуг. Розныя аспекты дзейнасці юбіляра разгледзелі праф. Тадэвуш Ясіньскі, які ўзгадаў прысутнасць прафесара Космана ў Курніку, др. Ганка Дмахоўска (гаварыла пра сучаснасць у праблематыцы „Przeglądu ^achodniego”), Станіслаў Стопень, старшыня Велікапольскага культурнага таварыства, Рышард Брэйза, мэр Інаўроцлава, Тадэвуш Крокас, старшыня аддзялення ПТН, др. Анджэй Новак, галоўны рэдактар „Rocznika Kaliskiego”. Ад імя дактарантаў віншаванні і падзякі перадаў наймаладзейшы паводле стажу др. Бартломей Сэцлер.

Перш чым былі ўручаны кветкі, перад традыцыйным кілішкам віна і цудоўным тортам, слова меў сам прафесар. Дзякуючы і адказваючы на добрыя словы, з роздумам прыгадаў светлай памяці праф. Герарда Лябуду, свайго настаўніка, і светлай памяці праф. Яна Серадыку, шматгадовага сябра, якія перадалі тэксты для двухтомніка, ведаючы, што ўрачыстасці не дачакаюцца…

За гэткую пашану і сардэчнасць, выказаную ў адносінах да іх, мы яшчэ больш Вас любім, наш Сябар і Настаўнік. Таму ва ўступе да двухтомніка я напісала: „Перадаем дар новых інтэлектаў, разам з дарам сэрцаў і найлепшымі пажаданнямі Ad multos Annos… Няхай жа як найдалей мы зможам цешыцца ўзаемным натхненнем і супольнай штодзённасцю”.

Івона Гофман

Praktyka życia publicznego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI–XVIII wieku. Materiały XVIII konferencji Komisji Lituanistycznej przy Komitecie Nauk Historycznych PAN w dniach 22–23 września 2009 roku / Pod red. URSZULI AUGUSTYNIAK i ANDRZEJA ZAKRZEWSKIEGO. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2010. 197 s.

Рэцэнзаванае выданне з’яўляецца зборнікам рэфератаў, агучаных на міжнароднай навуковай канферэнцыі, арганізаванай Інстытутам гісторыі права Варшаўскага ўніверсітэта, Гістарычным інстытутам Варшаўскага ўніверсітэта і Інстытутам гісторыі Поль скай акадэміі навук. Удзельнікі канферэнцыі з Польшчы, Літвы, Беларусі і Украіны сканцэнтравалі ўвагу перадусім на аналізе дзейнасці найважнейшых сфераў шляхецкага самакіравання ў Рэчы Паспалітай — павятовых соймікаў і судаводстве. Разгледжаны і шляхецкія канфедэрацыі на землях Вялікага Княства Літоўскага.

Першая частка зборніка (4 тэксты) прысвечана пар ла-менцкай практыцы ў Кароне Польскай і Вялікім Княс тве. І. Хаіньска-Міка (Варшава) акрэслівае най важ нейшыя даследчыя праблемы ў вывучэнні па вя то вых соймікаў Кароны ў XVI–XVII ст. (13–23). Раз гле джаны не толькі праблемы, што ўжо закраналіся ў гіс тарыяграфіі, але і вызначаны новыя патэнцыйныя накірункі даследавання. На думку аўтара, гэта выданне крыніц (у т. л. і ў электронным выглядзе ў сеціве), вы вучэнне сойміка і як грамадскага інстытута, і як месца прэзентацыі сацыяльна-палітычных поглядаў шляхты, аналіз працэдуры працы (напр., спосаб абрання паслоў, дэбаты, прыняцце ўхвалаў), адлюстраванне кантактаў соймікаў з мяшчанствам і паміж самімі соймікамі ў розных рэгіёнах краіны. Актуальнай застаецца прабле матыка, звязаная непасрэдна са шляхтай, якая ўдзель нічала ў сойміках: даследаванне палітычных, суседска-сваяцкіх, кліентальных сувязяў лакальных парламентарыяў, вызначэнне шляхецкіх лідараў і груп уплыву, іх актыўнасці і ступені самастойнасці. Для лепшага разумення сацыяльна-палітычных пра цэ саў у Рэчы Паспалітай прапануецца звярнуцца да вывучэння стасункаў на ўзроўнях „пасол — выбарцы” і „соймік — сойм”. Заклікае аўтар і вярнуцца да планаў падрыхтоўкі слоўніка парламентарыяў Рэчы Паспалі тай (20). Асабліва хацелася б адзначыць ідэю наконт аналізу месца сойміка ў сістэме сацыяльнай камунікацыі між лакальнымі супольнасцямі і цэнтральнай уладай (points of contact, 23). І хоць І. Хаіньска-Міка падкрэслівае, што яе рэфлексіі датычаць толькі каронных соймікаў (13), але, на нашу думку, фактычна ўсе з прапанаваных даследчых накірункаў надзвычай актуальныя і для вывучэння павятовых соймікаў Вялікага Княства Літоўскага. Павятовым соймікам, як арганізацыйнай форме грамадскага (публічнага) жыцця Вялікага Княства ў часы панавання першых Вазаў, прысвечаны артыкул вы біт нага польскага гісторыка Г. Віснэра (25–33). Раз-глядаюцца пытанні іерархіі соймікаў, працэдуры іх склікання і працы, месца правядзення паседжанняў, складу і колькасці ўдзельнікаў. Не застаецца па-за ўвагай даследчыка спосаб прыняцця соймікавых ухвалаў і шляхі іх рэалізацыі непасрэдна на сойме. На заканчэнне коратка ахарактарызаваны такі палітычны інстытут, як Галоўны соймік Вялікага Княства Літоўскага (32).

У артыкуле Робертаса Юргайціса (Вільня) робіцца спроба праз характарыстыку дзейнасці сойміка Віленскага павета ў 1717–1795 г. паказаць карэляцыю шля-хецкага парламентарызму і самакіравання (35–53). Аўтар не звязвае інстытут павятовых соймікаў выключна з дзейнасцю сойма Рэчы Паспалітай, а паказвае, што паступова крышталізаваліся новыя функцыі соймікаў, якія на лакальным узроўні канцэнтравалі найважнейшыя паўнамоцтвы шляхецкага самакіравання. Пры гэтым розныя віды соймікаў падзяляюцца на два тыпы: звязаныя з парламентарызмам (перадсоймавыя, перадканвакацыйныя, перадэлекцыйныя, рэляцыйныя) і з самакі раваннем (элекцыйныя, гаспадарчыя і трыбунальскія). На аснове статыстычных метадаў даследавання Р. Юргайціс аналізуе інтэнсіўнасць дзейнасці віленскага сойміка (працягласць соймікавых сесій, перыядычнасць і час іх правядзення), на якую непасрэдна ўплывала функцы янаванне такіх інстытутаў, як сойм і Галоўны Трыбунал. У выніку робіцца да волі важная выснова, што ў дзейнасці сойміка Віленскага павета значна пераважалі функцыі шляхецкага самакіравання, а ўзмацненне тэндэнцый самакіравання ў дзейнасці соймікаў было звязана з больш інтэнсіўнай дзейнасцю сойма і якасным скачком у развіцці парламентарызму Рэчы Паспалітай у другой палове XVIII ст. (52). Безумоўна, цікава было б праверыць па доб ныя высновы на матэрыяле соймікаў з іншых рэгіёнаў Вялікага Княства. Заўважым, што асобная ўвага аддадзена месцу віленскага сойміка ў іерархіі павятовых соймікаў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай (38–42). Самы аб’ёмны матэрыял зборніка належыць беларускаму даследчыку Андрэю Радаману (Мінск) і прысвечаны шляхецкаму самакіраванню ў Новагародскім ваяводстве ў 1565–1632 г. (55–103). Пасля кароткага агляду пытанняў, звязаных з месцам правядзення соймікаў Новагародскага, Слонімскага і Ваўкавыскага паветаў, колькасцю іх удзельнікаў і кіраўнікамі паседжанняў, аўтар пераходзіць непасрэдна да вывучэння сфераў шляхецкага самакіравання. Перадусім на аснове шырокай базы крыніц аналізуюцца ваенныя, гаспадарчыя, судовыя і адміністрацыйныя функцыі мясцовых соймікаў. Падрабязна разглядаецца дзейнасць элекцыйных і дэпутацкіх соймікаў. Важна, што атрыманыя звесткі дазволілі А. Радаману збольшага адлюстраваць асабісты склад лакальнай палітычнай эліты, яе палітычную і прававую культуру, шляхі кар’ернага росту. На думку аўтара, характэрнымі рысамі палітыка-прававой культуры мясцовай шляхты (прынамсі, яе палітычна актыўнай часткі) былі павага да права і даволі высокія патрабаванні да маральных якасцяў і ўзроўню адукацыі лідараў рэгіянальных шляхецкіх эліт (97). Вельмі важнай падаецца і выснова пра тое, што частка сярэдняй шляхты Новагародскага павета не хацела быць проста кліентэлай магнатаў, а прэтэндавала на самастойную ролю ў палітычным жыцці (101). Сапраўды, ужо наспела неабходнасць на сучасным узроўні даследаваць пытанне аб існаванні самастойнага шляхецкага руху ў Вялікім Княстве Літоўскім у другой палове XVI — пачатку XVII ст. і паставіць пад сумнеў тэзу аб выключна пасіўнай ролі сярэдняга і дробнага шляхецтва Вялікага Княства ў тагачасных грамадска-палітычных працэсах.

Наступны блок даследаванняў (таксама 4 тэксты) закранае практыку судаводства ў Рэчы Паспалітай. Эва Дубас-Урвановіч (Беласток) разглядае кароннае судаводства ў час першых двух бескаралеўяў у Рэчы Паспалітай (107–117). На яе думку, у часы першага бескаралеўя (1572–1574) узніклыя канфедэрацыі і каптуровыя суды былі найперш выражэннем клопату шляхты аб унут ранай бяспецы і сведчаннем яе здольнасці да самаарганізацыі ў крызісны момант (110, 112). А ўжо на каранацыйным сойме Генрыха Валуа ў 1574 г. быў прапанаваны праект рэформы судовай сістэмы ў Кароне Польскай. Прычым аўтар падкрэслівае генетычную сувязь дадзенага праекта з ідэямі экзекуцыйнага руху, асабліва ардынацыі 1563 г., аснову якіх складала імкненне стварыць вышэйшую судовую інстанцыю, незалежную ад караля. Для другога бескаралеўя (1574–1576) ужо было характэрна распаўсюджанне сярод шляхты планаў грунтоўнай судовай рэформы (114). Згод на з Э. Дубас-Урвановіч, першыя бескаралеўі мелі надзвычайнае значэнне для паглыблення дыскусіі пра стан правасуддзя ў краіне. Матэрыялы, сабраныя ў артыкуле, датычаць выключна каронных земляў. Аднак хочацца спадзявацца, што і ў беларускай гістарыяграфіі актывізуюцца даследаванні, прысвечаныя ідэям ды праектам рэформы судаводства Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XVI ст. Крыху іншы погляд на ідэі рэфармавання судовай сістэмы ў Рэчы Паспалітай прапануе Наталля Старчанка (Кіеў) (119–132). Укра-інская даследчыца ставіць даволі правакацыйнае пытанне: а ці сапраўды валынская шляхта ў канцы XVI ст. патрабавала выпраўлення судаводства? На падставе аналізу дзейнасці судоў Валынскага ваяводства ў часы першых трох бескаралеўяў аўтар спрабуе вызначыць асаблівасці развіцця канфліктаў у мясцовым шляхецкім грамадстве і месца судовых ды пазасудовых механізмаў у іх улагоджанні. Н. Старчанка выступае з гіпотэзай, што грунтоўная рэформа судовай сістэмы была ідэалістычным праектам, які нават у выпадку рэалізацыі неабавязкова мусіў змяніць сітуацыю у судаводстве (123). Справа ў тым, што, на думку даследчыцы, афіцыйныя суды выконвалі функцыю свайго роду „тэатра” (proscenium) для прававога прызнання пазіцыі кожнага з бакоў канфлікту, бо на самай справе спрэчкі паміж шляхтай вырашаліся праз палюбоўныя суды (123, 131). Важнай падаецца і прапанова наконт неабходнасці пераацэнкі погляду пра неправавы характар шляхецкага грамадства ранняга Новага часу (131). Рэферат Віялеты Зялецкай (Торунь) прысвечаны разгляду судовых спраў аб спадчыне паміж блізкімі сваякамі ў Вялікім Княстве Літоўскім у XVI–XVIII ст. (133–142). Адна з пастаўленых задач — далейшае падрабязнае даследаванне праблемы ўдзелу жанчын у наследаванні па бацьку і іх рэальны ўдзел у распараджэнні нерухомай маёмасцю (142). Мэтай артыкула Томаша Цясельскага (Аполе) стаў падрабязны паказ механізмаў выкарыстання Вялікіх (Галоўных) і Скарбовых Трыбуналаў Кароны Польскай і Вялікага Княства ў палітычнай барацьбе ў 1740-я г. (143–172). Асаблівая ўвага аддадзена падзеям 1749 г., калі ўпершыню ў Рэчы Паспалітай дайшло да зрыву новага Вялікага Трыбуналу ў Кароне.

Нарэшце, у асобную частку зборніка вылучаны артыкул літоўскай даследчыцы Р. Шмігельскітэ-Стукене (Вільня), прысвечаны складу і сферы дзейнасці лакальных органаў канфедэрацыі Вялікага Княства Літоў скага ў 1792–1793 г. (175–189). У выніку аналізу персанальнага складу лакальных канфедэрацый Вялікага Княства робіцца выснова, што большасць іх кіраўніцтва належала да павятовай палітычнай эліты і быў распаўсюджаны прынцып выбарнасці ўраднікаў. Праўда, фактычна не разгледжана, наколькі свабоднымі ад знешняга (расійскага) уплыву былі гэтыя выбары. Што датычыць паўнамоцтваў мясцовых канфедэрацый, то, як добра паказала Р. Шмігельскітэ-Стукене, яны выконвалі судовыя, фіскальныя і адміністрацыйна-паліцэйскія функцыі.

Вызначаны аб’ём дадзенай рэцэнзіі абумовіў яе даволі аглядны характар. Разам з тым спадзяемся, што мы падштурхнулі спецыялістаў, студэнтаў і ўсіх, хто цікавіцца гісторыяй, бліжэй пазнаёміцца са зместам рэцэнзаванага выдання. Высокі навуковы ўзровень усіх матэрыялаў, змешчаных у зборніку, адназначна дазваляе назваць яго важкім унёскам у вывучэнне сацыяльна-палітычнай гісторыі Рэчы Паспалітай XVI–XVIII ст.

Мінск

Уладзімір Падалінскі

Pre-Modern Russia and its World. Essays in Honor of THOMAS S. NOONAN. Ed. by KATHRYN L. REYERSON, THEOFANIS G. STAVROU, and JAMES D. TRACY. Wiеsbaden: Harrasowitz Verlag, 2006. – 180 p.

Зборнік „Расія і яе свет напярэдадні Новага часу” пад рэдакцыяй К. Л. Рэерсон, Т. Г. Стаўрова, Дж. Д. Трэйсі ўключае матэрыялы канферэнцыі з такім жа назовам, арганізаванай 2 лістапада 2002 г. і прысвечанай памяці Томаса Нунана,выдатнага амерыканскага гісторыка, які трыццаць пяцьгадоў працаваў ва універсітэце Мінесоты. Абшары навуковых інтарэсаў Т. Нунана вельмі шырокія, яны тычыліся ўсходнеславянскіх, фінскіх, балцкіх плямёнаў, волжскіх булгараў, хазараў, печанегаў і полаўцаў, якія насялялівелізарныя тэрыторыі, што распасціраліся ад Арктычнагаўзбярэжжа да Чорнага мора, ад Карпатаў да Урала. Длябольш глыбокага разумення працэсаў, што адбывалісятам на працягу ІХ-ХІІІ ст., Томас Нунан закранаў таксама гісторыю вікінгаў, Блізкага Ўсходу і Сярэдняй Азіі. У сваёй працы даследчык выкарыстоўваў пісьмовыя, археалагічныя інумізматычныя крыніцы. Яго даследаванні насілі сінтэтычныі шматузроўневы характар: ад разгляду эканамічнай гісторыі велізарнага рэгіёна ў шырокім сэнсе (гандлёвыя шляхі, аб’ёмы гандлю і інш.) да даволі вузкіх праблем (асобныя рамёствы, перайманне новых тэхналогій, эканоміка качэўнікаў, эвалюцыя рускіх гарадоў і г.д.). Томас Нунан стварыў новае вымярэнне ў падыходзе да вывучэння гэтага складанага рэгіёна, што можа быць узорам сучаснага гістарычнага даследавання.

У зборнік увайшлі сем артыкулаў: „Бліжэйшае знаёмства з Візантыйскім светам: Русь у Керчанскім праліве” Дж. Шэпарда; „Абагаўлёная вярхоўная ўлада хазар” П. Б. Голдэна; „Ідэнтыфікацыя суднабудаўнічых цвікоў з квадратным сячэннем эпохі вікінгаў: на прыкладзе сярэдняй Нарвегіі” Г. Сталзбэрг і Б. ле Бо;  „Гандляры сярод лясоў: паўночнаяперыферыя Русі ў сярэднявечнай сістэме гандлёвых сувязяў”Н. Макарава; „Развядзенне сокалаў у сістэме абмену сярэднявечнай Еўразіі” Т. Т. Олсэна; „Развагі пра маскоўскае грамадства другой паловы ХV ст.” Р. Гэлі; „Манеты, гандаль і канцэптуалізацыя Кіеўскай Русі” Дж. Марцін. На першы погляд, публікацыі вельмі адрозныя тэматычна і храналагічна, аднак усе яны натхнёныя навуковымі ідэямі Томаса Нунана. Выданне адкрывае грунтоўны артыкул Дж. Шэпарда „Бліжэйшае знаёмства з Візантыйскім светам: Русь у Керчанскім праліве”, які ўяўляе сабой непасрэдны працяг і далейшае развіццё даследаванняў Т.Нунана. У цэнтры ўвагі гісторыка знаходзіцца паўночнае і паўночна-ўсходняе Прычарнамор’е. У Х-ХІІ ст. у гэтым рэгіёне сутыкнуліся інтарэсы многіх народаў і дзяржаваў. Этнічная, культурная і палітычная карціна яго была надзвычай складанай і далёка не вывучана да канца. Тут прысутнічалі русь, хазары і іншыя плямёны качэўнікаў, Візантыя; скрыжоўваліся мясцовыя (уздоўж паўночнага і ўсходняга ўзбярэжжаў, а таксама праз мора на поўдзень у Малую Азію і Канстанцінопаль) і важнейшыя міжнародныя гандлёвыя шляхі (па сушы ў Арменію і мусульманскія краіны, на поўнач праз стэпы па Дону і Волзе ў лясную зону і да ўзбярэжжа Арктыкі, на ўсход да Каспія і ў Сярэднюю Азію). Гэта непазбежна прыводзіла да актыўнага культурнага, палітычнага і эканамічнага ўзаемадзеяння. Дж. Шэпард у сваім артыкуле закранае наступныя аспекты тэмы: геапалітычная і культурная сітуацыя; стратэгічнае значэнне Керчанскага праліва для Візантыйскай імперыі; дачыненні паміж Візантыяй і Хазарскім каганатам, Візантыяй і рускімі князямі; рускія набегі на ўсходні Каўказ у 1030-х г.; царкоўныя і іншыя кантакты паміж Канстанцінопалем, паўночна-ўсходнім Прычарнамор’ем і Аланіяй у ХІ ст.; дзейнасць Алега Святаслававіча (у Тмутаракані, Чарнігаве, у дачыненнях з Візантыяй); пісьменнасць і летазлічэнне; рускія князі і паўночна-ўсходняе Прычарнамор’е; гандаль і кантакты паміж руссю і грэкамі ў праліве ў ХІ-ХІІ ст. Разгорнуты аналіз пісьмовых сведчанняў з розных краін, культурных і рэлігійных уплываў, дадзеных нумізматыкі і сфрагістыкі дазволілі аўтару зрабіць важныя высновы, якія істотным чынам праліваюць святло на некаторыя аспекты складанай гісторыі такога супярэчлівага рэгіёна, якім было паўночнае і паўночна-ўсходняе Прычарнамор’е ў згаданы перыяд.

У публікацыі П. Б. Голдэна прадстаўлены аналіз прыроды Хазарскага каганата і асаблівасці інстытута вярхоўнага кіраўніка дзяржавы качэўнікаў. Свой погляд на інтэрпрэтацыю цвікоў з суднаў вікінгаў, адрозны ад традыцыйнага, выказваюць у невялікім матэрыяле Г. Сталзбэрг і Б. ле Бо.

Артыкул Н. Макарава „Гандляры сярод лясоў” несумненна будзе цікавым не толькі для гісторыкаў, але найперш для археолагаў. Вынікі дваццацігадовага сістэматычнага даследавання аднаго вясковага паселішча з выкарыстаннем сучасных метадаў, выкладзеныя аўтарам, абвяргаюць шэраг стэрэатыпаў савецкай і постсавецкай археалагічнай навукі. Агульнавядома, што шматлікія пісьмовыя крыніцы ІХ-ХІІІ ст. гавораць пра футра як асноўны прадмет усходнееўрапейскага экспарту. Несумненна, сістэма арганізацыі здабычы і збору футра мела велізарны ўплыў на агульнае эканамічнае развіццё Русі. Аднак пісьмовыя крыніцы толькі канстатуюць факт, кажуць, што футра пераважна атрымлівалі ў выглядзе даніны, але даюць вельмі абмежаваныя звесткі для раскрыцця практычных аспектаў тэмы экспарту футра. Не было акрэслена і значэнне спецыялізаванай здабычы і продажу футра. Натуральна, у такой сітуацыі вучоныя не маглі не выкарыстаць патэнцыял археалогіі і палеазаалогіі.

Археалагічны комплекс Мініна непадалёк ад Волагды ўключае тры неўмацаваныя паселішчы, могільнік і цэнтр па вытворчасці жалеза. Гісторыя помніка налічвае 250-300 гадоў і заканчваецца ў пачатку ХІІІ ст. Вакол Мініна ляжалі вялікія незаселеныя лясныя абшары (на тэрыторыю плошчай 3300 кв.км прыпадае ўсяго 7 паселішчаў такога тыпу). Першапачаткова была пастаўлена задача вывучэння сельскага паселішча з асноўным акцэнтам на эканамічны і экалагічны аспекты яго развіцця. Раскопкі праведзены на двух паселішчах і могільніку. Вёскі былі даволі вялікія — прыкладна 30-35 жытлаў у кожнай. На галоўным з іх знойдзена 1130 вырабаў з каляровых металаў і каля 1330 шкляных пацерак. Атрымліваецца ў сярэднім па 3 такія артэфакты на кожны квадратны метр — прыкладна, як у Бірцы, а таксама ў культурным пласце Ноўгарада і Гнёздава. Геаграфія і асартымент імпартных рэчаў надзвычай шырокія: візантыйскі шкляны посуд, бурштын, керамічны посуд волжскіх булгараў, кіеўскі паліваны посуд, бронзавыя шалі і арнаментаваны металічны пас. Натуральна, не заўсёды можна аддзяліць імпарт ад мясцовых імітацый. Нажы, замкі, ключы, грабеньчыкі паўтараюць заходнія тыпы. Археолагамі зафіксаваны сляды мясцовай вытворчасці металічных упрыгожванняў. Сыравіна паступала з Балтыйскага рэгіёна. Разам з металічнымі ўпрыгожаннямі, характэрнымі для міжрэчча Волгі і Акі, сустракаюцца жаночыя ўпрыгожанні заходніх тыпаў, якія распаўсюджваюцца з ХІ ст. У цэлым жаночы касцюм знаходзіўся пад моцным уплывам балцкіх традыцый. Раскопкі ў Мініна далі 19 заходнееўрапейскіх манет 976-1086 г. (13 з іх паходзяць з паселішчаў). Прынамсі некалькі манет выступалі як сродак грашовага абмену, паколькі на іх адсутнічалі адтуліны для падвешвання.

Задачы, пастаўленыя перад даследаваннем, патрабавалі ўважлівага вывучэння астэалагічнага матэрыялу. 75% агульнай колькасці костак належалі дзікім жывёлам. Доля рэшткаў дзікіх жывёл змяняецца ад перыяду да перыяду: калі ў ХІ – пачатку ХІІ ст. яна складала 76-80%, то з другой паловы ХІІ ст. працэнт костак дзікіх жывёл змяншаецца. Калекцыя дэманструе разнастайныя віды дзічыны, асабліва шмат баброў, вавёрак, куніц. Пэўная дынаміка назіраецца ў аб’ёмах здабычы бабра: 27-56% у розных месцах для Х – пачатку ХІІ ст. і 13-20% — для другой паловы ХІІ-ХІІІ ст. Змяншэнне папуляцыі бабра вяло да павелічэння здабычы вавёркі. Знаходкі спецыяльных жалезных і касцяных наканечнікаў стрэл таксама даюць сведчанні вялікай ролі палявання на пушнога звера.

Здабыча футра на Мініна ішла поруч з іншымі галінамі вытворчасці. Апроч металургіі і металаапрацоўкі жыхары паселішча актыўна займаліся сельскай гаспадаркай: вырошчвалі традыцыйныя зерневыя культуры, разводзілі свойскіх жывёл. Яны самі забяспечвалі сябе прадуктамі харчавання, прыладамі працы, і іх выжыванне не залежала ад знешняга гандлю.

У выніку перад археолагамі паўстала нечаканая карціна. На пушнога звера палявалі і пастаўлялі ў вялкіх аб’ёмах каштоўнае футра на міжнародны рынак жыхары вялікіх вясковых паселішчаў. Пры гэтым не было выяўлена ніякіх паляўнічых станцый ці сезонных стаянак, якія, паводле этнаграфічных крыніц, складалі аснову здабычы футра ў паўночнай Расіі позняга Новага часу. Не выклікае сумнення, што Мініна не было спецыялізаваным паселішчам паляўнічых. Яго эканоміка засноўвалася на розных відах дзейнасці. Насельніцтва тут займалася раслінаводствам, жывёлагадоўляй, рыбалоўствам, вытворчасцю жалеза і апрацоўкай чорных і каляровых металаў. Інакш кажучы, атрыманы сведчанні шматгаліновай эканомікі, дзе здабыча футра была хутчэй сродкам дасягнення раскошы, а не сродкам існавання. Н. Макараў лічыць, што эканамічная мадэль Мініна была тыповай для велізарных абшараў лясной паласы паўночнай Расіі.

Вынікі даследавання Мініна пацвярджаюць ідэі Нунана, які лічыў таварны абмен у Балтыйскім рэгіёне вельмі важным, і паказваюць, што ўплыў балтыйскага гандлю распасціраўся нашмат далей на ўсход. Пераарыентацыя міжнародных гандлёвых шляхоў ва Ўсходнебалтыйскім рэгіёне ў канцы Х – пачатку ХІ ст., дэталёва даследаваная Нунанам, не толькі стымулявала развіццё Ноўгарада, але і моцна паўплывала на эканамічнае і культурнае становішча велізарных тэрыторый паўночнай Расіі. Асаблівую значнасць вынікі даследавання расійскіх археолагаў набываюць у кантэксце вывучэння працэсу ўзаемадзеяння міжнароднага гандлю і мясцовага эканамічнага развіцця аддаленых раёнаў. Яны пацвярджаюць ідэю, што цыркуляцыя срэбра і іншых тавараў у міжнароднай сістэме гандлю аказвала моцны ўплыў не толькі на гандлёвыя цэнтры, размешчаныя на буйных водных шляхах, але і на аддаленыя раёны, якія самі выраблялі тавары і забяспечвалі гандаль прыроднымі рэсурсамі. Гэтая ідэя, ясна сфармуляваная ў працах Нунана, часта супярэчыць шырока распаўсюджанаму погляду на міжнародны гандаль як дзейнасць, што ажыццяўлялі толькі праз спецыялізаваную інфраструктуру, незалежна ад мясцовых супольнасцяў, якія, як лічылася, на самай справе не былі ўключаны ў таварны абмен. Уважлівы аналіз археалагічных дадзеных паказвае, што ўзровень камерцыялізацыі вясковага насельніцтва і ўзровень іх жыцця былі даволі высокімі. Мясцовыя пасяленцкія структуры ў рэгіёнах, дзе здабывалі футра, былі важнымі элементамі міжнароднай сістэмы абмену і карысталіся выгодамі свайго геаграфічнага становішча гэтаксама, як і гарады.

Аб’ектам увагі артыкула „Развядзенне сокалаў у сістэме абмену сярэднявечнай Еўразіі” сталі паляўнічыя птушкі, навучаныя для сакалінага палявання. Яны разглядаюцца не толькі як з’ява культурнага жыцця асобных народаў, але найперш як тавар, які на працягу стагоддзяў карыстаўся попытам у розных кутках кантынента. Т. Олсэн высвятляе вытокі гэтай паляўнічай традыцыі, вызначае рэгіёны, адкуль пастаўляліся птушкі, краіны і сацыяльныя групы, якія ix спажывалі, прасочвае кірункі руху гэтага жывога тавару ў глабальнай сістэме міжнароднага гандлю. Як паказваюць пісьмовыя крыніцы, у эпохі Сярэднявечча і ранняга Новага часу гандаль паляўнічымі птушкамі насіў глабальны характар і, звязваючы асобныя цывілізацыі Далёкага Ўсходу і Сярэдняй Азіі, Індыі, мусульманскага свету, Усходняй, Цэнтральнай і Заходняй Еўропы, быў адным з фактараў паступовага стварэння адзінай культурнай і эканамічнай еўразійскай прасторы.

Рычард Гэлі ў артыкуле „Развагі пра маскоўскае грамадства другой паловы ХV ст.” прадстаўляе свой погляд на гісторыю Масковіі. Ён лічыць, што другая палова ХV ст. сталася часам найвялікшых сацыяльных змен, супастаўляльных з тымі, што адбываліся паміж 1906 і 1936 г. Яны канчаткова былі сфармуляваны ў Саборным Улажэнні 1649 г. і зрабіліся вырашальнымі на стагоддзі далейшай гісторыі краіны. Аўтар паказвае фактары, сутнасць, механізмы і дынаміку перамен у асобных сегментах грамадскай структуры і грамадскіх адносінаў Масковіі: фармаванне класа служылага дваранства, узмацненне правінцыйных элітаў, працэс запрыгоньвання сялянства, рабства, стварэнне ўмоваў урбанізацыі.

Працэсы, якія адбываліся ва ўсіх азначаных сегментах сацыяльнай структуры, прывялі да ўзмацнення ролі дзяржавы / цара над усімі галоўнымі аспектамі грамадскага жыцця. Дзяржава ўзяла пад поўны кантроль асноўныя эканамічныя чыннікі: зямлю, працу, капітал. У той жа час, адзначае аўтар, дзяржава не абавязкова была ініцыятарам працэсаў, што вялі да рашучых зменаў, хоць амаль усе яны былі санкцыянаваны дзяржавай. Новыя з’явы ў маскоўскім грамадстве другой паловы ХV ст. мелі рознае паходжанне, а найбольш відавочным вынікам іх супольнай чыннасці быў уздым і ўмацаванне Маскоўскай дзяржавы.

Публікацыя Джэнет Марцін „Манеты, гандаль і канцэптуалізацыя Кіеўскай Русі” ў пэўнай ступені тычыцца і сярэднявечнай гісторыі Беларусі. Засноўваючыся на вывучэнні гандлю і гандлёвых шляхоў, даследчыца ўмешваецца ў даўнюю спрэчку нарманістаў і антынарманістаў і прапануе свой погляд на праблему паходжання Кіеўскай Русі. Яе галоўныя аргументы ляжаць у гісторыі гандлю паміж поўначчу Еўропы, з аднаго боку, і Візантыяй і мусульманскімі краінамі, з другога боку. Аўтарка прыходзіць да высновы, што менавіта вікінгі — ваяры, вандроўнікі, гандляры, даследчыкі ўнутраных тэрыторый Усходняй Еўропы — былі галоўным чыннікам фармавання ўсходнеславянскай дзяржавы. Аднак скандынаваў прывёў сюды зусім не заклік насельніцтва Русі, а арабскае срэбра, якое стала даступным пасля замірэння арабаў з хазарамі ў другой палове VІІІ ст., што адкрыла і зрабіла бяспечнымі транскаўказскія гандлёвыя шляхі. Менавіта дзякуючы хазарам, якія падпарадкавалі сабе некаторыя ўсходнеславянскія плямёны, прымусіўшы іх плаціць даніну, срэбра рушыла на поўнач. Гэтая акалічнасць не магла не прыцягнуць увагі варагаў. Такім чынам, паводле Дж. Марцін, падзеі, што адбыліся далёка за межамі земляў Русі, паклалі пачатак працэсам, якія прывялі да выкарыстання скандынавамі новых гандлёвых шляхоў, спрыялі ўзнікненню і росту гарадоў, усталяванню Рурыкавічаў у Кіеве і Ноўгарадзе, і ўрэшце — да фармавання Кіеўскай Русі.

Нягледзячы на тое, што падборка артыкулаў рэцэнзаванага выдання тэматычна не мае непасрэднага дачынення да гісторыі Беларусі, усё ж метады даследчыцкай працы, прадэманстраваныя тут, несумненна, вартыя самай пільнай увагі. Хачу ў сувязі з гэтым падкрэсліць тое, што заходнія гісторыкі не толькі не грэбуюць, але і актыўна займаюцца сур’ёзным (не павярхоўным!) вывучэннем археалагічнага матэрыялу, упэўнена ўплятаючы яго ў тканіну свайго даследавання. Трэба разумець, што інтэрпрэтацыя археалагічнага матэрыялу археолагам непазбежна застаецца спецыфічнай і не заўсёды адпавядае патрэбам гісторыка. Томас Нунан і аўтары зборніка, прысвечанага яго памяці, дэманструюць свежы погляд на археалагічныя крыніцы, даволі глыбока пранікаюць у сутнасць матэрыялу, фактычна ператвараюць яго ў яшчэ адну паўнавартасную гістарычную крыніцу. Гэта дазваляе ім не толькі ўзбагаціць свой навуковы арсенал, але і выводзіць на новы ўзровень аргументацыі і абагульненні, адкрывае магчымасці шырэйшага бачання глабальных праблем, з аднаго боку, і глыбейшага разумення прыватных лакальных праблем, з другога.

Мінск                            

Ірына Ганецкая

Наверх

* Поўная назва канферэнцыі — „Беларусь паміж Усходам і Захадам. Ад польска-літоўскай уніі да расійска-савецкай імперыі”.

Здавалася б, гэты выраз столькі разоў паўтараўся, асабліва ў апошнія дзесяцігоддзі, што ператварыўся ў зацёрты штамп. Аднак у назве беларуска-нямецкай навуковай канферэнцыі, што адбылася 13-14 сакавіка 2009 г. у Міжнародным адукацыйным цэнтры імя Ёганэса Рау ў Мінску, ён выглядаў надзіва адэкватным і сутнасным. Акцэнтаванне гэтага „паміж” адпавядала галоўнаму пастулату канферэнцыі, згодна з якім пагранічнасць Беларусі, яе размешчанасць на цывілізацыйным падзеле станавіла ўсю спецыфіку нашай гістарычна-культурнай ідэнтычнасці і прадвызначыла асаблівую складанасць навуковай рэканструкцыі беларускай гісторыі. Невыпадкова ў сціслым канцэптуальным уступе арганізатары згадалі ўражанне нямецкага журналіста Вольфгана Бюшара, які, пехам прайшоўшы адлегласць ад Берліна да Масквы і не па чутках спазнаўшы на сваім шляху кожны край і яго насельнікаў, назваў Беларусь „самай складанай краінай у свеце”.

Адкрылі форум яго арганізатары — праф. Томас Бон (Мюнхенскі універсітэт Людвіга Максіміліяна), якога можна па праву назваць душой гэтай незвычайнай канферэнцыі, праф. Віктар Шадурскі (Беларускі дзяржаўны універсітэт) і д-р Астрыд Зам (Міжнародны адукацыйны цэнтр). Ад імя Фундацыі Герды Хенкель (Дзюсельдорф), якая падтрымала правядзенне сустрэчы, удзельнікаў вітаў Алег Міранчук. За два дні пасяджэнняў планавалася разгледзець вузлавыя праблемы гістарычнага шляху Беларусі ад сярэдзіны ХVI ст. (дакладней, ад Люблінскай уніі, якая паклала пачатак вестэрнізацыі краю) да сучаснай Беларусі як суверэннай дзяржавы.

Асаблівасцям гісторыі беларускага краю як памежнага, этнічна і канфесійна змяшанага рэгіёну ў перыяд даўняй Рэчы Паспалітай было прысвечана першае паседжанне (мадэраваў аўтар гэтай зацемкі). Праца пачалася выступам швейцарскага вучонага д-ра Крыстафа фон Вердта (Christophe von Werdt), — вядомага даследчыка ўсходнееўрапейскай гісторыі, на жаль, яшчэ мала знанага сярод беларускіх навукоўцаў[1]. У дакладзе аб гарадах і гарадскіх абшчынах позняга Сярэднявечча і ранняга Новага часу ён лаканічна паказаў Беларусь як частку Цэнтральна-Ўсходняй Еўропы, на абшарах якой сустракаліся два асноўныя тыпы гарадоў — усходнеславянскі т.зв. замкавы горад (Burgstadt) і мадэль заходнееўрапейскага горада на Магдэбургскім праве. Другі швейцарскі вучоны д-р Штэфан Родэвальд (Stefan Rohdewald) (цяпер — Пасаўскі універсітэт), больш вядомы ў Беларусі (прынамсі шэрагам беларускамоўных публікацый і як аўтар грунтоўнага скразнога даследавання гісторыі Полацка[2]), таксама ўдала прадэманстраваў спецыфіку рэгіёна, паказаўшы ўплыў культу полацкага уніяцкага архіепіскапа Язафата Кунцэвіча на канфесійныя практыкі і канцэпты ідэнтычнасці ў русінскіх землях Рэчы Паспалітай. У рэфераце Вольгі Лазоркінай былі змястоўна ахарактарызаваны перыпетыі палітычна-дыпламатычных адносінаў Рэчы Паспалітай з нямецкімі дзяржавамі ў ХVІІ ст.

На другім паседжанні (кіраваў Захар Шыбека), прысвечаным праблемам беларускай гісторыі перыяду Расійскай імперыі, жывую дыскусію шэрагам контраверсійных тэзаў выклікаў даклад Валера Булгакава „Расійская імперыя—калыска беларускага нацыяналізму?”. У прыватнасці, спробы абвясціць канструяванне Беларусі гэтакім know how заходнерусізму і найперш М. Каяловіча выглядалі непераканальна. Зрэшты, прэзентаваныя на панэлі погляды аўтара на беларускі нацыяналізм збольшага вядомыя навуковай грамадскасці па яго яшчэ дастаткова свежай кнізе[3], што таксама не засталася без крытычнай увагі чытачоў. У працяг тэмы Аляксандр Ціхаміраў у выступе „Беларусь паміж Расіяй, Польшчай і Нямеччынай (1863-1916)” засяродзіўся на праблемах развіцця беларускага нацыянальнага руху ад антырасійскага паўстання да нямецкай акупацыі часоў I сусветнай вайны і першага абвяшчэння дзяржаўнага суверэнітэту (БНР).

Прадметам увагі наступнага паседжання, якім кіраваў Кузьма Казак, быў досвед сталінізму і нацыянал-сацыялізму ў беларускім мінулым. Прынцыпова істотным тут стала само параўнанне двух таталітарызмаў, дагэтуль катэгарычна недапушчальнае ў афіцыйным дыскурсе ў Беларусі. Малады даследчык Аляксандр Фрыдман, дарэчы, нядаўні выпускнік гістфака БДУ, які цяпер працуе ва універсітэце Саарбрукена, прэзентаваў даклад аб уяўленнях беларускіх яўрэяў пра Нямеччыну ў міжваенны перыяд. У прыватнасці, ён паказаў, што не без уплыву савецкай прапаганды мясцовыя яўрэі мелі пераважна пазітыўную візію Райху, таму ў 1941 г. не ўцякалі з Беларусі, чым і прадвызначылі свой лёс. Наступны выступоўца нямецкі гісторык д-р Аляксандр Бракель (Brakel) з Майнца на прыкладзе Баранавіцкай акругі разгледзеў досыць далікатную па сёння тэму ўзаемаадносінаў савецкіх партызанаў з цывільным насельніцтвам. Вось жа практыкай ускладання непамерных цяжараў на мясцовых жыхароў, як і прыкладамі жорсткага абыходжання з імі, савецкія партызаны мала адрозніваліся ад нямецкіх акупантаў. У дакладзе Аляксандра Далгоўскага (Мюнхен) аб прымусовай працы беларусаў у сістэме нацыянал-сацыялізму і сталінізму, заснаваным найперш на выкарыстанні вусных успамінаў (oral history), таксама выявілася прынцыповае падабенства абодвух рэжымаў у арганізацыі максімальнай эксплуатацыі насельніцтва.

Грамадска-палітычныя працэсы ў пасляваеннай Беларусі разглядаліся на чацвёртай панэлі, якой кіраваў Дзмітры Крывашэй. Маладая беларуская даследчыца Ірына Кашталян прэзентавала вынікі свайго вывучэння саветызацыі Заходняй Беларусі ў першае пасляваеннае дзесяцігоддзе, якую яна паспрабавала паказаць праз перспектыву бачання „маленькіх людзей” (даследаванне ажыццяўляецца таксама ў парадыгме oral history i гісторыі штодзённасці). Прадметам увагі Райка Айнакса (Rayk Einax) з Енскага універсітэта стала жорсткая рэлігійная палітыка ў БССР у часы Хрушчова. У насычаным канкрэтнай фактурай дакладзе „Барацьба супраць царквы і непакора” гісторык разгледзеў як метады барацьбы савецкай улады з царквой, так і наступствы той антыцаркоўнай кампаніі.

Напрыканцы першага дня працы форуму ў рамках канферэнцыі адбылася адметная дыскусія пра Мінск як „узорны горад сацыялізму” з уводным рэфератам Томаса Бона і прэзентацыяй яго новай кнігі, прысвечанай гэтай тэме („Minsk – Muster Stadt des Sozialismus”, Böhlau Verlag, 2008). Меркаваннямі пра спецыфіку беларускай урбанізацыі, між іншага, падзяліліся Захар Шыбека, Фелікс Акерман (Ackermann) і Сяргей Харэўскі.

На другі дзень тэмай асобнага, пятага пасяджэння сталі трансфармацыйныя працэсы ў сучаснай Беларусі (мадэраваў Віктар Астрога). Даклад згаданага вышэй Фелікса Акермана (Франкфурт-на-Одэры) „Унутраная міграцыя і міжэтнічныя адносіны” датычыў дэмаграфічна-этнічных пераменаў у пасляваеннай Горадні. Нямецкі вучоны паказаў, у выніку якіх працэсаў Горадня з пераважна польска-яўрэйскім насельніцтвам ператварылася ў савецка-беларускі, хоць моцна зрусіфікаваны горад. Значэнне нефармальных асабістых сувязяў у штодзённым жыцці савецкіх беларусаў (па-простаму—„блату”) разглядалася ў дакладзе Елізаветы Сляповіч (Мюнхен) („Сацыяльныя сувязі ў паваеннай БССР”). А вядомы мастак, заснавальнік і рэдактар слыннага часопіса „Партызан” Артур Клінаў гаварыў пра „рэвалюцыю”, якую перажывае беларуская культура ў апошнія дзесяцігоддзі, і пра тыя цяжкасці, што замінаюць беларускамоўным творцам даносіць сваё мастацтва да шырокай грамадскасці.

Шостае паседжанне было прысвечана наступствам Чарнобыльскай катастрофы для Беларусі. Кіруючы ім, праф. Томас Бон прадставіў калектыўны праект „Палітыка і грамадства пасля Чарнобыля” (Патсдам – Мюнхен), падтрыманы фундацыяй Фольксваген. Філосаф Андрэй Сцяпанаў аналізаваў, як кіраўніцтва БССР дазавала інфармацыю (а фактычна—дэзінфармавала народ) адносна рэальнай радыяцыйнай сітуацыі ды стрымлівала насельніцтва краіны ў новых умовах нарастальнай галоснасці і дэмакратызаці (_„Чарнобыльская палітыка ў перыяд перабудовы: 1986-1989″), а Мелані Арндт (Melanie Arndt) з Патсдама гаварыла пра тое, якім штуршком аказалася катастрофа для з’яўлення пратэстных настрояў, развіцця палітычных і экалагічных рухаў у рэспубліках былога СССР („Палітыка і грамадства пасля Чарнобыля”). Даследчыца акцэнтавала ўвагу, наколькі палітызаванай застаецца чарнобыльская тэма ў Беларусі да гэтага часу. Змястоўным каментаром дакладчыкаў дапоўніла Астрыд Зам, — аўтар аднаго з першых спецыяльных даследаванняў уплыву аварыі Чарнобыльскай АЭС на палітычныя і грамадскія трансфармацыі ў Беларусі і Ўкраіне[4], якая даўно звязала свой лёс з пераадоленнем гуманітарных наступстваў катастрофы ў нашай краіне.

На апошняй панэлі, што сабрала поўную аўдыторыю слухачоў, разглядалася беларуская трасянка. Вядучы Сяргей Запрудскі сам вось ужо некалькі гадоў разам з нямецкім славістам праф. Г. Генчэлем (Hentschel) удзельнічае ў калектыўным даследчыцкім праекце (Ольдэнбургскі універсітэт), прысвечаным вывучэнню гэтай складанай моўнай з’явы. У дакладах маладых даcледчыц з Ольдэнбурга Святланы Тэш «Трасянка — „змешаны беларуска-рускі хаос” ці новая мова?» і Дыяны Лінднэр (Lindner) „Моўная сітуацыя ў Беларусі. Першасныя вынікі даследавання” прэзентаваўся фактычна плён гэтай супольнай працы. Цікава, што ў апошнім вынікі эмпірычнага вывучэння моўнай сітуацыі ў сацыялагічным аспекце, хоць яны сапраўды першасныя (грунтуюцца на апрацоўцы ўсяго толькі 1400 анкет з 7 гарадоў краіны), засведчылі высокую сімвалічную значнасць роднай мовы і разам з гэтым узрастанне прызнання трасянкі як самастойнай мовы. Са змястоўным каментаром адносна агульнага становішча беларускай мовы ў цяперашняй Беларусі выступіла Сюзана Гольц (Golz) з Енскага універсітэта, а завяршылася пасяджэнне жывой дыскусіяй з удзелам як вядомых мовазнаўцаў (Ніна Мячкоўская), так і неабазнаных прысутных, неабыякавых да моўнай сітуацыі ў Беларусі.

Як і прынята, заключнае пасяджэнне было аддадзена падвядзенню вынікаў канферэнцыі (мадэраваў праф. Віктар Шадурскі). Упісваючыся ў яго, дэкан гістфака БДУ Сяргей Ходзін выступіў з дакладам „Сучасныя тэндэнцыі гістарычнай адукацыі і гістарычнай навукі ў Рэспубліцы Беларусь”, расказаўшы, што праўда, пераважна пра гісторыю найстарэйшага гуманітарнага факультэта краіны ды актуальнае становішча з навучаннем гісторыі ў БДУ, якое выглядала надзіва беспраблемна. Удзельнікі форуму, задаволеныя яго вынікамі, абмяняліся думкамі наконт перспектывы супрацоўніцтва нямецкіх і беларускіх гуманітарыяў. Можна без перабольшвання сказаць, што вучоныя з нямецкамоўнай часткі Еўропы моцна ўразілі беларускіх калег і сваёй колькасцю (мала хто ўяўляў, што там столькі маладых навукоўцаў заангажавана ў вывучэнне Беларусі), і асабліва ўзроўнем прэзентаваных дакладаў.

Сімвалічна, што і пасля афіцыйнага закрыцця канферэнцыі зала доўга не пусцела — навукоўцы працягвалі прыватныя размовы, пра нешта дамаўляліся, усталёўвалі персанальныя кантакты. У гэтым — найлепшае сведчанне поспеху канферэнцыі і падстава спадзяванняў на плённае развіццё запачаткаванай супрацы.

Генадзь Сагановіч

---

[1] Даводзіцца прызнаць, што ў айчыннай гуманістыцы да гэтагачасу заставаліся фактычна непрыкмечанымі яго публікацыі,датычныя і Беларусі. У прыватнасці, гл.: Christophe v. Werdt.Stadt und Gemeindebildung in Ruthenien. Okzidentalisierungder Ukraine und Weißrusslands im Spätmittelalter und in derfrühen Neuzeit / Forschungen zur osteuropäischen Geschichte.Vol. 66. Wiesbaden: Harrassowitz, 2006.
[2] Rohdewald S. „Vom Polocker Venedig”. Kollektives Handelnsozialer Gruppen einer Stadt zwischen Ost- und Mitteleuropa(Mittelalter, frühe Neuzeit, 19. Jh. bis 1914). Stuttgart, 2005.
[3] Булгаков В. История белорусского национализма. Вильнюс, 2006 (на беларускай мове — 2007).
[4] Sahm A. Transformation im Schatten von Tschernobyl. Umwelt-und Energiepolitik im gesellschaftlichen Wandel von Belarus und Ukraine / Studien zu Konflikt und Kooperation im Osten. Bd. 7. Hg. von E. Jahn. Mьnster — Hamburg — London, 1999.

Cesty k národnímu obrození: Běloruský a český model: Sborník přispěvků z mezinárodní vědecké konference „Cesty k národnímu obrození: běloruský a český model ” konané 4 – 6.7.2006 v Praze / ALENA IVANOVA -JAN TUČEK (eds.). Praha: UK FHS, 2006. — 415 s.

У ліпені 2006 г. у Празе адбылася міжнародная канферэнцыя, прысвечаная праблемам нацыянальнага адраджэння чэшскага i беларускага народаў у параўнанні. 3 матэрыялаў канферэнцыі быў падрыхтаваны i выдадзены зборнік, у які ўвайшлі выступы чэшскіх, беларускіх i польскіх даследчыкаў. Ix храналагічны абсяг i праблематыка вельмі шырокія — ад тэарэтычных i метадалагічных праблем даследавання працэсу фармавання нацый да канкрэтна гістарычных сюжэтаў.

Зборнік адкрываюць уступнае слова рэдактара i прывітальная прамова прафесара Карлавага універсітэта Яна Сокала да ўдзельнікаў канферэнцыі, a яго тэарэтычным падмуркам з’яўляецца артыкул вядомага чэшскага гісторыка Міраслава Гроха „Нацыя як прадукт сацыяльнай камунікацыі? (да пытання праблемы параўнання чэшскай i беларускай „мадэляў” нацыянальнага адраджэння)”¹. Аўтар робіць невялікі экскурс у гісторыю даследаванняў па сацыяльнай камунікацыі i прапануе свой пункт гледжання. M. Грох называв дзесяць элементарных формаў камунікацыі i падрабязна спыняецца на характарыстыцы кожнай з ix. Ён адзначае, што асобным фактарам у развіцці нацыянальнай свядомасці выступав агітацыя, таму дэталёва разглядае ўмовы яе пачатку, аналізуе прычыны ўдач ці няўдач i адзначае, што сам факт разгортвання агітацыі не гарантуе поспеху нацыянальнага руху.

Прадстаўлены ў зборніку матэрыял можна ўмоўна падзяліць на некалькі блокаў. Першы складаюць артикулы, прысвечаныя разгляду ролі „нацыянальнай гісторыі” ў фармаванні нацыянальных ідэй i ідэалогіі (Ян Рыхлік, Мілаш Рэзнік). Так, Я. Рыхлік у артыкуле «Фармаванне „нацыя­нальнай гісторыі” як сутнасці нацыянальнай ідэі i нацыя­нальнай ідэалогіі (на прыкладзе чэхаў)»[1] адзначае, што ўсе народы маюць свае гістарычныя міфы, якія адыгрывалі i адыгрываюць важную ролю ў паўставанні сучасных нацый. Пад гістарычным міфам ён разумее шырока распаўсюджаную выдуманую падзею, якая прымае форму квазігістарычнага факта або інтэрпрэтацыі рэальнай гістарычнай падзеі, што відавочна супярэчыць праўдзе на працягу ix пастаяннага ці доўгатэрміновага ўздзеяння на гістарычную i нацыянальную свядомасць адносна большай часткі насельніцтва (29). На чэшскім прыкладзе Я. Рыхлік называе такімі міфамі супрацьстаянне „добрых” чэхаў i „дрэнных” немцаў, гусіцкі pyx, падзеі на Белай Гары i інш. Аўтар лічыць, што нельга гаварыць пра гісторыю чэхаў да XIX ст., бо гэта не быў чэшскі народ у яго сучасным разуменні. Проста ў XIX ст. пэўныя аспекты з гісторыі людзей, якія насялялі сучасную тэрыторыю ЧСР, былі выкарыстаны (міфалагізаваны) для развіцця нацыянальнай самасвядомасці. Трэба адзначыць, што прапанаваная Я.Рыхлікам канцэпцыя не знайшла працягу i адлюстравання ў матэрыялах іншых удзельнікаў канферэнцыі, але яго падыход дазваляе па-іншаму паглядзець на гістарычны працэс i яго асэнсаванне ў навуцы.

Іншыя аспекты нацыянальнай праблематыкі закранае артыкул М. Рэзніка „Гістарычная дзяржаўнасць i нацыянальны рух: чэшска-беларускае параўнанне”. Ёнпабудаваны на прынятым у навуцы „класічным” дзяленні нацыянальных рухаў на гістарычныя i негістарычныя. М. Рэзнік, зыходзячы з гістарычнай дзяржаўнай традыцыі абодвух народаў, праводзіць параўнанне на такіх крытэрах як 1) наяўнасць гістарычнай дзяржаўнасці на акрэсленай нацыянальнай тэрыторыі i яе характар у дачыненні да этнічна-нацыянальных рухаў, якія тут узнікаюць, 2) ступень дзяржаўнапраўнай пераемнасці гэтай традыцыі ў часе разгортвання нацыянальнага руху, 3) выкарыстальнасць i выкарыстанне тых традыцый у якасці гістарычных традыцый народа, 4) праблема гістарычнай i нацыяналь­най легітымацыі. Праводзячы супастаўленне беларускай i чэшскай сітуацыі, аўтар прыйшоў да высновы, што беларускі нацыянальны рух нельга аднесці да гістарычнага ці негістарычнага, яго неабходна разглядаць як переходную форму. Галоўным аргументам тут выступае той факт, што на дзяржаўныя традыцыі Вялікага Княства Літоўскага прэтэндуюць не толькі беларусы, але i літоўцы, і палякі.

Другі блок складаюць артыкулы, у якіх параўноўваецца беларускі i чэшскі нацыянальны рух канца XIX – пачатку XX ст. (Рышард Радзік, Аляксандр Смалянчук, Яўген Мірановіч), вызначаецца месца беларусаў у нацыянальна-вызваленчым руху іншых народаў Расійскай імперыі i робіцца спроба знайсці агульныя прычыны адставання беларускага руху на аснове аналізу статыстычных крыніц (Павел Церашковіч). Дапаўненнем да гістарычнага матэрыялу выступаюць мовазнаўчы i літаратуразнаўчы артыкулы, прысвечаныя выяўленню агульнага i спецыфічнага ў беларускім i чэшскім моўным пурызме (Сяргей Запрудскі) i высвятленню адлюстравання ў канцы XIX – пачатку XX ст. у літаратуры абодвух народаў ідэй нацыянальнага Адраджэння (Ірына Багдановіч). Сярод згаданых аўтараў вылучым P. Paдзіка i яго артыкул „Беларускі i чэшскі нацыянальны рух у XIX ст. (да 1914 г.): падабенства i адрозненне”. У ім польскі даследчык адзначае, што працэс фармавання грамадства нацыянальнага тыпу ў XIX ст. быў аб’ектыўным, хаця i меў рэгіянальную спецыфіку. Так, у Цэнтральнай i Ўсходняй Еўропе ён насіў культурны характар, у той час як у Заходняй Еўропе — палітычны. Менавіта нацыянальная ідэалогія перамагла ў гады Першай сусветнай вайны ідэалогію класавую, якая, тым не менш, пазней дамінавала ў Беларусі i Ўсходняй Украіне. Праводзячы параўнанне чэшскага i беларускага нацыянальных рухаў, Радзік указвае, што пачатак ix фармавання быў дастаткова аддеглым у часе: у першым выпадку — другая палова XVIII ст., у другім — толькі пачатак XX ст. Тым не менш, існавала і пэўнае супадзенне: дваранскія эліты абодвух народаў зыходзілі з палітычнага ўспрымання нацыі, а не апелявалі да этнічнай культуры большасці насельніцтва. Далейшае параўнанне Р. Радзік праводзіць па такіх параметрах, як моўная сітуацыя (супрацьстаянне чэшскай i нямецкай моў, у той час як беларуская успрымалася як пераходная паміж польскай i рускай), рзлігійны фактар (падтрымка ніжэйшым каталіцкім клерам чэшскага нацыянальнага руку i супраціў праваслаўных святароў узнікненню самастойнага бела­рускага народа, што прыводзіла ў тым ліку i да канфліктаў з каталікамі, якія сталі стваральнікамі беларускамоўнай літаратуры ў XIX ст.), палітычны фактар (паступовая лібералізацыя Габсбургскай імперыі на фоне ўзмацнення ціску ў Расіі). Зыходзячы з вышэй адзначанага, Р. Радзік прыйшоў да высновы, што беларусаў i чэхаў аб’ядноўвае, па-першае, той факт, што дваранства не стала носьбітам нацыянальнага руху, а па-другое, абодва рухі да пачатку Першай сусветнай вайны не імкнуліся да стварэння самастойнай дзяржавы. Адрозненне заключаецца ў тым, што 1) у Чэхіі меў месца чэшска-нямецкі эканамічны канфлікт, у той час як на беларускіх землях падобнага канфлікту не існавала, 2) гістарычная традыцыя ўласнай дзяржавы ў чэхаў была больш моцнай i заявіла пра сябе яшчэ ў дру­гой палове XVIII ст.

Трэці блок складаюць артыкулы, у якіх аналізуюцца ўмовы фармавання нацыянальнай ідэнтычнасці (Сяргей Токць, Андрэй Кіштымаў, Любаш Швец). Так, С.Токць разглядае сацыяльна-культурныя перадумовы развіцця беларуска­га нацыянальнага руху ў XIX – пачатку XX ст., засяроджваючы ўвагу на палітыцы Расійскай імперыі, асаблівасцяхфармавання польскай нацыі, аналізе ролі рымска-каталіцкай царквы. Пэўным дапаўненнем да гэтага з’яўляецца матэрыял чэшскага даследчыка Л. Швеца, які разглядае ўплыў русіфікацыі на нацыянальную свядомасць на землях былога Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XIX ст. Іншы фактар развіцця беларускага нацыянальнага руху — мадэрнізацыя — стаў прадметам вывучэння А. Кіштымава. Да гэтай групы матэрыялаў можна таксама аднесці i паведамленне Міраслава Коўбы, у якім даецца параўнанне адраджэнцкіх працэсаў у Беларусі, Маравіі і Македоніі, а так­сама Яраслава Шымава, які аналізуе ўплыў „моцных суседзяў” на развіццё нацыянальных працэсаў на беларускіх і славацкіх землях. Пагаджаючыся з агульнай ідэяй апошняга матэрыялу, неабходна адзначыць памылковасць некаторых сцвярджэнняў аўтара. Адно з ix — што ў 1918 г. перспектыва набыцця незалежнасці ўзнікла перад актывістамі славацкага нацыянальнага руху нечакана. 3 гэтым палажэннем нельга пагадзіцца, паколькі падзеі Першай сусветнай вайны прывялі да распаўсюджання меркавання аб неабходнасці стварэння адзінай чэхаславацкай дзяржавы, у якой славакі мелі б шырокую аўтаномію. Сведчаннем гэтага з’яўляецца падпісанне Кліўлендскай (кастрычнік 1915) i Пітсбургскай (травень 1918) дамоў. Гэтаксама памылкова Я. Шымаў адносіць да заслуг Г. Гусака пераўтварэнне ў 1969 г. ЧССР у федэрацыю. Закон аб федэратыўным статусе дзяржавы быў прыняты Нацыянальным схо­дам 27 кастрычніка 1969 г., калі кіраўніцтва партыяй па-ранейшаму ажыццяўляў А. Дубчак, а пасаду прэзідэнта займаў Л. Свобада.

Хацелася б асобна спыніцца на публікацыі A. Кіштымава „Уплыў працэсаў мадэрнізацыі на развіццё беларускага нацыянальнага руху ў XIX – пачатку XX ст.”. Аўтар вызначае мадэрнізацыю як працэс пераходу ад традыцыинага, аграрнага грамадства да сучаснага, індустрыяльнага (190) i датуе яе пачатак у сусветнай гісторыі XVI ст., а на беларускіх землях — другой паловай XVIII ст. На наш погляд, гэта спрэчны тэзіс, які прынамсі патрабуе аргументацыі. Калі выкарыстоўваць прыведзенае А. Кіштымавым азначэнне мадэрнізацыі, то можна сцвярджаць, што на тэрыторыі Беларусі яна найбольш поўна праявілася толькі пад час індустрыялізацыі 20-30-х г. XX ст. Гаварыць жа пра хуткія тэмпы мадэрнізацыі на беларускіх землях нават у XIX ст. не даводзіцца, бо тут фактычна адсутнічала буржуазія, заможныя сялянскія гаспадаркі былі нешматлікімі, гарадскія прадпрымальнікі ў асноўнай масе не былі беларусамі, памешчыкі выкарыстоўвалі паўфеадальныя метады працы ў маёнтках, адсутнасць жа сыравіннай базы прыводзіла да развіцця лёгкай, харчовай i апрацоўчай, a ніяк не цяжкай прамысловасці. Болын за тое, калі глядзець на гэты працэс шырэй, то трэба закранаць такія сферы, як сацыяльная i палітычная. У першай, як ужо адзначалася, фактычна не было слою буржуазіі, a працоўныя былі прадстаўлены пераважна ў сферы паслуг i на чыгунцы, у другой — адсутнічалі палітычныя партыі i назіралася існаванне нешматлікіх груповак, якія былі малаўплывовымі. Нельга пагадзіцца i ca сцвярджэннем A. Кіштымава аб колькасным i якасным недахопе даследаванняў па эканамічнай гісторыі Беларусь Адсутнасць у яго артыкуле спасылак на работы іншых (акрамя сябе) гісторыкаў па тэме яшчэ не азначае недахопу даследаванняў, хоць i метадалагічна недасканалых ці проста няпоўных. У першую чаргу тут варта згадаць публікацыі Міхася Біча. У артыкуле Кіштымава заўважаецца i спрошчанае бачанне сітуацыі, якое прыводзіць да ўзнікнення супярэчнасцяў у тэксце. Так, на с. 199 аўтар піша аб самадастатковасці эканомікі Беларусі ў пачатку 1910-х г. i ў якасці аргумента называв станоўчы баланс грузаабароту беларускай чыгункі, але не прыводзіць наменклатуру грузу, што падаецца нам недапушчальным. I сапраўды, гэты аргумент не спрацоўвае, бо ўжо на с. 206 Кіштымаў адзначае, што патрэбы ўнутранага беларускага рынку часткова забяспечваліся за кошт імпарту. У цэлым аўтар выстаўляе шмат тэарэтычных палажэнняў, зусім не падмацаваных дакументальнымі крыніцамі, што, на наш погляд, зніжае вартасць яго артыкула.

Наступны блок складаюць публікацыі, прысвечаныя аналізу першакрыніц i гістарыяграфіі. У артыкуле доктара Беластоцкага універсітэта Алега Латышонка падрабязна апісаны працэс дэканструкцыі i наступнай рэканструкцыі гісторыі беларускіх земляў, пачынаючы з „Летапісу 1446 г.” i заканчваючы ананімным выданнем 1863 г. „Разсказы на белорусскомъ наречии”. Умоўным працягам азначанай праблемы з’яуляецца матэрыял Генадзя Сагановіча, у якім прасочваецца ўплыў дзяржаўнай улады на гістарыяграфію і інтэрпрзтацыі мінулага Беларусі ад першай паловы XIX ст. да нашага часу.

Асобна можна вылучыць артыкулы Міхася Скоблы, Язэпа Янушкевіча, Міколы Іванова, прысвечаныя лёсу беларускіх палітычных i культурных дзеячаў у Чэхаславакіі (Ларысы Геніюш, Вацлава Ластоўскага, Тамаша Грыба), ix творчасці i поглядам на нацыянальнае развіццё. Да гэтай групы неабходна аднесці i артыкул Міхала Плаўца „Першыя кантакты чэхаславацкага i беларускага ўрадаў (1918— 1925)”. Аўтар, абапіраючыся на матэрыялы чэшскіх архіваў, паказвае, што распаўсюджанае меркаванне аб прыхільным стаўленні чэшскага кіраўніцтва да ідэі беларускай незалежнасці з’яуляецца памылковым. Ён адзначае, што станоўча ў гзтым пытанні выказваліся толькі прадстаўнікі сацыялістычных, камуністычнай i судэта-нямецкай партый, якія, аднак, абаранялі ў першую чаргу ўласныя інтарэсы. Разам з тым, М. Плавец зусім не зніжае той пазітыўнай ролі, якую адыграў чэхаславацкі ўрад у падтрымцы беларускага нацыянальнага руху ў ЧСР у міжваенны перыяд.

Шэраг выступленняў быў прысвечаны сітуацыі ў сучаснай Беларусь Так, Алена Тэмпер падрабязна разглядае два праекты беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці (генетычны i мадэрнізацыйны), што сталі канкураваць у 1990-я г. – пачатку XXI ст., а Маркус Гігер высвятляе сферу функцыянавання беларускай мовы ў сучасным грамадстве i праводзіць грунтоўныя параўнанні з ужываннем ірландскай мовы.

Выданне завяршаецца артыкулам беларускага даследчыка Захара Шыбекі, у якім зроблена заяўка на асэнсаванне гістарычнага вопыту беларусаў у XX ст. з пункту гледжання фармавання нацыянал-камуністычнай ідэалогіі. На пачатку аўтар робіць заўвагу, што феномен нацыянал-камунізму да гэтага часу спецыяльна не вывучаўся, а таму яго развагі будуць мець у пэўнай ступені гіпатэтычны характар. Тайм чынам, прэтэндуючы на ролю першаадкрывальніка, З. Шыбека пачынае з тэарэтычнага абгрунтавання праблемы. Але ўжо ў самым пачатку становіцца бачнай тэрміналагічная блытаніна i звязаныя з ей дзіўныя высновы. Напрыклад, што „камунізм узнік у першай палове XIX ст. i ўяўляў сабой рэакцыю нізоў на распаўсюджанне нацыяналізму элітамі грамадства зверху”, зыходзячы з чаго далей Шыбека ставіць знак роўнасці паміж камунізмам і „плебейскім ці сацыяльным нацыяналізмам” (398-399). У гэтай сувязі незразумела, што аўтар мае на ўвазе, калі гаворыць пра нацыяналізм у цэлым i яго характар ды формы ў прыватнасці. У артыкуле сустракаюцца такія азначэнні, як „плебейскі”, „арыстакратычны”, „сялянскі”, „сацыяльны” нацыяналізм, якія ніколі не ўводзіліся ў навуковы зварот, а таму патрабуюць ад аўтара канкрэтызацыі i дэфініцыі, чаго ў тэксце няма. Пасля тэарэтычных развагаў 3. Шыбе­ка пераходзіць да разгляду этапаў развіцця нацыянал-камунізму, дзе абапіраецца на фактычны матэрыял, i тут яго высновы выглядаюць больш праўдападобна. Разам з тым, з некаторымі выказваннямі нельга адназначна пагадзіцца. Напрыклад, што адной з мэтаў беларусізацыі было „выяўленне беларускіх талентаў з тым, каб потым ix выкасіць i расчысціць глебу для русіфікацыі” (404), ці што „менавіта бальшавізм з’яўляецца галоўнай прычынай празмернай дэнацыяналізацыі беларускага грамадства” (410).

У заключэнні неабходна адзначыць, што зборнік выдадзены на дзвюх мовах — чэшскай i рускай, кожны артыкул мае кароткае рэзюмэ. Большасць апублікаваных артыкулаў дэманструюць высокі навуковы ўзровень, i яны несумненна будуць цікавыя шырокаму колу спецыялістаў — гісторыкаў, этнографаў, літаратуразнаўцаў, мовазнаўцаў.

Мінск

Любоў Козік

---

[1] Артыкул у перакладзе на беларускую мову змешчаны ў гэтым нумары часопіса, гл. с 260-282. Гл. таксама беларускамоўную публікацыю ў „Пстарычным альманаху”, т. 12 (2006), с. 5-21.

Наверх

13—15 верасня 2004 г. у Маскве адбылася міжнародная канферэнцыя „Дзяржаўная самастойнасць Украіны і Беларусі і асноўныя тэндэнцыі асвятлення мінулага ўсходніх славян сусветнай навукай“, арганізаваная Інстытутам славяназнаўства РАН (Аддзелам усходняга славянства) разам з Расійскім Дзяржаўным гуманітарным універсітэтам. „Маторам“ мерапрыемства выступіў старшыня аргкамітэта Леанід Гарызонтаў — тагачасны загадчык згаданага аддзела, які ўсталяваў сталыя кантакты з калегамі з Беларусі і Ўкраіны і добра адчуў патрэбу падобнай сустрэчы. Сапраўды, за 15 гадоў пасля распаду Савецкага Саюза гуманітарныя навукі нашых краін перажылі якасныя змены. Між тым, яны настолькі аддаліліся адна ад адной, што ўяўленні пра гістарыяграфію суседняй дзяржавы, сфармаваныя звычайна на падставе выпадковых звестак, застаюцца імглістымі і аднабаковымі. Сітуацыю не мяняюць і асабістыя кантакты, бо як беларускія, так у яшчэ большай ступені і ўкраінскія гісторыкі за гэты час усталявалі больш сувязяў з польскімі ці нямецкімі калегамі, чым з расійскімі. На Захадзе з’явіліся цэнтры ўкраіністыкі ды беларусістыкі, тады як Расіі і ў гэтых адносінах няма чым пахваліцца. У такой сітуацыі канферэнцыя па гістарыяграфіі Беларусі і Ўкраіны адпавядала даўно наспелым патрэбам і абяцала быць плённай.

За тры дні працы было прадстаўлена каля 30 дакладаў даследчыкаў з 7 краін, у тым ліку з Італіі, Нямеччыны, Польшчы і Японіі. Гістарычная навука, ідэалогія і ўлада — вось асноўная праблематыка, разгляданая выступоўцамі, у тым ліку ў дакладах пленарнага паседжання, якія задалі тон далейшай працы канферэнцыі: „Нацыяналізацыя гісторыі ў сучаснай Украіне: ідэалогія, палітыка і навука“ Георгія Касьянава (Украіна), „Паміж уладай і нацыяй: гісторыя і гістарычная навука ў Беларусі“ Райнэра Лінднэра (Нямеччына), „У канфлікце з будучым: беларускія сацыяльна–палітычныя мадэлі і беларуская гістарычная рэальнасць“ Андрэя Кіштымава (Беларусь).

Асаблівая ўвага ў дакладах і дыскусіях аддавалася аналізу руска–украінскіх і руска–беларускіх сувязяў, што адпавядала і назве канферэнцыі. З Беларусі да ўдзелу ў ёй былі запрошаны Аляксандр Бендзін, былы выкладчык тэалагічнага факультэта ЕГУ (даклад „Праблемы этнічнай ідэнтыфікацыі беларусаў 60–х г. ХIХ — пачатку ХХ ст. у сучаснай беларускай гістарыяграфіі“), ужо згаданы Андрэй Кіштымаў і аўтар гэтай нататкі (даклад „Вялікае Княства Літоўскае і Рэч Паспалітая ў новай беларускай гістарыяграфіі“). Мы з Кіштымавым былі яшчэ супрацоўнікамі Акадэміі Навук, аднак тагачасны дырэктар Інстытута гісторыі М.Сташкевіч катэгарычна не дазволіў нам афіцыйнага выезду, таму давялося ўдзельнічаць у якасці прыватных асоб.

Адмыслова варта згадаць даклад А.Бендзіна, які прагучаў яўным дысанансам. Як беларускіх удзельнікаў форума, так і замежных беларусістаў ён прывёў у стан пэўнай разгубленасці. Паводле дакладчыка, беларуская ідэнтычнасць пачала выяўляцца толькі ў 1860–я г. (дзякуючы палітыцы віленскага генерал–губернатара Мураўёва! — Г.С.), калі беларусы сталі „пробуждаться как русский народ“. У плане нацыянальнага развіцця для беларусаў Бендзін адвёў дзве магчымасці — як натуральны „западнорусский проект“, і як анамальны „националистический“. Што да палітыкі русіфікацыі, якую праводзілі расійскія ўлады, то гэта, маўляў, проста „модернизация“ ў мэтах павышэння „конкурентоспособности“ грамадства. А ўласна беларускую этнічнасць, якую даўно даследуюць этнолагі, у разуменні Бендзіна, „сконструировало советское государство“!

Некарэктна было б пасля такога выступу перад сур’ёзнай аўдыторыяй кідацца і абвяргаць усе „адкрыцці“ аўтара, тым болей, што ў іх мала арыгінальнага, нават параўнальна з вялікадзяржаўніцкай міфалогіяй часоў любімага ім графа Мураўёва. Але нельга было не паказаць, што, беручыся за такую праблему, дакладчык не валодае і базавымі паняццямі, у прыватнасці не адрознівае этнасу ад нацыі і да т.п. Засталося, аднак, не зусім зразумела, навошта на сур’ёзную навуковую канферэнцыю быў запрошаны дакладчык такой кваліфікацыі. Магчыма, каб прадстаўляць іншую плынь беларускай гістарыяграфіі, неакадэмічную. Тады можна было б запрасіць некага з больш вядомых прадстаўнікоў выпешчанага цяперашняй уладай „заходнерусізму“. Бо асабіста я толькі на маскоўскай канферэнцыі і „адкрыў“ для сябе гісторыка А.Бендзіна. Ужо потым, пацікавіўшыся генеалогіяй падобных поглядаў, адшукаў яго публікацыі, у прыватнасці абароненую ім у 1989 г. дысертацыю „Деятельность компартии Белоруссии по идейно–политическому воспитанию студенческой молодежи в 1928—1937 гг.“, і больш зразумеў калегу. Прынамсі тое, чаму для яго абвяшчэнне суверэнітэту Беларусі азначала наступленне перыяду „этнонационалистической диктатуры“ ў сферы гістарычнай адукацыі (1991—1994), а ўсталяванне прэзідэнцкага рэжыму А.Лукашэнкі — „восстановлением плюрализма“. Моцна сумняюся, што выкладчыкі і студэнты БДУ, дзе спадар Бендзін цяпер працуе, могуць падзяляць меркаванне іх калегі наконт плюралізму.

Нягледзячы на гэты непрыемны эпізод, праца праходзіла ў спакойнай, талерантнай атмасферы, абмен меркаваннямі быў канструктыўны і дастаткова самакрытычны. На заключным пасяджэнні, прызнаўшы першы вопыт украінска–беларуска–расійскай канферэнцыі па гістарыяграфіі ўдалым, яе арганізатары і ўдзельнікі выказаліся за мэтазгоднасць правядзення наступных падобных форумаў. Прысвяціць іх можна было б, у прыватнасці, супастаўляльнаму аналізу гістарыяграфічных сітуацый і тэрміналогіі, якая выкарыстоўваецца сучаснай гістарычнай навукай у Беларусі, Расіі і Ўкраіне. Даклады ўдзельнікаў гэтай плённай сустрэчы запланавана выдаць у кніжным фармаце.

Мінск

Генадзь Сагановіч

14—16 кастрычніка 2005 г. у Брэменскім універсітэце прайшла міжнародная навуковая канферэнцыя „Гістарычная палітыка і калектыўная памяць у публічных дыскурсах у Цэнтральна–Ўсходняй Еўропе“. Арганізаваў яе Інстытут Усходняй Еўропы гэтага універсітэта, а фінансаваў Фонд Форда. У канферэнцыі ўдзельнічалі вучоныя з Нямеччыны, Беларусі, Літвы, Польшчы, Украіны, ЗША.

На пачатку выступілі арганізатары канферэнцыі Штэфан Гарштэцкі, Здзіслаў Краснадэмбскі, Рудзігер Рытэр з дакладам „Міф замест навуковага даследавання і калектыўная памяць у публічных дыскурсах“. Іх выступ задаў тон і напрамак усёй далейшай працы форума.

Першая секцыя канферэнцыі была прысвечана праблеме „Гістарычная палітыка пасля 1989 г. паміж пераадольваннем былога і пачаткам новага”. З дакладамі выступілі Штэфан Гарштэцкі (Брэмен; „Калектыўная памяць у Польшчы, Беларусі і Літве: да постмадэрнісцкага шанавання памяці?“), Мыкола Рабчук (Кіеў; „Перагляд таталітарнай спадчыны ў посткаланіяльнай краіне: з вопыту Ўкраіны пасля 1991 г.“), Павал Махцэвіч (Варшава; „Інстытут Нацыянальнай Памяці: польская мадэль пагаднення з таталітарным былым“), Арвідас Анушаўскас (Вільня; „Літоўскі рэсурсны цэнтр даследавання генацыду і супраціўлення“).

На другой секцыі абмяркоўвалася праблема „Канфлікты паміж месцамі памяці і фундаментальнымі міфамі: Цэнтральна–Ўсходняя Еўропа і яе адносіны да Расійскай Федэрацыі“. Выступілі Вільфрыд Ільге (Ляйпцыг; „Казакі–украінцы і/ці расійскае шанаванне памяці“), Дарус Сталюнас (Вільня; „Студзеньскае паўстанне 1863/1864 г. і яго вынікі як месцы памяці ў польскіх і літоўскіх дыскурсах“), Рудзігер Рытэр (Брэмен; „Рознае выкарыстанне гісторыі: Вялікае Княства Літоўскае ў палітычнай канцэпцыі беларускай «афіцыйнай» і «апазіцыйнай» гістарыяграфіі“), Гвіда Гаўсман (Кёльн; „Бітва пад Палтавай у расійскай і ўкраінскай памяці“).

Трэцяя секцыя была прысвечана праблеме „Другая сусветная вайна як вызначальная падзея калектыўнай памяці“. На ёй з дакладамі выступілі Рудзігер Рытэр („Агульнае ці асобнае шанаванне памяці? Аналіз культуры ўшанавання рухаў супраціву ў Польшчы, Беларусі і Літве“), Яўген Мірановіч (Беласток; „Беларускі рух супраціву ў перыяд Другой сусветнай вайны“), Марэк Ян Хадакевіч (Вашынгтон; „Перарваны ланцуг памяці: Усходняя памежная паласа, 1939—1947 г.“), Арунас Бубніс (Вільня; „Даследаванні Халакосту ў Літве“),  Штэфан Гарштэцкі („Даследаванні Халакосту  і яўрэйская спадчына ў параўнальным аглядзе“), Уладыслаў Грыневіч (Кіеў; „Расколатая памяць. Другая сусветная вайна ў гістарычнай свядомасці ўкраінскага грамадства“).

Чацвёртая секцыя называлася „Горад як месца памяці: агульная ці падзеленая карта ментальнасці?“. Асаблівасцю гэтай секцыі было тое, што абмяркоўвалі праблемы прадстаўнікі розных памежных гарадоў, якія ўдзельнічалі ў сумесным праекце (ён вёўся Інстытутам Усходняй Еўропы Брэменскага універсітэта). Са сваімі рэфератамі пазнаёмілі Станіслаў Стэмпень (Пшэмысль), Эльге Рындзевічутэ (Вільня), Вікторыя Серада (Львоў) і Вячаслаў Швед (Беларусь). Яны разгледзелі такія сюжэты, як спецыфіка гістарычнага развіцця памежных гарадоў, носьбіты гістарычнай памяці (насельніцтва гарадоў па этнасах),  гістарычная памяць у назвах вуліц, помніках гісторыі і культуры, мультыкультура і інтэрнацыяналізацыя памяці.

Агулам на канферэнцыі прагучала 19 рэфератаў. Іх абмяркоўвалі амаль усе ўдзельнікі. Гэта быў сапраўдны абмен думкамі вучоных розных краін. Матэрыялы канферэнцыі рыхтуюцца да выдання асобным томам на ангельскай мове ў 2006 г.

Горадня

Вячаслаў Швед

4—5 лістапада 2004 г. у старажытным польскім горадзе Торунь адбылася Міжнародная навуковая канферэнцыя „Беларусь у ХХ стагоддзі. У звязку культуры і палітыкі“ (Białoruś w XX stuleciu. W kręgu kultury i polityki). Яна ла­дзілася кафедрай міжнародных зносін факультэта гістарычных навук Універсітэта Мікалая Каперніка. Ініцыятарамі і ста­раннымі арганізатарамі канферэнцыі сталі выкладчыкі уні­версітэта доктар Дарота Міхалюк, прафесар Станіслаў Александровіч і прафесар Збігнеў Карпусь. У прывітальным слове ўдзельнікам канферэнцыі прарэктар універсітэта прафесар Анджэй Радзіміньскі адзначыў важнасць узнятай тэмы для навукоўцаў не толькі Беларусі і Польшчы, але і многіх іншых краін Еўропы. Гэтую думку падтрымаў прафесар Збігнеў Карпусь, які ачольваў працу самай першай часткі канферэнцыі. Ранішняе паседжанне было абмежавана двума да­кладамі, але менавіта яны сталі загалоўнымі і вызначылі танальнасць усёй канферэнцыі. Першым прагучаў даклад доктара гістарычных навук Алеся Смаленчука „Ліцвінства, заходнерусізм і беларуская ідэя ХIХ — пачатку ХХ ст.“. Кандыдат гістарычных навук Андрэй Кіштымаў сваю тэму пры­свяціў таксама стасункам рубяжа двух стагоддзяў „Битва двух капиталов? Роль российского и польского капиталов в развитии экономики Беларуси XIX — начала XX века“. На працягу першага дня канферэнцыі адбыліся яшчэ тры паседжанні, якімі кіравалі, змяняючы адзін аднаго, прафесар Войцэх Матэрскі, прафесар Яўген Мірановіч i доктар Юры Туронак. Большая частка дакладаў гэтага дня была прысвечана гісторыі міжваеннай Беларусі. Даследаванні Станіслава Рудовіча „Беларусы ў часе Першай сусветнай вайны: цяжкі старт у ХХ ст.“, Сяргея Токця „Беларуская інтэлігенцыя ў нацыянальным руху ў першай палове ХХ ст.“, Валянціны Лебедзевай „Тэрытарыяльнае пытанне ў беларуска–ўкраінскіх адносінах на этапе станаўлення дзяржаўнасці (1918—1919)“, Дароты Міхалюк „Мяжа паміж Беларускай Народнай Рэспуб­лікай і Украінскай Народнай Рэспублікай у 1918 на мапах сумеснай камісіі па справах размежавання“,  Алега Латышонка „Дзяржаўная сімволіка Беларускай Народнай Рэспублікі“, Рыгора Лазько „Беларуска–савецкія перамовы ў 1920 г.“, Яўгена Мірановіча „Праблема беларускай меншасці ў II Рэчы Паспалітай на форуме Лігі Нацый у 20-х гадах мінулага стагоддзя“, Андрэя Чарнякевіча „Партрэт на фоне інтэр’ера: штодзённае жыццё беларускага дзеяча ў Гродне 1909—1939“ яскрава даказалі актуальнасць абранай тэмы і засведчылі добрыя вынікі працы цэлай плеяды вучоных. Сенсацыйна прагучалі даклады прафесара Дзмітрыя Ліна „Демографические процессы в Беларуси в ХХ веке“ і прафесара Рышарда Радзіка „Фармаванне сучаснай беларускасці ў ХХ ст.“. Узорам крыніцазнаўчай дасведчанасці стаў даклад вядомага ва Ўкраіне архівіста, прафесара Ірыны Мацяш „Дакументы па гісторыі Беларусі ХХ ст. ва ўкраінскіх архівах“. Па выніках дакладаў першага дня адбы­ліся дыскусіі, у якіх вы­ступілі многія з удзельнікаў канферэнцыі, а таксама аспіранты і студэнты Універсітэта Мікалая Каперніка.

Секцыямі другога дня канферэнцыі кіравалі доктар Д. Мі­халюк, прафесар Р. Радзік, доктар А. Смалянчук. Тэма міжваеннай Беларусі мела працяг у ранішняй секцыі 5 лістапада. Прафесар З. Карпусь выступіў з дакладам „Прызыў у вайсковыя атрады, арганізаваны Беларускай вайсковай камісіяй“, маладая вучоная з Украіны В.Ямкова на падставе архіўных крыніц і ўласнага асэнсавання бліскуча выступіла па тэме „Узаемаадносіны і супрацоўніцтва ўкраінскай і беларускай эміграцыі ў Чэхаславакіі ў 1920—1930–х гадах“. З навуковай дакладнасцю і вялікай павагай да беларусаў прагучалі вы­ступленні вучоных з Каўнаса Аўшры Юрэвічутэ („Беларускія вайсковыя часткі ў літоўскай арміі 1918—1923“) і Альгіса Маркунаса („Ваенная і грамадская дзейнасць падпалкоўніка Аляксандра Ружанцова ў Літве і эміграцыі (1919—1966)“). Некалькі дакладаў былі прысвечаны тэме беларускіх стасункаў у часе Другой сусветнай вайны і ў паваенныя гады. Юры Туронак распавёў пра дзейнасць групы Фабіяна Акінчыца ў Берліне ў 1939—1943 г., прафесар Войцэх Матэрскі — пра праблемы Беларусі ў дыпламатычных перамовах Арганізацыі Аб’яднаных Нацый (1944—1945), кандыдат гістарычных навук Анатоль Вялікі — пра станаўленне беларуска-польскай мяжы пасля Другой сусветнай вайны (1944—1945), доктар Міраслаў Голан выступіў з дакладам „Да слова аб польска–савецкіх стасунках“.

На другі дзень прагучала некалькі дакладаў на тэму культуры і адукацыі Беларусі ў ХХ ст., хоць трэба сказаць, што гэтая тэма не стала дамінавальнай на дадзенай канферэнцыі. Алена Глагоўская выступіла з дакладам „Беларуская культура ў міжваенны перыяд“ і ўвяла ў навуковы ўжытак многа новых крыніц і фактаў. Аўтар гэтых нататак зрабіла спробу сістэматызацыі крыніц па гісторыі беларускай літаратуры 20–х — 30–х г. Мар’ян Семаковіч даследаваў малавядомыя старонкі асветнай палітыкі польскіх уладаў у дачыненні да беларускай меншасці ў II Рэчы Паспалітай. Віталь Скалабан, даклад якога быў успрыняты з асаблівай цікавасцю, зрабіў вельмі важкі ўнёсак у даследаванне тэмы „Дзяржава і культура ў паваеннай Беларусі (1945—1953)“. Неабыякавымі засталіся ўдзельнікі канферэнцыі да паведамлення даследчыцы з Барнаула (Расія), якая вывучае гісторыю беларусаў на Алтаі.

Адным з апошніх выступіў на канферэнцыі прафесар Станіслаў Александровіч, хоць у праграме яго даклад быў пазначаны першым. Яго тэма „Як пісалася гісторыя Беларусі ў ХХ ст.“ прагучала як грунтоўнае падсумаванне гістарычных да­следаванняў, як неабходны заключны акорд самой канферэнцыі і як запрашэнне да працягу навуковай гаворкі. Падвядзенне вынікаў было зроблена намаганнямі Збігнева Карпуся і Дароты Міхалюк.

На завяршэнне трэба адзначыць высокі ўзровень арганізацыі ўсіх мерапрыемстваў, якія праходзілі ў рамках Міжнароднай навуковай канферэнцыі, волю яе арганізатараў, адмысловае ўладкаванне побыту ўдзельнікаў. Словы асаблівай удзячнасці ўдзельнікаў канферэнцыі Дароце Міхалюк, Збігневу Карпусю, Станіславу Александровічу і рэктарату Універсітэта Мікалая Каперніка ў Торуні.

Ганна Запартыка

Język a tożsamość na pograniczu kultur / Pod red. E. Smułkowej i A. Engelking. Białystok, 2000. 257 s. (Prace katedry kultury białoruskiej Uniwersytetu w Białymstoku, 1)

Праца ўяўляе сабой зборнік матэрыялаў аднайменнай канферэнцыі, якая праводзілася ў канцы лістапада 1998 г. на кафедры беларускай культуры універсітэта ў Бела­стоку. У канферэнцыі прынялі ўдзел навукоўцы з Польшчы і Беларусі: у зборніку прадстаўлена 6 аўтараў з Беластоцкага універсітэта і 6 з кафедры беларускай культуры Гарадзенскага універсітэта, 5 аўтараў з Польскай Акадэміі Навук (пераважна з Інстытута славістыкі) і 5 з Варшаўскага універсітэта; апрача таго, удзельнічалі навукоўцы з Мінска (5 аўтараў з розных інстытутаў Нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі і 3 даклады ад БДУ, а таксама 3 аўтары з іншых устаноў Мінска), 2 аўтары з Апольскага універсітэта (Верхняя Сілезія), па адным аўтары з універсітэтаў Берасця, Гданьска і Любліна. Канферэнцыя аб’яднала сацыёлагаў, этнографаў (спецыялістаў па культурнай антрапалогіі), мовазнаўцаў, гісторыкаў, якія засяродзілі сваю ўвагу пераважна на часах ад XIX ст. да сучаснасці.

Зборнік складаецца з трох тэматычных раздзелаў. Два першыя: «Беларусь і памежжа» і «Параўнальныя і тэарэтычныя кантэксты» змяшчаюць рэфераты (г.зн. тэзісы) і даклады ўдзельнікаў канферэнцыі. У трэцім раздзеле друкуюцца матэрыялы дыскусіі, якія ўдакладняюць пазіцыі аўтараў. Напрыканцы выдання пададзены кароткія заўвагі пра аўтараў, з якіх можна даведацца таксама і пра кола іх навуковых зацікаўленняў.

У першы раздзел увайшлі працы, прысвечаныя моўнай ды этнакультурнай асіміляцыі беларусаў і кшталтаванню сярод іх нацыянальнай самасвядомасці і нацыяналізму. У фокусе даследчыкаў знаходзіцца ўся Беларусь ці асобныя яе заходнія рэгіёны, перш за ўсё Падляшша / Беласточчына. Другая частка зборніка месціць у асноўным тэарэтычныя даклады пераважна лінгвістычнага ці сацыялінгвістычнага характару, непасрэдна не звязаныя з Беларуссю.

У шэрагу прац падаюцца вынікі сацыялагічных абследаванняў на Беларусі. С. Яцкевіч (23—26) аналізуе да­дзеныя розных апытанняў 1990–х г. сярод студэнцтва і настаўніцтва Берасцейшчыны, Гарадзеншчыны і Беласточчыны, у якіх рэспандэнтаў прасілі вызначыць фактары страты ці захавання роднай мовы беларусамі. Л. Навуменка (60–70) даследавала ўяўленні беларусаў аб значэнні ўласнай этнічнай прыналежнасці і месца роднай мовы сярод іх. Яна прыйшла да высновы, што беларуская мова займае ў такіх уяўленнях зусім не вядучае месца (за выключэннем прафесіяналаў–беларусістаў) і не абумоўлівае кшталтаванне пазітыўнай этнічнай ідэнтычнасці. Гэтая тэма знаходзіць развіццё ў дакладзе С. Запрудскага і Г. Лаўжаля (129—133), дзе аналізуюцца матэрыялы апытання мінскіх студэнтаў па праблеме жыццёвасці беларускай і расійскай супольнасцяў і іх моў на Беларусі. Вынікі гэтага апытання ўжо публікаваліся аўтарамі ў 1998 г., цяпер падаецца іх наступная частка.

Этнастатыстыка заўжды з’яўляецца важным чыннікам фармавання нацыянальнай свядомасці, што робіць яе аб’ектам маніпуляцый і злоўжыванняў з боку ўлад. Таму нядзіва, што рэпрэзентацыя беларускай этнічнасці ў даўнейшых статыстычных крыніцах цікавіць даследчыкаў. П. Церашковіч (11—16) аналізуе этнамоўнае і канфесійнае самакрэсленне стракатага насельніцтва Падляшша (трох паветаў Гарадзенскай губерні) у другой палове XIX— пачатку XX ст. Крыніцай яму служаць парафіяльныя спісы, сабраныя ў 2–й палове 1850–х г. з ініцыятывы П. Кепена, а таксама матэрыялы вядомага агульнарасійскага перапісу 1897 г. Даволі высокі ўзровень самасвядомасці беларусаў Падляшша (каля 35—32% ад усяго насельніцтва) аўтар тлумачыць як параўнальна высокім узроўнем пісьменнасці, так і эфектам памежжа, калі ў кантакце з іншым этнасам уласная этнічная прыналежнасць адчувалася мацней. Шырэй гэтая тэма раскрываецца ў дакладзе С. Токця (101—114), які дае падрабязны агляд шырокага кола этнастатыстычных матэрыялаў па Гарадзенскай губерні за XIX— пачатак XX ст. Да сярэдзіны XIX ст. улады былі не ў стане прафесійна вызначыць этнаструктуру насельніцтва і не мелі дзеля гэтага ясных і дакладных крытэрыяў (103). Звычайна, арыенцірам служыла веравызнанне, аднак з сярэдзіны 1860–х г. погляды царскага ўрада на прыроду этнічнасці мяняюцца. Крытэрыем вызначэння беларусаў становіцца іх моўная і этнаграфічная спецыфіка. Таму пачынаючы з 1860–х г. у афіцыйнай статыстыцы фігуруе тэрмін «беларусы» (108), а губернскія чыноўнікі нават выкрэсліваюць тэрмін «заходнерусы» ў справаздачах сваіх мясцовых падначаленых і замяняюць яго тэрмінам «беларусы» (107). Такім чынам, з канца 1860–х г. гэты тэрмін свядома ўкараняецца царскімі ўладамі ў заходніх губернях, дзе перад тым ён быў амаль невядомы. Аўтар адзначае, што афіцыйная акцэптацыя беларусаў зрабілася фактарам станаўлення нацыянальнай ідэі і ўзростам самасвядомасці сярод беларусаў (108).

Увага шэрагу аўтараў засяродзілася на кірунках і чынніках фармавання беларускай этнічнасці. Я. Мірановіч (51—55) разглядае працэс кшталтавання нацыянальнай свядомасці праваслаўных жыхароў Беласточчыны з пасляваенных часоў. Ён падкрэслівае ролю ў гэтым працэсе праваслаўнага вызнання, якое ў каталіцкай Польшчы захавала асобнасць беларусаў і перашкаджала іх поўнай асіміляцыі. Аднак аўтар сумняецца, ці далучаў гэты фактар да беларускай свядомасці, і мяркуе, што ён спрыяў хутчэй тварэнню «палякаў праваслаўных», г. зн. часткова асіміляванай (паводле мовы) супольнасці. Праваслаўная царква на Падляшшы засталася цалкам індыферэнтнай да беларускай ідэі, а мова (мясцовы беларускі дыялект) у пасляваенны час страціла сваё значэнне як сродак нацыянальнай ідэнтыфікацыі. В. Лабачэўская (32—37) даследуе стан нацыянальнай свядомасці ў асяроддзі гуманітарнай інтэлігенцыі Беларусі, найбольш заангажаванай на мяжы 1980–х — 90–х г. у працэсы нацыянальнага адраджэння. Яе ўвагу прыцягнула этнічна небеларуская частка гэтага асяроддзя, якая ў тыя часы перайшла, вымушана ці свядома, да карыстання (поўнага ці частковага) беларускай мовай і ўтрымала яе нават і пры лукашэнкаўскім рэжыме. Аўтарка тлумачыць гэты пераход разбурэннем імперскай савецкай свядомасці, досыць эфемернай і абстрактнай, і фармаваннем замест яе нацыянальнай свядомасці, больш устойлівай і індывідуальнай. Гэта дазваляе ёй разглядаць нацыятворчы працэс як інтэграцыю рознаэтнічных элементаў вакол аднаэтнічнага ядра ў этнакультурную супольнасць праз мову і іншыя фактары нацыянальнай свядомасці (34). Высновы аўтаркі супадаюць і меркаваннем В. Вярэніча (115), які на прыкладзе „крэсовай пальшчызны“ паказвае кшталтаванне польскай нацыянальнай свядомасці не толькі сярод этнічных палякаў, але таксама літоўцаў і ўсходніх славян, што на працягу некалькіх апошніх стагоддзяў служылі крыніцай папаўнення польскай нацыі за межамі Польшчы (115—128). У адрозненне ад Украіны, дзе супольнасць крэсовых палякаў складвалася пераважна за кошт міграцыі з карэннай Польшчы (118—122), на Беларусі яе фармаванне (122—125) ішло амаль выключна шляхам паланізацыі беларускай і літоўскай шляхты ды мяшчанства (124). Гэтая тэма знаходзіць далейшае развіццё ў другой частцы зборніка, дзе А. Садоўскі (186—201) аналізуе моўныя прыхільнасці палякаў, што жывуць за межамі Польшчы — на Беларусі, Украіне, Румыніі і ў Казахстане. Шмат іншых аўтараў у зборніку таксама даследуюць ступень захвання польскай мовы ў асяродках палякаў на Украіне (К. Фяляшка, 142—151; У. Галяхоўска, 152—154; С. Рудніцкі, 177—179) і Беларусі (Г. Энгелькінг, 17—22).

Асабліва пільна, з улікам падставовай навуковай літаратуры Беларусі і Польшчы, працэс фармавання ў беларусаў нацыянальнай самасвядомасці разгледжаны Р. Радзікам (71—82). Ён канстатуе: нацыянальная свядомасць у беларускага сялянства напачатку не была сфармаванай, што тыпова для аграрных этнасаў, чыя салідарнасць і пачуццё еднасці не працягваецца далей за вёску ці парафію (73—74). Сваю родную мову беларусы трактавалі толькі як інструмент, сродак зносін, а не як сімвал этнічнасці, нацыянальную вартасць. Таму пры змене сацыяльнага асяроддзя яны з лёгкасцю паддаваліся асіміляцыі і пры пераездзе ў горад ахвотна пераймалі мову горада, паколькі яна мела больш прэстыжу, палягчала інтэракцыю ў новым асяроддзі і спрыяла сацыяльнаму ўздыму. Аўтар падкрэслівае, што такі пераход адбываўся негвалтоўна (73), пры сацыяльных зменах. Змена мовы заўжды адбываецца пры міграцыі вяскоўцаў у горад, аднак спецыфіка Беларусі палягае ў тым, што мова вёскі і мова горада былі розныя. Але гарадская мова не ўспрымалася беларускім селянінам як нацыянальна чужынная яму. Расійская мова ў савецкія часы мела для яго інакшы сацыяльны і культурны статус, але не нацыянальны. Таму і змена мовы з беларускай на расійскую не трактавалася ім у катэгорыях здрады сваёй этнічнасці (74). Расійская мова ўспрымалася беларускім сялянствам як сродак шырэйшай, супралакальнай камунікацыі, сродак, які далучаў яго да больш высокай культуры — культуры горада і савецкай дзяржавы, да багатай расійскай літаратуры (77).

Фактычна, мадэрнізацыя, як заўважае Р. Радзік, прыйшла на Беларусь не разам з нацыяналізмам, які фармаваў нацыю на грунце адзінай нацыянальнай мовы, а замест яго, праз бальшавіцкую ідэалогію і савецкую дзяржаўнасць, носьбітам чаго выступала расійская мова (76). У выніку, менавіта савецкасць (а не нацыяналізм) сфармавала мадэрнізаванае грамадства на Беларусі, што, як слушна мяркуе аўтар, і адрознівае беларусаў ад іншых еўрапейскіх нацый (76). Адпаведна гэтаму, у савецкі час склалася дэфармаванае адчуванне беларускім селянінам і ўласнай этнічнасці. Беларускасць і Беларусь у яго светаадчуванні ўваходзіла ніжэйшым і менш каштоўным складнікам у пачуццё вялікай савецкай айчыны, якая і была ўласна айчынай беларускага сялянства (74). Беларуская мова зрабілася ў такім разе прыкметай лакалізму і адсталасці (76), ніжэйшай мовай, якой не варта размаўляць (78). Савецкасць пераадолела лакалізм сялянскай самаідэнтыфікацыі і замкнёнасць традыцыйнай сялянскай культуры (74—75), а расій­ская мова адкрыла перад ім магчымасці для сацыяльнага ўздыму і руху па неабсяжнай савецкай імперыі (77). Гэта тлумачыць тую моцную настальгію па савецкіх часах, якая праявілася пасля разбурэння СССР (75), а таксама і моцную прыхільнасць да расійскай мовы, што выявілася ў беларусаў (як вясковых, так і гарадскіх) у 1990–я г. Разрыў сувязяў з Расіяй і абніжэнне статусу расійскай мовы адсякала масы ад гэтых вартасцяў, а ўздым беларускай мовы здаваўся вяртаннем да ізаляванасці і прымітывізму вясковага жыцця. Расійская мова зрабілася мовай настальгіі збяднелых саветызаваных масаў па былым камуністычным дабрабыце і парадку (77), а беларуская мова — мовай дэмакратаў і незалежнасці, што прынесла ім збядненне, мовай вартасцяў, канфліктных з савецкасцю (78). Гэта выклікала негатыўнае стаўленне да беларускай мовы ў часы нядаўняй беларусізацыі і ўхвалу лукашэнкаўскіх захадаў супраць беларускай мовы (у т. л. і рэферэндума па мове). Такая выснова відавочна вынікае з матэрыялаў аўтара.

Разам з тым Р. Радзік адзначае і павярхоўнае засваенне расійскай мовы на Беларусі, сведчаннем чаго можа служыць трасянка — мяшаная мова з рускіх слоў на глебе беларускай фанетыкі і часткова марфалогіі (75—76). Ра­сійская мова не зрабілася для беларусаў мовай нацыянальнага самавыяўлення, а засталася толькі сродкам здабыцця матэрыяльна–цывілізацыйных вартасцяў, транслятарам культурных, інтэрнацыянальных здабыткаў (77). Найбольш вартая літаратура, што ствараецца на Беларусі, паўстае на беларускай мове (79), тады як мясцовая расійскамоўная літаратура не знаходзіць цікавасці на Беларусі і наогул не заўважаецца ў Расіі. Аўтар падкрэслівае, што расійская мова нясе вартасці, якія падпарадкоўваюць Беларусь Расіі. Яна адлучае беларусаў ад іх шматвяковай гісторыі ў рамках ВКЛ і РП, супрацьпастаўляе палякам як чужым і яднае з расійцамі як сваімі, але ў апошнім выпадку пакідае Беларусі ролю расійскамоўнай правінцыі (77). Сучасныя беларусы паводле сваёй культуры належаць больш да Ўсходу, чым да Захаду, таму беларуская літаратура, што натхняецца празаходнімі вартасцямі і творыцца вузкім колам інтэлектуалаў–нонканфармістаў, застаецца незапатрабаванай шырокімі масамі (79). Для цяперашняй гарадской моладзі заходнія ўплывы ідуць з Усходу, з Масквы і Пецярбургу, што тым самым пашырае базу расійскага моладзевага слэнгу на Беларусі (76).

Тэма, закранутая Р. Радзікам, знаходзіць працяг у да­кладзе Э. Смулковай (90—100), дзе разглядаецца моўная сітуацыя на Беларусі. Ёй уласцівы рысы білінгвізму і дыгласіі, што ў культурным плане прадугледжвае не столькі бікультуральнасць, колькі дыэтнію (тэрмін Дж. Фішмана), пры якой дзве культуры зліты ў гарманічны сімбіёз. Аўтарка адзначае глыбокае і даўняе пранікненне ў беларускую культуру элементаў польскай і расійскай культуры, што прывяло да ўтварэння супольнай дыэтнійнай культуры (96—97). Беларусы рознымі спосабамі ўцягваюцца ў лінгвакультурную сферу расейшчыны: ад праваслаўнай царквы да амерыканскай масавай культуры, транслятарам якой на Беларусь выступае расійская мова (97—98). Родная мова ўсё больш і больш губляе сваю функцыю ідэнтыфікацыі беларускай этнічнасці, паколькі ўсё большая частка беларусаў страчвае здольнасць эфектыўна валодаць ёю і пераходзіць на расійскую мову ці на яе сурагат — трасянку. Таму чыннікі, інакшыя за мову, пачынаюць служыць крытэрыямі вызначэння беларускай этнічнасці (98—99). Беларуская сітуацыя знаходзіць шмат агульнага з кашубамі і лужычанамі (гэта адзначыў у дыскусіі Я. Мірановіч, 227—228) — двума малалікімі заходнеславянскімі этнасамі, што развіваюцца ў сферы дамінацыі іншых моў: кашубы — польскай, лужычане — нямецкай. Аднак тэндэнцыі развіцця гэтых этнасаў цяпер розныя, як указваюць у сваіх дакладах Г. Папоўска–Таборска (171—176) аб кашубах і Е. Жатэльска–Фяляшка (180—185) аб лужычанах. Вартасць захавання і развіцця мінарытарных моваў і мясцовых дыялектаў для творчай самарэалізацыі носьбітаў гэтых моў падкрэслівае ў сваім дакладзе Г. Цыхун (134—141).

Некалькі рэфератаў у зборніку прысвечаны старабеларускаму перыяду, аднак яны напісаны, на жаль, спехам і павярхоўна, таму прымаць іх да сур’ёзнага разгляду не выпадае. А. Краўцэвіч (27—31) эскізна абмалёўвае асноўныя фактары і кірункі развіцця беларускага этнасу за паўтара тысячагоддзя, аднак фармулёўкі яго негрунтоўныя і стылістычна неахайныя. А. Семянчук (83—89) разглядае самасвядомасць аўтараў пісьмовых твораў Беларусі ХVI—ХVII ст. Ужо напачатку XVI ст. яна знаходзіць праявы дэнацыяналізацыі беларускай шляхты і інтэлектуальнай эліты (84) і тлумачыць гэта ўзрастаннем у ВКЛ ролі жамойцкай (балцкай) шляхты (яна лічыць гэта літуанізацыяй) і распаўсюджаннем лацінскай ды польскай мовы і культуры. На яе думку, сапраўдная нацыянальная і гістарычная свядомасць існавала ў беларусаў у XIV—XV ст., калі ў краіне панавала праваслаўна–візантыйская культура (84) і ішоў «натуральны» працэс «рутэнізацыі этнічна літоўскай шляхты» (85). Аўтарка заяўляе, што яна аналізуе сярэднявечныя навуковыя легенды як крыніцу інтэгруючага нацыянальнага міфа (83—84), але здаецца, што яна хутчэй творыць новы міф, пераносячы сучасныя ўяўленні аб нацыянальнасці на старажытную эпоху. Ва ўсялякім выпадку, матэрыял для сваіх аргументаў яна бярэ часта з выпадковых і другаступенных крыніц.

Некаторыя рэфераты ў зборніку маюць публіцыстычны характар ці напісаны наспех або павярхоўна. Як гэта зрабілася тыпова для падобных канферэнцыйных выданняў, у тэксце многіх дакладаў шмат дробных памылак і хібаў, большасць з якіх застаецца на сумленні аўтараў, што прыслалі неахайны ці неадрэдагаваны матэрыял. Часам чытач можа сутыкнуцца з адкрытай непісьменнасцю, як напрыклад: больш часта стустракаючыяся … значэнні (62); этнадыфірынцыруючых прыкмет (67) — і гэтак піша кандыдатка навук з НАНБ! І пра што — пра шанаванне роднай мовы! Але ў цэлым зборнік атрымаўся цікавы. Ён бу­дзе карысны перш за ўсё тым, хто даследуе этнанацыянальныя працэсы ў славянскім свеце і сацыялінгвістычныя аспекты функцыянавання і ўзаемадзеяння славянскіх моў.

Ігар Клімаў

Мінск

Наверх

У жанчын няма сваёй гiсторыi. Амаль усе вялiкiя мысляры ад часоў Арыстоцеля адмаўлялi жанчыне ў гiстарычнай свядомасцi, у здольнасцi да надасабовага, гiстарычнага пункту гледжання. Калi б у свеце панаваў выключна жаночы пачатак, гiсторыi б не было, — лiчыў Мікалай Бярдзяеў. Не дзiўна, што новая навуковая галiна, якая можа вярнуць жанчынам хоць крыху гiсторыi, цi вярнуць у гiсторыю жанчын (паводле пiянеркi новага кiрунку Джаан Келi–Гадол), пачала фармавацца ў заходняй акадэмiчнай прасторы пад уздзеяннем фемiнiстычнага руху ў 1960–х г.

Гiсторыя жанчын (не ў выглядзе жыццeапiсанняў вядомых палюбоўнiц цi славутых каралеў, а як наданне жаночаму вопыту гiстарычнай перспектывы) патрабавала крытычнага перагляду самой метадалогii гiстарычнага даследавання, а таксама тых рэпрэзентатыўных мадэляў, якiя ўлiчваюць толькi мужчынскi вопыт. Гэта прывяло да распрацоўкi сутнасна новых гiстарычных катэгорыяў: гiсторыi рэпрадукцыi, гiсторыі сэксуальнасцi, гiсторыі будзённасцi. Рэканструяванне жаночага вопыту як асобнай версiі гісторыі атрымала назву «herstory» («яе–гiсторыя»), у процiвагу да «history» («яго-гiсторыi»). Паступова гэта прывяло да неабходнасцi пераасэнсавання самой дысцыплiны. Паставiўшы пад сумненне традыцыйны падзел жыцця на сферы прыватнага і публiчнага, вучоныя падышлi да пытання, што прызнаецца «гiсторыяй», а што не, i чаму.

Як вядома, гiсторыя падзяляецца на перыяды у адпаведнасцi з войнамi i рэвалюцыямi. Але там, дзе прымалiся рашэннi пра вайну ці мiр, жанчын няма. Цi значыць гэта, што яны па-за гiсторыяй? П’ер Бурдзье, распрацаваўшы тэорыю панавання ў сімвалiчнай сферы, паказаў, якім чынам тыя, хто мае доступ да iнструментаў «вытворчасцi рэчаiснасцi» (летапiсцы, гiсторыкi, юрысты, сацыёлагi, псiхолагi i г.д.), фармуюць і робяць легiтымнымi пэўныя версіі таго, што адбываецца. У жанчын амаль няма пiсанай гiсторыi (кнiга французкiх даследчыц — i ўдзельнiц нашай канферэнцыi — Ан Рoш i Мары–Клод Таранжэ, напрыклад, завецца «Тыя, якiя не пiсалi»). Часта яны былі проста непісьменныя. А той, хто не мае доступу да вытворчасцi сімвалiчнага панавання, не можа стварыць і легiтымiзаваць сваю версiю. Таму новы падыход прадугледжвае вывучэнне гiсторыi наогул «з iншага пункту гледжання», перагляд яе дыскурсiўных асноў.
У такiм навуковым кантэксце Цэнтр гендэрных даследаванняў Еўрапейскага гуманiтарнага унiверсiтэта (Мiнск) сумесна з праграмай «Гендэр і культура» Цэнтральна–Еўрапейскага унiверсiтэта (Будапешт) і Institutum Studiorum Humanitatis (Любляна) пры падтрымцы Фонда Макартураў і Iнстытута адкрытага грамадства арганiзаваў канферэнцыю «Ад Гiсторыi да гiсторыi: гендэрны падыход да гiстарычнай навукi ў краiнах пераходнага перыяду». На ўдзел у ёй з 22 краiнаў свету прыйшло больш за 200 заявак. На 12 панэлях трохдзённага форуму, што адбыўся 30 верасня — 2 кастрычніка 1999 г., прагучала 63 даклады. Некалькі панэляў былі спецыяльна прысвечаны пераасэнсаванню гісторыі: «Перапісваючы гісторыю жанчын», «Наратыў і вусная гісторыя», «Палiтыка культурнай памяці», «Фемінізм да фемінізма», «Праблемы выкладання жаночай і гендэрнай гісторыі»; некаторыя тычыліся гісторыі будзённасці: «Сям’я, традыцыя, рэлiгiя», «Права і маргiнальнасць». На некалькіх панэлях разглядаліся падзеі ХХ ст. («Вайна і супрацiў ва Усходняй і Цэнтральнай Еўропе», «Міграцыя»), а таксама гісторыя сучаснасці («Ад сацыялізма да транзітыўнага грамадства»).

Уражвала багацце ўзнятых пытанняў і глыбіня дакладаў. Вызначылася некалькі галоўных тэм, адной з якіх стала праблема памяці, яе выратавання і канструявання ў грамадствах, што перажылі вялікія страты ў войнах і рэвалюцыях. Краналіся таксама пытанні ідэнтычнасці, новых вобразаў маскуліннасці і жаноцкасці на постсавецкай публічнай прасторы.

Канферэнцыя выклікала міжнародную цікавасць як першы ва Усходняй Еўропе міжнародны навуковы форум па жаночай/гендэрнай гісторыі. Для некаторых беларускіх удзельнікаў і гасцей яна адкрыла, паводле іх уласных прызнанняў, новы свет нетрадыцыйнага падыходу да мінулага. Вучоныя адказвалі на адны пытанні і ставілі новыя, наладжвалі прафесійныя кантакты, абменьваліся арыгінальнымі навучальнымі курсамі, планамі новых выданняў. Увогуле ж, гэтая падзея стала, паводле словаў маёй венгерскай каляжанкі Андрэі Пето, «пачаткам пачаткаў».

Алена Гапава,
Дырэктар Цэнтра гендэрных даследаванняў
Еўрапейскага Гуманiтарнага Унiверсiтэта

Міжнародная літуаністычная канферэнцыя „Dzieje, kultura i język Litwy“

У 1998 г. адзначыла сваё 50–годдзе кафедра літоўскай філалогіі Познаньскага універсітэта імя Адама Міцкевіча (Польшча). Заснаваў яе ў 1948 г. прафесар Ян Атрэмбскі, а паспяхова працягваў справу праф. Чэслаў Кудзіноўскі. Менавіта з гэтай нагоды кафедра літоўскай філалогіі (кіраўнік праф. Міхал Гасюк) і аддзел гісторыі Усходняй Еўропы Інстытута Гісторыі (кіраўнік праф. Гжэгаж Блашчык) універсітэта імя Адама Міцкевіча арганізавалі ў Познані юбілейную навуковую сесію. Канферэнцыя мела міжнародны і інтэрдысцыплінарны характар. Удзел у ёй узялі гісторыкі, мовазнаўцы, літаратуразнаўцы і культуролагі з Польшчы, Літвы і Беларусі. Па–за пленарнымі пасяджэннямі праца праходзіла ў дзвюх секцыях — філалагічнай і гістарычнай. Першымі выступілі прафесары М.Гасюк і Г.Блашчык, якія паказалі гісторыю станаўлення, развіццё і сучасны стан вывучэння балцкай філалогіі, гісторыі і культуры народаў Літвы, Беларусі і Украіны (нашчадкаў ВКЛ) у Познані, адным з асноўных навуковых цэнтраў сучаснай Польшчы.

Тэматыка выступленняў на гістарычнай секцыі мела шырокі храналагічны дыяпазон ад ранняга Сярэднявечча да сучаснасці. Праблеме генезіса Вялікага Княства Літоўскага быў прысвечаны даклад Алеся Краўцэвіча (Горадня), балта–усходнеславянскім кантактам у Сярэднявеччы — Генадзя Семенчука (Горадня), генезіс гарадоў Літвы і іх роля ў грамадска–палітычным жыцці ВКЛ у перыяд позняга Сярэднявечча былі тэмай выступлення Зыгмантаса Кяўпы (Вільня). Ян Тэнгоўскі (Торунь), вядомы сваімі даследаваннямі па генеалогіі Гедымінавічаў, пераканальна даказаў, што Кейстут быў жанаты толькі адзін раз (на Біруце), а не двойчы, як часам падавалася ў літаратуры. Праф. Ежы Выразумскі (Кракаў) даў аналіз звестак пра ВКЛ у „Хроніцы“ Янка з Чарнкова, напісанай на пачатку 80–х г. XIV ст. Значэнню і месцу ў грамадска–палітычным жыцці ВКЛ у XIV–XVI ст. прадстаўнікоў дынастыі Гедымінавічаў, якія прынялі хрысціянства па праваслаўным абрадзе, прысвяціла сваё выступленне Мажэна Лідке (Беласток). На думку рэферэнта, хрысціянізацыя па праваслаўным абрадзе прадстаўнікоў кіраўнічай дынастыі не паўплывала моцна на ўнутрыпалітычную сітуацыю ў ВКЛ, аднак гэта стрымала раннюю і хуткую паланізацыю шляхты ВКЛ. Лідзія Корчак (Кракаў) спынілася на праблеме адаптацыі польскіх дзяржаўных інстытутаў у палітычным жыціі ВКЛ на працягу XV ст., прыйшоўшы да высновы, што першапачаткова польскія ўзоры не прыжываліся ў чыстым выглядзе, а трансфармаваліся і дапаўняліся мясцовай спецыфікай. Пра фармаванне ўласнай інстытуцыі кліентэлы і яе ролі ў культурным і палітычным жыцці ВКЛ у XVI ст. гаварыла Юрата Кяўпене (Вільня). Цэнтральнае месца ва ўнутраным палітычным жыцці ВКЛ у другой палове XVI ст. займала барацьба паміж Радзівіламі і Хадкевічамі за дамінаванне ў дзяржаве. Грунтоўнае паведамленне на гэтую тэму зрабіў Томаш Кэмпа (Торунь). Стаўленню да ВКЛ у канцы XVIII ст. з боку паліцэйскіх уладаў Рэчы Паспалітай быў прысвечаны даклад Тадэвуша Срогаша (Чэнстахова). Яцэк Собчак (Познань) ахарактарызаваў палітычную сістэму сучаснай Літвы на агульнаеўрапейскім фоне.

Шэраг дакладаў быў прысвечаны сацыякультурным праблемам гісторыі ВКЛ. Дэманалогіі літоўцаў з іншымі балцкімі народамі ў кампаратыўным кантэксце было прысвечана выступленне Ігнацыя Рышарда Данка (Лодзь). На сімвалічнае значэнне дрэва ў літоўскіх казках звярнула ўвагу Эва Стрычыньска (Познань). Марыя Барбара Тапольска (Познань) закранула ў сваім дакладзе даволі складаную, але вельмі важную для гісторыі беларускага, літоўскага і ўкраінскага народаў праблему нацыянальнай свядомасці грамадзянаў ВКЛ у XVI–XVII ст., адзначыўшы інтэграцыйныя і дэзінтэграцыйныя фактары гэтага працэсу. Георгі Галенчанка (Менск) звярнуўся да перыяду гарачых палемік канца XVI — пачатку XVII ст. паміж праваслаўнымі, уніятамі і каталікамі на тэрыторыі ВКЛ, а менавіта да іхнай ацэнкі дзяржаўнага ладу гэтай дзяржавы. Пра культурны феномен Абрахама Кульвеця, літоўскага арганізатара школ у 30–40–х г. XVI ст., гаварыў Юозас Тумяліс (Вільня). Значэнню рэлігіі ў жыцці Януша Радзівіла, гетмана вялікага літоўскага і ваяводы віленскага (1612–1655), прысвяціў сваё выступленне Генрых Візнер (Варшава). Геральдычна–генеалагічная творчасць Войцэха Віюка Каяловіча і яе рэцэпцыя ў гістарычнай навуцы XVII–XIX ст. былі тэмай даклада Марцэлія Антаневіча (Чэнстахова). Мецэнацкай дзейнасці Антонія Тызенгаўза прысвяціў свой даклад Артур Кіяс (Познань). Магілёў як цэнтр культуры ў XVII–XVIII ст. на тэрыторыі ВКЛ — тэма выступлення Станіслава Александровіча (Торунь). Параўнанню Вільні і Кракава, іх функцый як сталіц прысвяціў сваё выступленне Марцэлі Косман (Познань). Праблема літоўскай літаратуры ў ХIХ — пачатку ХХ ст. была паказана ў дакладах Мечыслава Яцкевіча (Ольштын) і Юзаса Гірдзяўскуса (Вільня).

Канферэнцыя прайшла на даволі высокім інтэлектуальным узроўні. Яна чарговы раз паказала, што Вялікае Княства Літоўскае займае цэнтральнае месца ў гісторыі беларускага, літоўскага, украінскага і нават польскага народаў. А актуальнасць вывучэння яго бясспрэчная. У той жа час пацвердзілася, што паміж літоўскай і беларускай гістарычнымі школамі існуюць яшчэ шматлікія дыскусійныя пытанні, а для польскіх калегаў характэрнае літуанафільства.

Генадзь Семянчук

2—3 лiпеня 1998 г. у Белавежы адбылася чарговая пятая сустрэча навукоўцаў у рамках польска–беларускай навуковай канферэнцыi «Шлях да ўзаемнасцi» (Droga ku wzajemnoњжi). У адрозненне ад папярэднiх гадоў, гэтым разам кола арганiзатараў было абмежаванае выключна навуковымi ўстановамi. Былi iмi Кафедра беларускай фiлалогii Варшаўскага Унiверсiтэту i Польскае Беларутэнiстычнае Таварыства. Узначальвае iх праф.Аляксандр Баршчэўскi, якi адначасова з’яўляўся арганiзатарам канферэнцыi. Паколькi бальшыня ўдзельнiкаў канферэнцыi з Беларусi не прыехала, працягласць пасяджэнняў скарацiлася з запланаваных трох да двух дзён.

Тэма пасяджэнняў, якая традыцыйна ахоплівала польска–беларускiя культурныя сувязi ў шырокiм сэнсе, асаблiва лiтаратурныя i моўныя, гэтым разам была ўзбагачана мiцкевiчаўскай праблематыкай, што звязана з 200–годдзем з дня нараджэння паэта. Дакладчыкамi былi перад усiм лiтаратары i мовазнаўцы, але таксама сацыёлагi i культуролагi.

Аляксандр Баршчэўскi (Варшава) гаварыў пра беларускае эмiграцыйнае пiсьменства ў Парыжы ў другой палове 30–х — пачатку 40–х г. XX ст. (тэма да гэтага часу не была прадметам вялiкай зацiкаўленасцi даследчыкаў як у Беларусi, так i за яе межамi). У Парыжы ў той час выходзiлi беларускiя часопiсы «Бюлетэнь» i «Рэха», якiя пiсалi не толькi пра жыццё беларускай эмiграцыi ў Францыi, але i пра беларусаў у тагачаснай Польшчы ды Савецкай Беларусi. Зацiкаўленасць удзельнiкаў выклiкаў узровень лiтаратурнай творчасцi беларусаў, якi пiсалi ў той час у Парыжы, дыскусiю — магчымасць iнспiрацыi iх актыўнасцi праз асяродкi, якiя мелi свае сядзiбы ў тагачасным СССР.

Выступ Яна Чыквiна быў спробай прасачыць — на ўзроўнi навуковага тэксту — працэс нараджэння новага тыпу лiтаратуразнаўчага мыслення. Аўтара цiкавiла, як яно развiваецца ў людзей бiяграфiчна звязаных з сацыялiзмам, «зрошчаных» з камунiстычнай iдэяй. Прыкладам, якi быў ўзяты для аналiзу, сталi даследчыя працы прафесара Уладзiмiра Калеснiка. Праявы новага мыслення Я.Чыквiн шукаў на ўзроўнi лiтаратуразнаўчай тэрмiналогii. А вось Нiна Баршчэўская гаварыла пра ідэю абароны беларускай мовы, прэзэнтаванай рэдактарамi эмiграцыйнай беларускай газеты «Бацькаўшчына», якая выдавалася ў Мюнхене  ў 1947–66 г. Яна заклiкала карыстацца беларускай мовай, трымацца прынцыпаў моўнага пурызму, апiсвала стан беларускай мовы ў розныя гiстарычныя перыяды. Паказвала прычыны iснуючага стану рэчаў, шукала спосабы вяртання прэстыжу беларушчыне. Рышард Радзiк (Люблiн) гаварыў пра спецыфiчнае ўспрыняцце часу цяперашнiмi беларусамi. Iх грамадскi час наогул не ёсць часам нацыянальным; ён не мае моцнага лiнеарнага вымярэння. Не праяўляецца ў афарбаванай эмоцыямi нацыянальнай актыўнасцi; не насычаны рытмам капiталiзму. Ён заглыблены ў цяперашняе. Лучыць элементы этнiчнага часу сялянскага насельнiцтва вёсак з савецкiм часам жыхароў урбанiзаванага краю. Гэта заiдэалагiзаваны палiтычны час перыядычных рэвалюцыяў, пераломаў i часам штодзённага маразму, а не рытмiчнай эвалюцыi, запланаваным i эфектыўна рэалiзаваным iмкненнем да атрымання матэрыяльных дабротаў.

Госцем канферэнцыi быў Баляслаў Хмялiньскi (Bolesław Chmieliński), старшыня Галоўнай управы Таварыства Супрацоўнiцтва Польшча–Беларусь, арганiзацыi, што падтрымлiвае супрацоўнiцтва мiж краiнамi ў гаспадарчай, навуковай i культурнай сферы (зарэгiстравана ў 1992 г. i цяпер налiчвае каля 2 тысяч сяброў).

Тры рэфераты тычылiся мовазнаўчых праблемаў. На думку Базыля Цiханюка (Зялёна Гура), даследаваннi ўжывання формаў уласных iмёнаў маладых польскiх беларусаў дазваляюць сцвердзiць, што ў гэтай групе адбываецца моцны працэс асiмiляцыi да пальшчызны. Пра гэта сведчыць адыход ад тыповых для беларускай этнiчнай групы iмёнаў i формаў i паўсюднае перайманне iмёнаў польскiх. Альберт Барташэвiч (Ольштын) гаварыў — аналiзуючы 5–томны акадэмiчны тлумачальны слоўнiк — пра выкарыстанне элементаў (марфемаў) грэцкага i лацiнскага паходжання ў сучасным беларускiм словаўтварэннi. Дакладчык адзначыў факт развiцця тэндэнцый акцыдэнталiзацыi, галоўным чынам пад уплывам ангельскай мовы. Ядзвiга Глушкоўская (Варшава) прадставiла стан працы над «Вялiкiм беларуска–польскiм слоўнiкам», якi павiнен налiчваць 60—70 тысяч слоў. Запланаваны двухтомавы слоўнiк можа з’явiцца не раней, чым праз 5 гадоў.

Тэрэза Занеўская (Беласток) сваё выступленне назвала «Пясняр любовi. У паэтычным свеце Рыгора Крушыны». Гаварыла цiкава прыгожай мовай пра беларускага эмiграцыйнага паэта (1907–79), якi пiсаў свае творы спачатку ў Нямеччыне, а пазней у Амерыцы. Магдалена Мiхалоўская (Варшава) расказала пра беларускiх дамавiкоў, а Базылi Белаказовiч (Ольштын) — пра беларускiя крынiцы творчасцi Адама Мiцкевiча. Апошнi дакладчык шмат увагi прысвяцiў паходжанню паэта. Паказаў разнастайнасць поглядаў, прадстааўленых у польскiм i беларускiм лiтаратуразнаўстве ды гiстарыяграфii. Выказаўся пра крытэрыi вызначэння нацыянальнай, культурнай i рэгiанальнай прыналежнасцi тагачасных элiт гiстарычнай Лiтвы. Гэтая тэма выклiкала жывую дыскусiю.

У апошнiх выступленнях Надзея Панасюк (Варшава) гаварыла пра рэлiгiйныя матывы у сучаснай беларускай паэзii, Алiцыя Беднарчук (Кракаў) — пра Адама Мiцкевiча ў iканаграфii Нацыянальнага Музея ў Кракаве, Ян Жамойцiн (Варшава) — пра уплыў гiстарычнай спадчыны на творчасць Алеся Барскага (Аляксандра Баршчэўскага), а Сяргей Кавалёў (Люблiн) — пра паэтычную спадчыну паэта XVI ст. Цыпрыяна Базылiка.

Цiкавую iнфармацыю падаў Сяргей Габрусевiч (Горадня) у выступе «Культура як фактар трывання i развiцця этнiчных групаў». Паводле ягоных дадзеных, у 1997/98 навучальным годзе толькi 3,7% вучняў першых класаў усiх  школ Гораднi вучылiся ў беларускамоўных класах, у Менску — 7%. У Гарадзенскiм унiверсiтэце каля паловы прадметаў выкладаецца па–беларуску, але толькi адна дзесяцiгодка ў гэтым горадзе з’яўляецца поўнасцю беларускамоўнай.

Канферэнцыя завяршылася двума паведамленнямi. Наталя Марцiнкевiч (Менск) прадставiла вынiкi сацыялагiчных даследаванняў у выступе «Сучасны стан i перспектывы беларускай адукацыi ў краiнах «блiзкага замежжа». З 34 даследаваных школаў 26 знаходзяцца ў Польшчы. Эва Раманоўская (Беласток) рэпрэзентавала меркаваннi настаўнiкаў беларускай мовы пра беларускамоўнае школьнiцтва ў ПНР.

Удзельнiкi канферэнцыi ўсведамлялi, што некаторыя з закранутых iмi праблемаў маюць не толькi навуковае вымярэнне, але выходзяць за сцены залы пасяджэнняў, кранаюць кожны дзень самiх беларусаў. Жывую дыскусiю будзiў стан нацыянальнай свядомасцi, моўнай тоеснасцi беларусаў, iх выдавецкая актыўнасць (слоўнiкi, энцыклапедыi). Гаварылi пра гаспадарку, культуру, школьнiцтва i пашырэнне пратэстантызму. У роўнай меры як пра мiнулае, так i пра будучыню Беларусi.

Люблiн

Рышард Радзiк