[1]
Кангрэс нацыянальных меншасцяў – міжнародны форум, які ладзіўся дзеля салідарызацыі высілкаў нацыянальных дыяспар Еўропы з 1925 да 1938 г., – стаў унікальным досведам супрацоўніцтва нацыянальных меншасцяў у міжваеннай Еўропе. Гэты кангрэс быў заснаваны ў 1925 г. па ініцыятыве шэрагу прадстаўнікоў нямецкай дыяспары з краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, у прыватнасці Прыбалтыкі.
У 1922 г. лідары нямецкай дыяспары ў краінах Еўропы ўтварылі Таварыства нямецкіх меншасцяў у Еўропе (“Verband der deutschen Minderheiten in Europa”), каб мець магчымасць каардынаваць свае дзеянні на аснове прызнання наяўных межаў. Як было заяўлена, мэта заключалася ў стварэнні такой арганізацыі, якая магла б служыць пляцоўкай для ўсіх еўрапейскіх нацыянальных меншасцяў і даваць ім магчымасць вырашаць супольныя праблемы. У жніўні 1925 г. латышскі немец, тэарэтык у галіне нацыянальнага права Пауль Шыман разам з італьянскім славенцам Ёсіпам Вілфанам і чэхаславацкім венграм Гезам Сюле выступілі са зваротам да нацыянальных меншасцяў Еўропы. Тады ж эстонскі немец Эвальд Амендэ здзейсніў паездку па краінах Еўропы, у ходзе якой сустракаўся з лідарамі тамтэйшых нацыянальных дыяспар і пераконваў іх у неабходнасці супрацоўніцтва. У выніку ўсіхгэтых намаганняў 15 кастрычніка 1925 г. у Жэневе адбыўся першы Кангрэс нацыянальных меншасцяў.
Адметна, што афіцыйна ён называўся “Europäischer Nationalitätenkongress”, або “Congrès des nationalités européennes”, г. зн. без згадвання пра “меншасці”, хоць на самай справе гэта быў з’езд прадстаўнікоў нацыянальныхменшасцяў, як слушна канстатуе польская назва (Kongres Mniejszości Narodowych), а таксама беларуская, якая ўжывалася ў крыніцах таго перыяду. Варта адзначыць, што названыя дзеячы нацыянальных дыяспар у кожнай са сваіхкраін мелі статус парламентарыяў. Яны ўтварылі прэзідыум кангрэса. Старшынёй стаў Вілфан, які заставаўся на гэтай пасадзе да канца існавання кангрэса. Шыман і Сюле былі віцэ-старшынямі. У сваю чаргу, Амендэ ўзначаліў Генеральны сакратарыят кангрэса, які размясціўся ў Вене.
Гэты артыкул мае на мэце паказаць, якое дачыненне да Кангрэса нацыянальных меншасцяў на працягу яго існавання мелі беларусы. Згаданая тэма амаль не закранута як у беларускай гістарыяграфіі, так і ў даследаваннях, прысвечаных Кангрэсу нацыянальных меншасцяў [2].
Спачатку беларусы ставіліся да Кангрэса нацыянальных меншасцяў вельмі скептычна. Так, перад ад’ездам у Жэневу дэпутат Фабіян Ярэміч [3], які некалькі разоў быў прадстаўніком беларусаў на кангрэсе, у інтэрв’ю ідышамоўнай варшаўскай газеце “Der Moment” дзяліўся такімі сваімі думкамі наконт першага кангрэса: “Хоць мы не ўтойваем, што будзем удзельнічаць у працы кангрэса і пастараемся паказаць наша становішча ў Польшчы, мы мала ўскладаем на яго надзей, бо наша становішча ў Польшчы кардынальна адрозніваецца ад становішча іншых меншасцяў у іншых краінах: напрыклад, шведаў ці датчан у Германіі і да т. п. Беларускаму насельніцтву ўласціва тэрытарыяльная кампактнасць, і яго патрэбы адрозніваюцца ад патрэб іншых меншасцяў, якія заключаюцца ў здабыцці пэўнай нацыянальна-культурнай аўтаноміі. Зыходзячы з праграмы кангрэса, такія маштабныя патрабаванні, як нашы, там разглядацца не будуць. Такім чынам, кангрэс для нас не мае вялікага значэння. Тым не менш, ён мае істотнае значэнне ў агульным кантэксце нацыянальнага пытання, бо ўпершыню збяруцца разам прадстаўнікі нацыянальных дыяспар з усяго свету, у тым ліку тых дыяспар, якія маюць свае нацыянальныя дзяржавы, – напрыклад, палякі Літвы, немцы Польшчы і гэтак далей, – і ўсе разам яны будуць абмяркоўваць неправамерны прыгнёт меншасцяў тытульнымі нацыямі. Гэта пакладзе пачатак утварэнню аб’яднанага фронту меншасцяў, што варта вітаць” [4].
Прыгледзімся да таго, як праходзіў першы кангрэс (15–16 кастрычніка 1925 г.). 14 кастрычніка адбыліся папярэднія закрытыя кансультацыі прадстаўнікоў усіх меншасцяў, што меліся быць на з’ездзе. У справаздачы дэлегатаў кангрэса Міністэрству замежных спраў Польшчы паведамляецца: “14 кастрычніка прайшла агульная ўнутраная канферэнцыя ўсіх прадстаўнікоў дыяспар. <…> Адразу выявіўся падзел на наступныя групы: немцы, венгры і славенцы; палякі, лужычане і датчане; украінцы, беларусы, рускія, літоўцы і яўрэі. Па прапанове пана Станіслава Серакоўскага, польскага дэлегата ад Германіі, часовым старшынёй стаў Вілфан” [5]. У сваю чаргу, згодна з афіцыйнай справаздачай, падрыхтаванай прэзідыумам кангрэса, у гэтых кансультацыях поруч з Вілфанам і Серакоўскім удзельнічалі: Элемер Якабфі (венгр з Румыніі), Рудольф Брандш (немец з Румыніі), Леа Моцкін (яўрэй ад парыжскага Камітэта яўрэйскіх дэлегацый), Паўло Васыньчук (украінец з Польшчы), Фабіян Ярэміч (беларус з Польшчы), Аляксей Героўскі (карпатарусін з Чэхаславакіі), ксёндз Вінцас Заянчкаўскас (літовец з Польшчы), Эрнест Хрысціянсен (датчанін з Германіі) [6].
Паўло Васыньчук, дэпутат польскага сейма і прадстаўнік украінцаў Польшчы, заявіў, што нельга абмяжоўвацца раней заяўленай праграмай канферэнцыі. Ён сказаў: “Калі мы хочам міру, то павінны прызнаць прынцып самавызначэння народаў у адпаведнасці са статутам Лігі Нацый” [7]. Была выбрана падрыхтоўчая камісія, у якую ўвайшло па адным прадстаўніку ад кожнай меншасці. На паседжанні гэтай камісіі ўкраінцы і беларусы выступілі з прапановай пашырыць праграму кангрэса. У выпадку адхілення гэтай прапановы ўкраінцы прыстрашылі, што пакінуць з’езд. У адказ польская дэлегацыя ўнесла прынцыповую рэзалюцыю, паводле якой у аснове нацыянальных патрабаванняў меншасцяў павінна ляжаць лаяльнасць да дзяржаў, у якіх яны жывуць [8].
15 кастрычніка 1925 г. прайшло пленарнае паседжанне. Старшыня Ёсіп Вілфан выступіў з прывітальным словам, падкрэсліўшы, што дэлегаты з’езда рэпрэзентуюць 50 мільёнаў чалавек. Аднак «адразу выявілася асобная пазіцыя ўкраінскай і беларускай дэлегацый, – пісаў рэпарцёр варшаўскай сіянісцкай газеты “Nasz Przegląd”, якая належала да выданняў, што найбольш шырока асвятлялі кожны кангрэс. – Яны не лічаць сябе прадстаўнікамі нацыянальныхменшасцяў і таму патрабуюць пашырыць праграму кангрэса так, каб яна ахапіла таксама тэрытарыяльныя і палітычныя патрабаванні. Як вядома, згодна з праектам арганізацыйнага камітэта, праграма кангрэса была зведзена да досыць абстрактнага пытання нацыянальнай талерантнасці і крыху вузейшага аспекту – арганізацыі самакіравання. Праблематыка нацыянальнага самавызначэння, вылучаная ўкраінцамі і беларусамі, не знаходзіць, аднак, шматлікіх прыхільнікаў. <…> Пасля выбараў прэзідыума ў ім акрэслілася процістаянне паміж украінска-беларускім блокам, сфармаваным на канферэнцыі, і астатнімі дэлегацыямі» [9]. Васыньчук і Ярэміч таксама былі выбраны ў склад прэзідыума [10], але адмовіліся прыняць свае мандаты. Ярэміч заявіў, што “беларускія і ўкраінскія дэлегаты застануцца на з’ездзе ў якасці назіральнікаў і не ўвойдуць у прэзідыум, бо папярэдняя канферэнцыя адхіліла іх прапанову звярнуцца на з’ездзе да праблем народаў, што жывуць на кампактнай тэрыторыі і імкнуцца да самавызначэння” [11].
На якой мове выступаў Ярэміч? Што да мовы форуму, то было вырашана: можна выступаць на любой мове, але толькі з нямецкай і французскай не вымагаўся пераклад. На практыцы амаль усе выступоўцы прамаўлялі па-нямецку. Цікава, што між палякаў Ян Качмарэк з Германіі і Леан Вольф з Чэхаславакі ., адзначыўшы спачатку, што робяць гэта, каб пазбегнуць затрымак і цяжкасцей з перакладам, выступалі па-нямецку, тады як Серакоўскі, паляк з Германіі, карыстаўся французскай мовай. Ярэміч прамаўляў па-беларуску, а Алена Леўчаніўская – сенатар польскага парламента і член секцыі ўкраінцаў Польшчы (у інфармацыі “Naszego Przeglądu” яна памылкова была названа беларускай) – пераклала сваё выступленне на нямецкую мову, адзначыўшы, што ўкраінцы і беларусы складаюць трэцюю частку насельніцтва польскай дзяржавы. Ярэміч абвясціў, што ён, як і ўкраінцы Польшчы, застанецца на кангрэсе ў якасці назіральніка, пакуль не будзе ўхвалена пашырэнне праграмы [12].
Супраць прапановы польскіх беларусаў і ўкраінцаў выступіла большасць удзельнікаў кангрэса, бо яна супярэчыла самой яго канцэпцыі – якая ставіла ў цэнтр увагі жыццё меншасцяў у наяўных дзяржавах, а не праблемы буйных нацыянальных дыяспар, што апынуліся пад юрысдыкцыяй чужаземных дзяржаў. Серакоўскі, дэлегат ад палякаў Германіі, катэгарычна запярэчыў супраць прыняцця гэтай прапановы, заявіўшы, што “ўкраінска-беларуская дэкларацыя змяшчае канкрэтнае пытанне наконт канкрэтнай краіны. З гэтай прычыны ён лічыць, што згаданая дэкларацыя не павінна далучацца да пратакола, а яе трэба разглядаць як прыватнае пасланне” [13].
Як мы бачым, у ходзе першага кангрэса беларусы і ўкраінцы Польшчы не ўдзельнічалі ў дыскусіях, застаючыся назіральнікамі. На другім Кангрэсе нацыянальныхменшасцяў, які адбыўся ў жніўні 1926 г. у Жэневе, высветлілася, што стаўленне беларусаў і ўкраінцаў Польшчы да кангрэса ніяк не памянялася. Другі Кангрэс нацыянальных меншасцяў прайшоў 25–27 жніўня 1926 г. у Жэневе. На ім зноў прысутнічала дэлегацыя беларусаў і ўкраінцаў Польшчы. Дэлегатам ад беларусаў другі раз стаў Фабіян Ярэміч. У сваю чаргу, украінцаў Польшчы прадстаўлялі Дмытро Лявіцкі, Міхайла Чаркаўскі і Аляксандр Марытчак. Варта падкрэсліць, што дэлегатамі ад украінцаў на папярэднім кангрэсе былі выключна ўкраінскія палітыкі з Валыні, тады як на другі кангрэс ад украінцаў Польшчы выправіліся і актывісты УНДА (Украінскага нацыянальнадэмакратычнага аб’яднання) з Усходняй Галіччыны. Валынскіх украінскіх палітыкаў прадстаўляў сенатар польскага парламента Чаркаўскі, які быў у спісе ўкраінскай дэлегацыі з Польшчы і на папярэднім кангрэсе. Лявіцкі быў дэпутатам сейма другога склікання, а таксама старшынёй УНДА. Нягледзячы на гэта, згаданыя ўкраінскія палітыкі гэтак жа негатыўна ставіліся да рэгламенту прэзідыума Кангрэса, як і іх папярэднікі. 25 жніўня дэлегацыі ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы выступілі з супольнай дэкларацыяй, у якой гаварылася: “Як вядома, нашы прадстаўнікі на першай нацыянальнай канферэнцыі, што прайшла ў Жэневе летась, заявілі, што не могуць удзельнічаць у працы кангрэса і што, з прычыны пазначаных у дэкларацыі матываў, імкнуцца да рэалізацыі права на поўнае самавызначэнне. Дзеля гэтага нашы прадстаўнікі прапанавалі пашырыць праграму канферэнцыі ў згаданым кірунку. Камітэт канферэнцыі не прыняў нашай прапановы. Тэматыка сёлетняга кангрэса засталася такой жа вузкай, як была дагэтуль. Паколькі мы разглядаем прынцып самавызначэння нацый як неабходны зыходны пункт для іх палітычнага развіцця і як гарантыю мірнага суіснавання народаў, мы і сёлета не можам удзельнічаць у працы кангрэса. Незалежна ад пералічаных прычын, мы лічым, што праца кангрэса нават у гэтых вузкіх рамках павінна вітацца і што яна заслугоўвае нашых самых цёплых пажаданняў. З увагі на гэта мы вырашылі прысутнічаць на кангрэсе ў якасці назіральнікаў” [14].
Пасля доўгіх перамоваў з прэзідыумам кангрэса польскія беларусы і ўкраінцы вырашылі ўдзельнічаць у ім толькі ў якасці назіральнікаў, бо ў магчымасці абмеркавання тэрытарыяльных пытанняў зноў было адмоўлена [15]. Натан Швальбе, рэпарцёр “Naszego Przeglądu”, які сачыў за ходам кангрэса, пісаў: «З імі доўга і цярпліва вялі перамовы, шмат якія прадстаўнікі меншасцяў спрабавалі ўгаварыць іх пайсці на кампраміс, які ўсё ж не вымагаў бы поўнай адмовы ад незалежніцкіх пастулатаў. У якасці прыкладу можа служыць факт допуску на кангрэс каталонскай дэлегацыі, які стаў магчымым усяго толькі пасля абвяшчэння яе ўдзельнікамі дэкларацыі, што, прымаючы ўмовы аргкамітэта, яны, як прадстаўнікі народа, расселенага на кампактнай тэрыторыі, не адмаўляюцца ад сваіх больш шырокіх прэтэнзій. Як бы там ні было, у канчатковым выніку ўкраінцы і беларусы зніклі з афіцыйнага спіса дэлегатаў і прысутнічалі на Кангрэсе як “назіральнікі”, пазбаўленыя нават права браць слова. Гэтай самагубчай тактыкай ахвотна скарысталіся дэлегаты рускай меншасці Польшчы, якія толькі сёлета вырашылі прыехацьна з’езд» [16]. Цікава, што аўтар гэтай нататкі, як мы бачым, звярнуў увагу на прыклад каталонцаў, якія пагадзіліся прыняць агульны рэгламент і пачынаючы з другога кангрэса актыўна ўдзельнічалі ў дыскусіях, не адмаўляючыся пры гэтым ад пастулату пра неабходнасць тэрытарыяльнай аўтаноміі для меншасцяў, якія жылі ў адпаведных краінах кампактна.
Трэці кангрэс прайшоў 22–24 жніўня 1927 г. зноў у Жэневе. На гэтым форуме было 13 нацыянальных дыяспар (харвацкая, чэхаславацкая, дацкая, каталонская, нямецкая, польская, руская, славенская, славенска-харвацкая, сербалужыцкая, украінская, венгерская, яўрэйская), якія агулам налічвалі, як пісалі газеты, 40 мільёнаў чалавек у розных краінах Еўропы. Найбольш уплывовым было згуртаванне прадстаўнікоў нямецкай дыяспары, якое ўключала ў сябе дзевятнаццаць дэлегатаў з сямі краін (Польшчы, Даніі, Эстоніі, Латвіі, Венгрыі, Югаславіі, Румыніі, Чэхаславакіі). З ёю спаборнічала група прадстаўнікоў польскай меншасці (шэсць дэлегатаў з Германіі, Літвы, Латвіі і Чэхаславакіі), якія цесна каапераваліся з трыма дацкімі і адным сербалужыцкім дэлегатам з Германіі. У сваю чаргу, прадстаўнікі яўрэйскай меншасці (адзінаццаць дэлегатаў з Польшчы, Літвы, Латвіі, Чэхаславакіі, Румыніі, Балгарыі, а таксама ад Камітэта яўрэйскіх дэлегацый у Парыжы) выконвалі ролю трэцяй сілы.
Галоўнай тэмай гэтага кангрэса стала залучэнне ў якасці ўдзельнікаў форуму прадстаўнікоў новых нацыянальных меншасцяў, а менавіта фрызаў і літоўцаў Германіі, македонцаў Югаславіі, а таксама ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы [17].
На пачатку жніўня ўкраінцы, беларусы і літоўцы Польшчы правялі супольную нараду і накіравалі ў прэзідыум кангрэса дэкларацыю з чатырох пунктаў, прыняцце якіх яны выставілі сваёй умовай далучэння да кангрэса. Гэтыя пункты ўключалі ў сябе наступныя патрабаванні: “1) прызнаць, што ўдзел у кангрэсе згаданых груп не азначае іх адмовы ад нацыянальна-палітычных памкненняў і права на самавызначэнне; 2) уключыць у кола пытанняў, што падлягаюць абмеркаванню на кангрэсе, не толькі тэарэтычныя развагі пра патрэбу абароны нацыянальных меншасцяў, але і факты злоўжыванняў і беззаконня ў дачыненні да народаў, якія церпяць прыгнёт у асобных краінах Еўропы; 3) скасаваць умову лаяльнасці нацыянальных меншасцяў да паноўных дзяржаў, неабходнасць якой падкрэслівалася ў дыскусіях на першым і другім кангрэсах; 4) уключыць па двое прадстаўнікоў ад згаданых груп у прэзідыум кангрэса. Патрабаванні, узнятыя ў гэтых пунктах, не былі задаволены так, як таго вымагалі заяўнікі; вось чаму ўкраінская дэлегацыя, гэтак жа, як і летась, удзельнічала ў кангрэсе ў якасці назіральнікаў” [18]. Як пісаў, не без пэўнага драматызму, Станіслаў Папроцкі, камандзіраваны на кангрэс спецыяльна ўтвораным у Польшчы Інстытутам даследаванняў нацыянальнага пытання, нямецкія дэлегаты “гатовы былі пагадзіцца з далучэннем да кангрэса македонцаў Югаславіі, а таксама ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы – нават цаной саступак у сферы базавай канцэпцыі кангрэса, якая, як мы ведаем, выключала з кола абмеркаванняў пытанне самавызначэння нацый, – але яны катэгарычна выступалі супраць прыняцця фрызаў, хоць пытанне іх удзелу было прадметам абмеркаванняў і рашэнняў першых двух кангрэсаў, а спецыяльна створаная для разгляду гэтага пытання камісія прызнала фрызаў нацыянальнай меншасцю” [19].
Супраць такой пазіцыі групы нямецкіх дэлегатаў рэзка выступалі пасланцы нацыянальных меншасцяў Германіі, якія катэгарычна патрабавалі прызнаць фрызскую дэлегацыю ў якасці ўдзельнікаў кангрэса і не мяняць ранейшага рэгламенту абмеркаванняў. Разгарнуліся шумныя дыскусіі, але рознагалоссі паміж двума лагерамі былі занадта глыбокія і ўрэшце ніякага кампрамісу не было дасягнута. Усё скончылася тым, што дэлегацыі палякаў, датчан і сербалужычан пастанавілі пакінуць Кангрэс нацыянальных меншасцяў.
Карэспандэнт “Naszego Przegląu”, знаёмячы чытачоў з прамовай лідара польскай меншасці ў Германіі і аднаго з намеснікаў старшыні кангрэса, пастараўся перадацьувесь драматызм сітуацыі. Ён пісаў: «Ян Качмарэк ад імя ўсіх меншасцяў Германіі зачытаў пратэставую дэкларацыю: “Мы зрабілі ўсё, каб захаваць салідарнасць, мы пагадзіліся на культурную аўтаномію. Але арганізатары кангрэса, дбаючы аб сімпатыях з боку ірэдэнтысцкіх меншасцяў, груба праігнаравалі правы меншасці мірнай і лаяльнай. У арганізацыі, закліканай яднаць між сабою меншасці, не павінна быць падзелу на моцныя і слабыя нацыянальнасці, а паколькі такі падзел праведзены, мы пакідаем сход”» [20].
Палякі і іх прыхільнікі пакінулі залу, што выклікала збянтэжанасць сярод удзельнікаў кангрэса. Пасля перапынку паседжанне прадоўжылася, і немцы, венгры, яўрэі і каталонцы выказалі давер старшыні Вілфану, заявіўшы, што яны застаюцца на сходзе [21].
Варта яшчэ прывесці характэрны каментарый аўтара гэтай нататкі: «Каб чытач зразумеў, наколькі “вялікая” праблема стаіць на парадку дня, трэба прыгадаць, што фрызаў налічваецца ўсяго дваццаць тысяч чалавек, дый з тых трынаццаць тысяч лічаць сябе немцамі і толькі сем тысяч – фрызамі. Дык паўстае пытанне, ці можа такая чалавечая супольнасць, большая доля якой зведала асіміляцыю, лічыцца асобным народам, а таксама які мінімум людзей патрэбен для таго, каб называцца нацыянальнай меншасцю, не высмейваючы саму ідэю аб ёй. Большасць удзельнікаў сходу трымаліся думкі, што гэты “незлічоны” фрызскі народ можа прынамсі яшчэ гадок пачакаць прыняцця статута, які павінен быць гатовы да наступнага з’езда. <…> Усё гэта было проста не пазбаўленай пікантнасці “спрэчкай славян” між сабою, у якой славяне-палякі паставілі шах славянам-“русінам” [украінцам. – М. Я.] пры дапамозе нямецкіх фрызаў» [22].
З увагі на ўсё гэта пытанне аб далучэнні да работы кангрэса новых удзельнікаў – у тым ліку ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы – было адкладзена да наступнага з’езда. Такім чынам, і на трэцім кангрэсе, як ні ціснулі на арганізатараў дэлегацыі польскіх украінцаў, беларусаў і літоўцаў, патрабуючы прыняць іх вымогі аб змяненні рэгламенту ізапрасіць іх на паседжанне, выступіўшы з супольнай дэкларацыяй, – усё ж у канчатковым выніку яны зноў прысутнічалі ў якасці назіральнікаў. Гэтым разам беларусаў прадстаўляў блізкі паплечнік Ярэміча Васіль Рагуля, які ў 1922 г. быў выбраны дэпутатам польскага сейма, а ў 1928 г. – сенатарам. Як і Ярэміч, ён быў дэлегаваны на кангрэс Віленскім беларускім нацыянальным камітэтам. Варта падкрэсліць, што супраць Рагулевага ўдзелу ў кангрэсе, паводле справаздачы Міністэрства ўнутраных спраў, выступала “арганізацыя пад крылом А. [Арсена. – М. Я.] Паўлюкевіча, якая накіравала ў прэзідыум кангрэса заяву, што дэпутат Рагуля не мае права прадстаўляць беларускае насельніцтва і можа выступаць толькі ад імя сваёй партыі” [23].
Чацвёрты кангрэс праходзіў з 29 да 31 жніўня 1928 г. у Жэневе. На гэтым кангрэсе ўпершыню адсутнічала польская меншасць, але затое беларусы разам з украінцамі афіцыйна ўдзельнічалі ў дыскусіях. Прадстаўніком беларусаў, як і на папярэдніх кангрэсах, быў Ярэміч. Натан Швальбе, праніклівы журналіст “Naszego Przeglądu”, які назіраў за ходам форуму з самага пачатку, так апісаў змены ў характары кангрэса: «Асобныя польскія дэлегаты сядзелі на задніх радах нават не як назіральнікі, а толькі як прадстаўнікі прэсы. З іншага боку, прадстаўнікі ўкраінцаў і беларусаў Польшчы, якія ў папярэднія гады не бралі дзейснага ўдзелу ў Кангрэсе з прычыны ўнесенай у статут забароны на пастулаты незалежніцкага характару, былі канчаткова “дапушчаны” да кангрэса яшчэ перад яго адкрыццём» [24].
30 жніўня 1928 г. беларускі дэлегат упершыню з’явіўся на трыбуне Кангрэса нацыянальных меншасцяў. Ярэміч зрабіў наступную заяву: “Ад імя беларускага народа, які жыве ў межах Польшчы, я вітаю IV Кангрэс нацыянальных меншасцяў, зычу яму плённай працы і дзякую за допуск беларускай групы да працы ў якасці членаў кангрэса. Вельмі шкада, што гэтым разам не ўдасца узяцьдзейснага ўдзелу ў рабоце кангрэса, таму што мы атрымалі запрашэнне толькі за некалькі дзён і не змаглі падрыхтавацца як след. Карыстаючыся магчымасцю, я хацеў бы адзначыць, што палітычныя памкненні беларускага народа былі ў самых агульных рысах прадстаўлены на кангрэсах 1925 і 1926 гадоў. Пакідаю за сабой права абвясціцьнашу дэкларацыю на наступным кангрэсе” [25].
Невядома, на якой мове Ярэміч выступаў. Хутчэй за ўсё, па-беларуску, як і на першым кангрэсе. У часопісе польскага Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання “Sprawy Narodowościowe” быў апублікаваны артыкул уласнага карэспандэнта выдання, пасланага на гэты кангрэс. Цікава, што ў гэтым артыкуле цалкам прыведзена вышэйпамянёная прамова Ярэміча, адно што напачатку ў вусны выступоўцы ўкладзена фармулёўка “ад імя часткі беларускага народа” замест “ад імя беларускага народа” [26]. Цяжка сказаць, адкуль узялося гэтае разыходжанне. Магчыма, карэспандэнт мог кіравацца тым фактам, што на папярэднім кангрэсе, як мы згадвалі вышэй, паланафільскія колы беларусаў звярнуліся ў прэзідыум з пратэстам супраць прызнання Рагулі прадстаўніком усяго беларускага народа. І ўсё ж на самай справе, наколькі можна меркаваць, Ярэміч пачаў сваю прамову словамі “ад імя беларускага народа”, якія мы чытаем не толькі ў афіцыйнай – хоць і перакладзенай на нямецкую мову – стэнаграме кангрэса, але і ў іншых матэрыялах, у тым ліку ў справаздачы, падрыхтаванай аддзелам па справах нацыянальнасцяў Міністэрства ўнутраных спраў Польшчы [27].
Як вынікае са “Справаздачы аб жыцці нацыянальных меншасцяў Польшчы”, падрыхтаванай МУС, Ярэміч быў выбраны дэлегатам Кангрэса нацыянальных меншасцяў на паседжанні Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта, датаваным 19 ліпеня 1928 г. Аўтар справаздачы паведамляе: “Дэпутату Ярэмічу было даручана ініцыяваць на кангрэсе дыскусіі аб беларускай адукацыі, рэпрэсіях супраць дзеячаў беларускай асветы, а таксама дыскрымінацыі беларусаў пры ажыццяўленні зямельнай рэформы” [28]. Калі звесткі Міністэрства ўнутраных спраў былі дакладныя, то трэба канстатаваць, што Ярэміч не здолеў выканаць даручанай яму місіі. Аднак можна выказаць здагадку, што калі б ён узяўся абмаляваць на кангрэсе становішча беларусаў, то змест такога выступлення мог бы быць падобны да ягонага артыкула ў часопісе “Natio” [29], выдаваным сумесна рознымі арганізацыямі нацыянальных меншасцяў Польшчы, а таксама да прамовы Адольфа Клімовіча – пра якую будзе сказана ніжэй – на кангрэсе 1933 г. Аўтар справаздачы МУС канстатаваў, што выступленне Ярэміча было “вельмі бляклым” і “не мела ніякага эфекту” [30].
Тут трэба звярнуць увагу на заяву, зробленую ўкраінцамі Польшчы, бо да яе далучыўся і Ярэміч. За дзень да Ярэмічавай прамовы вялікі розгалас выклікала выступленне Дмытра Лявіцкага – прадстаўніка ўкраінцаў Польшчы. Ён падкрэсліў, што ўкраінскі народ імкнецца да заваёвы незалежнасці і ніколі не змірыцца з падзелам сваёй тэрыторыі паміж чатырма дзяржавамі (Расіяй, Польшчай, Чэхаславакіяй і Румыніяй). Далей Лявіцкі заявіў: “Украінскі народ – гэта не нацыянальная меншасць; на ўсіх населеных ім землях ён складае абсалютную большасць. Беручы пад увагу, што Кангрэс нацыянальных меншасцяў у кола сваіх абмеркаванняў не ўключае пытанняў дзяржаватварэння, гэтае абмежаванне яго кампетэнцый не дае яму магчымасці займаць ні станоўчую, ні адмоўную пазіцыю адносна дзяржаватворчых памкненняў”. Гэтая заява нічым не адрозніваецца ад ранейшых выказванняў украінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы. Аднак далей прамоўца абвясціў пра змену свайго стаўлення да Кангрэса: “Улічваючы, што галоўная мэта склікання Кангрэса нацыянальных меншасцяў, а менавіта свабода культурнага развіцця, не гарантуецца ўкраінскаму народу ў межах чужаземных дзяржаў, мы вырашылі супрацоўнічаць з кангрэсам. Разам з тым мы падкрэсліваем, што наша далучэнне да Кангрэса нацыянальных меншасцяў у якасці членаў аніяк не азначае нашай адмовы ад выкладзеных вышэй прэтэнзій” [31].
Папроцкі, які з боку Польшчы назіраў за ходам форуму, назваў гэтую заяву дэлегацыі ўкраінцаў Польшчы “кульмінацыйным пунктам кангрэса”. “Сакрэт палішынеля, – пісаў ён, – заключаўся ў тым, што гэтая заява была плёнам нямецка-ўкраінскай змовы, клінком, накіраваным супраць польскай дзяржавы. Абставіны, пры якіх украінская меншасць Польшчы атрымала статус удзельнікаў кангрэса, нікому не былі вядомыя; з часу папярэдніх кангрэсаў фармальна нічога не змянілася: ідэалагічны базіс мерапрыемства застаўся ранейшы, прычыны, па якіх украінцы, беларусы і літоўцы Польшчы раней не хацелі далучацца да сходу, нікуды не дзеліся, але ўсе аднекуль даведаліся, што ўкраінцы ібеларусы Польшчы атрымалізапрашэнне на кангрэс, што яны гэтае запрашэнне прыняліішто не абышлося без настойлівых папярэдніх высілкаў кіраўніцтва кангрэса, скіраваных на тое, каб гэтыя меншасці, нягледзячы на іх пазіцыю, супярэчную прынцыпу лаяльнасці, узялі ўдзел у сходзе. Гэтыя высілкі, відавочна, дасягнулі жаданага плёну, таму што ўкраінскія і беларускія дэлегаты з’явіліся на Кангрэсе, а доказам дасягнутага пагаднення паслужыла выбранне дэпутата Дмытра Лявіцкага ў склад прэзідыума кангрэса яшчэ перад яго выступленнем” [32].
У сваю чаргу, Ярэміч растлумачыў перамену пазіцыі беларусаў у дачыненні да кангрэса ў інтэрв’ю, узятым у яго пасля кангрэса карэспандэнтам львоўскай ідышамоўнай газеты “Morgana”. На пытанне “Што паслужыла прычынай таго, што беларусы вырашылі адмовіцца ад ранейшай ролі назіральнікаў і ўзяць удзел у кангрэсе?” Ярэміч адказаў: “Прычына простая: мы працяглы час устрымліваліся ад далучэння да работы кангрэса, бо яго рамкі былі для нас занадта вузкімі. У статуце Саюза [кангрэса. – М. Я.] нацыянальных меншасцяў ёсць адзін пункт, які вымагае безальтэрнатыўнай лаяльнасці да той дзяржавы, у якой жыве нацыянальная меншасць. <…> Дагэтуль можна было толькі весці тэарэтычныя дыскусіі, але нельга было гаварыць пра рэальныя ўзаемаадносіны, якія ў гэтай дзяржаве пануюць, а таксама няможна было адкрыта і ў належным святле тлумачыць свету рэальнае становішча меншасці”. На пытанне “Дык вы далучыліся да кангрэса таму, што цяпер нешта змянілася?” Ярэміч адказаў: “Я спадзяюся, што жыццё прымусіць кангрэс змяніць сваю пазіцыю, і толькі перакананасць у тым, што гэта адбудзецца, паспрыяла майму ўдзелу ў гэтым кангрэсе як прадстаўніка Беларусі. Але я вельмі прашу вас у газеце адзначыць, што наш удзел у кангрэсе не азначае адмовы ад далейшай барацьбы за наданне нашаму народу ўсіх належных правоў” [33].
З гэтага часу так званыя “ірэдэнтысцкія групы”, г. зн. украінцы, беларусы і літоўцы Польшчы, афіцыйна ўдзельнічалі ў рабоце наступных кангрэсаў. Асабліва актыўную ролю аж да апошняга кангрэса адыгрывалі ўкраінцы, пры тым што ўкраінская дэлегацыя з Румыніі дэманстравала негатыўнае стаўленне да сваіх супляменнікаў з Польшчы і часта трымалася асобна.
Затое беларусы з 1929 да 1932 г. па розных прычынахне прыязджалі на кангрэс, хоць кожны раз іх удзел анансаваўся. Так, у 1929 г. беларускі дэлегат Ярэміч прыслаў у прэзідыум кангрэса тэлеграму, у якой выказваў “шкадаванне, што не можа прыбыць на кангрэс па незалежныхад яго прычынах”. Гэтыя словы адразу прымусілі журналістаў строіць здагадкі, ці не забаранілі дэпутату Ярэмічу выезд за мяжу. З боку прэзідыума кангрэса неўзабаве было патлумачана, што прычыны непрыезду, відаць, асабістыя і не маюць нічога агульнага з дзеяннямі польскіхулад [34]. У 1931 г., едучы ў Жэневу на сёмы кангрэс, беларускі дэлегат Ярэміч раптоўна захварэў і быў прааперыраваны ў пазнанскай бальніцы [35].
Чарговы раз прадстаўнік беларусаў з’явіўся толькі на дзявятым кангрэсе, які праходзіў з 16 да 19 верасня 1933 г. у Берне. Беларускім дэлегатам на гэтым форуме быў інжынер Адольф Клімовіч – вядомы дзеяч з асяродку Беларускай хрысціянскай дэмакратыі.
18 верасня 1933 г. Клімовіч, выступаючы ад імя Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта, востра раскрытыкаваў палітыку польскага ўрада на беларускіх землях, і асабліва новы закон аб мясцовым самакіраванні, прыняты 23 сакавіка 1933 г.: “Як прадстаўнік Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта – органа, які прадстаўляе звыш двух з паловай мільёнаў беларусаў, што апынуліся ў межах сённяшняй Польшчы, я лічу сваім абавязкам заявіць пра стаўленне нашага камітэта да пытанняў мясцовага самакіравання і рэлігійна-нацыянальнай палітыкі. Віленскі беларускі нацыянальны камітэт на пленарным паседжанні, якое адбылося 5 ліпеня гэтага года [1933 г. – М. Я.], сфармуляваў сваю пазіцыю ў гэтых пытаннях наступным чынам. Большасць тых, хто ў органах мясцовага самакіравання выдаюць сябе за беларусаў, – гэта польскія асаднікі, салдаты або памешчыкі, прызначаныя на розныя пасады ў дзяржаўных адміністрацыях і тых жа органах мясцовага самакіравання (і яны зусім не беларусы). Новы закон аб мясцовым самакіраванні патрабуе, каб усе супрацоўнікі нават ніжэйшых органаў самакіравання абавязкова валодалі вуснай і пісьмовай польскай мовай, і адначасова дазваляе перадаваць самакіраванне ў рукі адміністрацыі, з чаго вынікае, што беларускія землі будуць служыць выключна на карысць палякам. У рэлігійным жыцці сярод праваслаўных беларусаў падтрымліваецца русіфікацыя, каб перашкодзіць пашырэнню і развіццю беларускай нацыянальнай свядомасці. З іншага боку, польскае духавенства ў рымска-каталіцкіх касцёлах імкнецца паланізаваць беларускіх каталікоў” [36].
Гэткім чынам агучыўшы пазіцыю Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта, Клімовіч падкрэсліў, што беларусы, якія пражываюць кампактна, складаюць на сваіх землях абсалютную большасць, а не меншасць. “Нягледзячы на гэта, беларускія землі знаходзяцца пад кантролем чыноўнікаў паноўнай нацыі. Гэтыя землі выглядаюць як чужаземны край, у якім анідзе не пачуеш роднай мовы”.
Прамоўца таксама раскрытыкаваў сістэму асветы на беларускіх землях. “Больш за два з паловай мільёны беларусаў, якія цяпер жывуць у Польшчы, маюць толькі адну беларускую пачатковую школу і некалькі так званых утраквістычных [двухмоўных. – М. Я.] пачатковых школ, якія, зрэшты, амаль не адрозніваюцца ад чыста польскіх”. Акрамя асветы, якая служыць інструментам паланізацыі, “дэнацыяналізацыі спрыяе і касцёл”. Паводле слоў Клімовіча, арцыбіскуп віленскі і біскуп пінскі “сістэматычна пераводзяць беларускіх каталіцкіх ксяндзоў у малых парафіяхз месца на месца і прымушаюць іх служыць на незнаёмыхбеларускіх землях” [37]. У канцы сваёй прамовы Клімовіч запатрабаваў для паляпшэння становішча мясцовага беларускага насельніцтва гарантаваць яму права займаць пасады ў органах мясцовага самакіравання. Тым самым ён выказаў поўную салідарнасць з рэзалюцыяй кангрэса, паводле якой меншасць, што пражывае кампактна, мае права на самакіраванне і ўласнае культурна-рэлігійнае жыццё.
Новы закон аб мясцовым самакіраванні, які згадваў Клімовіч, афіцыйна называўся “Закон ад 23 сакавіка 1933 г. аб частковай змене сістэмы мясцовага самакіравання”. Але, хоць у яго назве гаварылася пра “частковую змену”, на самай справе гэты закон кардынальна рэарганізоўваў прынцыпы, на якіх будавалася сістэма самакіравання. Фактычна ён ставіў органы мясцовага самакіравання ў поўную залежнасць ад дзяржаўнай адміністрацыі [38]. Унесены ўрадам праект гэтага закона выклікаў моцны адпор не толькі няпольскай, але і польскай апазіцыі. У ходзе абмеркавання ў сейме тыя польскія партыі, што не ўваходзілі ў кіроўную кааліцыю, выказаліся супраць урадавага праекта. У сваю чаргу, нацыянальныя меншасці пратэставалі, у прыватнасці, супраць надання польскай мове дзяржаўнага статусу на ўзроўні мясцовых органаў улады. На адным з паседжанняў сейма ў лютым 1933 г. Ярэміч у сваім выступленні назваў гэты закон “паліцэйскім актам” і не ўстрымаўся ад папрокаў на адрас польскіх партый, якія дагэтуль паслядоўна адмаўляліся прызнаць за мясцовымі меншасцямі права на мясцовае самакіраванне. “Беларусы ў польскай дзяржаве не мелі самакіравання. У нас былі розныя загады генеральнага камісара ўсходніх земляў, начальніка дзяржавы, сеймавыя законы, пастановы ўсялякіх міністраў, і гэта быў такі юрыдычны хаос у сферы самакіравання, што фактычна кожны чыноўнік мог рабіць тое, што яму падабалася, і заўсёды абапіраўся пры гэтым на нейкую пастанову або закон. Я рады, што гэты законапраект пазбаўляе самакіравання не толькі беларусаў, але і польскае грамадства; справа ідзе да таго, што ў Польшчы не будзе самакіравання, а калі і вы, панове [польскія апазіцыйныя партыі. – М. Я.], адчуеце, што значыць не мець самакіравання, дык, можа, разам мы прыйдзем да таго, што зладзім такое самакіраванне, якое павінна быць” [39].
Згаданая прамова Клімовіча – хоць і невядома, на якой мове яна прагучала, – была першай, у якой прадстаўнік беларусаў на Кангрэсе нацыянальных меншасцяў паведаміў усяму свету пра становішча беларусаў у Польшчы. Аднак здаецца, што гэтая спроба не прынесла чаканага плёну, бо ў той час беларускае пытанне ў Польшчы не выклікала ўжо аніякай цікавасці ў Еўропе. На пачатку 1930-х г., як слушна заўважаў прафесар Мірановіч, польскі ўрад “са стаічным спакоем успрымаў усе беларускія пратэсты, адрасаваныя Лізе Нацый. Усе беларускія выступленні на міжнародным узроўні не проста ігнараваліся, а адвольна перакручваліся без ніякай увагі на рэальныя факты. Часцей за ўсё любыя дзеянні беларусаў выдаваліся за актыўнасць камуністычнай агентуры. А ніхто ў Еўропе не збіраўся перашкаджаць польскаму ўраду ў барацьбе з камуністычнай агентурай на сваёй тэрыторыі” [40]. Да таго ж дзявяты Кангрэс нацыянальных меншасцяў стаў пераломным у гісторыі гэтага форуму, бо ў цэнтр яго ўвагі выйшла пазіцыя кангрэса адносна пераследу яўрэяў у Германіі. Група яўрэйскіхменшасцяў запатрабавала ад прэзідыума кангрэса выступіць з рэзалюцыяй, у якой бы выразна асуджалася палітыка гітлераўскага ўрада ў дачыненні да яўрэяў. Аднак група нямецкіх меншасцяў, якая дамінавала ў кангрэсе, не хацела адкрыта выступаць супраць палітыкі германскага ўрада. У выніку група яўрэйскіх меншасцяў, адчуўшы сваю няздольнасць пераламаць сітуацыю, вырашыла пакінуцькангрэс. У ходзе дзявятага кангрэса амаль уся ўвага дэлегатаў, журналістаў і іншых удзельнікаў была прыкавана да гэтага пытання.
І ўсё ж польскі ўрад не стаў заплюшчваць вочы на прамову Клімовіча, палічыўшы яе небяспечнай антыпольскай прапагандай. Увесь 32-і нумар газеты “Беларуская крыніца” з поўным тэкстам гэтай прамовы быў канфіскаваны [41]. У наступным 33-м нумары, які выйшаў з “белай плямай” на месцы паўторнай публікацыі, да чытачоў дайшло толькі паведамленне, што 32-і нумар не выйшаў з прычыны змяшчэння Клімовічавай прамовы [42]. Цікава, што ў наступны, 34-ы, нумар была пастаўлена ўжо не прамова Клімовіча, а артыкул пад назвай “Кангрэс нацыянальных меншасцяў і беларусы” [43]. Акрамя таго, увесь нумар быў надрукаваны не лацінкай, а кірыліцай. Варта звярнуць увагу, што ў гэтым артыкуле падкрэслівалася вялікае значэнне Кангрэса нацыянальных меншасцяў для беларусаў.
У наступных штогадовых з’ездах у 1934–1936 г. беларусы не ўдзельнічалі. Прычыны іх адсутнасці былі розныя, у тым ліку і адміністрацыйныя перашкоды. Калі ў 1935 г. Віленскі беларускі нацыянальны камітэт вырашыў дэлегаваць Клімовіча на XI кангрэс у якасці прадстаўніка беларусаў, польскія ўлады не выдалі яму пашпарта і ён не змог выехаць у Жэневу [44]. Як паведамляў польскі назіральнік, аднаго дня ў канцы паседжання генеральны сакратар Амендэ зачытаў шэраг лістоў, дасланых на адрас прэзідыума, у тым ліку тэлеграму ад Клімовіча. Даведаўшыся, што Клімовіч не прыбыў на кангрэс з-за праблемы з пашпартам, Амендэ “выказаў здзіўленне, што не ўсе этнічныя групы ў Польшчы карыстаюцца роўнымі магчымасцямі” [45]. Праз год у афіцыйным пераліку меркаваных удзельнікаў кангрэса 1936 г. апынуліся прозвішчы Клімовіча і ксяндза Адама Станкевіча – але з невядомых прычын ніхто з іх не прыехаў. Варта заўважыць, што прозвішча ксяндза Адама Станкевіча, лідара Беларускай хрысціянскай дэмакратыі і дэпутата польскага сейма першага склікання (1922–1927), упершыню трапіла ў спісы ўдзельнікаў кангрэса якраз у 1936 г. [46]. Перад чарговым кангрэсам (у 1937 г.) спачатку было абвешчана, што ў ім возьмуць удзел Клімовіч і Адам Станкевіч [47]. На самай справе абодва не прыехалі, але ў спіс дэлегатаў, змешчаны ў апублікаванай пасля з’езда справаздачы, увайшло толькі прозвішча Станкевіча [48].
Трынаццаты Кангрэс нацыянальных меншасцяў адбыўся ў ліпені 1937 г. Гэтым разам упершыню ў гісторыі форуму ён прайшоў у Лондане. Рэмігіуш Бежанэк (Bierzanek), стыпендыят варшаўскага Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання і пазней вядомы спецыяліст у галіне міжнароднага публічнага права, камандзіраваны інстытутам у якасці назіральніка, растлумачыў гэта жаданнем арганізатараў кангрэса “зацікавіць брытанскую грамадскую думку праблематыкай кангрэсаў і тым самым паспрыяць больш актыўным дзеянням Вялікабрытаніі у абарону меншасцяў” [49].
На другі дзень паседжанняў (15 ліпеня) у галоўнай зале Вестмінстэрскага палаца першым на парадку дня быў заслуханы даклад ксяндза Адама Станкевіча “Этычныя асновы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў”. Гэты даклад быў найдаўжэйшай прамовай у гісторыі форуму, з якімі дагэтуль выступалі беларускія прадстаўнікі. Аднак сам ксёндз Станкевіч адсутнічаў, а тэкст даклада зачытаў на англійскай мове Джордж Папоф [50], жэнеўскі карэспандэнт газеты “Rigasche Rundschau”. Цяжка сказаць, на якой мове быў напісаны арыгінальны тэкст, але вядома, што яго англійская версія была загадзя падрыхтавана і Папоф толькі прачытаў яе, а не пераклаў на месцы [51].
Свой даклад ксёндз не забыўся дапоўніць наступнай рэмаркай: “Шкадую, што не атрымаў магчымасці выступіць асабіста”, але канкрэтная прычына яго непрыезду нам невядомая [52].
Даклад ксяндза Станкевіча пачынаўся з паказу агульнага становішча беларусаў (the White-Ruthenians). Як паведамляў аўтар, агулам на свеце налічваецца каля 12 мільёнаў беларусаў, беручы пад увагу ў тым ліку эмігрантаў, аселых у Сібіры і іншых рэгіёнах Савецкага Саюза, а таксама ў ЗША. З іх 5 мільёнаў жыве ў Савецкім Саюзе, больш за 100 тысяч – у Латвіі, а таксама два з паловай мільёны ў Польшчы, хоць афіцыйная польская статыстыка падае толькі 1 600 000 беларусаў.
У Польшчы беларусы жывуць кампактнай масай і таму складаюць не меншасць, а абсалютную большасць на сваіх тэрыторыях. Акрамя таго, у дакладзе апавядалася пра здабыткі нацыянальнага адраджэння і культурнага развіцця, дасягнутыя за апошнія 50 гадоў насуперак велізарным цяжкасцям. Станкевіч звяртаў увагу, што беларускі нацыянальны рух натхняўся памяццю пра “вялікую мінуўшчыну беларуска-літоўска-ўкраінскай дзяржавы”.
Гэтая частка даклада паслужыла прадметам кпінаў з боку назіральніка, дасланага Інстытутам даследаванняў нацыянальнага пытання. «Пачатак даклада не меў нічога агульнага з заяўленай тэмай, – пісаў Бежанэк, – і ўяўляў сабой сціслую характарыстыку беларускага народа. Аўтар даклада даў агульны нарыс нацыянальнай працы беларусаў, якія, не спыняючыся перад цяжкасцямі, “памятаюць слынную мінуўшчыну беларуска-літоўска-ўкраінскай дзяржавы [sic!], у якой беларуская мова была дзяржаўнай мовай”, і вядуць сваю нацыянальную барацьбу» [53].
Пяройдзем да астатняй часткі даклада, гэта значыць непасрэдна да тэмы “Этычныя асновы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў”. Ксёндз разглядаў “этычныя асновы” «з пункту гледжання агульнага сэнсу, з якога, сцісла кажучы, вынікае, што “быць” лепш, чым “не быць”, “альтруізм” лепшы, чым “эгаізм”, і што чалавек павінен рабіць дабро ды намагацца не рабіць зла». Урэшце, “прагрэс і культура кожнага народа лепшыя, чым застой, рэгрэс, зняволенне ці смерць”.
Так пачынаючы свае развагі, ксёндз Станкевіч рэзюмаваў этычныя асновы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў у наступных васьмі пунктах: «1. Кожная нацыянальная меншасць мае права разві ваць ізахоўваць свой нацыянальны характар, а таксама такія адметнасці, як мова, рэлігія, увесь нацыянальны лад жыцця; a) народы са сваім нацыянальным характарам і прыроджаным імкненнем да далейшага развіцця з’яўляюцца прадуктам прыроды і таму маюць права на існаванне; б) нацыянальныя асаблівасці, якія вылучаюцькожны народ, найперш мова, – гэта спадчына, пакінутая ад бацькоў дзецям. Таму пазбаўляць нейкі народ гэтыхнабыткаў азначае нішчыць яго нацыянальны характар і наносіць яму вялікую шкоду.
Вось чаму прадстаўнікі нацыянальных меншасцяў маюць права дабівацца ад дзяржавы, у якой яны жывуць, абароны сваіх культурных набыткаў нароўні з набыткамі ўсіх іншых грамадзян. У сваю чаргу, дзяржава абавязана дбаць пра тое, каб меншасці маглі карыстацца, поруч з афіцыйнай мовай, сваёю ўласнай мовай у школах, судахі дзяржаўных установах.
2. Нацыянальныя меншасці паводле азначэння маюцьтакія ж правы, як тытульная нацыя. Іх колькасная меншасць і культурная беднасць аніяк не прымяншаюць іхнатуральных правоў, таму што меншасці, як і большасць, з’яўляюцца жыхарамі дзяржавы, жыхарамі, якія выконваюць усе абавязкі, ускладзеныя на яе грамадзян. Дзеля гэтага нацыянальныя меншасці маюць неад’емнае права дэлегаваць сваіх прадстаўнікоў у парламент, карыстацца роднай мовай у школах, займаць дзяржаўныя пасады, атрымліваць субсідыі з дзяржаўнага бюджэту на пакрыццё сваіх сацыяльных, культурных і нацыянальных патрэб у такой прапорцыі, якая адпавядае колькаснай долі кожнай меншасці.
3. Як і кожны індывід, усе сацыяльныя і асабліва нацыянальныя групы (калектывіды) імкнуцца да развіцця і культуры. Яны могуць – а на самай справе дух стварэння ўласцівы ўсім культурам – дасягнуць прагрэсу значна прасцей і лепш на роднай мове і на прыроднай нацыянальнай глебе. Толькі дзякуючы гэтаму вялікая скарбонка чалавечай культуры ўзбагачаецца новымі каштоўнасцямі і новымі набыткамі.
4. З маральнага пункту гледжання, любы крайні эгаізм – як індывідуальны, так і групавы, г. зн. класавы, нацыянальны ці дзяржаўны – заслугоўвае асуджэння. Адмова ж нацыянальным меншасцям у тых правах, якія мае ў краіне тытульная нацыя, – гэта таксама праява такога бязмернага і амаральнага эгаізму. Такі эгаізм штурхае нацыю ці дзяржаву да ўзбагачэння ўласнай культуры або паляпшэння эканамічнага становішча за кошт слабейшых народаў. Агульнавядома, што нацыянальныя меншасці, пазбаўленыя на дзяржаўным узроўні сваіх правоў, становяцца аб’ектам самай разнастайнай эксплуатацыі.
5. Нацыянальныя меншасці маюць права не толькі абараняць свае нацыянальныя набыткі, ствараць сваю нацыянальную культуру і карыстацца тымі ж правамі, што і звычайныя грамадзяне, але і маюць права на аўтаномію. Этычныя асновы права на аўтаномію зыходзяць з самой сутнасці дзяржавы. Таму што сутнасцю і мэтай дзяржавы з’яўляецца – ці прынамсі павінна з’яўляцца – не безагляднае павелічэнне сваёй моцы аж да бясконцасці, а забеспячэнне дабрабыту і багацця ўсіх грамадзян незалежна ад іх нацыянальнасці і веравызнання. Вось для чаго дзяржава павінна гартаваць сваю моц і сілу.
6. Міжнацыянальная згода і мір – самае каштоўнае маральнае дабро. Вайна ж у найвышэйшай ступені амаральная. Аднак міру ў наш час не дасягнуць, калі 40 мільёнаў чалавек, якія ўсведамляюць свае нацыянальныя правы і абавязкі, будуць пры гэтым пазбаўлены неад’емнага права на іх рэалізацыю.
7. Жаданне кожнай нацыянальнай меншасці зберагчы сваю мову, рэлігію і культуру, а таксама атрымацьу разумным аб’ёме правы аўтаноміі адпавядае не толькі натуральнай чалавечай, але і хрысціянскай этыцы. Гэта можна выказаць пры дапамозе банальнай формулы: suum cuique [“дайце кожнаму належнае”. – М. Я.]. Гэтая формула вызначае як самы вялікі прагрэс, так і самае глыбокае разуменне тых асноў, на якіх грунтуюцца ў тым ліку ўсе натуральныя правы.
Хрысціянская этыка ў дачыненні да культурных і нацыянальных меншасцяў грунтуецца на прызнанні чалавечай індывідуальнасці як крыніцы прагрэсу і культуры, а таксама на імкненні да паглыблення і ўмацавання гэтай індывідуальнасці. Аднак такое стаўленне хрысціянства да чалавечай індывідуальнасці нітрохі не пазбаўляе чалавека таго, што яму ўласціва, не адбірае ў яго ні паасобныхвартасцяў, ні адметных нацыянальных рысаў, а наадварот пераўтварае, паляпшае і ўдасканальвае іх. Таму, у святле вучэння Хрыста, народ (нацыянальнасць) – гэта не нешта, што павінна быць знішчана, а тое, з чаго і праз што культурныя каштоўнасці могуць развівацца. У выніку кожная дзяржава, якая замест станоўчага стаўлення да натуральнага развіцця нацыянальных меншасцяў спрабуе сцерці іххарактэрныя рысы, здзяйсняе амаральны ўчынак.
Апрача такой элементарнай этычнай асновы згаданыхпамкненняў нацыянальных меншасцяў, мы можам знайсці чарговыя практычныя ўказанні ў Хрыстовым вучэнні. Так, успомніце наказ Хрыста вучыць усе народы (Мц
28, 19). А дар размаўляць на розных мовах, які апосталы атрымалі ад Святога Духа, ясна паказвае на тое, што гэтая навука павінна адбывацца на іх родных мовах, а не на мовах класічных.
8. На аснове гэтых натуральных і звышнатуральныхэтычных прынцыпаў было створана міжнароднае права, якое абараняе інтарэсы меншасцяў і іх дзеянні, скіраваныя на адстойванне гэтых інтарэсаў.
Правы чалавека, якія Польшча, згодна з Версальскім дагаворам 1918 г. [1919 г. – М. Я.] і Рыжскім дагаворам 1921 г., абавязалася выконваць, уключаюць у сябе ў тым ліку культурныя і нацыянальныя правы беларускай меншасці ў Польшчы. Шмат гадоў беларусы не шкадавалі высілкаў на тое, каб увасобіць гэтыя правы ў жыццё.
Завяршаючы свае сціплыя заўвагі, прысвечаныя этычным асновам нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў, я хацеў бы выказаць наша гарачае жаданне, каб тыя 40 мільёнаў чалавек, з якіх складаюцца нацыянальныя меншасці Еўропы, дзеля ўласнага дабра і на карысць Еўропы не толькі маглі вывучаць і правільна разумець асновы сваіх нацыянальных правоў, але і ўбачылі б іх ушанаванне ў рэальным жыцці» [54].
Наколькі адпавядаў даклад ксяндза Станкевіча – досыць агульны, тэарэтычны і спецыфічны – тагачасным складаным рэаліям, у якіх знаходзіліся нацыянальныя меншасці Еўропы, можна спрачацца.
Як мы бачым, стаўленне беларусаў да Кангрэса нацыянальных меншасцяў было неадназначнае. Яны не заўсёды накіроўвалі на гэты форум сваіх дэлегатаў. Адбывалася гэта па розных прычынах, некаторыя з якіх былі аб’ектыўнымі і тлумачыліся забаронай або перашкодамі польскіх улад. Ці была беларусам блізкая ідэя салідарнасці нацыянальных меншасцяў на міжнародным узроўні? Хоць у першыя гады правядзення кангрэса (1925–1927) беларусы адмаўляліся ад удзелу ў дыскусіях, гэта тлумачылася (гэтак жа як у выпадку ўкраінцаў і літоўцаў) іх негатыўным стаўленнем да рэгламенту, зацверджанага прэзідыумам кангрэса, які абмяжоўваў тэматыку спрэчак агульнымі пытаннямі. Беларусы, украінцы і літоўцы Польшчы не маглі пагадзіцца з гэтым абмежаваннем. Немалаважны той факт, што, нягледзячы на гэта, беларусы – у асобе Фабіяна Ярэміча – усё ж заставаліся ў зале паседжанняў, хай сабе і ў якасці назіральнікаў.
На наступных кангрэсах беларускія дэлегаты часта адсутнічалі. Тым часам змяніўся характар форуму. Пауль Шыман – ліберальны тэарэтык у галіне нацыянальнага права, адзін з заснавальнікаў кангрэса і яго шматгадовы віцэ-старшыня – страціў сваю пасаду пасля 1933 г., калі сярод нямецкіх дэлегатаў узмацніліся нацыяналістычныя настроі. У красавіку 1936 г. памёр Эвальд Амендэ – нязменны генеральны сакратар і паплечнік Шымана, які ў 1930-я г., праўда, у нейкай ступені паддаўся гітлераўскай прапагандзе. Тым не менш, можна канстатаваць, што беларусы – прынамсі такія памяркоўныя палітыкі з іх асяроддзя, як Ярэміч, Рагуля, Клімовіч і Адам Станкевіч, – да канца намагаліся ўтрымліваць з Кангрэсам нацыянальных меншасцяў цесны кантакт. Можна меркаваць, што згаданыя беларускія палітыкі лічылі гэты кангрэс важным міжнародным форумам, які даваў ім магчымасць расказаць пра становішча беларусаў у Польшчы і выказаць пратэст супраць іх прыгнёту перад усім светам. Па меры таго як усё больш відавочнай рабілася няздольнасць Лігі Нацый даваць рады міжнацыянальным канфліктам, беларусы ў пошуках падтрымкі, як выглядае, усё большую вагу надавалі Кангрэсу нацыянальныхменшасцяў. На карысць гэтага служыць той факт, што беларуская прэса, у прыватнасці газета “Беларуская крыніца”, неаднаразова падкрэслівала важнасць кангрэса для беларускага народа. Так, ксёндз Станкевіч у 1939 г. адзначаў: “Нямала такжа беларускай прапаганды праводзiла БХД пры помачы мiжнародных Кангрэсаў нацыянальныхменшасцяў i яго экзакутывы – Сакратарыяту. Праз 12 гадоў (1925–1938), калi Беларускi нацыянальны камiтэт пасылаў на кангрэсы свайго афiцыяльнага прадстаўнiка, бадай выключна БХД рыхтавала яму адпаведную прамову i iнфармацыйны аб беларускай праблеме матэрыял, якi заўсëды бываў скарыстаны, калi не на трыбуне кангрэсаў, дык у ягоных або якiх iншых публiкацыях. Апрача гэтага, тая ж БХД праз гэты час была ў пастаянных зносiнахз Сакратарыятам кангрэсаў i праз яго ўсцяж праводзiла беларускую iнфармацыйную прапаганду” [55].
З іншага боку, наколькі заўважнай была актыўнасць беларусаў Польшчы на Кангрэсах нацыянальных меншасцяў? Праўду кажучы, у параўнанні з высілкамі ўкраінцаў Польшчы, якія пастаянна накіроўвалі дэлегатаў на кангрэс, беларусы былі вельмі асцярожныя. Падаецца, аднак, што прысутнасць беларусаў магла мець значэнне для Кангрэса – незалежна ад актыўнасці іх дэлегатаў – як сведчанне яго аўтарытэту (ці, прынамсі, наяўнасці прэтэнзій на аўтарытэт) у якасці “парламента нацыянальных меншасцяў”. Улічваючы тое, што з прычыны пэўных абставін колькасць нацыянальных дыяспар, якія адпраўлялі дэлегатаў на кангрэс, паступова змяншалася, а некаторыя групы меншасцяў (нямецкая, украінская і венгерская) пасля сыходу яўрэйскіх прадстаўнікоў у 1933 г. усё больш выходзілі на першы план, вага беларускай дэлегацыі, як можна меркаваць, прапарцыйна ўзрастала.
Чарговы XVI кангрэс адбыўся ў жніўні 1938 г. у Стакгольме. Аднак напружаная палітычная сітуацыя, якая склалася ў той час у Еўропе, выразна адбілася на ходзе мерапрыемства. На гэтым кангрэсе зноў не было беларускага дэлегата з Польшчы. Невядома нават, ці значыліся беларусы ў спісе заяўленых дэлегатаў. Як паведамляў назіральнік ад Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання Стэфан Навакоўскі, на адным з паседжанняў Курт Грэбе, пастаянны дэлегат ад нямецкай меншасці з Польшчы, прапанаваў вызначыць месцам правядзення будучага Кангрэса Бялград, Парыж, Берн ці Осла, што было аднагалосна падтрымана [56]. Аднак налета, у 1939 г., успыхнула Другая сусветная вайна. Кангрэсу нацыянальных меншасцяў больш не наканавана было сабрацца.
Пераклад Сяргея Петрыкевіча
[1] Гэтая праца – частка плёну навуковых даследаванняў, прафінансаваных Японскім таварыствам папулярызацыі навукі (JSPS KAKENHI № JP19K01069) і польскай Нацыянальнай праграмай развіцця гуманістыкі (NPRH № 8124/MH/IH/14).
[2] Пра агульны ход кангрэса гл.: Bambergar-Stemmann S. Der Europäische Nationalitätenkongreß 1925 bis 1938. Marburg, 2000; Michaelsen R. Der Europäische Nationalitäten-Kongreß 1925–1928. Frankfurt / Main, 1984. Пра жыццёвы шлях Шымана і Амендэ гл.: Hiden J. Defender of Minorities: Paul Schiemann 1876–1944. London, 2004; Housden M. On their own behalf: Ewald Ammende and Europe’s National Minorities and the campaign for cultural autonomy 1920–1936. Amsterdam, 2014.
[3] Пра жыццёвы шлях гэтага важнага ў кантэксце нашай працы дзеяча гл.: Głogowska H. “Ja jak pradstaŭnik biełaruskaha narodu…”: Działalność Fabiana Jeremicza w Sejmie II Rzeczypospolitej i ruchu białoruskim // “Зъ зычливости ку моєи отчизнє”: Tom pamiątkowy dedykowany Profesorowi Mikołajowi Timoszukowi. Warszawa, 2017.
[4] Chwila. 10.10.1925. № 2357. S. 6.
[5] Sprawozdanie z przebiegu Zjazdu mniejszości, odbytego w Genewie w dn. 14–16.X.1925 roku. Archiwum Akt Nowych (далей AAN). Sygn. 1588. K. 95–96.
[6] Compte-rendu de la première conférence des Groupes nationaux organisés des Etats Européens en 1925 à Genève / Sitzungsbericht der ersten Konferenz der organisierten nationalen Gruppen in den Staaten Europas im Jahre 1925 zu Genf. [Wien – Leipzig, 1926] (далей Compte-rendu / Sitzungsbericht). P. 12–13.
[7] Nasz Przegląd. 15.10.1925. № 282. S. 1.
[8] Тамсама.
[9] Nasz Przegląd. 18.10.1925. № 285. S. 6.
[10] Nasz Przegląd. 16.10.1925. № 283. S. 3.
[11] Тамсама.
[12] Nasz Przegląd. 18.10.1925. № 285. S. 6.
[13] Тамсама. На самай справе гэтыя дэкларацыі не трапілі ў справаздачу кангрэса, выдадзеную прэзідыумам (гл.: Compterendu / Sitzungsbericht).
[14] Nasz Przegląd. 30.08.1926. № 240. S. 2; Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 25–27. August 1926. [Wien – Leipzig, 1927.] S. 26–27.
[15] Nasz Przegląd. 22.08.1926. № 232. S. 5; 26.08.1926. № 236. S. 2; Nowy Dziennik. 29.08.1926. № 196. S. 3; Chwila. 28.08.1926. № 2674. S. 7; Droga. № 11 (Listopad 1926). S. 50.
[16] Nasz Przegląd. 29.08.1926. № 239. S. 5.
[17] Тут нельга не прыгадаць, што яшчэ ў 1927 г. украінцы Румыніі прыслалі на кангрэс сваю дэлегацыю, якая пазней, незалежна ад іх супляменнікаў з Польшчы, нязменна брала дзейсны ўдзел ва ўсіх наступных сходах, аж да апошняга кангрэса.
[18] Sprawy Narodowościowe. Rok I. 1927. № 4. S. 398.
[19] Paprocki S. III-ci Kongres Mniejszości Narodowych w Genewie // Sprawy Narodowościowe. Rok I. 1927. № 4. S. 344.
[20] Hirszhorn S. Trzeci kongres mniejszości narodowych w Genewie //Nasz Przegląd. 28.08.1927. № 237. S. 4. Пра арыгінальную прамову Качмарэка гл. у: Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 22. bis 24. August 1927. Wien – Leipzig, 1928. S. 123–124.
[21] Paprocki S. III-ci Kongres Mniejszości Narodowych w Genewie. S. 349–350.
[22] Hirszhorn S. Trzeci kongres mniejszości narodowych w Genewie. S. 4.
[23] Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce. Nr 46 (за жнівень 1927 г.). S. 14. AAN. Sygn 1021; Беларуская крынiца. 02.09.1927. № 36. C. 3.
[24] Nasz Przegląd. 01.09.1928. № 243. S. 3.
[25] Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 29. bis 31. August 1928. Wien – Leipzig, 1928. S. 83.
[26] Paprocki S. IV Kongres Mniejszości Narodowych // Sprawy Narodowościowe. Rok II. 1928. № 3–4. S. 326–327.
[27] Sprawozdanie z IV Kongresu Mniejszości Narodowych w Genewie w dn. 29–31 sierpnia 1928 r. (Warszawa, 14 września 1928 roku). AAN. Zespół Akt Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Sygn 83.
[28] Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce za miesiąc lipiec – sierpień 1928 r. (11 września 1928). S. 13. AAN. Sygn 1021.
[29] Jeremicz F. Białorusini, ich obecne położenie polityczne i ich dążenia // Natio. 1927. № 1–2. S. 16–24.
[30] Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce za miesiąc lipiec – sierpień 1928 r. S. 13.
[31] Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 29. bis 31. August 1928. Wien – Leipzig, 1928. S. 63.
[32] Paprocki S. IV Kongres Mniejszości Narodowych. S. 327–328.
[33] Biełaruskaja krynica. 23.09.1928. № 44. S. 2.
[34] Nasz Przegląd. 30.8.1929. № 241. S. 6. У спісе дэлегатаў, змешчаным у справаздачы кангрэса за 1929 г., значылася “беларуская група” без указання канкрэтных прозвішчаў. Ніжэй была пададзена заўвага, што “з непрадбачаных прычын іх прадстаўнікі не змаглі прыбыць”: Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 26. bis 28. August 1929. Wien – Leipzig, 1930. S. VIII.
[35] Беларуская κрынiца. 10.09.1931. № 27. C. 2.
[36] Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Bern, 16. bis 19. September 1933. Wien – Leipzig, 1934. S. 38–39.
[37] Тамсама.
[38] Dziennik Ustaw. 1933. № 35. Poz. 294.
[39] Sprawozdanie Stenograficzne Sejmu Rzeczypospolitej. Pos. 86. 14.02.1933. Łam. 80.
[40] Mironowicz E. Białorusini i Ukraińcy w polityce obozu Piłsudczykowskiego. Białystok, 2007. S. 68.
[41] Biełaruskaja krynica. 25.09.1933. № 32. S. 1.
[42] Biełaruskaja krynica. 29.09.1933. № 33. S. 1–2.
[43] Беларуская κрынiца. 08.10.1933. № 34. C. 1.
[44] Biełaruskaja krynica. 05.09.1935. № 32. S. 3.
[45] Paprocki S. J. XI-ty Kongres mniejszości narodowych // Sprawy Narodowościowe. Rok IX. 1935. № 5. S. 532.
[46] У пераліку адсутных дэлегатаў, якія даслалі ў прэзідыум кангрэса прывітальныя тэлеграмы, значацца, сярод іншага, “Беларускі нацыянальны камітэт і ксёндз А. Станкевіч”: Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 16. bis 17. September 1936. Wien – Leipzig, 1937. S. VI. З’яўленне ў спісе дэлегатаў кангрэса назвы арганізацыі было выключным выпадкам. Аднак у спіс дэлегатаў, змешчаны ў раздрукаваным перад кангрэсам парадкам дня, было ўключана толькі прозвішча Станкевіча: XII Congress of European National Minorities. List of Delegates. AAN. Sygn. 2318. K. 30.
[47] XIII Congress of European National Minorities. List of Delegates (provisional). AAN. Sygn. 2319. K. 64–65. У лісце з пасольства Польшчы ў Лондане ў Міністэрства замежных спраў, датаваным 26 ліпеня 1937 г., ёсць абодва прозвішчы: AAN. Sygn. 2319. K. 40.
[48] The Congress of the European National Minorities. London Meeting 14th–15th July 1937. Wien – Leipzig, 1938. P. 6.
[49] Sprawy Narodowościowe. Rok XI. 1937. № 3. S. 340.
[50] Як пісаў генеральны сакратар Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання С. Папроцкі ў лісце ў МЗС за 19 ліпеня 1937 г., «сапраўдным арганізатарам з’яўляецца нейкі Папоф, журналіст па прафесіі, нараджэнец балтыйскіх краін, здаецца рускі, блізкі сябар Амендэ. Ён сцвярджае, што, арганізуючы кангрэс, выконвае “запавет Амендэ”». AAN. Sygn. 2319. K. 25.
[51] У матэрыялах, што датычацца трынаццатага кангрэса, сабраных польскім МЗС, ёсць англійская версія даклада Адама Станкевіча: AAN. Sygn. 2319, K. 66–70. У афіцыйнай справаздачы XIII кангрэса гэты даклад быў змешчаны без скарачэнняў. Гл.: The Congress of the European National Minorities. London Meeting 14th–15th July 1937. Wien – Leipzig, 1938. P. 51–54. Абедзве версіі цалкам супадаюць, апрача некалькіх слоў.
[52] У сваіх дзённіках за чэрвень, ліпень і жнівень 1937 г. Станкевіч нічога не напісаў пра трынаццаты кангрэс. Гл.: Станкевiч А. З Богам да Беларусi. Вiльня, 2008. C. 838–839. Зрэшты, дзённік у той час вёўся ім нерэгулярна, запісы рабіліся час ад часу.
[53] Bierzanek R. XIII Kongres Mniejszości Narodowych. AAN. Sygn. 2319. K. 36. Гл. таксама: Sprawy Narodowościowe. Rok XI. 1937. № 3. S. 341–342.
[54] The Congress of the European National Minorities. London Meeting 14th–15th July 1937. Wien – Leipzig, 1938. P. 52–54.
[55] Stankievič A. Biełaruski chryścijanski ruch (Histaryčny narys). Vilnia, 1939. S. 226. Гэтая праца ўключана ў збор твораў Адама Станкевіча: Станкевiч А. З Богам да Беларусi. Вiльня, 2008. C. 552.
[56] Sprawy Narodowościowe. Rok XII. 1938. № 3. S. 354.
Наверх
