Новы нумар

Галоўная » Запісы па тэме 'Пераклады'

Артыкулы па тэме ‘Пераклады’

Тaмаш Камусэлa. Расійскія “окраины” і польскія “Kresy”: аб’ектыўнасць і гістарыяграфія

5 чэрвеня, 2020 |


*[1]

Расійская гістарыяграфічная перцэпцыя постсавецкіх нацыянальных дзяржаў – Беларусі, Латвіі, Літвы, Малдовы і Украіны (а часам і Фінляндыі) – нярэдка апасродкуецца тэрмінам “окраины”. Польскія гісторыкі – праўда, толькі ў дачыненні да Беларусі, Літвы і Украіны (часам таксама Латвіі) – аналагічным чынам выкарыстоўваюць тэрмін “kresy”. Абодва тэрміны – адпаведна, у Расіі і Польшчы – былі да пэўнай ступені прыняты як нейтральныя аналітычныя тэрміны для даследавання мінулага гэтых краін у кантэксце, адпаведна, расійскай (імперскай) і польскай (польска-літоўскай) гісторыі. Што характэрна, у краінах, якія падпадаюць пад азначэнне “окраины” і “kresy”, навукоўцы і інтэлектуалы не фармулююць асобнага (або адасабляльнага паводле нацыянальнага крытэрыю) мінулага Беларусі, Латвіі, Літвы, Малдовы і Украіны з выкарыстаннем названых паняццяў. Паняцці гэтыя фактычна разглядаюцца імі як чужыя, а шмат у якіх выпадках – як антыбеларускія, антылатышскія, антылітоўскія, антымалдаўскія або антыўкраінскія. Такім чынам, узнікае пытанне, ці настолькі нейтральныя гэтыя два тэрміны, як нярэдка сцвярджаюць расійскія і польскія гісторыкі. Чытаць далей →

Тамаш Камусэла. “На” і Рэч Паспалітая

5 верасня, 2015 |


У 22 томе БГА (2015)

Мова – такі звычайны і часта ўжываны намі інструмент, асабліва тая, на якой мы размаўляем з дзяцінства, што ўспрынятую праз яе своеасаблівую карціну рэальнасці мы лічым “аб’ектыўнай” і амаль што “натуральнай”. Свет, убачаны праз прызму першай засвоенай намі мовы (якую звычайна называюць “роднай” ці “матчынай”), выглядае не кранутым ніякімі скажэннямі; сама такая мова, яе мадэлі і катэгорыі здаюцца нам “эталоннымі”; мы адчуваем яе як частку сябе. Вось чаму мы не звяртаем увагі на той факт, што кожная мова ўтвараецца супольнасцю яе носьбітаў – групай людзей, аб’яднаных памяццю пра агульную мінуўшчыну і яе найважнейшыя падзеі. А аблічча мовы вызначаецца не толькі наборам лексічных і граматычных асаблівасцяў, якія па невядомых прычынах пашырыліся і замацаваліся ў пэўны час, але і тым следам, што пакінулі памянёныя падзеі. Гэтая сувязь яшчэ больш выяўляецца, калі мова набывае пісьмовую форму і трапляе ў ліставанне, кнігадрукаванне і справаводства. З гэтага моманту пісьмовая і вусная формы мовы пачынаюць моцна ўплываць адна на адну. Асабліва мацнее такі ўплыў у мадэрную эпоху – па меры пашырэння ўсеагульнай адукацыі і пісьменнасці. Чытаць далей →

Міраслаў Грох. Нацыя як сапраўды еўрапейскі феномен

30 студзеня, 2015 |

У 22 томе БГА (2015)

У гэтым дакладзе будзе абгрунтаванае меркаванне, што як тэрмін “нацыя”, так і нацыю ў сэнсе гістарычна сфармаванай вялікай сацыяльнай групы не трэба разглядаць як пабочную з’яву або нават прадукт “нацыяналізму”, а трэба даследаваць іх як самастойныя спецыфічна еўрапейскія феномены. Мне важна выразна адмежавацца ад скажэння, што паўстала праз “экспарт” тэрміна “нацыя” з Еўропы ў іншыя цывілізацыі і сістэмы каштоўнасцяў, каб урэшце – пад тэрмінам “нацыяналізм” – атруціць нашу тэрміналогію.

Дзеля гэтай мэты я пачну з банальнага метадалагічнага досведу, што любая гістарычная з’ява, любая падзея перадаецца праз словы, тэрміны. Такім чынам, у першай частцы свайго даклада я паспрабую асобна даследаваць і тэматызаваць, з аднаго боку, узровень слоў, а з другога боку – узровень рэальных падзей і структур. Чытаць далей →

MARKOVÁ, ALENA. Sovětská bělorusizace jako cesta k národu: iluze nebo realita? Praha: Nakladatelství Lidové noviny, 2012. 261 s.

10 верасня, 2013 |

У 20 томе БГА (2013)

Калі б  мы хацелі знайсці доказы таго, што  гістарычная навука выбірае свае тэмы не па іх значнасці, а ў залежнасці ад палітычнай кан’юнктуры, то развіццё даследаванняў у галіне беларускай гісторыі паслужыла б гэтаму яскравым прыкладам. Бо калі сорак гадоў таму існавала толькі адна сур’ёзная аглядная манаграфія па беларускай нацыянальнай гісторыі, напісаная беларускім эмігрантам Нікаласам Вакарам (Nicolas Vakar), то на працягу апошніх двух дзесяцігоддзяў у “заходняй” гістарыяграфіі і паліталогіі выйшлі дзясяткі публікацый, прысвечаных беларускай праблематыцы. Гэта, вядома ж, нічога не змяняе ў тым, што як тады, так і цяпер існавала і існуе этнічная супольнасць – беларусы, роўна як і тое, што ў тэрыторыі іх пражывання было сваё мінулае і свая гісторыя. Аднак гэтае мінулае стала прадметам падвышанай цікавасці толькі ў той момант, калі Беларусь трывала ўвайшла ў палітычны дыскурс і стала аб’ектам сутыкнення часта процілеглых палітычных інтарэсаў. Чытаць далей →

Гісторыя ў праграме “500 перакладаў гуманітарыстыкі”

30 кастрычніка, 2011 |

Працягваецца  падбор спецыялістаў для перакладу на беларускую мову кніг па праграме 500 перакладаў гуманітарыстыкі для патрэбаў беларускамоўнага навучання”, што ажыццяўляецца пры “Лабараторыі навуковага перакладу” (каардынатар Павал Баркоўскі). Агульную канцэпцыю праекта можна паглядзець тут. Праца па перакладу гістарычных тэкстаў (гл. спіс адабраных выданняў па гістарычных навуках) і выданні адпаведных кніг будзе каардынавацца рэдакцыяй БГА. Усе прапановы, заяўкі і пытанні, датычныя гістарычнай серыі, можна дасылаць на рэдакцыю, або на адрас: peraklad500@gmail.com

Мічыхіра Ясуі. Беларусы і Кангрэс нацыянальных меншасцяў у перыяд з 1925 да 1938 г.

13 верасня, 2010 |

[1]
Кангрэс нацыянальных меншасцяў – міжнародны форум, які ладзіўся дзеля салідарызацыі высілкаў нацыянальных дыяспар Еўропы з 1925 да 1938 г., – стаў унікальным досведам супрацоўніцтва нацыянальных меншасцяў у міжваеннай Еўропе. Гэты кангрэс быў заснаваны ў 1925 г. па ініцыятыве шэрагу прадстаўнікоў нямецкай дыяспары з краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, у прыватнасці Прыбалтыкі.

У 1922 г. лідары нямецкай дыяспары ў краінах Еўропы ўтварылі Таварыства нямецкіх меншасцяў у Еўропе (“Verband der deutschen Minderheiten in Europa”), каб мець магчымасць каардынаваць свае дзеянні на аснове прызнання наяўных межаў. Як было заяўлена, мэта заключалася ў стварэнні такой арганізацыі, якая магла б служыць пляцоўкай для ўсіх еўрапейскіх нацыянальных меншасцяў і даваць ім магчымасць вырашаць супольныя праблемы. У жніўні 1925 г. латышскі немец, тэарэтык у галіне нацыянальнага права Пауль Шыман разам з італьянскім славенцам Ёсіпам Вілфанам і чэхаславацкім венграм Гезам Сюле выступілі са зваротам да нацыянальных меншасцяў Еўропы. Тады ж эстонскі немец Эвальд Амендэ здзейсніў паездку па краінах Еўропы, у ходзе якой сустракаўся з лідарамі тамтэйшых нацыянальных дыяспар і пераконваў іх у неабходнасці супрацоўніцтва. У выніку ўсіхгэтых намаганняў 15 кастрычніка 1925 г. у Жэневе адбыўся першы Кангрэс нацыянальных меншасцяў.

Адметна, што афіцыйна ён называўся “Europäischer Nationalitätenkongress”, або “Congrès des nationalités européennes”, г. зн. без згадвання пра “меншасці”, хоць на самай справе гэта быў з’езд прадстаўнікоў нацыянальныхменшасцяў, як слушна канстатуе польская назва (Kongres Mniejszości Narodowych), а таксама беларуская, якая ўжывалася ў крыніцах таго перыяду. Варта адзначыць, што названыя дзеячы нацыянальных дыяспар у кожнай са сваіхкраін мелі статус парламентарыяў. Яны ўтварылі прэзідыум кангрэса. Старшынёй стаў Вілфан, які заставаўся на гэтай пасадзе да канца існавання кангрэса. Шыман і Сюле былі віцэ-старшынямі. У сваю чаргу, Амендэ ўзначаліў Генеральны сакратарыят кангрэса, які размясціўся ў Вене.

Гэты артыкул мае на мэце паказаць, якое дачыненне да Кангрэса нацыянальных меншасцяў на працягу яго існавання мелі беларусы. Згаданая тэма амаль не закранута як у беларускай гістарыяграфіі, так і ў даследаваннях, прысвечаных Кангрэсу нацыянальных меншасцяў [2].

Спачатку беларусы ставіліся да Кангрэса нацыянальных меншасцяў вельмі скептычна. Так, перад ад’ездам у Жэневу дэпутат Фабіян Ярэміч [3], які некалькі разоў быў прадстаўніком беларусаў на кангрэсе, у інтэрв’ю ідышамоўнай варшаўскай газеце “Der Moment” дзяліўся такімі сваімі думкамі наконт першага кангрэса: “Хоць мы не ўтойваем, што будзем удзельнічаць у працы кангрэса і пастараемся паказаць наша становішча ў Польшчы, мы мала ўскладаем на яго надзей, бо наша становішча ў Польшчы кардынальна адрозніваецца ад становішча іншых меншасцяў у іншых краінах: напрыклад, шведаў ці датчан у Германіі і да т. п. Беларускаму насельніцтву ўласціва тэрытарыяльная кампактнасць, і яго патрэбы адрозніваюцца ад патрэб іншых меншасцяў, якія заключаюцца ў здабыцці пэўнай нацыянальна-культурнай аўтаноміі. Зыходзячы з праграмы кангрэса, такія маштабныя патрабаванні, як нашы, там разглядацца не будуць. Такім чынам, кангрэс для нас не мае вялікага значэння. Тым не менш, ён мае істотнае значэнне ў агульным кантэксце нацыянальнага пытання, бо ўпершыню збяруцца разам прадстаўнікі нацыянальных дыяспар з усяго свету, у тым ліку тых дыяспар, якія маюць свае нацыянальныя дзяржавы, – напрыклад, палякі Літвы, немцы Польшчы і гэтак далей, – і ўсе разам яны будуць абмяркоўваць неправамерны прыгнёт меншасцяў тытульнымі нацыямі. Гэта пакладзе пачатак утварэнню аб’яднанага фронту меншасцяў, што варта вітаць” [4].

Прыгледзімся да таго, як праходзіў першы кангрэс (15–16 кастрычніка 1925 г.). 14 кастрычніка адбыліся папярэднія закрытыя кансультацыі прадстаўнікоў усіх меншасцяў, што меліся быць на з’ездзе. У справаздачы дэлегатаў кангрэса Міністэрству замежных спраў Польшчы паведамляецца: “14 кастрычніка прайшла агульная ўнутраная канферэнцыя ўсіх прадстаўнікоў дыяспар. <…> Адразу выявіўся падзел на наступныя групы: немцы, венгры і славенцы; палякі, лужычане і датчане; украінцы, беларусы, рускія, літоўцы і яўрэі. Па прапанове пана Станіслава Серакоўскага, польскага дэлегата ад Германіі, часовым старшынёй стаў Вілфан” [5]. У сваю чаргу, згодна з афіцыйнай справаздачай, падрыхтаванай прэзідыумам кангрэса, у гэтых кансультацыях поруч з Вілфанам і Серакоўскім удзельнічалі: Элемер Якабфі (венгр з Румыніі), Рудольф Брандш (немец з Румыніі), Леа Моцкін (яўрэй ад парыжскага Камітэта яўрэйскіх дэлегацый), Паўло Васыньчук (украінец з Польшчы), Фабіян Ярэміч (беларус з Польшчы), Аляксей Героўскі (карпатарусін з Чэхаславакіі), ксёндз Вінцас Заянчкаўскас (літовец з Польшчы), Эрнест Хрысціянсен (датчанін з Германіі) [6].

Паўло Васыньчук, дэпутат польскага сейма і прадстаўнік украінцаў Польшчы, заявіў, што нельга абмяжоўвацца раней заяўленай праграмай канферэнцыі. Ён сказаў: “Калі мы хочам міру, то павінны прызнаць прынцып самавызначэння народаў у адпаведнасці са статутам Лігі Нацый” [7]. Была выбрана падрыхтоўчая камісія, у якую ўвайшло па адным прадстаўніку ад кожнай меншасці. На паседжанні гэтай камісіі ўкраінцы і беларусы выступілі з прапановай пашырыць праграму кангрэса. У выпадку адхілення гэтай прапановы ўкраінцы прыстрашылі, што пакінуць з’езд. У адказ польская дэлегацыя ўнесла прынцыповую рэзалюцыю, паводле якой у аснове нацыянальных патрабаванняў меншасцяў павінна ляжаць лаяльнасць да дзяржаў, у якіх яны жывуць [8].

15 кастрычніка 1925 г. прайшло пленарнае паседжанне. Старшыня Ёсіп Вілфан выступіў з прывітальным словам, падкрэсліўшы, што дэлегаты з’езда рэпрэзентуюць 50 мільёнаў чалавек. Аднак «адразу выявілася асобная пазіцыя ўкраінскай і беларускай дэлегацый, – пісаў рэпарцёр варшаўскай сіянісцкай газеты “Nasz Przegląd”, якая належала да выданняў, што найбольш шырока асвятлялі кожны кангрэс. – Яны не лічаць сябе прадстаўнікамі нацыянальныхменшасцяў і таму патрабуюць пашырыць праграму кангрэса так, каб яна ахапіла таксама тэрытарыяльныя і палітычныя патрабаванні. Як вядома, згодна з праектам арганізацыйнага камітэта, праграма кангрэса была зведзена да досыць абстрактнага пытання нацыянальнай талерантнасці і крыху вузейшага аспекту – арганізацыі самакіравання. Праблематыка нацыянальнага самавызначэння, вылучаная ўкраінцамі і беларусамі, не знаходзіць, аднак, шматлікіх прыхільнікаў. <…> Пасля выбараў прэзідыума ў ім акрэслілася процістаянне паміж украінска-беларускім блокам, сфармаваным на канферэнцыі, і астатнімі дэлегацыямі» [9]. Васыньчук і Ярэміч таксама былі выбраны ў склад прэзідыума [10], але адмовіліся прыняць свае мандаты. Ярэміч заявіў, што “беларускія і ўкраінскія дэлегаты застануцца на з’ездзе ў якасці назіральнікаў і не ўвойдуць у прэзідыум, бо папярэдняя канферэнцыя адхіліла іх прапанову звярнуцца на з’ездзе да праблем народаў, што жывуць на кампактнай тэрыторыі і імкнуцца да самавызначэння” [11].

На якой мове выступаў Ярэміч? Што да мовы форуму, то было вырашана: можна выступаць на любой мове, але толькі з нямецкай і французскай не вымагаўся пераклад. На практыцы амаль усе выступоўцы прамаўлялі па-нямецку. Цікава, што між палякаў Ян Качмарэк з Германіі і Леан Вольф з Чэхаславакі ., адзначыўшы спачатку, што робяць гэта, каб пазбегнуць затрымак і цяжкасцей з перакладам, выступалі па-нямецку, тады як Серакоўскі, паляк з Германіі, карыстаўся французскай мовай. Ярэміч прамаўляў па-беларуску, а Алена Леўчаніўская – сенатар польскага парламента і член секцыі ўкраінцаў Польшчы (у інфармацыі “Naszego Przeglądu” яна памылкова была названа беларускай) – пераклала сваё выступленне на нямецкую мову, адзначыўшы, што ўкраінцы і беларусы складаюць трэцюю частку насельніцтва польскай дзяржавы. Ярэміч абвясціў, што ён, як і ўкраінцы Польшчы, застанецца на кангрэсе ў якасці назіральніка, пакуль не будзе ўхвалена пашырэнне праграмы [12].

Супраць прапановы польскіх беларусаў і ўкраінцаў выступіла большасць удзельнікаў кангрэса, бо яна супярэчыла самой яго канцэпцыі – якая ставіла ў цэнтр увагі жыццё меншасцяў у наяўных дзяржавах, а не праблемы буйных нацыянальных дыяспар, што апынуліся пад юрысдыкцыяй чужаземных дзяржаў. Серакоўскі, дэлегат ад палякаў Германіі, катэгарычна запярэчыў супраць прыняцця гэтай прапановы, заявіўшы, што “ўкраінска-беларуская дэкларацыя змяшчае канкрэтнае пытанне наконт канкрэтнай краіны. З гэтай прычыны ён лічыць, што згаданая дэкларацыя не павінна далучацца да пратакола, а яе трэба разглядаць як прыватнае пасланне” [13].

Як мы бачым, у ходзе першага кангрэса беларусы і ўкраінцы Польшчы не ўдзельнічалі ў дыскусіях, застаючыся назіральнікамі. На другім Кангрэсе нацыянальныхменшасцяў, які адбыўся ў жніўні 1926 г. у Жэневе, высветлілася, што стаўленне беларусаў і ўкраінцаў Польшчы да кангрэса ніяк не памянялася. Другі Кангрэс нацыянальных меншасцяў прайшоў 25–27 жніўня 1926 г. у Жэневе. На ім зноў прысутнічала дэлегацыя беларусаў і ўкраінцаў Польшчы. Дэлегатам ад беларусаў другі раз стаў Фабіян Ярэміч. У сваю чаргу, украінцаў Польшчы прадстаўлялі Дмытро Лявіцкі, Міхайла Чаркаўскі і Аляксандр Марытчак. Варта падкрэсліць, што дэлегатамі ад украінцаў на папярэднім кангрэсе былі выключна ўкраінскія палітыкі з Валыні, тады як на другі кангрэс ад украінцаў Польшчы выправіліся і актывісты УНДА (Украінскага нацыянальнадэмакратычнага аб’яднання) з Усходняй Галіччыны. Валынскіх украінскіх палітыкаў прадстаўляў сенатар польскага парламента Чаркаўскі, які быў у спісе ўкраінскай дэлегацыі з Польшчы і на папярэднім кангрэсе. Лявіцкі быў дэпутатам сейма другога склікання, а таксама старшынёй УНДА. Нягледзячы на гэта, згаданыя ўкраінскія палітыкі гэтак жа негатыўна ставіліся да рэгламенту прэзідыума Кангрэса, як і іх папярэднікі. 25 жніўня дэлегацыі ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы выступілі з супольнай дэкларацыяй, у якой гаварылася: “Як вядома, нашы прадстаўнікі на першай нацыянальнай канферэнцыі, што прайшла ў Жэневе летась, заявілі, што не могуць удзельнічаць у працы кангрэса і што, з прычыны пазначаных у дэкларацыі матываў, імкнуцца да рэалізацыі права на поўнае самавызначэнне. Дзеля гэтага нашы прадстаўнікі прапанавалі пашырыць праграму канферэнцыі ў згаданым кірунку. Камітэт канферэнцыі не прыняў нашай прапановы. Тэматыка сёлетняга кангрэса засталася такой жа вузкай, як была дагэтуль. Паколькі мы разглядаем прынцып самавызначэння нацый як неабходны зыходны пункт для іх палітычнага развіцця і як гарантыю мірнага суіснавання народаў, мы і сёлета не можам удзельнічаць у працы кангрэса. Незалежна ад пералічаных прычын, мы лічым, што праца кангрэса нават у гэтых вузкіх рамках павінна вітацца і што яна заслугоўвае нашых самых цёплых пажаданняў. З увагі на гэта мы вырашылі прысутнічаць на кангрэсе ў якасці назіральнікаў” [14].

Пасля доўгіх перамоваў з прэзідыумам кангрэса польскія беларусы і ўкраінцы вырашылі ўдзельнічаць у ім толькі ў якасці назіральнікаў, бо ў магчымасці абмеркавання тэрытарыяльных пытанняў зноў было адмоўлена [15]. Натан Швальбе, рэпарцёр “Naszego Przeglądu”, які сачыў за ходам кангрэса, пісаў: «З імі доўга і цярпліва вялі перамовы, шмат якія прадстаўнікі меншасцяў спрабавалі ўгаварыць іх пайсці на кампраміс, які ўсё ж не вымагаў бы поўнай адмовы ад незалежніцкіх пастулатаў. У якасці прыкладу можа служыць факт допуску на кангрэс каталонскай дэлегацыі, які стаў магчымым усяго толькі пасля абвяшчэння яе ўдзельнікамі дэкларацыі, што, прымаючы ўмовы аргкамітэта, яны, як прадстаўнікі народа, расселенага на кампактнай тэрыторыі, не адмаўляюцца ад сваіх больш шырокіх прэтэнзій. Як бы там ні было, у канчатковым выніку ўкраінцы і беларусы зніклі з афіцыйнага спіса дэлегатаў і прысутнічалі на Кангрэсе як “назіральнікі”, пазбаўленыя нават права браць слова. Гэтай самагубчай тактыкай ахвотна скарысталіся дэлегаты рускай меншасці Польшчы, якія толькі сёлета вырашылі прыехацьна з’езд» [16]. Цікава, што аўтар гэтай нататкі, як мы бачым, звярнуў увагу на прыклад каталонцаў, якія пагадзіліся прыняць агульны рэгламент і пачынаючы з другога кангрэса актыўна ўдзельнічалі ў дыскусіях, не адмаўляючыся пры гэтым ад пастулату пра неабходнасць тэрытарыяльнай аўтаноміі для меншасцяў, якія жылі ў адпаведных краінах кампактна.

Трэці кангрэс прайшоў 22–24 жніўня 1927 г. зноў у Жэневе. На гэтым форуме было 13 нацыянальных дыяспар (харвацкая, чэхаславацкая, дацкая, каталонская, нямецкая, польская, руская, славенская, славенска-харвацкая, сербалужыцкая, украінская, венгерская, яўрэйская), якія агулам налічвалі, як пісалі газеты, 40 мільёнаў чалавек у розных краінах Еўропы. Найбольш уплывовым было згуртаванне прадстаўнікоў нямецкай дыяспары, якое ўключала ў сябе дзевятнаццаць дэлегатаў з сямі краін (Польшчы, Даніі, Эстоніі, Латвіі, Венгрыі, Югаславіі, Румыніі, Чэхаславакіі). З ёю спаборнічала група прадстаўнікоў польскай меншасці (шэсць дэлегатаў з Германіі, Літвы, Латвіі і Чэхаславакіі), якія цесна каапераваліся з трыма дацкімі і адным сербалужыцкім дэлегатам з Германіі. У сваю чаргу, прадстаўнікі яўрэйскай меншасці (адзінаццаць дэлегатаў з Польшчы, Літвы, Латвіі, Чэхаславакіі, Румыніі, Балгарыі, а таксама ад Камітэта яўрэйскіх дэлегацый у Парыжы) выконвалі ролю трэцяй сілы.

Галоўнай тэмай гэтага кангрэса стала залучэнне ў якасці ўдзельнікаў форуму прадстаўнікоў новых нацыянальных меншасцяў, а менавіта фрызаў і літоўцаў Германіі, македонцаў Югаславіі, а таксама ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы [17].

На пачатку жніўня ўкраінцы, беларусы і літоўцы Польшчы правялі супольную нараду і накіравалі ў прэзідыум кангрэса дэкларацыю з чатырох пунктаў, прыняцце якіх яны выставілі сваёй умовай далучэння да кангрэса. Гэтыя пункты ўключалі ў сябе наступныя патрабаванні: “1) прызнаць, што ўдзел у кангрэсе згаданых груп не азначае іх адмовы ад нацыянальна-палітычных памкненняў і права на самавызначэнне; 2) уключыць у кола пытанняў, што падлягаюць абмеркаванню на кангрэсе, не толькі тэарэтычныя развагі пра патрэбу абароны нацыянальных меншасцяў, але і факты злоўжыванняў і беззаконня ў дачыненні да народаў, якія церпяць прыгнёт у асобных краінах Еўропы; 3) скасаваць умову лаяльнасці нацыянальных меншасцяў да паноўных дзяржаў, неабходнасць якой падкрэслівалася ў дыскусіях на першым і другім кангрэсах; 4) уключыць па двое прадстаўнікоў ад згаданых груп у прэзідыум кангрэса. Патрабаванні, узнятыя ў гэтых пунктах, не былі задаволены так, як таго вымагалі заяўнікі; вось чаму ўкраінская дэлегацыя, гэтак жа, як і летась, удзельнічала ў кангрэсе ў якасці назіральнікаў” [18]. Як пісаў, не без пэўнага драматызму, Станіслаў Папроцкі, камандзіраваны на кангрэс спецыяльна ўтвораным у Польшчы Інстытутам даследаванняў нацыянальнага пытання, нямецкія дэлегаты “гатовы былі пагадзіцца з далучэннем да кангрэса македонцаў Югаславіі, а таксама ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы – нават цаной саступак у сферы базавай канцэпцыі кангрэса, якая, як мы ведаем, выключала з кола абмеркаванняў пытанне самавызначэння нацый, – але яны катэгарычна выступалі супраць прыняцця фрызаў, хоць пытанне іх удзелу было прадметам абмеркаванняў і рашэнняў першых двух кангрэсаў, а спецыяльна створаная для разгляду гэтага пытання камісія прызнала фрызаў нацыянальнай меншасцю” [19].

Супраць такой пазіцыі групы нямецкіх дэлегатаў рэзка выступалі пасланцы нацыянальных меншасцяў Германіі, якія катэгарычна патрабавалі прызнаць фрызскую дэлегацыю ў якасці ўдзельнікаў кангрэса і не мяняць ранейшага рэгламенту абмеркаванняў. Разгарнуліся шумныя дыскусіі, але рознагалоссі паміж двума лагерамі былі занадта глыбокія і ўрэшце ніякага кампрамісу не было дасягнута. Усё скончылася тым, што дэлегацыі палякаў, датчан і сербалужычан пастанавілі пакінуць Кангрэс нацыянальных меншасцяў.

Карэспандэнт “Naszego Przegląu”, знаёмячы чытачоў з прамовай лідара польскай меншасці ў Германіі і аднаго з намеснікаў старшыні кангрэса, пастараўся перадацьувесь драматызм сітуацыі. Ён пісаў: «Ян Качмарэк ад імя ўсіх меншасцяў Германіі зачытаў пратэставую дэкларацыю: “Мы зрабілі ўсё, каб захаваць салідарнасць, мы пагадзіліся на культурную аўтаномію. Але арганізатары кангрэса, дбаючы аб сімпатыях з боку ірэдэнтысцкіх меншасцяў, груба праігнаравалі правы меншасці мірнай і лаяльнай. У арганізацыі, закліканай яднаць між сабою меншасці, не павінна быць падзелу на моцныя і слабыя нацыянальнасці, а паколькі такі падзел праведзены, мы пакідаем сход”» [20].

Палякі і іх прыхільнікі пакінулі залу, што выклікала збянтэжанасць сярод удзельнікаў кангрэса. Пасля перапынку паседжанне прадоўжылася, і немцы, венгры, яўрэі і каталонцы выказалі давер старшыні Вілфану, заявіўшы, што яны застаюцца на сходзе [21].

Варта яшчэ прывесці характэрны каментарый аўтара гэтай нататкі: «Каб чытач зразумеў, наколькі “вялікая” праблема стаіць на парадку дня, трэба прыгадаць, што фрызаў налічваецца ўсяго дваццаць тысяч чалавек, дый з тых трынаццаць тысяч лічаць сябе немцамі і толькі сем тысяч – фрызамі. Дык паўстае пытанне, ці можа такая чалавечая супольнасць, большая доля якой зведала асіміляцыю, лічыцца асобным народам, а таксама які мінімум людзей патрэбен для таго, каб называцца нацыянальнай меншасцю, не высмейваючы саму ідэю аб ёй. Большасць удзельнікаў сходу трымаліся думкі, што гэты “незлічоны” фрызскі народ можа прынамсі яшчэ гадок пачакаць прыняцця статута, які павінен быць гатовы да наступнага з’езда. <…> Усё гэта было проста не пазбаўленай пікантнасці “спрэчкай славян” між сабою, у якой славяне-палякі паставілі шах славянам-“русінам” [украінцам. – М. Я.] пры дапамозе нямецкіх фрызаў» [22].

З увагі на ўсё гэта пытанне аб далучэнні да работы кангрэса новых удзельнікаў – у тым ліку ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы – было адкладзена да наступнага з’езда. Такім чынам, і на трэцім кангрэсе, як ні ціснулі на арганізатараў дэлегацыі польскіх украінцаў, беларусаў і літоўцаў, патрабуючы прыняць іх вымогі аб змяненні рэгламенту ізапрасіць іх на паседжанне, выступіўшы з супольнай дэкларацыяй, – усё ж у канчатковым выніку яны зноў прысутнічалі ў якасці назіральнікаў. Гэтым разам беларусаў прадстаўляў блізкі паплечнік Ярэміча Васіль Рагуля, які ў 1922 г. быў выбраны дэпутатам польскага сейма, а ў 1928 г. – сенатарам. Як і Ярэміч, ён быў дэлегаваны на кангрэс Віленскім беларускім нацыянальным камітэтам. Варта падкрэсліць, што супраць Рагулевага ўдзелу ў кангрэсе, паводле справаздачы Міністэрства ўнутраных спраў, выступала “арганізацыя пад крылом А. [Арсена. – М. Я.] Паўлюкевіча, якая накіравала ў прэзідыум кангрэса заяву, што дэпутат Рагуля не мае права прадстаўляць беларускае насельніцтва і можа выступаць толькі ад імя сваёй партыі” [23].

Чацвёрты кангрэс праходзіў з 29 да 31 жніўня 1928 г. у Жэневе. На гэтым кангрэсе ўпершыню адсутнічала польская меншасць, але затое беларусы разам з украінцамі афіцыйна ўдзельнічалі ў дыскусіях. Прадстаўніком беларусаў, як і на папярэдніх кангрэсах, быў Ярэміч. Натан Швальбе, праніклівы журналіст “Naszego Przeglądu”, які назіраў за ходам форуму з самага пачатку, так апісаў змены ў характары кангрэса: «Асобныя польскія дэлегаты сядзелі на задніх радах нават не як назіральнікі, а толькі як прадстаўнікі прэсы. З іншага боку, прадстаўнікі ўкраінцаў і беларусаў Польшчы, якія ў папярэднія гады не бралі дзейснага ўдзелу ў Кангрэсе з прычыны ўнесенай у статут забароны на пастулаты незалежніцкага характару, былі канчаткова “дапушчаны” да кангрэса яшчэ перад яго адкрыццём» [24].

30 жніўня 1928 г. беларускі дэлегат упершыню з’явіўся на трыбуне Кангрэса нацыянальных меншасцяў. Ярэміч зрабіў наступную заяву: “Ад імя беларускага народа, які жыве ў межах Польшчы, я вітаю IV Кангрэс нацыянальных меншасцяў, зычу яму плённай працы і дзякую за допуск беларускай групы да працы ў якасці членаў кангрэса. Вельмі шкада, што гэтым разам не ўдасца узяцьдзейснага ўдзелу ў рабоце кангрэса, таму што мы атрымалі запрашэнне толькі за некалькі дзён і не змаглі падрыхтавацца як след. Карыстаючыся магчымасцю, я хацеў бы адзначыць, што палітычныя памкненні беларускага народа былі ў самых агульных рысах прадстаўлены на кангрэсах 1925 і 1926 гадоў. Пакідаю за сабой права абвясціцьнашу дэкларацыю на наступным кангрэсе” [25].

Невядома, на якой мове Ярэміч выступаў. Хутчэй за ўсё, па-беларуску, як і на першым кангрэсе. У часопісе польскага Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання “Sprawy Narodowościowe” быў апублікаваны артыкул уласнага карэспандэнта выдання, пасланага на гэты кангрэс. Цікава, што ў гэтым артыкуле цалкам прыведзена вышэйпамянёная прамова Ярэміча, адно што напачатку ў вусны выступоўцы ўкладзена фармулёўка “ад імя часткі беларускага народа” замест “ад імя беларускага народа” [26]. Цяжка сказаць, адкуль узялося гэтае разыходжанне. Магчыма, карэспандэнт мог кіравацца тым фактам, што на папярэднім кангрэсе, як мы згадвалі вышэй, паланафільскія колы беларусаў звярнуліся ў прэзідыум з пратэстам супраць прызнання Рагулі прадстаўніком усяго беларускага народа. І ўсё ж на самай справе, наколькі можна меркаваць, Ярэміч пачаў сваю прамову словамі “ад імя беларускага народа”, якія мы чытаем не толькі ў афіцыйнай – хоць і перакладзенай на нямецкую мову – стэнаграме кангрэса, але і ў іншых матэрыялах, у тым ліку ў справаздачы, падрыхтаванай аддзелам па справах нацыянальнасцяў Міністэрства ўнутраных спраў Польшчы [27].

Як вынікае са “Справаздачы аб жыцці нацыянальных меншасцяў Польшчы”, падрыхтаванай МУС, Ярэміч быў выбраны дэлегатам Кангрэса нацыянальных меншасцяў на паседжанні Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта, датаваным 19 ліпеня 1928 г. Аўтар справаздачы паведамляе: “Дэпутату Ярэмічу было даручана ініцыяваць на кангрэсе дыскусіі аб беларускай адукацыі, рэпрэсіях супраць дзеячаў беларускай асветы, а таксама дыскрымінацыі беларусаў пры ажыццяўленні зямельнай рэформы” [28]. Калі звесткі Міністэрства ўнутраных спраў былі дакладныя, то трэба канстатаваць, што Ярэміч не здолеў выканаць даручанай яму місіі. Аднак можна выказаць здагадку, што калі б ён узяўся абмаляваць на кангрэсе становішча беларусаў, то змест такога выступлення мог бы быць падобны да ягонага артыкула ў часопісе “Natio” [29], выдаваным сумесна рознымі арганізацыямі нацыянальных меншасцяў Польшчы, а таксама да прамовы Адольфа Клімовіча – пра якую будзе сказана ніжэй – на кангрэсе 1933 г. Аўтар справаздачы МУС канстатаваў, што выступленне Ярэміча было “вельмі бляклым” і “не мела ніякага эфекту” [30].

Тут трэба звярнуць увагу на заяву, зробленую ўкраінцамі Польшчы, бо да яе далучыўся і Ярэміч. За дзень да Ярэмічавай прамовы вялікі розгалас выклікала выступленне Дмытра Лявіцкага – прадстаўніка ўкраінцаў Польшчы. Ён падкрэсліў, што ўкраінскі народ імкнецца да заваёвы незалежнасці і ніколі не змірыцца з падзелам сваёй тэрыторыі паміж чатырма дзяржавамі (Расіяй, Польшчай, Чэхаславакіяй і Румыніяй). Далей Лявіцкі заявіў: “Украінскі народ – гэта не нацыянальная меншасць; на ўсіх населеных ім землях ён складае абсалютную большасць. Беручы пад увагу, што Кангрэс нацыянальных меншасцяў у кола сваіх абмеркаванняў не ўключае пытанняў дзяржаватварэння, гэтае абмежаванне яго кампетэнцый не дае яму магчымасці займаць ні станоўчую, ні адмоўную пазіцыю адносна дзяржаватворчых памкненняў”. Гэтая заява нічым не адрозніваецца ад ранейшых выказванняў украінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы. Аднак далей прамоўца абвясціў пра змену свайго стаўлення да Кангрэса: “Улічваючы, што галоўная мэта склікання Кангрэса нацыянальных меншасцяў, а менавіта свабода культурнага развіцця, не гарантуецца ўкраінскаму народу ў межах чужаземных дзяржаў, мы вырашылі супрацоўнічаць з кангрэсам. Разам з тым мы падкрэсліваем, што наша далучэнне да Кангрэса нацыянальных меншасцяў у якасці членаў аніяк не азначае нашай адмовы ад выкладзеных вышэй прэтэнзій” [31].

Папроцкі, які з боку Польшчы назіраў за ходам форуму, назваў гэтую заяву дэлегацыі ўкраінцаў Польшчы “кульмінацыйным пунктам кангрэса”. “Сакрэт палішынеля, – пісаў ён, – заключаўся ў тым, што гэтая заява была плёнам нямецка-ўкраінскай змовы, клінком, накіраваным супраць польскай дзяржавы. Абставіны, пры якіх украінская меншасць Польшчы атрымала статус удзельнікаў кангрэса, нікому не былі вядомыя; з часу папярэдніх кангрэсаў фармальна нічога не змянілася: ідэалагічны базіс мерапрыемства застаўся ранейшы, прычыны, па якіх украінцы, беларусы і літоўцы Польшчы раней не хацелі далучацца да сходу, нікуды не дзеліся, але ўсе аднекуль даведаліся, што ўкраінцы ібеларусы Польшчы атрымалізапрашэнне на кангрэс, што яны гэтае запрашэнне прыняліішто не абышлося без настойлівых папярэдніх высілкаў кіраўніцтва кангрэса, скіраваных на тое, каб гэтыя меншасці, нягледзячы на іх пазіцыю, супярэчную прынцыпу лаяльнасці, узялі ўдзел у сходзе. Гэтыя высілкі, відавочна, дасягнулі жаданага плёну, таму што ўкраінскія і беларускія дэлегаты з’явіліся на Кангрэсе, а доказам дасягнутага пагаднення паслужыла выбранне дэпутата Дмытра Лявіцкага ў склад прэзідыума кангрэса яшчэ перад яго выступленнем” [32].

У сваю чаргу, Ярэміч растлумачыў перамену пазіцыі беларусаў у дачыненні да кангрэса ў інтэрв’ю, узятым у яго пасля кангрэса карэспандэнтам львоўскай ідышамоўнай газеты “Morgana”. На пытанне “Што паслужыла прычынай таго, што беларусы вырашылі адмовіцца ад ранейшай ролі назіральнікаў і ўзяць удзел у кангрэсе?” Ярэміч адказаў: “Прычына простая: мы працяглы час устрымліваліся ад далучэння да работы кангрэса, бо яго рамкі былі для нас занадта вузкімі. У статуце Саюза [кангрэса. – М. Я.] нацыянальных меншасцяў ёсць адзін пункт, які вымагае безальтэрнатыўнай лаяльнасці да той дзяржавы, у якой жыве нацыянальная меншасць. <…> Дагэтуль можна было толькі весці тэарэтычныя дыскусіі, але нельга было гаварыць пра рэальныя ўзаемаадносіны, якія ў гэтай дзяржаве пануюць, а таксама няможна было адкрыта і ў належным святле тлумачыць свету рэальнае становішча меншасці”. На пытанне “Дык вы далучыліся да кангрэса таму, што цяпер нешта змянілася?” Ярэміч адказаў: “Я спадзяюся, што жыццё прымусіць кангрэс змяніць сваю пазіцыю, і толькі перакананасць у тым, што гэта адбудзецца, паспрыяла майму ўдзелу ў гэтым кангрэсе як прадстаўніка Беларусі. Але я вельмі прашу вас у газеце адзначыць, што наш удзел у кангрэсе не азначае адмовы ад далейшай барацьбы за наданне нашаму народу ўсіх належных правоў” [33].

З гэтага часу так званыя “ірэдэнтысцкія групы”, г. зн. украінцы, беларусы і літоўцы Польшчы, афіцыйна ўдзельнічалі ў рабоце наступных кангрэсаў. Асабліва актыўную ролю аж да апошняга кангрэса адыгрывалі ўкраінцы, пры тым што ўкраінская дэлегацыя з Румыніі дэманстравала негатыўнае стаўленне да сваіх супляменнікаў з Польшчы і часта трымалася асобна.

Затое беларусы з 1929 да 1932 г. па розных прычынахне прыязджалі на кангрэс, хоць кожны раз іх удзел анансаваўся. Так, у 1929 г. беларускі дэлегат Ярэміч прыслаў у прэзідыум кангрэса тэлеграму, у якой выказваў “шкадаванне, што не можа прыбыць на кангрэс па незалежныхад яго прычынах”. Гэтыя словы адразу прымусілі журналістаў строіць здагадкі, ці не забаранілі дэпутату Ярэмічу выезд за мяжу. З боку прэзідыума кангрэса неўзабаве было патлумачана, што прычыны непрыезду, відаць, асабістыя і не маюць нічога агульнага з дзеяннямі польскіхулад [34]. У 1931 г., едучы ў Жэневу на сёмы кангрэс, беларускі дэлегат Ярэміч раптоўна захварэў і быў прааперыраваны ў пазнанскай бальніцы [35].

Чарговы раз прадстаўнік беларусаў з’явіўся толькі на дзявятым кангрэсе, які праходзіў з 16 да 19 верасня 1933 г. у Берне. Беларускім дэлегатам на гэтым форуме быў інжынер Адольф Клімовіч – вядомы дзеяч з асяродку Беларускай хрысціянскай дэмакратыі.

18 верасня 1933 г. Клімовіч, выступаючы ад імя Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта, востра раскрытыкаваў палітыку польскага ўрада на беларускіх землях, і асабліва новы закон аб мясцовым самакіраванні, прыняты 23 сакавіка 1933 г.: “Як прадстаўнік Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта – органа, які прадстаўляе звыш двух з паловай мільёнаў беларусаў, што апынуліся ў межах сённяшняй Польшчы, я лічу сваім абавязкам заявіць пра стаўленне нашага камітэта да пытанняў мясцовага самакіравання і рэлігійна-нацыянальнай палітыкі. Віленскі беларускі нацыянальны камітэт на пленарным паседжанні, якое адбылося 5 ліпеня гэтага года [1933 г. – М. Я.], сфармуляваў сваю пазіцыю ў гэтых пытаннях наступным чынам. Большасць тых, хто ў органах мясцовага самакіравання выдаюць сябе за беларусаў, – гэта польскія асаднікі, салдаты або памешчыкі, прызначаныя на розныя пасады ў дзяржаўных адміністрацыях і тых жа органах мясцовага самакіравання (і яны зусім не беларусы). Новы закон аб мясцовым самакіраванні патрабуе, каб усе супрацоўнікі нават ніжэйшых органаў самакіравання абавязкова валодалі вуснай і пісьмовай польскай мовай, і адначасова дазваляе перадаваць самакіраванне ў рукі адміністрацыі, з чаго вынікае, што беларускія землі будуць служыць выключна на карысць палякам. У рэлігійным жыцці сярод праваслаўных беларусаў падтрымліваецца русіфікацыя, каб перашкодзіць пашырэнню і развіццю беларускай нацыянальнай свядомасці. З іншага боку, польскае духавенства ў рымска-каталіцкіх касцёлах імкнецца паланізаваць беларускіх каталікоў” [36].

Гэткім чынам агучыўшы пазіцыю Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта, Клімовіч падкрэсліў, што беларусы, якія пражываюць кампактна, складаюць на сваіх землях абсалютную большасць, а не меншасць. “Нягледзячы на гэта, беларускія землі знаходзяцца пад кантролем чыноўнікаў паноўнай нацыі. Гэтыя землі выглядаюць як чужаземны край, у якім анідзе не пачуеш роднай мовы”.

Прамоўца таксама раскрытыкаваў сістэму асветы на беларускіх землях. “Больш за два з паловай мільёны беларусаў, якія цяпер жывуць у Польшчы, маюць толькі адну беларускую пачатковую школу і некалькі так званых утраквістычных [двухмоўных. – М. Я.] пачатковых школ, якія, зрэшты, амаль не адрозніваюцца ад чыста польскіх”. Акрамя асветы, якая служыць інструментам паланізацыі, “дэнацыяналізацыі спрыяе і касцёл”. Паводле слоў Клімовіча, арцыбіскуп віленскі і біскуп пінскі “сістэматычна пераводзяць беларускіх каталіцкіх ксяндзоў у малых парафіяхз месца на месца і прымушаюць іх служыць на незнаёмыхбеларускіх землях” [37]. У канцы сваёй прамовы Клімовіч запатрабаваў для паляпшэння становішча мясцовага беларускага насельніцтва гарантаваць яму права займаць пасады ў органах мясцовага самакіравання. Тым самым ён выказаў поўную салідарнасць з рэзалюцыяй кангрэса, паводле якой меншасць, што пражывае кампактна, мае права на самакіраванне і ўласнае культурна-рэлігійнае жыццё.

Новы закон аб мясцовым самакіраванні, які згадваў Клімовіч, афіцыйна называўся “Закон ад 23 сакавіка 1933 г. аб частковай змене сістэмы мясцовага самакіравання”. Але, хоць у яго назве гаварылася пра “частковую змену”, на самай справе гэты закон кардынальна рэарганізоўваў прынцыпы, на якіх будавалася сістэма самакіравання. Фактычна ён ставіў органы мясцовага самакіравання ў поўную залежнасць ад дзяржаўнай адміністрацыі [38]. Унесены ўрадам праект гэтага закона выклікаў моцны адпор не толькі няпольскай, але і польскай апазіцыі. У ходзе абмеркавання ў сейме тыя польскія партыі, што не ўваходзілі ў кіроўную кааліцыю, выказаліся супраць урадавага праекта. У сваю чаргу, нацыянальныя меншасці пратэставалі, у прыватнасці, супраць надання польскай мове дзяржаўнага статусу на ўзроўні мясцовых органаў улады. На адным з паседжанняў сейма ў лютым 1933 г. Ярэміч у сваім выступленні назваў гэты закон “паліцэйскім актам” і не ўстрымаўся ад папрокаў на адрас польскіх партый, якія дагэтуль паслядоўна адмаўляліся прызнаць за мясцовымі меншасцямі права на мясцовае самакіраванне. “Беларусы ў польскай дзяржаве не мелі самакіравання. У нас былі розныя загады генеральнага камісара ўсходніх земляў, начальніка дзяржавы, сеймавыя законы, пастановы ўсялякіх міністраў, і гэта быў такі юрыдычны хаос у сферы самакіравання, што фактычна кожны чыноўнік мог рабіць тое, што яму падабалася, і заўсёды абапіраўся пры гэтым на нейкую пастанову або закон. Я рады, што гэты законапраект пазбаўляе самакіравання не толькі беларусаў, але і польскае грамадства; справа ідзе да таго, што ў Польшчы не будзе самакіравання, а калі і вы, панове [польскія апазіцыйныя партыі. – М. Я.], адчуеце, што значыць не мець самакіравання, дык, можа, разам мы прыйдзем да таго, што зладзім такое самакіраванне, якое павінна быць” [39].

Згаданая прамова Клімовіча – хоць і невядома, на якой мове яна прагучала, – была першай, у якой прадстаўнік беларусаў на Кангрэсе нацыянальных меншасцяў паведаміў усяму свету пра становішча беларусаў у Польшчы. Аднак здаецца, што гэтая спроба не прынесла чаканага плёну, бо ў той час беларускае пытанне ў Польшчы не выклікала ўжо аніякай цікавасці ў Еўропе. На пачатку 1930-х г., як слушна заўважаў прафесар Мірановіч, польскі ўрад “са стаічным спакоем успрымаў усе беларускія пратэсты, адрасаваныя Лізе Нацый. Усе беларускія выступленні на міжнародным узроўні не проста ігнараваліся, а адвольна перакручваліся без ніякай увагі на рэальныя факты. Часцей за ўсё любыя дзеянні беларусаў выдаваліся за актыўнасць камуністычнай агентуры. А ніхто ў Еўропе не збіраўся перашкаджаць польскаму ўраду ў барацьбе з камуністычнай агентурай на сваёй тэрыторыі” [40]. Да таго ж дзявяты Кангрэс нацыянальных меншасцяў стаў пераломным у гісторыі гэтага форуму, бо ў цэнтр яго ўвагі выйшла пазіцыя кангрэса адносна пераследу яўрэяў у Германіі. Група яўрэйскіхменшасцяў запатрабавала ад прэзідыума кангрэса выступіць з рэзалюцыяй, у якой бы выразна асуджалася палітыка гітлераўскага ўрада ў дачыненні да яўрэяў. Аднак група нямецкіх меншасцяў, якая дамінавала ў кангрэсе, не хацела адкрыта выступаць супраць палітыкі германскага ўрада. У выніку група яўрэйскіх меншасцяў, адчуўшы сваю няздольнасць пераламаць сітуацыю, вырашыла пакінуцькангрэс. У ходзе дзявятага кангрэса амаль уся ўвага дэлегатаў, журналістаў і іншых удзельнікаў была прыкавана да гэтага пытання.

І ўсё ж польскі ўрад не стаў заплюшчваць вочы на прамову Клімовіча, палічыўшы яе небяспечнай антыпольскай прапагандай. Увесь 32-і нумар газеты “Беларуская крыніца” з поўным тэкстам гэтай прамовы быў канфіскаваны [41]. У наступным 33-м нумары, які выйшаў з “белай плямай” на месцы паўторнай публікацыі, да чытачоў дайшло толькі паведамленне, што 32-і нумар не выйшаў з прычыны змяшчэння Клімовічавай прамовы [42]. Цікава, што ў наступны, 34-ы, нумар была пастаўлена ўжо не прамова Клімовіча, а артыкул пад назвай “Кангрэс нацыянальных меншасцяў і беларусы” [43]. Акрамя таго, увесь нумар быў надрукаваны не лацінкай, а кірыліцай. Варта звярнуць увагу, што ў гэтым артыкуле падкрэслівалася вялікае значэнне Кангрэса нацыянальных меншасцяў для беларусаў.

У наступных штогадовых з’ездах у 1934–1936 г. беларусы не ўдзельнічалі. Прычыны іх адсутнасці былі розныя, у тым ліку і адміністрацыйныя перашкоды. Калі ў 1935 г. Віленскі беларускі нацыянальны камітэт вырашыў дэлегаваць Клімовіча на XI кангрэс у якасці прадстаўніка беларусаў, польскія ўлады не выдалі яму пашпарта і ён не змог выехаць у Жэневу [44]. Як паведамляў польскі назіральнік, аднаго дня ў канцы паседжання генеральны сакратар Амендэ зачытаў шэраг лістоў, дасланых на адрас прэзідыума, у тым ліку тэлеграму ад Клімовіча. Даведаўшыся, што Клімовіч не прыбыў на кангрэс з-за праблемы з пашпартам, Амендэ “выказаў здзіўленне, што не ўсе этнічныя групы ў Польшчы карыстаюцца роўнымі магчымасцямі” [45]. Праз год у афіцыйным пераліку меркаваных удзельнікаў кангрэса 1936 г. апынуліся прозвішчы Клімовіча і ксяндза Адама Станкевіча – але з невядомых прычын ніхто з іх не прыехаў. Варта заўважыць, што прозвішча ксяндза Адама Станкевіча, лідара Беларускай хрысціянскай дэмакратыі і дэпутата польскага сейма першага склікання (1922–1927), упершыню трапіла ў спісы ўдзельнікаў кангрэса якраз у 1936 г. [46]. Перад чарговым кангрэсам (у 1937 г.) спачатку было абвешчана, што ў ім возьмуць удзел Клімовіч і Адам Станкевіч [47]. На самай справе абодва не прыехалі, але ў спіс дэлегатаў, змешчаны ў апублікаванай пасля з’езда справаздачы, увайшло толькі прозвішча Станкевіча [48].

Трынаццаты Кангрэс нацыянальных меншасцяў адбыўся ў ліпені 1937 г. Гэтым разам упершыню ў гісторыі форуму ён прайшоў у Лондане. Рэмігіуш Бежанэк (Bierzanek), стыпендыят варшаўскага Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання і пазней вядомы спецыяліст у галіне міжнароднага публічнага права, камандзіраваны інстытутам у якасці назіральніка, растлумачыў гэта жаданнем арганізатараў кангрэса “зацікавіць брытанскую грамадскую думку праблематыкай кангрэсаў і тым самым паспрыяць больш актыўным дзеянням Вялікабрытаніі у абарону меншасцяў” [49].

На другі дзень паседжанняў (15 ліпеня) у галоўнай зале Вестмінстэрскага палаца першым на парадку дня быў заслуханы даклад ксяндза Адама Станкевіча “Этычныя асновы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў”. Гэты даклад быў найдаўжэйшай прамовай у гісторыі форуму, з якімі дагэтуль выступалі беларускія прадстаўнікі. Аднак сам ксёндз Станкевіч адсутнічаў, а тэкст даклада зачытаў на англійскай мове Джордж Папоф [50], жэнеўскі карэспандэнт газеты “Rigasche Rundschau”. Цяжка сказаць, на якой мове быў напісаны арыгінальны тэкст, але вядома, што яго англійская версія была загадзя падрыхтавана і Папоф толькі прачытаў яе, а не пераклаў на месцы [51].

Свой даклад ксёндз не забыўся дапоўніць наступнай рэмаркай: “Шкадую, што не атрымаў магчымасці выступіць асабіста”, але канкрэтная прычына яго непрыезду нам невядомая [52].

Даклад ксяндза Станкевіча пачынаўся з паказу агульнага становішча беларусаў (the White-Ruthenians). Як паведамляў аўтар, агулам на свеце налічваецца каля 12 мільёнаў беларусаў, беручы пад увагу ў тым ліку эмігрантаў, аселых у Сібіры і іншых рэгіёнах Савецкага Саюза, а таксама ў ЗША. З іх 5 мільёнаў жыве ў Савецкім Саюзе, больш за 100 тысяч – у Латвіі, а таксама два з паловай мільёны ў Польшчы, хоць афіцыйная польская статыстыка падае толькі 1 600 000 беларусаў.

У Польшчы беларусы жывуць кампактнай масай і таму складаюць не меншасць, а абсалютную большасць на сваіх тэрыторыях. Акрамя таго, у дакладзе апавядалася пра здабыткі нацыянальнага адраджэння і культурнага развіцця, дасягнутыя за апошнія 50 гадоў насуперак велізарным цяжкасцям. Станкевіч звяртаў увагу, што беларускі нацыянальны рух натхняўся памяццю пра “вялікую мінуўшчыну беларуска-літоўска-ўкраінскай дзяржавы”.

Гэтая частка даклада паслужыла прадметам кпінаў з боку назіральніка, дасланага Інстытутам даследаванняў нацыянальнага пытання. «Пачатак даклада не меў нічога агульнага з заяўленай тэмай, – пісаў Бежанэк, – і ўяўляў сабой сціслую характарыстыку беларускага народа. Аўтар даклада даў агульны нарыс нацыянальнай працы беларусаў, якія, не спыняючыся перад цяжкасцямі, “памятаюць слынную мінуўшчыну беларуска-літоўска-ўкраінскай дзяржавы [sic!], у якой беларуская мова была дзяржаўнай мовай”, і вядуць сваю нацыянальную барацьбу» [53].

Пяройдзем да астатняй часткі даклада, гэта значыць непасрэдна да тэмы “Этычныя асновы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў”. Ксёндз разглядаў “этычныя асновы” «з пункту гледжання агульнага сэнсу, з якога, сцісла кажучы, вынікае, што “быць” лепш, чым “не быць”, “альтруізм” лепшы, чым “эгаізм”, і што чалавек павінен рабіць дабро ды намагацца не рабіць зла». Урэшце, “прагрэс і культура кожнага народа лепшыя, чым застой, рэгрэс, зняволенне ці смерць”.

Так пачынаючы свае развагі, ксёндз Станкевіч рэзюмаваў этычныя асновы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў у наступных васьмі пунктах: «1. Кожная нацыянальная меншасць мае права разві ваць ізахоўваць свой нацыянальны характар, а таксама такія адметнасці, як мова, рэлігія, увесь нацыянальны лад жыцця; a) народы са сваім нацыянальным характарам і прыроджаным імкненнем да далейшага развіцця з’яўляюцца прадуктам прыроды і таму маюць права на існаванне; б) нацыянальныя асаблівасці, якія вылучаюцькожны народ, найперш мова, – гэта спадчына, пакінутая ад бацькоў дзецям. Таму пазбаўляць нейкі народ гэтыхнабыткаў азначае нішчыць яго нацыянальны характар і наносіць яму вялікую шкоду.

Вось чаму прадстаўнікі нацыянальных меншасцяў маюць права дабівацца ад дзяржавы, у якой яны жывуць, абароны сваіх культурных набыткаў нароўні з набыткамі ўсіх іншых грамадзян. У сваю чаргу, дзяржава абавязана дбаць пра тое, каб меншасці маглі карыстацца, поруч з афіцыйнай мовай, сваёю ўласнай мовай у школах, судахі дзяржаўных установах.

2. Нацыянальныя меншасці паводле азначэння маюцьтакія ж правы, як тытульная нацыя. Іх колькасная меншасць і культурная беднасць аніяк не прымяншаюць іхнатуральных правоў, таму што меншасці, як і большасць, з’яўляюцца жыхарамі дзяржавы, жыхарамі, якія выконваюць усе абавязкі, ускладзеныя на яе грамадзян. Дзеля гэтага нацыянальныя меншасці маюць неад’емнае права дэлегаваць сваіх прадстаўнікоў у парламент, карыстацца роднай мовай у школах, займаць дзяржаўныя пасады, атрымліваць субсідыі з дзяржаўнага бюджэту на пакрыццё сваіх сацыяльных, культурных і нацыянальных патрэб у такой прапорцыі, якая адпавядае колькаснай долі кожнай меншасці.

3. Як і кожны індывід, усе сацыяльныя і асабліва нацыянальныя групы (калектывіды) імкнуцца да развіцця і культуры. Яны могуць – а на самай справе дух стварэння ўласцівы ўсім культурам – дасягнуць прагрэсу значна прасцей і лепш на роднай мове і на прыроднай нацыянальнай глебе. Толькі дзякуючы гэтаму вялікая скарбонка чалавечай культуры ўзбагачаецца новымі каштоўнасцямі і новымі набыткамі.

4. З маральнага пункту гледжання, любы крайні эгаізм – як індывідуальны, так і групавы, г. зн. класавы, нацыянальны ці дзяржаўны – заслугоўвае асуджэння. Адмова ж нацыянальным меншасцям у тых правах, якія мае ў краіне тытульная нацыя, – гэта таксама праява такога бязмернага і амаральнага эгаізму. Такі эгаізм штурхае нацыю ці дзяржаву да ўзбагачэння ўласнай культуры або паляпшэння эканамічнага становішча за кошт слабейшых народаў. Агульнавядома, што нацыянальныя меншасці, пазбаўленыя на дзяржаўным узроўні сваіх правоў, становяцца аб’ектам самай разнастайнай эксплуатацыі.

5. Нацыянальныя меншасці маюць права не толькі абараняць свае нацыянальныя набыткі, ствараць сваю нацыянальную культуру і карыстацца тымі ж правамі, што і звычайныя грамадзяне, але і маюць права на аўтаномію. Этычныя асновы права на аўтаномію зыходзяць з самой сутнасці дзяржавы. Таму што сутнасцю і мэтай дзяржавы з’яўляецца – ці прынамсі павінна з’яўляцца – не безагляднае павелічэнне сваёй моцы аж да бясконцасці, а забеспячэнне дабрабыту і багацця ўсіх грамадзян незалежна ад іх нацыянальнасці і веравызнання. Вось для чаго дзяржава павінна гартаваць сваю моц і сілу.

6. Міжнацыянальная згода і мір – самае каштоўнае маральнае дабро. Вайна ж у найвышэйшай ступені амаральная. Аднак міру ў наш час не дасягнуць, калі 40 мільёнаў чалавек, якія ўсведамляюць свае нацыянальныя правы і абавязкі, будуць пры гэтым пазбаўлены неад’емнага права на іх рэалізацыю.

7. Жаданне кожнай нацыянальнай меншасці зберагчы сваю мову, рэлігію і культуру, а таксама атрымацьу разумным аб’ёме правы аўтаноміі адпавядае не толькі натуральнай чалавечай, але і хрысціянскай этыцы. Гэта можна выказаць пры дапамозе банальнай формулы: suum cuique [“дайце кожнаму належнае”. – М. Я.]. Гэтая формула вызначае як самы вялікі прагрэс, так і самае глыбокае разуменне тых асноў, на якіх грунтуюцца ў тым ліку ўсе натуральныя правы.

Хрысціянская этыка ў дачыненні да культурных і нацыянальных меншасцяў грунтуецца на прызнанні чалавечай індывідуальнасці як крыніцы прагрэсу і культуры, а таксама на імкненні да паглыблення і ўмацавання гэтай індывідуальнасці. Аднак такое стаўленне хрысціянства да чалавечай індывідуальнасці нітрохі не пазбаўляе чалавека таго, што яму ўласціва, не адбірае ў яго ні паасобныхвартасцяў, ні адметных нацыянальных рысаў, а наадварот пераўтварае, паляпшае і ўдасканальвае іх. Таму, у святле вучэння Хрыста, народ (нацыянальнасць) – гэта не нешта, што павінна быць знішчана, а тое, з чаго і праз што культурныя каштоўнасці могуць развівацца. У выніку кожная дзяржава, якая замест станоўчага стаўлення да натуральнага развіцця нацыянальных меншасцяў спрабуе сцерці іххарактэрныя рысы, здзяйсняе амаральны ўчынак.

Апрача такой элементарнай этычнай асновы згаданыхпамкненняў нацыянальных меншасцяў, мы можам знайсці чарговыя практычныя ўказанні ў Хрыстовым вучэнні. Так, успомніце наказ Хрыста вучыць усе народы (Мц

28, 19). А дар размаўляць на розных мовах, які апосталы атрымалі ад Святога Духа, ясна паказвае на тое, што гэтая навука павінна адбывацца на іх родных мовах, а не на мовах класічных.

8. На аснове гэтых натуральных і звышнатуральныхэтычных прынцыпаў было створана міжнароднае права, якое абараняе інтарэсы меншасцяў і іх дзеянні, скіраваныя на адстойванне гэтых інтарэсаў.

Правы чалавека, якія Польшча, згодна з Версальскім дагаворам 1918 г. [1919 г. – М. Я.] і Рыжскім дагаворам 1921 г., абавязалася выконваць, уключаюць у сябе ў тым ліку культурныя і нацыянальныя правы беларускай меншасці ў Польшчы. Шмат гадоў беларусы не шкадавалі высілкаў на тое, каб увасобіць гэтыя правы ў жыццё.

Завяршаючы свае сціплыя заўвагі, прысвечаныя этычным асновам нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў, я хацеў бы выказаць наша гарачае жаданне, каб тыя 40 мільёнаў чалавек, з якіх складаюцца нацыянальныя меншасці Еўропы, дзеля ўласнага дабра і на карысць Еўропы не толькі маглі вывучаць і правільна разумець асновы сваіх нацыянальных правоў, але і ўбачылі б іх ушанаванне ў рэальным жыцці» [54].

Наколькі адпавядаў даклад ксяндза Станкевіча – досыць агульны, тэарэтычны і спецыфічны – тагачасным складаным рэаліям, у якіх знаходзіліся нацыянальныя меншасці Еўропы, можна спрачацца.

Як мы бачым, стаўленне беларусаў да Кангрэса нацыянальных меншасцяў было неадназначнае. Яны не заўсёды накіроўвалі на гэты форум сваіх дэлегатаў. Адбывалася гэта па розных прычынах, некаторыя з якіх былі аб’ектыўнымі і тлумачыліся забаронай або перашкодамі польскіх улад. Ці была беларусам блізкая ідэя салідарнасці нацыянальных меншасцяў на міжнародным узроўні? Хоць у першыя гады правядзення кангрэса (1925–1927) беларусы адмаўляліся ад удзелу ў дыскусіях, гэта тлумачылася (гэтак жа як у выпадку ўкраінцаў і літоўцаў) іх негатыўным стаўленнем да рэгламенту, зацверджанага прэзідыумам кангрэса, які абмяжоўваў тэматыку спрэчак агульнымі пытаннямі. Беларусы, украінцы і літоўцы Польшчы не маглі пагадзіцца з гэтым абмежаваннем. Немалаважны той факт, што, нягледзячы на гэта, беларусы – у асобе Фабіяна Ярэміча – усё ж заставаліся ў зале паседжанняў, хай сабе і ў якасці назіральнікаў.

На наступных кангрэсах беларускія дэлегаты часта адсутнічалі. Тым часам змяніўся характар форуму. Пауль Шыман – ліберальны тэарэтык у галіне нацыянальнага права, адзін з заснавальнікаў кангрэса і яго шматгадовы віцэ-старшыня – страціў сваю пасаду пасля 1933 г., калі сярод нямецкіх дэлегатаў узмацніліся нацыяналістычныя настроі. У красавіку 1936 г. памёр Эвальд Амендэ – нязменны генеральны сакратар і паплечнік Шымана, які ў 1930-я г., праўда, у нейкай ступені паддаўся гітлераўскай прапагандзе. Тым не менш, можна канстатаваць, што беларусы – прынамсі такія памяркоўныя палітыкі з іх асяроддзя, як Ярэміч, Рагуля, Клімовіч і Адам Станкевіч, – да канца намагаліся ўтрымліваць з Кангрэсам нацыянальных меншасцяў цесны кантакт. Можна меркаваць, што згаданыя беларускія палітыкі лічылі гэты кангрэс важным міжнародным форумам, які даваў ім магчымасць расказаць пра становішча беларусаў у Польшчы і выказаць пратэст супраць іх прыгнёту перад усім светам. Па меры таго як усё больш відавочнай рабілася няздольнасць Лігі Нацый даваць рады міжнацыянальным канфліктам, беларусы ў пошуках падтрымкі, як выглядае, усё большую вагу надавалі Кангрэсу нацыянальныхменшасцяў. На карысць гэтага служыць той факт, што беларуская прэса, у прыватнасці газета “Беларуская крыніца”, неаднаразова падкрэслівала важнасць кангрэса для беларускага народа. Так, ксёндз Станкевіч у 1939 г. адзначаў: “Нямала такжа беларускай прапаганды праводзiла БХД пры помачы мiжнародных Кангрэсаў нацыянальныхменшасцяў i яго экзакутывы – Сакратарыяту. Праз 12 гадоў (1925–1938), калi Беларускi нацыянальны камiтэт пасылаў на кангрэсы свайго афiцыяльнага прадстаўнiка, бадай выключна БХД рыхтавала яму адпаведную прамову i iнфармацыйны аб беларускай праблеме матэрыял, якi заўсëды бываў скарыстаны, калi не на трыбуне кангрэсаў, дык у ягоных або якiх iншых публiкацыях. Апрача гэтага, тая ж БХД праз гэты час была ў пастаянных зносiнахз Сакратарыятам кангрэсаў i праз яго ўсцяж праводзiла беларускую iнфармацыйную прапаганду” [55].

З іншага боку, наколькі заўважнай была актыўнасць беларусаў Польшчы на Кангрэсах нацыянальных меншасцяў? Праўду кажучы, у параўнанні з высілкамі ўкраінцаў Польшчы, якія пастаянна накіроўвалі дэлегатаў на кангрэс, беларусы былі вельмі асцярожныя. Падаецца, аднак, што прысутнасць беларусаў магла мець значэнне для Кангрэса – незалежна ад актыўнасці іх дэлегатаў – як сведчанне яго аўтарытэту (ці, прынамсі, наяўнасці прэтэнзій на аўтарытэт) у якасці “парламента нацыянальных меншасцяў”. Улічваючы тое, што з прычыны пэўных абставін колькасць нацыянальных дыяспар, якія адпраўлялі дэлегатаў на кангрэс, паступова змяншалася, а некаторыя групы меншасцяў (нямецкая, украінская і венгерская) пасля сыходу яўрэйскіх прадстаўнікоў у 1933 г. усё больш выходзілі на першы план, вага беларускай дэлегацыі, як можна меркаваць, прапарцыйна ўзрастала.

Чарговы XVI кангрэс адбыўся ў жніўні 1938 г. у Стакгольме. Аднак напружаная палітычная сітуацыя, якая склалася ў той час у Еўропе, выразна адбілася на ходзе мерапрыемства. На гэтым кангрэсе зноў не было беларускага дэлегата з Польшчы. Невядома нават, ці значыліся беларусы ў спісе заяўленых дэлегатаў. Як паведамляў назіральнік ад Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання Стэфан Навакоўскі, на адным з паседжанняў Курт Грэбе, пастаянны дэлегат ад нямецкай меншасці з Польшчы, прапанаваў вызначыць месцам правядзення будучага Кангрэса Бялград, Парыж, Берн ці Осла, што было аднагалосна падтрымана [56]. Аднак налета, у 1939 г., успыхнула Другая сусветная вайна. Кангрэсу нацыянальных меншасцяў больш не наканавана было сабрацца.

Пераклад Сяргея Петрыкевіча


[1] Гэтая праца – частка плёну навуковых даследаванняў, прафінансаваных Японскім таварыствам папулярызацыі навукі (JSPS KAKENHI № JP19K01069) і польскай Нацыянальнай праграмай развіцця гуманістыкі (NPRH № 8124/MH/IH/14).
[2] Пра агульны ход кангрэса гл.: Bambergar-Stemmann S. Der Europäische Nationalitätenkongreß 1925 bis 1938. Marburg, 2000; Michaelsen R. Der Europäische Nationalitäten-Kongreß 1925–1928. Frankfurt / Main, 1984. Пра жыццёвы шлях Шымана і Амендэ гл.: Hiden J. Defender of Minorities: Paul Schiemann 1876–1944. London, 2004; Housden M. On their own behalf: Ewald Ammende and Europe’s National Minorities and the campaign for cultural autonomy 1920–1936. Amsterdam, 2014.
[3] Пра жыццёвы шлях гэтага важнага ў кантэксце нашай працы дзеяча гл.: Głogowska H. “Ja jak pradstaŭnik biełaruskaha narodu…”: Działalność Fabiana Jeremicza w Sejmie II Rzeczypospolitej i ruchu białoruskim // “Зъ зычливости ку моєи отчизнє”: Tom pamiątkowy dedykowany Profesorowi Mikołajowi Timoszukowi. Warszawa, 2017.
[4] Chwila. 10.10.1925. № 2357. S. 6.
[5] Sprawozdanie z przebiegu Zjazdu mniejszości, odbytego w Genewie w dn. 14–16.X.1925 roku. Archiwum Akt Nowych (далей AAN). Sygn. 1588. K. 95–96.
[6] Compte-rendu de la première conférence des Groupes nationaux organisés des Etats Européens en 1925 à Genève / Sitzungsbericht der ersten Konferenz der organisierten nationalen Gruppen in den Staaten Europas im Jahre 1925 zu Genf. [Wien – Leipzig, 1926] (далей Compte-rendu / Sitzungsbericht). P. 12–13.
[7] Nasz Przegląd. 15.10.1925. № 282. S. 1.
[8] Тамсама.
[9] Nasz Przegląd. 18.10.1925. № 285. S. 6.
[10] Nasz Przegląd. 16.10.1925. № 283. S. 3.
[11] Тамсама.
[12] Nasz Przegląd. 18.10.1925. № 285. S. 6.
[13] Тамсама. На самай справе гэтыя дэкларацыі не трапілі ў справаздачу кангрэса, выдадзеную прэзідыумам (гл.: Compterendu / Sitzungsbericht).
[14] Nasz Przegląd. 30.08.1926. № 240. S. 2; Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 25–27. August 1926. [Wien – Leipzig, 1927.] S. 26–27.
[15] Nasz Przegląd. 22.08.1926. № 232. S. 5; 26.08.1926. № 236. S. 2; Nowy Dziennik. 29.08.1926. № 196. S. 3; Chwila. 28.08.1926. № 2674. S. 7; Droga. № 11 (Listopad 1926). S. 50.
[16] Nasz Przegląd. 29.08.1926. № 239. S. 5.
[17] Тут нельга не прыгадаць, што яшчэ ў 1927 г. украінцы Румыніі прыслалі на кангрэс сваю дэлегацыю, якая пазней, незалежна ад іх супляменнікаў з Польшчы, нязменна брала дзейсны ўдзел ва ўсіх наступных сходах, аж да апошняга кангрэса.
[18] Sprawy Narodowościowe. Rok I. 1927. № 4. S. 398.
[19] Paprocki S. III-ci Kongres Mniejszości Narodowych w Genewie // Sprawy Narodowościowe. Rok I. 1927. № 4. S. 344.
[20] Hirszhorn S. Trzeci kongres mniejszości narodowych w Genewie //Nasz Przegląd. 28.08.1927. № 237. S. 4. Пра арыгінальную прамову Качмарэка гл. у: Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 22. bis 24. August 1927. Wien – Leipzig, 1928. S. 123–124.
[21] Paprocki S. III-ci Kongres Mniejszości Narodowych w Genewie. S. 349–350.
[22] Hirszhorn S. Trzeci kongres mniejszości narodowych w Genewie. S. 4.
[23] Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce. Nr 46 (за жнівень 1927 г.). S. 14. AAN. Sygn 1021; Беларуская крынiца. 02.09.1927. № 36. C. 3.
[24] Nasz Przegląd. 01.09.1928. № 243. S. 3.
[25] Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 29. bis 31. August 1928. Wien – Leipzig, 1928. S. 83.
[26] Paprocki S. IV Kongres Mniejszości Narodowych // Sprawy Narodowościowe. Rok II. 1928. № 3–4. S. 326–327.
[27] Sprawozdanie z IV Kongresu Mniejszości Narodowych w Genewie w dn. 29–31 sierpnia 1928 r. (Warszawa, 14 września 1928 roku). AAN. Zespół Akt Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Sygn 83.
[28] Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce za miesiąc lipiec – sierpień 1928 r. (11 września 1928). S. 13. AAN. Sygn 1021.
[29] Jeremicz F. Białorusini, ich obecne położenie polityczne i ich dążenia // Natio. 1927. № 1–2. S. 16–24.
[30] Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce za miesiąc lipiec – sierpień 1928 r. S. 13.
[31] Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 29. bis 31. August 1928. Wien – Leipzig, 1928. S. 63.
[32] Paprocki S. IV Kongres Mniejszości Narodowych. S. 327–328.
[33] Biełaruskaja krynica. 23.09.1928. № 44. S. 2.
[34] Nasz Przegląd. 30.8.1929. № 241. S. 6. У спісе дэлегатаў, змешчаным у справаздачы кангрэса за 1929 г., значылася “беларуская група” без указання канкрэтных прозвішчаў. Ніжэй была пададзена заўвага, што “з непрадбачаных прычын іх прадстаўнікі не змаглі прыбыць”: Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 26. bis 28. August 1929. Wien – Leipzig, 1930. S. VIII.
[35] Беларуская κрынiца. 10.09.1931. № 27. C. 2.
[36] Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Bern, 16. bis 19. September 1933. Wien – Leipzig, 1934. S. 38–39.
[37] Тамсама.
[38] Dziennik Ustaw. 1933. № 35. Poz. 294.
[39] Sprawozdanie Stenograficzne Sejmu Rzeczypospolitej. Pos. 86. 14.02.1933. Łam. 80.
[40] Mironowicz E. Białorusini i Ukraińcy w polityce obozu Piłsudczykowskiego. Białystok, 2007. S. 68.
[41] Biełaruskaja krynica. 25.09.1933. № 32. S. 1.
[42] Biełaruskaja krynica. 29.09.1933. № 33. S. 1–2.
[43] Беларуская κрынiца. 08.10.1933. № 34. C. 1.
[44] Biełaruskaja krynica. 05.09.1935. № 32. S. 3.
[45] Paprocki S. J. XI-ty Kongres mniejszości narodowych // Sprawy Narodowościowe. Rok IX. 1935. № 5. S. 532.
[46] У пераліку адсутных дэлегатаў, якія даслалі ў прэзідыум кангрэса прывітальныя тэлеграмы, значацца, сярод іншага, “Беларускі нацыянальны камітэт і ксёндз А. Станкевіч”: Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 16. bis 17. September 1936. Wien – Leipzig, 1937. S. VI. З’яўленне ў спісе дэлегатаў кангрэса назвы арганізацыі было выключным выпадкам. Аднак у спіс дэлегатаў, змешчаны ў раздрукаваным перад кангрэсам парадкам дня, было ўключана толькі прозвішча Станкевіча: XII Congress of European National Minorities. List of Delegates. AAN. Sygn. 2318. K. 30.
[47] XIII Congress of European National Minorities. List of Delegates (provisional). AAN. Sygn. 2319. K. 64–65. У лісце з пасольства Польшчы ў Лондане ў Міністэрства замежных спраў, датаваным 26 ліпеня 1937 г., ёсць абодва прозвішчы: AAN. Sygn. 2319. K. 40.
[48] The Congress of the European National Minorities. London Meeting 14th–15th July 1937. Wien – Leipzig, 1938. P. 6.
[49] Sprawy Narodowościowe. Rok XI. 1937. № 3. S. 340.
[50] Як пісаў генеральны сакратар Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання С. Папроцкі ў лісце ў МЗС за 19 ліпеня 1937 г., «сапраўдным арганізатарам з’яўляецца нейкі Папоф, журналіст па прафесіі, нараджэнец балтыйскіх краін, здаецца рускі, блізкі сябар Амендэ. Ён сцвярджае, што, арганізуючы кангрэс, выконвае “запавет Амендэ”». AAN. Sygn. 2319. K. 25.
[51] У матэрыялах, што датычацца трынаццатага кангрэса, сабраных польскім МЗС, ёсць англійская версія даклада Адама Станкевіча: AAN. Sygn. 2319, K. 66–70. У афіцыйнай справаздачы XIII кангрэса гэты даклад быў змешчаны без скарачэнняў. Гл.: The Congress of the European National Minorities. London Meeting 14th–15th July 1937. Wien – Leipzig, 1938. P. 51–54. Абедзве версіі цалкам супадаюць, апрача некалькіх слоў.
[52] У сваіх дзённіках за чэрвень, ліпень і жнівень 1937 г. Станкевіч нічога не напісаў пра трынаццаты кангрэс. Гл.: Станкевiч А. З Богам да Беларусi. Вiльня, 2008. C. 838–839. Зрэшты, дзённік у той час вёўся ім нерэгулярна, запісы рабіліся час ад часу.
[53] Bierzanek R. XIII Kongres Mniejszości Narodowych. AAN. Sygn. 2319. K. 36. Гл. таксама: Sprawy Narodowościowe. Rok XI. 1937. № 3. S. 341–342.
[54] The Congress of the European National Minorities. London Meeting 14th–15th July 1937. Wien – Leipzig, 1938. P. 52–54.
[55] Stankievič A. Biełaruski chryścijanski ruch (Histaryčny narys). Vilnia, 1939. S. 226. Гэтая праца ўключана ў збор твораў Адама Станкевіча: Станкевiч А. З Богам да Беларусi. Вiльня, 2008. C. 552.
[56] Sprawy Narodowościowe. Rok XII. 1938. № 3. S. 354.

Наверх

Рышард Радзік. Куды ідуць тры народы Русі?

1 жніўня, 2010 |


Усходнія славяне на працягу апошніх стагоддзяў выпрацавалі пачуццё прыналежнасці да трыадзінай агульнарускай супольнасці, якая іх яднае і часта завецца нацыянальнай. Пры тым што не толькі ў расіян, але ўжо ў XIX ст. – ва ўкраінцаў, а ўслед за імі, на самым пачатку XX ст., і ў беларусаў, сфармаваўся ўласны сучасны нацыянальны рух. Гэты артыкул прысвечаны характару і сэнсаваму напаўненню ўсіх названых супольнасцяў, а таксама вызначэнню меры прыналежнасці іх непасрэдных удзельнікаў да агульнарускай і нацыянальнай спадчыны. Матэрыял абапіраецца перадусім на даследаванні галаўных сацыялагічных установаў Расіі, Украіны і Беларусі [1]. На практыцы сам тэрмін триединый русский народ ужываецца вельмі рэдка: спарадычна – паміж навукоўцамі, часцей – у колах публіцыстаў і ідэолагаў. Аднак сэнсавае напаўненне гэтага тэрміна ў вялікай ступені прыкладаецца да трох асобных нацыянальных рухаў. Чытаць далей →

Анджэй Смалярчык. Таварыства Беларускай Школы ў Палескім ваяводстве ў 1926–1933 г.*

1 жніўня, 2010 |


Палескае ваяводства ў міжваенны перыяд – найменш даследаваны рэгіён тагачаснай польскай дзяржавы. Асноўная прычына – цяжкасці з доступам да беларускіх і літоўскіх архіваў у савецкі час. Да пачатку 1990-х г. вывучэнне гісторыі ўсходніх рэгіёнаў Другой Рэчы Паспалітай было немагчымае: доступ у архівы быў закрыты. Становішча карэнным чынам змянілася ў 1990 г. Адкрыццё ўсходніх архіваў для польскіх навукоўцаў дазволіла праводзіць комплексныя гістарычныя даследаванні. Чытаць далей →

Мічыхіра Ясуі. Беларусы і яўрэі ў парламенце Польшчы ў 1922–1927 г. Супрацоўніцтва і разыходжанні паміж тэрытарыяльнымі і экстэрытарыяльнымі меншасцямі

1 жніўня, 2010 |


Мэта гэтай працы – паказаць узаемаадносіны паміж беларусамі і яўрэямі ў парламенце міжваеннай Польшчы першага склікання (1922–1927). Нягледзячы на існаванне пэўнай літаратуры, прысвечанай Беларускаму пасольскаму клубу [1], – а ў выпадку Яўрэйскага парламенцкага кола (далей – Яўрэйскае кола) літаратуры нават даволі багатай [2], – гісторыкі мала ўвагі аддавалі ўзаемаадносінам паміж дзвюма названымі фракцыямі [3]. У гэтым артыкуле праз параўнанне дзейнасці Беларускага пасольскага клуба і Яўрэйскага кола я хацеў бы адлюстраваць спецыфіку стасункаў паміж прадстаўніцтвамі “тэрытарыяльных» і“экстэрытарыяльных” нацыянальных меншасцяў. Чытаць далей →

Міраслаў Грох. Памяць і гістарычная свядомасць*

14 ліпеня, 2010 |

* HROCH, MIROSLAV. Memory and Historical Consciousness // Słowiańska pamięć = Slavic Memory / pod red. K. Ćwiek- Rogalskiej i M. Filipowicza. Kraków, 2017. S. 21–31. У перакладзе на беларускую мову публікуецца з ласкавай згоды аўтара і выдавецтва.

Уводзіны

Часам словы і тэрміны паспяхова падмяняюць сабой гістарычныя падзеі і грамадскія стасункі, яны выглядаюць больш трывалымі і рэальнымі за саму гістарычную рэальнасць. Асабліва часта гэта здараецца ў тых выпадках, калі тэрмін робіцца модным. Слова ўзнікае як метафара і запаўняе прабел у тэрміналогіі таго ці іншага навуковага даследавання. І сапраўды, новыя тэрміны, уведзеныя як інструменты аналізу, звычайна ўзбагачаюць наша разуменне працэсаў і чалавечых рашэнняў, дапамагаюць знайсці агульныя заканамернасці ў паасобных падзеях. Тым не менш, зрабіўшыся моднымі, яны пачынаюць выкарыстоўвацца так часта і ў такіх розных і супярэчлівых сітуацыях, што становяцца “перагружанымі”. Некаторыя з гэтых тэрмінаў выканалі сваю ролю і зніклі, іншыя захаваліся. За апошнія 100 гадоў розныя галіны навукі час ад часу зазнавалі дамінаванне модных тэрмінаў “нацыяналізм”, “традыцыя”, “longue durée”, “дыскурс”, “дэканструкцыя”. У апошняе дзесяцігоддзе такім модным словам зрабілася “памяць”. Кожную сувязь, кожную алюзію, якая камусьці пра штосьці нагадвае або сведчыць пра адносіны паміж нашым часам і мінулым, называюць “памяццю” (на іншых мовах – “pamięć”, “paměť”, “Erinnerung”, “mémoire”). Апрача таго, узнікаюць і замацоўваюцца рознага роду вытворныя: “lieux de mémoire” / “Erinnerungsorte” (“месцы памяці”), “культурная памяць”, “народная памяць” і г. д. Чытаць далей →

Джулі Фёдар, Сайман Льюіс, Таццяна Журжэнка. Вайна і памяць у Расіі, Украіне і Беларусі*

9 чэрвеня, 2010 |

* Публікуецца з ласкавай згоды аўтараў паводле: Fedor J., Lewis S., Zhurzhenko T. Introduction: War and Memory in Russia, Ukraine and Belarus’ // Julie Fedor, Markku Kangaspuro, Jussi Lassila, and Tatiana Zhurzhenko (eds). War and Memory in Russia, Ukraine and Belarus. New York: Palgrave Macmillan, 2017. P. 1–40. Эл. варыянт: https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319-66523-8_1

У пачатку вайны на Данбасе, у першыя чэрвеньскія дні 2014 г. – задоўга да таго, як Расія напоўніла рэгіён зброяй, – прарасійскія сепаратысты ў райцэнтры Канстанцінаўка Данецкай вобласці заявілі журналістам, што танк, ужыты імі ў баявых дзеяннях супраць украінскай арміі, быў зняты з пастамента ў мясцовым парку, дзе ён стаяў як помнік падзеям Другой сусветнай вайны, а затым адрамантаваны, запраўлены і “вернуты да жыцця” [1]. Незалежна ад таго, праўда гэта ці мана, метафара сама па сабе магутная – з яе вынікае, што здані вайны, якая скончылася семдзесят гадоў таму, могуць лёгка матэрыялізавацца. Чытаць далей →

Тамаш Камусэла. Нацыяналізм і нацыянальныя мовы*

9 чэрвеня, 2010 |

* Публікуецца з ласкавай згоды аўтара паводле: Tomasz Kamusella. Nationalism and National Languages // James W. Tollefson and Miguel Pérez-Milans, eds. The Oxford Handbook of Language Policy and Planning. Oxford: Oxford University Press, 2018.

Аўтар удзячны Пітэру Бэрку за зычлівую падтрымку, Кэтрын Гібсан, Джэймсу Толефсану, Мігелю Перэс-Мілансу і Дораці Баўхоф – за іх шматлікія заўвагі і прапановы, якія дазволілі істотна палепшыць гэтае эсэ. Вядома, адказнасць за ўсе магчымыя хібы нясе толькі аўтар.

У вялікім корпусе навуковай літаратуры на тэму нацыяналізму, як правіла, прызнаецца важнасць мовы ў працэсе фармавання нацый і дзяржаў. Аднак абмяркоўваць пытанні мовы і нацыяналізму досыць складана, бо тут прысутнічаюць моцныя, часта непрамоўленыя, нарматыўныя цверджанні, і да такіх, здавалася б, нейтральных і ўніверсальных тэрмінаў, як “нацыя”, “нацыянальная дзяржава”, “нацыянальнасць”, могуць дадавацца розныя палітычныя і сацыяльныя канатацыі. Яны могуць істотна разыходзіцца ў розных краінах і мовах. Яшчэ адна складанасць – у таксама латэнтным для Захаду нарматыўным супрацьпастаўленні дыялектаў і моў, калі дыялекты ўспрымаюцца як “дзеці” “ўласна моў”. Больш за тое, канцэпцыя мовы – гэта адначасова і прадукт культуры (у т. л. палітыкі), і асноўная прылада фармавання культуры як сацыяльнай рэальнасці (адрозна ад матэрыяльнай). Нацыі, нацыянальныя дзяржавы і мовы, бадай, нябачныя ў матэрыяльнай рэальнасці, аднак яны складаюць падмурак сацыяльнай рэальнасці сучаснага свету, якім мы яго ведаем. Чытаць далей →

Томас Бон. Муляр Дзяніс Булахаў у сацыялістычным Мінску: накід праекта жыцця савецкага чалавека

15 снежня, 2009 |


* Thomas M. Bohn: „Bau auf…” Der Maurer Denis Bulachow. In: Sozialistische Helden. Eine Kulturgeschichte von Propagandafiguren in Osteuropa und in der DDR. Hrsg. v. Silke Satjukow u. Rainer Gries. Berlin 2002, S. 60-70.

Спадчына Дзяніса Рыгоравіча Булахава захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь у Мінску. Гэта некалькі фотаздымкаў, пара пасведчанняў і грамат, а таксама мулярская кельма. Калі паглыбіцца ў беларускую пасляваенную публіцыстыку, то выяўляецца, што Дзяніс Рыгоравіч у 50-60-я г. належаў да найвядомейшых у Мінску асобаў. Але ў крыніцах не знойдзеш ані слова пра прыватнае жыццё гэтага чалавека. Таму ў рэтраспектыве муляр Булахаў паўстае толькі як прапагандысцкая фігура[1]. Мы сутыкаемся са створаным агітацыйным аддзелам камуністычнай партыі ідалам, які з’явіўся на сцэне ў працэсе ініцыяванай Хрушчовым рэактывацыі ды інструменталізацыі міфа гераізму. Сфармаваць грамадства герояў — вось да якой мэты імкнуліся ўлады ў Крамлі. А канчатковым крокам на гэтым шляху ў Беларусі лагічна стала абвяшчэнне Мінска горадам-героем. Так што Дзяніс Булахаў не быў змагаром-адзіночкай. У адрозненне ад Стаханава, чыё імя атрымаў інсцэніраваны ў 30-я г. рух перадавікоў, ён нават не вылучыўся нейкім надзвычайным учынкам. У лакальным кантэксце ім карысталіся проста як асабліва выбітным прыкладам. Якія канкрэтна функцыі мусіла выконваць гэтая фігура? На чым быў заснаваны modus vivendi партыі і жыхароў буйнога савецкага горада пасля Другой сусветнай вайны? Чаму ў Рэспубліцы Беларусь імя Дзяніса Рыгоравіча Булахава забылася гэтак жа, як і тытул горада-героя, нададзены беларускай сталіцы?

І. Біяграфія Дзяніса Булахава


Расповед пра гісторыю жыцця нашага героя шмат часу не зойме. Дзяніс Рыгоравіч Булахаў нарадзіўся 6 снежня 1905 г. у вёсцы Вольгаўка (рус. Ольговка) Омскай вобласці ў Сібіры[2]. Яму не было наканавана скончыць больш за два класы школы. Замест гэтага ён стаў вучыцца на шаўца. Пра тое, як ён перажыў смутны час рэвалюцыі і грамадзянскай вайны, звестак не захавалася. Каб падтрымаць легенду, хапіла, ва ўсялякім выпадку, згадаць для сучаснікаў, што ён належаў да пакалення, якое сфармавалася пад уплывам вясковай гароты ды сацыялістычнага энтузіязму і знайшло літаратурнае ўвасабленне ў героі Паўла Карчагіна з рамана Мікалая Астроўскага „Як гартавалася сталь”. Адпаведна з гэтай інтэрпрэтацыяй Дзяніс Булахаў зрабіў свой унёсак у пабудову сацыялізму, калі ў 1931-34 г. у якасці камсамольскага дэлегата ад роднага калгаса ўдзельнічаўу будаўніцтве металургічнага камбіната ў Кузнецку. Праўда, для яго, у адрозненне ад тагачаснага ідэальнага тыпу „савецкага чалавека”, прыход у горад не спрычыніўся да ўздыму па сацыяльнай лесвіцы. Але гэты этап жыцця пасля стаў падмуркам для стварэння ягонага німба муляра. Што да яго дзеянняў пад час Другой сусветнай вайны, то рэпутацыя Дзяніса Булахава лічыцца бездакорнай: у шэрагах Чырвонай Арміі ён, паводле звестак, удзельнічаў у вызваленні Сталінграда і Мінска, больш за тое, нават дайшоў да Берліна.

Чаму ён пасля дэмабілізацыі вырашыў не вяртацца да сябе на радзіму, у Сібір, а замест таго перасяліўся ў Мінск, няясна. Можа, хацеў пазбегнуць працоўнай павіннасці ў калгасе? Шукаў у горадзе лепшых умоваў працы і жыцця? Ці яму проста падабалася жыццё ў еўрапейскай частцы Савецкага Саюза? Заднім чыслом, зразумела, тут жа спаслаліся на альтруістычны матыў: ён нібыта захацеў папрацаваць на адраджэнні горада, які бачыў салдатам у руінах. Няма сумневу, што Упраўленне па адбудове горада Мінска з радасцю прымала кожнага кваліфікаванага рабочага, хаця з прычыны замацавання рабочых за працоўнымі месцамі, уласна кажучы, трэба было б атрымаць загад на марш, прычым у выпадку вялікай колькасці людзей — з уласным подпісам Сталіна. Як бы там ні было, мінскае ўпраўленне па адбудове горада магло няшмат прапанаваць сваім супрацоўнікам. Прыбыўшы ў 1946 г. на сталае жыхарства ў беларускую сталіцу, Булахаў разам з сям’ёю спачатку мусіў мірыцца з жыццём у часовых прыстанках, у палатках, зямлянках ды сутарэннях[3].

Калі напрыканцы 1947 г. цягам абмену дэлегацыямі будаўнікоў дайшло да абвяшчэння „сацыялістычнага спаборніцтва” паміж Мінскам і Сталінградам, якое доўжылася потым больш за дзесяць гадоў, непрыкметна надышоў час муляра Булахава, на той момант ужо прынятага ў камуністычную партыю Беларусі[4]. Ён стаў вядомы як супернік у індывідуальным спаборніцтве свайго сталінградскага калегі Мікалая Акімавіча Грачова і трапіў на ролю ўзорнага працаўніка, якому з цягам часу прыпісвалі ўсе важныя ініцыятывы ў будаўнічай галіне. З нагоды 30-годдзя БССР ён атрымаў у студзені 1949 г. ордэн Леніна, найвышэйшую ўзнагароду Савецкага Саюза. У 1950-1963 г. ён побач са сваёй прафесійнай дзейнасцю адзначыўся таксама ў якасці дэпутата Мінскага гарадскога савета. У 1950-я г. рэгулярна выступаў з матэрыяламі ў афіцыйнай урадавай штодзённай газеце „Советская Белоруссия”[5]. І вось нарэшце 10 жніўня 1958 г. надышоў ключавы момант: Булахава ўзнагародзілі Залатой Зоркай Героя Сацыялістычнай Працы[6]. Але на гэтым заслугі Дзяніса Рыгоравіча яшчэ далёка не скончаныя. У 1961 г. ён як брыгадзір будтрэста № 4 Галоўмінскбуда перадаў свой досвед шырокай публіцы ў брашуры „Строим город”[7]. У 1965 г. ён урэшце скончыў сваю працоўную дзейнасць. Яго другі раз ушанавалі ордэнам Леніна і надалі прывілеяваны статус персанальнага пенсіянера. Калі горад Мінск у 1967 г. з нагоды 900-годдзя свайго заснавання ды 50-гадовага юбілею Кастрычніцкай рэвалюцыі ўвёў тытул ганаровага грамадзяніна, Дзяніс Булахаў быў у ліку першых яго ўладальнікаў поруч з афіцэрамі Аляксеем Бурдэйным з Масквы ды Мікалаем Колычавым з Куйбышава, якія адзначыліся пры вызваленні беларускай сталіцы ад нямецкіх акупантаў[8]. Але рэшту свайго жыцця Дзяніс Булахаў правёў не ў шыкоўных па савецкіх мерках апартаментах на раскошнай вуліцы ў цэнтры, а ў новай кватэры на вуліцы Сяргея Прытыцкага, каля другога транспартнага кальца ў заходняй частцы горада. Ён памёр дзесьці ў 80-я г. Яго брыгада, паводле звестак, пабудавала жылыя дамы насупраць чыгуначнага вакзала, спраектаваныя як брама горада, Галоўны ўніверсальны магазін і Палац [культуры] прафсаюзаў, а таксама яшчэ 43 будынкі, у тым ліку 7 школ, 3 дзіцячыя садкі і 18 жылых дамоў.

ІІ. Будаўніцтва сацыялістычнага горада

Першая частка біяграфіі, г. зн. непарыўная повязь Булахава як рэальнага чалавека са сталінскай сістэмай, нас цікавіць менш, чым другая, якую назавем стварэннем пад маркай дэсталінізацыі культу асобы будаўніка Дзяніса Рыгоравіча. Дзеля гэтага неабходнаяшчэ раз звярнуццада вырашальных момантаў яго жыцця ды змясціць гэтыя падзеі ў гістарычны кантэкст.

1. Дапамога з Сібіры. Дзяніс Рыгоравіч паўстае перад намі як высокі мужчына, „тыповы” сібірак. Твар заслужанага чалавека на ілюстрацыі 1 з моцнымі скуламі, шырокім носам, кусцістымі бровамі, строгім позіркам, высокім ілбом і вузкімі вуснамі выражае рашучасць і энергію[9]. У кантэксце русіфікацыі, якая пачалася ў Беларусі пасля Другой сусветнай вайны і адбілася ў прызначэнні этнічных рускіх на кіраўнічыя пасады ды манапольным становішчы рускай мовы ў школах, нікога не магло здзівіць, што героем быў абраны менавіта сібірак Булахаў. Яго асоба найлепшым чынам увасабляла дапамогу ў адбудове, якую рускі народ, чыя сіла ўсяляк усхвалялася, аказваў беларускай сталіцы ў матэрыяльным аспекце. Аўтаматычна ўзнікае пытанне: ці ж гэты чалавек у адзіночку нанава будаваў горад Мінск, забяспечваў яго жыхароў кватэрамі? Гэтыя поспехі ні ў якім разе нельга лічыць справай адно толькі жанчын, што працавалі на разборы руін, або набраных у сельскай мясцовасці дапаможных рабочых. Ачышчэнне ад развалін, рамонт манументальных будынкаў і будаўніцтва жылых дамоў, фабрык ды заводаў вялося ў непасрэдна пасляваенны час не столькі сіламі насельніцтва, якое выходзіла на нядзельнікі, колькі за кошт выкарыстання працы ваеннапалонных ды зняволеных. Насамрэч у 1949г., калі культ Сталіна дасягнуў свайго апагею, Булахаў атрымаў ордэн Леніна, а апошнія рэгулярныя ваеннапалонныя пакінулі краіну, цэнтр горада яшчэ быў адноўлены недастаткова, каб на галоўнай плошчы да 70-годдзя савецкага „правадыра” магло адбыцца ўрачыстае адкрыццё помніка.

2. Сацыялістычнае спаборніцтва са Сталінградам. Узвышэнне Булахава да героя было прадвызначана ордэнам Леніна, але не было непазбежным, зважаючы на вялікую колькасць рабочых-будаўнікоў у Мінску: лічба занятых у будаўнічай галіне вырасла з 22 000 у 1950 г. да 33 800 у 1960 і да 63 900 у 1970 г. Булахаў падыходзіў да выканання грамадскай функцыі дзякуючы сваёй прафесіі муляра. Такі персанаж найлепш увасабляў метафару пра „пабудову сацыялізму”. Рэканструкцыю цэнтра і будаўніцтва фабрык, заводаў ды жылых дамоў цяпер можна было прадставіць літаральна працай рук аднаго чалавека. Але Дзяніса Рыгоравіча вылучыў на пярэдні план не адзін пэўны гераічны ўчынак, а, хутчэй, палітыка малых крокаў. Булахава ўзнесла прапагандысцкая хваля, выкліканая сацыялістычным спаборніцтвам са Сталінградам, у якім ён удзельнічаў. Фактычна гарадское планаванне і будаўніцтва ў Мінску ў 40-я г. знаходзіліся ў крызісе з-за недахопу кадраў, дэфіцыту сыравіны і матэрыялаў ды, не ў апошнюю чаргу, з-за карпаратыўнага інтарэсу наменклатуры. Будавалі, асабліва што да жылля, толькі невялікую частку таго, што патрабавалася. У гэтай сітуацыі партыя зноў дала імпульс стаханаўскаму руху і заклікала вучыцца ў горада-героя Сталінграда. На падставе ўзаемных паездак дэлегацый распачаўся абмен досведам. Заключэнне індывідуальных альбо калектыўных дамоваў і прыняцце аднабаковых абавязкаў, якія праз публікацыі ў штодзённых газетах рабіліся грамадскай справай, мусілі прывесці да падвышэння нормаў і, такім чынам, выканання ды перавыканання гаспадарчых планаў. Сапраўднай мэтай было, зразумела, павялічыць эфектыўнасць працы, прымяняючы матэрыяльныя ды ідэалагічныя стымулы, а таксама ўславіць патэнцыял новых тэхналогій. У звязку з гэтым варта згадаць, што метад працы „пяцёркай”, стварэнне якога прыпісваюць маскоўскаму муляру Фядосу Шаўлюгіну, першапачаткова быў уведзены ў Мінску не Булахавым, як тое зноў і зноў сцвярджалі пазней, а — згодна з тагачаснымі публікацыямі — яго калегам Анфілам Кандрацьевічам Філіпавым[10]. У адрозненне ад „тройкі”, калі муляру дапамагалі толькі два чалавекі, у пяцёрцы дапаможныя работы выконвалі адразу чатыры чалавекі, так што гэты метад дазваляў не толькі перавыканаць, паводле звестак, вытворчы план у два з паловай разы, але і больш інтэнсіўна выкарыстоўваць на будаўніцтве працу жанчын. Тэорыя сацыяльнай філасофіі марксізму-ленінізму патрабавала сфармаваць зацікаўлены ва ўсеагульным дабрабыце клас кваліфікаваных рабочых і, адпаведна, распрацаваць этас групы, арыентаваны на пэўныя ўзоры. Але позірк на рэальны стан рэчаў на будоўлі сведчыць: дапаможныя рабочыя якраз мусілі туліцца ў часовых прыстанішчах ды ўбогіх інтэрнатах, чаму яны і карысталіся кожнай магчымасцю змяніць месца працы — да 1956 г. зрабіць так без дазволу працадаўцы значыла парушыць закон. У Савецкім Саюзе будаўнічая галіна да апошняга заставалася трамплінам для маладых вяскоўцаў без кваліфікацыі, які дазваляў тым ці іншым чынам асталявацца ў горадзе, не маючы афіцыйнага дазволу на пражыванне тут.

3. Пералом у будаўніцтве. Падобна іранічнаму жарту гісторыі, у той момант, калі ішло ўзвышэнне муляра Дзяніса Булахава да героя, пад дэвізам „Танней, хутчэй, лепш” ужо абазначыўся вялікі пералом у будаўнічай справе. Пасля таго як з канца 40-х г. усё больш выразнай рабілася неабходнасць эканоміць, Хрушчоў звёў рахункі са сталінскімі архітэктарамі, распачаўшы ў 1954 г. на Усесаюзнай нарадзе будаўнікоў у Маскве кампанію супраць дэкаратыўнай „празмернасці” („архитектурных излишеств”). Адмовіўшы архітэктуры ў прэтэнзіях, ён адначасова зрабіў сумнеўным існаванне прафесійнай групы, якая дагэтуль займала месца на верхніх прыступках савецкай сацыяльнай структуры, карыстаючыся адпаведным прэстыжам ды прывілеямі. А вось працаўнікам на месцах, наадварот, спачатку бадай не было на што скардзіцца: у 1956 г., калі на ХХ з’ездзе партыі распачалася дэсталінізацыя, майстры кшталту Дзяніса Булахава былі яшчэ раз ушанаваныя ўключэннем у каляндар савецкіх святаў„Дня будаўніка” 12 жніўня[11]. Хаця праграма жыллёвага будаўніцтва 1957 г. азначала канчатковую пераарыентацыю будаўнічай галіны на курс, што вёў праз стандартызаваныя тыпавыя праекты ды прамысловы выраб канструктыўных элементаў да панэльных будынкаў, аднак партрэтныя здымкі ўштодзённых газетах гэтага перыядуяшчэ паказвалі будаўнікоў у традыцыйным антуражы: на фоне цаглянай сцяны, што расце ўвышыню, з кельмай у руцэ[12]. Зробленая беларускім мастаком Сямёнам Пятровічам Герусам у 1958 г. літаграфія „Будаўнік Мінска” (іл. 2), наадварот, наглядна адлюстроўвае ідэі прапаганды, хаця з улікам факта, што выкарыстанне новых метадаў не магло пачацца на раніцу наступнага дня, яна яшчэ апераджае свой час[13]. Па рысах твару адназначна відаць, што Булахаў паслужыў прататыпам „стваральніка” беларускай сталіцы — бо слова будаўнік мае і такое значэнне; гэтая здагадка падмацоўваецца, зразумела, яшчэ і тым, што якраз у 1958 г. Дзяніс Рыгоравіч атрымаў званне Героя. Падобны да партызана „Вялікай Айчыннай вайны”, увекавечаны ён на літаграфіі — не баючыся ані ветру, ані непагадзі, у ватоўцы, рукавіцах, шапцы-вушанцы, з шалікам на шыі. У іканаграфічным плане ён паўстае перад гледачом франтальна, у позе чалавека, што пераможна аглядае дзялянку, прычым яго рашучасць дадаткова акцэнтаваная тым, як ён прыціскае страховачны ланцуг. Перспектыва пабудаваная так, што глядач мусіць глядзець на яго знізу ўверх і заўважае над выпнутай грудной клеткай, падкрэсленай страховачным поясам, які нагадвае патронную стужку, брыгаду, што караскаецца па рыштаванні. У гэты момант замацоўваецца аптычнае ўражанне, што і кіраўнік брыгады не можа стаяць на цвёрдай зямлі, хаця — ці якраз таму што — мастак свядома не паказаў, дзе стаіць пратаганіст. Дзякуючы кантрасту чорнага і белага прыродныя фарбы пераходзяць адна ў адну, контуры знікаюць, і ўвесь задні план патыхае сталлю — тым рэчывам, з якога зробленыя героі. Робіцца ясна: „стваральнік Мінска” больш не арудуе кельмай ды цэглай, а мае справу з кранамі ды зборнымі элементамі. Ён як прарок падымаецца над аблокамі і глядзіць у прышласць, што адкрываецца пакуль толькі ягонай сіле прадбачання, — у прышласць, якую суровыя кліматычныя ўмовы здольныя засціць адно блізарукім ды маладушным. Адваротным бокам медаля было тое, што Дзянісам Рыгоравічам Булахавым скарысталіся ў інтарэсах справы, а гэта было несумяшчальна з рамяством, якім ён валодаў.

4. Трагічны герой. На мяжы 50 і 60-х г. даміноўнай ідэяй у савецкім горадабудаўніцтве стаў мікрараён — забяспечаны ўсімі неабходнымі жыллёва-камунальнымі ды сацыяльнымі паслугамі комплекс пяціпавярховых шматкватэрных жылых дамоў з плоскім дахам, першапачаткова разлічаны на 15-20 тыс. чалавек. У Мінску першы мікрараён, рэпрэзентатыўны праект будаўніцтва 60-х г., паўстаў на ўсходняй ускраіне горада. Так зародкавая каморка сацыялістычнага горада перамясцілася з яго цэнтра на перыферыю. Як напамін пра спаборніцтва гарадоў на этапе адбудовы вуліцу, што вяла да мікрараёна, назвалі ў гонар горада-героя Сталінграда (з 1961 г. Валгаград)[14].З гэтагачасу малюнак будаўнічай пляцоўкі, а роўным чынам і рабочага-будаўніка ў СМІ стаў мяняцца ў напрамку, прадвызначаным мастаком Герусам. Цяпер попытам карыстаўся ўжо не муляр, які цагліна за цаглінай выкладвае сцяну дома, а кран, што дастаўляе гатовыя элементы ў патрэбнае месца на дзялянцы новабудоўлі. У гэтым кантэксце апублікаваны ў 1961 г. „тэстамент” Дзяніса Булахава, які з’явіўся адначасова з новай праграмай КПСС, што абвяшчала пераход ад сацыялізму да камунізму, чытаецца як трагедыя[15]. У брашуры „Строим город”, пэўна напісанай за Булахава, малюецца стылізаваны вобраз прасякнутага духам калектывізму і гатоўнасцю працаваць чалавека, які ў інтарэсах усеагульнага дабрабыту прывучае сябе да таго, што сацыялістычнае спаборніцтва ды выкананне планавых заданняў робіцца яго асабістай справай. Гэта „справаздача” напісана мовай простага, „рускага” чалавека. Асноўная тэма — праца брыгады канчатковай прадукцыі мінскага будтрэста № 4, адметная рыса якой у тым, што яна адказвае за будаўніцтва дома ад катлавана і да даху. Падрабязна апісаныя аўра сацыялістычнага горада, калектыў як мікракосм савецкага грамадства і прафесійны этас брыгадзіра.

Па-першае, услаўляецца Мінск як радзіма. Тут трэба сказаць пра адмысловую форму патрыятызму, які жывіцца не традыцыямі, а эстэтыкай „новага жыцця”, бо пасля гібелі гістарычнага „капіталістычнага” горада ў Другой сусветнай вайне, маўляў, вырас новы горад, адметны сваёй прыгажосцю. Ён выступае як адміністратыўны, культурны і прамысловы цэнтр, прапануе сваім жыхарам усе магчымыя даброты, на якіх заснаваны мадэрнісцкія прынцыпы планіроўкі гарадоў (святло, паветра, зеляніна)[16]. Па-другое, працоўныя дасягненні брыгады Булахава з дваццаці двух чалавек тлумачацца імпульсам камуністычнай маралі. Вырашальны для поспеху, маўляў, не выключны стан, г. зн. прывілеяваныя ўмовы для выдатных працаўнікоў, а пачуццё адказнасці ды карпаратыўны дух звычайных людзей. Сюды належыць, паводле брашуры, інтэграцыя ў калектыў яго слабейшых сяброў, уключна з супольным пераадоленнем такіх дрэнных звычак, як курэнне ды п’янства, дзейны прынцып крытыкі ды самакрытыкі, выпрабаванне новых метадаў і ашчаднае стаўленне да матэрыялаў. Вось жа, маўляў, каб здзейсніць пераўтварэнне „старога” чалавека ў „новага”, дастаткова толькі мацаваць самадысцыпліну і бачыць сэнс працы ў карысці калектыву. Па-трэцяе, брыгадыр мусіць вылучацца любоўю да сваёй прафесіі ды ўдасканаленнем свайго майстэрства. Але рэалізавацца ён, маўляў, можа толькі тады, калі ў дадатак сур’ёзна ставіцца да сваёй прасякнутай патрыярхальным духам ролі выхавацеля і настаўніка ды перадае свае здольнасці і перакананні наступнаму пакаленню. Кола абмаляванай сістэмы ўзаемасувязяў замыкаецца, нарэшце, зваротам да жыллёвага пытання: каб зрабіць рэальнасцю яго развязанне, абяцанае ў праграме партыі, неабходныя „подзвігі ў працоўнай галіне”. Сама гэтая фармулёўка ўжо сведчыла, што размова ідзе пра справу, якая вымагае не надчалавека, а шараговага працаўніка. Асабісты трагізм у лёсе Булахава і яго калег мы бачым тут у тым, што былыя героі мусілі ахвяраваць сабою, мяняць ідэнтычнасць, робячыся з муляраў мантажнікамі.

5. Водгулле легенды. Хаця пасля ўкаранення буйнапанэльнага будавання муляры больш не былі патрэбныя ў якасці персанажаў прапаганды, а жыхары мікрараёнаў зноў і зноў скардзіліся на халтуру ў будоўлі, легенда пра героя далёка перажыла выхад Дзяніса Рыгоравіча Булахава на пенсію. Пра яго часам успаміналі, калі трэба было згадаць намаганні насельніцтва Мінска па адбудове горада пасля вайны. Ён быў таксама чаканым прамоўцам на паседжаннях партыйнага актыву будаўнічай галіны і папулярным сведкам падзей на ўроках краязнаўства ў школах свайго горада. Пры гэтым да яго ставіліся не толькі як да ўзору, але таксама — і перадусім — як да заснавальніка новага горада і новай традыцыі[17]. Яго слава пачала блякнуць, толькі калі міф сацыялістычнага горада страціў сваю інтэграцыйную сілу і быў заменены міфам горада-героя.

ІІІ. Чалавек-герой і горад-герой

Каб знайсці адказ на пастаўленыя ў пачатку пытанні пра сэнс міфа гераізму, на апошнім вітку трэба яшчэ раз паглядзець пад іншым вуглом на тую аснову, на якой быў намаляваны вобраз персанажа прапаганды Дзяніса Рыгоравіча Булахава[18]. Адносна таго, як узнікла званне героя, зазначым, што абазначэнне „Герой Працы” было ўведзена ў 1927 г., а ў 1938 г. пашырана да „Герой Сацыялістычнай Працы”. Тытул „Герой Савецкага Саюза” быў адмыслова створаны ў 1934 г. для лётчыкаў, якія ратавалі ўдзельнікаў экспедыцыі затанулага ў Паўночным Ледавітым акіяне „Чалюскіна”. Міф лётчыкаў і стаханаўскі рух прывялі да ўзнікнення культу герояў. Дыскурс, які свядома фармавалі бальшавікі, разгортваўся вакол адданай барацьбы за сацыялізм, якую вядзе „вялікая сям’я” са Сталіным-бацькам і Радзімай-маці. У гэтым комплексе героі адказвалі за здзяйсненне надзвычайных рэчаў і, такім чынам, выконвалі ролю піянераў і прыкладаў. Пры гэтым з назоўнікам герой і прыметнікам гераічны звязвалася ўяўленне пра актыўнасць і гатоўнасць да працоўных здзяйсненняў. Ад герояў-лётчыкаў ды герояў працы 30-х г. было недалёка да герояў вайны 40-х г., большая частка якіх зазнала пашану і павагу толькі пасля смерці. У час вайны культ герояў узбагаціўся двума аспектамі. Па-першае, колькасць герояў імкліва ўзрасла ў дваццаць разоў: з 626 да прыкладна 12 500 чалавек. Па-другое, ідэя гераізму канкрэтызавалася з наданнем Сталінграду ў 1943 г. звання „горад-герой”. Быць героем азначала цяпер самаахвярна служыць радзіме і няўмольна супраціўляцца вонкаваму ворагу. У пасляваенны час флюгер павярнуўся яшчэ раз. Калі пры Хрушчове пачалі прапагандаваць пераадоленне культу асобы ды пабудову камунізму, званне героя страціла сваё значэнне эксклюзіўнасці. Празмерная шчодрасць у раздачы ўзнагарод вяла намінальна да фармавання грамадства герояў. З аднаго боку, значэнне подзвіга асобнага чалавека цягам масавай гераізацыі зніжалася да штодзённай справы. 3 другога — кожны камуніст атрымліваў магчымасць выканаць абавязак героя.

У звязку з гэтым адбылася ідэалагічная метамарфоза Мінска — ад „сацыялістычнага горада” да „горада-героя”. Гэтую з’яву можна зразумець толькі на фоне трохступеньчатага працэсу сацыяльных пераўтварэнняў, які Савецкі Саюз перажыў цягам індустрыялізацыі ды ўрбанізацыі за 74 гады сваёй гісторыі. Калі сталінізм інтэрпрэтаваць як зрух да эканамічнай мадэрнізацыі, то ў канцы 20-х г. савецкае грамадства зазнала мабілізацыю, у канцы 30-х — атамізацыю, a ў канцы 50-х — кансалідацыю. У якасці асобных этапаў вылучаюцца нівеляванне насельніцтва (нацыяналізацыя прамысловасці, калектывізацыя сельскай гаспадаркі, ліквідацыя класавых ворагаў), змена эліт (пралетарызацыя выхадцаў з вёскі, падвышэнне статусу кваліфікаваных работнікаў і спецыялістаў, партыйныя чысткі) і замацаванне новых ерархій (наменклатура, рабочыя дынастыі, інтэлігенцыя як класавая сіла). Узаемазвязана з гэтым працэсам адбывалася імклівая ўрбанізацыя, на якую мусілі рэагаваць распрацоўшчыкі планаў сацыяльнай палітыкі. У канцы 20-х г. дыскурс у горадабудаўніцтве адштурхоўваўся ад утапічных праектаў жыцця, у сярэдзіне 40-х — ад забеспячэння базавых патрэбаў, а з 60-х г. — ад самаразвіцця індывідуальных уласцівасцяў. Арыенцірам у будаўніцтве жылля быў спачатку дом камуны, потым „камуналка” і, нарэшце, мікрараён. У той час як для грамадства ў цэлым Другая сусветная вайна стала каталізатарам, для кожнага асобнага індывіда яна ўяўляла сабою пераломны момант, калі нанава паўстала пытанне пра прыналежнасць чалавека да пэўнага лагера. У 20-30-я г. ідэнтычнасць вызначалася сацыяльным паходжаннем, у 50-60-я — паводзінамі на вайне. Адпаведна ў плоскасці сябар — вораг у 30-я г. супрацьстаялі „стаханавец” і „кулак”, а ў 50-я — „партызан” і „калабарант”. Абапіраючыся на гэтую перадумову, Хрушчоў і Брэжнеў здолелі ў перыяды дэсталінізацыі і ўзнікнення неасталінізму забяспечыць грамадскі кансенсус у шырокіх масах насельніцтва, адказваючы сваёй сацыяльнай палітыкай на імкненне да годнага жылля ды спажывання і абуджаючы ў сваёй прапагандзе антыфашысцкія і пацыфісцкія настроі.

Таму не дзіва, што Мінск у гэты перыяд быў пасля Сталінграда (Валгаграда), Ленінграда, Кіева, Адэсы, Севастопаля, Масквы, Брэсцкай крэпасці, Керчы ды Наварасійска абвешчаны дзясятым горадам — Героем Савецкага Саюза. Праўда, з-за супярэчнасцяў паміж Крамлём і свядомай „партызанскай фракцыяй” узнагароджанне адбылася толькі 26 чэрвеня 1974 г. з нагоды 30-годдзя вызвалення Беларусі ад нямецкай акупацыі. Высокі гонар быў абгрунатаваны ва ўказе Вярхоўнага Савета СССР тым, што сталіца Беларусі мае „заслугі перад Радзімай” у барацьбе з нацызмам і адыграла адмысловую ролю ў развіцці партызанскага руху, так што можна казаць пра яе мужнасць і гераізм, нягледзячы на тры гады пад акупацыяй. З боку кампартыі БССР паслядоўна рабілася прывязка да савецкага патрыятызму, каб скарыстацца суцэльным канонам каштоўнасцяў гераічнага міфа. У такой інтэрпрэтацыі паміж „подзвігам у баі” і „подзвігам на працоўным фронце” існавала ўзаемная залежнасць. Паводле яе, выкананне і перавыкананне пяцігадовых планаў было тоесным далейшым перамогам у барацьбе за камунізм[19].

IV. Падсумаванне

Гераічны міф і мемарыяльныя рытуалы служылі ў Савецкім Саюзе, каб настройваць насельніцтва на ўспрыманне афіцыйнага канона нормаў і каштоўнасцяў. Камуністычная партыя намагалася здабыць сабе легітымацыю праз фетышызацыю тэхнічнага прагрэсу і давесці эфектыўнасць цэнтралізаванай планавай эканомікі, стымулюючы працоўныя дасягненні. Аднак стабільнасць палітычнай сістэмы ў паслясталінскую эпоху грунтавалася, па сутнасці, на тым, наколькі забяспечваліся рост узроўню жыцця і магчымасці індывідуальнай самарэалізацыі. Гарантыя наяўнасці працоўных месцаў і стабільнасць цэнаў стваралі перадумовы для дасягнення кансэнсусу ў масах. Узнагароды і прывілеі фіксавалі розніцу ў статусе і спрыялі дыферэнцыяцыі ўнутры сацыяльнай структуры. Улады патрабавалі канфармізму, адказам грамадства была арыентацыя на спажыванне. У гэтым кантэксце „герой” увасобіў у той ці іншай форме даступны ўсім „савецкім людзям” праект жыцця, які не толькі служыў падтрымцы сацыялізму, але і дазваляў атрымаць ад гэтага ладу карысць.

Вось жа, паміж культам герояў 30 і 50-х г. была сутнасная розніца, абумоўленая стратай утопіі. Прапаганда прыменшыла „надчалавека” да нармальных памераў. Ад Булахава зусім не вымагалі такіх выбітных дасягненняў, як у свой час ад Стаханава, які яшчэ цалкам адпавядаў тыпу апантанага працаўніка. Дзяніс жа Рыгоравіч быў, дый у 60-я г. заставаўся героем лакальнага маштабу. З аднаго боку, ён рэпрэзентаваў прафесійную групу рабочых-будаўнікоў, і яго, адпаведна, усхвалялі як рацыяналізатара ды механізатара. Ручная праца выйшла з моды ў народнай гаспадарцы. З другога боку, ён выступаў носьбітам надзей масы насельніцтва, якое пакутавала ад нястачы жылля, і ў гэтым плане ён мусіў выпраменьваць энтузіязм і гатоўнасць задаволіцца малым. Адначасова ён увасабляў традыцыі „новага Мінска”. За згасанне зоркі Дзяніса Рыгоравіча ў 70-80-я г. адказныя, перадусім, тры фактары. Па-першае, пераход ад этапу адбудовы да буйнога індустрыяльнага горада быў звязаны са зменай пакаленняў і зменамі ў ідэнтычнасці. Па-другое, у эпоху серыйнай вытворчасці тып муляра больш не быў запатрабаваны. Па-трэцяе, інфляцыя, якая закранула званне героя ў час дэсталінізацыі, і перавод ідэі гераізму ў матэрыяльную плоскасць прывялі да зніжэння аўтарытэту выдатных асобаў. Нарэшце, калі Савецкі Саюз пад ціскам звонку распаўся, пачаўся пошук нацыянальнай ідэалогіі праз зварот да традыцый дарэвалюцыйнага часу і адбылося прыняцце стратэгіі жыцця і выжывання, арыентаванай на заходні дабрабыт. Хаця ў Мінску абышлося без скідання старых ідалаў, камуністычныя сімвалы і помнікі адклаліся ў калектыўнай памяці як рэлікты са старадаўніх часоў і схаваліся пад напластаваннямі іншага досведу. Адзін з гэтых новых міфаў кажа пра высакаякасную працу, пра якую сведчаць дамы, пабудаваныя ваеннапалоннымі, а не тыя будынкі, што ўзводзілі будаўнікі кшталту Дзяніса Булахава.

Пераклад Сяргея Паўлавіцкага


[1] У рускай мове зваротак складаецца з імя ды імя па бацьку, у той час як прозвішча ідэнтыфікуе індывіда нейтральным чынам, таму далей мы будзем казаць „Дзяніс Рыгоравіч”, калі размова ідзе пра персанаж прапаганды, і „Булахаў”, калі маем на ўвазе рэальную асобу.
[2] Гл.: Минск — город-герой. Справочник. Минск, 1976. С. 257; Почетные граждане города Минска. Минск, 1980. С. 5-6.
[3] Thomas M. Bohn: Minsk — Musterstadt des Sozialismus. Stadtplanungund Urbanisierung in der Sowjetunion nach 1945. Köln — Weimar —Wien, 2008.
[4] Гл.: Социалистическое соревнование строителей Сталинграда и Минска / под ред. П. И. Котоводова. Минск, 1950.
[5] Напр., у наступным допісе Дзяніс Булахаў браў абавязак павысіць вытворчасць сваёй працы: Советская Белоруссия. 5.09.1950. № 179. С. 1.Разам з тым ён рабіў прапановы па эканоміі: Булахов Д. Комплексное снижение стоимости строительных работ // Советская Белоруссия. 6.06.1952. № 133. С. 2.
[6] Гл.: Михинов Н. Ветеран стройки // Советская Белоруссия. 16.08.1958. № 191. С. 1.
[7] Гл.: Булахов Д. Г. Строим город. Минск, 1961.
[8] Гл.: Аркадьев Б. Города почетный гражданин // Вечерний Минск.1.11.1967. № 1.С. 2.
[9] Гл. іл. 1. Узята з “Почетные граждане” (Гл. спас. 2.) С. 5.
[10] Параўн. разыходжанне ў гэтым пункце сведчанняў у: Социалистическое соревнование (гл. спас. 4). С. 33-34, 42-43; Астрейко А. И., Павлович В. Ю. Гордое имя — строитель. О делах и людях ордена Ленина стройтреста № 5 города Минска. Минск, 1975. С. 34-35.
[11] Гл.: Праздник советских строителей // Советская Белоруссия. 12.08.1956. № 187. С. 1, 2.
[12] Параўн. здымак Дзяніса Булахава // Советская Белоруссия. 22.10.1957. № 250. С. 1.
[13] Узята з: Беларуская станковая графіка. Мінск, 1978. С. 87.
[14] Гл.: Мы расскажем о Минске. 2-e, перераб. и доп. изд. Минск, 1966.С. 88-96.
[15] Булахов Д. Строим город (гл. спас. 7).
[16] Параўн. у гэтым сэнсе таксама: Булахов Д. Прекрасный родной Минск // Советская Белоруссия. 3.07.1959. № 154. С. 3; ён жа: Утро над Минском // Советская Белоруссия. 26.05.1964. № 121. С. 2.
[17] Параўн.: Харкевич А. Человек и его город // Советская Белоруссия. 11.01.1973. №9. С. 2.
[18] Гл.: Günther H. Der sozialistische Übermensch. M. Gor’kij und dersowjetische Heldenmythos. Stuttgart — Weimar, 1993. S. 155-197;Arnold S. R. Stalingrad im sowjetischen Gedächtnis. Kriegserinnerung und Geschichtsbild im totalitären Staat. Bochum, 1998. S. 7-13; Yurovsky V. Ein Vergleich des Heldenkults in der Sowjetunion der dreißiger und sechziger Jahre // Forum für osteuropäische Ideen- und Zeitgeschichte 5 (2001, 1).S. 155-181.
[19] Гл.: Подвиг народа бессмертен. О праздновании 30-летия освобождения Советской Белоруссии от немецко-фашистских захватчиков. Минск, 1975.

Наверх

Галоўная » Запісы па тэме 'Пераклады'