БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

*[1]

Расійская гістарыяграфічная перцэпцыя постсавецкіх нацыянальных дзяржаў – Беларусі, Латвіі, Літвы, Малдовы і Украіны (а часам і Фінляндыі) – нярэдка апасродкуецца тэрмінам “окраины”. Польскія гісторыкі – праўда, толькі ў дачыненні да Беларусі, Літвы і Украіны (часам таксама Латвіі) – аналагічным чынам выкарыстоўваюць тэрмін “kresy”. Абодва тэрміны – адпаведна, у Расіі і Польшчы – былі да пэўнай ступені прыняты як нейтральныя аналітычныя тэрміны для даследавання мінулага гэтых краін у кантэксце, адпаведна, расійскай (імперскай) і польскай (польска-літоўскай) гісторыі. Што характэрна, у краінах, якія падпадаюць пад азначэнне “окраины” і “kresy”, навукоўцы і інтэлектуалы не фармулююць асобнага (або адасабляльнага паводле нацыянальнага крытэрыю) мінулага Беларусі, Латвіі, Літвы, Малдовы і Украіны з выкарыстаннем названых паняццяў. Паняцці гэтыя фактычна разглядаюцца імі як чужыя, а шмат у якіх выпадках – як антыбеларускія, антылатышскія, антылітоўскія, антымалдаўскія або антыўкраінскія. Такім чынам, узнікае пытанне, ці настолькі нейтральныя гэтыя два тэрміны, як нярэдка сцвярджаюць расійскія і польскія гісторыкі. Чытаць далей →

Гістарычная навука функцыянуе толькі тады,

калі даюць сказаць іншаму, чуюць яго і лічацца з яго словам.

Штэфан Ёрдан

Гадоў сем таму, калі адзін з маіх калег, чыя прафесійная дзейнасць раней таксама была звязана толькі з акадэмічным Інстытутам гісторыі і які гэтаксама стараннямі новай дырэкцыі апынуўся па-за яго сценамі, у размове сказаў: “Пачакай, прыйдзе час, і мы вернемся на ранейшую працу”, то сама ўяўная магчымасць працы ў, здавалася б, той самай установе яшчэ не выклікала ўнутранага пярэчання, хоць я і не падзяляў падобнага аптымізму. Затое цяпер такое ўжо і ўявіць немагчыма, бо гэта было б не толькі прафесійнай дэградацыяй, але і маральным суіцыдам, – настолькі перарадзіўся той жа інстытут! Толькі справа не ў адной названай установе – моцна змянілася, па-мойму, асяроддзе гісторыкаў наогул. Што адбываецца з беларускімі гісторыкамі, як трансфармуецца іх прафесійная ідэнтычнасць – гэта тыя непрыемныя пытанні, якія даўно неабходна ставіць і шукаць адказы. І найперш – што мы сёння з сябе ўяў-ляем, ці з’яўляемся мы наогул яшчэ нейкай супольнасцю. Ніжэй дзялюся сваімі суб’ектыўнымі меркаваннямі на гэты конт.

Як вядома, паняцце “навуковай супольнасці” (scientific community) увёў Томас Кун[1]. Амерыканскі гісторык навукі лічыў, што такую супольнасць утвараюць навукоўцы, якія атрымалі падобную адукацыю і прафесійныя навыкі, маюць адзін прадмет даследавання і якіх яднае “дысцыплінарная матрыца” – сімвалічная камунікацыя, агульнапрызнаныя прадпісанні, каштоўнасці і прыклады таго, як “робіцца” навука[2]. Знешне істотнай прыкметай прыналежнасці да такой карпарацыі ён назваў таксама членства ў прафесійных таварыствах і чытанне дысцыплінарных часопісаў, г. зн. зацікаўленасць яе членаў не толькі прыватнымі даследаваннямі, але і больш агульнымі праблемамі пазнання. І ўрэшце, што сёння падаецца асабліва важным, зарыентаванасць на ацэнку сваёй працы ў межах прафесійнай карпарацыі: вучоны “працуе для аўдыторыі калег” і яго рашэнні павінны быць прымальныя ў прафесійнай групе, члены якой – “адзіныя знаўцы правілаў гульні”, у той час як на зварот па навуковых пытаннях да дзяржаўных уладаў і да шырокіх масаў, згодна з няпісанымі правіламі такой супольнасці, павінна накладвацца забарона[3].

Паспрабуем цяпер суаднесці з названымі прыкметамі рэаліі сучаснага асяроддзя беларускіх гісторыкаў.

Раней усё ж былі такія часы, калі беларускія гісторыкі, здаецца, маглі адчуваць сябе адной навуковай карпарацыяй. Напрыклад, калектыў акадэмічнага Інстытута гісторыі з канца 80-х (з ранейшымі практыкамі жыцця гэтай установы я проста не знаёмы) і прынамсі да сярэдзіны 90-х гадоў мінулага стагоддзя. Пры пэўных агаворках ён мог лічыцца навуковай супольнасцю і ў Кунавым азначэнні. У познесавецкую эпоху гісторыкаў яшчэ яднала як адзіная парадыг-ма, так і цэлая сістэма дысцыплінарных нормаў і практык. Хоць дагматызм савецкай версіі гістарычнага матэрыялізму як метадалогіі і партыйнае кіраванне яшчэ доўга абмяжоўвалі навуковую свабоду гісторыкаў, аднак на працу даследчыкаў Сярэднявечча і асабліва археолагаў гэта не мела істотнага ўплыву, а з перабудовай і галоснасцю сталі магчымымі жывыя дыскусіі, перагляд непарушных раней догмаў і дэмакратызацыя жыцця навукоўцаў. У кожным разе, пры ўсіх тагачасных недахопах агульнае адчуванне было такое, што прафесійныя інтарэсы і навыкі яднаюць большасць супрацоўнікаў установы незалежна ад пакалення і палітычных арыентацый.

З распадам СССР і ў Мінску рабіліся захады па дэідэалагізацыі гістарычнай навукі, а таксама першыя крокі па яе мадэрнізацыі – найперш праз развіццё сувязяў з замежнымі інтэлектуальнымі цэнтрамі і адаптацыю новых метадалагічных падыходаў.Гэты працэс адбываўся натуральна, бо гісторыкі ў сваёй большасці ўсведамлялі галоўныя недахопы савецкай гістарыяграфіі. У гэтай сувязі паказальна, што першая ў Беларусі нацыянальная канцэпцыя гістарычнай навукі і адукацыі ў якасці неабходнай перадумовы навуковасці гістарыяграфіі прадугледжвала яе дэпалітызацыю, дэпартызацыю і дэідэалагізацыю, метадалагічны плюралізм і шмат іншых сапраўды важных для станаўлення сучаснай гістарыяграфіі прынцыпаў[4]. Істотна таксама, што асноўныя палажэнні гэтай канцэпцыі былі кансалідавана прынятыя на І Усебеларускай канферэнцыі гісторыкаў, якая прайшла на гістфаку БДУ ў пачатку 1993 г. На гэтым жа форуме адбыўся ўстаноўчы сход “Беларускай асацыяцыі гісторыкаў”, якая з’яднала большасць прафесійных гісторыкаў краіны[5]. Гэта былі важныя спробы кансалідацыі шматлікага корпуса спецыялістаў на аснове агульнай канцэпцыі, якую тады на

звалі нацыянальна-дзяржаўнай[6]. Неабходным крокам для такойкансалідацыі ішматабяцальнайперспектывайразвіцця гістарычнай навукі (хоць апошняе і не спраўдзілася) выглядала заснаванне ў тым жа 1993 г. профільнага агульнадзяржаўнага перыёдыка “Беларускі гістарычны часопіс”.

Лішне нагадваць, што пасля ўсталявання ў Беларусі прэзідэнцкага рэжыму гістарычная навука краіны прыкладна з 1995 г. аказалася зноў ва ўмовах дзяржаўна-адміністрацыйнага кантролю, паступовага ўмацавання цэнзуры іпалітызацыі гістарычнага дыскурсу. У гістарыяграфіі да гэтых пераменаў мала што ўдалося змяніць, пагатоў за такі кароткі час не паспелі вырасці новыя прафесійныя кадры, якія авалодалі б сучаснымі метадалагічнымі падыходамі[7]. Толькі ва ўмовах дэмакратыі можна было навучыцца навуковай свабодзе, пра якую пісаў Ганс Георг Гадамер, – свабодзе і адвазе фармуляваць уласныя пазіцыі, супраціўляцца ідэалагічным маніпуляцыям і спекуляцыям начальнікаў. Але новыя ўлады Беларусі паставілі кропку на дэмакратычных пераменах,штодавалі такія магчымасці. Практычна адразу артыкуляваная антызаходняя пазіцыя дзяржаўных уладаў стрымлівала развіццё кантактаў і наладжванне супрацы беларускіх гуманітарыяў з еўрапейскімі навуковымі цэнтрамі, так што пачатая інтэлектуальная мадэрнізацыя штучна затармазілася. Праўда, калі ў гістарычнай адукацыі ўжо ўводзіўся кантроль, які пачаўся з сумна вядомай кампаніі па перагляду падручнікаў (1995/96), то навукова-даследчыцкія ўстановы і ў другой палове 1990-х г. маглі яшчэ дазваляць сваім супрацоўнікам аўтаномную навуковую творчасць.

Вехамі пераходу да горшага перыяду існавання беларускай гістарыяграфіі можна лічыць навязванне т. зв. “новай канцэпцыі” гісторыі аўтарства Я. Трашчанка (2002), увядзенне дзяржаўнай ідэалогіі (2003), што абярнулася вяртаннем практычна савецкай формы ідэалагічнага дыктату, і змену кіраўніцтва ў акадэмічным Інстытуце гісторыі (2004–2005). Апошняя падаецца асабліва прыкметнай, бо менавіта з ёю атаесамляецца пачатак важных наступстваў. Новы дырэктар гэтай установы А. Каваленя, які не меў аніякага ўяўлення пра акадэмічную гістарычную навуку, хутка ажыццявіў тое, на што не замахнуўся б, здаецца, ніводзін з яго папярэднікаў: увёў аўтарытарны стыль кіравання, “прачысціў” кадры супрацоўнікаў па прынцыпе палітычнай лаяльнасці, змяніў структуру, а ў цэлым і саму атмасферу акадэмічнага інстытута: замест прывычных этычных нормаў, уласцівых людзям навукі, запанаваў грубы, камандны тон, навязванне адзінага погляду і пагрозы.

Праўдападобна, такія “навацыі” адпавядалі шырэйшым планам дзяржаўных уладаў, бо пасля ўвядзення абавязковага курсу ідэалогіі ў вышэйшай школе нешта падобнае чакала таксама прафесійную гістарыяграфію, і менавіта новае кіраўніцтва ўзялося за ажыццяўленне патрэбнай палітыкі. Прыкметай такой змены клімату ў гістарыяграфіі падаецца тое, што кіраўнікі дзяржаўных устаноў гістарычнай навукі і адукацыі зладжана абвясцілі навайважнейшай справай гісторыі ідэалагічную функцыю, “выхаванне патрыятызму”, “стварэнне нацыянальных герояў” іда т. п.[8]. Відавочна, зверху была атрымана дырэктыва ствараць такі вобраз мінулага, якім можна было б ганарыцца. Відаць, менавіта так прызначэнне гістарычнай навукі зразумеў дырэктар Інстытута гісторыі, які з трыбуны І з’езда вучоных Беларусі заклікаў гісторыкаў “стварыць свой нацыянальны Пантэон – Пантэон гонару і славы беларускай нацыі” (прычым – у “фундаментальных працах” па гісторыі!)[9].

Згаданы вышэй прынцып дэідэалагізацыі і дэпалітызацыі гістарычнай навукі, уключаны ў першую ў Беларусі нацыянальную канцэпцыю гістарычнай навукі і адукацыі, прынцыпова пярэчыў звядзенню гісторыі да такой ролі, таму новае кіраўніцтва абвясціла яго “разбуральнай канцэпцыяй”, якую “падкінулі заходнія саветолагі”[10].Падобныязаявыбылі адкрытым прызнаннем таго, што гісторыявяртаеццанаідэалагічныя рэйкі, што перад гістарычнай навукай зноў ставіцца задача ідэалагічнага абслугоўвання палітычнага рэжыму. У літаральным сэнсе так яе ролю ўяўляў прынамсі сам кіраўнік акадэмічнага інстытута, які не саромеўся выступаць удруку з ідэалагічна-прапагандысцкай рыторыкай, імкнучыся“гістарычна” паказаць шкоднасць усіхрэвалюцыйных зменаў,да якіх імкнуцца “дэструктыўныя сілы” краіны, што падбухторваюцца Захадам, і абяцаў “канструктыўную падтрымку гісторыкамі дзяржаўнага курсу, які абрала Беларусь”. Перад гісторыкамі ён паставіў адказную задачу: “гісторыкі павінны… на канкрэтных прыкладах ілюстраваць (падкрэслена мною.– Г. С.) дасягненні беларускага народа, паказваць ролюпершага Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі, іншых лідэраў дзяржавы ў фарміраванні беларускай мадэлі сацыяльна-эканамічнага развіцця”[11]. Больш за тое, кіраўнік акадэмічнага інстытута ўжо і без даследаванняў ведаў і публічнаабвяшчаў, што палітычны курс А. Лукашэнкі “адпавядае… векавым спадзяванням беларусаў”[12].

На падобную падмену гісторыі ідэалогіяй і дэкларацыю сервілізму прафесіі гісторыкаў так і не прагучала ніякіх публічна артыкуляваных галасоў нязгоды ці пратэстаў з боку прафесуры. Наадварот, некаторыя калегі ў сваіх працах узяліся цытаваць выступленні А. Лукашэнкі, не раўнуючы як у савецкія часы творы У. Леніна[13]. Так у Беларусі быццам пераблыталіся эпохі. У акадэмічнае жыццё вярнуўся бальшавіцкі стыль палемікі – грубы і агрэсіўны (дастаткова пачытаць тэксты Я. Новіка), з ярлыкамі і эпітэтамі замест аргументаў, з непрымірымасцю да апанента, пазіцыя якога адразу абвяшчаецца “ненавуковай”. Гістарычны тэкст афіцыйнага дыскурсу стаў прыпадабняцца да палітычнага як інструменту ідэалогіі.

У практычным плане пры згаданых праявах выразнай ідэалагізацыі дысцыпліны флагман гістарычнай навукі пад новым кіраўніцтвам звязаў сваю дзейнасць з “прыстасаваннем да камерцыйнарыначных адносінаў” – навукова-папулярным апісаннем гістарычных мясцін, удзелам у раённых і местачковых канферэнцыях, мясцовых чытаннях і гістарычных святах, – у гэтым дырэкцыя па-свойму зразумела “інавацыйную дзейнасць” Інстытута гісторыі[14]. Як ні дзіўна, але кіраўніцтва галоўнай установы, абавязанай прафесійна займацца гістарычнай навукай, сапраўды лічыла дасягненнем правядзенне па 15–17 раённых канферэнцый за год. Новы дырэктар называў перамены ў падначаленай яму ўстанове сваёй “рэвалюцыяй” і ганарыўся дасягненнямі[15]. Яшчэ параўнальна нядаўна ён сцвярджаў, што ўсё развіваецца і ўмацоўваецца, а “творчы калектыў Інстытута гісторыі НАН Беларусі сёння ўпэўнена глядзіць у будучыню”[16].

У кожнага, хто прафесійна далучаны да беларускай гістарыяграфіі і ведае яе рэальную сітуацыю, такая ўпэў-ненасць чыноўніка, адказнага за развіццё акадэмічнай гуманітарнай навукі, магла выклікаць, мякка кажучы, адно недаўменне. Што ж за дасягненні ён меў на ўвазе і чым жа, як ён лічыць, сапраўды можна было б ганарыцца? Можа тым, што яму як дырэктару ўдалося за кароткі час выжыць чараду спецыялістаў з інстытута, разбурыць калектыў і працоўны клімат акадэмічнай установы? Ці тым, што ў кантэксце канфрантацыі з Захадам адміністрацыя пастаралася адгарадзіць беларускіх гісторыкаў ад кантактаў з замежнымі цэнтрамі і паглыбіць ізаляцыю? Факт, што гэтыя кантакты сталі адсочвацца, а стыпендыі замежных фондаў, фінансаваныя імі канферэнцыі і семінары вуснамі самога дырэктара абвяшчаліся шкодным уплывам Захаду на беларускіх гісторыкаў[17]. Да сёння патэнцыял маладых навукоўцаў, якія атрымалі адукацыю ці навуковыя ступені на Захадзе, дома застаецца не запатрабаваны – зноў жа з ідэалагічных матываў. Але ж самаізаляцыя – гэта горшае, на што можна было асудзіць постсавецкую гістарыяграфію, якая не перажыла мадэрнізацыі.

Яшчэ параўнальна нядаўна ў БГА закраналася пытанне стандартаў навуковай працы і прафесійнай этыкі гісторыкаў у сённяшняй Беларусі[18]. На гэты конт вядомыя навукоўцы выказалі нямала крытыкі, адзначаючы, у прыватнасці, страту механізмаў экспертызы, вялікую шкоду ад палітызацыі, ізаляванасці і шмат іншага. Гэта ўжо не здзіўляе, бо пры ідэалагічных прыярытэтах стандарты навуковасці непазбежна зніжаюцца, крытэрыі ацэнак размываюцца, нават калі не адбываецца яўнай падмены навуковага падыходу ідэалагічным, да якой заклікаў А. Каваленя. Наогул, калі гістарычная навука функцыянуе па прынцыпах адміністрацыйнага апарату, то незалежная экспертыза ёй не патрэбна, яна толькі замінае. Ужо даўно абароны дысертацый, якія амаль ніхто не чытае, праходзяць па сцэнары, загадзя вызначаным адміністрацыяй, і з прадвызначанымі вынікамі, якія могуць зусім не адлюстроўваць рэальных навуковых дасягненняў. Навуковыя ступені нярэдка атрымліваюць асобы, якія не маюць адносінаў да рэальнай навукі[19]. У гэтай сувязі пашыраецца з’ява, калі факт атрымання навуковай ступені яшчэ не азначае аўтаматычнага прызнання ў асяроддзі гісторыкаў. А ў цэлым такая практыка безумоўна спрыяе далейшай дэвальвацыі навуковых ступеняў і званняў.

Варта, аднак, прызнаць, што цяперашняму кіраўніцтву гістарычнай навукай удалося прынамсі адно рэальнае дасягненне: у навязванні адзінадумства (найперш – фармальнай лаяльнасці) яно пайшло далей за практыкі савецкіх часоў. Калі тады ў Інстытуце гісторыі БССР працавалі гісторыкі, якія маглі адкрыта выказваць нязгоду з дырэкцыяй, адважваліся спрачацца і канфліктаваць з ёю ў пытаннях, звязаных з вырашэннем навуковых праблем (дастаткова згадаць М. Спірыдонава з яго годнай павагі самастойнай пазіцыяй), і падобная ж практыка была характэрная для акадэмічных інстытутаў у Маскве[20], то сёння гэтага проста не можа быць. Для цяперашніх кіраўнікоў гістарычнай навукі носьбіт іншых поглядаў ці проста незалежны гісторык, які не дэманструе лаяльнасці і мае замежныя сувязі, аўтаматычна трапляе ў катэгорыю “чужых”, якога імкнуцца любымі шляхамі выдаліць з установы. Паколькі лёсы гісторыкаў пры сённяшняй кантрактнай сістэме цалкам у руках адміністратараў ад навукі, то выжываць непажаданых лёгка, і дзяржаўныя інстытуты паспяхова пазбаўляюцца як ад рэальных, так і ад патэнцыйных апанентаў. Апошнім часам па колькасці ідэалагічна матываваных звальненняў з Інстытутам гісторыі спаборнічае гістфак Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы. Пры гэтым “забракаваныя” кадрыпа-ранейшамуцалкамвыкрэсліваюццазафіцыйнага гістарыяграфічнага працэсу, – амаль як у сталінскую эпоху, калі адносна ўключаных у спіс гісторыкаў выконвалася патрабаванне “исключить всяческие упоминания”. Звольненым беларускім гісторыкам, прычым лепшым, бо яны вылучаліся сваёй пазіцыяй, ведалі мовы і былі інтэграваныя ўзаходнюю акадэмію ці мелі добрыя кантакты з замежнымі навуковымі цэнтрамі, цяпер звычайна даводзіцца прымяняць свае веды на практыцы за межамі краіны, а не дома. І хто ад гэтага выйграе? Калі сучасныя дзяржавы ўсё вастрэй канкуруюць у змаганні за кадры навуковых спецыялістаў, то ў нас ад іх бяздумна пазбаўляюцца. Запомнілася пытанне літоўскіх калег, якія ў свой час прапанавалі мне працу пасля звальнення з Інстытута гісторыі: “Няўжо Беларусь настолькі багатая, каб вось так раскідвацца кваліфікаванымі кадрамі?” На жаль, у нас чыноўнікі ад навукі кіруюцца не рэальнымі дзяржаўнымі інтарэсамі, а хімернымі ідэалагічнымі канструктамі або і проста прыватнай карысцю.

Уздзеянне палітычна-ідэалагічнага фактара на прафесійную гістарыяграфію апошніх дзесяцігоддзяў і сам яго механізм неабходна спецыяльна даследаваць, паводле ж папярэдніх назіранняў яно ўяўляецца ў найвышэйшай меры разбуральным для навукі. Пры цяперашнім палітычным рэжыме, які не пакінуў месца аўтаномнай навуковай твор-часці, перарадзілася сама сістэма практык прафесійнага гісторыяпісання і змяніліся адносіны паміж гісторыкамі – новыя ўмовы спараджалі разлад і сталі выклікам для маральных нормаў вучонага. Яшчэ ў другой палове 1990-х г. згаданае вышэй увядзенне ідэалагічнага кантролю за гістарычнай адукацыяй і навукай абярнулася расколам і палярызацыяй паміж гісторыкамі нацыянальнай арыентацыі і прадстаўнікамі плыні мадэрнізаванага “заходнерусізму” – ідэйных саюзнікаў сённяшняй афіцыйнай улады. Пункты прымірэння паміж імі і не праглядваюцца: паколькі “заходнярускі” наратыў у сваёй сутнасці з’яўляецца расійскім, яго прынцыпова немагчыма злучыць з беларускім нацыянальным наратывам. Гэты сістэмны канфлікт, які ўсё глыбей абцяжарвае гістарыяграфію, стаў першым вялікім расколам, а далейшыя рэпрэсіўныя захады ў дачыненні да нелаяльных гісторыкаў абумовілі, вобразна кажучы, іх “партызаншчыну”. Сама сітуацыя аўтарытарнага рэжыму ўсяляе разлад. Пры фактычнай адсутнасці недзяржаўных акадэмічных устаноў і альтэрнатыўных магчымасцяў прафесійнай рэалізацыі прыярытэтным для гісторыкаў аказалася захаванне ўласнага працоўнага месца, і гэта ўспрымалася хутчэй як нармальнасць, але выпадкі, калі тую ж палітычную кан’юнктуру, да якой адны мусілі прыстасавацца, каб застацца на працы, іншыя спрытна выкарысталі для імклівай уласнай кар’еры, зусім не салідарызавалі калектывы навукоўцаў.

Распад і фрагментацыя асяроддзя гісторыкаў (феномен, пра які даўно не без трывогі загаварылі на Захадзе[21], указваючы на звязаную з гэтым фрагментацыю гістарычнай свядомасці і немагчымасць адзінага “вялікага наратыву”) у нашых умовах набылі асаблівыя вымярэнні і свае спецыфічныя формы. Адбываецца татальная “парцэлізацыя” асяроддзя гісторыкаў і самой гістарычнай навукі. Супольныя навуковыя форумы, даклады з абмеркаваннямі, якія калісь былі нормай у тым жа Інстытуце гісторыі, даўно адышлі ў мінулае. Цяпер гісторыкі, як правіла, не чытаюць нават публікацый калег – у тым ліку тых, што працуюць над блізкімі тэмамі, або і не ведаюць пра іх. Грамадскія інтэлектуальныя пляцоўкі і праекты, нефармальныя ініцыятывы, як і інтэрнэт-форумы і да т. п., хоць яны прысвячаюцца гісторыі, не здольныя злучаць раздробленыя групы гісторыкаў у нешта большае, у вялікую супольнасць, а ў пэўным сэнсе могуць яшчэ далей раздзяляць іх, паколькі не абцяжарваюць сябе агульнымі правіламі інормамі акадэміі. Няма прафесійных дыскусій, таму не выпрацоўваецца, а наадварот, дэградуе культура палемікі, і рэцэнзіі з крытычнымі заўвагамі, якія мусілі б вітацца ў навуковай супольнасці, выклікаюць, як правіла, крыўду ды імкненне расквітацца.

Увогуле, адмірае, відаць, сама патрэба ў супольнасці кампетэнтных калег па цэху. Калі для навукоўца, зноў жа ў класічным варыянце, па Т. Куну, “адзіным арбітрам прафесійных дасягненняў” мусіла б заставацца навуковая карпарацыя[22], то ў нас цяпер для большасці куды важнейшай стала арыентацыя на шырокую публіку (у гэтай сувязі паказальна, што некаторыя гісторыкі сталі запісвацца ў пісьменнікі), а меркаванні калег па цэху калі і цікавяць, дык толькі ў межах сваёй тусоўкі. Гэта зноў жа звязана з агульнай сітуацыяй гістарыяграфіі – калі не засталося ніякіх агульнапрызнаных інстытуцый ці выданняў, якія б уплывалі на легітымнасць навукоўца, калі ранейшыя акадэмічныя нормы і практыкі навуковай працы дыскрэдытаваны, а кар’ера, статус гісторыка і яго даход як галоўны рэсурс сталі вызначацца не навуковымі дасягненнямі, а блізкасцю да ўлады. Сапраўды, у сённяшняй Беларусі адзінае, што можа забяспечваць перспектывы гісторыка, гэта яго праўладнасць. Не дзіўна, што ў такіх умовах пашыраецца практыка, пры якой навуковец задавальняецца легітымнасцю, атрыманай у межах мікрагрупы аднадумцаў, так бы мовіць, у сваёй “тусоўцы” (прыкметная з’ява, якая пашыраецца і сярод гісторыкаў Расіі[23]). Цяпер і ў нас “кожная група – сама сабе гісторык”, і такіх груп ды групак усё большае, так што, карыстаючыся азначэннем П. Новіка, можна сказаць, што беларускія гісторыкі знаходзяцца ў стане поўнай “індывідуалістычнай анархіі”, а па-простаму – у бязладдзі.

Калі зноў вернемся да класічных прыкмет навуковай супольнасці, вызначаных Томасам Кунам, а найперш згадаем зацікаўленасць яе членаў праблемамі пазнання і зарыентаванасць на ацэнку сваёй прафесійнай групы, то не застанецца ніякіх ілюзій. Словам, тое, у што яшчэ гадоў пяць-шэсць таму не хацелася верыць, цяпер стала відавочным – прафесійнай супольнасці гісторыкаў у сённяшняй Беларусі не існуе. Няма карпарацыі, якую ядналі б агульныя практыкі, нормы прафесійнай этыкі і каштоўнасці[24]. Бо няма нічога, што аб’ядноўвала б беларускіх гісторыкаў – ні фармальнай арганізацыі, ні камунікацыі, ні прынцыпаў, ні аднаго ўяўнага “поля”, якое з розных бакоў абрабляюць працаўнікі адной вялікай грамады, удзельнікі адной справы[25]. Адсутнасць жа інстытуцыялізаванай супольнасці тых, хто прафесійна займаецца гісторыяй, са свайго боку толькі аблягчае далей-шы распад і глыбейшую фрагментацыю гісторыі. Больш за тое, становішча, у якім знаходзяцца беларускія гісторыкі, іх інстытуцыйная ізаляванасць ад Еўропы, навязванне этычных нормаў і каштоўнасцяў дыктатам дзяржаўнай ідэалогіі, вымушанае прыстасоўванне да сістэмы, у якой усё па камандзе – такія ўмовы наогул робяць амаль немагчымым іх прафесійны занятак як аўтаномную навуковую творчасць, як служэнне чыстаму даследаванню. У такім стане адміраюць дысцыплінарныя традыцыі гістарыяграфіі, адбываецца трансфармацыя прафесійнай ідэнтычнасці гісторыкаў, у тым ліку губляецца роля і перспектыва традыцыйных акадэмічных часопісаў – знікае сама патрэба ў падобным форуме кампетэнтных. Прафесійная гістарыяграфія ўсё менш уплывае на гістарычную свядомасць грамадства, і мы ўстрывожана назіраем, як набірае моц тое, што Сігурд Шмідт назваў “інтэрвенцыяй агрэсіўнага дылетанцтва”. Журналісты пішуць “сенсацыйныя” гісторыі Беларусі, што захапляюць шырокую аўдыторыю, аматары мінулага ствараюць інстытуты і ладзяць “навуковыя” канферэнцыі, а найбольш амбітным невукам удаецца нават публічна выступаць у ролі “прафесараў гісторыі” – і не без поспеху!

Менш за ўсё хацелася даводзіць, што беларуская гістарыяграфія на тупіковых шляхах. Іншыя калегі нашага расцярушанага цэху могуць ацэньваць яе з іншай перспектывы. Затое, думаю, для ўсіх відавочным даўно стала тое, што любыя перамены, зрухі да лепшага і пачаткі нармалізацыі навуковага жыцця ў нас можна звязваць толькі з іншым палітычным кліматам – з дэмакратызацыяй краіны і яе вяртаннем у свет, да агульных еўрапейскіх стандартаў і практык навуковага жыцця. Для развіцця гістарычнай навукі патрэбны перадусім адкрытасць і дэмакратычныя структуры, у якіх наяўнасць іншадумства – з’ява натуральная. Свабодны і адкрыты абмен меркаваннямі – падставовая ўмова паўнавартаснага гістарыяграфічнага працэсу[26]. Можна сказаць, гістарычная навука жывіцца дыскусіямі! Ва ўсе часы пры таталітарных або аўтарытарных рэжымах развіццё гістарычнай навукі было праблематычным. Творы гісторыкаў, напісаныя з арыентацыяй на нацыянал-сацыялісцкую ідэалогію ці ў парадыгме гістарычнага матэрыялізму, як правіла, страчвалі вартасць адразу пасля ўсталявання дэмакратыі і хутка ператвараліся ў анахранізм. У гэтым сэнсе лішне казаць, наколькі палітычная несвабода і абавязковасць афіцыйнай ідэалогіі шкодзяць беларускай гістарычнай навуцы. Як свабода дае рух грамадству, так разнастайнасць падыходаў і ацэнак рухае гісторыю.

Найважнейшы імпульс да руху і перамен ляжыць, аднак, ва ўсведамленні самімі гісторыкамі таго, што наяўнасць апанентаў – неабходная ўмова ўласнага ж прафесійнага росту, бо яны дазваляюць удакладняць свае ар-гументы, абдумваць тэзісы і ўдасканальваць пазіцыі. Так што калег-іншадумцаў трэба не звальняць, забараняючы ім прафесійную дзейнасць у Беларусі, а ўцягваць у працу і падтрымліваць, нават калі ў іх іншая палітычная арыентацыя. Бо, як справядліва зазначыў цытаваны вышэй Штэфан Ёрдан, супрацьпастаўленне пазіцый і дыскусіі прыносяць болей, чым любыя індывідуальныя дасягненні.

---

[1] Kuhn T. The structure of scientific revolutions. Chicago, 1970; У перакладзе на рускую: Кун Т. Структура научных революций. Пер. с англ. И. З. Налетова. Москва, 1977. Хоць мадэль навуковай супольнасці распрацавана Т. Кунам на прыкладзе прыродазнаўчых і дакладных навук, у цэлым падобны падыход уяўляецца актуальным і для гістарыяграфіі, калі яна прэтэндуе на статус навукі.
[2] Кун Т. Структура научных революций. С. 230, 231, 237, 242–244.
[3] Тамсама. С. 215, 220.
[4] Нацыянальная канцэпцыя гістарычнай навукі і гістарычнай адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь // Беларускі гістарычны часопіс (далей БГЧ). 1993. №1. С. 17–18.
[5] Пра адметную ролю гістарычнага факультэта БДУ ў складаных працэсах станаўлення беларускай гістарыяграфіі гл.: Шупляк П. А., Яноўскі А. А. Гістарычны факультэт БДУ ў працэсах нацыянальнага адраджэння 1990-х гг. (першы вопыт успамінаў і асэнсавання пераломнага часу) // Российские и славянские исследования. Вып. 4. Мінск, 2009. С. 356–366.
[6] Назву можна лічыць у пэўным сэнсе ўмоўнай: яна падкрэслівала, што ў фокусе новай гістарыяграфіі будзе мінулае Беларусі як нацыянальнай дзяржавы, аэпістэмалагічныя праблемы, звязаныя з нацыянальным наратывам іпераносам канцэпту нацыі ў данацыянальныя эпохі тады яшчэ не маглі ўсведамляцца.
[7] Польскі сацыёлаг Рышард Радзік, які прысвяціў даследаванню Беларусі не адно дзесяцігоддзе, сярод слабасцяў беларускай гістарыяграфіі трапна адзначыў успадкаваную ёю з савецкай эпохі схільнасць да ідэалагізацыі, паколькі ў Беларусі “выраслі цэлыя пакаленні гісторыкаў (у тым ліку прафесараў), якія не трымалі ў руках ніводнага падручніка па метадалогіі гістарычных навук“. Radzik R. Dwie interpretacje dziejow: między sowieckością a wizją narodową // ён жа, Białorusini – między Wschodem a Zahodem. Lublin, 2012. S. 160–181, тут s. 161.
[8] “Задача гістарычнай навукі – выхоўваць у грамадстве патрыятызм, гонар за сваю Айчыну, грамадзянскасць”. Цыт. па: Идеологические аспекты государствообразующих процессов истории Беларуси / А. Коваленя и др. Минск, 2005. С. 7; Пар.: Историческая наука в Беларуси (1991–2000): современные проблемы и кадры. Науч. ред. Г. Корзенко. Минск, 2005. С. 3; Пар.: Ходзін С. Гістарычная навука іадукацыя ва ўмовах глабалізацыі // Новейшая история (1991–2006): государство, общество, личность. Минск, 2006. С. 678; Смяховіч М. Сучасны стан гістарычнай навукі ў Рэспубліцы Беларусь і актуальныя праблемы метадалогіі гісторыі // Проблемы методологии исследований истории Беларуси. Минск, 2008. С. 95.
[9] Каваленя А. Дзяржаўнасць Беларусі: гісторыя і сучаснасць // БГЧ. 2007. №12. С. 21.
[10] Гл.: Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Матэрыялы “круглага стала” // БГЧ. 2006. №10. С. 8.
[11] Цыт. па: Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Матэрыялы “круглага стала” // БГЧ. 2006. №11. С. 9–10.
[12] Каваленя А. Дзяржаўнасць Беларусі: гісторыя і сучаснасць // БГЧ. 2007. №12. С. 20.
[13] Гл.: Ходзін С. Гістарычная навука і адукацыя ва ўмовах глабалізацыі. С. 679; Сяменчык М. Гісторыя Беларусі: курс лекцый для студэнтаў І курса ўсіх спецыяльнасцей. Мінск: БДТУ, 2010. С. 3.
[14] Каваленя А. Дзяржаўнасць Беларусі: гісторыя і сучаснасць. С. 18; Смяховіч М. Сучасны стан гістарычнай навукі… С. 96–97.
[15] Гл.: “Мы – язычники?», інтэрв’ю з А. Каваленем у газеце “Советская Белоруссия”, 14.09.2007. С. 4–5.
[16] Каваленя А. Гістарычная навука ў Беларусі на пераломе эпох: выклік часу // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 25. Мінск, 2010. С. 12.
[17] Гл.: Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Матэрыялы “круглага стала” // БГЧ. 2006. № 10. С. 7.
[18] Гл. адказы беларускіх гісторыкаў на анкету часопіса ў БГА, Т. 17 (2010), с. 230–254.
[19] На адзін з прыкладаў навуковага жульніцтва, якое без адпаведнай экспертызы ў Інстытуце гісторыі было ўганаравана навуковай ступенню, мне даводзілася звяртаць увагу. Гл.: БГА. Т. 16 (2009). С. 561–580.
[20] Соколов Б. Нравы современных российских историков: предпосылки к падению и надежды на возрождение // Научное сообщество историков России: 20 лет перемен. Под ред. Г. Бордюгова. Москва, 2011. С. 325–329.
[21] Гл.: Novick P. That Noble Dream: The “Objectivity Question” and the American Historical Profession. New York, 1988, ч. 4. Пар.: Megill A. Fragmentation and the Future of the Historiography // The American Historical Review. Vol. 96. 1991. P. 693–698; Мегилл А. Историческая эпистемология / пер. Кукарцевой М., Катаева В., Тимонина В. Москва, 2007. С. 255–264.
[22] Кун Т. Структура научных революций. С. 221.
[23] Бордюгов Г. Сообщество историков России: от прошлого к будущему. Введение // Научное сообщество историков России: 20 лет перемен. Под ред. Г. Бордюгова. Москва, 2011. С. 13.
[24] У адваротным выпадку, калі б існавалі агульныя нормы прафесійнай этыкі, то (нягледзячы на рызыку трапіць “у спіс”) салідарнасць гісторыкаў упадтрымку калег, што страцілі працу ўвыніку палітычна матываваных звальненняў, праявілася б выразней.
[25] Падобную несуцяшальную выснову сустракаем і ў расійскіх калег, якія прызнаюць адсутнасць гістарычнай супольнасці гісторыкаў Расіі, гл.: Соколов Б. Нравы современных российских историков. С. 334–335. Не настолькі катэгарычныя, але таксама скептычныя меркаванні наконт карпаратыўнай еднасці і салідарнасці гуманітарыяў Украіны гл. у: Механізми контролю за якістю наукової продукції в Україні // Україна модерна. 2007. №1 (12). С. 12–50.
[26] Jordan S. Theorien und Methoden der Geschichtswissenschaft. Padeborn, 2009. S. 215–218.

Наверх

Патрэба ў размове аб прафесійных хваробах і клопатах нашай гістарычнай навукі наспела даўным-даўно. Хоць у афіцыйных дакладах і публікацыях, як спецыяльных, так і прынагодных, сітуацыя ў сучаснай гістарыяграфіі Беларусі ацэньваецца звычайна наўздзіў пазітыўна, у кожнага, хто сам належыць да супольнасці акадэмічных гісторыкаў, бачыць усё знутры і параўноўвае, яна не магла не выклікаць непакою.

Справа не столькі ў агульных праявах крызіснага стану гістарыяграфіі і гуманітарных навук у цэлым, — такіх, як заняпад гуманітарнай культуры, зніжэнне сацыяльнага статусу навукоўца, камерцыялізацыя навукі і г. д. Хоць і яны ў Беларусі праяўляюцца яшчэ вастрэй. Прыкладам, па ўплывах на масавую гістарычную свядомасць грамадства прафесійныя гісторыкі цяпер у нас, як падаецца, прыкметна саступаюць напору паранавуковага гісторыяпісання, так званай „гісторыі-на-продаж”. Прывычнымі сталі і даўнія недахопы гістарычнай навукі, што раней выклікалі хоць сцішаныя галасы незадаволенасці, — такія, як структурная непаўнавартасць дысцыпліны, ухіленне ад крытычнага агляду яе стану, адсутнасць абмеркавання праблем тэорыі і метадалогіі гісторыі ды інш. Тое ж можна сказаць пра пераклад і каментаванне важных твораў заходняй гуманітарыстыкі — калі тут нешта і робіцца, дык па-за дзяржаўнымі ўстановамі і часта насуперак іх стаўленню. І хоць пазбывацца правінцыялізму, „уваходзіць” у сусветную гістарычную навуку можна было б шляхам актыўнага развіцця міжнароднага супрацоўніцтва, тут жа, наадварот, у адпаведнасці з дзяржаўнай палітыкай, заўважна скараціліся кантакты і супраца з заходнімі калегамі, прынамсі ў параўнанні з 1990-мі гадамі.

Але і згаданыя праявы агульнага крызісу, і арганізацыйна-структурныя недахопы гістарычнай навукі спалучаюцца ў нас са спецыфічна беларускімі праблемамі, абумоўленымі палітычнай сітуацыяй у краіне. Сітуацыяй, у якой, на маю думку, самыя няпростыя выпрабаванні выпадаюць на асноўныя нормы прафесійнай этыкі гісторыка. І найбольшы клопат, праўдападобна, звязаны з такімі сферамі, як узаемаадносіны вучонага і ўлады (дзяржавы), ад якіх у многім залежыць і навуковая сумленнасць гісторыка.

Не сакрэт, што за апошняе дзесяцігоддзе ўслед за гістарычнай адукацыяй усё большай палітызацыі стала паддавацца і акадэмічная гістарыяграфія Беларусі. Выразнай праявай імкнення ператварыць гістарычную навуку ў рупар афіцыйнай ідэалогіі (як у эпоху СССР) можна лічыць нядаўнія прыклады падкрэслівання палітычна-ідэалагічнай функцыі ў дзейнасці акадэмічнага Інстытута гісторыі[1] ды скіраваныя да гісторыкаў адкрытыя заклікі дырэктара гэтай установы выразней паказваць „месца прэзідэнцкай вертыкалі ўлады” і „ролю першага прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі” ў развіцці Беларусі[2]. Лішне было б прыводзіць мноства канкрэтных фактаў, каб пацвердзіць і так вядомае — у Беларусі адбылася бюракратызацыя інфраструктуры і празмерная ідэалагізацыя гістарыяграфічнага працэсу. Ідэалагізацыя, пры якой тэмы даследаванняў і перспектывы абароны дысертацый залежаць найперш ад іх т. зв. паліткарэктнасці і лаяльнасці аўтараў да рэжыму, а прафесіяналізм апошніх, як і інтарэсы навукі наогул, аказваюцца адсунутымі на другі план.

Праўдападобна, толькі гіпертрафаванай палітызацыяй можна растлумачыць, напрыклад, такую асаблівасць нашай цяперашняй гістарыяграфіі, як уведзеную практыку поўнага элімінавання, выкрэслівання з афіцыйнага навуковага працэсу кожнага, хто быў звольнены з Інстытута гісторыі. Добра вядома, што Беларусь не можа пахваліцца наяўнасцю дастатковай колькасці гісторыкаў, каб „закрываць” усе перыяды і асноўныя накірункі даследаванняў. Невыпадкова большасць звольненых былі адзінкавымі спецыялістамі ў сваёй тэматыцы. Тым не менш, у адпаведнасці з няпісаным правілам, прынятым афіцыйным кіраўніцтвам гістарычнай навукай, усе звольненыя перастаюць існаваць як спецыялісты сваёй галіны, і ўвесь назапашаны імі навуковы патэнцыял адкідваецца як непатрэбны. Вось якое дбанне пра развіццё гістарычных даследаванняў ды іх навуковы ўзровень…

Што ж, пры падобным стаўленні кіраўніцтва да спецыялістаў і гістарычнай навукі ў цэлым не выпадае здзіўляцца вядомым выпадкам, калі і экспертыза дысертацый праводзілася без удзелу кваліфікаваных адмыслоўцаў па профілі даследавання, што не магло не адбівацца на якасці такіх трактатаў. Прыклады прац непрымальна нізкага навуковага ўзроўню, факты плагіяту, яўнага ці няяўнага, або іншага жульніцтва, на жаль, прыкметна памнажаюцца, і гэта не можа не трывожыць. А Вышэйшая атэстацыйная камісія (ВАК), закліканая кантраляваць падрыхтоўку кваліфікаваных спецыялістаў ды якасць навуковай прадукцыі, здаецца, ніяк не дае рады гэтай заганнай тэндэнцыі. Затое, мяркуючы па некаторых фактах, у практыку ўвайшло выкарыстанне ідэалагічных ацэнак — адхіленне дысертацый, змест якіх не адпавядае прынцыпам дзяржаўнай ідэалогіі, і да т. п. Найбольш паказальны лёс доктарскай дысертацыі Яўгена Анішчанкі „Палітычная гісторыя Беларусі ў часы падзелаў Рэчы Паспалітай”, адхіленай ВАКам у 2004 г. найперш з-за таго, што аўтар у адмоўным святле паказаў Расію[3]. Неадназначная роля ВАКа як інстытута яшчэ савецкай сістэмы ў сучасным гістарыяграфічным працэсе колькі гадоў таму актыўна абмяркоўвалася на старонках аднаго з вядучых незалежных часопісаў Украіны[4], у нас жа пакуль не было ніякіх публічных дыскусій пра інструментарную функцыю гэтай установы, хоць патрэба ў такой размове відавочная.

Як можна здагадвацца, падобныя праблемы ў нас адкрыта не абмяркоўваліся не таму, што гісторыкі да іх абыякавыя. Верагодна, ва ўмовах нашай цяперашняй рэчаіснасці, калі прафесійная рэалізацыя навукоўца па стаў лена ў наўпроставую залежнасць ад волі дзяржаўнага чыноўніка, маўчанне стала своеасаблівай стратэгіяй выжывання. Зразумела, гісторык працуе ў дзяржаўнай установе і не можа не залежаць ад улады. Аднак наколькі далёка яго пазіцыя можа вызначацца лаяльнасцю і „дзяржаўнай замовай”? Хоць межы саступак і канфармізму найперш вызначаюцца асабістымі маральнымі якасцямі, абслугоўванне палітычных інтарэсаў улады, яўны сервілізм заўжды лічыліся справай ганебнай, несумяшчальнай і з прын цыпамі прафесійнай этыкі навукоўцаў.

Не выключаю, што камусьці з нашага так раз’яднанага цэху служак Кліа ўсё вышэйсказанае можа падацца плодам маіх суб’ектыўных уражанняў і непатрэбнай драматызацыяй, хоць сам я імкнуўся да стрыманых ацэнак. Вось жа разбіраймася разам. Ніжэй больш аб’ектыўна і рознабакова справу прадстаўляюць апытаныя намі гісторыкі, адказы якіх, спадзяюся, стануць пачаткам сур’ёзных разваг пра тое, што ёсць нармальным і ненармальным у нашай гістарыяграфіі.

Да супольнай размовы пра сітуацыю ў гістарычнай навуцы Беларусі рэдакцыя БГА запрасіла яе непасрэдных стваральнікаў — вядомых гісторыкаў краіны. Мы звярнуліся да 20 навукоўцаў з дзяржаўных і недзяржаўных устаноў з просьбай адказаць на тры пытанні, звязаныя з некаторымі праблемамі, акрэсленымі вышэй. Але паразважаць над пытаннямі нашай анкеты пагадзілася толькі частка, фактычна — менш за палову запрошаных да размовы, за што ім шчырая ўдзячнасць і пашана. А тое, што сярод матываў свайго ўхілення ад адказаў некаторымі гісторыкамі часам адкрыта называлася асцярожнасць, жаданне „не засвяціцца” (“як бы чаго не выйшла па месцы працы”), толькі пацвердзіла папярэдні дыягназ — сітуацыя ў нашай гістарыяграфіі вельмі і вельмі нездаровая. Калі вучоны яўна незадаволены станам спраў у сваім цэху, але пры гэтым не адважваецца публічна гаварыць пра набалелае, то гэта як мінімум прафесійная несвабода. Сам па сабе гэты факт агаляе сур’ёзную праблему прафесійнай ідэнтычнасці беларускіх гісторыкаў і перспектываў развіцця нашай гістарыяграфіі. Ці, калі дакладней, безперспектыўнасці такога яе развіцця.

Генадзь Сагановіч

---

Паказальна, што дэідэалагізацыю і дэпалітызацыю гістарычнай навукі нядаўні дырэктар Інстытута гісторыі НАН Беларусі А. Каваленя назваў „разбуральнай метадалагічнай канцэпцыяй”, якую беларусам „падкінулі заход нія саветолагі”. Гл.: Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэс публіцы Беларусь (Матэрыялы „круглага ста ла”) // Беларускі гістарычны часопіс. 2006. № 10. C. 8. Пра ідэалагічную функцыю гісторыкаў гл. таксама: Историческая наука в Беларуси (1991–2000): современные проблемы и кадры. Ред. Г. Корзенко. Минск, 2005. С. 3, 66.
Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь // Беларускі гістарычны часопіс. 2006. № 11. C. 10.
Падрабязней гл.: Оргіш В. Інкарпарацыя, або як адгукаецца палітычная гісторыя Беларусі ў сучасным жыцці // Народная воля. 2005. 2 сакавіка.
Гл.: Форум „Механізм контролю за якістю наковоi продукціi в Украiні” // Украiна Модерна. № 12 (2007). С. 12–49.

Наверх

1. Як Вы ацэньваеце сістэму падрыхтоўкі навуковых кадраў у Беларусі (патрабаванні ды дысертацый, працэдура прысваення навуковых ступеняў і званняў, спецсаветы па абароне, роля ВАКа)?

2. Ці задавальняюць Вас цяперашнія ўмовы вытворчасці гуманітарных ведаў (ад выбару тэматыкі да магчымасцяў архіўнабібліятэчных пошукаў, апрабацыі і публікацыі даследаванняў)?

3. Што змянілася ў прафесійных „стандартах” сучаснай беларускай гістарыяграфіі параўнальна з гістарычнай навукай БССР і гістарыяграфіямі суседзяў? Як можна ацэньваць якасць яе навуковай прадукцыі?

На пытанні адказалі Яўген Анішчанка, Георгі Галенчанка, Эмануіл Іофе, Андрэй Кіштымаў, Марына Сакалова, Захар Шыбека, Алег Яноўскі.

Яўген Анішчанка, кандыдат гістарычных навук, дацэнт Інстытута парламентарызму і прадпрымальніцтва (Мінск)

1. Не ўдаюся ў падрабязнасці, апрача таго, што павінна быць вернута ўся сістэма абароны дысертацый у ВНУ з практыкай прысваення навуковых ступеняў у спецсаветах пры ВНУ. Я катэгарычна супраць манапалізацыі гэтай працэдуры ў ВАКу, паколькі такім чынам экспертныя саветы ВАКа: 1) дыскрэдытуюць кампетэнцыю і аб’ектыўнасць саветаў, дзе праводзілася сапраўдная абарона, 2) робяць дарэмнай і фармальнай абарону на першапачатковай стадыі, 3) так званымі ананімнымі, ці закрытымі рэцэнзіямі прызнаецца эфемернасць і выказваецца поўны недавер да традыцыйных рэцэнзій і водгукаў калег на стадыі абароны дысертацый, 4) паколькі гэтую экспертызу праводзіць не абраная шырокай навуковай супольнасцю вузкае кола асоб. Вось сумныя вынікі пераходу навукі пад прэзідэнцкі кантроль, які не зрабіў ВАК апошнім бар’ерам супраць халтуры, падробак і тэндэнцыйнасці, а наадварот, плодзіць іх, заахвочвае да такога шляху. ВАК павінен быць скасаваны як непатрэбны рудымент савецка-бальшавіцкага кантролю за навукай, як паразітычны орган і сегмент звычайнай ідэалагічнай цэнзуры. Пра гэта я пісаў у артыкуле ў „Народнай Волі” ад 10–11.04.2010 г. У любым выпадку, пры перспектыве далучэння Беларусі да Балонскага працэсу і еўрапейскіх стандартаў адукацыі — а гэта абавязкова некалі здарыцца, адмяняецца ВАК і ўся планава-дзяржаўная (па разнарадцы) сістэма ў г. зв. падрыхтоўцы навуковых кадраў.

2. Фармальна цяпер ніводны даследчык не звязаны перашкодамі: ад стадыі падрыхтоўкі распрацовак да апрабацыі іх перад калегамі ўсё можна рабіць індывідуальнымі намаганнямі і за ўласны кошт. Гэты шлях вызваляе асабістыя высілкі ад традыцыйных заганаў растварэння ў калектыўных выданнях з ідэйнымі і рознымі метадалагічнымі арыенціроўкамі, навязанымі „зверху” ці прыстасаванымі самімі аўтарамі да бягучых г. зв. „актуальных” задач і патрэб дзяржавы. Гэты шлях звязаны з матэрыяльнымі цяжкасцямі, але ён прадукцыйны і не ангажаваны. Можна назваць прыклады таго, як выкананыя на аматарскім узроўні працы энтузіястаў пераўзыходзілі ўзровень дасягненняў вялікіх калектываў прафесійных гісторыкаў (М. Ермаловіч, Э. Абрамовіч, М. Ф. Чарняўскі).

3. Мне давялося ў адной уласнай працы цытаваць паказальныя словы члена-карэспандэнта АН РБ П. Петрыкава пра тое, што гістарычная навука ва ўсе часы абслугоўвала палітыку кіраўніцтва дзяржавы. Гэты паказчык кан’юнктурнасці і элементарнага халуйства навукоўцаў увасобіў нядаўні дырэктар Інстытута гісторыі НАН А. Каваленя (і яго акружэнне), які афіцыйна заявіў пра шкоднасць „трох Д” у навуцы і які вярнуў гэты „Галоўны штаб” і гэты „вядучы каардынацыйны цэнтр” навукі ў ранейшую каляю партыйнасці, ідэалагізмаў і палітыканства. Мне давялося пісаць у перыядычным друку пра тое, што навука пасля 1996 г. апынулася ў рэчышчы вяртання краіны да элементарнага „паліцэйскага” сацыялізму з усімі ўласцівымі для савецкага часу каардынатамі і нормамі дзейнасці. Гэтая рэстаўрацыя пераважнай большасцю навукоўцаў успрынята абыякава, спакойна, як нармальная з’ява. Гэтая большасць няздольная на нейкія там прарывы, якіх ад іх патрабуюць, на капітальныя распрацоўкі „белых плям”, на сінтэзы малавядомых першакрыніц і г. д. Цяперашняя сітуацыя ў гуманітарных навуках нагадвае пагост, дзе пахаваны і замураваны вольная думка, ініцыятыва, талент. Я не бачу ўвогуле інавацыйных ці рэвалюцыйных прац у сучаснай беларускай гістарыяграфіі ні па адным храналагічным перыядзе. Пануе прыстасаванства, схематычна-фармалістычныя падручнікі, якія не стымулююць думку і ініцыятыву, а плодзяць шэрасць, дагматыку і тупасць. Мне зусім не хочацца аналізаваць вытокі такога становішча і даваць парады выхаду з гэтай даўно заезджанай каляіны. На постсавецкай прасторы ёсць краіны, дзе даўно выбіліся з такіх путаў і ўспрынялі агульнапрынятыя і вядомыя ў свеце стандарты.

Георгій Галенчанка, доктар гістарычных навук, галоўны навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі НАН Беларусі

1. Сістэма падрыхтоўкі навуковых кадраў у Беларусі мае даўнія традыцыі і пры некаторай, магчыма, і не вельмі значнай карэкцыі можа захаваць і свае пазітыўныя рысы, і свае праблемы. Галоўная праблема, здаецца, у распрацоўцы аб’ектыўнай і адкрытай сістэмы ацэнак навуковай працы, што асабліва цяжка ў гуманітарных навуках. Мне падабаецца, напрыклад, нямецкая сістэма надання навуковых ступеняў. Там абарона адбываецца выключна пасля таго, як падрыхтаваная дысертацыя абавязкова друкуецца і з ёю на працягу года знаёміцца ўсё чытацкае асяроддзе. Калі няма грунтоўных абвінавачванняў у нізкай якасці ці кампіляцыі, папярэдняе пазітыўнае рашэнне вучонага савета адпаведнай навуковай інстытуцыі зацвярджаецца. Усе навуковыя рэцэнзенты выступаюць з ацэнкай працы адкрыта.

2. У большасці гуманітарных навуковых устаноў (горш ва ўніверсітэтах) захоўваецца магчымасць выканання планавай і дадаткова індывідуальнай тэмы. Пры жаданні і працаздольнасці даследчыка. Праблема архіўна-бібліятэчных пошукаў сапраўды абвастрылася з-за дарагавізны і рэдкасці навуковых камандзіровак, значных грашовых пабораў у шмат якіх замежных архівах і бібліятэках пры капіяванні выяўленых матэрыялаў, абмежаванай працы міжбібліятэчных абанементаў, адсутнасці штогадовай профільнай бібліяграфіі па канкрэтных навуковых кірунках. Нарэшце, пры адсутнасці рэспубліканскага высокапрафесійнага часопіса, напрыклад, па гістарычных навуках.

3. Гуманітарныя навукі ў шмат якіх постсавецкіх і замежных дзяржавах знаходзяцца ў крызісе з-за недастатковай распрацаванасці асноўных перспектыўных ідэалагем не столькі цывілізацыйнага, колькі цывіліза цый на-фармацыйнага і рэгіянальна-кампаратыў на га ўзроўню. Беларуская гіста рыя гра фія, безумоўна, змя-ні лася ў значнай ступені ў бок раз на стайнасці, шмат-цэн трычнасці, метадалагічнай (кан цэп туальнай) ва-ры ятыўнасці, часам павярхоўнасці, пры мі тыўнасці, пія рыс тай палемічнасці. Перашка джае нярэдка і пера-большаная кампліментарнасць у ад но сінах да сла-бых замежных даследчыкаў, група вая са лі дар насць на не на вуковых падставах і інш. Рэаль ная гіс та рыч-ная на вука павінна абапірацца на рэ прэ зен та тыў ную фактуру, навуковую аргументацыю, мець разгорнуты на ву ко вы апарат. Гэтыя здаўна пра фесій ныя стандар-ты не змя ніліся і не могуць змяніцца. Якасць навуко-вай прадукцыі ў стане ацэньваць рэальна толькі кваліфікаваныя навукоўцы ці навуковая супольнасць, якія адкрыта выказваюць свае погляды, якія ўдзячны і за сур’ёзную контркрытыку. І ацэньваць навуковыя працы варта не па іх недахопах і памылках, а па тым новым і абгрунтаваным, што ўносяць гэтыя працы ў гістарычную гістарыяграфію.

Эмануіл Іофе, доктар гістарычных навук, прафесар Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта імя Максіма Танка.

1. Я лічу, што сучасная сістэма падрыхтоўкі навуковых кадраў па гістарычных навуках не адпавядае патрабаванням часу і сусветнаму вопыту. Зразумела, ёсць нямала станоўчага, але я спынюся на недахопах. Мне шмат гадоў давялося быць членам трох спецсаветаў па гістарычных навуках — двух доктарскіх (пры БДУ і БДПУ імя Максіма Танка) і аднаго кандыдацкага (пры Беларускім навукова-даследчым інстытуце дакументазнаўства і архіўнай справы).

У апошні час рэзка знізілася роля спецсаветаў па абароне кандыдацкіх і доктарскіх дысертацый. Калі ВАК зацвярджае той ці іншы спецсавет, гэта азначае, што ён давярае яго членам і паважае іх думку. На самай справе — што думка і рашэнне таго ці іншага спецсавета нічога не вартыя. Пераважная большасць членаў спецсавета — высокакваліфікаваныя спецыялісты па той ці іншай праблеме, але ўрэшце вырашальнай становіцца думка членаў экспертнага савета па гістарычных навуках, не гаворачы ўжо аб Прэзідыуме ВАКа, у які ўваходзіць толькі адзін вучоны-гісторык.

Кандыдацкая і доктарская дысертацыя праходзіць шэраг этапаў. Першы — гэта думка і водгук навуковага кіраўніка, другі — дзве экспертызы (папярэдняя і спецсавета), трэці — водгук апануючай арганізацыі (знешні водгук), чацвёрты — сама працэдура абароны на спецсавеце, дзе цяпер па новых правілах павінен выступіць (хочаш ці не хочаш!) кожны член спецсавета — спецыяліст па дадзенай галіне гістарычнай навукі. Потым ідзе галасаванне, выстаўляецца сярэдні бал за абарону.

Пяты этап — заключэнне спецыялізаванага савета, дзе ўлічваецца думка не толькі членаў савета, але і афіцыйных і неафіцыйных апанентаў ды апануючай арганізацыі.

Шостым этапам становіцца рашэнне экспертнага спецсавета. Я лічу, што падбор членаў спецсавета даволі часта праводзіцца не па дзелавых прыкметах, не па кваліфікацыі і навуковым аўтарытэце таго ці іншага вучонага, а па нейкіх іншых прыкметах. Паміж членамі спецсавета разгарнулася, як у савецкія часы, „са цы яліс тычнае спаборніцтва” — хто першым знойдзе той ці іншы „жучок”, хто першы „зарэжа” тую ці іншую дысертацыю. Прэ зідыум ВАКа хваліць і стымулюе тых, хто знойдзе больш недахопаў, а пры вялікім жаданні недахопы можна знайсці ў любой дысертацыі. А трэба глядзець, па-пер шае, на тое, што новага ўносіць дадзенае даследаванне не толькі ў беларускую, але і ў сусветную гістарычную навуку. Справа ў тым, што некаторыя дысертанты адзна чаюць, што гэта першае ў айчыннай гістарыяграфіі наву ковае даследаванне. Але яго каштоўнасць значна зні жа ецца, калі падобнае даследаванне ўжо ёсць у Польшчы, Нямеччыне ці Расіі.

Я лічу, што дысертацыю можна адхіліць у наступных выпадках:

1. Калі выяўлены плагіят.

2. Калі заключныя высновы і большасць высноў у тэксце дысертацыі не аргументаваны.

3. Калі па сутнасці ў дысертацыі няма нічога новага.

4. Калі яе афармленне не адпавядае патрабаванням ВАКа.

І ўрэшце лёс дысертацыі вырашае думка некалькіх членаў (так званай большасці) спецсавета, якія не толькі не з’яўляюцца спецыялістамі па дадзенай праблеме, а часам вельмі далёкія ад яе. Разам з тым гэта недавер навуковаму кіраўніку, вучоным, якія праводзілі экспертызы, вялікаму калектыву навукоўцаў апануючай арганізацыі і ўсім членам спецсавета.

2. Задавальняюць толькі часткова. Да цяперашняга часу ў нашай краіне фактычна адсутнічае каардынацыя навуковых даследаванняў па гістарычных навуках. Гэтая справа перададзена ў прэрагатывы тых ці іншых кафедраў ВНУ або Саветаў ВНУ, не кажучы пра Інстытут гісторыі НАНБ.

Для большасці даследчыкаў стаў закрытым Цэнтральны архіў Камітэта дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь, дзе я двойчы працаваў у пачатку 1990-х г. Калі я ў траўні 2010 г. звярнуўся да старшыні КДБ В. Зайцава з просьбай пазнаёміцца з матэрыяламі пра дзейнасць міністра дзяржаўнай бяспекі БССР у 1943–1951 г. Л. Цанавы, то 31 траўня 2010 г. атрымаў вельмі дзіўны, у многім незразумелы адказ, які нагадаў размову двух глухіх. З КДБ адказалі, што матэрыялаў пра Л. Цанаву ў архіве МЗС (?!) Рэспублікі Беларусь няма, хоць у хадайніцтве рэктара БДПУ імя М. Танка П. Кухарчыка ясна гаварылася пра фонды Цэнтральнага архіва КДБ Рэспублікі Беларусь.

Пераважная большасць даследчыкаў не мае магчымасці працаваць у архівах і бібліятэках Расіі, Польшчы, Нямеччыны, ЗША і іншых краін.

Жадае быць лепшай справа з апрабацыяй і публікацыяй навуковых даследаванняў па гістарычных навуках. Вельмі цяжка выдаваць кнігі. У дзяржаўных выдавецтвах яны зазнаюць сур’ёзную цэнзуру, прычым з навукоўцамі і іншымі аўтарамі нават не раяцца. Так, у 2009 г. у выдавецтве „Беларусь” пад маёй агульнай рэдакцыяй выйшаў даведнік „Высшее партизанское командование Белоруссии. 1941–1944”. На самай справе я хацеў назваць яго „Высшее советское партизанское командование Белоруссии”, тлумачачы гэта тым, што акрамя партызан, якія падпарадкоўваліся Маскве — ЦШПД і БШПД, існавалі Армія Краёва, АУН-УПА і беларускія нацыяналістычныя партызаны. Але былы галоўны рэдактар выдавецтва Я. Аляксейчык з гэтым не згадзіўся.

Большасць публікацый будучых кандыдатаў і дактароў навук друкуюцца ў часопісах і зборніках тыражом 100 экз., і многія вучоныя-гісторыкі не маюць магчымасці з імі пазнаеміцца і выказаць сваю думку. Нашы радыё і тэлебачанне вельмі рэдка паведамляюць пра выхад новых грунтоўных кніг па гісторыі Беларусі, а тым больш не пачуеш каментарыяў.

3. На вялікі жаль, у прафесійных „стандартах” сучаснай беларускай гістарыяграфіі параўнальна з гістарычнай навукай БССР і гістарыяграфіямі суседзяў змянілася нямнога. Па-першае, гэта з’яўленне новай тэматыкі і праблематыкі. Упершыню даследуюцца праблемы, якія раней не даследаваліся. Гэта датычыцца гістарычнага мінулага беларускага народа пачынаючы ад старажытнасці, а таксама многіх пытанняў гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. З тэм, якія раней не даследаваліся, можна назваць праблему гісторыі Халакоста на беларускай зямлі. Новай стала гісторыя этнічных меншасцяў Беларусі. Шмат новага зроблена па гісторыі населеных пунктаў, гісторыі беларускай культуры. Значнай падзеяй у навуковым жыцці стаў выхад шасцітомавай „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” і трохтомавай энцыклапедыі „Вялікае Княства Літоўскае”.

Я не супраць таго, што галоўная стаўка робіцца на гераізм і мужнасць беларускага народа. Але да сённяшняга часу не ліквідавана шмат „белых плям” у нашай гісторыі. Даўно настаў час адысці ад ужывання тэрміна, уведзенага ў гістарычную навуку ў 1949 г. Л. Цанавам — „усенародная партызанская вайна ў Беларусі”. Тэрмін „усенародная” стаў стэрэатыпам з савецкіх часоў. Мы маем усе падставы адзначыць „народны характар” партызанскай вайны ў Беларусі, і то толькі з пачатку 1943 г. Калі гаварыць пра 1941–1942 г. — яна не была ўсенароднай, і толькі з другой паловы 1942 г. пачаўся пераход партызанскай вайны ў Беларусі да „народнай”. Два асноўныя крытэрыі — 1) суадносіны колькасці партызан і калабарацыяністаў, 2) ступень развіцця партызанскага руху на тэрыторыі Заходняй Беларусі.

Беларусь сёння стала адзінай краінай у свеце, дзе не падлічаны страты нямецкіх акупантаў ад дзеянняў беларускіх партызан. Да цяперашняга часу ў афіцыйных выданнях нашай краіны катэгарычна сцвярджаецца, што „ў ходзе партызанскай вайны знішчана… 500 тыс. салдат і афіцэраў фашысцкай арміі”. Але ж гэта міф, які дапамагаюць развеяць у першую чаргу працы вядомага беларускага даследчыка Кузьмы Козака. На самай справе забіта 120–130 тысяч ворагаў (разам з калабарантамі). Сапраўдным наватарам у гісторыі можна назваць Сяргея Новікава.

Застаецца „белай плямай” лічба эвакуяванага насельніцтва БССР у тылавыя раёны СССР у 1941–1943 г. У афіцыйнай літаратуры прыводзіцца лічба 1,5 млн. чалавек. Па маіх падліках, па выніках шматгадовага вывучэння гэтая лічба вагаецца ў межах 750–780 тыс. чалавек. Гэта азначае, што афіцыйная лічба перабольшана ў два разы. Усё гэта можна прачытаць у маім артыкуле „Невядомыя старонкі эвакуацыі” (скарочаны варыянт) у газеце „Звязда” за 15 верасня 2010 г. Але перад гэтым я спрабаваў апублікаваць матэрыял пра невядомыя старонкі эвакуацыі насельніцтва Беларусі ў „Гістарычна-археалагічным зборніку” Інстытута гісторыі НАНБ, „Бела рускім гістарычным часопісе”, газетах „7 дней”, „Народная газета”.

Многія рэдактары баяцца новых фактаў і адкрыта гавораць: „Не трэба перапісваць гісторыю”. На пленарных паседжаннях большасці навуковых канферэнцый, як і ў савецкія часы, выступаюць адны і тыя ж людзі — дырэктары інстытутаў, загадчыкі аддзелаў і цэнтраў, у крайнім выпадку — загадчыкі кафедраў ВНУ.

Ацэньваць якасць навуковай прадукцыі ў першую чаргу трэба па навізне і глыбіні даследавання. Большасць публікацый у зборніках навуковых канферэнцый, на вялікі жаль, утрымліваюць вельмі мала новага. Нам не хапае як цікавых глыбокіх манаграфій па асобных праблемах, так і гістарыяграфічных прац. У гэтым выпадку трэба браць прыклад з вучоных Нямеччыны, Польшчы, Расіі, Украіны, ЗША. Не хапае грунтоўных манаграфій пра жыццё і дзейнасць вядомых партыйных і дзяржаўных дзеячаў Беларусі, у першую чаргу пра П. Панамарэнку, кніг пра выдатных беларускіх гісторыкаў У. Пічэту, М. Доўнара-Запольскага, У. Ігна-тоўскага, П. Казлоўскага, З. Капыскага і інш. І яшчэ. Дзяржава павінна падумаць, каб кнігі па гісторыі і культуры Беларусі сталі таннейшымі і былі даступныя не толькі выкладчыкам, але і студэнтам, старшакласнікам.

Хочацца спадзявацца, што ў бліжэйшай будучыні беларуская гістарычная навука ўздымецца на якасна новы ўзровень.

Андрэй Кіштымаў, кандыдат гістарычных навук, Інстытут парламентарызму і прадпрымальніцтва (Мінск)

1. Напэўна, мой выпадак нетыповы. Я не вучыўся на дзённым аддзяленні гістфака; яшчэ не маючы вышэйшай адукацыі, пачаў працаваць у акадэмічным інстытуце гісторыі, не заканчваў аспірантуры і практычна не меў кіраўніка, калі працаваў над кандыдацкай дысертацыяй. Так што атрымліваецца, што я нейкі „несістэмны”. Але сістэму ведаю, бо з яе прадукцыяй знаёмы на працягу трох дзясяткаў гадоў сваёй навуковай дзейнасці.

Лаяць ВАК лёгка і сапраўды ёсць за што. Добра памятаю, як у 80-я г. перыядычна, праўда, на ўзроўні калідорных гутарак, гучала: „Ну чаму ВАК толькі ў Маскве? Якія высілкі патрабуюцца, каб туды прабіцца! Гэта ж монстр, які пажырае навуковую думку. Вось быў бы ў рэспубліцы свой ВАК, мы б паказалі, што такое сапраўдныя крытэрыі ацэнкі навукі”. Сёння ВАК свой. І што ж? Ён не толькі не пазбавіўся ад хвароб „старога” ВАКа, але і досыць таленавіта здолеў іх прымножыць. Плюс, увёўшы сістэму настрыфікацыі, паставіў сябе наогул над усімі ВАКамі свету.

Сучасны ВАК, падобна ВАКу ўчарашняму, заняты тым, што робіць навуку такой, з якой яму зручна і сёння, і заўтра весці справу. Таму і назіраецца рэальны разрыў паміж ВАКаўскай навукай і навукай, якая не прайшла праз ВАКаўскае сіта. Прычым гэты разрыў найбольш адчувальны ў гуманітарных навуках.

У савецкі час яго не было наогул. Тады паняццi сістэма і навука цалкам супадалі. Але ў нашу эпоху, эпоху дзялення на „чэсных” і „нячэсных”, навуковец перастаў быць дзяржаўным прыгонным. Прыродазнаўцы і тэхнары праблему сваіх узаемаадносін з дзяржавай і яе сістэмай кіравання навукай часцей вырашаюць механічна — проста з’язджаюць за мяжу. Яно і зразумела — лазер дома не ўсталюеш, раўналежную дзяржаўнай лабараторыю генетыкі не адкрыеш, а прыватных карпарацый, здольных на вялікую навуку, такіх, як Soni або IBM, у нас няма.

Гуманітарый можа працаваць і дома, можа працаваць нават у ВНУ або дзяржНДІ, спалучаючы афіцыйную навуку з неафіцыйнай. Ды і ніякага не проста масавага, але і хоць крыху прыкметнага попыту за мяжой на спецыялістаў па беларускай гісторыі не было і не бу дзе. Менавіта на спецыялістаў, а не на іх працы, якія, безумоўна, могуць быць запатрабаваныя. Асобныя выключэнні, як сярод гісторыкаў, так, дарэчы, і сярод археолагаў (І. Сінчук, В. Собаль) надвор’я не робяць. Так што мы асуджаныя суіснаваць або разам з ВАКам, або побач з ім.

Ці мог ВАК стаць іншым? Мог, калі б адной з першых сваіх пастаноў пазбавіў навуковых званняў і ступеняў тых, хто атрымаў іх за працы па гісторыка-партыйнай тэматыцы. Прынамсі, ва ўсіх нашых суседзяў за Нёманам і Бугам мінуў гэты працэс ачышчэння ад старых завалаў. Як гэта было зроблена? У ГДР і ў прыбалтаў гэ та сапраўды вырашылі кардынальна. У палякаў — не. Але тое, што і там былыя гісторыкі ПАРП з першых роляў былі перасунутыя і сышлі ў цень — таксама факт. Паглядзім на досвед і самых блізкіх нашых суседзяў. У адрозненне ад нас, і ў Расіі, і ва Украіне не назіралася такой масавай „міграцыі” былых гістпартаўцаў у ака дэмічную навуку. І ужо тым больш яны не станавіліся там дырэктарамі акадэмічных інстытутаў. Хапіла ж і ў нас прынцыповасці прыбраць з праграм ВНУ курсы гісторыі КПСС або „навуковага камунізму”. Дык навош та ж было захоўваць парадокс: дысцыпліну перастаць лічыць наву ковай, а вось за спецыялістамі па ёй пакінуць званне навукоўцаў? Такі ВАК, які прыняў бы такое прын цыповае рашэнне, сапраўды быў бы новы. Пры намсі, свой разрыў з мінулым ён бы пазначыў досыць ясна. А заадно і разгрузіўся б ад тых, хто і сёння не гатовы ўспрымаць новае.

Як ні парадаксальна, але без ВАКа было б яшчэ горш. Я маю на ўвазе, што сістэма атэстацыі навуковых кадраў павінна існаваць. У першую чаргу як бар’ер на шляху дылетантызму. З некаторым спазненнем, але і для нашай гісторыі актуальнай становіцца праблема folk-history, асабліва ў яе шматлікіх інтэрнэт-версіях. ВАК, з яго задачай легітымізацыі навуковых кадраў, уяўляе сабой хоць бы нейкі бар’ер на шляху гэтай „народнай гісторыі”. Хоць і сам пры гэтым, як паказала практыка, можа пладзіць дылетантаў.

2. Умовы вядзення гуманітарных даследаванняў за апошнія 10–20 гадоў змяніліся кардынальна. Згадванне пра інтэрнэт, як я разумею, будзе гучаць проста банальна. Як і яшчэ адно жыццёвае назіранне: з штатаў НДІ проста зніклі пасады машыністак. Пра тое, як пашырэла інфармацыйнае поле, упэўнены, у той або іншай форме скажа кожны анкетаваны. Выбар тэматыкі практычна неабмежаваны. Праўда, пры выбары тэматыкі нярэдка адразу даводзіцца вызначацца і з уласнай „арыентацыяй” — будуць мяне далей лічыць „чэсным” або „нячэсным”. Тое ж і з апрабацыяй і публікацыяй вынікаў даследаванняў. Магчымасці ёсць, і немалыя, але ў „Беларускай думкі” сваё кола аўтараў, а ў БГА — сваё.

Але ва ўсёй гэтай шырыні ёсць і свае вузкасці. Падзялюся некаторымі назіраннямі. Калі раней плагіят насіў, так бы мовіць, рытуальны характар: пісалі, напрыклад, пра сацыялістычнае спаборніцтва або калектывізацыю, бралі падобную працу, замянялі Маскву на Мінск, РСФСР на БССР, падбіралі адпаведныя лічбы — і праца гатовая, то цяпер крадуць у сваіх, ды яшчэ і спрабуюць выдаць гэта за ўласны ўнёсак у навуку.

Стала „нямодна” спасылацца на папярэдніка. Больш за тое, увогуле згадваць пра яго існаванне. Затое працы, асабліва маладых гісторыкаў, мільгаюць згадваннямі пра ўласны прыярытэт. Калі я чытаю „ўпершыню”, „па-новаму”, „на падставе невядомых раней дакументаў”, то нярэдка думаю, што праўдзіваму становішчу больш адпавядалі б фразы „ўпершыню мной” або „на падставе раней невядомых мне дакументаў”. Гэта значыць, пры слабой папярэдняй гістарыяграфічнай прапрацоўцы матэрыялаў даволі лёгка адкрыцці для сябе зблытаць з адкрыццямі ў навуцы.

3. У параўнанні з савецкімі часамі прафесійны стандарт ацэнкі гістарыяграфіі проста страчаны. Раней ён быў. Які? Хто старэйшы — гэта ведае, хто маладзейшы — здагадваецца. Але тое, што ён быў — бясспрэчна. Пачынаючы ад абавязковага дэкларавання ў аўтарэфератах наконт таго, што праца выканана ў рэчышчы „марксісцка-ленінскай метадалогіі”.

У савецкай улады былі праблемы ў гісторыі і з гісторыяй. Таму яна і ставіла перад гісторыкамі задачу — давесці, што наш шлях у будучыню не проста слушны, але і наканаваны нашым мінулым. На адпаведнасць гэтай тэзе і праходзіла стандартную праверку любая гістарычная праца.

Цяпер такога стандарту няма. Таму што няма дзяржаўнай замовы на гістарычную навуку. На запуск касмічнага спадарожніка дзяржзамова ёсць, на які-небудзь звышмагутны камп’ютар — таксама, нават на якую-небудзь тэхналогію гадоўлі лёну — ёсць. А на гісторыю дзяржзамовы няма. Гэта значыць, маўкліва мяркуецца, што яна ў дзяржаве павінна быць, і для гэтага нейкую колькасць гісторыкаў дзяржава гатова ўтрымліваць. Але патрэбныя яны толькі да датаў: то чарговыя ўгодкі вайны з перамогай, то ў Белавежскай пушчы юбілей, часам і якому-небудзь гістарычнаму персанажу пашанцуе, напрыклад, Напалеону Орду або Францыску Скарыну. І тут стандарт гістарычных прац вядомы: усё павінна быць хораша, а мы наперадзе ўсёй Еўропы, а то і свету. Аднак тое, што складае жывую тканіну навукі, гэта значыць — навуковыя праблемы, — як прыярытэты не пазначаны.

Сур’ёзную гаворку пра якасць навуковай прадукцыі трэба і можна весці заўсёды. Ёсць для гэтага і старыя, правераныя часам, скажам так, традыцыйныя метады гістарычнай навукі: рэцэнзаванне, дыскусіі, папярэдняя апрабацыя на навуковых канферэнцыях, сімпозіумах або круглых сталах. Ёсць і новыя, шырока выкарыстоўваныя ў сусветнай навуцы, напрыклад індэкс цытавання. Пра яго існаванне ў нас ведаюць толькі тэарэтычна. Хацеў бы памыліцца, але ніхто, прынамсі ў гуманітарных навуках, яго падлікам у Беларусі не займаецца. Хоць, здавалася б, ёсць каму: той жа ВАК, або НАН Беларусі, або Нацыянальная бібліятэка.

Не спрачаюся, індэкс цытавання — не панацэя. Хоць бы таму, што ў ім аднолькава „важаць” і згадванні са знакам плюс, і са знакам мінус. Таму Трашчанок цалкам можа апынуцца ў лідарах, злёгку саступіўшы Ермаловічу. Затое найцішэйшы Валерый Мянжынскі, бясспрэчны аўтарытэт па вывучэнні Літоўскай Метрыкі, апынецца далёка ззаду ад іх.

Усё-такі, падазраю, айчынная боязь індэкса цытавання заключана не ў персонах. Для ацэнкі іх рэпутацыі ён толькі дапаможная прылада. Аднак індэкс цытавання можа лёгка палічыць і колькасць згадванняў у навуковым свеце, напрыклад, Інстытута гісторыі НАН Беларусі. Або той жа айчыннай ВАК. Малюначак можа здацца несуцяшальным. Дык ці трэба гэта ім?

І, нарэшце, галоўнае: не будзем забывацца, што навука — гэта не толькі яе (гэта значыць навуковыя) праблемы, але і людзі са сваімі, цалкам чалавечымі праблемамі. Фінансавымі, сямейнымі, псіхалагічнымі і г. д. Што, у нашай гістарычнай навуцы няма спадчыннасці? Ёсць, і нельга сказаць, што нават пры іншых роўных умовах яна не выконвае сваёй ролі. Або: у ВАКу могуць не адзін год сядзець прызнаныя аўтарытэты айчыннай гістарычнай навукі, але зусім не факт, што яны з лёгкім сэрцам гатовыя адкрыць дарогу сваім патэнцыйным канкурэнтам з ліку новых дактароў. І, памяняўшы савецкі пашпарт на пашпарт Рэспублікі Беларусь, далёка не заўсёды гісторык гатовы развітацца з савецкім мінулым. Асабліва калі ён яго творца.

Марына Сакалова, кандыдат гістарычных навук, старшы навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі НАН Беларусі

1. Як такая, сістэма падрыхтоўкі навуковых кадраў не выклікае пытанняў. Аднак бюракратызацыя, непразрыстасць працэсу і накіраванасць на абмежаванне колькасці дактароў навук і г. д. ствараюць неадольныя перашкоды для навукоўцаў.

2. Галоўны недахоп, на мой погляд, у тым, што адсутнічаюць шырокія дыскусіі па агульных пытаннях гістарычнай навукі. Апрабацыя даследаванняў адбываецца галоўным чынам у рамках бюракратычных ступеняў падрыхтоўкі дысертацый. Наогул, ствараецца такое ўражанне, што гістарычная навука існуе толькі як працэс падрыхтоўкі дысертацыйных даследаванняў і калектыўных прац. Магчымасцяў для незалежнай даследчыцкай працы (з пункту гледжання фінансавання беларускімі ўстановамі і фондамі) амаль няма.

3. На маю думку, прафесійныя стандарты сучаснай беларускай гістарыяграфіі практычна не змяніліся параўнальна з гістарычнай навукай БССР: якасць навуковай прадукцыі ацэньваецца галоўным чынам на падставе выкарыстання архіўных дакументаў і адпаведнасці бюракратычным стандартам. Наватарскія даследаванні сустракаюцца з падазронасцю, бо, як правіла, не ўпісваюцца ў гэтыя бюракратычныя стандарты (нават тэматычна). Як і ў савецкія часы, беларуская гістарычная навука ў вялікай ступені ізаляваная ад сусветнага гістарычнага дыскурсу. У гэтым, як мне падаецца, галоўнае адрозненне яе ад гістарыяграфіі суседзяў.

Захар Шыбека, доктар гістарычных навук, прафесар Беларускага дзяржаўнага эканамічнага ўніверсітэта

1. Падрыхтоўка гісторыкаў-прафесіяналаў штучна стрымліваецца, асабліва дактароў навук. Яшчэ Мікіта Хрушчоў лічыў гісторыкаў небяспечнымі для ўлады. Ды і на гуманітарных навуках, відаць, хочуць сэканоміць. Хоць па прыкладзе Літвы можна ўвесці ўніверсальную навуковую ступень — доктара навук. Тады зменшацца і выдаткі на падрыхтоўку навукоўцаў. Рэзервы — платныя і бюджэтныя аспірантуры. А штучна стрымліваць рост колькасці прафесійных гісторыкаў, калі людзі таго заслугоўваюць, няма сэнсу. Узрасце канкурэнцыя. І кожны знойдзе месца адпаведна сваім здольнасцям.

У бюджэтнай аспірантуры цяпер ставіцца задача абавязковай абароны пасля сканчэння тэрміну аспірантуры. Гэта не заўсёды ідзе на карысць справе. Дысертацыі атрымліваюцца „сырымі”. Аспіранты не паспяваюць сабраць дастаткова архіўных дакументаў і асэнсаваць іх.

Мне не так часта, але даводзіцца апаніраваць дысертацыі. Складваецца ўражанне, што ў навуковай экспертызе пануе фармалізм, заідэалагізаванасць і кумаўство. Прынцып спаборніцтва пры абароне фармальна захоўваецца. Аднак вынік галасавання вырашаецца ўжо на папярэднім паседжанні экспертнай камісіі пры савеце па абароне. Калі дысертацыя прынятая да абароны, тады ўжо заўвагі апанента не маюць асаблівага значэння. Усе ці большасць прагаласуюць „за”, каб не ставіць пад сумненне папярэднюю экспертызу, у якой тыя ж сябры савета па абароне і ўдзельнічалі. Дысертацыя ацэньваецца не столькі па навуковай вартасці, колькі па ідэалагічнай вытрыманасці і адданасці аўтара ўладзе. Патрабаванні да дысертацый, асабліва да доктарскіх, нібыта высокія. Але пераважае фармальны падыход. Бюракратыя выпрацавала шэраг казуістычных штампаў, якія абавязкова павінны прысутнічаць у дысертацыі. Яе навуковая вартасць можа заставацца па-за ўвагай. Для ацэнкі гэтай вартасці ў сучасных экспертаў, якія заселі ў саветах па абароне, не хапае прафесіяналізму, бо яны эксперты, хутчэй, па казуістыцы. Безумоўна, ёсць выключэнні. Але пераважна гэта людзі сталага веку ды кар’ерысты, якія мала дасведчаныя ў дасягненнях сучаснай гістарычнай навукі. Сапраўдным жа прафесіяналам у саветах не хапае мужнасці, каб заняць прынцыповую пазіцыю. Незалежныя эксперты з еўрапейскім досведам у кола экспертаў не дапускаюцца. Яшчэ менш спецыялістаў па гісторыі ў ВАКу. Там навуковую працу гісторыкаў ацэньваюць фізікі, хімікі і толькі найбольш адданыя ўладзе гісторыкі. Праца трапляе эксперту, які прэзентуе яе перад членамі ВАКа. Лёс прысваення навуковай ступені часам залежыць ад сумленнасці і дасведчанасці аднаго чалавека. ВАК не з’яўляецца незалежнай установай. Пад ціскам зверху ён прымае патрэбныя рашэнні.

2. Вытворчасць гуманітарных ведаў недастаткова фінансуецца дзяржавай. Аспірантаў чакаюць капеечная стыпендыя, мізэрнасць аплачаных камандзіровак, неспрыянне замежным стажыроўкам, а ў перспектыве — нізкія заробкі. Усё гэта зніжае матывацыю паступлення ў аспірантуру. Выкладчыкі ўніверсітэтаў не могуць разлічваць на аплачаную замежную камандзіроўку як для працы ў архівах, так і для ўдзелу ў навуковых канферэнцыях. З такімі ж праблемамі сутыкаюцца і навуковыя супрацоўнікі Інстытута гісторыі НАН Беларусі. Шчодра фінансуюцца толькі так званыя навукова-практычныя канферэнцыі, якія маюць парадна-юбілейны характар.

Нармальнаму развіццю афіцыйнай гістарычнай навукі перашкаджаюць жорсткі адміністрацыйны кантроль і жывучасць савецкіх стэрэатыпаў. Па ідэалагічных прычынах не дазваляецца ўсебаковае вывучэнне адносінаў з Расіяй, Вялікай Айчыннай вайны, дзейнасці БНР. Застаюцца забароненыя тэмы. Да гэтага часу існуе перакананне пра ненавуковасць вузкіх тэм. Мая суіскальніца тройчы перапісвала дысертацыю пра наёмных рабочых і служачых Мінска, каб дагадзіць савету па абароне дысертацый пры Інстытуце гісторыі НАН Беларусі. Для выезду выкладчыкаў у іншую краіну нават сваім коштам ці коштам прымаючага боку патрэбен дазвол Міністэрства адукацыі. Два гады таму мяне не выпусцілі ў Прагу на навуковую канферэнцыю, прысвечаную юбілею БНР, ні на якіх умовах. Не далі і адпачынак на ўласны кошт. Матывацыя была такая: каб не парушаць навучальна-выхаваўчы працэс.

У краіне існуе толькі адзін дзяржаўны часопіс, спецыялізаваны на гісторыі, ды і то палову яго аб’ёму займаюць метадычныя парады настаўнікам гісторыі ў шко ле. Універсітэцкія навуковыя выданні адводзяць гісторыі сціп лае месца. У іх пануе „міжсабойчык”. Прабле ма пу-блікацый часткова вырашаецца друкаваннем матэрыялаў навуковых канферэнцый. Урэшце, не скла дана апу блікаваць добры артыкул у незалежных часо пісах „Беларускі Гістарычны Агляд”, „Гістарычны альманах”, „Ho mo historicus” ці „Arche”. Аднак іх выданні не ўключаны ў лік так званых рэцэнзаваных, што знаходзяцца пад цэнзурай дзяржавы, а таму змешчаныя ў іх публікацыі не ўлічваюцца ВАКам пры абароне дысертацый.

Вядомыя гісторыкі краіны, якія не прытрымліваюцца афіцыйнай гістарычнай схемы, не маюць магчымасці ўдзельнічаць у падрыхтоўцы маладых спецыялістаў. Аспірантаў ім проста не даручаюць.

3. Сучасная беларуская гістарыяграфія перажыла непрацяглую мадэрнізацыю ў пачатку 1990-х г., а потым была адкінутая на старыя пазіцыі. І цяпер яна мала чым адрозніваецца ад гістарычнай навукі савецкіх часоў ды катастрафічна адстае ад гістарыяграфій суседніх дзяржаў. Гістарычныя працы прызначаюцца для ўнутранага карыстання. Калі афіцыйных гісторыкаў і цытуюць у еўрапейскіх краінах, дык толькі для таго, каб паказаць іх прыхаваную ці зусім не прыхаваную залежнасць ад савецкай ідэалогіі і штампаў савецкай гістарыяграфіі. Змены да лепшага адбываліся толькі ў неафіцыйнай гістарыяграфіі краіны. Важным новым стандартам стала веданне маладымі гісторыкамі замежных моў, выкарыстанне імі замежных навуковых даследаванняў і матэрыялаў замежных гістарычных архіваў. Яшчэ — авалоданне камп’ютарнымі тэхналогіямі і асваенне рэсурсаў інтэрнэта. Надзвычай важнай зменай было ўзнікненне недзяржаўных гістарычных часопісаў, якія істотна ўздымаюць якасць навуковых публікацый, знаёмяць беларускіх гісторыкаў з дасягненнем іх калег за мяжой, прэзентуюць беларускую гістарыяграфію на еўрапейскай навуковай прасторы. Усё гэта спрыяе паступовай выпрацоўцы нацыянальнай канцэпцыі гістарычнага развіцця Беларусі, калі мінулае Айчыны ацэньваецца з пазіцый беларускіх нацыянальных інтарэсаў.

Дзяржаве не ўдаецца ўстанавіць над гісторыкамі татальны кантроль. Сапраўды навуковую і канкурэнтназдольную на еўрапейскім рынку прадукцыю ствараюць прадстаўнікі маладой генерацыі гісторыкаў, якія вучацца у еўрапейскіх краінах, працуюць там у архівах і бібліятэках ды карыстаюцца падтрымкай з боку замежных фундатараў. Дасягненні незалежнай гістарыяграфіі так ці іначай уплываюць на афіцыйную. Змяняюцца ацэнкі БНР, далучэння Заходняй Беларусі да БССР-СССР. Праўда, перамены адбываюцца вельмі павольна. Можа таму, што існуе недахоп прафесійнай крытыкі і дыскусій паміж гісторыкамі, якія прытрымліваюцца розных поглядаў. Спрачацца з несумленнымі гісторыкамі, якія служаць не народу, а ўладзе, амаль што бессэнсоўна. Іх не пераканаеш. Аднак матэрыялы любых дыскусій маюць істотнае значэнне для развіцця беларускай гістарыяграфіі.

Алег Яноўскі, кандыдат гістарычных навук, прафесар, загадчык кафедры гісторыі Расіі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта

1. Пытанне як бы простае, бо можна адказаць на яго якраз (зыходзячы з пастаноўкі пытання) зусім спрошчана: ацэньваю на „добра” ці на „здавальняюча”, а можа і на „нездавальняюча”. Але ж, зразумела, гэ та не адказ, бо ў кожнага гісторыка за апошнія гады „накіпелі” як эмацыянальныя (у большасці), так і (у некаторых) дастаткова аргументаваныя ацэнкі сістэмы і практыкі „падрыхтоўкі кадраў вышэйшай кваліфікацыі ў Рэспубліцы Беларусь”.

Так і я, як гісторык з дастаткова вялікім стажам дзейнасці на навуковай і педагагічнай ніве і з вопытам дакладнай працы па падрыхтоўцы гэтых самых кадраў, не без эмоцый ацэньваю наяўную сітуацыю. І даводзіцца не без жалю канстатаваць, што ўсё больш і больш верх бярэ бюракратычны, а не творчы складнік у дадзенай справе, якая відавочна мае непасрэдную і дзяржаўную, і грамадскую вартасць. Як бы там ні было, а проста рэалізацыя нашых творчых памкненняў не можа развівацца ў рэчышчы дзяржаўнага фінансавання. Той, хто адважваецца на шлях у навуку, павінен успрымаць і кіравацца пэўнымі абмежаваннямі „палётаў думак і натхнення свайго”, быць гатовым несці адказнасць за выніковасць і праявы свайго творчага „эга”. І быць гатовым успрымаць фармальныя нормы і правілы, якія дыктуюцца „сістэмай” — а гэта і нарматыўныя дакументы ВАКа, і, што найбольш важнае і, можа, сумнае для маладога, экс прэ сіўнага розуму — традыцыі, кансерватызм старэйшых і „тытулаваных” калег-настаўнікаў і рэцэнзентаў-экспертаў. Тут, як падаецца, перад спашукальнікамі вучоных ступеняў (у меньшай ступені, прабачце за таўталогію, — вучонах званняў) існуе столькі перашкод і выпрабаванняў, што Сцыла і Харыбда ўспрымаюцца амаль што з усмешкаю.

І праз гэтыя выпрабаванні па-рознаму спрабуюць прайсці маладыя навукоўцы. Адны ідуць напрамую, кіруючыся толькі высокімі катэгорыямі (па іх усведамленні) навуковасці ў абраных тэмах і лічаць другасным звяртаць увагу на фармальныя патрабаванні да дысертацыі. Другія, больш прагматычныя, пунктуальна выконваюць прадпісанні наконт амаль што „кропак” і „косак”, міліметраў водступу справа-злева ў тэксце артыкулаў і самой дысертацыі, а таму сэнсавыя моманты застаюцца збоку, а не ў цэнтры ўвагі аўтара. А што датычыцца навуковых кіраўнікоў, то яны, бедалагі, у апошні час сталі амаль што цурацца сваіх вучняў як магчымых аспірантаў. Галаўны боль і нервовыя затраты не кампенсуюць ужо той магчымай радасці і задавальнення, якія прыходзяць услед за творчым поспехам твайго вучня, маладога калегі. Цяжка зразумець перманентныя змены ў патрабаваннях да дысертацый, большасць з якіх носяць фармальны характар.

Як былы вучоны сакратар савета па абароне дысертацый часоў памежжа двух тысячагоддзяў, праз рукі, розум і эмоцыі якога прайшло значна больш за сотню навуковых аўтарскіх трактатаў, і як навуковы кіраўнік дзесяці паспяхова абароненых дысертацый, магу гаварыць толькі з жалем пра сённяшняе становішча ў сістэме падрыхтоўкі нашай змены. Не ўдаючыся ў дэталі, якія ўсім добра вядомыя, назаву два, на мой погляд, найбольш відавочныя наступствы ўсёй „прадпісальнай” дзейнасці ВАКа. Па-першае, гэта амаль што абсалютны фармалізм, калі нават хібы ў пунктуацыі могуць легчы цяжарам на канчатковай ацэнцы дысертацыі. Не гаворачы ўжо пра фармалізм у дачыненні да самой структуры дысертацыйнага даследавання, да бягучых і выніковых папер, якія ўсе гады працы над тэмай у тым ці іншым кірунку суправаджаюць спашукальніка. Але самае галоўнае, па-другое, што цяперашняя сістэма справакавала відавочны недавер да прафесіянальнай якасці і навуковых кіраўнікоў (яны адчуваць сябе сталі як „агнцы на закланне”) і, што самае агіднае (!) — да членаў саветаў па абароне (дарэчы, іх засталося ўсяго нічога па гістарычных навуках).

Шмат прыступак на лесвіцы, якая вядзе да запаветнага яблыка — „аступянення”! І кожная вельмі хісткая, кожная сама па сабе. Ды і яны не вельмі важныя, калі раптоўна спатрэбіцца скіраваць пільны зрок на якога-небудзь прэтэндэнта. Тады хопіць толькі меркавання нейкага „чорнага” апанента. І гэта ў той час, калі нават сабраць савет са спецыялістаў становіцца ўсё больш і больш праблематычным. Але саветы цяпер не могуць выклікаць недаверу па сутнасці, па нашых успрыманнях. Тым больш, што яны зацверджаны ВАКам! Тым часам „спец сярод усіх спяцоў”, калі патрэбна, знаходзіцца. І яго ацэнка вырашальная.

Адным словам, я магу ацаніць сістэму падрыхтоўкі навуковых кадраў у Беларусі як… дзіўную, няплённую і неперспектыўную.

2. А вось дадзенае пытанне, у адрознене ад першага, не падштурхнула мяне да роздуму, хоць і павярхоўнага (можна было б сарвацца на эмоцыі, на свой вопыт, на „за” і „супраць” па галоўных сюжэтах тэмы і па дробязях). Лічу, што цяперашнія ўмовы „вытворчасці” гуманітарных ведаў (ад выбару тэматыкі да магчымасцяў архіўна-бібліятэчных пошукаў, апрабацыі і публікацыі даследаванняў), як і раней, як ва ўсе часы залежаць ад таго, як сам навуковец імкнецца спасцігнуць сваю, абраную самім, тэму. Гэта першаснае. Але да гэтага трэба дадаць сродкі, фінансаванне, асабліва ў тых выпадках, калі кірунак тэмы патрабуе звяртання да замежных крыніц. Так, мае вучні і я сам апошнія добрых 20 гадоў больш кіруемся сваёй ініцыятывай у пошуках магчымасці працаваць над тэмамі ў Маскве ці Санкт-Пецярбургу. А калі ж тэма па гістарыяграфіі Паўночнага Каўказа (як у майго аспіранта Андрэя), то хаця б грузінскі кірунак трэба неяк асіліць. За свае грошы — за аспіранцкую стыпендыю. І толькі застаюцца ў памяці рэгулярныя камандзіраванні прафесуры БДУ за „інтэлектуальным сілкаваннем” у жабрацкія 20-я гады, а больш гады тваёй навуковай маладосці (70–80-я), калі 2-3 паездкі за год у архівы і бібліятэкі Масквы былі банальным суправаджэннем працы беларускага расіязнаўцы.

Што тычыцца выбару тэмы даследавання, то тут фармалізм не расквітнеў. Хоць пэўныя чуткі раз-пораз бударажаць акадэмічна-ўніверсітэцкія колы. Напрыклад, нельга, па меркаванні загадчыка кафедры, ісці ўслед за юнацкай зацікаўленасцю дыпломніка ці магістранта, калі паўстае пытанне аб аспірантуры і магчымай будучай працы яе выпускніка на кафедры. Тут павінна быць відавочнае планаванне: якія тэмы трэба распрацоўваць, каб іх спектр як мага больш гарманічна адлюстроўваў навучальна-навуковыя накірункі ў дзейнасці кафедры, яе традыцыі. І нікуды не дзецца ад творчых інтарэсаў навуковага кіраўніка. Як-ніяк, а навуковую школу хацелася б ці працягваць, ці ствараць.

Здаецца, праблему публікацыі прамежкавых вынікаў працы над дысертацыямі, іх апрабацыі на той ці іншай канферэнцыі, „круглым стале” і г. д. мы вырашылі адназначна. І тут ВАК, спачатку „закруціўшы гайкі”, зрабіў відавочна пазітыўнае: колькасць навуковых выданняў, ім успрынятых і зацверджаных, на сёння дастатковая, каб задаволіць усіх — і аспірантаў, і іх навуковых кіраўнікоў (дацэнты ж таксама павінны рэгулярна друкавацца, каб мець права на навуковае кіраўніцтва). Калі ўзгадаць пачатак 90-х г. і барацьбу за стварэнне „Беларускага гістарычнага часопіса”, які ў хуткім часе стаў амаль што адзіным выданнем, афіцыйна прызнаным, то цяпер ён не выклікае аніякага піетэту, хаця аргументы для ўладных інстанцый аб неабходнасці яго адкрыцця пісаліся ў кабінеце дэкана гістфака БДУ пад прыемны пах кавы.

3. На дадзенае пытанне немагчыма даць кароткі адказ. Яно патрабуе глыбокага пранікнення ў „той” час, у навуковую спадчыну гісторыкаў, па сутнасці, не толькі розных пакаленняў, але і розных „падэпох” тагачаснай савецкай эпохі. Тут не абысціся без пранікнення ў абставіны лёсу творцаў гістарычных прац, без спробы зразумець прычыны ці то нонканфармізму, ці то пагаднення з уладамі і з сваім сумленнем, творчым крэда. Мяне гэта ўсё больш і больш цікавіць у апошні час (мабыць, з прычыны вялікай павагі да выдатнай плеяды ўніверсітэцкіх гісторыкаў ад У. І. Пічэты да Л. М. Шнеерсона, тых „гігантаў, на плячах якіх мы ўсе стаім”).

А ці існуе магчымасць „ахапіць вокам” цяперашні стан беларускай гістарыяграфіі? Мабыць, не. Патрэбна кампетэнцыя і кругагляд. А мы больш засяроджаны на сваіх „вузкіх” навуковых праблемах. Пра ўсё астатняе ведаем з-за неабходнасці адпавядаць патрабаванням студэнцкай аўдыторыі (а гэтыя патрабаванні пастаянна паніжаюцца і не падсілкоўваюць творчыя намаганні выкладчыкаў-навукоўцаў).

Тым не менш, пры спробе асэнсаваць гэтае складанае пытанне ў мяне ўзнікла наступная асацыяцыя: час імкліва бяжыць, а нічога не змянілася ў справе гісторыка-даследчыка. Пашырылася кола крыніц, новыя парадыгмы сталі для нас успрымальнымі і зразумелымі, нават такой стракатай і па густу ўсім можа быць метадалагічная аснова нашых прац. Але відавочнай, на мой погляд, застаецца кан’юнктурнасць рознага кшталту: ад імкнення пракрычаць „эўрыка!” там, дзе ўсё даўно зразумела і ўвайшло ў навуковы зварот, да імкнення спасцігнуць нейкія ўстаноўкі „зверху”, нават калі іх ніхто і не вызначаў.

Але, здаецца, у нашым навуковым „каралеўстве” ў асноўным існуе нейкае незафіксаванае пагадненне — кожны можа рабіць сваю справу так, як ён разумее яе плённасць. Асабліва тады, калі няма патрэбы выходзіць на атэстацыйныя ацэнкі гэтага плёну. І калі хтосьці каго ці сам сябе палохае пэўнымі наступствамі, то гэта водгукі нашага былога выхавання, а ў моладзі — ад нас, запалоханых. І існуюць розныя падыходы да „балючых” у беларускай гістарыяграфіі тэм. І ідуць спрэчкі, хоць у большай ступені неасабістыя, у друку, а не на тутэйшых навуковых канферэнцыях. Дарэчы, яны ў апошні час сталі дастаткова безаблічнымі, з нагоды нейкі гучных дат, падзей, а не па праблемных палях. Ну, тады ёсць магчымасць ад’ехаць за мяжу і там прадэманстраваць сваю кампетэнтнасць. І не бачу нейкіх хібаў у навуковай вартаснасці нашых прац, беларускіх, у параўнанні з „гістарыяграфіяй суседзяў” (дакладней — навуковымі працамі польскіх, расійскіх, украінскіх, літоўскіх гісторыкаў). Не раз сутыкаешся з тым, што нашы паважаныя калегі з Расіі маюць „сваё” разуменне беларускай гісторыі, якое зыходзіць ад іх, расійска-рускага, прачытання крыніц. І дзе знаходзіцца ісціна, аб’ектыўнасць? Няма адказу! Галоўнае ж, лічу, імкнуцца быць самім сабой, мець творчы запал, імкненне спасцігнуць апанента, але аргументаваць свой погляд, сваю перакананасць. Тады адказы на дадзенае пытанне будуць у кожнага з нас лёгкімі, будуць пабуджаць да новых творчых дзеянняў.

Наверх

Для тых, хто сочыць за новымі кнігамі па гісторыі Беларусі, наўрад ці прайшла незаўважанай серыя нядаўна перавыдадзеных Беларускім Экзархатам твораў гістарычнай літаратуры ХІХ ст. Пачатак ёй паклаў нарыс Грыгорыя Кіпрыяновіча (1846–1915) пра гісторыю галоўных хрысціянскіх канфесій у Беларусі і Літве [1], наступным быў зборнік публікацый Міхаіла Каяловіча (1828–1891) [2], а трэцім творам з той жа серыі стаў нарыс Іларыёна Чыстовіча (1828–1893) пра т. зв. “заходнярускую” царкву [3]. Усе названыя кнігі выйшлі велізарным па цяперашнім часе накладам – па 3–4 тыс. асобнікаў! Чытаць далей →

Усходнія славяне на працягу апошніх стагоддзяў выпрацавалі пачуццё прыналежнасці да трыадзінай агульнарускай супольнасці, якая іх яднае і часта завецца нацыянальнай. Пры тым што не толькі ў расіян, але ўжо ў XIX ст. – ва ўкраінцаў, а ўслед за імі, на самым пачатку XX ст., і ў беларусаў, сфармаваўся ўласны сучасны нацыянальны рух. Гэты артыкул прысвечаны характару і сэнсаваму напаўненню ўсіх названых супольнасцяў, а таксама вызначэнню меры прыналежнасці іх непасрэдных удзельнікаў да агульнарускай і нацыянальнай спадчыны. Матэрыял абапіраецца перадусім на даследаванні галаўных сацыялагічных установаў Расіі, Украіны і Беларусі [1]. На практыцы сам тэрмін триединый русский народ ужываецца вельмі рэдка: спарадычна – паміж навукоўцамі, часцей – у колах публіцыстаў і ідэолагаў. Аднак сэнсавае напаўненне гэтага тэрміна ў вялікай ступені прыкладаецца да трох асобных нацыянальных рухаў. Чытаць далей →

* Публікуецца з ласкавай згоды аўтараў паводле: Fedor J., Lewis S., Zhurzhenko T. Introduction: War and Memory in Russia, Ukraine and Belarus’ // Julie Fedor, Markku Kangaspuro, Jussi Lassila, and Tatiana Zhurzhenko (eds). War and Memory in Russia, Ukraine and Belarus. New York: Palgrave Macmillan, 2017. P. 1–40. Эл. варыянт: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-66523-8_1

У пачатку вайны на Данбасе, у першыя чэрвеньскія дні 2014 г. – задоўга да таго, як Расія напоўніла рэгіён зброяй, – прарасійскія сепаратысты ў райцэнтры Канстанцінаўка Данецкай вобласці заявілі журналістам, што танк, ужыты імі ў баявых дзеяннях супраць украінскай арміі, быў зняты з пастамента ў мясцовым парку, дзе ён стаяў як помнік падзеям Другой сусветнай вайны, а затым адрамантаваны, запраўлены і “вернуты да жыцця” [1]. Незалежна ад таго, праўда гэта ці мана, метафара сама па сабе магутная – з яе вынікае, што здані вайны, якая скончылася семдзесят гадоў таму, могуць лёгка матэрыялізавацца. Чытаць далей →

* Криштапович, Лев Е. Беларусь и Россия: историософское и цивилизационное единство. Минск: Академия управления при Президенте Республики Беларусь, 2006.94 c.

Праца беларускага філосафа Льва Крыштаповіча „Беларусь і Расія: гістарыясофскае і цывілізацыйнае адзінства” — кніга невялікага аб’ёму, якая пачынаецца ўводзінамі іншага аўтара і „Прадмовай”, а заканчваецца невялікім тэкстам аднаго з беларускіх гісторыкаў.

Ba ўводзінах пад назвай „Аднаўленне праўды” доктар філалагічных навук, прафесар, член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі А. І. Жураўскі паказвае значнасць для беларускай навукі працы доктара філасофскіх навук Л. Крыштаповіча, якая прадстаўляе важныя этапы ў гісторыі беларускага народа (4). На думку А. Жураўскага, кніга з’яўляецца невялікім падручнікам па гісторыі Беларусі, які павінен заняць пачэснае месца ў кожнай школьнай бібліятэцы (6). Аўтар уводзінаў дыстанцыюецца ад поглядаў, якія дамінавалі ў час перабудовы (гэты перыяд ён называе „так званая дэмакратызацыя” (4)) і ў першай палове 1990-х г. Апісваючы тэндэнцыі, якія існавалі ў навуковым асяроддзі ў першыя гады незалежнасці, асабліва сярод гісторыкаў і літаратуразнаўцаў, ён адзначае іх „русафобію”, якая праявілася, на думку аўтара, хоць бы ў палітыцы беларусізацыі, выкараненні з беларускай мовы рускіх слоў, звароце да беларушчыны „эмігрантаў, ядро якіх складалі калабаранты перыяду фашысцкай акупацыі Беларусі” (4). У падручніках пасля 1991 г. з’явіліся літаратурныя творы беларускіх эмігрантаў — „памагатых акупантаў”. У беларускай „гуманітарнай і грамадскай навуках актывізаваліся, — піша А. І. Жураўскі, — пад вывескай плюралізму і свабодамыслення нацыяналістычна-экстрэмісцкія і нацыяналістычна-сепаратысцкія тэндэнцыі, накіраваныя на асуджэнне і ачарненне шматлікіх бакоў жыцця беларускага народа ў перыяд існавання СССР” (4). Пры гэтым ён зазначае, што людзі, якія нясуць за гэта адказнасць, і сёння займаюць важныя пасады ў розных дзяржаўных інстытутах, — што часта не адпавядае рэчаіснасці. Аўтар уводзінаў піша, што гэтым тэндэнцыям супрацьсталі патрыятычна настроеныя навукоўцы, „якія не паддаліся эйфарыі перыяду перабудовы і засталіся вернымі прынцыпам навуковай праўды”, заснаваўшы таварыства „Гістарычныя веды” (5). На думку Жураўскага, кніга Л. Крыштаповіча падтрымлівае палітыку А. Лукашэнкі, накіраваную на стварэнне Саюза Беларусі і Расіі.

Такім чынам, аўтар уводзінаў рыхтуе чытачоў да сустрэчы з вельмі ідэалагізаваным і нават палітызаваным творам — не толькі адназначна прарасійскім, але і прасавецкім, крытычным у дачыненні да ўсіх выразна беларускіх нацыянальных (у вачах многіх беларусаў — нацыяналістычных) пазіцый, якія часта звязваюцца з калабарацыяй з фашыстамі ў гады вайны.

У „Прадмове” аўтар кнігі фактычна паўтарае думкі свайго папярэдніка і дзеліць праціўнікаў аб’яднання беларускага і рускага народаў на дзве групы. Першую складаюць беспрынцыповыя людзі, якія бяруць заходнія гранты, а таму разгляд ix аргументаў супраць беларуска-расійскай Саюзнай Дзяржавы, на думку Крыштаповіча, раўназначны „сыпанню перлаў перад свіннямі” (8).

Другую групу праціўнікаў Саюзнай Дзяржавы складае частка беларускай гуманітарнай інтэлігенцыі, „якая вокамгненна здзейсніла разумовае сальта-мартале” (8). Іх ён называе нетрывалымі ў сваіх поглядах вучонымі-рэзанерамі, якія шукаюць аргументаў да папярэдне прынятых канцэпцый. Насуперак іх довадам Крыштаповіч сцвярджае, што Беларусь выйграла ад папярэдняга саюзу з Расіяй у межах СССР і павінна атрымаць карысць і ад Саюзнай Дзяржавы. Ён іранічна гаворыць, што ўключэнне Беларусі ў„еўрапейскі дом” адкіне яе на палітычныя і эканамічныя задворкі Захаду (9). Захад нічога не дае дарма (у падтэксце: у адрозненне ад Расіі). Што да палітыкі Захаду, Крыштаповіч адзначае, што „бясплатны сыр бывае толькі ў пастцы” (9). Як адсюль вынікае, аўтар кнігі відавочна не ведае пра тое, што датацыі на карысць краін — новых усходнееўрапейскіх членаў ЕС у некалькі разоў перавышаюць іх уклад у агульнаеўрапейскі бюджэт. Напрыклад, у 2007―2013 г. Польшча павінна атрымаць 67,3 млрд еўра. Літва, якая на момант распаду СССР мела падобны да беларускага ўзровень дабрабыту, цяпер у межах Еўрасаюза значна больш заможная, чым Беларусь, а заробкі літоўцаў значна вышэйшыя за беларускія. Трывалы саюз з Расіяй на працягу апошніх 20 гадоў аддаліў Беларусь ад насельніцтва прыбалтыйскіх краін як у пытанні ўзроўню жыцця, так і ў плане даступных свабод. Падобнае параўнанне з Польшчай будзе яшчэ больш некарысным для Беларусі. Даведацца пра гэта можна са звестак міжнароднай статыстыкі.

Маніпулюючы выказваннем Збігнева Бжазінскага, Крыштаповіч сцвярджае, што праціўнікі расійска-беларускай дзяржавы працуюць на карысць інтарэсаў не Беларусі, а ЗША. Інакш кажучы, кантакты з Захадам, і асабліва пашырэнне НАТА на ўсход, з’яўляюцца сінонімам самага рознага зла. „У сваю чаргу, стварэнне саюзнай [расійска-беларускай. — Р. Р.] дзяржавы грунтуецца на прынцыпах раўнапраўя дзяржаў, сацыяльнай справядлівасці і гуманізму. Наш Саюз, — сцвярджае Крыштаповіч, — спыніць разбуральныя працэсы, узмоцніць Беларусь і Расію, створыць перадумовы для сапраўды прагрэсіўнага развіцця нашых брацкіх народаў” (9). Пасля гэтых слоў кнігу можна было б адкласці як ідэалагічна-палітычную агітку часоў СССР, характэрную для тыповага homo sovieticus. Аднак лічу далейшае чытанне карысным, бо кніга дазваляе аднавіць вобраз не толькі свету мінулага, але і існуючага, геаграфічна недалёкага. Прадстаўленыя ў кнізе погляды адлюстроўваюць свядомасць і палітычна абумоўленыя пазіцыі ўсё яшчэ немалой часткі беларускіх навукоўцаў, асабліва старэйшага пакалення. Я б нават сказаў, што праца мае не столькі навуковую, колькі дакументальную і нават крыніцазнаўчую каштоўнасць.

У першым раздзеле „Агульнарускія карані беларускай народнасці” аўтар прыводзіць адну з дзвюх асноўных версій паходжання беларускага народа, Беларусі, беларускасці. У сваёй інтэрпрэтацыі ён даводзіць яе палажэнні да крайнасці, адназначна паказваючы продкаў сучасных беларусаў складовай часткай народа Кіеўскай Русі без ніякай уласнай спецыфікі, што, адпаведна, не дае падстаў для пазнейшага дыстанцыявання ад Расіі. Аўтар цалкам адкідае «тэорыю аб „балцкім субстраце”», ці „балцкую тэорыю”, а фактычна канцэпцыю, згодна з якой частка сучаснай Беларусі была заселена балтамі (пазней беларусізаванымі), а ўзніклае Полацкае княства было супольным літоўска-рускім утварэннем. На думку Крыштаповіча, гэтую канцэпцыю пазычылі „беларусізатары” (гэты тэрмін у працы заўсёды падаецца ў двукоссі) у „настроеных па-антыруску” пісьменнікаў. Кіеўская Русь была разгромлена татарамі, а потым падпарадкавана літоўцамі. Аўтар лічыць, што ВКЛ было не беларуска-літоўскай (як мяркуюць сучасныя беларускія навукоўцы — адэпты самабытнасці беларусаў, іх культуры і гісторыі, якіх Крыштаповіч лічыць нацыяналістамі), а выключна літоўскай дзяржавай. Ранейшыя канфлікты паміж Полацкім княствам і іншымі княствамі Кіеўскай Русі, якое беларусы лічаць першай праявай іх старабеларускай адметнасці, былі, на думку гэтага беларускага філосафа, толькі міжусобнымі канфліктамі ў рамках „рускай цывілізацыі”. Такі тып мыслення адназначна арыентаваны на падкрэсліванне агульнай паводле паходжання культуры і палітычных інстытутаў Кіеўскай Русі, супольных каранёў беларусаў і рускіх (а ў перспектыве і ўкраінцаў) і паказ Літвы як захопніцкай дзяржавы, варожай да так званай рускасці і славянскага адзінства. Гэтая канцэпцыя непасрэдна запазычана ў расійскіх імперскіх гісторыкаў і з’яўляецца новай рэдакцыяй так званага заходнерусізму апошніх дзесяцігоддзяў імперыі Раманавых, у адпаведнасці з якім беларусы разглядаліся як мясцовая разнавіднасць рускіх.

Адначасова Л. Крыштаповіч рашуча адкідае «„вынаходку” рэакцыйнай заходняй гістарыяграфіі, асабліва польскай, — мангола-татарскі фактар», які нібыта павінен быў „радыкальна змяніць нацыянальна-псіхалагічны характар рускага чалавека” і, як вынік, адасобіць еўрапейскую Беларусь ад азіяцкай Расіі (15). Аўтар сцвярджае: „У сацыяльна-эканамічным плане паўночна-заходнія суседзі беларусаў — літоўцы — нічым не адрозніваліся ад мангола-татараў” (16), — і далей робіць нечаканую выснову аб адсутнасці ўплыву знешніх фактараў на фармаванне характару народа (людзей). Тэзісна вывады гэтага філосафа можна прадставіць адным сказам: варожыя ў дачыненні да Расіі і саюзу з ёй выказванні з’яўляюцца справай „беларусізатараў”, празаходніх і прапольскіх нацыянал-русафобаў і адпавядаюць „езуіцкаму прынцыпу: мэта апраўдвае сродкі” (17). Антыезуіцкая ўтрапёнасць — пастаянны элемент Крыштаповічавай кнігі; карані такой пазіцыі адназначна ляжаць у расійска-савецкай гістарыяграфіі. Аўтар разгляданай працы абараняе рускіх (тагачасных маскавітаў), якіх нацыянальныя беларускія гісторыкі абвінавачваюць у нападах на беларускія землі і іх вынішчэнні (асабліва ў сярэдзіне XVII ст.), сцвяржаючы, што ў тыя часы так ваявалі ўсе. Пры гэтым ён бачыць пазітыўны момант, напрыклад, у тым, што ў 1563 г. Іван IV Жахлівы вывез з Полацка ў Маскву частку помнікаў пісьменства, тым самым выратаваўшы іх ад пагромаў Стэфана Баторыя. Адначасова Крыштаповіч бэсціць некаторых беларускіх гісторыкаў і інтэлектуалаў, якія „занадта прыслугоўваюць заходняй цывілізацыі, каб быць разумнымі гісторыкамі ў дачыненні да Расіі” (19). Войны Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім і Рэччу Паспалітай ён лічыць справядлівымі, бо менавіта літоўцы першымі напалі на землі Русі, значную частку якіх далучылі да сваёй дзяржавы. Паколькі ж, на думку аўтара, ВКЛ не было літоўска-беларускай дзяржавай, Масква мела права „зноў аб’яднаць спрадвечна рускія землі ў межах адзінай рускай дзяржавы” (21), адабраўшы іх, такім чынам, у літоўцаў. Крыштаповіч піша пра „аднаўленне спрадвечнага права расійскага манарха на сваю вотчыну” (20). „Знешняя палітыка маскоўскіх князёў у дачыненні да беларускага народа, — сцвярджае аўтар, — была аб’ектыўна прагрэсіўнай, бо была накіравана на паўторнае аб’яднанне брацкіх народаў, якія мелі супольныя агульнарускія карані: мову, культуру, веравызнанне, нацыянальную самасвядомасць” (21). Сам факт згадвання агульнай нацыянальнай самасвя до масці продкаў сучасных рускіх, беларусаў і ўкраінцаў у XVI―XVIII ст. з’яўляецца праявай некампетэнтнасці, якая выходзіць далёка за межы прыстойнасці ў навуцы.

Першы раздзел Крыштаповіч заканчвае разважаннямі пра спробы дэнацыяналізацыі[1] сучаснай свядомасці беларусаў, у прыватнасці, праз увядзенне ў яе „чыста езуіцкай думкі, што ліцвін — гэта беларус, а Літоўскае княства — гэта беларуская дзяржава” (21). Ён у чарговы раз падкрэслівае, што не было „ніякай прынцыповай розніцы паміж рускім (маскавітам) і рускім (беларусам)” (21), як і не было розніцы паміж рускімі землямі Маскоўскай дзяржавы і рускімі землямі Вялікага Княства Літоўскага (22). Можна сцвярджаць, што адсутнасць прынцыпу гістарызму, у чым Крыштаповіч неаднаразова абвінавачвае сваіх ідэйных праціўнікаў, скрозь уласціва разгляданай намі працы, як, дарэчы, і выкарыстанне тэрмінаў накшталт „нацыянал-русафобы”, „беларусізатары” ў якасці эпітэтаў, закліканых кампраметаваць прыхільнікаў існавання асобнага беларускага (адпаведна, і ўкраінскага) народа. Пры гэтым варта звярнуць увагу на тое, што аўтар усіх гэтых разважанняў выдаў сваю кнігу не ў Маскве, а ў мінскім выдавецтве Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь са станоўчымі водгукамі двух дасведчаных рэцэнзентаў, з уводзінамі члена-карэспандэнта Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі і згадкай на другой старонцы кнігі пра тое, што выданне адрасавана гуманітарыям і прадстаўнікам грамадазнаўчых навук.

Другі раздзел кнігі называецца „Лацінска-езуіцкая арганізацыя Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай”. Беларускі філосаф зазначае, што „рускія землі ў складзе Літвы і Польшчы, з лацінскага пункту гледжання, займалі становішча заваяваных правінцый. <…> Заходнерускі народ (сучасныя беларусы і ўкраінцы) разглядаліся літоўскімі і польскімі ўрадамі ў якасці пакоранага народа, г. зн. непаўнапраўнага ў параўнанні з літоўскай і польскай народнасцямі”. Палякі і літоўцы прынеслі „заходнім рускім”, такім чынам, „не толькі палітычны (дзяржаўны), але і духоўны (нацыянальна-рэлігійны) прыгнёт” (23). Л. Крыштаповіч прыводзіць толькі тыя факты з гісторыі Рэчы Паспалітай, якія пацвярджаюць яго тэзіс аб уціску русінаў і падкрэсліваюць нераўнапраўе, у становішчы якога доўгі час знаходзілася праваслаўнае насельніцтва. Цікавым у гэтай сувязі было б параўнацьу шырокім сэнсе свабоды ўлітоўскай і маскоўскай дзяржавах. Русінская шляхта ВКЛ вельмі ахвотна прымала законы Каралеўства Польскага і, відавочна, не марыла пра „свабоды” маскоўскага ўзору. Л. Крыштаповіч, мабыць, хацеў бы ашчаслівіць сваіх продкаў насуперак іх тагачасным жаданням. Усё „рускае” аўтар бачыць адназначна пазітыўным (галоўную ролю ў бітве пад Грунвальдам „адыгралі рускія палкі са Смаленскай зямлі” (25)), а заходнюю, лацінскую цывілізацыю атаясамлівае з галоўным злом. Ён адзначае, што польская дзяржава была створана на несумяшчальных прынцыпах славянства і лацінства, якія ніяк немагчыма аб’яднаць (25). Такіх сенсацыйных ідэй (ці канцэпцый?) у разгляданай працы шмат. Польская шляхта, як лічыць беларускі вучоны, праз прыняцце нямецкіх звычаяў дэнацыяналізавалася. „Польскае заканадаўства ўяўляла сабой не законы агульнай дзяржавы, а законы іншаземных прыватных карпарацый. Каталіцкая царква кіравалася рымскім кананічным правам, польская шляхта — сваімі карпаратыўнымі прывілеямі, гарадамі кіравалі на падставе нямецкага магдэбургскага права, а народ жыў паводле сваіх славянскіх звычаяўі традыцый” (25). Відаць, гэта азначае, што аўтэнтычнае славянскае — гэта толькі тое, што праваслаўнае, а лепш за ўсё рускае. Але гэта не новая канцэпцыя сярод пэўных колаў.

Леў Крыштаповіч надзвычайна крытычна ставіцца да працэсу паланізацыі ўсходнеславянскай шляхты, у тым ліку да яе пераходу ў каталіцызм. Гэтыя падзеі ён аналізуе з пазіцыі чалавека, які жыве на некалькі соцень годаў пазней, што не адпавядае прынцыпу гістарызму. З яго боку няма спроб зразумець складаныя ўмовы гэтага працэсу. Напрыклад, аўтар абмінае тую акалічнасць, што важнай прычынай пераходу на польскую мову былі спусташальныя для Беларусі напады войск Маскоўскага царства ў сярэдзіне XVII ст., якія аслаблялі рускую (беларускую) культуру настолькі, што паратунку яе носьбіты шукалі ў польскасці. Разгляд тагачаснага выбару ў катэгорыях здрады, як мы яе разумеем сёння, не мае ніякага сэнсу. Словы пра „дэнацыяналізацыю беларускага селяніна” (28, са спасылкай на У. Пічэту) былі б справядлівымі толькі ў тым выпадку, калі б гэты селянін спачатку быў нацыяналізаваны, чаго, аднак, не было ў Еўропе XVI ст., а тым больш на разгляданай тэрыторыі (антыгістарызм Крыштаповіча праяўляецца ў тым ліку і ва ўжыванай ім тэрміналогіі, калі ў дачыненні да мінулых эпох ён выкарыстоўвае паняцці „народ”, „нацыянальная свядомасць”, „дэнацыяналізацыя”). Урэшце, сяляне на тэрыторыі Беларусі ніколі не паддаваліся моўнай паланізацыі ў тых раёнах, дзе яны складалі большасць (за выключэннем часткі Віленшчыны ў апошнія дзесяцігоддзі XIX ст., але і тут найперш ішлі працэсы паланізацыі свядомасці). Да канца XIX ст. беларуская моўная прастора пастаянна павялічвалася за кошт літоўцаў, а працэс масавай моўнай дэнацыяналізацыі сялян адбываўся і значна пазней у ходзе русіфікацыі. На Беларусі паланізавалася толькі вышэйшая шляхта, сярэдняя, хутчэй за ўсё, была закранута гэтым працэсам толькі ў першыя дзесяцігоддзі XIX ст. — ужо пасля таго як апынулася ў складзе Расійскай імперыі, а дробная размаўляла па-беларуску нават у ХХ ст. Масавае выцясненне з ужытку беларускай мовы адбылося толькі ў БССР у сувязі з інтэнсіўнай моўнай русіфікацыяй беларусаў. Л. Крыштаповіч, паміж іншым, таксама напісаў сваю кнігу не па-беларуску, а паруску — на мове, якая невыпадкова з’явілася на Беларусі толькі ў канцы XVIII ст. разам з расійскімі войскамі.

Люблінскую унію Л. Крыштаповіч лічыць катастрофай, хоць, паводле яго слоў, яшчэ да яе падпісання нацыянальныя каштоўнасці рускага народа зведалі ўціск з боку польскага магнацтва і лацінскай ідэалогіі (28). Рэчаіснасць беларускі даследчык успрымае дыхатамічна: праваслаўны, рускі свет з’яўляецца ўвасабленнем дабра, заўсёды мае рацыю, зведвае крыўды і нясе справядлівасць, заходняя ж, лацінская цывілізацыя — у гэтым выпадку польска-літоўская — увасабляе ўсялякае зло, нацыянальны, рэлігійны і класавы прыгнёт  (у падтэксце: якога, вядома ж, не было ў Маскве, а на прасторы рускіх земляў у шырокім разуменні ніколі б не было, калі б не палякі і літоўцы) ды несправядлівасць, што ішлі ад польскіх магнатаў, езуітаў і папства. Гэта своеасаблівая мешаніна імперскіх ідэй Каяловіча (і іншых заходнерусістаў) і савецкіх пастулатаў ад сталінскіх да брэжнеўскіх часоў. Зыходзячы з гэтага, катастрафічныя напады цара Аляксея Міхайлавіча на беларускія землі ў сярэдзіне XVII ст., у выніку якіх Беларусь страціла каля паловы свайго насельніцтва, Крыштаповіч трактуе як барацьбу беларускага народа з іншаземным ворагам (літоўцамі і палякамі) і шкадуе, што яшчэ тады не адбылося ўз’яднання беларусаў, рускіх і ўкраінцаў у адной дзяржаве (30). Пры гэтым аўтар абмінае факт удзелу продкаў сучасных беларусаў у барацьбе супраць Масквы. Разрыў паміж беларускай нацыянальнай школай і імперска-савецкай, якую прадстаўляе Крыштаповіч, у ацэнцы войнаў паміж тагачаснымі Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай настолькі значны, што большы цяжка сабе ўявіць.

У трэцім раздзеле, названым „Ад Русі да Беларусі”, Л. Крыштаповіч паказвае агульнарускія карані рускіх, беларусаў і ўкраінцаў у даўнія часы. „Маючы агульную веру (культуру), — піша беларускі філосаф пра перыяд канца XVI — пачатку XVII ст., — агульную славянскую мову, прыналежнасць да адзінай агульнарускай цывілізацыі, беларус і ўкраінец бачылі ў маскавіце не свайго духоўнага і народнага праціўніка, а адзін і той жа тып, аб’яднаны паняццем „Русь”» (32―33). Мову статутаў ВКЛ ён трактуе як старарускую, агульную для тагачасных усходніх славян, з якой праз нейкі час вылучыліся тры мовы, у тым ліку выразна адметная беларуская (35―36). Беларусы, украінцы і маскавіты ўтваралі „адзіны рускі народ у сэнсе нацыянальна-моўнай прыналежнасці” (35).

На думку Л. Крыштаповіча, «апрача „нацыянальна свядомай” інтэлігенцыі, на Беларусі з’явіліся яшчэ „супернацыянальныя” і „суперсвядомыя” даследчыкі. Іх можна назваць „ліцвіністамі”» (36). Гэтым тэрмінам, якія выкарыстоўваюцца як ярлыкі, спадарожнічаюць і іншыя з падобнай функцыяй, перш за ўсё „беларусізатары” і „русафобы”. Прозвішчы сваіх ідэйных праціўнікаў аўтар разгляданай манаграфіі згадвае спарадычна (усяго тройчы), іх погляды найчасцей пераказвае вельмі агульна (хоць часам з’яўляецца і канкрэтыка), заўсёды без цытат, нярэдка з моцным адценнем негатыўных эмоцый, але ніколі не прыводзіць спасылак на ix працы (за выключэннем выпадкова згаданага на с. 74 выказвання вядомага паэта Р. Барадуліна ў 1994 г.). Такім чынам, погляды, з якімі беларускі вучоны палемізуе на кожнай старонцы, практычна заўсёды нікому не належаць і не перадаюцца ў цытатах, што ў навуковай літаратуры можна прызнаць за непрымальнае.

Калі гаварыць пра „ліцвінскі” кантэкст выказванняў Крыштаповіча, то аўтар адзначае, што ў XIX ст. на Беларусі частка інтэлігенцыі, якая сімпатызавала беларускаму сялянству, лічыла сябе ліцвінамі. Рабіла яна гэта не ў сувязі з этнічнай ідэнтычнасцю, а з мэтай прыхаваць сваю антырускасць, „займаючыся наіўным рэанімаваннем цьмяных рэмінісцэнцый мінулай велічы шмат у чым рамантычнага Вялікага Княства Літоўскага” (39). У гэтай сувязі аўтар лічыць, што, супрацьпастаўляючы сябе антынароднай палітыцы царызму, частка прапольскай інтэлігенцыі імкнулася пераканаць беларусаў у тым, што іх карані знаходзяцца ў ВКЛ (Крыштаповіч піша пра „арыентацыю на ліцвінізацыю Беларусі”). „Аб’ектыўна гэтая арыентацыя была анты бел арускай…” (39). Варта адзначыць, што такі погляд у пэўным сэнсе не пазбаўлены рацыянальнага зерня, хаця б зыходзячы з таго, што пасля паўстання 1863-1864 г. гэтая інтэлігенцыя часткова пакінула апеляцыі да ліцвінства на карысць польскасці як больш рэальнай сілы, здольнай абараніць яе ад русіфікацыі. Гэтая інтэлігенцыя не столькі рэанімавала ліцвінскасць (незалежна ад таго, як яна разумелася), колькі стварала на пачатку ХХ ст. ідэалогію краёвасці. „Ліцвіністаў” Крыштаповіч абвінавачвае ў беспадстаўным атаясамліванні ліцвінскасці з беларускасцю. Вялікае Княства Літоўскае не было, на яго думку, ні беларускай (або рускай), ні літоўска-беларускай дзяржавай, а даўнейшая ліцвінскасць азначала нешта іншае, чым беларускасць.

Чацвёрты, самы вялікі, раздзел прысвечаны Брэсцкай уніі. Беларускі філосаф характарызуе яе як „узмоцненую каланізацыю” земляў Беларусі і Украіны польскімі феадаламі, уключэнне „беларускіх і ўкраінскіх тэрыторый у склад Польшчы”, „накіраваную на ліквідацыю рускіх народных асноў” палітыку польскага магнацтва, увядзенне польскай шляхтай каталіцызму як „ідэалагічнага абгрунтавання” яе экспансіі на беларускія землі (42―43). Такі выклад падзей прыводзіць аўтара працы да высновы, што „беларус і ўкраінец, якія лічылі сябе рускім народам і арыентаваліся не на Варшаву, а на Маскву, аб’ектыўна прызнавалі сваёй сапраўднай радзімай не Рэч Паспалітую, а Рускую дзяржаву” (43). Праваслаўнае насельніцтва Беларусі ён неаднаразова называе «„тутэйшым” рускім народам» (спаслаўшыся раз на князя К. Астрожскага), відавочна трактуючы яго як „тутэйшую” разнавіднасць рускіх. Спрашчэнне, фальшаванне і антыгістарызм — успрыманне рэальнасці ў чорна-белых колерах, асабліва што датычыць дыхатаміі „добрае праваслаўе / дрэнны каталіцызм”, — з’яўляюцца найбольш характэрнымі рысамі прадстаўленай працы. Не лепшым чынам Л. Крыштаповіч ацэньвае і пратэстантызм — прадукт, паводле яго слоў, не толькі „еўрапейскага розуму, але і <…> усёй заходняй буржуазнай цывілізацыі, арыентаванай на захоп іншых земляў і нажыву” (45). Усё, што прыходзіць з Захаду, уяўляе сабой пагрозу для рускасці (расійскасці). „Магдэбургскае права, — піша Крыштаповіч, — мае пэўнае гістарычнае значэнне ў Германіі. І толькі. За межамі ўласна Заходняй Еўропы магдэбургскае права траціць сваю прагрэсіўную афарбоўку” (55).

Да Брэсцкай уніі Крыштаповіч ставіцца адназначна негатыўна, што і не дзіўна, асабліва калі ўзяць пад увагу той факт, што і ў польскай гістарыяграфіі яна зведвае крытыку некаторых даследчыкаў. Характарыстыка прычын і вынікаў уніі пазбаўлена далікатнасці і дадзена з пунку гледжання інтарэсаў Масквы, а не беларусаў. У царкоўным саюзе беларускі вучоны бачыць прычыны міжрэлігійных канфліктаў у Рэчы Паспалітай і распаду самой дзяржавы. Шмат увагі ён прысвячае дзейнасці прыхільніка уніі Пятра Скаргі. Чацвёрты раздзел заканчваецца разважаннямі пад назвай „Царкоўная унія і наш час”, дзе Л. Крыштаповіч называе рысы, якія, на яго думку, і сёння характарызуюць культуру беларусаў: а) брацкасць, ці абшчыннасць, б) агульнарускасць, ці народнасць і в) свецкасць. Апошняя характарыстыка адрознівае аўтара працы, выхаванага ў атэістычнай савецкай Беларусі, ад С. Уварава, аўтара выказанай у 1832 г. „трыадзінай” формулы „праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць”. Беларускі вучоны піша: „Сёння можна бачыць небяспеку ў тым, што развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа звязваюць не з працоўным чалавекам, а з так званымі прыватызатарамі” (73). Падобна, што брацкасць і агульнарускасць узніклі здаўна „як процівага іншаземнаму, нямецка-лацінскаму і каталіцка-езуіцкаму прынцыпу грамадскага ладу” (73). Адначасова Крыштаповіч выступае ў абарону праваслаўя як элемента, які цэментуе, аб’ядноўвае і адрознівае рускую цывілізацыю, але нацыянальна яе не разбудоўвае і не працягвае асобныя нацыянальныя працэсы сярод усходніх славян. Ён піша: „Для Царквы мае значэнне не нацыянальная, а канфесійная прымета. У гэтым гістарычная абмежаванасць рэлігійнай свядомасці. Менавіта таму свецкасць нацыянальнай самасвядомасці — яе найбольш важная, атрыбутыўная прымета” (74). Можна меркаваць, што аўтару кнігі блізкае выказванне беларускага прэзідэнта, які некалі акрэсліў сябе як „праваслаўнага атэіста”. Пашыраны ў постсавецкай Беларусі (а тым больш у Расіі) такі тып свядомасці бачыць у праваслаўі не столькі святыню і аснову рэлігійных перажыванняў, колькі цывілізацыйную адметнасць, якая адасабляе расійскую цывілізацыю з яе ментальнай спецыфікай ад „атрутных выпарэнняў” варожага і чужога Захаду.

Погляды Крыштаповіча на сувязь рэлігіі з нацыянальнай свядомасцю маюць выразна гістарычны кантэкст. У сваім свецкім вымярэнні царква як інстытут была цесна падпарадкавана ўладзе / уладару і з’яўлялася элементам, які аб’ядноўваў праваслаўнае насельніцтва Расіі, Беларусі і Украіны і, у процілегласць каталіцызму, не дапускаў эмансіпацыі яе беларускай і ўкраінскай частак. Такая сітуацыя мае месца і цяпер. Менавіта каталіцкая царква, а не падпарадкаваная Маскве і адназначна прарасійская праваслаўная царква займаецца беларусізацыяй беларусаў. Інакш сітуацыю бачыць Крыштаповіч, які падкрэслівае прагрэсіўную ролю праваслаўя, якое, паводле яго слоў, ад часу ўзнікнення Вялікага Княства Літоўскага і да канца XIX ст. абараняла „нацыянальнае развіццё беларускага народа” ў процілегласць уніяцкай царкве, якая не мела нічога агульнага з беларускасцю (74). Цікава, як бы аўтар растлумачыў той факт, што найбольш свядомай часткай украінскага народа з’яўляюцца менавіта галіцкія ўніяты. Магчыма, ён сказаў бы, што тым самым яны адышлі ад „сапраўднай” украінскасці як рускасці / расійскасці. На карысць гэтага, прынамсі, сведчаць яго высновы аб уніяцтве як веравызнанні, што вяло да лацінізацыі і вестэрнізацыі, а затым і „дэнацыяналізацыі” беларусаў (74). Апошні, пяты, раздзел пад назвай „Будаўніцтва агульнарускай цывілізацыі” пачынаецца са сцверджання аб тым, што гэтая цывілізацыя з’яўляецца сумесным утварэннем беларусаў, велікаросаў і ўкраінцаў. „У найбольш цяжкія перыяды нацыянальна-вызваленчай вайны беларусаў і ўкраінцаў супраць польскіх прыгнятальнікаў Маскоўская дзяржава адкрывала свае межы і давала прытулак сваім агульнарускім братам” (75). XVIII стагоддзе — аж да трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай — аўтар бачыць як перыяд вострай барацьбы беларусаўі ўкраінцаўз польскімі панамі і каталіцка-езуіцкімі ксяндзамі-місіянерамі. „Далучэнне Беларусі да Расіі” трактуецца як прагрэсіўны факт, які дазволіў беларускаму народу пазбегнуць паланізацыі і „акаталічвання”. Крыштаповіч піша: „Выдатныя гісторыкі і філосафы адназначна ацэньвалі дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай як гістарычны анахранізм, як самую прымітыўную форму грамадства” (78). Пры гэтым ён дадае, што „Расія аб’ектыўна адыграла прагрэсіўную ролю ў вызваленні Беларусі і Украіны з-пад польскага прыгнёту” (78). На фоне анархічнай Рэчы Паспалітай Расія бачыцца беларускаму вучонамуўадназначнапазітыўным святле(няўжо ён не чытаў хоць бы „Падарожжа з Пецярбурга ў Маскву” А. Радзішчава?). Погляды Крыштаповіча, несумненна, маюць моцныя карані ў палітычным мысленні дзвюх імперый — царскай і савецкай. У яго развагах не відаць разумення таго, што ў часы Кацярыны II падзелы Польшчы разглядаліся як акт, ажыццёўлены на карысць расійскіх дзяржаўных інтарэсаў, а не з прычыны адчування этнічнага адзінства велікаросаў з беларусамі і ўкраінцамі. У XIX ст. расіяне былі больш зацікаўленыя ў польскіх этнічных тэрыторыях, чым ва ўкраінскай Галіччыне. Яны не імкнуліся абмяняць Варшаву на Львоў. Л. Крыштаповіч пастаянна разглядае далёкую мінуўшчыну праз прызму сучасных катэгорый мыслення, што, на жаль, у беларускай гістарыяграфіі, дзе сур’ёзная метадалогія ў савецкі час была заменена вульгарызаваным марксізмам-ленінізмам, і сёння не рэдкасць.

Негатыўна ставіцца Крыштаповіч і да паўстання Т. Касцюшкі, якое ён ацэньвае як антырасійскае і антыбеларускае. Цікавай з’яўляецца інтэрпрэтацыя аўтарам постаці самога героя ў больш позні перыяд: „Сваёй адмовай ад супрацоўніцтва з Напалеонам Тадэвуш Касцюшка яшчэ раз пацвердзіў вернасць дэмакратыі і адсутнасць ілюзій адносна намераў французскай буржуазіі, якая імкнулася выкарыстаць польскія легіёны ў сваіх захопніцкіх мэтах. Магчыма, у душы Тадэвуш Касцюшка разумеў, што сапраўдная свабода Польшчы немагчымая [да вяртання? — Р. Р.] у вайне супраць Расіі” (81). Крыштаповіч безапеляцыйна сцвярджае, што антырасійская і лацінска-езуіцкая палітыка польскай дзяржавы заўсёды прыносіла „згубныя” вынікі і ўрэшце прыводзіла да яе падзення. „Калі Польшча, абапіраючыся на падтрымку рускага народа, змагла супрацьстаяць нямецкай агрэсіі ў 1410 г., то ў выніку наступнай неразумнай антырускай палітыкі яна стала ахвярай нямецкага капіталу і прускага мілітарызму ў канцы XVIII стагоддзя, а потым і нямецкага фашызму ў 1939 годзе. <…> Толькі саюз рускага і польскага народаў з’яўляецца асновай стабільнасці на еўрапейскім кантыненце і гарантыяй незалежнасці Польшчы” (82). Беларускі вучоны-русафіл грунтуе свае высновы на мысленні тыпу wishful thinking, а не на добрых ведах гісторыі гэтай часткі Еўропы.

Свае разважанні Крыштаповіч завяршае характарыстыкай рускай цывілізацыі („расійскай ідэі”), якая супрацьстаіць варожаму, матэрыялістычнаму, прымітыўнаму (хоць непасрэдна гэтага эпітэта аўтар не ўжывае), маніпулятарскаму Захаду, які імкнецца знішчыць „агульнарускі светапогляд нашага народа” і царкву шляхам укаранення эйкуменістычных, мадэмістычных, ерэтычных і „раскольніцкіх” ідэй. „Нацыяналістычны міф пра беларускую ідэю вядзе да змены прасторава-часавых і духоўна-маральных арыенціраў нашага народа, да адрыву Беларусі ад сваіх агульнарускіх каранёў” (85).

Працу завяршае невялікі, на некалькі старонак, дадатак аўтарства Э. М. Загарульскага пад назвай „Агульныя этнічныя карані беларусаў, рускіх і ўкраінцаў”. Ён не ўносіць нічога новага ў прыведзеныя раней разважанні, хоць і адрозніваецца добрым і празрыстым выкладаннем матэрыялу.

Мэта напісання разгледжанай у гэтай рэцэнзіі кнігі — калі заглыбіцца ў яе змест — заключалася ў абгрунтаванні тэзіса аб этнакультурна-нацыянальным адзінстве праваслаўных славянскіх народаў былой Кіеўскай Русі. Праблема, аднак, палягае ў наступным: тое, што мелася быць даследчыцкай гіпотэзай, ператварылася адразужу зыходны пункт працы, які не падлягае ніякай дыскусіі. Ужо на першых старонках сваёй манаграфіі Л. Крыштаповіч прымае тую пазіцыю, што беларусы, украінцы і рускія ўзніклі з агульнага этнічнага, моўнакультурнага, а спачатку і дзяржаўнага (Кіеўская Русь) арганізма. Тым часам у сусветнай навуцы шмат прыхільнікаў мае процілеглы пункт гледжання — узяць хоць бы Генрыка Пашкевіча, які сцвяржае, што «гіпотэза аб спрадвечным існаванні „старажытнарускага, ці ўсходнеславянскага, народа” не вытрымлівае нават элементарных патрабаванняў навуковай крытыкі»[2]. Беларускі вучоны, аднак, лічыць сваю пазіцыю відавочнай, натуральнай, якая не патрабуе абгрунтавання і дыскусіі, а тым больш згадак пра наяўнасць у сусветнай (а не толькі беларускай) навуцы сур’ёзных гісторыкаў, што адстойваюць у навуковай літаратуры (пра якую Крыштаповіч нават не ўпамінае) зусім іншыя меркаванні па гэтай тэме. Праблема Крыштаповічай кнігі заключаецца ў тым, што некаторыя з прыведзеных у ёй палажэнняў можна даказаць шляхам добрасумленнага выкарыстання даследчыцкіх метадаў, але аўтар працы, відавочна, не здольны выйсці за рамкі ідэалагічнага характару свайго тэксту, згодна з якім ён падбірае аргументы (часта сумніўнай навуковай вартасці) да папярэдне прынятых ідэй. У гэтай сітуацыі ідэалагічна-палітычны характар загадзя прынятых ідэй адпавядае маніпулятыўным метадам іх пацвярджэння. У кнізе працягваецца старая савецкая практыка, толькі што са спасылкамі не на Маркса, Леніна ды Брэжнева, а на Каяловіча і час ад часу нават на Гегеля. Можна заўважыць вялікае падабенства пазіцыі Льва Крыштаповіча з поглядамі, якія некалі прадстаўляў Лаўрэнцій Абэцэдарскі, a сёння адстойвае Якаў Трашчанок.

Па-першае, аўтар агучвае сумніўны тэзіс аб адзінстве старажытных усходніх славян, а па-другое, робіць з яго памылковую выснову пра непазбежныя наступствы мінулага адзінства (нават калі дапусціць, што яно сапраўды было). Тэзіс аб неабходнасці сучаснага саюзу беларусаў, украінцаў і расіян у межах адзінай рускай супольнасці мае ідэалагічна-палітычны, а не навуковы характар, гэтак жа, як і сцверджанне, што ў свой час, усвядоміўшы сябе ў XIX ст. славянамі, рускія зрабілі панславісцкія высновы аб неабходнасці нацыянальнага аб’яднання ўсіх славян пад царскім скіпетрам. Імперыялізм знаходзіць адлюстраванне не столькі ў навуковых метадах, колькі ў канфармізме, і ў адсутнасці ведаў у навукоўцаў. З мінулага адзінства, нават калі б яно існавала, зусім не павінна вынікаць неабходнасць адзінства ў нашы дні. Сённяшнія заходнія славяне ўтвараюць некалькі розных народаў, старажытныя германцы выйшлі за межы Скандынаўскага паўвострава і Ютландыі і таксама падзяліліся на некалькі нацый (адносна нядаўна адбыўся падзел на аўстрыйцаў і немцаў, дадамо сюды і нямецкамоўных швейцарцаў — ці аўтар прапануе камусьці і ў гэтым выпадку сабраць „старыя нямецкія землі”, пачаўшы, напрыклад, з аншлюсу Аўстрыі?). Калі даўнейшае рускае этнічнае адзінства ў вачах аўтара з’яўляецца падставай для збору рускіх зямель, то, калі быць паслядоўным, адсутнасць такога адзінства павінна весці да адмежавання ад этнічна, культурна і рэлігійна „чужога” палітычнага арганізма. Ці будзе ў гэтай сувязі Л. Крыштаповіч угаворваць Расію адмовіцца ад Паўночнага Каўказа, Калмыкіі, Татарстана, Башкірыі, угра-фінскіх земляў (напрыклад, фінскай Карэліі), а таксама ўсёй (гістарычна, як бы там ні было, нярускай) Сібіры?

Акрамя гэтага, чаму аўтар лічыць, што адзіным зыходным гістарычным пунктам, які ляжыць у аснове яго канцэпцыі, павінна быць існаванне праваслаўнай Кіеўскай Русі, а не, напрыклад, становішча пяццю стагоддзямі раней, калі славяне яшчэ не былі падзелены, ці шасцю стагоддзямі пазней, калі большасць продкаў беларускаў і ўкраінцаў былі ўніятамі і належалі да заходняй (лацінскай) цывілізацыі? Пашырэнне праваслаўя ў Х ст. ажыццяўлялася не больш мірнымі сродкамі, чым перавод праваслаўных ва ўніяты праз некалькі стагоддзяў. Аўтар не абгрунтоўвае выбар менавіта такога, а не іншага гісторыка-культурнага падыходу як адпраўнога пункта сваіх „гістарыясафічных” разважанняў. Ці ўсведамляе ён сам супярэчлівасць сваёй пазіцыі? Відавочна, што ён з’яўляецца ахвярай ідэалогіі.

Што цікава, развагам Льва Крыштаповіча ўласіцва яўная неадназначнасць — гэта датычыць як іх формы, так і зместу. Так, ён ужывае рускі тэрмін „народ”, які можна інтэрпрэтаваць і як мадэрную форму нацыянальнага існавання, і як яго пераднацыянальныя формы, і ніколі не карыстаецца тэрмінам „нацыя”, які адначасова можа азначаць „народ”, але для рускамоўнай асобы гучыць надта ўзвышана (хоць у навуковых працах па нацыянальнай праблематыцы яго выкарыстоўваюць). Цяжка адназначна сказаць, што з’яўляецца прычынай гэтага — руская моўная традыцыя, звычкі аўтара ці яго свядомая пазіцыя. У выніку незразумела, што Л. Крыштаповіч мае на ўвазе пад словам „народ”, калі, на яго думку, усходнеславянскія пераднацыянальныя супольнасці з’яўляюцца цалкам сучаснымі народамі-нацыямі і нават — разважаючы ў катэгорыях больш адназначных, характэрных для заходнееўрапейскай навукі, — маем мы ў выпадку беларусаў, украінцаў і рускіх справу з адным народам (нацыяй) і трыма народнасцямі ў яго складзе, з трыма народамі ў межах адной цывілізацыі ці папросту з абыякавым стаўленнем да гэтых катэгорый — у чым я і падазраю аўтара: з безаглядным ужываннем няпэўнага тэрміна „народ”, які ў кнізе выкарыстоўваецца ў дачыненні і да перыяду Кіеўскай Русі, і да найноўшага часу. З тэксту мы засвойваем перш за ўсё тое, што беларусы, украінцы і рускія — незалежна ад характару гэтых этнічных супольнасцяў — мусяць быць цесна знітаваны між сабой (асабліва беларусы і ўкраінцы з рускімі), а ўсё, што мае лацінскія, заходнееўрапейскія карані, несла Расіі толькі зло (асабліва езуіты). Падставай падобных тэрміналагічных практык з’яўляецца ў цэлым слабейшая распрацоўка ў праваслаўных усходнеславянскіх грамадствах праблематыкі нацыянальнай ідэнтычнасці — асабліва тых катэгорый, што адрозніваюць гэтыя грамадствы між сабой[3].

Крыштаповіч завяршае свае развагі трэцім падзелам Рэчы Паспалітай і не тлумачыць, чаму пакідае без увагі такія цікавыя з пункту гледжання яго гістарыясофскай мадэлі XIX і XX ст. Са спасылак на працы Каяловіча і расійскіх гісторыкаў, а таксама паасобных сцверджанняў можна меркаваць, што аўтар з’яўляецца прыхільнікам не толькі паглынання Расіяй беларускіх земляў колішняй Рэчы Паспалітай, пра што ён адкрыта піша, але і пазнейшай моўнай русіфікацыі беларускага грамадства, якая з гэтага вынікала, пра што, дарэчы, сведчыць ужо сама кніга, выдадзеная па-руску, а не па-беларуску (гэтак жа як і ўсе іншыя даследаванні аўтара, што згадваюцца ў рэцэнзаванай працы). Уся кароткая бібліяграфія з’яўляецца выключна рускамоўнай за выключэннем адной беларускай працы, прыведзенай у сувязі з крытычнай ацэнкай выказванняў Р. Барадуліна. Беларускі філосаф, які вельмі востра крытыкуе ўлады Рэчы Паспалітай за „дэнацыяналізацыю” беларусаў, пазбягае падобных выказванняў адносна палітыкі расійскіх і савецкіх улад, якая пацягнула за сабой пераход некалькі дзясяткаў працэнтаў беларусаў з беларускай на рускую мову (раней толькі некалькі працэнтаў насельніцтва Беларусі размаўляла па-польску). Цікава, ці ацаніў бы аўтар вынішчэнне маскоўскім рэжымам у сталінскія часы як мінімум некалькіх соцень тысяч беларусаў (чаго варты адны Курапаты) гэтак жа, як забойства ці вываз у Маскву паловы жыхароў Беларусі войскам цара Аляксея Міхайлавіча ў сярэдзіне XVII ст.? Ці з’яўляецца Крыштаповіч увогуле прыхільнікам існавання цалкам незалежнай Беларусі ў нацыянальным абліччы, ці ён лічыць за лепшае не закранаць гэтую тэму, бо яго погляды не адпавядалі б нават афіцыйным выказванням і палітыцы прэзідэнта А. Лукашэнкі? Менавіта гэтыя пытанні, якія застаюцца без адназначнага адказу, прыходзяць у галаву чытача кнігі. Незвычайна вострая крытыка Л. Крыштаповічам нацыянальнага ядра ў беларускай гістарыяграфіі (фактычна спроба яе дыскваліфікацыі) наводзіць на думку, што ён з’яўляецца прыхільнікам беларускасці як этнаграфічнага музея-запаведніка ў рамках шырока зразуметай расійскасці.

Стылістыка разгляданай кнігі нагадвае мову ідэолагаў савецкіх часоў. Яе аўтар не столькі сам вылучае спрашчэнні і стэрэатыпы, колькі выкарыстоўвае ўжо існуючыя ідэалагічныя клішэ царскага і савецкага перыядаў; не столькі карыстаецца спасылкамі на працы сваіх апанентаў і такім чынам разбудоўвае навуковы дыскурс (бо калі прозвішчы аўтараўчас ад часу называюцца, то іх працы ўвогуле не згадваюца, і апеляванне да іх такім чынам выглядае як размова з духамі), колькі разглядае прыпісваныя сваім цьмяным апанентам погляды ўякасці сродку для пацвярджэння папярэдне зробленых высноў.

Кніга Крыштаповіча не мае навуковага характару не таму, што крытыкуе нацыянальную плынь у беларускай гістарыяграфіі — яе ёсць за што крытыкаваць, — а таму, што гэтая крытыка, якая не адпавядае асноватворным метадалагічным прынцыпам, сама па сабе з’яўляецца ненавуковай, бо выкарыстоўвае метад абвяржэння „няслушных” поглядаў праз высмейванне іх па ідэалагічных матывах. Гэты савецкі стыль крытыкі да 1956 г. быў вядомы і ў Польшчы (пазней ён выкарыстоўваўся хіба ў публіцыстыцы). Праблема заключаецца не толькі ў тым, што вобраз, які прадстаўляе Крыштаповіч, вельмі спрошчаны і часта непраўдзівы, але і ў тым, што ўласцівае яго апанентам „нацыянальнае бачанне” таксама не з’яўляецца калекцыяй адных ісцін. Апошняе тлумачыцца, як вышэй адзначалася, постсавецкім станам грамадазнаўчых і гуманітарных навук у Беларусі (іх закрытасцю ад навакольнага свету, асабліва ў часы СССР) і спробамі адрадзіць абылганую ў савецкі час беларускую гістарыяграфію ў псіхалагічна зразумелай сітуацыі абложанай крэпасці. Сутыкненне гэтых дзвюх плыняў у беларускай гістарыяграфіі — (пост-) савецкай, ці прарасійскай, і пранацыянальнай, якая з’яўляецца адначасова і больш-менш праеўрапейскай, прыводзіць да жадання больш выразна акрэсліць сваю пазіцыю, што адбіваецца на ўзроўні гістарычнай навукі. Асабліва постсавецкая частка навукоўцаў не адчувае неабходнасці пастаяннага ўзгаднення сваёй даследчыцкай дзейнасці з дасягненнямі еўрапейскіх навуковых асяродкаў (адпаведна, і ў кнізе Л. Крыштаповіча не назіраецца нават мінімальнай схільнасці да гэтага).

Літаратура, на якую абапіраўся Л. Крыштаповіч, вельмі бедная, цалкам аднабаковая, рускамоўная. У кніжцы пераважаюць спасылкі на працы яшчэ царскага перыяду. Дыскусіі і высновы найноўшай сусветнай літаратуры не вядомы беларускаму філосафу (выключэннем з’яўляецца рускамоўная праца літоўскіх гісторыкаў пра Статут ВКЛ, якая служыць пацвярджэннем заяўленых аўтарам ідэй, а таксама „Западно-руссизм” А. Цвікевіча).

Тое, што мы надаём такую значную ўвагу працы беларускага вучонага, тлумачыцца не яе навуковай каштоўнасцю ці прадстаўленымі ў ёй наватарскімі гістарыясофскімі канцэпцыямі — іх цяжка тут знайсці, — а тым фактам, што гэтая праца адлюстроўвае погляды, якія і сёння жывуць у беларускім грамадстве. Яна прадстаўляе рэальна існуючую плынь у беларускай гістарыяграфіі і ў сваім светабачанні больш блізкая — калі крыху змякчыць вастрыню выказванняў аўтара — да поглядаў сярэднестатыстычнага беларуса, чым празаходняя нацыянальная плынь беларускай гістарыяграфіі. Яна з’яўляецца сведчаннем пэўнага тыпу свядомасці, і менавіта гэтае вымярэнне цікавіць сацыёлага — аўтара дадзенай рэцэнзіі.

Ці мае разгляданая праца, у адпаведнасці з заяўленым у назве тэрмінам, гістарыясофскі характар? Або скажам інакш: ці прадставіла яна гістарыясофскую канцэпцыю аўтара ў дычыненні да даследаванай праблемы? Ці прааналізавала гістарыясофскія канцэпцыі, якія існавалі ў мінулым? Можа, яна раскрыла мысленне і пазіцыю тагачасных дзеячаў, якія мелі ў тым ліку і гістарыясофскае вымярэнне? Тое, што аўтар працы — філосаф, а прадметам яго даследаванняў выступае гістарычная рэчаіснасць, ці, інакш кажучы, тое, што ён „філасофствуе” над прыведзенай у кнізе гістарычнай фактаграфіяй, не азначае, што яго праца мае які-небудзь гістарыясофскі характар. Уся „гістарыясофская” думка Крыштаповіча зводзіцца да пазіцыі: Русь — гэта каштоўнасць у сабе, прычым настолькі каштоўная, што ўсё, што ідзе з Захаду, з’яўляецца для яе дрэнным і варожым.

Пераклад Любові Козік

---

[1] Хутчэй за ўсё, Крыштаповіч мае на ўвазе дэнацыяналізацыю беларускай „агульнарускай” свядомасці, а не ўласна беларускай ідэнтычнасці, бо ў апошнім выпадку гэта прывяло б да супярэчнасцяў.
[2] Paszkiewicz H. Powstanie narodu ruskiego. Kraków, 1998. S. 261 (праца як другая частка трылогіі ўпершыню выйшла па-англійску: The Making of the Russian Nation. London, Lorgman & Todd, 1963).
[3] Гэта нягледзячы на тое, што ў савецкай навуцы быў распрацаваны паняційны апарат (прыкладам гэтага з’яўляюцца працы Ю. Брамлея), які мог служыць патэнцыяльнай асновай для аналізу нацыянальных працэсаў. Іншае пытанне, наколькі гэты апарат выкарыстоўваўся (асабліва калі гаварыць пра добрасумленнае выкарыстанне) для аналізу канкрэтных з’яў, асабліва гісторыі ўсходнеславянскіх народаў.

Наверх

Калі я паглядзеў далей, дык толькі таму, што стаю на плячах гігантаў.

Ісак Ньютан

* Гагуа, Руслан Б. Грюнвальд в источниках: „Хроника конфликта Владислава, короля Польши, с крестоносцами в год Христов 1410″. Пинск: ПолесГУ, 2009. — 208 с.

Займацца бітвай пад Грунвальдам (Дуброўнай) гісторыку цяпер няпроста — яе бібліяграфія налічвае тысячы пазіцый[1], і каб пісаць нешта сваё, трэба, ясная рэч, вызначаць стаўленне да напісанага папярэднікамі. У гэтай сувязі выхад кнігі Руслана Гагуа, прысвечанай адной з асноўных крыніц даследавання славутай бітвы, можна было б лічыць падзеяй, асабліва ўлічваючы тое, што яна аказалася першай манаграфіяй у сціплым спісе беларускага грунвальдазнаўства. Шырокай аўдыторыі аматараў гісторыі яна пэўна і ўяўляецца гэтакім піянерскім дасягненнем айчыннага гісторыяпісання, пагатоў у анатацыі шматабяцальна абвяшчаецца: „Комплекснае даследаванне хронікі дазволіла аўтару па-новаму інтэрпрэтаваць розныя аспекты славутай бітвы”. А вось гісторыкаў такое дэклараванне комплекснасці і асабліва навізны інтэрпрэтацый павінна хутчэй насцярожыць, чым абнадзеіць. Хоць бы таму, што „Хроніка канфлікту” (далей — ХК) у большай ці меншай ступені трапляла ў фокус увагі большасці даследчыкаў, якія спецыяльна займаліся „Вялікай вайной” 1409-1411 г. і яе галоўнай бітвай, а таксама таму, што актуальнай застаецца праца Свэна Экдаля[2] — этапная ў крыніцазнаўстве бітвы пад Грунвальдам, у якой грунтоўна разгледжана і ХК. Дык ці не занадта смела заяўлена? Каб разабрацца, трэба чытаць, чым мне і давялося заняцца.

Асноўны тэкст манаграфіі складаюць чатыры раздзелы (у аўтара — „главы”) і заключэнне, пасля якога змешчаны транскрыпцыя, пераклад і факсіміле самой хронікі, затым яшчэ дадатак з тэкстамі лістоў Ягайлы, трактатаў Энэа Сільвіа Пікаламіні і іх кампіляцыямі, што завяршаецца спісам крыніц, літаратуры і рэзюмэ.

Ва ўводзінах, як належыць, гаворыцца пра актуальнасць тэмы даследавання, але… тутчытачачакае першая няўвязка. Пачаўшы з канстатацыі сімвалічнага значэння бітвы 1410 г. для Беларусі, аўтар прысвяціў уводзіны агляду беларускай гістарыяграфіі Грунвальда (хоць, нагадаю, дэкларавана, што ў манаграфіі даследуецца ХК). На жаль, гістарыяграфічны агляд зроблены досыць павярхоўна, па незразумелых прынцыпах адбору публікацый і пры няяснасці самой зыходнай пазіцыі аўтара. Заўважаецца зашмат недакладнасцяў, пачынаючы ад заўвагі наконт самой назвы бітвы, бо ў беларускай літаратуры яна вядомая не толькі як Грунвальдская (5), але і як бітва пад Дуброўнай. У агляд уключаны публікацыі A. Краўцэвіча, А. Грыцкевіча, С. Асіноўскага, С. Цярохіна, B. Чаропкі, адзін артыкул аўтара гэтых радкоў і, натуральнаж, найбольш публікацый (пераважна тэзіснага характару)самога аўтара манаграфіі, і толькі са спасылкай на іх канстатуецца існаванне розных поглядаў на некаторыя аспектыбітвы, што само па сабе расцэньваецца як сведчанне нездавальняючага становішча.

У апісанні падыходаў беларускіх гісторыкаў да асвятлення бітвы лёгка заўважаецца падабенства тэксту Р. Гагуа з маім гістарыяграфічным аглядам тэмы, апублікаваным у 2002 г.[3], — той жа пералік аўтараў, акцэнтаванне пераважна тых жа памылак, тыя ж заўвагі, але — без спасылкі на згаданую публікацыю. Што ж, для пачатку будзем лічыць гэта проста некарэктнасцю. Далей, павярхоўна ахарактарызаваўшы публікацыі шасці гісторыкаў, Р. Гагуа робіць глабальны вывад і піша пра ўсю беларускую гістарыяграфію, сцвярджаючы, што ў ёй бітва 1410 г. „разглядаецца выключна з нацыянальных пазіцый і прадстаўляецца як апагей усенароднай барацьбы за захаванне свайго этнасу, культуры і рэлігіі…” (10, 196). Не толькі беспадстаўнае, але і проста нетактоўнае сцвярджэнне.

Не могуць не выклікаць здзіўлення палажэнні, выказаныя ў канцы ўводзінаў. Напрыклад, што нават „прафесійным гісторыкам” застаецца невядомай „большасць крыніц” па гісторыі бітвы (10-11), і што для выпраўлення такой сітуацыі „ўяўляецца вельмі важным ажыццяўленне перакладу, публікацыі і аналізу корпуса крыніц”, таму, маўляў, „рашэнне гэтай задачы” аўтар пачынае „кнігай, прысвечанай адной з найважнейшых прымарных наратыўных крыніц для рэканструкцыі падзей бітвы” (12).

Такім чынам, кніга ўсё ж прысвечана ХК. Але як задача, так і шлях яе вырашэння, мякка кажучы, надуманыя, бо, па-першае, няварта так заніжана ацэньваць дасведчанасць сваіх калег, па-другое, прафесійным гісторыкам, да якіх апелюе аўтар, трэба імкнуцца працаваць з крыніцамі ў іх аўтэнтычнай мове. Калі ўсё ж можа быць толькі пераклад, то акадэмічны, не аматарскі. А кандыцыйны пераклад сярэднявечных тэкстаў на сучасную мову сам па сабе з’яўляецца складанай навуковай задачай, рашэнне якой вымагае не толькі ведання адпаведных моў. Здаецца, аўтар не да канца здаваў сабе справу, чаго вымагаюць, як выконваюцца і што даюць навуцы пераклады крыніц тыпу ХК, аднак пра гэта далей.

Знаёмства з першым параграфам першага раздзела („Крыніцы”), які займае толькі паўтары старонкі (13-14), зацікаўленаму чытачу дасць не шмат. Фактычна, гэта пералік фактаў археаграфічнай публікацыі ХК, завершаны паведамленнем аўтара пра свой пераклад помніка на беларускую мову (2005), і ў заключэнне такога „аналізу” крыніц прыведзены паштовыя адрасы Курніцкай бібліятэкі, у якой захоўваецца рукапіс (14),—для чаго, застаецца загадкай. Між тым, калі ў параграфе разглядаюцца крыніцы даследавання ХК, то чаму не апісаны рукапіс? Ды і пералічаным выданням варта было даць навуковую характарыстыку. Бо тое, напрыклад, што першая публікацыя ХК (1866) ажыццяўлялася на падставе „копіі з копіі”, немалаважны для даследчыка факт. У прадмове да курніцкага выдання ХК і ў адпаведным параграфе згаданай кнігі С. Экдаля інфармацыі больш, і яна дакладнейшая, чым у рэцэнзаванай кнізе.

Разгляд гістарыяграфіі даследавання ХК (15-21) яшчэ больш пацвердзіў маё насцярожлівае ўспрыманне дэклараванай напачатку навізны. Дазволіўшы сабе адразу ж заявіць, што „практычна ўсе” даследчыкі хронікі (да яго? — Г. С.) грунтаваліся ў сваіх вывадах „больш на ўласных прыхільнасцях…, чым на аб’ектыўным аналізе крыніцы” (15), Р. Гагуа пайшоў несумленным шляхам — фактычна перапісаў гістарыяграфію прадмета з кнігі С. Экдаля[4], не падаўшы спасылак. Пра гэта сведчыць цалкам ідэнтычны па паслядоўнасці разгляду, па аўтарах і па аргументацыі крытыкі пералік публікацый, нават тыя ж старонкі ў спасылках, пры гэтым для развянчання аўтарытэту С. М. Кучыньскага акуратна спісаны абзац з кнігі Экдаля (Die Schlacht bei Tannenberg, s. 145, у Гагуа — с. 18). Наогул, свайго тут Р. Гагуа дадаў няшмат, хіба што па-іншаму прадставіў пазіцыю А. Барбашова ды для ілюстравання эвалюцыі поглядаў С. М. Кучыньскага (адзначанай тым жа С. Экдалем) выкарыстаў найноўшае выданне яго „Вялікай вайны”.

Самой этапнай кнізе С. Экдаля, якую аўтар так не па-джэнтльменску выкарыстаў, у параграфе адведзена пару абзацаў — як адной з агульнага шэрагу публікацый, так бы мовіць, у храналагічнай паслядоўнасці. Даследчыцкая пазіцыя С. Экдаля зведзена тут да некалькіх момантаў: 1) што ён крытыкаваў пазіцыю А. Прахаскі і сумняваўся ў існаванні больш разгорнутага варыянта хронікі, 2) што ўслед за некаторымі папярэднікамі палічыў аўтарам хронікі Мікалая Тромбу і адносіў яе з’яўленне да канца 1410 — пачатку 1411 г., 3) што характарызаваў ХК як польскае прапагандысцкае пасланне і спрабаваў вызначыць яго магчымую аўдыторыю (19). Адзначанага, аднак, недастаткова: на справе шведскі вучоны падаў у сваёй манаграфіі першую ў сучаснай гістарыяграфіі (пасля А. Прахаскі) поўную крыніцазнаўчую ацэнку ХК, многія палажэнні якой аказаліся некарэктна перанесенымі ў рэцэнзаваную кнігу.

У завяршэнне Экдалю прыпісваецца нейкі „нявызначаны вывад” пра ХК: маўляў, ён і прызнае яе найважнейшай крыніцай, і піша, што яна «пэўным чынам „скоўвае” даследчыка ў яго пошуках» (20). Гэта недарэчнасць, абумоўленая або няўвагай да слоў, або недастатковым веданнем мовы (што, зрэшты, пацвярджаецца і іншымі прыкладамі), бо ў цытаваным сказе даследчык называе гэтую хроніку „не толькі адной з найважнейшых, але і разам з тым найбольш захапляльнай крыніцай”[5] па гісторыі бітвы.

Агляд сучаснай польскай гістарыяграфіі прадмета абмежаваны дзвюма аб’ёмнымі цытатамі з прац А. Надольскага і М. Біскупа, на падставе якіх гаворыцца пра „адзіны на сённяшні момант у польскай гістарыяграфіі пункт гледжання” наХК, пасля чаго аўтар выдае прысуд: цягам стагоддзя вывучэнне гэтай крыніцы „насіла фармальны характар”, „ніхто з польскіх, роўна як і з нямецкіх даследчыкаў, не ажыццявіў вычарпальнага аналізу дадзенай крыніцы…_”, а ў заходняй ненямецкай гістарыяграфіі ўяўленне аб крыніцы па гісторыі бітвы „наогул носіць павярхоўны характар” (21) (у доказ апошняга, дарэчы, прыводзіцца адзіная пазіцыя — папулярная, не навуковая ў сціслым сэнсе кніжачка C. Стэнбула). Пасля такіх высноў застаецца чакаць аднаго, — што толькі Р. Гагуа прадэманструе чытачу вычарпальны аналіз ХК, які дасць фору ўсім фармальным падыходам папярэднікаў.

Галоўная частка працы, уласна абяцаны аналіз названай крыніцы, пачынаецца раздзелам „Знешні аналіз”, у які ўключаны два параграфы — „Апісанне манускрыпта” (22-24) і «Час і месца стварэння хронікі. Пытанне аб існаванні „шырэйшага” варыянта рукапісу» (25-38). Зноў не можа ўспрымацца нармальным тое, што ў апісанні крыніцы не ўказваецца ніхто з ранейшых даследчыкаў, — фігуруе толькі рукапіс, яго курніцкае выданне і сам Р. Гагуа, які выступае спецыялістам і ў вадзяных знаках ХVІ ст., і ў гатычных шрыфтах! Але пры ўважлівым знаёмстве з параграфам нескладана выявіць, што ўся інфармацыя пра памеры рукапісу, паперу, вадзяны знак, характар почырку, датаванне асноўнага тэксту і пазнейшых дапісак, словам — усё апісанне помніка ўзята з каталога рукапісаў Курніцкай бібліятэкі[6], які аўтар чамусьці не пажадаў указаць як крыніцу. Праўда, нават спісаць не атрымалася ўважліва, бо ў апісанні спецыялістаў адзначана, што слова „Brzesczye” нанесена на рукапіс пазнейшым почыркам[7], таму няма падстаў звязваць з ім магчымае месца стварэння хронікі (23), пагатоў разважаць пра Берасце як варыянт такога месца.

Разгляд пытання пра месца і час напісання ХК пачынаецца крытыкай версіі аб яе стварэнні пасля Канстанцкага сабору, хоць згаданая версія даўно адхілена, і найбольш пераканаўча гэта зроблена С. Экдалем[8]. Для гэтага аўтар параўноўвае частку ХК з фрагментам польскіх скаргаў супраць Ордэна, выстаўленых на саборы 13.02.1416 г., і кажа, што яны „па форме зусім не ўзгадняюцца” (25), а потым — з фрагментам ліста Ягайлы за 11.11.1410 г. да Генрыха фон Розенберга, у якім не знаходзіць „ніякіх падрабязнасцяў” пра бітву (27-28). Чаму без усялякіх увядзенняў у праблему параўноўваюцца гэтыя фрагменты названых помнікаў? Наколькі можна здагадвацца — бо менавіта такое параўнане трох гэтых тэкстаў прыведзена ў працы С. Экдаля. Але шведскі гісторык, прасочваючы развіццё і сутнасць польскай паслягрунвальдскай прапаганды, галоўныя рысы якой вызначыліся да канца 1410 г., паказваў акурат іх падабенства — уплыў ХК і лістоў Ягайлы на пазнейшыя польскія скаргі супраць Ордэна[9]. Што ж, хоць аўтар і спасылаецца часам на С. Экдаля, спрэс выкарыстоўваючы вынікі яго назіранняў, высновы піша свае і выстаўляе славутага даследчыка нейкім прастачком у параўнанні з сабой¹⁰.

Пасля такога „аналізу”, у якім уласна мне не ўдалося прасачыць логікі, прапануюцца „цалкам адназначныя” высновы, і першая з іх — што ХК „не насіла ярка выражанага прапагандысцкага характару” (29). Выбачайце, але менавіта так яе характарызаваў і С. Экдаль — з той розніцай, што ў яго гэта паказана аргументавана і лагічна[11]. Далей Р. Гагуа піша, што паколькі апісанне падзей завяршаецца восенню 1410 г., а Торуньскі мір 1411 г. у ХК не згадваецца, то на гэтай падставе час стварэння помніка трэба адносіць да перыяду паміж лістападам 1410 — студзенем 1411 г. (29-30). Раней даследчыкі, у тым ліку раскрытыкаваны нашым аўтарам С. М. Кучыньскі, а таксама С. Экдаль, адносілі яе напісанне проста да канца 1410 — пачатку 1411 г., а вось Р. Гагуа вызначае час з дакладнасцю да месяцаў. Можа, выкарыстаў нешта новае? Ды не, і спасылка на згаданае ўХК адпадзенне прускіх зямель ад польскага караля не дае падстаў звязваць пачатак гэтага перыяду з лістападам[12].

Падобным чынам і пры вызначэнні аўтарства хронікі Р. Гагуа паўтарае даўно вядомае — што напісаў яе непасрэдны сведка падзей (праўда, у гістарыяграфіі гэта прымаецца як гіпотэза), які абапіраўся на свежыя ўспаміны, быў „добра абазнаны ў ходзе антыордэнскай кампаніі”, і што такім мог быць ці Збігнеў Алясніцкі, ці Мікалай Тромба (30-31). Заўважым, што версія пра Тромбу як магчымага аўтара — самая пашыраная ў грунвальдазнаўстве. Выбіраючы паміж названымі кандыдатамі, аўтар часам дапаўняе свае развагі важнымі аргументамі — фактамі з біяграфіі абодвух ці ўказаннем на розніцу стыляў хронікі і эпісталярнай спадчыны Алясніцкага (33), але зноў не спасылаючыся на ніводнага з рэальных даследчыкаў, якія пра гэта пісалі. Выглядае так, быццам і спадчыну Алясніцкага ён даследаваў самастойна. Урэшце чытаем заключэнне: „па меркаванні аўтара” на стваральніка хронікі больш пасуе Мікалай Тромба (33). Дык пра гэта ж пісаў яшчэ З. Цэліхоўскі стагоддзе назад, а потым большасць польскіх гісторыкаў уключна з С. М. Кучыньскім, М. Біскупам і інш. У свой час і С. Экдаль заўважыў, што ніхто не пасаваў на гэтую ролю болей, чым віцэ-канцлер Тромба, які ўжо з поля бітвы пісаў лісты і фактычна кіраваў антыордэнскай прапагандай[13]. Але Р. Гагуа хоча выглядаць першаадкрывальнікам, таму пра ўсё гэта піша ад свайго імя, спасылаючыся толькі на свае артыкульчыкі (у якіх, адпаведна, гэтак жа сама замоўчаны рэальныя аўтары даследаванняў). Аргументы ж, якія ён прыводзіць ад сябе, могуць выклікаць хіба што ўсмешку[14].

Каб перайсці да наступнага пытання, трэба нагадаць, што ў свой час А. Прахаска, а ўслед за ім З. Цэліхоўскі ўспрымалі знойдзены ў Курніцкай бібліятэцы рукапіс не першапачатковым арыгіналам хронікі, а яе скарочанай версіяй, зробленай для выкарыстання ў пропаведзях (дзень 15 ліпеня ўрачыста святкаваўся ў касцёлах Польшчы). Гіпотэза, не пазбаўленая рацыянальных падстаў. Аўтарам жа кнігі магчымасць існавання шырэйшага першаўзору хронікі проста спісваецца на „домыслы гісторыкаў, найперш А. Прахаскі і З. Цэліхоўскага” (37), — без належнай аргументацыі, без разбору пазіцый іншых даследчыкаў, якія прынялі яе (у прыватнасці С. М. Кучыньскага і Я. Кшыжаняковай, або Г. Лаўмяньскага, які лічыў, што асновай ХК стаў дзённік каралеўскай канцылярыі). Тое, што пакуль не было знойдзена ніводнага такога варыянта, не пераконвае ў немагчымасці яго існавання.

Наступны раздзел і названы малазразумела (у арыгінале — «Сравнительный анализ „Хроники конфликта” в отношении источникового корпуса для исследования Грюнвальдского сражения», с. 39-110), і па змесце малазвязны. Гэта набор параграфаў, у якіх аўтар разглядае „Хроніку канфлікта” і якія-небудзь іншыя крыніцы, але ні канцэпцыя іх адбору, ні паслядоўнасць разгляду, ні прынцыпы параўнання немагчыма зразумець. Яны, праўдападобна, і не прадугледжваліся, таму ў адных параграфах робіцца спроба параўнаць крыніцы, а ў іншых — разглядаюцца канкрэтныя пытанні, звязаныя з ходам бітвы. Спынімся на некаторых прыкладах такога разгляду.

Аўтар пачынае параўнаннем ХК з хронікамі Тэўтонскага ордэна, але з апошніх разглядаюцца толькі Торуньскія аналы і твор кантынуатара Яна фон Посільге. Чаго менавіта гэтыя і чаму толькі дзве, калі да галоўных прускіх хронік прынята залічваць яшчэ прынамсі два творы? Сэнс падобнага параўнання, яго прынцып, прычыны такога выбару — у кнізе нічога не тлумачыцца, сказана толькі, што „ў першую чаргу варта адзначыць” менавіта гэтыя хронікі (39). Ці не таму, што той жа С. Экдаль паказаў прыярытэтнасць якраз дзвюх гэтых крыніц? Але аўтар бярэцца за параўнанне зноў як піянер — абсалютна без узгаднення сваіх пазіцый з навуковым даробкам папярэднікаў! Нават разважае пра розніцу почыркаў розных частак рукапісу Торуньскіх аналаў, але спасылаецца пры гэтым толькі на сам апублікаваны тэкст хронікі ў 3-м томе „Scriptores rerum Prussicarum”. Падобным жа чынам дадзена характарыстыка твору кантынуатара Яна фон Посільге (43).

Параўноўваючы, як некаторыя падзеі пярэдадня бітвы апісаны ў згаданых прускіх хроніках і ў ХК, аўтар знаходзіць, што яны „цалкам карэлююцца”, але ордэнскія хронікі больш лаканічныя і акцэнтуюць жорсткасць арміі саюзнікаў (46). Выснова банальная, а магла б быць больш значнай, калі б аўтар заглыбіўся ў гістарыяграфію сваёй тэмы. Напрыклад, больш разабраўся б з апісаннем захопу Дуброўны арміяй Ягайлы і Вітаўта, якое ёсць у трох названых хроніках. Эпізодам расправы з Дуброўнай шматкроць займаліся ў спецыяльнай літаратуры (у т. л. С. М. Кучыньскі, В. Маеўскі, А. Надольскі, Я. Вэнта і інш.). Для падставовых крыніц гэта сапраўды агульнае месца, і розніца ў яго інтэрпрэтацыях польскімі крыніцамі (ХК і потым Длугашам), з аднаго боку, і прускімі хронікамі, з другога, у гістарыяграфіі разглядалася. Невядомы аўтар ХК, адлюстроўваючы афіцыйны падыход каралеўскага двара, у той час яшчэ не кіраваўся ўсімі тымі пастулатамі польскай прапаганды, якія сталі нормай у другой палове ХV ст. Таму, каб не даваць падстаў для кампраметацыі арміі, варварскі захоп Дуброўны ўхроніцы прыпісваецца не рыцарам, а „простаму люду” (communi populo). Трымаючыся сваёй устаноўкі на ігнараванне папярэднікаў, Р. Гагуа прыняў, што Дуброўну захапілі „гараджане”, задаўся пытаннем — адкуль яны маглі ўзяцца, але не растлумачыў, і глыбакадумна заключыў: маўляў, „падобная трактоўка падзей, паўсёй верагоднасці, была спробай… зняць з польскага боку віну за выкарыстанне ў ваенных дзеяннях татар…” (42). Але сэнс такой трактоўкі эпізода ў ХК шматразова і больш кваліфікавана тлумачыўся ранейшымі даследчыкамі.

Далей у кнізе робіцца спроба на падставе інфармацыі ХК развязаць пытанні вакол славутых „уцёкаў” арміі Вітаўта (47-57). Пра панічныя „ўцёкі” ліцвінаў паведамляецца толькі ў „Аналах” Длугаша, і яшчэ ў ХІХ ст., разам з крытычным стаўленнем да яго хронікі, пачалася палеміка вакол гэтага эпізоду бітвы, — яна добра апісаная ў літаратуры прадмета. Але Р. Гагуа зноў падае справу так, каб самому выглядаць „адкрывальнікам”. Напачатку, выкарыстаўшы звесткі С. Экдаля, згадвае, што „ўцёкі” ўтой ці іншай меры ставілі пад сумненне Я. Кара, К. Шайноха, Л. Вэбэр, С. Куёт (усе — стагоддзе таму), а затым робіць свае „умозаключения” на падставе ХК і кантынуатара Яна фон Посільге (на справе — паўтарэнне вядомых фактаў), і далей піша, што высновы яго — Р. Гагуа, „пацвярджаюцца” славутым лістом ордэнскага ўрадніка, апублікаваным у артыкуле С. Экдаля ў 1963 г.[15] (50). Логіка непараўнальная!

Не магу не звярнуць увагі на спосаб абыходжання нашага аўтара са згаданым артыкулам С. Экдаля і апублікаваным ім дакументам. Прадэманстраваўшы катэгарычны нігілізм да адкрыцця шведскага гісторыка, аўтар манаграфіі дазволіў прызнаць праўду С. Экдалю ў толькі двух момантах — што ліст датуецца ХV ст. і што ў ім гаворыцца пра Грунвальдскую бітву (52). Але на справе аргументы Р. Гагуа супраць аўтэнтычнасці дакумента — пустая бравада абмежаванага крытыка, які нават не прачытаў уважліва тое, што ўзяўся крытыкаваць. Дастаткова сказаць, што ў С. Экдаля вялося пра аднаго і таго ж пісца, почырк якога пазнаецца ў лістах з замка Шлохаў за 1416-1417 г., а Р. Гагуа аспрэчвае ў ім аўтаpa паслання вялікаму магістру. Для прафесійнага архівіста, якім ёсць С. Экдаль, формы і памераў літар, агульнага выгляду дакумента, уражання ад яго — усяго гэтага можа быць дастаткова, каб адрозніць арыгінал ад копіі, а Р. Гагуа, які, думаю, у вочы не бачыў арыгінальнага гатычнага дакумента, заяўляе, што такі падыход „не вытрымлівае элементарнай крытыкі” (51). Ды каб дыскутаваць наконт гэтага, трэба прынамсі паехаць у архіў, узяць дакумент у рукі. Праўда, Р. Гагуа напэўна паехаў бы ў Гётынген, бо піша, што ліст захоўваецца там (вычытаў у Экдаля, але гэта ж было ў 1963!), хоць увесь ордэнскі архіў даўно перавезены ў Берлін.

Пры нічым не абгрунтаваным агульна крытыканцкім стаўленні да адной з самых важных крыніц, датычных загадкі „ўцёкаў” арміі ВКЛ з поля бітвы, няма сэнсу разбіраць прапанаваную аўтарам версію рэканструкцыі таго, што адбылося з „людзьмі Вітаўта”. Канешне, Р. Гагуа сам „поўнасцю праясняе сітуацыю”, але ў мяне ўжо не можа быць даверу да такога праяснення. Аўтар не зразумеў значэння адкрытага С. Экдалем дакумента і яго зместу або свядома пайшоў на яго заніжэнне, каб узвысіць уласныя „праясненні”, быццам зробленыя на аснове ХК. Для яго С. Экдаль проста „далучыўся да меркаванняў” С. Куёта і А. Корты, але на справе адкрыццё шведскага гісторыка дакументальна пацвердзіла нічым раней не абгрунтаваныя здагадкі. І ўведзены гэты дакумент у навуковы зварот быў менавіта Экдалем, а не Э. Ёахімам і В. Губачам, як хоча Р. Гагуа, бо апошні толькі ўключыў яго ў рэгесты архіва, але да вывучэння ліста і публікацыі шведскім гісторыкам новая крыніца заставалася невядомай навуковай супольнасці.

Параграф, прысвечаны параўнанню ХК з лістамі Ягайлы, напісанымі пасля перамогі (58-62), таксама нагадвае вынаходства ровара. Аўтар параўноўвае іх з мэтай вырашыць пытанне аб удзеле Ягайлы ў бітве, між тым у гістарыяграфіі яно даўно салідна разгледжана, і пэўна найгрунтоўней — у працах С. М. Кучыньскага. Абапіраючыся выключна на самога сябе, Р. Гагуа не забываецца ўпікнуць Яна Длугаша ў непраўдзівасці паведамленняў, каб урэшце абвясціць у якасці высновы, што „Ягайла асабіста прымаў удзел у бітве, знаходзячыся на полі бою…_”, і што ХК, з якой карэспандуюць лісты Ягайлы, — „на першым месцы сярод наратыўных крыніц для даследавання Грунвальдскай бітвы” (62). Паўтараць вядомае проста.

Большай увагі заслугоўвае параўнанне ХК з паведамленнямі пра гістарычную бітву ў творах Энэа Сільвіа Пікаламіні (63-70). Несумненна, аўтар звярнуўся да спадчыны гэтага славутага гуманіста таму, што яго творы вычарпальна прааналізаваў у сваёй падставовай працы С. Экдаль[16], але апошні тут зноў не згаданы, нават мімаходзь. Рукапіс з бібліятэкі кардынала Флавіа Чыгі, апублікаваны Т. Гіршам у 4-м томе SRP, што з’яўляецца кампіляцыяй з твораў Энэа „De Europa” і яго ж „De situ et origine Prutenorum”, у кнізе абвешчаны „асобнай гістарычнай крыніцай” для даследавання Грунвальда (68). На падставе якіх крытэрыяў ён выдзелены тут у асобную катэгорыю, застаецца невядомым. Наяўнасць у гэтай кампіляцыі новых дэталяў адзначалі і ранейшыя даследчыкі (К. Перадзка, С. Экдаль), але яны лічылі гэты рукапіс усё ж другасным, заснаваным на пісаннях Энэа. Той жа Т. Гірш паведаміў пра яшчэ адзін падобны рукапіс з Гётынгенскай бібліятэкі, таксама заснаваны на творах Энэа[17], і ў іх абодвух некаторыя даследчыкі схільныя бачыць позні след польскіх інфарматараў[18]. З іншага боку, калі ў кнізе ў параўнанні з ХК разглядаецца т. зв. „чыгішскі” рукапіс, створаны верагодна ў пачатку ХVІ ст. (хоць Р. Гагуа лічыць, што яго выкарыстоўваў Длугаш), дык чаму не разглядаць адпаведны фрагмент „Хронікі Быхаўца”, які прэзентуе цалкам арыгінальную версію і ў якім таксама можна знайсці адпаведнасці з ХК.

Зрэшты, параўнанне крыніц, прапанаванае ў кнізе, дае не шмат, бо праводзіцца несістэмна, без крытычнага падыходу, не гаворачы пра належны навуковы апарат. Выяўленыя адрозненні каментуюцца па тыпу „рукапіс пралівае святло…_”, „дае каштоўныя сведчанні…_”, крыніцы „цалкам карэлююцца”, або „не супярэчаць у базавай частцы”. Але для даследчыка шмат значаць і тонкія адрозненні, быццам яўна не супярэчлівыя. Напрыклад, для Р. Гагуа апісанне пра перадачу мячоўу „чыгішскім” рукапісе „не супярэчыць паведамленню ХК” (69), але ў названай кампіляцыі герольды прыносяць іх акрываўленымі і ў іншай фазе бітвы, а гэта ўжо вялікая розніца.

Хоць у папярэдніх параграфах „Аналы” Длугаша шматразова цытаваліся, аўтар прысвяціў іх параўнанню з ХК асобную, самую аб’ёмную частку раздзела (71-104). Пра тое, што сто гадоў таму дакладна гэтыя крыніцы ў іх адносінах да славутай бітвы ўжо параўноўваў у сваёй працы А. Прахаска[19], тут нават не згадана, хоць названая публікацыя мусіла стаць зыходнай пазіцыяй гэтага параграфа. Ды і пазней многія даследчыкі сканфрантоўвалі ХК з творам Яна Длугаша, паколькі гэтыя два помнікі агульнапрынята лічыць галоўнымі польскімі крыніцамі для даследавання грунвальдскай праблематыкі.

„Аналы” Длугаша даўно, яшчэ ў ХІХ ст., перасталі быць „святой каровай” для гісторыкаў. У польскай гістарыяграфіі, пачынаючы з А. Сямковіча, творчасць славутага храніста крытычна разбіралася, і спецыяльны том крытычнага аналізу той часткі гісторыі Польшчы, у якой Длугаш апісвае бітву пад Грунвальдам, быў апублікаваны паўвека назад[20]. Акурат у канктэксце грунвальдскай праблематыкі спосаб Длугашавага гісторыяпісання ўнікліва праштудыяваў С. Экдаль — спачатку ў „Banderia Prutenorum”[21], а потым у цытаванай тут кнізе пра крыніцы да гісторыі бітвы пад Грунвальдам[22], у якой сканфрантаваў якраз паведамленні храніста з ХК. У нашага ж спецыяліста — свой гарызонт і свае ўяўленні. Ён лічыць, што толькі з выхадам у Маскве ў 1962 г. часткі хронікі Длугаша ў перакладзе на рускую мову гэтая крыніца стала даступная „айчынным даследчыкам” (73), і сам у кнізе выкарыстоўвае толькі гэтае выданне, хоць на добры лад, калі Длугаша супастаўляць з лацінамоўнай ХК, то варта было працаваць з адпаведным томам сучаснага акадэмічнага выдання „Аналаў” на лацінскай мове[23].

Пераказаўшы біяграфію Длугаша, аўтар даволі выбарачна параўнаў версіі „аналаў” і ХК да пачатку генеральнай бітвы, — пераважна месцы, у якіх крыніцы адрозніваюцца. Для крытычнага аналізу іх адрозненняў з належнымі аргументамі і высвятленнямі месца тут не знайшлося. Тым не менш Р. Гагуа хутка заключае, што ў Длугаша „праўдзівая перадача” звестак пра падзеі „адышла на другі план” (83), пасля чаго пераходзіць да пытанняў „арганізацыі армій” — вызначэння колькасці харугваў, і робіць гэта, натуральна ж, на падставе таго ж Длугаша! Праўда, звесткі храніста выкарыстаны тут „з дугой рукі” — узяты з адпаведнага польскага выдання (рэдкі выпадак, калі крыніца інфармацыі названа).

Цяжка зразумець мэтазгоднасць пераліку ўсіх харугваў з іх выявамі па Длугашу ў кнізе пра ХК як крыніцу, — магчыма тут нейкі прыхаваны сэнс, але мяне зноў больш уразіла не „што”, а „як” зроблена. За апошняе стагоддзе ў навуку ўведзены дзясяткі публікацый гэтага твору Длугаша, з’явілася мноства прац, у якіх разглядалася і гісторыя з’яўлення, і вартасці помніка як крыніцы для даследчыка „Вялікай вайны”. Між тым, у сваёй навуковай манаграфіі наш аўтар спасылаецца толькі на эдыцыю, падрыхтаваную К. Гурскім (1958), а харугвы публікуе паводле аднаго з сучасных папулярных выданняў. Думаю, калі нехта бярэцца аналізаваць „Banderia” ў параўнанні з любой іншай крыніцай, і пры гэтым цалкам ігнаруе названую вышэй эдыцыю С. Экдаля, агульнапрызнаную найлепшай, то гэта адразу сведчыць пра яго недастатковую кампетэнтнасць.

Не менш дзіўна выглядаюць развагі аўтара, калі ён імкнецца паправіць храніста: маўляў, у Длугаша „ўзнікла пэўная блытаніна”, а ён, Р. Гагуа, правёўшы аналогіі ў структуры арміі Ордэна і саюзнікаў, знайшоў іх цалкам падобнымі (?), на падставе чаго „дастаткова пераканаўча дапускае” існаванне не 50, а 51 харугвы ў польскай арміі (96-98). А далей гэтае дапушчэнне ўжо падаецца як адна з даказаных заключных высноў — адкрыта 51 харугва! (139).

Тое, што харугвамі арміі Ягайлы і Вітаўта займалася нямала даследчыкаў, у тым ліку У. Семковіч, К. Масінгевіч, а з больш новых даследаванняў заслугоўвала б увагі спецыяльная публікацыя Е. Лойкі[24], і тое, што яшчэ ў крытычным даследаванні С. Экдаля паказана ўся ненадзейнасць інфармацыі з „Branderia Prutenorum” як падставы для падліку колькасці ці вызначэння структуры войска, усё гэта засталося па-за сферай інтарэсаў адкрывальніка новай харугвы.

Апошні раздзел аўтар прысвяціў „Рэканструкцыі агульнай хады бітвы пад Грунвальдам” (111-137). Зноў сама назва правакуе пытанні: на падставе адной ХК? Калі не, то як гэтая тэма ўпісваецца ў кнігу пра ХК як крыніцу? І ў першым жа сказе Р. Гагуа заяўляе, што менавіта на падставе шэрагу звестак ХК „можна даволі дакладна рэканструяваць размяшчэнне армій на полі бітвы” (111). Сенсацыйна! Бо папярэднікі не тое што па адной ХК, на падставе ўсяго комплексу крыніц ніяк не маглі вызначыць агульнапрынятага маршруту армій, ix тапаграфіі на полі бітвы, многіх этапаў сечы, — усё заставалася на ўзроўні гіпотэз, некаторыя з якіх дасюль аспрэчваюцца. Невыпадкова ў спецыяльнай літаратуры адначасова фігуруюць дзясяткі розных планаў і схем бітвы. Такая сітуацыя вынікае з недахопу крыніц, а часта абумоўлена і розначытаннем наяўных тэкстаў.

Характэрны прыклад — лакалізацыя абозу арміі Ягайлы. Пра месца, дзе кароль сказаў паставіць капліцу, паведамляе толькі Длугаш, — „… supra collem ediсiorem, lacum Luben spectantem…”[25]. Але аўтарытэтныя польскія знаўцы сярэднявечнай лаціны (Б. Кюрбісава, Ю. Мрукуўна, М. Плезя і інш.) па-рознаму перакладалі лацінскі выраз „spectantem”, таму ў розных выданнях Длугаша яно вызначаецца па-рознаму. У архаічным выданні 1869 г. — „на ўзгорку над возерам Любень”[26], а ў акадэмічным перакладзе 1980-х г., выкананым Ю. Мрукуўнай і пазбаўленым многіх неадкладнасцяў, — „на ўзгорку з боку возера Любень”[27]. А гэта дзве розныя лакалізацыі лагера, і да нядаўняга часу пытанне аб яго месцазнаходжанні заставалася спрэчным.

Затое для Р. Гагуа не існуе ні спрэчак, ні сумненняў. Услед за савецкім выданнем перакладу Длугаша (якое базавалася на польскай эдыцыі ХІХ ст.) ён змяшчае палявую капліцу караля „на высокім узгорку над возерам… _”, і тут жа знаходзіць гэты ўзорак на карце! На якой? Чытачу не даецца ніякай падказкі! Нават найменшага намёку, адкуль у аўтара знаёмства з рэльефам Прусіі ХV ст. Толькі той, хто арыентуецца ў праблеме, можа здагадацца, што ў кнізе, відаць, зноў няяўна выкарыстоўваюцца звесткі з манаграфій С. Экдаля і А. Надольскага[28], якія ў ХХ ст. найбольш грунтоўна даследавалі поле бітвы, трасы маршу армій, іх расстаноўку і г. д. Дыскутуючы са сваім шведскім калегам з Берліна, А. Надольскі выкарыстоўваў нават гіпсаметрычныя разрэзы поля, не кажучы пра вынікі археалагічных і рэльефных даследаванняў. Словам, пасля названых вучоных цяжка выступаць з новай канцэпцыяй. Але для Р. Гагуа ўсё проста — ён жа не ўзгадняе сваю рэканструкцыю з папярэднікамі. Прывычна праігнараваўшы іх працы, аўтар прапануе сваю „дакладную рэканструкцыю размяшчэння армій” саюзнікаў: „польскае рыцарства размяшчалася ў лесе на поўдзень ад узгорка…, а армія Вялікага Княства Літоўскага — на поўнач” (112). Відаць, дакладней не прыдумаеш.

Славуты эпізод перадачы герольдамі двух мячоў Ягайлу і Вітаўту, дасканала праінтэрпрэтаваны ў спецыяльнай літаратуры, асабліва ў даследаваннях С. Экдаля і К. Мілітцэра, у рэцэнзаванай кнізе перададзены таксама ўбога і недакладна (117-118). Яе аўтар не пажадаў разабрацца ні з тым, калі і для чаго яны перадаваліся, ні з сімвалічным значэннем гэтага акта.

Арыгінальна аўтару бачыцца расстаноўка армій перад сечай і прычына таго, што крыло Вітаўта пачало біцца першым. На яго думку, арміі „абодвух бакоў не змяшчаліся на полі бітвы”, таму саюзнікі выставіліся клінамі ў тры лініі, а ў Ордэна не змясцілася амаль траціна войска і засталася ў рэзерве, прычым магчымасць уступаць у бой мела толькі армія ВКЛ, бо палякі аказаліся аддзеленымі ад ворага „забалочанай мясцовасцю” (118-119). Дык як жа яны меркавалі біцца?

Па сцвярджэнні аўтара, бітва пачалася каля 9 гадзін раніцы (119). У літаратуры прадмета да гэтага дамінавала меркаванне, абапертае на асноўныя крыніцы, што гэта адбылося толькі каля поўдня. На якой падстве Р. Гагуа хоча пачаць яе на тры гадзіны раней — зноў таямніца. Такія значныя перагляды мусяць быць аргументаваныя.

Рэканструкцыя бітвы праведзена, як кажуць, з белага аркуша — усе папярэднікі маўчаць, нібыта ніхто ніколі і не займаўся гэтай праблемай! Быццам існавалі нечытаныя, неінтэрпрэтаваныя крыніцы, і вось прыйшоў Р. Гагуа, які ўпершыню стварае лагічную карціну падзей на полі пад Грунвальдам, час ад часу ілюструючы яе цытатамі з крыніц. Праўда, аўтару бракуе крытычнага падыходу, — цытаты служаць менавітаілюстрацыямі. Выняткам можналічыць толькі паведамленне Длугаша пра „тры смаленскія палкі”. Тут ужо Р. Гагуа не паскупіўся на крытыку, хоць не прыгадаў нікога, хто да яго выказваўся адносна вартасці гэтай інфармацыі храніста. Аўтар наогул заявіў, што ён, падыходзячы нават „з мінімальнай доляй крытыцызму”, знаходзіць у Длугаша „суцэльныя супярэчнасці ў яго наратыве” (123).

Шчыра кажучы, тэкст самога крытыка перанасычаны супярэчнасцямі, з-за якіх складана прасачыць логіку. Працяглыя цытаты з некаторых крыніц, якія прыводзяцца быццам у якасці аргументаў, не спрыяюць звядзенню асноўных верагодных звестак у адно звязнае апісанне ўсіх фаз бітвы. Зрэшты, як выглядае, аўтар і не быў гэтым заклапочаны, бо найважнейшыя этапы „рэканструяваны” ім у тэлеграфным стылі: войскі саюзнікаў„ахапілі з флангаў” рэзервы Ульрыха, „часткова знішчылі яго…_”, астатнія — уцяклі да лагера і ў„заключнай фазе” армія Ягайлы і Вітаўта „ўзяла штурмам лагер крыжаносцаў…” (134-135). Наогул, так званая „дакладная рэканструкцыя” бітвы ўяўляецца не вартай увагі. Дастаткова сказаць, што ў аўтара польская армія спачатку не можа ўступаць у бітву з-за таго, што перад ёй было балота, а праз гадзіну — уступае (128), а ў рэзервовым корпусе Ульрыха „пераважае гарадская пяхота” (131). Відавочна аўтар слаба арыентуецца ў тым, пра што піша.

Калі ж гаварыць сур’ёзна, то агульнае ахайванне „Аналаў” Длугаша проста непрымальнае для навуковага выдання. Застаецца цалкам незразумелым, на якой падставе тую інфармацыю Яна Длугаша пра бітву, якая, на думку Р. Гагуа, не знаходзіць адлюстравання ўХК, ён абвяшчае „домысламі храніста”, яго „здагадкамі” (126). Характэрны падыход да паведамлення пра ролю смаленскіх харугваў: спачатку аўтар піша, што яно „цалкам магчыма” было „недаразуменнем” Длугаша (?! — Г. С.), а далей абвяшчае смаленскія палкі „міфам” (127, 139). Аднак чытач не знаходзіць належнай яснасці, што трэба лічыць міфам: наяўнасць „трох палкоў”? дык у Длугаша вядзецца пра харугвы, і ў нас няма падстаў быць перакананымі, што зямля выстаўляла толькі адну харугву, як хоча Р. Гагуа; гераічную паставу смаленцаў? дык няма ж ніякіх звестак, якія ставілі б гэта пад сумненне, а пра ix „лёсаносны ўплыў” на вынік бітвы, што ўзяўся абвяргаць аўтар, ніхто ў сур’ёзнай літаратуры і не піша.

Даўным даўно заўважана, што пра подзвіг смаленцаў гаворыцца толькі ў Длугаша, але ўнікальнасць, непацверджанасць гэтага паведамлення іншымі крыніцамі яшчэ не дае падставу называць яго „міфам”. Усе крыніцы разам не пацвярджаюць і адной траціны тых звестак, якія сабраны пра бітвуўхроніцы Длугаша, але і не адмаўляюць іх, дык што, усе яны — таксама „міф”? Палічыў бы пытанне недарэчным, калі б не адно з „важных умозаключений” Р. Гагуа, у якім сцвярджаецца, што „канцэпцыі гісторыкаў, заснаваныя на паведамленнях Яна Длугаша, з’яўляюцца скажэннем гістарычнай рэчаіснасці (?! — Г. С.) і патрабуюць радыкальнага перагляду” (137). Каментаваць не бяруся.

Заключныя высновы да кнігі (138-140), шырэй прадубляваныя і ў рэзюмэ (196-201), могуць прывесці чытача ў поўнае недаўменне. Р. Гагуа сцвярджае, па-першае, што ХК, створаная „ў перыяд з лістапада 1410 па студзень 1411 г.” (адзінае аўтарскае вынаходства, але нічым сур’ёзна неаргументаванае), была напісана _„па ўсёй верагоднасці віцэ-канцлерам Мікалаем Тромбам”. Дык навошта спатрэбілася гарод гарадзіць, калі пра такую верагоднасць амаль у адзін голас з ХІХ ст. гаварылася большасцю даследчыкаў.

Па-другое, і гэтую выснову нельга не зацытаваць цалкам: ХК „дазваляе паспяхова вырашыць шэраг пытанняў адносна бітвы, якія да гэтага насілі дыскусійны характар у гістарычнай навуцы і, перш за ўсё, вырашыць тыя непаразуменні, якія дапусціў у сваёй кампіляцыі Ян Длугаш, што паслужылі падставай для рознагалоссяў наконт хады бітвы” (138). Гучыць, быццам Р. Гагуа ўвёў у зварот новую, невядомую раней хроніку, выкарыстанне якой дазваляла б па-новаму інтэрпрэтаваць спрэчныя моманты і закрыць важныя пытанні даследавання. Але, як ведаем, разглядалася крыніца, якая не выпадала з-пад увагі даследчыкаў Грунвальдскай бітвы з ХІХ ст.

Якія ж пытанні лічацца „паспяхова вырашанымі” ў кнізе? Сабе ў заслугу Р. Гагуа прыпісвае „новы” погляд на прычыну бітвы (ёю называецца разня ў Дуброўне), удакладненне колькасці харугваў польскай арміі (цяпер іх павінна быць 51), „паспяховую рэканструкцыю хады Грунвальдскай бітвы”, а таксама выдаленне „міфалагем і стэрэатыпаў”, такіх, як „наяўнасць ям-лавушак”, „вырашальная роля смаленскіх палкоў у выратаванні саюзнікаў” (?! — Г. С.), апрача таго — „новае асэнсаванне стратэгічных планаў бакоў”, „новае прадстаўленне тактычных асаблівасцяў Грунвальдскай бітвы” і да т. п. (138-139). Аўтар так захапіўся ўзвялічваннем сваіх уяўных адкрыццяў, што прыпісаў рукапісу крыніцы неўласцівыя ёй якасці — быццам ХК дазваляе „больш адэкватна зразумець думкі, учынкі і чаканні людзей” ХV ст. (139).

У цэлым кніга пра ХК атрымалася псеўданавуковай. Практычна ўсё тое, што Р. Гагуа выдае за сваё новае слова пра ХК ці бітву пад Грунвальдам, — гэта або даўно вядомыя вынікі працы папярэднікаў, або агульныя месцы гістарыяграфіі, часам банальныя[29], або аўтарскія фантазіі тыпу апошняга пасажу. Сапраўды карыснымі, відаць, можна было б лічыць апублікаваныя ў дадатку пераклады сярэднявечных крыніц, але і адносна іх я б не быў цалкам пэўны, прынамсі адносна ХК. Проста многа нелагічнага: ХК вывучаецца быццам паводле рукапісу, а перакладаецца з лацінскай і публікуецца паводле курніцкага выдання (1911), і пры гэтым апублікаваны пераклад на рускую мову практычна слова ў слова супадае з польскамоўным выданнем 1980-х г.[30]. Дык усё ж што было падставай перакладу? Не ведаю выпадкаў, каб пераклады сярэднявечных лацінскіх тэкстаў рознымі аўтарамі былі абсалютна ідэнтычныя. Проста містыка нейкая.

Прызнаюся, мне не хацелася рэцэнзаваць гэтую кнігу, бо яна, на маю думку, не заслугоўвае разгляду ў навуковым выданні. Але грубае і дэманстратыўнае парушэнне нормаў навуковай этыкі, гістарыяграфічны нігілізм, ашуканства, непавагу да папярэднікаў нельга абыходзіць маўчаннем. Пішучы навуковую кнігу, Р. Гагуа па-жульніцку паставіўся да ранейшых гісторыкаў — або зусім праігнараваў іх, або абрабаваў і выставіў прастачкамі, або проста пакарыстаўся, так і пакінуўшы іх працы невядомымі, не даўшы ім самім слова. Тое, што і як ён напісаў, проста абражае сапраўды заслужаных даследчыкаў, класікаў грунвальдазнаўства, такіх, як С. М. Кучыньскі, А. Надольскі, С. Экдаль.

Аўтар шматразова ўпікаў Яна Длугаша ў непраўдзівасці, называючы яго звесткі „непаразуменнямі”. Вось жа, сапраўдным непаразуменнем, на маю думку, ёсць сама рэцэнзаваная кніга, яе з’яўленне ў беларускай гістарыяграфіі. І калі за працу падобнага ўзроўню, выкананую падобнымі метадамі, яе аўтару прысвойваюць навуковую ступень, то адразу ж паўстае пытанне: ці ўсё добра ў Дацкім каралеўстве?

Трывожны прэцэдэнт. Спадзяюся, ён застанецца адзінкавым.

---

1 У бібліяграфіі, укладзенай яшчэ 20 гадоў назад, было ўжо больш за тысячу пазіцый. Гл.: Baranowski H., Czarciński I. Bibliografia bitwy pod Grunwaldem i jej tradycji. Pod red. M. Biskupa. Toruń, 1990.
2 Ekdahl S. Die Schlacht bei Tannenberg 1410. Quellenkritische Untersuchungen. Bd.1: Einführung und Quellenlage. Berlin, 1982.
3 Сагановіч Г. Грунвальд у беларускай гістарыяграфіі // БГА. Т. 9 (2002).Сш. 1-2 (16-17). С. 152-168.
4 Ekdahl S. Die Schlacht bei Tannenberg 1410. Bd. 1. S. 139-149.
5 Ekdahl S. Die Schlacht bei Tannenberg. S. 149.
6 Zathey J. Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kórnickiej. Wrocław — Warszawa — Kraków, 1963. S. 538-539.
7 Cronica conflictus Wladislai Regis Poloniae cum Cruciferis anno Christi1410 / Z rękopisu Biblioteki Kórnickiej wyd. Zygmunt Celichowski. Poznań, 1911. S. 12; Zathey J. Katalog rękopisów średniowiecznych Biblioteki Kórnickiej. S. 538.
8 Ekdahl S. Die Schlacht bei Tannenberg. S. 147.
9 Ekdahl S. Die Schlacht bei Tannenberg. S. 209-216.
10 Маўляў, у адрозненне ад С. Экдаля, якi ў перадачы мячоў герольдамі „не увидел ничего необычного или предосудительного для эпохи Средних веков, связывая его с рыцарскими традициями вызова набой, средневековые авторы усматривали… как минимум, исключительное высокомерие”, — сцвярджае Р. Гагуа (27), але гэты пасаж сведчыць аб тым, што ён сам не разумее, пра што піша.
11 Ekdahl S. Die Schlacht bei Tannenberg. S. 147-148.
12 Дзеля дакладнасці варта заўважыць, што асноўныя тэрыторыі Ордэна вярнуліся пад уладу Мальбарка яшчэ да сярэдзіны кастрычніка 1410 г.
13 Ekdahl S. Die Schlacht bei Tannenberg. S. 147-148.
14 Напрыклад, на карысць М. Тромбы, паводле Гагуа, сведчыць тое, што ён меў тады 52 гады, значыць, „быў сталым, ураўнаважаным чалавекам і выдатным палітыкам”, здольным напісаць хроніку „без лішняй экспрэсіўнасці” (36).
15 Ekdahl S. Die Flucht der Litauer in der Schlacht bei Tannenberg // ZfO. Bd. 12 (1963). S. 11-19.
16 Ekdahl S. Die Schlacht bei Tannenberg. S. 244-259.
17 SRP. Bd. IV. S. 216.
18 Pieradzka K. Bitwa grunwaldzka w obcych relacjach kronikarskich (pruskich, śląskich i zachodnioeuropejskich) // MSH. R. III (1960). Z. 1/2.S.65.
19 Prochaska A. Długosz a Cronica conflictus o grunwaldzkiej bitwie // KH. R.XXIV (1910). Z. 3/4. S. 409-421.
20 Rozbiór krytyczny Annalium Poloniae Jana Długosza z lat 1385-1444. T. 1.Oprac. Gawęda S., Pieradzka K., Radziszewska J., Stachowska K. Wrocławetc., 1961.
21 Ekdahl S. Die ‘Banderia Prutenorum’ des Jan Długosz — eine Quelle zur Schlacht bei Tannenberg 1410. Göttingen, 1976.
22 Ekdahl S. Die Schlacht bei Tannenberg. S. 260-297.
23 Joannis Dlugosii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Liber decimuset liber undecimus (1406-1412). Varsaviae, 1997.
24 Łojek J. Chorągwie polskie i litewskie w bitwie pod Grunwaldem // LSР. Studia Historica. T. 3 (1989). S. 141-154.
25 Joannis Dlugosii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Liber decimuset liber undecimus (1406-1412). Varsaviae, 1997. Р. 87.
26 Jana Długosza kanonika krakowskiego dziejów polskich ksiąg dwanaście.Przekl. K. Mecherzyńskiego. T. 4. Kraków, 1869. S. 34.
27 Długosz J. Roczniki czyli kroniki sławnego Królewstwa Polskiego. Ks. 10-11. Warszawa, 1982. S. 99.
28 Nadolski A. Grunwald. Problemy wybrane. Olsztyn, 1990.
29 Вось адзін з прыкладаў: аказваецца, толькі «пасля… аналізу лістоў Ягайлы і паведамленняў „Хронікі канфлікту” аўтар прыйшоў да высновы, што кароль прымаў непасрэдны ўдзел у бітве, знаходзячыся на полі бою…» (198).
30 Kronika konfliktu Władysława króla polskiego z krzyżakami w roku Pańskim 1410. Przeł. Jołanta Danka i Andrzej Nadolski. Olsztyn, 1983.

Наверх

Ці бывае так, што пазітыўная матывацыя, добразычлівасць і спагадлівасць аўтара прыносяць сумнеўныя вынікі, заснаваныя на хібнай метадалогіі? Так, бывае.
У мінулым годзе ўбачыла свет манаграфія Саймана Льюіса “Беларусь – альтэрнатыўныя бачанні. Нацыя, памяць і касмапалітызм”, выпушчаная даволі вядомым выдавецтвам і ў цікавай кніжнай серыі, прысвечанай расійскім і ўсходне-цэнтральнаеўрапейскім даследаванням. Кніга стала вынікам шматгадовых штудый навукоўца, які цяпер працуе ў Інстытуце славяназнаўчых даследаванняў Патсдамскага ўніверсітэта.
Манаграфія складаецца з трох частак, у кожнай з якіх па два раздзелы. Кніга пры ўсіх пытаннях, якія ставіць гэты агляд, не пазбаўлена станоўчых бакоў. Яна напісана вельмі добрай мовай, чытаецца даволі лёгка, нягледзячы на складанасць тэматыкі і разбудаваны тэарэтыка-метадалагічны апарат. Даследчык вельмі карэктна падышоў да пытання транслітарацыі беларускіх імёнаў, геаграфічных назваў, паняццяў і асобных слоў (X–XI), што не заўсёды сустракаецца ў заходніх працах.
Аўтар прапануе на першы погляд дастаткова свежы, цікавы і патэнцыйна плённы падыход да даследавання беларускай ідэнтычнасці. Ён слушна заклікае адмовіцца ад дыхатамічнага погляду на беларускую нацыю і ідэнтычнасць, які замацаваўся ў працах апошніх дзесяцігоддзяў. Паводле такога падыходу Беларусь і беларусы ў памкненнях нацыянальнага будавання падзелены на тых, што арыентуюцца на Расію ці на Захад, на еўразійскі ці на еўрапейскі дыскурсы. Пры тым, што названы падыход небеспадстаўны, ён не дае заўважыць падабенства, на погляд Льюіса, абодвух дыскурсаў у іх таталізацыі і эсэнцыялізацыі папярэднікаў сённяшняй Беларусі і беларускай ідэнтычнасці, рэдукцыі іх поліфанічнасці і разнастайнасці (7).
Замест гэтага Льюіс прапануе транснацыянальны падыход, які асаблівую ўвагу аддае літаратурным рэпрэзентацыям, хоць аналізуюцца ў працы мемарыялы ахвяраў вайны (Хатынь), кінастужкі савецкага і постсавецкага перыяду, культурныя канцэпцыі і рок-музыка. Даследаванне ставіць праблему памяці ў цэнтр манаграфіі. У кнізе абмяркоўваецца, як “акт аднаўлення мінулага служыў мэтам перадачы значэння асоб і месцаў” (2). Паводле аўтара, манаграфія накрэслівае складанае паходжанне беларускай памяці ад ХІХ ст. і да постсавецкай сучаснасці. Яна дэманструе, што ўзаемаадносіны паміж беларускай ідэнтычнасцю і памяццю змяняліся на працягу часу, і гэта было абумоўлена рознымі гістарычнымі падзеямі і паваротамі (7–9). Льюіс далучаецца да меркавання, што для разумення падыходаў да рэпрэзентацый мінулага ва Усходняй Еўропе цэнтральным з’яўляецца агульнае стаўленне да памяці як неабмежаванай, заснаванай на дыялогу, якая знаходзіцца ў стане пастаяннага абнаўлення.
Гэта спалучана ў аўтара з канцэпцыяй “асвоенага касмапалітызму” (rooted cosmopolitanism) ці “касмапалітычнага патрыятызму” Квамэ Энтані Апіа. Для апошняга “карэнны касмапаліт” прывязаны да ўласнага дому з уласнымі культурнымі асаблівасцямі, але атрымлівае задавальненне ад прысутнасці іншага, іншых месцаў, якія выступаюць домам для іншых адрозных ад яго людзей. Гэта вынікае са свабоднага выбару індывідаў і груп. Калі працягнуць гэтае разважанне адносна памяці, то “карэнная касмапалітычная памяць” уяўляе мінулае, што адначасна выпраменьвае нацыянальны гонар і праслаўляе гістарычны ўплыў іншых груп у мінулым (9, 16). Пры гэтым, паводле Льюіса, у Беларусі стала прасочваецца “напружанне” паміж “наратывам калектыўнай ідэнтычнасці” і ўласцівай тэрыторыі Беларусі “транснацыянальнасцю” (9).
У кнізе выкарыстана значная колькасць польскай і польскамоўнай літаратуры (7, 22), што сапраўды трэба адзначыць як адзін з яе плюсоў, бо манаграфія ўводзіць тыя тэмы і кантэксты, якія больш поўна раскрываюць праблематыку, узнятую аўтарам, але парадаксальна служыць таму, што выкрывае яго метадалогію, паказвае яе слабасць і неадэкватнасць (пра гэта крыху ніжэй).
Значная перавага манаграфіі Льюіса, на думку аўтара гэтага агляду, – тое, як ён намагаецца раскрываць тонкія дэталі значэнняў у аналізаваных тэкстах. Яго ўважлівасць да такіх дэталяў вартая павагі, бо яна дазваляе яму ўбачыць схаваныя кантэксты і пазнаёміць з імі англамоўных чытачоў. Ён робіць гэта і ў выпадку назваў мясцін ў “Фантастычных апавяданнях” Яна Баршчэўскага, персанажаў Купалавых “Тутэйшых”, твораў Быкава, месцаў, звязаных з Уладзімірам Караткевічам (38, 40, 44, 64, 87, 89, 130).
Трэба пагадзіцца з аўтарам, калі ён кажа пра дзве ўзаемазвязаныя, але адрозныя стратэгіі маніпуляцыі памяці пра Другую сусветную вайну ў Беларусі. Першая – крэатыўная, яна прадстаўлена міфатворчасцю. Другая ж азначаецца Льюісам як рэдукцыйна “дыскурсіўная чыстка”. Апошняя ўключае не толькі эпістэмалагічны, але і фізічны гвалт, прычым як рэтраспектыўны, так і скіраваны на перспектыву (57).
Аўтар правільна адзначае, што даследаванні, аўтары якіх маюць расійскае паходжанне, але працуюць у заходніх універсітэтах, або ўласна расіяне, могуць ігнараваць імкненне Васіля Быкава апавядаць спецыфічна беларускую гісторыю ў сваіх творах (84). Таксама слушным можна назваць супастаўленне постаці Быкава-празаіка з яго своеасаблівым адпаведнікам у асобе паэта Чэслава Мілаша (85).
Льюіс указвае на тое, што кантэкст высілкаў памяці ў Беларусі не толькі у выпадку Другой сусветнай вайны – гэта аплакванне, памяць пра ахвяр, але таксама метапамяць і постпамяць пра знішчаную памяць і памяць пра памяць (14, 15, 38, 71, 97–98, 103, 120, 190, 197). Ключавую, паводле аўтара, ролю ў канструяванні савецкай беларускай ідэнтычнасці, якая магла ўключаць таксама чужых, небеларускіх паводле паходжання, партызанаў, адыгрывала метанімія (61–62, 64, 106, 146).
Цікавае разважанне аўтара пра інавацыі, якія ўнесла творчасць Уладзіміра Караткевіча ў працэс стварэння і захавання памяці і ідэнтычнасці. Льюіс лічыць, што Караткевіч адмовіўся ад “вузкай” нацыяналізацыі ў змаганні з савецкім наратывам. Наватарствам было і тое, што Караткевіч адкінуў дасавецкую памяць “інтэрналізаванага каланіялізму” (113).
Саму ж савецкую ідэнтычнасць і ўласцівую ёй памяць даследчык характарызуе як такую, што сцвярджае беларускую рэгіянальную спецыфіку, але адначасова спецыфіку адмаўляе (64). Аўтар ацэньвае вяртанне Чырвонай Арміі ў Беларусь у 1944 г., узяўшы слова “вызваленне” ў двукоссе (55). Савецкая памяць пра вайну была інструментам імперыялізму, яна была каланіяльнай паводле характару, таксама як і дасавецкая расійская (54, 72–74, 103, 35–36). Прапагандысцкія высілкі часоў “халоднай вайны” Льюіс апісвае як “прыкрыццё атакі на беларускую ідэнтычнасць” (58). У постсавецкіх умовах, як ён лічыць, троп “партызанскай рэспублікі” з каланізатарскага дыскурсу з функцыямі абмежавання магчымых формаў інтэрпрэтацыі перайшоў у посткаланіяльны з рэканструктыўнымі функцыямі (141).
Аўтар уздымае цікавую тэму паралеляў паміж сталінізмам і нацызмам у творчасці Васіля Быкава і Уладзіміра Караткевіча. Пісьменнікі здолелі абысці цэнзуру там, дзе гэта было магчыма, і пачаць ламаць партыйна-дзяржаўную манаполію на памяць і фактычны абавязак “памятаць” толькі ў акрэсленых рамках (92–93, 97, 103, 125). Гэта набывала яшчэ большае значэнне ў сувязі з татальным замоўчваннем ў савецкі перыяд праблемы Халакосту ў Беларусі як унікальнай з’явы (102, 111).
На прыкладзе творчасці суполкі “Партызанфільм” Льюіс паказвае, што і ў постсавецкай Беларусі ва ўмовах аўтарытарызму савецкія практыкі і аднясенні працягваюць існаваць, бо спроба пабудаваць міф антысавецкага партызанскага супраціву канца 1940 – пачатку 1950-х гадоў адлюстроўвае савецкую героіку. Тут аўтар прыгадвае Франца Фанона і яго заўвагу пра залежнасць каланізаваных ад каланізатараў (149).
Кніга мае хоць і не артыкуляваны яўна, але прысутны пры абмеркаванні тэарэтычных праблем нарматыўны тон, што крыху выбіваецца са, здавалася б, выключна даследчага і аналітычнага кантэксту. Напрыклад, аўтар мякка, але папракае Артура Клінава ў тым, што ён дыскурс постмадэрнізму выкарыстаў на патрэбы “ўтапічнай барацьбы за нацыянальнае адраджэнне”. Таксама на пачатку кнігі аўтар са спасылкай на Томаша Зарыцкага адзначае, што “правыя і кансерватыўныя рэвізіяністы” прысвоілі дыскурс посткаланіяльнасці, які першапачаткова нарадзіўся з марксісцкага, фемінісцкага і постструктуралісцкага тэарэтызавання. Гэта дадае кнізе непатрэбную для такой працы палітызаванасць (147, 11). Таксама і памяць павінна быць дыялагічнай без прысваення мінулага для такой “пазітыўнай ідэалогіі, як нацыяналізм” (189).
Гэта кантрастуе з тым, як аўтар аналізуе і дэканструюе савецкі дыскурс і міфалогію пра Другую сусветную вайну ў Беларусі, паказвае ўнутраныя супярэчнасці і неадпаведнасць рэчаіснасці ўсёй будовы міфа Беларусі як “партызанскай рэспублікі”. Урэшце “партызанскі міф” ва ўмовах пасля 1991 г. вызваліўся з-пад жорсткага партыйна-дзяржаўнага ідэалагічнага нагляду і стаў свабодна інтэрпрэтавацца (139–166). Акадэмічны дыялог і запазычанне тэорый і канцэпцый можа адбывацца свабодна, як і абмен думкамі паміж даследчыкамі. Якраз палітызаваны тон толькі замінае такому працэсу.
Кніга дэманструе сапраўдную пазітыўную матывацыю, што адлюстравана ў падзяках (VIII), але таксама відавочна з тэксту асобных падраздзелаў (36–40). Праўда, гэта сведчыць пра пэўную эмацыйнасць падыходу аўтара. Ён фактычна імкнецца ўпісаць “перыферыйны” беларускі кантэкст у самы “цэнтр” тэарэтыка-метадалагічных дэбатаў у заходняй акадэміі. Аднак ёсць вялікая праблема з паняццямі і канцэпцыямі, якія выкарыстоўвае Льюіс. Апрача хібных канцэпцый яшчэ і недастатковасць інфармацыі і кантэксту выступае як адзін з галоўных недахопаў манаграфіі.
Пачаць трэба з каланіяльнасці і посткаланіялізму, як яны выступаюць у аўтара. Працы, на якія абапіраецца Льюіс, збольшага пабудаваны на тым, што французскі мысляр і пісьменнік, прадстаўнік т. зв. “новых філосафаў” Паскаль Брукнер (1948 г. н.) называе “тыраніяй віны” Захаду [1]. Гэта дастаткова аднабаковы падыход, які зводзіць адносіны заходніх грамадстваў з незаходнімі, а асабліва тымі, якія сталі аб’ектам каланізацыі, выключна да кантэксту ўчыненага зла, прапануецца чорна-белая карціна такога ўзаемадзеяння. Пры гэтым заходнія грамадствы павінны паддавацца абрадам самабічавання і прызнання віны. Складаны характар узаемадзеяння каланізаваных і каланізатараў апускаецца, дыскурс віны набывае рысы эскалацыі. Да таго ж, гэты дыскурс гамагенізуе і спрашчае адносіны ўнутры незаходніх грамадстваў, пазбаўляючы іх адказнасці, індывідуальнасці, суб’ектнасці і культурнай спецыфікі. Гэта якраз тое, што тыя ж дыскурсы посткаланіялізму і арыенталізму прыпісваюць каланіялізму. Эскалацыя такога дыскурсу можа дасягаць нават шчырай нянавісці да еўрапейцаў і паўночных амерыканцаў агулам, і гэта праяўляецца ў тым, што гісторык і пісьменнік, спецыяліст па гісторыі і культуры такіх розных краін, як Кітай, Японія, Нідэрланды і Германія, Іэн Бурума ў суаўтарстве з Авішаі Маргалітам апісалі як “акцыдэнталізм”. Антызаходнія дыскурсы пры гэтым могуць мець свой пачатак у краінах Еўраамерыкі і іх універсітэтах [2].
Не адмаўляючы рэлевантнасць посткаланіяльнасці як тэорыі да беларускага кантэксту, трэба ўсё ж указаць на пэўныя нестыкоўкі ў кнізе Саймана Льюіса. Па-першае, ён пачынае свой аналіз з ХІХ ст. і сцвярджае, што прадстаўнікі “польскіх” вышэйшых саслоўяў былі ў адносінах да сялян фактычна каланізатарамі, і гэта адбівалася ў дыскурсе. Гэта як мінімум перабольшанне, якое мае карані ў савецкіх падыходах. Польскія наратывы пра беларускае мінулае аўтар назваў “самакрыткай” (36), з чым можна пагадзіцца. Але назваўшы аўтараў не столькі польскімі, колькі польскамоўнымі.
Льюіс, канстатуючы сацыяльную і культурную розніцу паміж сялянамі і шляхтай, нічога не піша наконт розніцы ў механізмах і характары памяці гэтых розных груп, нічога не згадвае пра культурны абмен, які, тым не менш, існаваў паміж умоўна “польскімі панамі” і “беларускімі сялянамі”. Гэты кантэкст яму дазволіла б лепей спасцігнуць кніга антраполага Анны Энгелькінг “Калгаснікі” [3], якую ён зусім не выкарыстаў у манаграфіі. А што датычыць розніцы ў механізмах і асаблівасцях памяці розных саслоўных груп, то аўтар можа паглядзець класічную пазіцыю Марыса Хальбвакса [4], а таксама некаторыя антрапалагічныя даследаванні, які могуць прыдацца сёння [5]. Пры гэтым аўтар знаёмы з манаграфіяй і артыкуламі таго ж Рышарда Радзіка, які гэтую праблематыку падымаў. Тым не менш даследчык, магчыма, праігнараваў тыя месцы ў гэтых працах, дзе абмяркоўваецца названая праблема.
Аўтар настолькі пагружаны ў сваю метадалогію, што зрабіў памылку, якая вельмі красамоўна характарызуе яе аднабаковасць і павярхоўнае знаёмства з гістарычнай і этналагічнай літаратурай, а таксама самім кантэкстам развіцця еўрапейскай навукі ў 2-й палове ХVІІІ – ХІХ ст. Захапленне Яна Чачота падабенствам санскрыту і славянскіх гаворак ён расцаніў як праяву… арыенталізацыі (32). Трэба адзначыць, што падобны погляд памылковы, бо як у адзначаны перыяд, так і раней як мінімум з часоў Готфрыда Вільгельма Ляйбніца (1646–1716) параўнанне з санскрытам ніяк не “арыенталізавала” тую ці іншую мову, а наадварот, надавала ёй вышэйшы статус. Параўнанне і сувязі літоўскай мовы з санскрытам адносяцца якраз да ХІХ ст. Нямецкі лінгвіст Франц Боп (1791–1867) выдаў параўнальную граматыку санскрыту і іншых моў уключна са стараславянскай. Агулам жа атрымліваецца, што першы раздзел кнігі ў сваёй “польскай” частцы фактычна выбіваецца са схемы, прапанаванай аўтарам.
Аўтар манаграфіі ўпусціў яшчэ адзін момант. У даследаванні ён звяртаецца да праблемы “генеалогіі” памяці ў кантэксце расійскіх, польскіх і беларускіх наратываў (8). Але ён ніяк не праблематызуе пытання “генеалогіі” каланіяльнасці, калі не часоў Расійскай імперыі, то прынамсі савецкага перыяду. Ён цалкам праігнараваў кнігу Франсін Хёрш “Імперыя нацый”, дзе пытанне каланіяльнасці паднята непасрэдна [6]. Сапраўды, ён прыводзіць манаграфію Алены Маркавай, але гэтага зусім недастаткова менавіта для яго праблематыкі. Ён таксама відавочна праігнараваў тое, як на пытанне каланіялізму ў сувязі з уласным палітычным, эканамічным і сацыяльным становішчам глядзелі беларусы міжваеннай Польшчы [7]. Таксама ў сувязі з праблемай Заходняй Беларусі артыкуляваўся і яшчэ адзін савецкі падыход да каланіялізму і посткаланіялізму [8]. Зноў жа гэта паказвае няўважлівае стаўленне аўтара да кантэксту праблемы, якую ён вывучае.
Калі вяртацца да праблематыкі памяці пра вайну, савецкай міфалогіі і альтэрнатыўных наратываў, то трэба сказаць, што аўтар зноў жа праігнараваў некаторыя важныя публікацыі па гэтай тэме. Робячы так, ён фактычна па змоўчванні пагадзіўся, што жыхары Беларусі былі гэткай tabula rasa, якой быў Мінск пасля 1944 г. для савецкіх архітэктараў і партыйных кіраўнікоў (56). Гэта датычыць перш за ўсё вуснай гісторыі, якая дае хоць бы прыблізную карціну таго, як на самай справе беларускія сяляне ставіліся да вайны і партызанаў. Яны імкнуліся дыстанцыявацца ад іх тады, калі гэта было магчыма [9]. Так што забарона на альтэрнатыўныя сведчанні і перспектывы не азначала, што “непажаданая памяць” жыла толькі ў кнігах беларускіх пісьменнікаў (54, 72).
Пра дыстанцыяванасць сялян да вайны сведчаць таксама некаторыя помнікі, усталяваныя самімі жыхарамі беларускіх вёсак у памяць пра загінулых ад рук гітлераўцаў. Напрыклад, у вёсцы Зінякі Шчучынскага раёна Гродзенскай вобласці, дзе ў час нямецкай карнай акцыі 22 студзеня 1944 г. загінула 419 чалавек [10], пасля вайны ацалелыя жыхары паставілі помнік з імёнамі забітых. На помніку таксама зазначана, што адбылося гэта не пад час “Вялікай Айчыннай вайны” ці нават Другой сусветнай, а менавіта “немецко-русской” (тэкст на помніку – па-руску) [11].
Адсутнасць гістарычнага кантэксту ў працы Льюіса за выключэннем толькі некаторых праблем, якія сапраўды неяк каментуюцца, парадаксальным чынам звужае аўдыторыю працы брытанскага даследчыка да беларускіх навукоўцаў, якія зацікавяцца ёю, і кола тых, хто займаецца посткаланіяльнымі штудыямі, праблематыкай памяці, ідэнтычнасці. Гэтую групу можна назваць свайго роду акадэмічнымі “архісвятарамі” тэарэтыка-метадалагічнай веды. Гэта, безумоўна, добра для веды пра Беларусь, але такое пашырэнне веды будзе досыць невялікім.
Пры тым, што сама канцэпцыя “асвоенага касмапалітызму” ці “касмапалітычнага патрыятызму” аўтару гэтага агляду падаецца досыць цікавай і патэнцыяльна плённай, усё ж прыняць тэарэтыка-метадалагічны падыход аўтара нельга. Ён практычна пазбягае глядзець на той матэрыял, які прадстаўлены ў яго манаграфіі, праз прызму парадыгмы памежжа [12]. Аднак памежжа з’яўляецца ў яго, калі ён аналізуе “Рыбін горад” Наталкі Бабінай (176–181). Праблема ў тым, што памежжа можа прымірыцца з каланіяльнай спадчынай нармалізаваць яе, змірыцца з ёю. Але якраз у літаратурных рэпрэзентацыях дэманструецца, наколькі неспакойна “каланізаваныя” элементы і элементы-“каланізатары” памежжа суіснуюць адно з адным.
Льюіс піша пра “касмапалітычную тэндэнцыю” ў творчасці сучасных беларускіх інтэлектуалаў (2), але гэтыя тэндэнцыі можна абмяжоўваць толькі да пэўнай групы аўтараў, у творчасці якіх даследчык добра арыентуецца і якая добра паддаецца яго метадалагічнаму інструментарыю (168–193). Можна сказаць, што аўтар знаходзіцца ў своеасаблівай “зоне камфорту” і сам досыць па-свойску праводзіць аналіз знаёмых яму тэм.
Недахопы кантэксту абцяжарваюцца некаторымі памылкамі, што падаюцца проста недарэчнымі для даследавання і кнігі, якая мае амбітныя мэты і напісана з эмпатыяй. Напэўна, тут праяўляецца негатыўны бок эмацыйнасці даследчыка да разгляданага матэрыялу. Напрыклад, в’етнамскі лідэр Хо Шы Мін ніколі не быў зрынуты (158). Тут аўтар хіба што паддаўся настрою паэзіі Андрэя Хадановіча, а даследчык павінен захоўваць пэўную дыстанцыю і стрыманасць да даследаванай праблематыкі. У іншым выпадку аўтар памыляецца, што адзінай матывацыяй для Быкава друкаваць свае творы ў маскоўскіх часопісах было простае жаданне мець доступ да максімальна шырокай аўдыторыі (86). Безумоўна, гэта мела месца, але нельга выключаць, што для Быкава ў тых варунках 1960–70-х гадоў было проста лягчэй надрукавацца ў маскоўскім выданні, чым у мінскім. Публікацыя ў Маскве давала магчымасць патрапіць і ў Беларусь, заявіць пра сябе, атрымаць прызнанне на “перыферыі” праз “цэнтр”. Праблема, якая дагэтуль існуе ў Беларусі.
Таксама аўтар ці то сам, ці то цытуючы пераклад твора Быкава на англійскую мову, прыводзіць значэнне слова “особист” (супрацоўнік “особого отдела” ў Чырвонай Арміі) як “індывідуаліст” (110). Тут зноў адсутнасць кантэксту дрэнна ўплывае на аўтара і, як вынік, на яго чытачоў. Можна было паказаць хоць бы варыянт такога перакладу, што аўтар рабіў у іншых месцах.
Таксама адсутнічае кантэкст і ў выпадку праблемы калектывізацыі, якую аўтар толькі згадвае (103–104), пры тым, што існуюць працы, якія паказваюць значэнне гэтай трагедыі для асобных вясковых супольнасцяў БССР [13]. Вядома, трэба прызнаць, што калі б аўтар, які дастаткова добра піша, мае патрэбныя моўныя кампетэнцыі і знаёмы з матэрыяламі па праблеме, якую даследуе, узяўся асвятляць гістарычны кантэкст, то яго кніга вырасла б, напэўна, у 1,5–2 разы. Лаканічнасць і вытрыманасць былі для яго больш прыярытэтнымі разам з адпаведнымі метадамі.
Кніга Саймана Льюіса выйшла год таму, калі палітычныя і культурныя тэндэнцыі ў Беларусі развіваліся зусім інакш, чым пасля падзей жніўня 2020 г. [14], калі пішацца гэты агляд. Істотна тое, што беларускае грамадства вяртае і спрабуе знайсці спосаб усведамлення катастрафічнай памяці пра 1930–50-я гады. Але адначасова адбываецца беспрэцэдэнтная мабілізацыя і пераасэнсаванне пытанняў не толькі палітычнай свабоды, але і вымярэння культурнага, а значыць і пытання памяці.
І тут зноў паўстае пытанне метадалогіі кнігі Льюіса, яе нарматыўных нотак, палітычнага і культурнага кантэксту таго, што прапануецца ў ёй. Аўтар гэтага агляду перакананы, што кніга брытанскага даследчыка напісана не толькі з эмпатыяй, але і з сімпатыяй да Беларусі. Але яе пэўная эмацыйнасць – гэта тое, што прымушае задумацца. Аўтар хоць яўна і не асуджае, але сігналізуе, што пэўныя палітычныя ідэалогіі з’яўляюцца нелегітымнымі ў полі навукі, на яго думку. Гэта прыводзіць да тэмы “палітычнай карэктнасці”, якая аднолькава згубная як для акадэмічнага жыцця, так і для публічных дэбатаў. Яна прыводзіць да спынення дыскусій, ператварае цэлыя праблемы ў табуяваныя, пэўныя групы і пытанні становяцца недатыкальнымі, іх забараняецца крытыкаваць [15]. Гэта можа прыводзіць да эскалацыі таго, што антраполаг Мэры Дуглас называла “чысціня і табу”, а гэта можа пагражаць ужо самазахаванню грамадства. Каб пазбегнуць небяспекі, даводзіцца ісці на парушэнне табу [16].
Праблема з метадалогіяй Льюіса ў тым, што яна якраз дамінуе. Сёння яна ўжо не глыбока наватарская. Так, вядома, яна зможа дапамагчы ў беларускім кантэксце прааналізаваць некаторыя даволі вострыя пытанні. Праблема ў тым, што гэтая метадалогія сама пабудавана на эмоцыях. Калі абмяркоўваць выпадак цытаванага Льюісам Фанона, то ён у значнай ступені пабудаваў свае кнігі на рэсантыменце адносна каланіялізму і каланізатараў. Сама ж яго творчасць магла быць натхнёная вядучым інтэлектуалам камуністычнай партыі Італіі Антоніа Грамшы (1891–1937) і яго “Турэмнымі сшыткамі” [17]. Гэта не папрок у неарыгінальнасці, а толькі ўказанне на тую самую праблему, якую Фанон ставіў і якую артыкуляваў раней за Фанона ў сувязі з культурай пралетарыяту Грамшы. Рэсантымент – даволі моцны матыватар да дзеянняў і, як указвае Паскаль Брукнер, праз “энтрызм” (паступовае пранікненне ва ўстановы і інстытуты) [18] прыхільнікі ідэалагізаванай посткаланіяльнай метадалогіі арыенталізму і іншых постмадэрнісцкіх плыняў атрымалі доступ у акадэмічныя колы. Але яны таксама пачалі актыўна ўцягвацца ў палітыку і палітызаваць (як правіла, у левым ці леваліберальным кірунку) грамадскае жыццё ўніверсітэтаў і навуковыя падыходы. Таму стварэнне даследчых прац у дадзеным рэчышчы ўжо па факце ёсць захаваннем статусу-кво, а не нечым новым. Гэта не мае нічога супольнага з тым, што называюць thinking outside the box – мысленнем па-за рамкамі.
Таму гэтую метадалогію варта разглядаць не як прыкмету наватарства ці развіцця, а наадварот – як знешні сімптом крызісу заходняй акадэміі сёння. Мэта гэтага агляду – не паказ прычын, сімптомаў і наступстваў гэтага крызісу. Тут аўтар агляду абмяжуецца ўказаннем некаторых тэндэнцый, звязаных перш за ўсё з метадалогіяй разгляданай манаграфіі.
На імкненне інтэлектуалаў да ўлады было ўказана не сёння [19], але яны зусім не выйграюць у барацьбе, якая разглядаецца як змаганне з сучасным злом неталерантнасці, расізму і негатыўнай спадчынай каланіялізму. Наадварот, вынікам перамогі ўмоўнага “дабра”, якое ўцелаўляе ідэалогія посткаланіяльнай расавай ці гендарнай “касмічнай справядлівасці” [20], можа быць залішняя бюракратызацыя (а яе вынік – карупцыя), фактычная сегрэгацыя (стварэнне т. зв. “бяспечных прастор”) і палярызацыя, атмасфера нецярпімасці да іншых меркаванняў. Менавіта на такія праблемы, у тым ліку ў сувязі з посткаланіяльнымі тэорыямі, указваюць некаторыя назіранні крызісу вышэйшай адукацыі ў заходніх краінах. У папярэднія гады ў некаторых некалі прэстыжных універсітэтах можна было назіраць сцэны, падобныя да часоў кітайскай “культурнай рэвалюцыі”, дзе студэнты ні больш ні менш выганялі з кампусаў не толькі “непаліткарэктных” гасцей-выступоўцаў, чые меркаванні не ўкладваліся ў радыкальную леваліберальную (а то і проста крайне левую) артадоксію бягучага моманту, але і досыць паважаных і заслужаных у навуцы выкладчыкаў і адміністратараў [21].
Рост гэтай тэндэнцыі працягваецца [22]. Вынікам яе з’яўляецца тое, што, паводле прагнозу прафесара Школы бізнесу Гарвардскага ўніверсітэта Клейтана Крыстэнсена, на працягу бліжэйшых 10–15 гадоў можа зачыніцца ці зліцца з буйнейшымі па памерах да паловы амерыканскіх каледжаў [23]. Эканамічная мадэль, на падставе якой існуе заходняя акадэмія, таксама імкліва становіцца нерэнтабельнай [24]. Таму такая метадалагічная прапанова з’яўляецца прыкметай сістэмы, што перажывае крызіс, ломіцца. Яе можна параўнаць са зламаным гадзіннікам, які яшчэ два разы на дзень паказвае правільны час.
Вяртаючыся да самой кнігі Льюіса пасля гэтай дыгрэсіі, трэба адзначыць, што аўтар адзначае тэндэнцыі “мяккай беларусізацыі” другой паловы 2010-х гадоў, пры гэтым усё ж правільней было ўказаць на грамадскі запыт на гэта, чым на ролю “дазволу” з боку уладаў (194). Таксама аказваецца запатрабаваным нацыянальны наратыў (194– 195). Праўда, аўтар сам сабе супярэчыць, калі спачатку асуджае тэндэнцыю з’яўлення “неліберальных” рэжымаў у Цэнтральна-Усходняй Еўропе (194), а потым пагаджаецца, што прыпісваць нацыяналізм нейкай асабліва негатыўнай якасці гэтаму рэгіёну нельга (198). Урэшце ён прызнае, што супольнасць і нацыянальная ідэнтычнасць важныя. З гэтым нельга не пагадзіцца. Нацыяналізм і нацыянальная ідэнтычнасць застаецца, прынамсі на дадзены момант, хутчэй рэкурэнтным феноменам, які то затухае, то зноў успыхвае і распаўсюджвае свой уплыў. На гэта ў мінулым дзесяцігоддзі ўказваў Чарльз Кінг [25]. Таксама адзін уплывовы сучасны аўтар сцвердзіў крыху пазней, што фактычна як “моцныя”, так і “слабыя” дзяржавы цяпер хутчэй гуляюць самі за сябе, чым выступаюць нейкімі адзінымі блокамі [26]. Пры тым, што з гэтым можна спрачацца, нельга праігнараваць узмацнення ў цяперашні момант ролі дзяржавы і нацыяналізму. Пры тым, што роля навукоўцаў, якія займаюцца мінулым, часта палягае ў “ратаванні гісторыі ад нацыі” [27], гэтыя два феномены надзвычай цяжка адарваць адзін ад другога.

---

[1] Bruckner P. The Tyranny of Guilt: an Essay on Western Masochism / transl. from the French by S. Rendall. Princeton and Oxford, 2010. Гл. таксама: Ferguson N. Civilization: the West and the Rest. New York, 2011. P. 141–195.
[2] Buruma І., Margalit А. Occidentalism. The West in the Eyes of its Enemies. New York, 2004.
[3] Engelking А. Kolchoźnicy. Antropologiczne studium tożsamości wsi białoruskiej przełomu XX i XXI wieku. Toruń, 2012.
[4] Хальбвахс М. Социальные рамки памяти. Москва, 2007.
[5] Pina Cabral J. de. Sons of Adam, Daughters of Eve. The Peasant Worldview of Alto Minho. Oxford, 1986.
[6] Hirsch F. Empire of Nations. Ethnographic Knowledge and the Making of the Soviet Union. Ithaca & London, 2005.
[7] Dobry prykład, ale dla kaho? // Biełaruskaja Krynica. 1929. № 17. 28 krasawika. S. 1; -j-. Ci tolki ŭ Azii i Afrycy? // Biełaruskaja Krynica. 1935. № 14. 24 sakawika. S. 3. Пар. таксама: М-н. Аб прычынах паняволяньня нацый // Золак. 1933. № 3. Сьнежань. С. 6–9; Chałasiński J. Młode pokolenie chłopów. Procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy chłopskiej w Polsce. T. III. Rola kół młodzieży wiejskiej w społeczno-kulturalnych przeobrażeniach wsi. Warszawa, 1938. S. 44–45.
[8] Кон Ф. Западная Белоруссия – колония панской Польши (К процессу над Белорусской громадой). Москва, 1928; Сталевіч. А (Родзевіч Л. І). Заходняя Беларусь – калонія Польшчы: да 10-годдзя вызвалення БССР ад белапалякаў. Менск, 1930; Лочмель И. Ф. Очерк истории борьбы белорусского народа против польских панов. Москва, 1940. С. 117–126.
[9] Смалянчук А. Вобраз партызана ў памяці жыхароў Слонімшчыны // Гістарычны альманах. 2005. Т. 11. С. 4–16; Шаталава В. Цені вайны: паліцэйскія і партызаны ў памяці насельніцтва беларускай вёскі // Homo Historicus 2008. Гадавік антрапалагічнай гісторыі. Вільня, 2008. С. 384–389.
[10] http://schuchin.gov.by/by/history-by/ Дата доступу: 18 лістапада 2020 г. Паводле інфармацыі афіцыйнай старонкі Шчучынскага райвыканкама, апрача 419 спаленых жыхароў было яшчэ 65 жыхароў іншых вёсак.
[11] Асабістае паведамленне А. Ф. Вашкевіча аўтару, верасень 2018 г. Фотаздымак помніка ў в. Зінякі – з архіва А. Ф. Вашкевіча.
[12] Woolhiser С. Constructing National Identities in Polish-Belarusian Borderlands // “Ab Imperio”. 2003. Vol. 4. N. 1. P. 293–346.
[13] Носевич В. Традиционная белорусская деревня в европейской перспективе. Минск, 2004. С. 307–330.
[14] https://www.telegraph.co.uk/news/2020/08/13/thousands-form-human-chains-minsk-against-police-violence/ Дата доступу: 18 лістапада 2020 г.
[15] Эко У. Картонки Минервы. Москва, 2015. С. 52–55.
[16] Douglas М. Purity and Danger. An Analysis of the Concepts of Pollution and Taboo. London and New York, 2001.
[17] Грамши А. Тюремные тетради. Ч. 1. Москва, 1991.
[18] Bruckner Р. The Tyranny of Guilt. P. 25.
[19] Konrád G., Szelenyi I. Intellectuals on the Road to Class Power. A Sociological Study of the Role of the Intelligentsia in Socialism. New York and London, 1979.
[20] Sowell Т. The Quest for Cosmic Justice. New York, 2001.
[21] Цікавая пазіцыя ў гэтай сувязі – кніга Хізар Мак Дональд «Зман “разнастайнасці”» 2019 г.: Mac Donald Н. The Diversity Delusion: How Race and Gender Pandering Corrupt the University and Undermine Our Culture. New York, 2019.
[22] Ілюстрацыяй тут можа паслужыць Мічыганскі ўніверсітэт, дзе некалькі тыдняў таму абвясцілі пра некалькі новых “антырасісцкіх ініцыятыў”, якія на самай справе надалей будуць разбураць навуковае і грамадскае жыццё ўніверсітэта і звязанай з ім супольнасці. Гл.: https://record.umich.edu/articles/u-m-to-launch-several-new-anti-racism-initiatives/ Дата доступу: 18 лістапада 2020 г.
[23] https://www.christenseninstitute.org/blog/will-half-of-all-colleges-really-close-in-the-next-decade/ Дата доступу: 18 лістапада 2020 г.
[24] Kezar А., dePaola Т. and Scott D. T. Gig Academy. Mapping Labor in the Neoliberal University. Baltimore, 2019.
[25] King С. Extreme Politics. Nationalism, Violence, and the end of Eastern Europe. Oxford, 2010. P. 30.
[26] Bremmer І. Every Nation for itself, Winners and Losers in a G Zero World. New York, 2012.
[27] Duara Р. Rescuing history from the nation: Questioning narratives of modern China. Chicago and London, 1995.

Наверх

Вераснёўскія наступствы пакта Молатава—Рыбентропа, прызнанага сусветнай супольнасцю злачынным, у дачыненні да Беларусі многімі лічацца справядлівымі[1]. Пры гэтым амаль не звяртаецца ўвага на тое, што вераснёўская акцыя Савецкага Саюза супярэчыла падпісаным ім жа міжнародным дакументам, у тым ліку дэкларацыі аб ненападзе з Польшчай[2]. Дый заключэнне самога пакта Молатава—Рыбентропа ішло ўразрэз з папярэднімі савецка-польскімі дамоўленасцямі „не принимать участия ни в каких соглашениях, с агрессивной точки зрения явно враждебных другой стороне”. Аргументацыя ж Масквы, звязаная з тым, што Польшчы ўжо не існавала, а яе ўрад не падаваў прыкмет жыцця, была недастаткова правамоцнай для спынення савецка-польскіх дагавораў. Паводле міжнароднага права, як тлумачыць расійскі даследчык С. Случ, „государство продолжает существовать в смысле международного права даже тогда,  когда оно временно не обладает центральной властью, поскольку оно представляемо не только своим центральным правительством, но и всеми его органами. …Даже захват противником всей его территории… сам по себе не прекращает существования побежденного государства…”[3]. Да таго ж СССР трапляў пад дэфініцыю агрэсара паводле Лонданскай канвенцыі 1933 г., якую сам жа падпісваў (больш за тое: менавіта праект Савецкага Саюза быў пакладзены ў аснову вызначэння агрэсіі[4]). Масква парушала як мінімум пяць дакументаў[5].

Узнікаюць лагічныя пытанні, ці захавалася б справядлівасць, каб уз’яднанне Беларусі адбылося праз захоп ІІ Рэччу Паспалітай БССР? Ці, можа, захавалася б справядлівасць тады, калі б Сталін, просячы перадышкі ў Гітлера (снежань 1941 г.), аддаў ІІІ Райху заходнюю частку сваёй імперыі, у тым ліку Беларусь? У апошнім выпадку наша краіна таксама была б „аб’яднанай” — у Lebensraum’е. Але Гітлер не пайшоў на такі крок[6]. Нельга скідваць з рахунку, што ў ІІІ Райха адносна Беларусі напярэдадні яе акупацыі былі планы не толькі элімінацыі, але і стварэння „вольных ад Сталіна рэспублік”, што, як справядліва заўважае Юры Туронак, мала чым адрознівалася ад саюзнага status quo з гледзішча нацыянальных інтарэсаў, папросту адбылася б „замена распараджальнага цэнтра — з Масквы на Берлін”[7]. Ці рэалізацыю тых планаў можна было б назваць аб’яднаннем? Справядлівасць гэтакіх аб’яднанняў не ўкладваецца ў галаве. Менавіта на фоне гэтых пытанняў бачыцца абсурднасць той справядлівасці, адэптамі якой з’яўляюцца і сёння многія беларускія гісторыкі.

Савецкая гістарычная навука адназначна ацэньвала паход Чырвонай Арміі як вызваленчы (пералік публікацый ператварыўся б у аб’ёмны, нікому сёння не патрэбны гістарыяграфічны даведнік). Сучасная беларуская гістарыяграфія, за выключэннямі, якія не ўплываюць на агульны дыскурс, не адмовілася ад савецкай дэфініцыі з меркаванняў гістарычнай справядлівасці аб’яднання[8]. Тыповай для старэйшага пакалення беларускіх гісторыкаў з’яўляецца пазіцыя, прэзентаваная ў сучаснай айчыннай энцыклапедыі: „Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР — акт гістарычнай справядлівасці, ліквідацыі гвалтоўнага і грабежніцкага падзелу Беларусі паводле ўмоў Рыжскага мірнага дагавора 1921 г.”[9]; „Важнейшым вынікам” савецка-нямецкага дагавора ад 23 жніўня 1939 г. для Беларусі ёсць „гістарычна справядлівая ў жыцці беларускага народа падзея — уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР”[10]. Не пазбеглі гэтага штампа і аўтары (у прыватнасці С. Хоміч, М. Касцюк, А. Літвін) адносна ліберальнай, дэмакратычнай і дэпалітызаванай сінтэзы па гісторыі Беларусі[11]. Тут можна прыводзіць бясконцы шэраг прыкладаў.

Варта зазначыць, што гэты тэзіс узыходзіць да палітычнага дыскурсу перыяду Другой сусветнай вайны і належыць ён менавіта савецкаму боку. Так, нават Саюз Польскіх Патрыётаў, створаны з падачы непасрэдна І. Сталіна, заявіў пра законнасць „жаданняў беларусаў і ўкраінцаў да нацыянальнага ўз’яднання”[12]. Вядома, у рэчышчы крамлёўскай палітыкі выступала і кіраўніцтва Савецкай Беларусі адносна павелічэння БССР за кошт тэрыторыі ІІ Рэчы Паспалітай, штораз паўтараючы словы пра „гістарычныя правы”, „справядлівасць як у гістарычных, так і этнаграфічных адносінах”, „законнае і справядлівае жаданне беларускага народа” etc.[13]. Як бачым, такая таўталагізацыя дала плён: савецкая гістарычная навука з лёгкасцю падхапіла палітычнае абгрунтаванне, зрабіла яго настолькі моцным стэрэатыпам, ад якога і сёння не можа пазбавіцца гістарыяграфічны афіцыёз Рэспублікі Беларусь. Многія навукоўцы-гісторыкі ці то забываюць, ці то не разумеюць (а мо і не хочуць памятаць ці разумець), што гістарычная навука не павінна залежаць ад палітычнай кан’юнктуры, што гістарычная навука і паклікана для таго, каб прааналізаваць працэсы непрадузята. І ў той жа час нонканфармісцкія даследаванні такімі гісторыкамі расцэньваюцца чамусьці як палітызаваны погляд на падзеі верасня 1939 г. Толькі хто ж той погляд палітызаваў? Банальны адказ: аналіз дэтэрмінацыі падзей і фактаў, што мелі месца ў гісторыі — вось галоўны чыннік таго ўплыву. Іншая справа, што ўражанне палітызаванасці ў даследаванні ствараецца сапраўды, але — з прычын спецыфікі самога гістарычнага перыяду, калі ў Савецкім Саюзе больш, чым у любой іншай дзяржаве, кожны момант жыцця не толькі грамадства, але і індывідуума, павінен быў падпарадкоўвацца ідэалагічным устаноўкам Крамля. Навуковы аналіз такіх працэсаў немагчыма дэпалітызаваць — выключыць з іх палітыку. Галоўнае для навукі — не дамешваць да даследавання падаплёку дня сённяшняга, што ператварыла б яе ў публіцыстыку, а гісторыкаў — у канфармістаў або дысідэнтаў (у залежнасці ад іх грамадскіх поглядаў).

У сувязі з паняццем „гістарычная справядлівасць” хацелася б таксама адзначыць парадаксальны момант. Здавалася б, яго проста зразумець, аднак, відавочна, разуменне таго паняцця суб’ектыўнае. Яно будзе цалкам залежаць 1) ад асабістай пазіцыі таго ці іншага аўтара (палітычнай, метадалагічнай, напрыклад, яго сацыяльнага ці этнічнага або геаграфічнага паходжання ўрэшце), 2) ад кан’юнктуры (сацыяльнай, навуковай), прычым яна, безумоўна, будзе пэўным чынам уплываць і на тую асабістую пазіцыю. Менавіта ад асабістай пазіцыі пэўнага суб’екта і актуальнай кан’юнктуры будзе залежаць вызначэнне таго гістарычнага моманту, які як быццам справядліва было б аднавіць, вярнуць у рэчаіснасці колішні status quo. Але ж як вызначыць той момант і каму яго вызначаць? У свой час, яшчэ ў 1906 г., прафесар І. А. Бадуэн дэ Куртэнэ з нагоды „гістарычных правоў” (у дадзеным выпадку польскіх памешчыкаў на Беларусь, але нам важны сам прынцып) пісаў: „…. историческим правам отдельных национальностей место в архиве истории. Ссылками на исторические права можно, если угодно, обосновать восстановление людоедства, рабства, крепостничества, самодержавия и т. д. Нельзя, конечно, отрицать историю, но источником для практического решения политических вопросов может быть один только современный исторический момент”[14].

Калі задумацца над паняццем „гістарычная справядлівасць”, глянуўшы з іншага боку, дык тым, хто яго ўжывае (і да падзей 1939 г. у тым ліку) можна запярэчыць: гэтым самым яны фактычна пастулююць адсутнасць у дадзеным выпадку іншых аспектаў, „відаў” справядлівасці, акрамя гістарычнай, а іх жа можа быць процьма.

Было б несправядліва не заўважыць, што ў гісторыі палітычнай думкі існуе такое паняцце, як справядлівасць. „Осмысление справедливости в истории политической мысли дает нам два принципиально разных подхода к решению этой проблемы. Первый подход сформировался в рамках классической (античной) парадигмы политической философии, и связан прежде всего с именами Платона и Аристотеля. Классическая мысль понимает под справедливостью такой социальный и политический порядок, который ориентирован телеологически — на обретение блага в рамках совместного существования людей. Прямо противоположную трактовку справедливости дает политическая философия классического либерализма, представленная в первую очередь именами Гоббса, Локка, Руссо и Канта. В трудах этих мыслителей справедливость начинает трактоваться как функция индивидуальной свободы, причем свободы, понимаемой формально — как защита неотчуждаемых прав.

Иначе говоря, классическая мысль дает нам этическую трактовку справедливости (в основе которой — идея блага), а современная мысль — правовую трактовку (основанную на свободе)”[15].

Відавочна, што ў нашым выпадку маем справу з этычнай трактоўкай, якая стала ўжо анахранічнай. Наяўнасць міжнародных правапарушэнняў з боку Масквы і Берліна сёння ўжо нікім не аспрэчваецца. Што да СССР, то нават калі зыходзіць з разумення справядлівасці, прапанаванай савецкім бокам, яго паводзіны выклікаюць шмат пытанняў. Прычыны часткова бачацца ў непасрэдных адносінах савецкага кіраўніцтва да справядлівасці ў гістарычным развіцці: „Вопрос о борьбе… нужно рассматривать не под углом зрения справедливости, а под углом зрения политического момента, под углом зрения политической потребности партии в каждый данный момент” (з выступлення І. Сталіна на паседжанні выканкама Камінтэрна 22 студзеня 1926 г.)[16]. СССР выдаў свае ваенныя дзеянні як дапамогу і вызваленне кроўных братоў у Заходняй Беларусі і Заходняй Украіне, што з пункту гледжання ленінскай тэорыі фармальна апраўдвала гэтыя дзеянні, бо яны нібыта не траплялі пад паняцце анексіі[17], і што дапамагло захапіць 51,4 % тэрыторыі II Рэчы Паспалітай. Фактычна галоўныя бальшавіцкія тэарэтыкі прыйшлі да наступнага кантрапункта сваёй ідэалогіі: справядліва тое, што ім выгадна. Насамрэч вызваленне і аб’яднанне падзеленай Беларусі (і Ўкраіны) не было для Крамля першачарговай задачай. Як справядліва і трапна заўважае А. П. Салькоў, „воссоединение белорусского и украинского этносов в рамках национальных государств” з’явілася „побочным, хотя и необыкновенно важным результатом реализации советских геополитических целей”[18].

Пра рэальнае стаўленне савецкага кіраўніцтва да справы ўз’яднання беларускага народа сведчыць тое, што Заходняя Беларусь далучалася ім у вельмі адрозным ад першапачатковага тэрытарыяльным разуменні:

1) Савецкі Саюз захапіў землі, якія ніколі не лічыліся Заходняй Беларуссю (Ломжыншчына) і дзе не ажыццяўляла сваю дзейнасць КПЗБ (першапачаткова планавалася ўвогуле заняць землі амаль да Варшавы!). Самі бальшавікі пасля Рыжскага дагавора вызначалі этнаграфічную тэрыторыю Беларусі, якая апынулася пад Польшчай, у 98 815 кв. км з 3,2 млн. насельніцтва[19]. Беларусы Заходняй Беларусі ацэньвалі яе абшар у 107 000 кв. км[20]. Цікава, што савецкая акадэмічная навука кіравалася ўжо пасляваенным станам і дэкларавала тэрыторыю Заходняй Беларусі ў 82 тыс. кв. км, аднак жа ўключала ў яе склад усе чатыры ваяводствы „крэсаў паўночна-ўсходніх”, якія займалі нашмат большую плошчу[21]. Сённяшняя акадэмічная навука Беларусі ў склад Заходняй Беларусі не ўключае тэрыторыю на захад ад Беластока (так званы Ломжынскі рэгіён) і раён Каменя-Кашырскага[22]. Нейкай канстанты ў дачыненні да геаграфіі гэтай геапалітычнай назвы не было і пакуль няма. Зрэшты, у любым выпадку Ломжыншчына не трапляе пад паняцце Заходняй Беларусі;

2)не забывайма, што да чарговага падпісання савецка-нямецкага дагавора, на гэты раз аб дружбе, не было нават канкрэтных планаў адносна лёсу Заходняй Беларусіі іншых зямель ІІ Рэчы Паспалітай, занятых вермахтам іЧырвонай Арміяй;

3)пры правядзенні і ўдакладненні дэмаркацыйнайсавецка-нямецкай мяжы тэрыторыя, уключаная ў БССР,разглядалася па-ранейшаму як разменная ў кантэксцепалітыкі еўрапейскага маштабу: пасол Нямеччыны ў Маскве Шуленбург прызнаваўся: „Господин Сталин лично говорил мне в то время, что он готов сделать уступки на севере пограничной линии, там, где она проходит через Белоруссию”[23];

4)Віленшчына, прыналежнасць якой да ЗаходняйБеларусі з 1923 да 1939 г. не ставілася пад сумнеў у Маскве, была ў якасці траянскага каня прэзентавана Літве.Праўда, у адносінах з Літвою Крэмль гэтым разам прызнаваўсавецка-літоўскую мяжу, устаноўленую мірным дагаворам паміж Расіяй і Літвой у 1920 г., паводле якой паўночна-заходняя частка Беларусі разам з гарадамі Вільня, Горадня, Ліда, Браслаў, Паставы і іншымі адносіліся да Літоўскай Дэмакратычнай Рэспублікі[24]. Калі б бальшавікі былі цалкам паслядоўнымі, яны павінны былі б аддаць нашмат большую частку Беларусі, адабраную ў ІІ Рэчы Паспалітай (да таго ж, паводле Рыжскага дагавора, пытанне пра прыналежнасць спрэчных паміж Польшчай і Літвой тэрыторый падлягала вырашэнню выключна паміж гэтымі дзвюма дзяржавамі[25], г. зн. Масква не мела да таго пытання ніякага дачынення);

5) як прызнавала само кіраўніцтва СССР, Л. Кагановіч, не цырымонячыся з выразамі, казаў, што адной з першачарговых задач Крамля было „прибрать к рукам” дзяржавы, аднесеныя паводле пакта з Нямеччынай да сферы інтарэсаў Савецкага Саюза[26] (варта прыгадаць і словы Сталіна пра распаўсюджванне сацыялістычнай сістэмы на новыя тэрыторыі і насельніцтва — гл. ніжэй).

Калі б савецкі бок сапраўды кіраваўся тым, што Рыжскі мірны дагавор быў несправядлівы, дык аўтаматычна рэанімаваў бы лінію Керзана — этнаграфічную польска-беларускую мяжу, устаноўленую незадоўга да Рыгі міжнароднай палітычнай супольнасцю, што ў такім выпадку з’яўлялася б вельмі карэктным (тое, што да лініі Керзана ўсё ж вярнуліся пры вырашэнні пасляваенных межаў ва Ўсходняй Еўропе, у пэўнай меры пацвярджае нашу думку[27]). Аднак на першым месцы тут знаходзілася ленінска-сталінская дактрына распаўсюджвання рэвалюцыі. Бальшавіцкая Расія разам з фашысцкай Нямеччынай у 1939 г. зрабіла тое самае, што здзейсніла ў 1921 г. у хаўрусе з адроджанай польскай дзяржавай, а менавіта — падзяліла землі суседа[28] (тым больш, што незадоўга да „чацвёртага”[29] падзелу Рэчы Паспалітай яе кіроўныя колы самі стварылі падобны прэцэдэнт, пайшоўшы на хаўрус з той жа нацысцкай Нямеччынай у дачыненні да лёсу Чэхаславакіі[30]). Аднак калі ў 1921 г. заключаўся мірны дагавор, дык у 1939 г. распачыналася Другая сусветная вайна. Што лепш для людзей, мір ці вайна? На Беларусі дагэтуль існуе падставовы крытэрый жыцця — „абы вайны не было”[31];

6) больш за тое, у святле сёння даказанага факта падрыхтоўкі Савецкага Саюза да наступальнай вайны гаворыцца пра змену ў яго палітыцы адносна польскага пытання: ужо Польшча станавілася прэтэкстам для вызвалення, таму на тэрыторыі Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны меркавалася стварыць польскую адміністрацыйную адзінку, да якой эвентуальна маглі б быць далучаны захопленыя Нямеччынай землі ІІ Рэчы Паспалітай (з гэтай мэтай нават пачалася падрыхтоўка да стварэння польскіх „чырвоных легіёнаў”[32]), — такім чынам, ізноў Беларусь разглядалася як прадмет палітычных маніпуляцый, як сродак чарговай савецкай стратэгічнай кампаніі.

Аб’яднанне Беларусі, хоць і з’яўляецца, можна сказаць, ускосным ці другасным вынікам у кантэксце міжнародных падзей, усё ж было імі дэтэрмінавана. Падзел зусім не азначаў спынення ў развіцці беларускай нацыянальнай ідэі[33]. Наадварот, ён стымуляваў яе далейшую эвалюцыю. А развіццё нацыянальнай ідэі вяло менавіта да ўз’яднання беларускай нацыі. Аднак гэтая кансалідацыя была праведзена не самімі беларусамі, а знешнепалітычнай імперскай сілай. Таму зліццё дзвюх частак аднаго народа не столькі ёсць вынікам іманентнай нацыянальнай эвалюцыі (хоць і гэты фактар тут адыграў сваю ролю, падрыхтаваўшы адпаведную глебу), колькі з’яўляецца абумоўленым самой логікай гістарычнага працэсу. Логіка заключаецца ў тым, што вынікі Першай сусветнай вайны, версальска-вашынгтонская сістэма былі відавочна няўстойлівымі, і многія дзяржавы (у першую чаргу Нямеччына ды СССР) імкнуліся да перабудовы свету паводле сваіх геапалітычных меркаванняў. Аднак імі не былі адэкватна засвоены ўрокі 1914—1918 г., галоўны з якіх палягаў у тым, што сусветная вайна нясе разбурэнне імперыям, а не ix стварэнне ці замацаванне[34]. Таму дзяржаватворчы працэс у Беларусі, перарваны ў міжваенны перыяд, заканамерна меў працяг пад час чарговай глабальнай вайны (у выніку якой, акрамя кансалідацыі, Беларуская Савецкая Рэспубліка стала адной з заснавальніц ААН), а наступствам „халоднага” капіталістычна-сацыялістычнага супрацьстаяння, часам называнага трэцяй сусветнай вайной, з’явілася ўтварэнне суверэннай Рэспублікі Беларусь.

Ergo: для Беларусі аб’яднанне 1939 г. адэкватнае дыялектычным законам гісторыі. Таму можна адказаць на запытальныя словы Ю. Туронка — „ці ў выніку ўсіх міжваенных і пасьляваенных выпрабаваньняў існавала б сёньня беларуская нацыя, калі б не адбылося яе ўзьяднаньне, калі б Заходняя Беларусь працягвала заставацца ў межах Польшчы?”[35] — наступнае: Беларусь павінна была аб’яднацца, а вось метады, акалічнасці гэтага аб’яднання склаліся такія, што ў выніку Другой сусветнай вайны самі беларусы пацярпелі больш, чым які іншы народ Еўропы. Аб’яднанне адбылося, бо адбылося раз’яднанне ў 1921 г., прычым апошняе ішло ўразрэз з паступальнай эвалюцыяй нацыятварэння беларусаў, што шматкроць павялічыла трагізм гісторыі беларускага народа ў першай палове ХХ ст. і пад час Другой сусветнай вайны ў прыватнасці. У абодвух выпадках (і ў 1921, і ў 1939 г.) да падзей наўпрост спрычыніўся савецка-расійскі імперыялізм, спачатку ў хаўрусе з П Рэччу Паспалітай, затым—з ІІІ Райхам. Дарэчна будзе таксама падкрэсліць, што 17 верасня 1939 г. — толькі дата (паводле савецкай тэрміналогіі) вызвалення, але ні ў якім разе не аб’яднання, бо кіраўніцтва Савецкага Саюза на той час само яшчэ не ведала, ці будуць „крэсы паўночна-ўсходнія” ў адной рэспубліцы. Перад інкарпарацыяй земляў Польскай дзяржавы існавала задума стварэння трох „дзяржаўных” фармаванняў у выглядзе савецкіх рэспублік: Польшчы, Заходняй Украіны ды Заходняй Беларусі. De jure паварот да варыянта, які ўрэшце ажыццявіўся — і Беларусь аб’ядналася, пачаўся 28 верасня 1939 г., калі паміж СССР і Нямеччынай быў падпісаны чарговы дагавор — аб дружбе і мяжы, які прадугледжваў новую лінію размежавання на польскай тэрыторыі і сферы ўплыву адносна літоўскай, пакуль тады яшчэ суверэннай, дзяржавы[36]. 29 кастрычніка Народны сход Заходняй Беларусі прыняў дэкларацыю пра ўваходжанне яе ў склад БССР. 2 лістапада 1939 г. гэтую „просьбу” афіцыйна задаволіў Крэмль, што толькі потым (!), 14 лістапада, прадубляваў Вярхоўны Савет БССР. Нелегітымнасць, недэмакратычнасць выбараў на той сход (пра што сведчаць многія даступныя цяпер матэрыялы[37]), як і потым у саветы розных узроўняў, не з’яўляюцца сёння відавочнымі хіба толькі для немалой часткі беларускіх гісторыкаў, якія засталіся ў палоне савецкіх ідэалагічных установак. Дзіўна выглядаюць пазіцыі такіх навукоўцаў, якія, з аднаго боку, сцвярджаюць пра амаль стапрацэнтную актыўнасць электарату, а з другога (хочучы паказаць катастрафічна нізкі ўзровень адукацыі „заходнікаў”) — кажуць (у дадзеным выпадку слушна) пра тое, што непісьменнасць пры панскай Польшчы даходзіла да 70% (прынамсі на Палессі). Якім жа чынам, хочацца запытаць у тых даследчыкаў, змаглі прайсці працэдуру выбараў людзі, што й чытаць не ўмелі? Адказ у дадзеным выпадку адзін: іх рукою настойліва вадзіла ўлада.

У свой час У. Ленін таму і задумваў палітыку поўнай ліквідацыі непісьменнасці, абгрунтоўваючы гэта неабходнасцю палітычнай асветы масаў[38], бо разумеў, што іначай іх не ахапіць бальшавіцкім уплывам і тым больш не дабіцца суцэльнай падтрымкі. Але ён жа і папярэджваў, што „скачками здесь завоевать можно меньше всего, особенно среди масс, стоящих на низком культурном уровне”[39], што „мы ни в коем случае не должны спешно нести коммунистические идеи напрямую в деревню”, „поспешность и размашистость наиболее вредны”[40]. Такім чынам, нават логіка савецкага правадыра абвяргае магчымасць створаных на паперы паказчыкаў падтрымкі савецкай улады на выбарах у Заходняй Беларусі. Відавочнасць гэтага пачынаюць ужо прызнаваць і некаторыя афіцыёзныя гісторыкі Беларусі. Адзначаецца, напрыклад, што каля 400 тыс. чалавек выказаліся супраць дэпутатаў або не прынялі ўдзелу ў галасаванні ў Народны сход[41]. Галасаванне супраць або няўдзел у выбарах не сведчаць наўпрост пра адсутнасць дэмакратыі, але могуць лічыцца пацвярджэннем пэўнай нелаяльнасці да ўладаў. Відаць, варта, сказаўшы „А”, казаць і „Б” — прызнаць недэмакратычнасць тых савецкіх выбараў.

Вышэйсказанае значыць, што фармальна аб’яднанне Беларусі адбылося толькі амаль праз два месяцы пасля „вызвалення”, post factum. А насамрэч яшчэ пазней, можна сказаць, толькі пасля вайны, бо спачатку праз старую мяжу не дазволілі вольнага перамяшчэння. „На старой границе имелись свои погранотряды. Это была большая сила”[42]. Атрымліваецца, што паспаліты люд займеў большую магчымасць перасякаць былую савецка-польскую мяжу толькі пры нямецкай акупацыі, да якой захоўваўся даваенны стан з жорсткім кантролем мяжы. Летам 1941 г., ужо пасля нападу Нямеччыны на СССР, мясцовыя жыхары, якія наважыліся на ўцёкі, не прапускаліся на савецкі  бок савецкімі ж памежнікамі! Дарэчы будзе працытаваць у гэтай сувязі дзённік аднаго яўрэя, які, відаць, разумеючы эвентуальнасць развіцця падзей адносна сваёй долі, пісаў: „Как велико было горе тех, кто все же достиг советской границы! Тут по всей линии границы стояли пограничные войска НКВД и угрожали застрелить каждого, кто намеревался пересечь границу. Пропускали только тех, кто имел специальный пропуск или билет коммунистической партии. А так как пропусков нигде нельзя было получить — в воскресенье все учрежденья были закрыты, а в понедельник всюду уже была суматоха, — то число тех, кому удалось пройти дальше на восток, было крайне незначительным. Огромная масса людей должна была вернуться обратно. Их положение было ужасно. Идти обратно означало наверняка попасть в руки немцев, захвативших уже оставшееся пространство, а идти дальше почему-то не позволяли советские пограничные войска…” І яшчэ адно сведчанне: „Пока была Советская власть, Западная Беларусь (у 1939-1941 г. —А. Т.) была изолирована от всего мира. Даже граница между Восточной и Западной Белоруссией была закрыта и местным жителям запрещалось пересекать ее. <…. > Только после захвата Белоруссии немцы открыли границы, и мы могли навестить родственников — как на востоке, так и на западе”[43]. Ад такой інфармацыі нават ствараецца ўражанне, што былая савецка-польская мяжа ахоўвалася нашмат пільней пры „першых Саветах”, чым да іх прыходу, калі яна перасякалася адносна немалой (як для мяжы паміж дзяржавамі-антаганістамі) колькасцю цікаўных паглядзець на „светлую будучыню”, якая абарочвалася для іх нярэдка сібірскім лагерам ці горш. (NB — ахоўвалі былую мяжу, калі верыць крыніцам, менавіта памежныя войскі. Дык хто ж нас, беларусаў, насамрэч аб’яднаў пасля Рыгі?!) Звяртае на сябе ўвагу факт, што ў самым пачатку многія заходнебеларускія нацыянальныя дзеячы (у прыватнасці, Беларуская хрысціянская дэмакратыя і яе друкаваны орган „Krynica”) расцанілі падзеі такога аб’яднання таксама як гістарычную справядлівасць[44]. Аднак неабходна пры гэтым заўважыць пару прынцыповых і канцэптуальных акалічнасцяў:

1) ацэньваўся не юрыдычны, а перадусім палітычны (што, як паказана вышэй, адэкватна гісторыі палітычнай думкі) і этнічны аспекты (да таго ж, нагадаем, былі і контрвізіі — тых беларускіх палітыкаў, якія ў справе дасягнення незалежнасці разлічвалі на дапамогу Нямеччыны і да нападу апошняй на СССР вымушаны былі не выяўляць публічна сваю пазіцыю[45]; тут варта мець на ўвазе, што на першым этапе Другой сусветнай вайны палітыка ІІІ Райха на акупаваных тэрыторыях Еўропы значна адрознівалася ад дзеянняў у перыяд нямецка-савецкай вайны, да таго ж і задумкі Берліна ў дачыненні да Беларусі спачатку выглядалі для яе параўнальна авантажнымі і перспектыўнымі ў плане развіцця дзяржаўнасці);

2) генезіс паняцця „гістарычная справядлівасць” у савецкіх і многіх сучасных гісторыкаў узыходзіць да ленінска-сталінскага палітычнага дыскурсу і да меркаванняў нацыянальных сілаў Беларусі дачынення не мае.

Значыць, наша асэнсаванне падзей якасна не мяняецца.

I нарэшце апошняе. Кіраўніцтва ІІ Рэчы Паспалітай лічыла этнічныя беларускія землі за Бугам арганічнай часткай Польшчы і тлумачыла неабходнасць іх далучэння „гістарычным правам”[46]. Як бачым, гэтая пазіцыя метадалагічна тоесная савецкай, — разыходжанне заключаецца не ў імперыялістычнай форме, а ў змесце таго, што  кожнаму з бакоў хацелася б гістарычна „ўсправядлівіць”. А пастуляванне савецкай інтэрпрэтацыі адбылося толькі дзякуючы далучэнню Заходняй Беларусі да БССР. У адваротным выпадку існавала верагоднасць фігуравання тоеснага погляду на беларускую праблему ў польскай і савецкай гістарычнай навуцы.

Такім чынам, калі і спрабаваць следам за (пра)савецкімі гісторыкамі асэнсаваць феномен гістарычнай справядлівасці, то ні з прававога, ні з нейкага маральнага, а таксама гістарычнага гледзішча падзеі вакол 17 верасня 1939 г. нельга назваць справядлівымі. Акт 17 верасня – 2 лістапада 1939 г. неабходна прызнаць фармальна аб’яднальным для Беларусі (калі не браць пад увагу беларускія этнаграфічныя ўскраіны на поўначы і на ўсходзе).

Патрэбна скарэктаваць таксама канатацыю тэрміна „аб’яднанне”, што ў савецкай інтэпрэтацыі атрымаў цалкам станоўчую афарбоўку для таго гістарычнага моманту. Па-першае, аб’яднанне было далёкім ад дэмакратычнага, яно планавалася ў звышсакрэтных варунках і вузкім колам прадстаўнікоў ІІІ Рыма і ІІІ Райха. Па-другое, яго праводзілі зусім не тыя бакі, якія аб’ядноўваліся: іх аб’ядналі, не пытаючыся іх згоды, і толькі потым post factum правялі інсцэніроўку „Народнага” сходу. Як і ў 1921 г. пры падзеле Беларусі, яе прадстаўнікі былі не проста праігнараваны пры ажыццяўленні нібыта аб’яднальнага працэсу (а насамрэч каланіяльнага захопу), — яны нават не ведалі пра яго падрыхтоўку і пасля 17 верасня 1939 г. маглі толькі меркаваць пра далейшы лёс Заходняй Беларусі. (А неўзабаве многія інтэлектуалы-„заходнікі”, хто б мог стацца тымі прадстаўнікамі, апынуліся за кратамі, тым часам як наша нацыянальная эліта ўсходняй часткі Беларусі практычна ўжо была элімінавана бальшавікамі.) Такім чынам, акт, здзейснены кіраўніцтвам Савецкага Саюза ў 1939 г., па яго форме можна маркіраваць тэрмінам „аб’яднанне”, аднак нельга забывацца пра яго зместавую напоўненасць: інтэграцыя адбылася шляхам далучэння заходняй часткі беларускіх зямель, аншлюсам цалкам на ўзор „перад- і ваколмюнхенскіх” дзеянняў фашысцкай Нямеччыны 1937-1938 г. Думаецца, што менавіта выкарыстанне ў дадзеным выпадку тэрміна „далучэнне” дазваляе канрэтызаваць гістарычную сутнасць шматграннай і неадназначнай падзеі як для беларускага народа, так і для яго суседзяў. 17 верасня не адбываўся акт аб’яднання. Аб’яднанне адбылося ў выніку таго акта.

Дарэчна будзе адзначыць, што сучасныя ўкраінскія гісторыкі, кажучы пра „насильницькі методи” „приєднання західної частини українських земель до Великої України в рамках Радянського Союзу”, слушна заўважаюць, што аб’яднанне „було найважливішим кроком у формуванні української соборності”[47]. „Однак ця подія, — цытуем іншага ўкраінскага гісторыка, — принесла украïнцям не менші страждання, ніж полякам”[48]. У аспекце абодвух момантаў карэктна бачыць такое ж (а ў справе кансалідацыі нават большае) значэнне тых падзей і для распалавіненай перад 1939 г. Беларусі. Тагачасная драма беларусаў і ўкраінцаў заключалася яшчэ і ў тым, што на гвалтоўна далучанай тэрыторыі адразу пачалася рэалізацыя брутальнага сцэнара, пракручанага амаль за два дзесяткі гадоў у БССР. Вядома, са сваёй спецыфікай, самай галоўнай рысай якой была аператыўнасць, а вынік тоесны — саветызацыя і русіфікацыя.

Трэба заўважыць, што „афіцыйная” цяперашняя гістарычная навука Беларусі часам адыходзіць ад тэзы пра гістарычную справядлівасць, кажучы ўжо наступнае: „Дзеянні савецкага кіраўніцтва калі нельга апраўдаць, то можна правільна зразумець, зыходзячы са склаўшайся рэальнай палітычнай сітуацыі”[49] (курсіў наш. — А. Т.). Як бачым, аўтар ужо дапускае магчымасць неапраўдання дзеянняў савецкага кіраўніцтва. (Неапраўдання „гістарычнай справядлівасці^“?_!) Аднак, спрабуючы „выкруціцца”, кажа пра разуменне палітычна-гістарычнай логікі тых дзеянняў („можна правільна разумець”!). А хіба ўсе іншыя моманты гістарычнага працэсу можна разумець і няправільна? Ці можна правільна не разумець? Ці нельга правільна разумець? Думаецца, аўтар цытаты сафістычна заганяе сябе ў тупіковы кут квазінавуковых разважанняў, яўна завужваючы магчымасці выбару кіраўніцтвам Савецкага Саюза палітычнага курсу і не ўлічваючы меркаванні ў дачыненні да развіцця тых падзей галоўнага аўтара гэтага курсу — Сталіна. Паводле ж Іосіфа Вісарыёнавіча, вайна адкрывала перад СССР „широкое поле деятельности для развития мировой революции. <…> В интересах СССР — Родины трудящихся, чтобы война разразилась между Рейхом и капиталистическим блоком. Нужно сделать все, чтобы эта война длилась как можно дольше в целях изнурения двух сторон. Именно по этой причине мы должны согласиться на заключение пакта, предложенного Германией, и работать над тем, чтобы эта война, объявленная однажды, продлилась максимальное количество времени. <…> Что плохого было бы, если в результате разгрома Польши мы распространим социалистическую систему на новые территории и население”[50]. Сам Сталін добра разумеў значэнне падпісання падобных „мірных” дагавораў, бо яшчэ ў 1925 г. успамінаў прэцэдэнты заключэння такіх актаў у Новай гісторыі, напрыклад, паміж Нямеччынай ды Аўстрыяй, паміж Францыяй ды Расіяй, што прывяло да развязання Першай сусветнай вайны; апошні да таго ж меў і сакрэтны пратакол (!), паводле якога прадугледжвалася ваенная ўзаемадапамога супраць Нямеччыны[51].

Прызнаючы аб’яднальны для Беларусі момант у падзеях 1939 г., некарэктна казаць пра „вызваленне Чырвонай Арміяй” Заходняй Беларусі і тым больш пра справядлівасць таго акта, тым самым прызнаючы справядлівасць агрэсіі. Падзеі 1939 г. былі справядлівымі гэтак жа, як і дзяльба Беларусі ў 1918-1921 г. І падзеі 1939 г. не прыбавілі ў гісторыі справядлівасці, бо зло нельга выкараніць злом. Ад гэтага яго толькі пабольшае. А наданне тым ці іншым сацыяльна-палітычным з’явам ацэнак у гісторыі як гуманітарнай навуцы павінна быць адэкватным сістэме каштоўнасцяў сучаснай цывілізацыі і імкнуцца не трапляць у цянёты кан’юнктуры і залежнасці ад палітычных сілаў ці асабістых перакананняў даследчыка.

Паводле Ж.-М. Дамэнака, „гісторыя… гэта перадусім спосаб, згодна зь якім культура трактуе мінулыя падзеі, каб на гэтай падставе аналізаваць сваю цяпершчыну і планаваць будучыню”[52]. Таму і асэнсаванне палітычных працэсаў на і вакол Беларусі наўпрост выяўляе культуру аўтараў, іх адносіны да нормаў міжнароднага права, да права народа на нацыянальнае самавызначэнне, да гісторыі беларускай дзяржаўнасці, да таго, на якія ж гістарычныя ідэалы варта арыентавацца нацыі ў сваім развіцці, etc.

Ne quid falsi audeat, ne guid veri non audeat historia!

---

[1] Паспрыяла гэтаму, як ні парадаксальна, і пазіцыя Англіі і Францыі — тагачасных саюзнікаў Польшчы — адносна ўключэння нядаўніх усходніх правінцый ІІ Рэчы Паспалітай у склад СССР, якое разглядалася Лонданам дастаткова спакойна і нават зычліва, без якіх-небудзь прэтэнзій да Масквы (гл. падрабязней: Сальков А. П. Проблема принадлежности Западной Белоруссии и Западной Украины в советско-англо-франко-американских отношениях (сентябрь 1939 — июнь 1941 г.) // Другая сусветная вайна: новыя аспекты даследаванняў. Матэрыялы міжнароднага навуковага семінара 1 верасня 2003 г. Мінск; адк. рэд. В. Ф. Балакіраў, К. І. Козак. Мінск, 2004. С. 16-26; Sobczak К Polska wojna wrześniowa na dwoch frontach 1.09-17.09-6.10.1939. Warszawa: Wydawnictwo Comandor, 2005. S. 156-158). Дый сучасныя польскія даследчыкі сярод прычын падзелу ІІ Рэчы Паспалітай схільны бачыць у тым ліку і англійска-французскі фактар: „Trzeba niezmiennie pamiętać, że operacja Armii Czerwonej w Polsce 17 września 1939 r. stała się możliwa tylko w warunkach bezczynności aliantów Rzeczypospolitej na froncie zachodnim” (Kornat M. Agresja 17 września 1939 i jej konsekwencje w polityce europejskiej // Radziecka agresja 17 września 1939 r. i jej skutki dla mieszkańców ziem północno-wschodnich II Rzeczypospolitej. Białystok, 2000. S. 50). Гэта сёння выкарыстоўваюць у сваіх вялікарасійскіх інтарэсах некаторыя расійскія гісторыкі, кажучы: «Сами британские политики того времени полагали действия СССР по восстановлению дореволюционной территории абсолютно правомерными: лорд Галифакс, министр иностранных дел, выступая в палате лордов, так представил советско-германский договор и действия СССР: „Будет справедливым напомнить две вещи: во-первых, советское правительство никогда не предприняло бы такие действия, если бы германское правительство не начало и не показало пример, вторгнувшись в Польшу без объявления войны (але ж перад тым быў пакт Молатава — Рыбентропа з яго сакрэтным пратаколам! — А. Т.); во-вторых, следует напомнить, что действия советского правительства заключались в перенесении границы по существу до той линии, которая была рекомендована во время Версальской конференции лордом Керзоном…” 10 октября 1939 г. такую же оценку дал У. Черчилль» (а хто ж дапамагаў Польшчы ў 1919—1920 г. у барацьбе супраць Савецкай Расіі, як не Англія? — А. Т.) (гл.: Нарочицкая Н. То, что нельзя забывать // Неман. 2005. № 5. С. 138). Аднак калі мець на ўвазе, што кіраўніцтва Англіі і Францыі чакала далейшага прасоўвання Гітлера на ўсход, дык такая іхняя зычлівасць лагічна вытлумачваецца, але ўжо пад час нямецка-савецкай вайны яны пры падтрымцы ЗША вялі ўпартую дыпламатычную барацьбу з прадстаўнікамі Крамля за адстойванне ўсходніх межаў Польшчы. У абодвух выпадках захады дыпламатаў, што і не дзіўна, дэтэрмінаваліся (геа)палітычнай кан’юнктурай, а не міжнародна-прававой базай.
[2] Польское подполье на территории западных областей Беларуси (1939—1954): Монография / С. А. Ситкевич, С. А. Сильванович, В. В. Барабаш, Н. А. Рыбак. Гродно: ГГАУ, 2004. С. 106.
[3] Случ С. З. Советско-германские отношения в сентябре — декабре 1939 года и вопрос о вступлении СССР во Вторую мировую войну // Отечественная история. 2000. № 5. С. 46—58; № 6.С. 10-27.
[4] Сталін І. В. Творы. Т. 13. Мінск, 1951. С. 394.
[5] Лебедева Н. С. Польша между Германией и СССР в 1939 году //Война и политика, 1939-1941. Москва, 1999. С. 74; 162-163.
[6] Грыцкевіч А. Гісторыя геапалітыкі Беларусі // Спадчына. 1994.№ 4. С. 59-60.
[7] Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй / Пер. з польскай В. Ждановіч. Каментарыі А. М. Літвіна. Мінск, 1993.С. 38.
[8] Гл., напрыклад: Костюк М. П. Большевистская система власти в Беларуси. Москва, 2002. С. 208.
[9] Гл.: Горбач А., Міхнюк У. Уз’яднанне Заходняй Беларусі зБССР // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 1.Мінск, 2001. С. 571.
[10] Снапкоўскі У. Савецка-германскія дагаворы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 1. Мінск, 2001. С. 194.
[11] Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 5. Беларусь у 1917—1945 г. /А. Вабішчэвіч [і інш.]; рэдкал. М. Касцюк (гал. рэд.) і інш.Мінск, 2006. С. 455, 468.
[12] Цыт. па: Вялікі А. Ф. На раздарожжы. Беларусы і палякі ў час перасялення (1944—1946): Манагр. / Навук. рэд. В. Дз. Селяменеў.Мінск, 2005. С. 20.
[13] Цыт. па той жа працы. С. 26, 30, 31.
[14] Цыт па: Турук Ф. Белорусское движение. Очерк истории национального и революционного движения белоруссов. Москва, 1921. С. 51.
[15] Канарш Г. Ю. Понятие справедливости в истории политической мысли (античная традиция и классический либерализм) //Философские науки. 2006. № 2. С. 142. Да таго ж некаторыя сучасныя расійскія мысляры даводзяць, што не існуе агульнагауніверсальнага паняцця „справядлівасці” (гл.: Печерская Н.В.Метаморфозы справедливости: историко-этимологическийанализ понятия справедливости в русской культуре // Полис.2001. №2. С. 132-146).
[16] Цыт. па: Суворов В. Ледокол. Кто начал Вторую мировую войну?: Нефантастическая повесть-документ. Москва, 1992. С. 43.
[17] У гэтай сувязі дазволім сабе шырокае цытаванне У. Леніна: «Аннексией нельзя назвать всякое присоединение „чужой” территории, ибо социалисты, вообще говоря, сочувствуют устранению границ между нациями, сближению и слиянию наций, образованию более крупных государств. Ясно, что аннексией нельзя считать всякое нарушение status quo: это было бы величайшей реакционностью и насмешкой над основными понятиями исторической науки. Ясно, что аннексией нельзя считать всякое насильственное, военное, присоединение, ибо против насилия, если оно применяется в интересах массы населения и в интересах прогресса человечества, социалисты возражать не могут. Ясно, что аннексией можно и должно считать лишь присоединение территории вопреки воле ее населения. Другими словами, понятие аннексии неразрывно связано с понятием самоопределения наций» (Ленин В. И. Полное собрание сочинений. Т. 27. Москва, 1973. С. 462—463). Але ж трэба мець на ўвазе (і тут варта пагадзіцца), што „Лeнин oбъявляeт нpaвcтвeнным вce, чтo cпocoбcтвyeт пpoлeтapcкoй peвoлюции, дpyгoгo oпpeдeлeния добpa oн нe знaeт” (Бердяев Н. А. Истоки и смысл русского коммунизма. Глава VII. § 3 — узята з Internet’а: http://www.philosophy.ru/library/berd/ comm.html). Бо неўзабаве пасля тых слоў, пры неабходнасці апаніравання, Ленін сам падкрэслівае, што “в понятие аннексии входят обычно 1) понятие насилия (насильственное присоединение), 2) понятие чуженационального гнета (присоединение „чужой” области и т. п. и — иногда — 3) понятие нарушения status quo („интересы человечества” ў дадзенай фармулёўцы адсутнічаюць), і, амаль паўтараючыся, робіць выснову: „аннексия есть нарушение самоопределения нации, есть установление границ государства вопреки воле населения” (Ленин В. И. Полное собрание сочинений. Т. 30. Москва, 1980. С. 25—26). Логіка і мараль правадыра пралетарыяту характарызуюцца яго наступнымі словамі: „Плох тот революционер, который в момент острой борьбы останавливается перед незыблимостью закона. Законы в переходное время имеют временное значение. И если закон препятствует развитию революции, он отменяется или исправляется” (Ленин В. И. Полное собрание сочинений. Т. 36. Москва, 1974. С. 504).
[18] Сальков А. П. Проблема принадлежности Западной Белоруссии и Западной Украины в советско-англо-франко-американских отношениях (сентября 1939 — июнь 1941 г.).С. 19.
[19] Ладысеў У. Ф. Рыжскі дагавор 1921 года і палітыка кіраўніцтва Савецкай Расіі экспарту рэвалюцыі // Biuletyn Historii Pogranicza. 2001. № 2. С. 38; першакрыніца: НАРБ, ф. 242,воп. 1, спр. 7, арк. 6, 75.
[20] Хваля М. Заходняя Беларусь. Яе абшар, люднасць і натуральныя багацці // Наш палетак. 1932. № 1. С. 12.
[21] Хаўратовіч І. П. Заходняя Беларусь // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. 4. Мінск, 1971. С. 533—535; Хаўратовіч І. П. Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. 10. Мінск, 1974. С. 438—439; ХаўратовічІ. П. Заходняя Беларусь // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. 12. Мінск, 1975. С. 151-157.
[22] Хаўратовіч І. Заходняя Беларусь // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3. Мінск, 1996. С. 421.
[23] СССР — Германия. 1939—1941. Документы и материалы о советско-германских отношениях с апреля 1939 г. по июль1941 г. // http://around.spb.ru/variety/docs/diplomat/union.php
[24] Грыцкевіч А. Гісторыя геапалітыкі Беларусі // Спадчына. 1994.№ 4. С. 56; Мирный договор между Россией и Литвой. 12 июля 1920 г. // Спадчына. 1993. № 5. С. 48-55.
[25] Мирный договор между Россией и Украиной, с одной стороны, и Польшей — с другой // Спадчына. 1993. № 4. С. 15.
[26] Случ С. З. Советско-германские отношения в сентябре — декабре 1939 года и вопрос о вступлении СССР во Вторую мировую войну // Отечественная история. 2000. № 5. С. 46—58; № 6. С. 10-27.
[27] Чаму ў пэўнай меры? Ды справа ў тым, што і ў канцы і паслявайны крамлёўскія палітыкі адстойвалі не столькі „гістарычнуюсправядлівасць”, колькі прыналежнасць да СССР эканамічна каштоўнай Галіччыны: „документи свідчать, що коли йшлося про конкретні території, то суперечки ніколи не торкалися Волині чи Західної Білорусії” (Коваль В. С. Довкола радянсько-польскої війни 1939 року // Історичні зошити. 1991. № 1. С. 58).
[28] Цікава, што такое параўнанне намі знойдзена і ў падставовым падручніку па гісторыі Беларусі для студэнтаў гістарычных факультэтаў беларускіх ВНУ (Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Ч. 2. ХІХ-XX ст.: Курс лекцый / П. І. Брыгадзін, У. Ф. Ладысеў, П. І. Зялінскіі інш. Мінск, 2002. С. 439). А вось убачыць сярод аўтараў адпаведнага раздзела У. Ладысева, „барацьбіта за гістарычнуюсправядлівасць”, было даволі нечакана.
[29] Дарэчы, генезіс тэрміна „чацвёрты падзел” адносна вераснёўскіх падзей 1939 г. нельга прыпісваць цалкам польскаму палітычнаму ды гістарычнаму дыскурсу. Яшчэ да таго, як надаляглядзе тыя падзеі з’явіліся, кіраўніцтва СССР загаварыла пра эвентуальнасць „практики ХVІІІ ст.: произвести вместе(з Нямеччынай. —А. Т.) четвертый раздел” (Польское подполье на территории западных областей Беларуси (1939—1954):Монография / С. А. Ситкевич, С. А. Сильванович, В. В. Барабаш, Н. А. Рыбак. Гродно, 2004. С. 105-106).
[30] У сувязі з гэтым нельга не пагадзіцца з абурэннямі атамана Палескай Сечы (Украінская Паўстанцкая Армія) генерала-харужага Тараса Бульбы-Бараўца: маўляў, палякі, пачынаючы з Рыгі 1920 г., так доўга гандлявалі чужымі землямі тоз Масквою, то з Берлінам, пакуль сама Польшча не зрабілася нямецкай і маскоўскай калоніяй (Бульба-Боровець Т. Армія без держави. Слава і трагедія українського повстанського руху.Спогади. Вінніпег — Канада, 1981. С. 66). З часамі сацыяльна-палітычнай лібералізацыі польская гістарычная навука праявіла тэндэнцыю не толькі да вытлумачэння логікі падзелу Чэхаславакіі паміж Нямеччынай, Польшчай і Венгрыяй, але і да канструявання вобраза ІІ Рэчы Паспалітай як ахвяры таго акта на той падставе, што яго кантэк ст прывёў неўзабаве да агрэсіі супраць самой Польшчы (гл., напрыклад: Sobczak K. Polska wobec Monachium // W 50 rocznicę konferencji monachijskiej – niedocenionego ostrzeżenia dla narodów świata. Mareriały z sesji naukowej. Bęsia 21-22 września 1988. Studia i Materiały Nr 19. Historia. Olsztyn, 1990. S. 11-20).
[31] У пачатку германа-савецкай вайны на запытанне немцаў, якойўлады хацелі б беларускія сяляне, адзін дзед шчыра адказаў,што такой, якая дала б „спакой нашаму сялу” (паведамленнеП. Панамарэнкі Сталіну): Чайковский А. С. Невідома війна:(Партиз. рух в Україні 1941—1944 рр. мовою документів, очима історика). Киïв, 1994. С. 58. Звярніце ўвагу на адсутнасць(прычым тыповую для беларускай вёскі) нейкай дзяржаўніцкайарыентацыі ў селяніна пры патрыятычнасці адносна сваёй малой радзімы. (Гл. на гэты конт таксама, напрыклад: Радзік Р.Прычыны слабасці нацыятворчага працэсу беларусаў у ХІХ—XX ст. // Беларускі Гістарычны Агляд. Т. 2. Сш. 2. Менск, 1995.С. 197).
[32] Dębski S. Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939—1941. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2007. S. 600.
[33] Ліс А. Заходняя Беларусь: культурная спадчына забытага дваццацігоддзя // Спадчына. 1994. № 6. С. 38—39.
[34] Наджафов Д. Г. Советско-германский пакт 1939 года: переосмысление подходов к его оценке // http://www.rus-lib.ru/book/35/36/36-4/154-165.html#_ftn1.
[35] Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі. Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2006. С. 816.
[36] Документы внешней политики. 1939. Т. ХХІІ: В 2 кн. Кн. 2:Сентябрь — декабрь. Москва, 1992. С. 135-136.
[37] Гл. хаця б: Хоміч С. Беларускія скарбы Гувера // Спадчына.2003. № 4—5. С. 69. Больш за тое, месцамі было заўважана, што тэхналогія выбараў дазваляла вылічыць тых, хто не галасаваў за адзінага ў бюлетэні кандыдата: Польское подполье на территории западных областей Беларуси (1939-1954): Монография / С. А. Ситкевич, С. А. Сильванович, В. В. Барабаш, Н. А. Рыбак. Гродно, 2004. С. 137—138. Гэта значыць, новая ўлада, акрамя пастаноўкі спектакля па юрыдычным афармленні далучэння зямель, паралельна выяўляла іх антысавецкі патэнцыял. Да таго ж савецкія „выбары” на Заходняй Беларусі, як сведчаць адрасаваныя ўладам пытанні бескампраміснай моладзі, адбываліся пад пагрозай савецкай зброі (Gnatowski M. Niepokorna Białostocczyzna. Opór społeczny i polskie podziemie niepodległościowe w regionie białostockim w latach 1939—1941 w radzieckich żrodłach. Białystok. 2001. S. 80). У снежні 1940 г. на выбарах дэпутатаў у мясцовыя саветы не толькі навязвалі сваіх, але пры гэтым і адхілялі вылучаных ад народа. У Столінскім раёне такіх аказалася ажно 76 (Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Столінскага р-на. Мінск, 2003. С. 181). З тых часоў на некаторых выбарчых участках пэўны час захоўваўся надпіс: „Пакіньце адно прозвішча, а астатнія выкрасліце”. „Гэта здзіўляла, бянтэжыла, абурала выбаршчыкаў” (Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Іванаўскага р-на. Мінск, 2000. С. 152).
[38] Ленин В. И. Полное собрание сочинений. Т. 44. Москва, 1974. С. 170-174.
[39] Ленин В. И. Полное собрание сочинений. Т. 37. Москва, 1974.С. 464.
[40] Цыт. па: Жыжак С. Лавіце момант: ленінская спадчына //„ARCHE Пачатак”. 2004. № 4. С. 94.
[41] Каваленя А. А. Моладзь заходніх абласцей Беларусі напярэдадні і ў пачатку Вялікай Айчыннай вайны // Заходні рэгіён Беларусі вачыма гісторыкаў і краязнаўцаў: зборнік навук. артыкулаў /Гродз. дзярж. ун-т; рэдкалегія: І. П. Крэнь, У. І. Навіцкі,В. А. Белазаровіч (адк. рэд.) [і інш.]. Гродна, 2006. С. 15.
[42] Литвин А. Как это было // Нёман. 1991. № 6. С. 160.
[43] Цыт. па: Татаренко А. Недозволенная память: Западная Беларусь в документах и фактах: 1921—1954. С.-Петербург, 2006. С. 245-246, 332.
[44] Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі. С. 504.
[45] Гл., напрыклад: Шкялёнак М. Беларусь і суседзі. Гістарычныя нарысы. Беласток, 2003. С. 236-248.
[46] Цыт. па: Ладысеў У. Ф. Да пытання нацыянальна-тэрытарыяльнага адзінства беларускіх зямель у 20-я гады //Этнасацыяльныя і культурныя працэсы ў заходнім рэгіёне Беларусі: гісторыя і сучаснасць: Матэрыялы рэспубліканскай навуковай канферэнцыі / Пад рэд. І. П. Крэня. Гродна, 1998.С. 104.
[47] Історія України: нове бачання / В. Ф. Верстюк, О. В. Гарань,О. І. Гуржій та ін.; під ред. В. А. Смолія. Киïв, 2000. С. 338.
[48] Гетьманчук М. Ризький договір і трагедія Польщі в 1939 році //1939 рік в історичній долі України і українців. Матеріали Міжнародної наукової конференції 23—24 вересня 1999 р.Львів, 2001. С. 119.
[49] Ладысеў У. Ф. Ваенна-палітычны фактар у вырашэнні праблемы адзінства беларускай нацыі ў пачатковы перыяд II сусветнай вайны (метадалагічны аспект) // Другая сусветная вайна: новыя аспекты даследаванняў. Матэрыялы міжнароднага навуковага семінара 1 верасня 2003 г. Мінск; адк. рэд. В. Ф. Балакіраў, К. І. Козак. Мінск, 2004. С. 11.
[50] Цыт. па: Польское подполье на территории западных областей Беларуси (1939-1954): Монография. С. 104-105.
[51] Гл. падрабязней: Сталин И. В. Сочинения. Т. 7. Москва, 1952.С. 274-276.
[52] Цыт. па: Ф’ют А. Быць (або ня быць) сярэднееўрапейцам // Спадчына. 1998. № 5. С. 195.

Наверх

Паводле звестак Вячаслава Селяменева і Віктара Шымоліна, органы дзяржаўнай бяспекі закінулі на тэрыторыю акупаванай Беларусі дзесяць спецгруп, якія спрабавалі арганізаваць забойства генеральнага камісара Беларусі Вільгельма Кубэ[1]. Аднак, акрамя жадання, усе іх намаганні былі безвыніковыя і не мелі дачынення да замаху, які здзейснілі падпольшчыца Марыя Осіпава і служанка Кубэ Алена Мазанік пад кіраўніцтвам камандавання партызанскага атрада „Дзімы”, падпарадкаванага Разведупраўленню Генштаба Чырвонай Арміі, а не ведамству дзяржаўнай бяспекі[2].

Узнікае пытанне: па-першае, што абумовіла поспех атрада „Дзімы”, асноўнай задачай якога была ваенная разведка і дыверсійная дзейнасць, а не рэалізацыя чэкісцкіх праектаў? Па-другое, чаму Осіпава, якую быццам яшчэ з восені 1941 г. пераследавала ідэя забойства генеральнага камісара, вырашыла дзейнічаць толькі пасля атрымання ўказання камандавання атрада „Дзімы”, а не чэкісцкіх груп і атрадаў, з якімі яна супрацоўнічала? І ўрэшце, па-трэцяе, што паўплывала на Мазанік, якая паслядоўна адмаўлялася супрацоўнічаць з чэкісцкімі групамі, але хутка пагадзілася з патрабаваннем Осіпавай і камандавання атрада „Дзімы” і падклала забойную міну пад матрац Кубэ?

Доўгі час даследчыкам цяжка было высветліць гэтыя пытанні з прычыны заслоны сакрэтнасці, якая больш за паўстагоддзя ахутвала дзейнасць атрада „Дзімы” і яго камандавання. І калі многія падзеі партызанскага руху ў Беларусі вывучаліся да дробязяў, то інфармацыя пра атрад „Дзімы” замоўчвалася або публікаваліся агульныя і малаістотныя звесткі. Апошнім часам заслона таямнічасці крыху прыпаднялася. Гэта выкарыстаў Уладзімір Лота, якому пашанцавала папрацаваць у ваенным архіве. У 2005 г. вынікі сваіх доследаў пра забойства Кубэ і дзеянні камандавання атрада „Дзімы” Лота апублікаваў на старонках маскоўскай газеты „Красная Звезда”, хоць, на жаль, апублікаваны матэрыял не дакументаваўся. Магчыма, яшчэ не надышоў час спасылацца на архіваліі гэтага атрада. Невыпадкова Яўген Бараноўскі, выдатны даследчык гісторыі партызанскага руху ў Беларусі, адзначыў у прадмове да першага выдання кнігі Селяменева і Шымоліна, што беларускія гісторыкі „не валодаюць усёй сукупнасцю матэрыялаў пра згаданы вышэй атрад”[3]. Такім чынам, і нашы звесткі не могуць быць вычарпальнымі.

Пад партызанскім псеўданімам „Дзіма” ў Беларусі дзейнічаў Давід Ільіч Кеймах. Нарадзіўся ён у 1906 г. у Адэсе, у сям’і краўца, скончыў Маскоўскі электратэхнічны інстытут, працаваў старшым інжынерам навукова-даследчай лабараторыі Галоўнага артылерыйскага ўпраўлення Чырвонай Арміі. Апошнія даваенныя гады працаваў разам з Рыгорам Ліньковым, абодва былі партыйнымі дзеячамі: Лінькоў — парторгам, а Кеймах — членам партбюро лабараторыі[4].

У верасні 1941 г. Лінькова прызначылі камандзірам, а Кеймаха — камісарам разведвальна-дыверсійнага атрада, які неўзабаве дэсантавалі ў Беларусь. Аднак дэсант быў няўдалы — людзі аказаліся раскіданымі малымі групамі на дзесяткі кіламетраў адна ад адной. Толькі праз месяц Лінькоў сустрэў Кеймаха і частку дэсантаваных людзей.

Ва ўмовах суровай зімы, адсутнасці сувязі з камандаваннем за лініяй фронту, у сувязі з недахопам ўзбраення і іншымі цяжкасцямі давялося раздзяліць атрад на дзве часткі — адной камандаваў Лінькоў, а другой — Кеймах. Але і гэтая „дэцэнтралізацыя” не палепшыла становішча, і ў другой палове лютага 1942 г. Кеймах са сваёй групай вярнуліся ў савецкі тыл.

Напрыканцы сакавіка 1942 г. Кеймах быў паўторна дэсантаваны ў Халопеніцкі раён Мінскай вобласці. Спачатку знаходзіўся ў складзе атрада Лінькова, але неўзабаве быў прызначаны ў самастойны атрад пад камандаваннем Васіля Шчарбіны. Пасля трагічнай смерці Шчарбіны (24.09.1942) Кеймах узначаліў атрад як яго адзінаначальнік, a ў кастрычніку быў прызначаны камандзірам гэтага атрада. Урэшце ў снежні 1942 г. атрад Кеймаха быў перанесены з Віленскай вобласці ў Лагойскі раён Мінскай вобласці. Тут было вызначана яго кіраўніцтва: камандзірам быў Давід Ільіч Кеймах, начальнікам штаба—Дзмітры Фёдаравіч Чупрыс, начальнікам разведкі і контрразведкі — Якуб Іванавіч Свентаржыцкі[5].

7 траўня Разведупраўленне Генштаба прыслала ў атрад маёра Мікалая Пятровіча Фёдарава, які лічыўся памочнікам капітана Кеймаха. Вядома, што звычайна капітаны падпарадкоўваюцца маёрам, а не наадварот. Па гэтай прычыне прызначэнне Фёдарава выклікала ў атрадзе зразумелае напружанне — пакуль што Кеймах над ал ей камандаваў, але лічыўся з тым, што з часам будзе вымушаны падпарадкоўвацца вышэйшаму рангам Фёдараву. Пра гэта сведчыў службовы рост Фёдарава, які ў ліпені 1943 г. быў афіцыйна прызначаны намеснікам камандзіра атрада. Яго далейшае павышэнне ў значнай меры залежала ад паспяховага выконвання загадаў вышэйшага камандавання[6].

Атрад Кеймаха паспяхова выконваў дыверсійныя задачы, у прыватнасці на чыгунцы, але да другой паловы жніўня 1943 г. амаль не займаўся падрыхтоўкай замаху на генеральнага камісара Кубэ. Праўда, за час знаходжання ў Лагойскім раёне камандаванне атрада наладзіла сувязь з мінскай падпольшчыцай Марыяй Осіпавай, але пакуль што пытанне замаху імі не разглядалася. Ані Осіпава, ані людзі Кеймаха не ведалі, як прыступіцца да Кубэ, і хоць чулі пра яго служанку Алену Мазанік, аднак не былі з ёю знаёмыя і доступу да яе не мелі.

Такім чынам, яшчэ ў другой палове жніўня магчымасці Кеймаха і Осіпавай не былі большымі, чым у чэкісцкіх дыверсантаў, якія таксама спадзяваліся прыцягнуць Мазанік да замаху на Кубэ, на што яна не пагаджалася. Магчыма, тым, хто хацеў знішчэння Кубэ, давялося б адкласці свае намеры ў архіў няздзейсненых праектаў, калі б не нечаканае ўключэнне Мікалая Пахлябаева.

Мікалай Васілевіч Пахлябаеў быў дырэктарам нямецкага кінатэатра, але ў Мінску мала хто яго ведаў. Па сутнасці, нічога не ведала пра яго і сястра Алены Мазанік, Валянціна Шчуцкая, нягледзячы на яе блізкія дачыненні з Пахлябаевым. Гэтая акалічнасць дазваляла яму гаварыць пра сябе неабходнае — ніхто з мінскіх дзеячаў не мог праверыць ягоных персанальных звестак.

Пасля няўдалага замаху на Кубэ ў Мінскім гарадскім тэатры (22.06.1943) Пахлябаеў наладзіў сувязь з камандаваннем атрада „Дзімы”. Мазанік, спасылаючыся на ягоныя звесткі, пісала ў сваіх успамінах, што Пахлябаеў няраз бываў у гэтым атрадзе[7]. Ён выдаваў сябе за дзеяча камуністычнага падполля, паўтараў свае біяграфічныя звесткі, імкнуўся зацікавіць камандаванне сваім уплывам на высокіх нямецкіх службоўцаў у Мінску і магчымасцямі антыфашысцкай дзейнасці.

Верагодна, у другой палове жніўня 1943 г. Пахлябаеў паведаміў камандаванню атрада пра сваю гатоўнасць арганізаваць сустрэчу Осіпавай з Мазанік. Згодна са сведчаннем Рамана Мачульскага, сакратара Мінскага падпольнага абкама КП(б)Б і камандзіра партызанскага злучэння Барысаўска-Бягомльскай зоны, пад час чарговага візіту Осіпавай у атрад Кеймах і начальнік разведкі і контрразведкі Свентаржыцкі раілі ёй сустрэцца з Пахлябаевым, з яго дапамогай пазнаёміцца з Мазанік і выведаць, ці згодна яна ўдзельнічаць у замаху на Кубэ[8].

Даручэнне камандзіраў атрада, па сутнасці, яшчэ нічога не вырашала. Яны не ведалі Пахлябаева, таксама не ведалі, што хаваецца за яго незвычайнай прапановай. Перш за ўсё, дзіўна гучалі персанальныя звесткі, якія распаўсюджваў Пахлябаеў. Пасля вайны іх апублікавала Мазанік: „Пахлябаеў да вайны служыў у Савецкай Арміі. У першыя дні вайны ён быў цяжка паранены. У непрытомным стане яго падабралі немцы і паклалі ў бальніцу для ваеннапалонных у Мінску. Пасля выздараўлення з дапамогай медсястры Пахлябаеў уцёк. Пазней яму ўдалося ўладкавацца на працу ў кінатэатры, дзе неўзабаве стаў дырэктарам”[9].

Характарызуючы асобу Кеймаха, ягоны сябра Рыгор Лінькоў пісаў пасля вайны: „[Кеймах] вызначаўся дзіўнай здольнасцю ацэньваць людзей, іх погляды і паводзіны. Ён лёгка выяўляў падасланых немцамі правакатараў і шпіёнаў”[10]. Як жа паставіўся партызанскі камандзір да Пахлябаева, ягоных біяграфічных аповедаў і прапановы, якая мелася распачаць працэдуру замаху на Кубэ? Можам не сумнявацца ў тым, што Кеймах выкарыстаў усе даступныя яму магчымасці праверкі верагоднасці звестак Пахлябаева. Ужо на пачатку праверкі сумненні Кеймаха выклікала спасылка Пахлябаева на ягоны ўдзел у дзейнасці мінскага камуністычнага падполля, чаго не пацвердзіла ні Осіпава, ні іншыя падпольшчыкі. У такой сітуацыі Кеймах звярнуўся па інфармацыю пра Пахлябаева ў ваеннае ведамства ў Маскве, якое даслала наступную радыёграму: „Пахлябаеў Мікалай Васілевіч нарадзіўся 22 красавіка 1907 г. у вёсцы Кувыка Актарскага раёна Саратаўскай вобласці. Працаваў у Маскве на будаўніцтве электразавода. Вучыўся ў школе лётчыкаў, але быў выключаны з прычыны слабога здароўя. У 1937 г. паступіў у вышэйшую школу прафесійнага руху. У чэрвені 1940 г. накіраваны на працу ў аддзел культурна-масавай работы Ўсесаюзнага цэнтральнага савета прафсаюзаў. 25 чэрвеня 1941 г. Пахлябаева прызвалі ў Чырвоную Армію. Быў малодшым камандзірам, памочнікам палітрука. Знік без вестак пасля першых баёў з фашыстамі”[11].

Цяпер дапытлівы Кеймах ужо мог пераканацца, што персанальныя звесткі Пахлябаева не адпавядалі сапраўднасці. Па-першае, як сведчыла інфармацыя ваеннага ведамства, да вайны ён не служыў у Чырвонай Арміі. Па-другое, цяжка параненых чырвонаармейцаў нямецкія ахоўнікі, як правіла, прыстрэльвалі, а не адпраўлялі ў бальніцы. Па-трэцяе, бальніцы для савецкіх ваеннапалонных у Мінску не было, і таму Пахлябаеў не мог там лячыцца, а потым збегчы і схавацца, каб ўрэшце, пасля ўцёкаў, стаць дырэктарам кінатэатра.

Фальшывыя паказанні Пахлябаева ўспрымаліся Кеймахам як доказ яго імкнення змоўчыць перад падпольшчыкамі і камандаваннем атрада свае паводзіны ў нямецкім палоне і кантакты з паліцэйскімі ўладамі ў Мінску. А гэта выклікала абгрунтаванае падазрэнне Кеймаха, што, кажучы аб магчымасці прыцягнення Мазанік да замаху на Кубэ, Пахлябаеў выконваў даручэнне нямецкай службы бяспекі або дзейнічаў у рамках сваёй агентурнай сувязі, або ў доказ нібыта атрыманай інфармацыі аб незацікаўленні паліцэйскіх уладаў лёсам Кубэ. Такім чынам, камандаванне атрада павінна было ўпэўніцца, што паліцэйская ахова Кубэ будзе глядзець скрозь пальцы на дзеянні, якія былі б жаданым доказам ліквідацыі генеральнага камісара агентамі бальшавіцкай Масквы.

Кеймах апынуўся перад дылемай. З аднаго боку, ён мог праігнараваць прапанову Пахлябаева і адмовіцца ад рэалізацыі падазронага мерапрыемства, што, аднак, выключыла б магчымасць кантакту і супрацоўніцтва з Мазанік і ў выніку — ліквідацыі Кубэ. Але, з другога боку, ухваленне прапановы Пахлябаева не было бяспечным — раней ці пазней эсэсаўская змова супраць Кубэ магла быць выкрытая, і ў такім выпадку савецкія ўлады мелі б падставу абвінаваціць Кеймаха як сакрэтнага саўдзельніка ў рэалізацыі праектаў ворага, незалежна ад таго, ці былі яны ў інтарэсах Савецкай дзяржавы.

Разважаючы аб сваім становішчы, Кеймах вырашыў асабіста паведаміць кампетэнтным уладам у Маскве пра магчымую ініцыятыву нямецкай службы бяспекі, каб атрымаць дазвол на рэалізацыю прапанаванага праекта. 19 жніўня ён даслаў у Цэнтр радыёграму з просьбай дазволіць вылет у Маскву для асабістага даклада камандаванню[12]. Згоду Цэнтра на палёт у Маскву Кеймах атрымаў ужо 21 жніўня, аднак абяцаны самалёт чамусьці давялося чакаць амаль цэлы месяц. Нарэшце ў ноч з 13 на 14 верасня ён вылецеў з партызанскага аэрадрома, аднак у Маскву не даляцеў. Афіцыйнага паведамлення не было, а Лінькоў меркаваў, што самалёт, на якім ляцеў Кеймах, быў збіты немцамі ў раёне горада Вялікія Лукі[13].

Такое меркаванне было цалком верагодным і, наколькі вядома, ніхто не імкнуўся выявіць іншую прычыну трагедыі—сярод вялікай колькасці ахвяр нямецка-савецкай вайны гэтая смерць наўрад ці была заўважана. Дарэчы, і магчымасць архіўных і іншых доследаў доўгі час была вельмі абмежавана. Таму інтрыгуе заўвага Лоты, што акалічнасці гібелі Кеймаха былі „недастаткова яснымі”. Щ меў ён на ўвазе замах на жыццё Кеймаха? Гэтага Лота не піша, але дапускае магчымасць такога фіналу. Дарэчы, небеспадстаўна.

Пасля смерці Кеймаха яго намеснік Мікалай Фёдараў хутка ліквідаваў дзейны штаб атрада. Шэф штаба Дзмітры Чупрыс меўся быць пераведзены ў суседнюю партызанскую брыгаду „Штурмавая”, а начальнік разведкі і контрразведкі Якуб Свентаржыцкі знік без вестак. Гаспадаром становішча зрабіўся Фёдараў. Як пратэжэ Разведупраўлення Генштаба яго не хвалявалі сумненні Кеймаха, смерць якога развязала яму рукі. Фёдараў актыўна кіраваў дзеяннямі Осіпавай, якая здолела пераканаць ці прымусіць Алену Мазанік выканаць забойства Кубэ.

На гэтым скончылася роля Пахлябаева — ён пазнаёміў Осіпаву з Мазанік, пасля чаго больш не ўдзельнічаў у падрыхтоўцы замаху.

Ужо ў палове 1950-х г. на Захадзе пачалі з’яўляцца сенсацыйныя публікацыі пра нібыта сумеснае змаганне Арміі і Бяспекі за лаўры з нагоды забойства Кубэ[14]. Аднак беларускія гісторыкі доўгі час не закраналі гэтага пытання, і толькі ў апошнія гады яно стала прадметам іх увагі. Выпадае, аднак, заўважыць, што допыты ўдзельнікаў замаху — Марыі Осіпавай, Алены Мазанік і іншых адбыліся ў кастрычніку 1943 г. не толькі ў кабінетах Генштаба, але і на Лубянцы, дзе кіраўнікі органаў дзяржбяспекі маглі паспяхова ўплываць на паказанні апытваных удзельнікаў. Гэтага не адбылося, а стрыманая пазіцыя кіраўніцтва НКУС / НКДБ дазволіла ім засведчыць вырашальны ўдзел Разведупраўлення арміі і пастаўленага ім Фёдарава.

Апошнім словам Разведупраўлення па пытанні замаху была справаздача, адрасаваная яго начальніку генерал-лейтэнанту Ф.Ф. Кузняцову.

Вось яе тэкст, апублікаваны Ўладзімірам Лотам (прыводзіцца ў арыгінале):

Доклад по вопросу об организации убийства гитлеровского генерального комиссара Белоруссии Кубе

Организаторы и исполнители операции:

Убийство Кубе организовал командир диверсионно-разведывательной группы 2-го отдела РУ ГШ КА майор Федоров Николай Петрович, псевдоним Колокол.

Главным посредником и организатором убийства Кубе явилась Осипова Мария Борисовна, псевдоним Черная, резидент Колокола в Минске. Вторым посредником и связником между Черной и Галей был директор минского кинотеатра Николай Похлебаев. Исполнителем убийства Кубе является Мазаник Елена Григорьевна, псевдоним Галя.

О подготовке и выполнении операции знали перечисленные выше пять человек.

Як бачым, Разведупраўленне паведаміла свайму начальству, што пра падрыхтоўку і рэалізацыю замаху на Кубэ ведалі пяць чалавек, аднак у справаздачы былі пералічаны чатыры — Фёдараў, Осіпава, Пахлябаеў і Мазанік. Навошта ваенным разведчыкам спатрэбілася замоўчваць перад уладамі пятага ўдзельніка? Не будзем адгадваць, ці меўся ім быць Кеймах, Свентаржыцкі, Шчуцкая ці нехта іншы — для разгляданай ролі Пахлябаева вялікага значэння гэта не мае. Больш цікава тое, што ніхто з супрацоўнікаў Разведупраўлення не назваў псеўданіма Пахлябаева, які, відаць, толькі пасля вайны быў прыдуманы і з’явіўся ў аповесцях Осіпавай, Мазанік і іншых публіцыстаў.

Здаецца, начальства органаў дзяржбяспекі не палемізавала з заключэннем Разведупраўлення Генштаба і не было супраць надання Марыі Осіпавай, Алене Мазанік і Надзеі Траян ганаровага звання Героя Савецкага Саюза, тым больш што было яно вынікам рашэння Сталіна. Аднак кіраўніцтва органаў бяспекі мела свой, адрозны ад высноваў Разведупраўлення, погляд на генезіс замаху, і не лаўры былі яго прычынай. Але ў ваенных умовах абгрунтаваць яго было складана, і вывучэнне гэтага пытання адкладвалася на больш спрыяльны, пасляваенны, час.

Доследы працягваліся пад кіраўніцтвам Лаўрэнція Цанавы, які з траўня 1943 да лютага 1951 г. быў наркамам / міністрам дзяржаўнай бяспекі Беларускай ССР. Аднак у першыя пасляваенныя гады беларускія чэкісты не змаглі высветліць новых акалічнасцяў, якія пацвярджалі б іх падазрэнні ў нямецкай правакацыі. Амаль усе ўдзельнікі і сведкі забойства Кубэ, акрамя вывезеных на самалёце ў Маскву, ужо ў першыя дні пасля ягонай смерці былі выяўлены Вялікай спецыяльнай камісіяй пад кіраўніцтвам крымінальнага саветніка Галоўнага ўпраўлення дзяржаўнай бяспекі (RSHA) штандартэнфюрэра СС Паўля Бандорфа (Bohndorf) і загінулі ў падвалах СД. Без вестак знік Пахлябаеў, загінуў і Фёдараў (паводле афіцыйнай версіі—у баі з карнікамі), а Траян не бралася пад улік — яна не здолела прыцягнуць Мазанік да супрацоўніцтва і таму, нягледзячы на сваё жаданне, не мела рэальнага дачынення да забойства Кубэ.

Такім чынам, беларускім чэкістам засталіся больш ці менш абгрунтаваныя здагадкі і падазрэнні. Усё ж мелі яны нядрэнны практычны эфект. Пад уплывам магутнага Цанавы і яго ведамства Осіпава, Мазанік і Траян амаль 15 гадоў не прызнаваліся ўладамі БССР гераінямі замаху на Кубэ, аб чым сведчыла татальнае маўчанне пра іх подзвіг у выдаваных тым часам у БССР кнігах і часопісах[15]. Праўда, у красавіку 1946 г. мінскі часопіс „Работніца і сялянка” змясціў здымкі гэтых ардэнаносных жанчын з апісаннем ix ваенных заслуг перад Савецкім Саюзам, у якім, аднак, ніводным словам не згадваўся іх удзел у ліквідацыі генеральнага камісара (гл. рэпрадукцыю тэксту. ).

Калі б беларускія чэкісты ў той час мелі доступ да нямецкай архіўнай дакументацыі, якой могуць (калі захочуць) свабодна карыстацца сённяшнія даследчыкі, яны не губляліся б у здагадках і падазрэннях адносна змовы афіцэраў СС супраць Кубэ, ці адносна існавання ў атрадзе „Дзімы” агентуры СД. Яны належным чынам ацэньвалі б мастацкія аповесці Мазанік пра тое, як яна перахітрыла ахоўнікаў рэзідэнцыі Кубэ, бо ведалі б, што зялёнае святло для гэтага запаліў Гімлер, які адхіліў прапанову Кубэ аб арганізацыі аховы ягонай рэзідэнцыі вернай яму камандай і загадаў пакінуць эсэсаўскіх ахоўнікаў, падпарадкаваных ворагу Кубэ і галоўнаму рэжысёру замаху — начальніку СС і паліцыі Готбергу і мінскай службе бяспекі СД. Ведалі б чэкісты і пра асабістыя кантакты Мазанік з нямецкім службоўцам Стэфанам Тыльнерам і шмат чаго іншага[16].

Пасля смерці Сталіна (5.03.1953) і разгрому цягам 1953 г. кіраўніцтва органаў дзяржбяспекі ў Савецкім Саюзе ўзнікла новае становішча, якое дазваляла ігнараваць стаўленне гэтага ведамства да пытання забойства Кубэ. Аднак выпрацоўка новай яго версіі зацягнулася яшчэ на некалькі гадоў — не так проста было даказаць беспадстаўнасць падазрэнняў органаў адносна арганізацыі замаху.

Толькі пасля XX з’езда КПСС (1956) улады Беларускай ССР ухвалілі версію замаху, пададзеную ў заключнай справаздачы Разведупраўлення Генштаба. Пад гэтую версію пачалі падганяцца ўсе неабходныя і адпаведныя абставіны арганізацыі і выканання забойства Кубэ. Нарэшце Осіпава, Мазанік і нават Траян былі прызнаны бясспрэчнымі гераінямі замаху, што павінны былі даказаць даследчыкі, а ў выпадку адсутнасці доказаў — засведчыць прапаганда.

Новым гераіням улады раілі пісаць успаміны (чым найбольш карысталася Мазанік), іх подзвіг праслаўлялі пад дыктоўку уладаў пісьменнікі і публіцысты, ствараліся кінафільмы, ладзіліся сустрэчы з школьнай моладдзю.

Адначасова пачаўся перагляд гісторыі — выпраўляліся сцвярджэнні, якія не адпавядалі патрэбам новай міфалогіі.

Бадай, у першую чаргу гэта датычыла Пахлябаева з увагі на яго ролю ў замаху. Ужо ў пяцідзесятыя гады, калі супрацоўнікі Інстытута гісторыі партыі пры ЦК КПБ і Інстытута гісторыі АН БССР рыхтавалі фундаментальнае даследаванне пра мінскае падполле, не былі знойдзены доказы падпольнай дзейнасці Пахлябаева, і ў выніку, разглядаючы пытанне замаху на Кубэ, яго імя было замоўчанае[17]. Праз трыццаць гадоў імя Пахлябаева не з’явілася і ў энцыклапедыі „Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне”. Не ўсе прафесійныя гісторыкі былі згодныя хлусіць.

Аднак аказалася, што без Пахлябаева не злучаецца створаная ў мінскіх кабінетах канструкцыя замаху на Кубэ. У прыватнасці, немагчыма было растлумачыць прычыну нечаканага зацікаўлення Кеймаха і Свентаржыцкага магчымасцю кантакту і супрацоўніцтва з Аленай Мазанік, чаго безвынікова дабіваліся Траян, Хахлоў і іншыя групы чэкістаў.

Па гэтай прычыне ўзнікла неабходнасць ачысціць біяграфію Пахлябаева ад фактаў, якія ўспрымаліся б як надуманыя, неверагодныя. Невядома, хто ў Мінску кіраваў гэтай працэдурай. Так ці інакш, Мазанік выправіла свае ўспаміны, апублікаваныя ў 1958 г. Між іншым, мінская бальніца для ваеннапалонных была заменена лагерам, што больш адпавядала тагачасным рэаліям. Паводле Мазанік, паранены Пахлябаеў трапіў у палон ужо пад час першых баёў непадалёк ад заходняй граніцы[18]. Такім чынам, пададзены ёю час і месца паланення Пахлябаева наогул адпавядалі цытаваным звесткам ваеннага камандавання.

У 1993 г. Вячаслаў Кебіч, тагачасны старшыня Савета Міністраў ужо не савецкай Рэспублікі Беларусь, вырашыў адзначыць 50-ю гадавіну забойства Кубэ. 22 верасня ён запрасіў Марыю Осіпаву і Алену Мазанік і разам са словамі павагі і падзякі ўручыў ім кветкі і грашовыя прэміі[19]. Амаль адначасова пачалася легітымацыя ўдзелу Пахлябаева ў мінскім камуністычным падполлі, на што з 1950-х г. не рашаліся строгія партыйныя даследчыкі.

У 1995 г. імя Пахлябаева было ўключана ў спіс удзельнікаў мінскага падполля, апублікаваны ў зборніку „Мінскае антыфашысцкае падполле”. У прыватнасці, былі пададзены гады яго нараджэння (1907) і смерці (1943), тэрмін падпольнай дзейнасці (люты — кастрычнік 1943)[20].

Дакументальнай падставай гэтага рашэння мелася быць захаваная ў Нацыянальнам архіве РБ справаздача Осіпавай аб падпольнай рабоце ў Мінску ад 13 кастрычніка 1945 г., якая, між іншым, змяшчала звесткі пра імкненне Пахлябаева ўзарваць афіцэрскае казіно на фабрыцы-кухні і два нямецкія кінатэатры ў Мінску[21]. Аднак за гэтымі намерамі не ішлі рэальныя дзеянні. Неабходна дадаць, што толькі пад канец жніўня 1943 г. Осіпава пазнаёмілася з Пахлябаевым і таму аб яго дыверсійных намерах магла ведаць, хутчэй за ўсё, ад яго самога. Раней згаданыя ёю звесткі лічыліся недастатковымі для прызнання Пахлябаева ўдзельнікам падполля.

Афіцыйнае прызнанне Пахлябаева членам антыфашысцкага падполля паўплывала на зацікаўленне беларускіх даследчыкаў яго асобай і дзейнасцю, якая ўрэшце надавала сэнс усяму сцэнарыю замаху. Такім чынам, наспела неабходнасць папулярызацыі амаль невядомага героя, у тым ліку ўсталявання мемарыяльнай дошкі на фасадзе дома № 2 па вуліцы Рэвалюцыйнай у Мінску, дзе пры немцах знаходзіўся кінатэатр, у якім працаваў Пахлябаеў.

Пачаліся новыя адкрыцці і ўдакладненні ў яго біяграфіі. Калі ў першым выданні кнігі Селяменева і Шымоліна „Охота на гауляйтера” (2006) Пахлябаеву прысвячалася мінімальная ўвага, ужо ў другім яе выданні (2007) была змешчана яго кароткая біяграфія і здымак. Не спасылаючыся на крыніцу, аўтары пісалі, што Пахлябаеў трапіў у палон летам 1942 г., а не пасля першых баёў з фашыстамі, пра што паведамлялі маскоўскае ваеннае ведамства, Мазанік і сам Пахлябаеў[22].

Біяграфічныя неадпаведнасці працягваліся друкавацца і ў „Народнай газеце”. 3 лістапада 2006 г. газета змясціла інфармацыю Мікалая Дуброўскага, паводле якога цяжка паранены Пахлябаеў лячыўся ў шпіталі, што размяшчаўся ў сельгасакадэміі ў Горках, і быў выкуплены ў немцаў за пяць курыных яек[23].

Новыя звесткі паведаміў у ліпені 2008 г. начальнік упраўлення культуры Мінгарвыканкама Уладзімір Карачэўскі на мітынгу з нагоды адкрыцця мемарыяльнай дошкі ў памяць Пахлябаева. Паводле Карачэўскага, Пахлябаеў быў паранены ў баі пад Магілёвам (бой адбываўся з 3 да 26 ліпеня 1941 г. — Ю.Т.), трапіў у палон і быў адпраўлены ў лагер для ваеннапалонных у Мінску, адкуль уцёк і ўдзельнічаў у падполлі, між іншым, уваходзіў у падпольную групу „Чорнай” (Осіпавай)[24]. Аднак Осіпава ніяк не пацвердзіла прыналежнасць Пахлябаева да яе падпольнай групы.

Як бачым, час і месца паланення Пахлябаева даследчыкі называюць па-рознаму, і шукаць аптымальную версію наўрад ці трэба—наколькі вядома, пакуль што не знойдзена адпаведная архіўная дакументацыя яго паланення і паводзінаў у нямецкім палоне. Магчыма, таму за апошнія 65 гадоў вывучэнне фактаў біяграфіі гэтага чалавека не пасунулася ні на крок наперад. Прапануючы свае версіі, толькі адна Мазанік спасылалася на словы самога Пахлябаева. Астатнія аўтары — Селяменеў, Шымолін, Дуброўскі і Карачэўскі — не лічылі магчымым спаслацца на крыніцу пададзенай інфармацыі.

Аднак нават дакументальнае пацверджанне месца і часу паланення Пахлябаева яшчэ не вырашыла б асноўнага пытання: чым ён заслужыў такую незвычайную ў тагачасных умовах дапамогу з боку немцаў, як транспарт, вылучаны для дарогі ў Мінск, і медычную апеку, тым больш што згодна з загадам Вярхоўнага камандавання Вермахта аб камісарах ад 6.06.1941 г. палонныя палітрукі павінны былі неадкладна знішчацца. І наўрад ці мог сябе пацешыць тым, што быў толькі памочнікам палітрука. Немцы ж Пахлябаева выратавалі і даручылі адказныя задачы. Пакуль што адзіную магчымасць высвятлення гэтага пытання даюць акалічнасці завяршэння ягонага лёсу.

Па гэтым пытанні першай выказалася Мазанік. У 1958 г. яна пісала, што пасля смерці Кубэ на мінскім вакзале гестапаўцы арыштавалі Пахлябаева, які вярнуўся з камандзіроўкі ў Ліду. Разам з ім арыштавалі Мікалая Фурца, які 21 верасня адвозіў Осіпаву і Мазанік у партызанскі раён. Але тады Мазанік так закончыла сваё паведамленне: „Пра далейшы лёс мне нічога невядома”[25].

Аднак у сваёй „дакументальнай” аповесці „Возмездие”, першае выданне якой выйшла ў 1981 г., Мазанік заявіла: «Праз два дні пасля вераснёўскіх падзей (маецца на ўвазе замах на Кубэ. — Ю.Т.), калі мы яшчэ жылі на хутары каля Янушковічаў, зайшоў да нас Фёдараў… (і) сказаў: „Загінуў Пахлябаеў. Дакладней, яго схапілі разам з Фурцам… Тут жа (на мінскі вакзал. — Ю.Т.) падышла машына, іх, звязаных, кінулі ў кузаў. Праз некалькі хвілін Пахлябаева і Фурца ўжо вялі па турэмным панадворку. Нашы людзі бачылі, як іх катавалі. Падпольшчыкі маўчалі. Не здолеўшы нічога дазнацца, фашысты іх закатавалі”»[26].

Узнікае пытанне, чаму ў 1958 г. Мазанік не спаслалася на цытаваную інфармацыю Фёдарава аб смерці Пахлябаева. Папросту таму, што аб яго лёсе ні Фёдараў, ні іншыя падпольшчыкі і партызаны нічога пэўнага ведаць не маглі, a цытаванае „сведчанне” Мазанік, а ў нашы дні таксама Селяменева і Шымоліна пра іх пакаранне гестапаўцамі адлюстроўвала не больш як жаданне кампетэнтных дзеячаў, якія, відаць, такім чынам імкнуліся паказаць Пахлябаева як савецкага патрыёта, пакаранага фашыстамі за ўдзел у забойстве Кубэ.

Гэткую надуманасць абвяргае пратакол камісіі Бандорфа, якая не прызнала Пахлябаева і Фурца ўдзельнікамі замаху і не назвала іх у ліку арыштаваных падпольшчыкаў[27]. Магчыма, іх расстралялі, але не як удзельнікаў замаху, а толькі як супрацоўнікаў СД, якія зашмат ведалі і павінны былі змоўкнуць назаўсёды.

Так былі замецены сляды па-майстэрску арганізаванай паліцэйскай аперацыі, якая нагадвала вядомую Гляйвіцкую правакацыю СС[28]. І калі гэтая правакацыя была высветлена на Нюрнбергскім працэсе, то створаны кіраўніцтвам СС міф пра забойства Кубэ маскоўскімі агентамі жыве даволі паспяхова і ў нашы дні.

Затое, у адрозненне ад Пахлябаева, Давід Кеймах меўся быць назаўсёды выкраслены з гісторыі партызанскага руху ў Беларусі. Яго імя ніколі не згадвалася ў беларускіх савецкіх і постсавецкіх энцыклапедыях, у тым ліку і ў выдадзенай у 1990 г. спецыяльнай энцыклапедыі „Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 г.”, тады як усе гэтыя выданні паслядоўна змяшчалі біяграмы Фёдарава, які толькі давяршыў распачатую Кеймахам справу. Маўчалі выдаўцы і аўтары фундаментальных прац па гісторыі партызанскага руху ў Беларусі, якія, як правіла, не згадвалі імя Кеймаха або замянялі яго псеўданімам „Дзіма”. Рэдкім выключэннем у гэтай кампаніі дэзінфармацыі былі звесткі Рамана Мачульскага.

Аднак найбольш інтрыгавальным было стаўленне Осіпавай, якая, згодна з тэндэнцыяй уладаў БССР, імкнулася выкрасліць са сваёй біяграфіі ўсе кантакты з Кеймахам. Ані ў сваіх успамінах „Лицом к лицу”, ані пад час допытаў на Лубянцы ў кастрычніку 1943 г. яна не спасылалася на Кеймаха і Свентаржыцкага, якія ёй даручылі звязацца з Пахлябаевым і праз яго — з Мазанік, што было зыходным пунктам усёй працэдуры замаху[29]. Паводле Осіпавай, яна не патрабавала ўказанняў і парадаў, а пазнаёміцца з Пахлябаевым ёй дапамог падпольшчык Кулікаў.

Не будзем згадваць, што было прычынай такога стаўлення да Давіда Кеймаха. Адзначым толькі—у апошнія гады знікла блакада маўчання пра гэтага партызанскага камандзіра, і гэта павінна паспрыяць выяўленню ўсёй праўды пра яго дзейнасць і лёс.

---

[1] 1 У артыкуле разглядаюцца наступствы канфлікту Кубэ з шэфам СС і паліцыі ў Беларусі групэнфюрэрам Готбергам,абумоўленасць якога пададзена ў кнізе аўтара „Беларусь пад нямецкай акупацыяй”, Мінск, 1993 (гл. раздзел „Метады акупацыі ў Беларусі”).
[2] 2 Селеменев В., Шимолин В. Охота на палача. Минск, 2007;Лота В. Операция „Возмездие” // Красная Звезда. Москва,2005. №№ 2-5.
[3] 3 Селеменев В., Шимолин В. Охота на гауляйтера. Минск, 2006.С. 4.
[4] 4 Тут і далей пра Д. Кеймаха: Линьков Г. Партизанская дружба.Воспоминания о боевых делах партизан-евреев. Москва, 1948.С. 36-44; Лота В. Операция „Возмездие”; Партизанское формирование Белоруссии в годы Великой Отечественной войны(июнь 1941 -июль 1944). Минск, 1983.
[5] 5 Мачульский Р. Вечный огонь: Партизанские записки. Минск,1978. С. 227.
[6] 6 Фёдараў Мікалай Пятровіч нарадзіўся 15 чэрвеня 1915 г. увёсцы Кайвакса Наўгародскай губ. Скончыў Ленінградскую артылерыйскую школу (1936), вучыўся ў Ваеннай акадэміі імя Фрунзе (1940-1941). З 1941 г. на фронце, удзельнік абароны Масквы. 3 траўня 1943 г. удзельнік разведвальна-дыверсійнага атрада „Дзімы”, а з ліпеня 1943 г. намеснік яго камандзіра Давіда Кеймаха, удзельнічаў у падрыхтоўцы забойства В. Кубэ. Ca студзеня 1944 г. камандзір партызанскага атрада на тэрыторыі Ўкраіны і Польшчы, загінуў 17 красавіка 1944 г. у баі каля горада Хэлм. Герой Савецкага Саюза.
[7] 7 Мазаник Е. Г. Казнь фон Кубе — гаулейтера Белоруссии // Партизанские были: Сборник записок, дневников и воспоминаний. Москва: Воениздат, 1958. С. 479.
[8] 8 Мачульский Р. Вечный огонь: Партизанские записки. С. 228.
[9] 9 Мазаник Е. Г. Казнь фон Кубе — гаулейтера Белоруссии. С.479.
[10] 10 Линьков Г. Партизанская дружба: Воспоминания о боевыхделах партизан-евреев. С. 39.
[11] 11 Лота В. Операция „Возмездие”.
[12] 12 Тамсама.
[13] 13 Линьков Г. Партизанская дружба: Воспоминания о боевыхделах партизан-евреев. С. 44.
[14] 14 Хохлов Н. Право на совесть. Посев, Франкфурт-Майн, 1957.С. 93-94.
[15] 15 Беларуская ССР у Вялікай Айчыннай вайне Савецкага Саюза (1941—1945): Бібліяграфічны паказальнік літаратуры (1941— 1971) / Дзярж. б-ка БССР імя Леніна, Ін-т гісторыі АН БССР. Мінск, 1980.
[16] 16 Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мінск, 1993. С. 124—147; тамсама спасылкі на нямецкую дакументацыю.
[17] 17 Аб партыйным падполлі ў Мінску ў гады Вялікай Айчыннайвайны // Звязда. 1960. 3—24 чэрв.
[18] 18 Мазаник Е. Казнь палача // Сквозь огонь и смерть: Сборник воспоминаний об обороне Минска / Сост. В. Карпов. Минск,1970. С. 256.
[19] 19 Вечерний Минск. 1993. 27 сент.; Свабода. 1994. 1-7 лют.
[20] 20 Мінскае антыфашыскае падполле / Камітэт па Архівах і Справаводстве Рэспублікі Беларусь, Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. Мінск, 1995. С. 100.
[21] 21 НАРБ. Ф. 4, воп. 33а, спр. 659, арк. 27.
[22] 22 Селеменев В., Шимолин В. Охота на палача. С. 147.
[23] 23 Подзвіг не забыты // Народная газета. 2006. 3 ліст.
[24] 24 Минский курьер. 2008. 2 июля.
[25] 25 Мазаник Е. Г. Казнь фон Кубе — гаулейтера Белоруссии.С. 480.
[26] 26 Мазаник Е.Г. Возмездие: Документальная повесть. Минск,1981. С. 169.
[27] 27 Заключительное донесение по вопросу о покушении нагенерального комиссара Белорусии Вильгельма Кубе // 7дней. 2003. № 24.
[28] 28 Уначы з 31 жніўня на 1 верасня 1939 г. СС арганізавала правакацыйны напад на нямецкую радыёстанцыю ў пагранічным з Польшчай горадзе Гляйвіц (цяпер Глівіцэ), уякім удзельнічалі апранутыя ў польскую уніформу эсэсаўцыі вязні канцэнтрацыйнага лагера. Гітлер выкарыстаў гэты напад як прычыну агрэсіі на Польшчу. Пазней усе ўдзельнікі нападу, з эсэсаўцамі ўключна, былі расстраляныя.
[29] 29 Осипова М. Лицом к лицу // Сквозь огонь и смерть: Сборник воспоминаний об обороне Минска / Сост. В. Карпов. Минск, 2007. С. 170.

Наверх

Плагіят — гэта экспрапрыяцыя таго адзінага віду прыватнай уласнасці, які нават… Карл Маркс лічыў неадчужальным і рашуча бараніў.

Роберт К. Мертан

Калі вы знаходзіце свой тэкст там, дзе яго не друкавалі, ды яшчэ і пад іншым прозвішчам, у наяўнасці факт крадзяжу. На мове законаў гэта называецца плагіятам (ад лац. рlagiо—выкрадаю)—наўмысным прысвойваннем прадуктаў чужой творчасці ў сферы навукі, літаратуры ці мастацтва[1]. У літаратуры і мастацтве, што праўда, не заўсёды проста адрозніць плагіят ад блізкіх да яго з’яваў — запазычання, наследавання, пераймання і да т. п. Плагіятарства ж навуковых тэкстаў выяўляецца намнога прасцей. Удакладнім тут, што не вядзецца пра выкарыстанне сюжэтаў ці ідэй чужой працы, — без дакладнага паўтарэння формы іх выяўлення гэта плагіятам не лічыцца, бо супадзенне асобных ідэй можа быць абумоўлена выкарыстаннем тых жа крыніц і да т. п. Трэба таксама ясна адрозніваць ад плагіята кампіляцыю (ад лац. compilatio — збіраю) — стварэнне твора на падставе чужых даследаванняў, без самастойнай апрацоўкі крыніц, але з указаннем пазіцый, з якіх інфармацыя паходзіць, або рэферат, мэтай якога і ёсць выкарыстанне дадзеных іншых аўтараў. Плагіятар жа свядома ідзе на тое, каб чужое выдаць за сваё. Самым класічным відам такога крадзяжу ў гуманітарнай сферы можна лічыць „канспектаванне” (іншым разам даслоўнае) чужых тэкстаў, часцей — прысвойванне ix фрагментаў як плёну ўласнай працы, — без спасылкі на выкарыстаную публікацыю.

Зразумела, стаўленне да такога, фігуральна кажучы, некарэктнага выкарыстання чужых тэкстаў цягам гісторыі мянялася. У даўнія часы, калі паняцця аўтарства як такога не існавала, літаральныя запазычанні ці перапісванні твораў папярэднікаў не лічыліся справай, годнай асуджэння, і шырока практыкаваліся. Аднак тое, што яшчэ ў эпоху Рамантызму было дапушчальным, са станаўленнем гуманітарных навук стала прызнавацца плагіятам. З’яўленне паняцця аўтарскага права і законаў аб яго ахове перанесла праблему плагіяту з чыста этычнай у юрыдычную. У сучасным грамадстве аўтарскія тэксты (пагатоў навуковыя публікацыі!) як прадукты інтэлектуальнай дзейнасці ахоўваюцца аўтарскім правам, за парушэнне якога прадугледжваецца часам і крымінальная адказнасць. У Расіі, напрыклад, плагіятарства як цяжкае парушэнне ў сферы інтэлектуальнай уласнасці караецца ў рэжыме крымінальнага пераследу (гл.: Уголовный Кодекс РФ , ст. 146, ч. 1). Дзейны Закон Рэспублікі Беларусь „Аб аўтарскім праве і сумежных правах”, у якім аб’ектамі такога права, зразумела, лічацца і навуковыя творы (артыкулы, манаграфіі, справаздачы), як і Крымінальны Кодэкс Рэспублікі Беларусь (гл. арт. 138), таксама прадугледжваюць адказнасць за падобныя правапарушэнні. Праўда, нягледзячы на наяўнасць адпаведнага заканадаўства, аб прыкладах паспяховай абароны аўтарскага права ў судовым парадку мы амаль не чуем, — гэта пры тым, што практыка яго злоснага парушэння ў апошнія часы імкліва пашыраецца.

Сусветнае павуцінне спрычынілася да таго, што ў наш час плагіятарства абярнулася сапраўднай пошасцю для універсітэтаў, і гэта ні для кога не сакрэт. Кожны выкладчык ведае, наколькі заразлівай хваробай для студэнцтва стала пісанне курсавых і дыпломных метадам выкарыстання камбінацыі клавіш Ctrl + С — Ctrl + V. Некаторыя універсітэты спрабуюць ратавацца ад плагіяту з Інтэрнэта, кожны па-свойму, але пакуль іх замала, як і плёну ад прынятых імі захадаў. Большасць глядзіць на студэнцкі плагіят скрозь пальцы. Прыклад адказнага стаўлення да праблемы дэманструюць нашы заходнія суседзі. У Польшчы з 2003 г. даступная ў Інтэрнэце кампутарная праграма Plagiat.pl, якая дазваляе хутка спраўджваць працы студэнтаў на наяўнасць скрадзеных тэкстаў. Адпаведную праграму праверкі сапраўднасці аўтарскіх прац усталявалі ў шэрагу універсітэтаў Украіны, дзе такія сістэмы выкарыстоўвае і ВАК. Свой Інтэрнэт-сервіс „Антиплагиат” уведзены і ў Расіі. Што да Беларусі, то ў нас, пры ўсім зацішшы, у апошнія гады стала нарэшце публічна прызнавацца, што незаконнае выкарыстанне вынікаў чужых даследаванняў зрабілася вострай праблемай гуманітарнай адукацыі і навукі[2]. ВАК Беларусі не так даўно таксама ініцыявала распрацоўку сістэмы для праверкі навуковых прац на наяўнасць плагіяту. Наколькі эфектыўнымі стануць яе захады па кантраляванні якасці навуковай прадукцыі, пакажуць найбліжэйшыя гады, пакуль жа можна крыкам крычаць, — плагіятарства ў беларускай гуманістыцы, так бы мовіць, расцвіло буйным цветам!

Трывожным сігналам для цэха беларускіх гуманітарыяў не магла не стаць разгорнутая рэцэнзія Наталлі Гардзіенкі на абагульняльны курс гісторыі беларускай дыяспары[3], у якой даследчыца дэтальна паказала, наколькі шырока і разам з тым непрыкметна ў нас можа выкарыстоўвацца плагіят у прадукаванні навучальнай літаратуры для вышэйшай школы. Шкада, што гэтая прынцыповая публікацыя не выклікала належнага рэзанансу, бо закранаўся зусім не шараговы інцыдэнт. I каб уявіць маштабнасць узнятай праблемы, дастатковым аказалася звярнуць увагу на тыя прыклады несумленнай навукатворчасці, пра якія нямала гаварылася ў кулуарах інстытутаў ды універсітэтаў, на якія наракалі калегі…

Думаю, у свой час не толькі мне ў калідорах Інстытута гісторыі НАН Беларусі даводзілася чуць, што доктар гістарычных навук Георгі Карзенка не цураўся перапісвання чужых тэкстаў без адпаведных спасылак і шырока практыкаваў выданне пад сваім імем кніг, у якіх быў складальнікам, а не аўтарам. І варта было бліжэй пазнаёміцца толькі з адной дастаткова свежай працай гэтага вучонага — анатаваным паказальнікам дысертацый па гістарычных навуках[4], каб пераканацца, што перад намі сапраўды прыклад чыстага плагіяту. Як аказалася, уступны артыкул Г. Карзенкі да гэтага выдання складзены з фрагментаў шэрагу публікацый іншых аўтараў, „заканспектаваных” часам даслоўна[5]. Каб наглядна паказаць прыклады такога плагіятарства, змяшчаю тут сканы некаторых старонак згаданага выдання (гл. ілюстрацыі № 1—4). Кавалкі тэксту, узятыя ў іншых аўтараў без адпаведнай спасылкі, затушаваны шэрым. Так, на с. 3 і 4 у аўтарскі тэкст інсталяваны фрагменты артыкула аб сістэме навуковай атэстацыі ў Беларусі[6] (толькі ў асобных месцах яны злёгку зменены, сказы падкарочаны, прапушчаны асобныя словы і да т. п.), на с. 34—35 прыкладна палова тэксту, а на с. 36—37 — амаль усё даслоўна спісана з двух часопісных артыкулаў Мікалая Сташкевіча і Ўладзіміра Казлякова[7], з паўтарэннем імі ж прыведзеных спасылак, а на с. 38—39 апрача згаданых публікацый некарэктна выкарыстаны артыкул Уладзіміра Міхнюка[8]. Наогул, у невялікім па аб’ёме ўступе да паказніка дысертацый (40 старонак) такіх месцаў, дзе тэкст па праву належыць іншым аўтарам, вельмі шмат. Падобны метад пісання не выпадае лічыць ні чым іншым, як навуковым крадзяжом…

Паколькі ў згаданым паказніку былі сплагіяваны пра-цы заўчасна памерлага вядомага беларускага гісторыка Ўладзіміра Міхнюка, які даўно і плёна займаўся праблемамі развіцця айчыннай гістарыяграфіі, выдаючы таксама паказнікі дысертацый па гісторыі, яго удава Аляўціна Міхнюк звярнулася да першай асобы дзяржавы з просьбай разабрацца, наколькі рацыянальна было выдаткоўваць дзяржаўныя сродкі на выкананне падобнай тэмы Г. Карзенкам, і ўказвала на факты прысвойвання ім чужога плёну. Аднак у разгорнутым адказе, атрыманым ёй ад намесніка старшыні Прэзідыума НАН Беларусі А. І. Лесніковіча, сцвярджалася, што пасля абмеркавання справы ў Нацыянальнай АН Беларусі яго ўдзельнікі прыйшлі да высновы, быццам у згаданай прадмове Г. Карзенкі „осуществлен более подробный, глубокий и разносторонний анализ проблем подготовки и повышения квалификации кадров исторической науки Беларуси”, чым гэта зрабіў У. Міхнюк (?! — Г.С.), а сам зварот да А. Лукашэнкі расцэнены як спроба „опорочить высококвалифицированных специалистов”[9]. Справа плагіяту ў цытаваным адказе нават не згадвалася! Больш за тое, у наступным лісце А. І. Лесніковіч, спасылаючыся на тое, што з боку М. Сташкевіча і М. Арцюхіна не выказвалася ніякіх прэтэнзій да Г. Карзенкі, паспяшаўся аптымістычна заявіць: “оснований квалифицировать материалы вводной статьи к упомянутому указателю как плагиат не имеется”*. Просьба А. Міхнюк даручыць дырэктару Інстытута гісторыі А. Каваленю стварыць адпаведную камісію для праверкі фактаў плагіятарства супрацоўнікам інстытута Г. Карзенкам таксама фактычна завісла ў паветры, не прычыніўшы фігуранту справы ніякага дыскамфорту. Не хочацца думаць, але пасля гэтай гісторыі цяжка пазбавіцца адчування, што нават у кіраўніцтве нашай акадэмічнай навукай нелегальнае выкарыстанне чужой інтэлектуальнай уласнасці не выклікае абурэнняў і пярэчанняў…

Варта было толькі зачапіць праблему навуковага крадзяжу, як пачалі выяўляцца ўсё новыя факты ганебнай практыкі. Прыкладам, некаторыя гісторыкі, якія ў апошнія гады пісалі па актуальнай тэме нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння Беларусі, некарэктна пакарысталіся вядомай манаграфіяй Станіслава Рудовіча „Час выбару”[10]. Пры гэтым замяшанымі ў нядобрым аказаліся не толькі „зялёныя”, маладасведчаныя гісторыкі. Так, цэлыя абзацы і пераструктураваныя кавалкі з названага даследавання С. Рудовіча паўстаўляў у сваю першую кнігу малады даследчык з-пад Баранавічаў Міхаіл Кобрын[11]. Яго безадказнасць перад „цэхам” яшчэ можна вытлумачыць. Больш непрыемнай нечаканасцю было даведацца, што не цураліся падобнага метаду і вядомыя ў краіне, аўтарытэтныя гісторыкі. Уважліваму чытачу нескладана заўважыць, што падазрона шмат агульнага з названай манаграфіяй С. Рудовіча „Час выбару” мае кніга Ўладзіміра Ладысева і Пятра Брыгадзіна
„Паміж Усходам і Захадам”[12], асабліва яе абодва першыя раздзелы. Пры бліжэйшым параўнанні выяўляецца, што імі перапісаны практычна без зменаў (як і без неабходнай спасылкі!) фрагменты тэксту на с. 6, 7, 8, 9 (у Рудовіча, адпаведна, с. 17, 22-23, 25-26, 29), далей вялікія кавалкі на с. 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40 (у Рудовіча — с. 130, 131-132, 134, 136, 140). Сустракаецца таксама поўнае супадзенне з артыкуламі з „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” — таксама без усялякіх спасылак. Так, на с. 20-21 і 25-27 „запазычаны” фрагменты артыкулаў зноў жа С. Рудовіча, а таксама яго публікацый, напісаных у сааўтарстве з М. Бічом[13].

Нават у заключэнні да кнігі Ў. Ладысева і П. Брыгадзіна знайшліся сказы, спісаныя з манаграфіі С. Рудовіча[14]! Увогуле, мы налічылі 63 цытаты з яго працы (вялікія і малыя фрагменты), з якіх толькі 10 — са спасылкамі. Відаць, сярод беларускіх гісторыкаў С. Рудовіча можна лічыць адным з самых пацярпелых ад злосных парушальнікаў аўтарскага права. Да выхаду манаграфіі „Час выбару” тэксты гэтага вучонага таксама неаднакроць некарэктна выкарыстоўваліся іншымі. Прыкладам, у папярэдняй кнізе ўжо названых аўтараў „На пераломе эпох”[15] выяўлены месцы „шчыльнага канспектавання” артыкулаў С. Рудовіча з „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі”[16].

Магчымасцю без асаблівых высілкаў апублікаваць навуковы твор, выдаючы чужое за сваё, спакушаюцца, ясная справа, не толькі гісторыкі. На жаль, даводзіцца зноў канстатаваць, што паддаюцца ёй і вядомыя ў краіне вучоныя. Узор злоснага інтэлектуальнага крадзяжу падае досыць новая кніга літаратуразнаўцы Аляксея Нянадаўца пра чараўніцтва і знахарства ў даўняй Беларусі[17]. У прыватнасці, у раздзел пра варажбітоў на с. 186-193 аўтар проста ўставіў вялікія кавалкі часопіснай публікацыі Святланы Ішчанкі[18], абсалютна не змяніўшы іх, і нідзе не назваў крыніцы паходжання насычанага гістарычнай фактурай тэксту. Для нагляднай дэманстрацыі маштабу гэтага плагіятарства прапануем сканы трох разваротаў (гл. іл. № 5-7, адпаведна с. 186-187, 188—189 і 190—191), якія паказваюць, што ў падобных месцах аўтар выдаў за сваё фактычна цалкам чужы тэкст.

Урэшце, як асобны прыклад заслугоўвае ўвагі і нядаўна выпушчаны падручнік па гісторыі мастацтва і дойлідства Беларусі аўтарства Сяргея Харэўскага[19], прызначаны для студэнтаў універсітэтаў. Асаблівасць гэтага падручніка ў тым, што тут у некаторых раздзелах практычна цэлыя старонкі спісаныя (быццам сканаваныя!) з адзінай крыніцы — кнігі аўтарытэтнага айчыннага гісторыка мастацтваў Барыса Лазукі[20], якая не прыведзена аўтарам нават у спісе выкарыстанай літаратуры. Тое, які памер і характар набыло плагіятарства ў „Гісторыі мастацтва і дойлідства Беларусі”, варта таксама прадэманстраваць з дапамогай сканаў адпаведных старонак. Так, калі на с. 8 і 10 падручніка скрадзенымі можна лічыць толькі асобныя абзацы[21] (гл. іл. № 8), дык на разваротах с. 12-13 (іл. № 9) і 14-15 (іл. № 10) няма амаль нічога свайго, аўтарскага, — усё належыць Б. Лазуку[22]. Нават дзеля прыліку нічога не зменена — ні парадак слоў, ні знакі прыпынку! Незаконнае прысваенне чужых тэкстаў лёгка заўважыць у многіх іншых месцах выдання, не кажучы ўжо аб прыкладах менш яўнага спісвання, калі ўзятыя з ІНШЫХ прац фрагменты злёгку перапрацаваны, касметычна зменены. Лішне казаць, наколькі непрыемным „адкрыццём” аказалася выяўленне ўсяго гэта ў кнізе, што выйшла ў якасці універсітэцкага падручніка, і больш за тое — у аўтара, які зусім нядаўна сам слушна крытыкаваў плагіят як „злачынства, што прыносіць злодзею прыбытак”[23]. Не хочацца верыць, што занятак, справядліва асуджаны тады С. Харэўскім, набыў за апошнія гады статус шырока практыкаванага промыслу, якім не пагрэбаваў і сам аўтар колішняй крытычнай нататкі. Хутчэй справа ў іншым. Бо калі гэта хоць часткова так, то трэба было б прызнаць, што мы перажываем час імклівай эрозіі маральных нормаў нашай інтэлігенцыі…

Досыць прыкладаў. Ведаючы, што выяўляюцца, як правіла, выпадкі адно яўнага, непрыхаванага плагіяту, пра рэальны маштаб гэтай хваробы можна толькі здагадвацца. І самае няўцешнае, што ўсё ў на нас пры гэтым ціха. У Польшчы, напрыклад, яшчэ ў ХІХ ст. выкраданне чужых тэкстаў выклікала гучныя абурэнні. Калі Яўхім Шыца як сваю выдаў неапублікаваную кнігу Браніслава Трэнтоўскага „Wiara słowiańska” практычна без зменаў тэксту, толькі падкараціўшы і даўшы ёй назву „Słowiańscy bogowie”, дык плагіятар быў аддадзены грамадскаму астракізму і проста выключаны з навуковага асяроддзя[24]. Дзякуючы неабыякавасці навуковай грамадскасці ў нашых суседзяў і цяпер выпадкі прысвойвання чужога (асабліва вядомымі асобамі, палітыкамі) набываюць гучны розгалас. Так, у Польшчы справа плагіяту аднаго палітыка нядаўна разглядалася ў судзе, і пацвярджальны прысуд стаў для правапарушальніка канцом яго палітычнай кар’еры[25]. Ва Ўкраіне, праўда, грамадскае асуджэнне інтэлектуальнага крадзяжу яшчэ не дасяганула належнага эфекту. Адзін з цяперашніх кандыдатаў на прэзідэнцкае крэсла, які і раней не асабліва лічыўся з аўтарскім правам, у 2002 г. дазволіў сабе перапісаць артыкул вядомага амерыканскага вучонага, змяніўшы толькі назву працы[26]. Гучная крытыка не засмуціла палітыка, ахвочага здабыць і навуковыя лаўры, і праз колькі гадоў ён зноў скандальна вызначыўся: амаль палова першага тома выдадзенай пад яго імем трохтомнай „Історії України” была спісана з прац вядучых украінскіх гісторыкаў Наталлі Якавенкі і Аляксея Талочкі, што дэтальна паказалі ў выдатным эсэ самі пацярпелыя[27]. На жаль, у гэтым выпадку нават шматразовае выкрыванне ў плагіяце не перашкодзіла аматару чужога стаць акадэмікам, а потым і віцэ-прэзідэнтам Нацыянальнай Акадэміі Навук Украіны. Аднак гэта ўсё ж іншая праблема, а навуковая грамадскасць Украіны ратавала сваю годнасць тым, што не маўчала.

Як будзе адстойваць сваю рэпутацыю беларуская гуманітарыстыка — пакажа час. Сітуацыя не з простых, і не рэагаваць на цяпер ужо выяўленыя практыкі плагіятарства, так бы мовіць, на шырокую нагу, на перапісванне (слова ў слова!) чужога некаторымі адэптамі гістарычнай навукі было б вялікай самакампраметацыяй. Лішне нагадваць, што плагіят пярэчыць самым падставовым прынцыпам навуковага жыцця, што ён ёсць элементарным ашуканствам, бо чужое выдаецца за плён уласнай працы. Калі крэдам навукоўца ёсць імкненне да праўды, дык плагіят — уцёкі ад яе. Плагіятар проста не адважваецца быць аўтарам, яго тэкст — не аўтарскі, не індывідуальны, псеўданавуковы.

Быць у навуковай супольнасці — значыць прытрымлівацца яе нормаў і правілаў, сярод якіх прынятая практыка цытавання і спасылак — зусім не дробязь, а сур’ёзны, важны маральны абавязак: спасылкай мы пацвярджаем права ўласнасці вучонага, працай якога пакарысталіся[28]. Калі навуковую супольнасць лучаць агульныя прынцыпы прафесійнай этыкі (а ў адваротным выпадку давядзецца прызнаць адсутнасць самога акадэмічнага асяроддзя), то лекам ад хваробы плагіятарства павінна было б стаць маральнае асуджэнне, непрыняцце падобных учынкаў, — хаця б у імя карпаратыўнай салідарнасці. Каб спыніць эрозію элементарных правілаў жыцця нашай акадэмічнай супольнасці, мы не можам заставацца адчужанымі сузіральнікамі. І элементарны, кожнаму пасільны саўдзел у гэтай справе — гэта неабыякавасць, культываванне прынцыпаў прафесійнай этыкі.

---

[1] Юрыдычны энцыклапедычны слоўнік. Рэдкал.: С. Кузьмін і інш. Мінск, 1992. С. 404.
[2] Гуляева М., Карюхина Т. За доцента ответишь. В Беларуси займутся плагиатом // БелГазета. 2008. 18 февр. Даступна ў Інтэрнэце: http://www.belgazeta.by/20080218.7/320355001; гл.таксама: Патыко Д. Плагиату бой! http://www.aspirinby.org/index.php?go=News&in=view&id=95 (прагляд — 2.08.2009); Дорофеева А. Не списывайте, профессор, http://www.univer.by/ne-spisyvajte-professor/588 (прагляд — 23.07.2009); http://www.univer .by/rubriki/1075/plagiat;
[3] Гардзіенка Н. Плагіят і прафанацыя гісторыі беларускай дыяспары // Беларускі Гістарычны Агляд. Т. XIV (2007). Сш. 1—2(26-27). С. 357—377; яна ж, Плагіят і прафанацыя „Беларускай дыяспары” // Запісы БІНІМ. Т. 31 (2008). С. 374-391.
[4] Корзенко Г. В., Зенькович Ю. В. Аннотированный указатель диссертаций по историческим наукам, защищенных в Республике Беларусь (1991—2005 гг.). Минск: Белорусская наука, 2006.
[5] Гл.: Міхнюк У. З кандыдацкай дысертацыяй у навуку ўваходзяць, а з доктарскай — выходзяць // Беларуская думка.2000. № 3. С. 101—107; Сташкевич Н. С. О качестве диссертаций по историческим дисциплинам //Атэстацыя. 2001. № 2. С. 93-94;Сташкевич Н. С., Козляков В. Е. Квалификационный ресурс историков // Атэстацыя. 2003. № 3. С. 117—122; Артюхин М.,Дмитрук П. Проблемы сохранения, развития кадрового потенциала научно-технической сферы Республики Беларусь //Наука и инновации. 2003. № 3-4. С. 26-27, 30-31; Шаршунов В. А., Морозевич А. Н., Гулько Н. В. Национальной системе аттестации ученых и педагогов Республики Беларусь — 10 лет //Атэстацыя. 2002. № 7. С. 3-5.
[6] Шаршунов В. А., Морозевич А. Н., Гулько Н. В. Национальной системе аттестации ученых и педагогов Республики Беларусь — 10 лет. С. 3-4.
[7] Сташкевич Н. С. О качестве диссертаций по историческим дисциплинам. С. 93, 94, 95; Сташкевич Н. С., Козляков В. Е. Квалификационный ресурс историков. С. 117, 119, 120.
[8] Гл.: Міхнюк У. З кандыдацкай дысертацыяй у навуку ўваходзяць, а з доктарскай — выходзяць // Беларуская думка.2000. № 3. С. 107.
[9] Ліст A. L Лесніковіча да А. М. Міхнюк, 15.08.2006. С. 4-5. Шчыра дзякую Аляўціне Мікалаеўне за магчымасць азнаёміцца з адказамі кіраўніцтва НАН Беларусі. *Адказ А. І. Лесніковіча (25.10.2006) на зварот А. М. Міхнюк (25.09.2006).
[10] Рудовіч С. Час выбару. Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 годзе. Мінск: Тэхналогія, 2001.
[11] Кобрын М. У. Беларускі нацыянальны рух: 1917—1920. Мінск: Беларуская выдавецкае таварыства „Хата”, 2004. Вось пералік старонак гэтага выдання, на якіх заўважаны ўкрадзены тэкст, разам з указаннем сплагіяваных старонак кнігі Рудовіча (падаюцца ў дужках): 7-8 (22, 26), 9 (32, 33, 75), 10 (91), 12 (130, 131), 16 (134), 18-19 (145-146), 20-21 (150-151), 21-22 (156), 25 (180), 27 (181, 182, 183), 29 (185, 189) і інш.
[12] Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. І. Паміж Усходам і Захадам:станаўленне дзяржаўнай і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі (1917-1939 гг.). Мінск: БДУ, 2003.
[13] Біч М. В., Рудовіч С. С. Беларуская сацыялістычная грамада //Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. Т. 1. Мінск, 1993.С. 411—412; Рудовіч С. С. Беларускі Нацыянальны Камітэт, тамсама, с. 448—449.
[14] Пар. с. 206 кнігі „Паміж Усходам і Захадам” і с. 194 у манаграфіі Рудовіча.
[15] Ладысеў У. Ф., Брыгадзін П. І. На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917—1920 гг.). Мінск: БДУ, 1999.
[16] Пар. с. 5, 7, 8, 9, 11—13 гэтай кнігі з артыкуламі С. Рудовіча „Беларускі народны саюз”, „Беларускі нацыянальны камітэт”, „Беларуская народная партыя сацыялістаў”, а таксама „Беларуская сацыялістычная грамада” ў т. 1 ЭГБ (адпаведнас. 438-439, 448-449, 383-384 і 411-412).
[17] Ненадавец А. М. Сілаю слова. Чорная і белая магія. Мінск:Беларусь, 2002.
[18] Ішчанка С. Справы пра чарадзействы ў копных судох XVII ст. //Спадчына. 2000. №3. С. 183-196, спісана са с. 183-192.
[19] Харэўскі С. Гісторыя мастацтва і дойлідства Беларусі. Вільня: ЕГУ, 2007.
[20] Лазука Б. А. Гісторыя мастацтваў. 2-е выд. Мінск, 2003.
[21] Гл. названую кнігу Б. Лазукі, с. 172, 173, 177.
[22] Спісана адпаведна са с. 173-175, 177 і 171, 174-177 той жа кнігі Б. Лазукі.
[23] Харэўскі С. Плагіят пакараны // Наша Ніва. 2004. 23 студзеня. С.6.
[24] Падрабязней гл.: Linkner T. Słowiańskie bogi i demony: z rękopisu Bronisława Trentowskiego. Gdańsk, 1998.
[25] Konstańczak S. O plagiatorach. Рэжым доступу: http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4642 (прагляд —13.07.2009)
[26] Горобец А. Новая „авария” главы Администрации Президента Украины. На этот раз — интеллектуальная. Даступна ў Інтэрнэце: http://www.informika.ru/text/magaz/newpaper/messedu/cour0202/700.htm; Горобец А. Томас Коротерс о беспардонном плагиате его статьи главой Администрации президента Украины. Рэжым доступу: http://www.informika.ru/text/magaz/newpaper/messedu/cour0202/701.htm (прагляд —23.07.2009)
[27] Толочко О., Яковенко Н. Потрапили в історію // Критика. 2006.№7—8; гл. таксама: Гурин П. Литвин снова украл мысли //Газета по-киевски. 28.10.2006, даступна ў Інтэрнэце: http://mycityua.com/country/2006/10/28/120011.html (прагляд —23.07.2009).
[28] Мертон Р. К. Эффект Матфея в науке, ІІ: Накопление преимуществ и символизм интеллектуальной собственности //THESIS. 1993. T. 3. C. 271-271.

Наверх