БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

* Stefan Rohdewald. Medium unierter konfessioneller Identität oder polnisch-ruthenischer Einigung? Zur Verehrung Josafat Kuncevyčs im 17. Jahrhundert, in: Kommunikation durch symbolische Akte. Religiöse Heterogenität und politische Herrschaft in Polen-Litauen, hg. v. Yvonne Kleinmann (=Forschungen zur Geschichte und Kultur des Östlichen Mitteleuropa, 35), Stuttgart 2010, S. 271-290.

Уводзіны і пастаноўка пытання

Калі разглядаць Рутэнію як тэрыторыю з даволі вялікай колькасцю формаў культурнай — г. зн. рэлігійнай, канфесійнай, этнічнай і саслоўнай — дыферэнцыяцыі, то прадметам даследавання не можа не стаць Берасцейская унія 1596 г., якая пераадольвала гэтую разнастайнасць[1]. Праўда, кола яе прыхільнікаў яшчэ ў другой палове XVII ст. абмяжоўвалася, па сутнасці, тымі епіскапамі, што першапачаткова далучыліся да яе, ды базыльянскімі ордэнамі, рэфармаванымі на ўзор езуіцкіх. Як і раней, яе прадстаўнікі называлі сябе вернікамі „грэцкай канфесіі”. Да таго ж за гэты час узнік шэраг новых планаў ажыццяўлення уніі, таму лініі канфесійнага падзелу ў межах ерархій заставаліся недакладнымі і часовымі[2].

Стаўленне рымска-каталіцкіх біскупаў — прадстаўнікоў шляхты — да ўніяцкіх епіскапаў, частка якіх паходзіла з мяшчан, было адмоўным. Многія з іх выступалі за працяг місіянерскай дзейнасці на русінскіх тэрыторыях на карысць рымска-каталіцкай канфесіі[3]. Як ні дзіўна, але менавіта смерць Язафата Кунцэвіча прычынілася да павароту ў стаўленні каталіцкіх святароў і шляхты Рэчы Паспалітай да уніі[4]. Язафат Кунцэвіч, які нарадзіўся ва Уладзіміры-Валынскім, быў першым уніяцкім святаром Полацка (1618-1623 г.), які ў сваёй дыяцэзіі апантана выступаў за падтрымку Берасцейскай уніі 1596 г. Яго дзейнасць, падтрыманая каралеўскай уладай, выклікала палярызацыю ў грамадстве і абумоўлівала выпрацоўку такіх практычных формаў камунікацыі, якія ўзмацнялі антаганізм паміж праваслаўнымі і прыхільнікамі уніі ў паўночных землях Вялікага Княства Літоўскага, асабліва ў Полацку і Віцебску[5]. У1623 г. ён быў забіты натоўпам праваслаўных вернікаў перад Віцебскай ратушай[6].

Пытанне пра ўзнікненне ўніяцкай канфесійнай ідэнтычнасці ў полі напружання, характэрным для ранняга перыяду новай гісторыі працэсаў утварэння канфесій і іх умацавання сярод русінскага насельніцтва шматнацыянальнай Рэчы Паспалітай, высветлена недастаткова, хоць абумоўленая і канфесійнымі, і нацыянальнымі інтарэсамі актыўная цікавасць да гісторыі Берасцейскай уніі знайшла значны адбітак у шматлікіх гістарыяграфічных працах[7].

Апошнім часам адмоўнае стаўленне да уніі з боку праваслаўных пасля 1596 г., якое пацягнула за сабой працэсы ўмацавання праваслаўя, атрымала новае асвятленне[8].

Мэта прапанаванага ўвазе чытача артыкула — паказаць у агульных рысах, якую ролю адыгралі створаныя пасля смерці Кунцэвіча камунікатыўныя формы яго ўшанавання для ўзмацнення ці ўзнікнення калектыўнай, у пэўных выпадках канфесійнай, ідэнтычнасці сярод ягоных русінскіх, а таксама польскіх прыхільнікаў ва ўсёй Рэчы Паспалітай. У даследаваннях рымска-каталіцкай накіраванасці пытанні русінскай ідэнтычнасці да гэтага часу закраналіся толькі ўскосна[9]. Новыя ўкраінскія і беларускія[10] даследаванні пра Язафата Кунцэвіча маюць, за нешматлікімі выключэннямі[11], яскрава выражаную рэлігійную і нацыянальную[12] спецыфіку. Польскія ж гісторыкі апошнім часам здолелі выйсці за рамкі нацыянальна-канфесійнай інтэрпрэтацыі[13]. Так, Марыя Тапольская адзначае, што Кунцэвіч стаў „сімвалам” уніі[14]. Але ж характэрнай рысай уніі ў тэалагічным сэнсе было акурат тое, што яна ўвасабляла не лакальную адметнасць, а, ва „ўніфарматарскім” сэнсе, эклезеалагічнае адзінства, у значнай ступені без прызнання самастойных канфесійных тэрыторый пры перавазе лацінскага абраду і пад юрысдыкцыяй папы[15].

Наколькі ўшанаванне Кунцэвіча як пакутніка за унію надало яе тэарэтычнай неабмежаванасці сацыяльныя межы, межы ў часе і прасторы? Пры даследаванні формаў камунікатыўнага ўзаемадзеяння, якія тэматызуюць Кунцэвіча як фігуру рэлігійнай памяці, неабходна выявіць групы галоўных дзеячаў, разнастайныя сацыяльныя і культурныя формы рэалізацыі, дыскурcіўныя зместы і тыя сродкі, якія фармавалі ўзнікаючую культуру памяці. Неабходна крытычна даследаваць аб’ёмныя дакументы ў падтрымку кананізацыі Кунцэвіча, што з’явіліся неўзабаве пасля яго смерці, а таксама паведамленні пра цуды і сведчанні відавочцаў, высветліць прадстаўленыя ў іх формы набожнасці, іх уздзеянне, накіраванае на ўсталяванне канфесійнай і этнічнай ідэнтычнасці. Акрамя таго, неабходна адрозніваць саслоўныя, канфесійныя і этнічныя аспекты пашырэння культу ў розных яго фазах[16].

Ці ўмацоўвала ўшанаванне Кунцэвіча пазіцыі уніі як канфесіі, адмежаванай і ад праваслаўя, і ад рыма-каталіцызму, сярод прадстаўнікоў царквы[17] і сярод тых, хто не належаў да яе[18], ці, можа, унія замацоўвалася ў рымска-каталіцкіх рамках настолькі, што гаворку трэба весці пра пашырэнне не „трансканфесійнага” ўшанавання святых, а „ўнутрыканфесійнага плюралізму”[19]? У цэнтры ўвагі зазвычай знаходзяцца звязаныя з культам Язафата эфекты „каталіцкай” далучанасці паўночна-ўсходняй часткі Полаччыны да польскага ці чырвона-русінскага паўднёвага захаду Рэчы Паспалітай. Але адначасова трэба ўлічваць і механізмы адасаблення ад праваслаўных — і іх супраціў культу, — а таксама ад іўдзеяў і іншых „ерэтыкоў”.

Сведчанні пра цуды і іх значнасць у час да „патопу”

Найважейшым фактарам прыцягальнасці культу святога для вернікаў любой канфесіі была перспектыва зведаць на сабе яго гаючую моц[20], ці, паводле Бурдзьё[21], яго „сакральны капітал”.

Адразу пасля смерці Язафата ў Полацку пачаў складвацца лакальны культ вакол яго асобы і ягоных парэшткаў. Гарадскі пісар Ян Дзягілевіч, які, паводле актаў працэсу беатыфікацыі 1628 г., лічыўся „надзвычай старанным прыхільнікам грэка-каталіцкага абраду”[22], запісаў ў 1637 г. у пратакол, што ўніяты да пачатку дзейнасці Язафата ў Полацку былі ўсе як адзін „схізматыкамі”. І толькі з дня смерці Язафата, на думку Дзягілевіча, сітуацыя змянілася. Сведка гаворыць пра лакальнае, але сацыяльна вельмі пашыранае ўшанаванне Язафата і ягоных парэшткаў — як сярод „усіх праваслаўных вернікаў”, так і сярод „праваслаўных” і рымска-каталіцкіх сенатараў Вялікага Княства. Штогадовае памінанне Язафата адбываецца, піша ён, не толькі ў Полацку, але „і ў іншых месцах”[23].

У выдадзеным у 1665 г. жыццяпісе пакутніка Якуб Суша, пазнейшы архіепіскап холмскі (1652-1687), таксама абагульніў шматлікія формы ўшанавання, якія ажыццяўляліся ў першыя гады пасля смерці Язафата людзьмі рознага сацыяльнага паходжання, не ўдакладняючы, аднак, іх канфесійнай прыналежнасці[24]. Полацкі гарадскі радца Іван Хадыка, які стаўуніятам пасля Язафатавай смерці, пісаўу 1637 г. пра „добрых каталікоў, грэцкага і лацінскага абраду”, якія наведвалі парэшткі Язафата[25]. Такім чынам, і ў яго ўсведамленні гэта быў агульнакаталіцкі, а не нейкі спецыфічна ўніяцкі культ. Ужо ў 1626 г. Антоній Сялява, пераемнік Язафата, што паходзіў з русінскай шляхты, звярнуўся ў заснаваную ў 1622 г. Кангрэгацыю пашырэння веры (Congregatio de Propaganda Fide) з просьбай дазволіць стварэнне алтара на Язафатавай магіле[26]. У1637 г. два віленскія канонікі — Адам Шчыт і Альберт Сялява — далі апісанне капліцы, пабудаванай вакол надмагільнага помніка і парэшткаў Язафата, а таксама вобразна апісалі самога забітага і матэрыяльныя формы яго ўшанавання[27]. Як і дзякуючы каму ўзнік гэты культ, які паспеў ужо ўмацавацца ў мясцовых маштабах?

Акрамя полацкіх і віцебскіх мясцовых улад ды святароў, ужо ў 1623 г. гарадская рада Полацка была згадана як адзін з самых першых калектыўных сведкаў Язафатавых цудаў[28]. Пры гэтым высокія службовыя асобы — шляхецкія і мяшчанскія — кіраваліся, магчыма, не толькі рэлігійным перакананнем, але і думкай пра агульную карысць для насельніцтва горада — трэба ж было пазбегнуць карных мераў з боку дзяржавы, якія давялося зведаць Віцебску. На гэты час полацкі магістрат складаўся, як гэта вялося яшчэ з 1498 г., пароўну з прадстаўнікоў рымска-каталіцкай і праваслаўнай канфесій[29]; але са сведчання пра цуд відаць, што ўніяты ў гарадской радзе адразу пасля Язафатавай смерці атрымалі перавагу над праваслаўнымі[30].

Аднак гарадской эліце толькі на пачатку ўзнікнення культу належала галоўная роля ў прыпісванні цудаў забітаму Язафату. Паводле падлікаў Сушы, ёсць сведчанні пра яшчэ адзінаццаць выпадкаў, калі цуды назіралі простыя мяшчане ці іншыя жыхары горада. Для мясцовых вернікаў галоўным цудам было асабістае пазбаўленне ад немачы ў выніку кантакту з парэшткамі або крывёю Язафата. І складаная пісьмовая фіксацыя цудаў служыла не свядомаму ўмацаванню канфесійнай ідэнтычнасці ўніятаў, а фармальнаму доказу святасці Язафата. У першую чаргу Язафатаваму культу спрыялі ўніяцкія ерархі, базыльяне, а таксама вядучыя мясцовыя езуіты. Але большасць выпадкаў назірання цудаў зафіксаваны буйнымі прадстаўнікамі мясцовай шляхты і высокімі службовымі асобамі[31]. Мабыць, большасць з іх толькі незадоўга перад тым перайшлі з праваслаўнай веры ва ўніяцтва ці ў рыма-каталіцызм.

Геаграфічнае пашырэнне звестак пра падзеі, звязаныя з Язафатам, у значнай ступені было заслугай мітрапаліта Вельяміна Руцкага, народжанага ў Наваградку. Нават само набліжэнне праваслаўных да уніі павінна было разглядацца, на яго думку, як цуд, учынены Кунцэвічам. У 1628 г. ён пісаў, што і сам зведаў „дапамогу” Язафата, таму называў яго сваім „святым заступнікам”. У жніўні 1628 г. Руцкі, мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі, прыпісваўЯзафату воінскія цуды ў барацьбе з казакамі, што мелі месца, як сцвярджаў Руцкі, у 1625 г.: тады „схізма” выступілаўякасці ворага„каталіцкай веры” і „супраць караля Рэчы Паспалітай”. У сваёй рыторыцы Руцкі патрабаваў нават вышэйшага статусу ахвяры, чым той, што належаў у яго час іўдзеям[32]. Тым самым менавіта найвышэйшы польска-літоўскі ерарх уніі першы прыпісаў Язафату воінскія заслугі ў справе абароны дзяржаўных інтарэсаў. Ён таксама пісаў не пра ўніяцкі грэчаскі абрад, а пра „каталіцкую веру”.

Станіслаў Касінскі — народжаны ў Мазовіі рэктар Полацкага езуіцкага калегіума — у 1627 г. папрасіў Язафата абараніць горад ад шведскіх войскаў і разам „з каталікамі ўсяго горада Полацка” абвясціў Язафата каталіцкім „слугою Гасподнім”[33]. Ягоная дзейнасць, як і дзейнасць Руцкага, мела ўзорны характар: паводле сведчання Рафаіла Корсака, уніяцкага епіскапа галіцкага (у 1637-1641 г. мітрапаліта), што паходзіў з найбольш славутага полацкага магнацкага РОДУ. у1627 г. смаленскі ваявода Аляксандр Корвін Гансеўскі назваўЯзафата„сваім святым заступнікам і заступнікам усяго войска”[34]. Тое, што шляхціч рымска-каталіцкага веравызнання інструменталізаваў Язафата ў ваенным кантэксце ў імя абароны Рэчы Паспалітай ад суседніх дзяржаў, стала новым крокам ва ўзвышэнні яго асобы. Корсак, трэба сказаць, рабіў свае ацэнкі не толькі з грэка-каталіцкага пункту гледжання — у згаданым дакуменце ён у іншай сувязі гаварыў пра „каталікаў абодвух абрадаў”[35]. У 1633 г. і архіепіскап Антоній Сялява ў абложаным маскоўскімі войскамі Полацку, „молячыся разам з іншымі людзьмі ля магілы пакутніка”, папрасіў у Язафата дапамогі і нібыта атрымаў яе[36]. Але на той час колькасць прыхільнікаў уніі сярод усходнеславянскага насельніцтва Полацка зменшылася да мінімальнага ўзроўню[37].

Яшчэ адзін цуд Язафата, засведчаны Руцкім у 1627 г. у Замосці, меў непасрэднае дачыненне да мітрапаліта кіеўскага, а таксама да кіеўскага ваяводы — магната рымска-каталіцкага веравызнання Тамаша Замойскага[38]. Тут ужо назіраецца пачатак геаграфічнага пашырэння культу Язафата з крайняга паўночнага захаду Рэчы Паспалітай на паўднёва-заходнія землі Рутэніі, або на поўдзень Кароны Польскай. Толькі з гэтага часу магнаты і вышэйшая шляхта, у тым ліку князь Рыгор Чартарыйскі[39], якія не мелі ніякіх урадаў у Полацкай акрузе, разам з Замойскім пачалі прытрымлівацца пераканання, што былі сведкамі цудаў Язафата.

Да 1629 г. вядома пра дзевяць асоб з ліку вядучых магнатаў і шляхецкай службовай эліты Рэчы Паспалітай, якія былі „сведкамі” цудаў. Даўшанавання далучыліся тыя, хто належаў да вышэйшай эліты Ломжы-Мазавецкай, Вільні, Кіева, Смаленска, Віцебска, Замосця і Слоніма[40]. Нават уплывовы магнат і віцэ-канцлер Вялікага Княства Леў Сапега „назіраў” цуд у Полацку — праўда, толькі ў 1645 г.[41]. Геаграфічнае пашырэнне ўшанавання, дзякуючы найперш шляхце, суправаджалася фізічным рассейваннем цудатворных парэшткаў Язафата рымска-каталіцкімі кармеліткамі аж да падольскага поўдня Рэчы Паспалітай: у 1652 г. у Камянцы-Падольскім ушаноўваліся як святыя рэліквіі „часткі ягонага цела”, дзякуючы якім паправіўся магнат Мікалай Патоцкі[42]. Найвышэйшыя прадстаўнікі шляхецкага грамадства і дзяржавы прызнаваліся ў тым, што зведалі цуды, здзейсненыя Язафатам. Паказальна, што некаторыя з іх належалі да родаў, якія перайшлі з праваслаўнай веры ў рымска-каталіцкую толькі незадоўгадазаключэнняуніі 1596 г.[43]. Менавіта яны спрыялі беатыфікацыі і кананізацыі Язафата, а таксама яго культу ва ўсёй Рутэніі і ў памежных польскіх землях.

Геаграфічнае пашырэнне сведчанняў пра цуды сярод іншых сацыяльных груп пачалося толькі праз некалькі гадоў і праходзіла даволі марудна. Рымска-каталіцкія і ўніяцкія святары паведамлялі пра цуды ў 1629 г. са Смаленска, у 1637 г. — з невялікага валынскага гарадка, у 1630 і 1642 г. — з Горадні і Слоніма, а таксама ў 1640 г. з Перамышля[44]. Першае сведчанне пра здзейснены забітым архіепіскапам цуд, якое зыходзіла ад гарадской эліты па-за межамі Полацка, было зафіксавана ў 1650 г. у Любліне[45]. Пад 1659 г. паведамлялася таксама пра цудатворную ікону Язафата ў адной з уніяцкіх цэркваў[46].

Пасля беатыфікацыі ў 1642 г. прыхільнікі Язафата з’явіліся і на вышэйшым палітычным узроўні: езуіцкі айцец-спавядальнік польскай каралевы Цэцыліі-Рэнаты ў 1644 г. дапамог ёй зведаць адзін з цудаў Язафата, дзякуючы якому каралева ў Вільні ачуняла ад цяжкай хваробы[47]. Вера ў цудатворства Язафата з дапамогай езуітаў[48] дасягнула каралеўскіх асвячэнняў і легітымацый. Ушанаванне Язафата пашыралася як камунікатыўны працэс спачатку ў асяродку ягоных ранейшых „асабістых сяброў”, а потым выйшла за канфесійныя, абрадавыя, а таксама саслоўныя і этнічныя межы, нават за лініі падзелу паміж рэлігіямі — напрыклад, паміж іўдзеямі і пратэстантамі.

Язафат, іўдзеі і „ерэтыкі”

Мітрапаліт Руцкі паведамляў у 1623-1624 г., што кальвіністы ды іўдзеі таксама ўдзельнічалі ў перавозе цела Язафата з Віцебска ў Полацк[49]. Паказанні іўдзеяў, датаваныя 1628 годам, былі скарыстаны пад час беатыфікацыі. Словы нейкага Нахмана пра тое, што Язафат павінен быць узведзены ў такі самы ранг, як Аўраам, Ісаак ды Іакаў, сведчаць пра міжрэлігійнае ўшанаванне Язафата — хоць ужо сын Нахмана Ізраэль, паводле ўласнага сведчання, праліваў слёзы па Язафату толькі пад пагрозай рэпрэсій. Пасля таго як Ізраэль даў паказанні ў якасці сведкі, судоўцам і прысутным, гаворыцца ў пратаколе, паказалася цела Язафата[50]. Важкасць допыту трэцяга іўдзея, Самуэля, таксама павялічылася дзякуючы вышэйшай сіле: сваю прысутнасць нібыта пазначыў Святы Дух[51]. Тым самым прысутныя хрысціяне менавіта сведчанням іўдзеяў надавалі сакральнае значэнне. Выказванні іўдзеяў і пра іўдзеяўуспрымаліся як каштоўная падтрымка беатыфікацыі Язафата і ўключаліся ў гэтай якасці ў працэс[52].

Таксама каштоўнай для намаганняў, скіраваных на кананізацыю Кунцэвіча — пасля яго беатыфікацыі ў 1642 г., — заставалася спасылка на нібыта міжрэлігійнае пакутніцтва Язафата „за каталіцкую веру і унію”[53]. Высокую ацэнку атрымала ў працэсе 1628 г. нават сведчанне аднаго кальвініста[54]. Пераход праваслаўных і кальвіністаў „у каталіцкую веру” лічыўся справай Язафата. Розніцы паміж пераходам ва ўніяцкі абрад і непасрэдна ў рыма-каталіцызм пры гэтым не рабілася[55]. Нават „стары князь Міхал Друцкі, ваявода полацкі, ерэтык і кальвініст”, які таксама паходзіў з вядомага, некалі праваслаўнага роду, памёр ва ўлонні каталіцкай веры[56].

Такім чынам, у выніку выкарыстання дыскурсіўнай логікі тымі, хто спрыяў культу Язафата, у камунікатыўным узаемадзеянні з іншымі рэлігіямі і канфесіямі каталіцкую сакральнасць Язафата бачылі ў павазе да яго таксама з боку іўдзеяў і ў поспехах перанавяртання, якія прыпісваліся Язафату. Вялікае значэнне мела змена веравызнання Мялеціем Сматрыцкім у 1627 г.: да Язафатавага забойства Сматрыцкі быў праваслаўным архіепіскапам полацкім і лічыўся адным з самых значных праціўнікаў Кунцэвіча[57].

Язафат як сродак прызнання ўніяцкай канфесіі

Уніяцкі мітрапаліт „кіеўскі і ўсяе Русі” Іосіф Вельямін Руцкі ў сваім першым, прысвечаным Кунцэвічу, пасланні да папы ад 23 снежня 1623 г. характарызаваў смерць Язафата, „вялікага ачольніка царквы рускай”, як ахвяру „дзеля славы Госпада, дзеля Святой Уніі, дзеля аўтарытэту Святога Апостальскага прастола”[58]. Пры гэтым ён не толькі аплакваў смерць архіепіскапа, але і выказваў спадзяванне, што Язафат, які пры жыцці ствараў праблемы, можа лепш паслужыць уніі з таго свету[59]. 10 ліпеня 1627 г. Руцкі ў Дубне арганізаваў прыняцце уніі Сматрыцкім з дапамогай „крыві гэтага пакутніка Язафата”[60]. Ужо 15 красавіка 1628 г. Руцкі хадайнічаў у Вільні перад пасланнікам папы за „беатыфікацыю ці кананізацыю” Язафата, таму што „яго ўшаноўваем не толькі мы — яго ўшаноўваюць усе веруючыя хрысціяне Каралеўства Польскага” як святога „з кожным днём усё больш і больш”[61]. З павелічэннем колькасці сведчанняў пра цуды павялічылася і магчымасць выкарыстаць Язафата дзеля прасоўвання уніі і дзеля аб’яднання насельніцтва каралеўства, у якім панавала канфесійная нязгода[62].

Мэтай працэсу беатыфікацыі было афіцыйнае прызнанне пакутніцкай смерці на службе Госпаду, каталіцкай веры і уніі. Фармальна такое прызнанне магло стаць першай прыступкай да афіцыйнага прызнання святасці Язафата. Пад час другога працэсу беатыфікацыі, у 1637 г., у пералік пытанняў, на якія павінны былі адказваць сведкі, з самага пачатку было ўключана, напрыклад, пытанне, ці лічыцца Язафат пасля ягонай смерці „ў гэтых землях і ва ўсім Каралеўстве Польскім пакутнікам і святым”[63]. З гэтага вынікае, што тых, хто вёў допыт, з самага пачатку цікавіла ўшанаванне Язафата не толькі ўніятамі, але і рымска-каталіцкімі вернікамі ўсёй Рэчы Паспалітай. З пратаколаў працэсу відаць, што стандартны адказ на гэтае сугестыўнае пытанне заўсёды быў, як і чакалася, станоўчым[64]. Паводле логікі гэтага дыскурсу, ушанаванне Язафата выходзіла за рамкі лакальнага русінскага кантэксту і ўключалася ў кантэкст каталіцкай агульнадзяржаўнай камунікацыі.

Хутка колькасць зваротаў уніяцкіх епіскапаў і кіеўскага мітрапаліта з просьбай хутчэй кананізаваць Язафата значна павялічылася[65]. Менавіта ў кантэксце Язафатавай беатыфікацыі ці кананізацыі ішла гаворка то пра шырокую царкоўную унію (якая б магла ахапіць не толькі русінскіх епіскапаў ці ўвогуле епіскапаў Рэчы Паспалітай, але і, напрыклад, канстанцінопальскага патрыярха), то пра адзіную „аб’яднаную царкву русінаў”[66]. Гэтая „русінская” тэрміналогія адпавядала прэтэнзіям уніяцкага мітрапаліта кіеўскага на прадстаўніцтва „ўсяе Русі”. Гаворка пра Русь і русінаў не канчалася на ўсходніх межах Рэчы Паспалітай: у 1634 г. Руцкі зноў выступіў за беатыфікацыю — з тым аргументам, што Язафат „не ў меншай ступені святы заступнік усяго Каралеўства Польскага, чым Расіі”[67]. Пра адмежаванне ўніяцкай эклезіялогіі ад праваслаўнай пры дапамозе Язафатавай асобы гаворкі быць не можа, таму што існавала прэтэнзія на агульнае прадстаўніцтва. „Схізматыкі” з уніяцкага пункту гледжання проста не мелі ніякага значэння. Напэўна, менавіта дзякуючы гэтай стратэгіі, што заключалася ў падкрэсліванні шчырай „каталіцкасці”, шматлікім сведчанням пра цуды, якія зыходзілі ад вядучых магнатаў рымска-каталіцкага веравызнання, а таксама падтрымцы з боку езуітаў у 1643 г. рымскія ўлады беатыфікавалі Язафата[68].

Такім чынам, да сярэдзіны XVII ст. прашэнні пра кананізацыю Язафата падавалі галоўным чынам уніяцкія святары. Роля Язафата як рэгіянальнага святога заступніка, на якой яны рабілі акцэнт, не абмяжоўвалася Рэччу Паспалітай, а пашыралася і на Расію. Шляхта падтрымлівала культ Язафата сведчаннямі пра цуды, аднак яна яшчэ не выступала за яго беатыфікацыю з уласнымі прашэннямі.

Язафат як медыум калектыўнай ідэнтычнасці ў гарадской грамадзе (1625-1643)

Калі ў студзені 1625 г. у Полацку адбывалася пахаванне цела Язафата, езуіты, паводле сведчання відавочцы падзеі Рафаіла Корсака (на той час яшчэ манаха ўніяцкага ордэна базыльянаў), праводзілі цырымонію і пахавальную працэсію сумесна з рымска-каталіцкім і русінскім духавенствам, шляхтай і гарадскімі цэхавымі аб’яднаннямі. Званы і „русінскіх” цэркваў, і „лацінскіх” касцёлаў разносілі вестку пра перамогу Язафата па „ўсім Полацку”[69]. Суша ў сваім паведамленні пра гэтую падзею падкрэслівае, што панегірыкі ў гонар Язафата прамаўляліся „як на грэчаскай, так і на лацінскай мове”[70]. Такім чынам, у аснове гэтай публічнай падзеі ляжала не столькі русінская адметнасць, колькі міжканфесійнае адзінства.

У Вільні, сталіцы Вялікага Княства, пад час першага святкавання ў гонар Язафата праводзіўся вайсковы парад: у 1643 г. вялікая працэсія ў прысутнасці караля і пры ўдзеле гарадскіх радцаў прайшла ад каталіцкага сабора Святога Станіслава да царквы Святой Тройцы. Адзін езуіт у сваім апісанні ўрачыстасцяў падкрэсліў удзел у працэсіі прадстаўнікоў свайго ордэна, а таксама ўніяцкіх базыльянаў. У ходзе працэсіі імя Язафата выкарыстоўвалася для таго, каб прадставіць яго пры дапамозе вайсковых сродкаў як іўдзейскага караля са Старога Запавету, а таксама — адпаведна хрысціянскаму разуменню аповеду пра Буду — і трансрэлігійна як „караля індусаў”[71]. Павозкі, якія выкарыстоўваліся ў працэсіі, у многіх гарадах належалі да рэквізіту вялікіх працэсій рымска-каталіцкай царквы — напрыклад, пад час велікоднага тыдня або працэсій на Свята Цела Хрыстовага[72]. Атрыбуты гэтых урачыстасцяў у Вільні, як нешта само сабою зразумелае, былі ўжыты і пры святкаванні ўзнікаючага культу Язафата. Тым самым ушанаванне цела Язафата, пра якое ішла гаворка яшчэ ў прысвечаных яму пасмяротных панегірыках, увайшло ў агульны кантэкст з ушанаваннем Хрыстовага Цела. Кунцэвічавы парэшткі дэманстравалі з барочнай узнёсласцю як сімвал стара- і новазапаветнай сакральнасці ды рымска-каталіцкай глабальнай універсальнасці. Тут ён толькі ў другую чаргу служыў умацаванню ўніяцкіх пазіцый.

У падрыхтоўцы ўрачыстасцяўу Полацку ў 1643 г. таксама ўдзельнічалі езуіты—дакладней, рэктар калегіума Станіслаў Касінскі, які запрасіў уніяцкага мітрапаліта Сяляву. Пад феерверк і гучанне званоў пакліканыя Касінскім гарадскія ўлады, студэнты калегіума, шляхта і мяшчане ўзялі ўдзел ва ўрачыстасці ў гонар свайго новага святога заступніка. Ля Язафатавай магілы Касінскі правёў каталіцкую месу[73].

Але стаўленне да уніі на той час і ў Полацку па-ранейшаму было далёка не адназначным. Гэта праяўлялася ў акцыях, што праводзіліся ў горадзе ў публічнай сферы, на якую прэтэндавалі як каталікі, так і ўніяты[74]. Праваслаўных палачан у 1643 г. абвінавачвалі ў іканаборчых дзеяннях, ахвяраю якіх стала і выява Язафата. Каталіцкаму духавенству, асабліва езуітам, уніяцкім базыльянам і блізкім да іх родам гараджан, не ўдалося — у прыватнасці, з прычыны юрыдычнай раздробленасці горада — на доўгі час зрабіць магістрат дзейсным канфесійным інструментам. Такія спробы выклікалі гвалтоўны супраціў праваслаўных гараджан[75]. Разам з пашырэннем ушанавання пашыраўся і супраціў[76].

Язафат і вайна

Пасля выбуху паўстання Хмяльніцкага ў 1648 г. Язафата абвясцілі сваім святым заступнікам і віцебскія езуіты. Клір „абодвух абрадаў” перавёз частку парэшткаў Язафата і святога Венанція Салонскага, у знак барочнай „славянскай рэлігійнай салідарнасці”, у езуіцкі касцёл[77]. Аднак у 1650 г. паўстала неабходнасць вывезці парэшткі Язафата, а таксама і святога Казіміра, каб выратаваць іх ад маскоўскага войска[78], і на працягу некалькіх гадоў яны захоўваліся ў манастыры базыльянаў у Супраслі. Пад час войнаў сярэдзіны XVII ст. паступалі паведамленні пра новыя цуды Язафата[79]. На гэты час узмацнілася яго роля як ваеннага заступніка. У 1660 г. Павел Сапега, вялікі гетман літоўскі, і Стэфан Чарнецкі з невялікім па колькасці літоўскім і яшчэ меншым польскім войскам процістаялі пераважным сілам Масквы. Аднак ім удалося дасягнуць поспеху, ідучы ў атаку са словамі пра „блажэннага Язафата”. Пасля вайны Сапега распаўсюдзіў вестку пра гэты ўяўны цуд „у сенаце, перад Рэччу Паспалітай”[80].

Але ўшанаванне Язафата было на той час справай не толькі нешматлікіх польска-літоўскіх магнатаў, якія імкнуліся выкарыстаць яго як сродак польска-літоўскага грамадскага яднання пад канфесійным знакам рымска-каталіцкай веры. Уніяцкія ерархі таксама зноў стараліся дабіцца яго кананізацыі. 1 чэрвеня 1662 г. Якуб Суша, епіскап холмскі, чарговы раз папрасіў Ватыкан кананізваць Язафата, што мелася паслужыць „дапаможным сродкам” у барацьбе з казакамі і схізматыкамі, у інтарэсах „русінскай уніі”. Адначасова ён хацеў, каб Язафат быў святым і для „святой рымскай царквы”[81]. Тым самым ён ініцыяваў цэлы шэраг новых прашэнняў найвышэйшых прадстаўнікоў Польска-Літоўскай дзяржавы.

Пасля яго польскі кароль і вялікі князь літоўскі Ян Казімір 14 жніўня звярнуўся да папы з напісаным у Львове прашэннем. Ён таксама падкрэсліваў уяўныя заслугі Язафата ў вайне і прадстаўляў яго як медыума і „святога заступніка” польска-літоўскага палітычна-канфесійнага кансэнсусу ў барацьбе з маскоўскімі „схізматыкамі”. Яшчэ праз два дні, 16 жніўня, прашэнне падаў і кракаўскі ваявода Станіслаў Патоцкі, які дамагаўся кананізацыі Язафата ў тым ліку і „дзеля большага поспеху Польскай Рэчы Паспалітай у барацьбе з ворагамі і ў імя плённага росту каталіцкай уніі ў Расіі”. 18 жніўня яго прыклад пераняў Ян Тарноўскі, рымска-каталіцкі епіскап львоўскі: ён імкнуўся заручыцца Язафа там як „абаронцам каталіцкай уніі”. 22 кастрычніка 1663 г. 16 магнатаў і прадстаўнікоў шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў Менску прыпісалі пакутніку вайсковыя заслугі і надалі дзейнасці Язафата на тым свеце ролю абаронцы ўсёй дзяржавы[82]. Нават архіепіскап гнезенскі цяпер падтрымаў кананізацыю Язафата, абгрунтаваўшы сваю пазіцыю вы ключна ў польскім кантэксце. Пры гэтым ён толькі ўскосна згадваў русінаў ці Рутэнію, гаворачы пра „Каралеўства Поль скае і анексаваныя правінцыі”. Кананізацыю падтрымаў з Рэгенсбурга сам імператар Рымскай імперыі і кароль Венгрыі і Багеміі Леапольд, які згадаў і пра „русінскі народ” (populus Ruthenus)[83]. Сярод іншых зваротаў варта асабліва адзначыць калектыўнае прашэнне літоўскай шляхты з Горадні, падпісанае 46 прадстаўнікамі найвышэйшай эліты, сенатарамі, епіскапамі і магнатамі. Сярод іх быў, у прыватнасці, Марцыян Агінскі, чашнік Вялікага Княства[84], які на той час быў яшчэ праваслаўным. Толькі ў 1669 г. яму апошнім з праваслаўных магнатаў давялося прыняць рымска-каталіцкае веравызнанне[85]. Гэтыя „станы Вялікага Княства Літоўскага” называлі Язафата ў яшчэ адным прашэнні, датаваным тым самым днём, „нашым вялікі па трыётам” і „нашым абаронцам і заступнікам перад Богам”[86].

Галоўную ролю ў гэтых актах пісьмовай камунікацыі рымска-каталіцкіх епіскапаў і магнатаў адыгрывала іх зацікаўленасць у тым, каб выкарыстаць Язафата ў якасці сродку дзяржаўна-палітычнай і каталіцкай інтэграцыі, не праводзячы розніцы паміж вернікамі рымска-каталіцкага і грэчаскага абраду. Шматнацыянальная дзяржава, шля хецкая і духоўная хрысціянская эліта Рэчы Паспалітай пасля спусташальных войнаў павінна была аб’яднацца пад знакам Язафата. „Унія” набывала новае палітычнае значэнне.

У мностве тагачасных аналагічных прашэнняў уніяцкіх ерархаў больш выразна, чым раней, заўважаецца ўсведам ленне ўласнай канфесійнай ці царкоўнай адметнасці. Так, напрыклад, епіскапы ў калектыўным прашэнні ад 5 лістапада 1663 г. пісалі пра „русінскую унію” і пра „нашу ўніяцкую царкву”. Але ў той жа час згадваўся і ўсёабдымны рымска-каталіцкі кантэкст. Так, у пасланні з заснаванага Язафатам Жыровіцкага манастыра ўніяцкія епіскапы выказвалі шанаванне Льву Сапегу, фундатару намагільнага помніка Язафату, як „сапраўды найвялікшаму паборніку блажэннага пакутніка”[87]. Гаўрыіл Календа, з 1665 г. уніяцкі мітрапаліт кіеўскі, таксама падкрэсліваў — падобна да шляхты Рэчы Паспалітай — больш яўна, чым да вайны, дзяржаўна-палітычны аспект ушанавання Язафата, якога ён называў, як і святога Казіміра, „святым заступнікам каралеўства”[88]. Ад кананізацыі Язафата магнаты чакалі ўзмацнення Польска-Літоўскай дзяржавы, а ўніяцкае духавенства — умацавання уніі, бо войны неслі пагрозу самому яе існаванню[89].

Свайго апагею гэтая фаза камунікацыі дасягнула ў 1673 г., калі кароль польскі і вялікі князь літоўскі па просьбе Сойму ў адной з канстытуцый абвясціў Язафата за яго дараваныя народу „вялікія цуды” і міласці „святым заступнікам польскай Кароны і Вялікага Княства Літоўскага”[90]. Цяпер Язафат, як святы заступнік дзяржавы і аб’яднальнік народаў, быў ужо ўведзены ў дзяржаўны кантэкст. Адначасова ўзмацнілася дамінаванне дзяржаўна-палітычнай рымска-каталіцкай інтэрпрэтацыі над першапачаткова рэлігійнай каталіцка-ўніяцка-русінскай. Культ Язафата як заступніка дзяржавы павінен быў развівацца нароўні з культам святога Казіміра. Пры гэтым яго значэнне не абмяжоўвалася тэрыторыяй Вялікага Княства Літоўскага, а безумоўна пашыралася і на regnum (каралеўства)[91]. Зусім не выпадкова не Сойм, а ўніяцкі мітрапаліт Жахоўскі ў 1680 г. сцвярджаў, што Язафата, сярод іншага, ушаноўваюць як „абаронцу” і „польскай кароны”, і Вялікага Княства, „а таксама ўсяе Русі”[92]. Вядучыя прадстаўнікі дзяржаўнай эліты спрыялі замацаванню новага палітычнага значэння Язафата асабістымі і калектыўнымі пісьмовымі прашэннямі, а таксама ўдзелам у масавых тэатралізаваных урачыстасцях у сталіцах.

Працэсіі ў гонар Язафата пасля 1660 г.

3 вялікімі ўшанаваннямі ў 1667 г. Календа перавёз цела Язафата ў Вільню. Тут на першым плане была таксама не толькі актуалізацыя палітычнага саюзу, які пасля войнаў неабходна было „паднавіць”, але і ўмацаванне абрадавай — рымска-каталіцкай і русінскай — уніі. Літоўскі правінцыял з ордэна прапаведнікаў, імя якога не называецца, паведамляў пра ўдзел у цырымоніі „ўсіх рэлігійных саслоўяў, прадстаўнікоў як лацінскага, так і русінскага капітула”. Самыя ўплывовыя асобы Рэчы Паспалітай — „русінскі клір” і шматлікая шляхта, езуіты і іх вучні, якія „віталі блажэннага заступніка Літвы, што вярнуўся з высылкі”, а таксама прадстаўнікі віленскай гарадской грамады — інсцэніравалі ў адпаведнай публічнай працэсіі, якая прайшла па гарадскіх вуліцах, фікцыю канфесійнага адзінства Польска-Літоўскай дзяржавы. Нават „схізматыкі”, адзначаецца ў паведамленні, у вялікай колькасці з’явіліся на ўрачыстасць[93].

У 1668 г. парэшткі Язафата былі ўрачыста перавезены ў адваяваны ад маскавітаў Полацк. Пры гэтым, як паведамляецца ў адным з тагачасных дакументаў, „уплывовае панства, шляхта Полацка і Віцебска ды іншы люд паводле святога прыкладу віленскіх ваяводаў везлі на сабе, без коней, трыумфальную павозку, на якую было пакладзена святое цела блажэннага архіепіскапа, і так давезлі яе да кафедральнага сабора”[94]. Стылістычная сродкі і інтэрактыўны метад, пераняты з кантэксту каталіцкіх працэсій, а таксама адназначна ўзорная віленская працэсія дапамаглі надаць уніяцкай інсцэніроўцы на вуліцах Полацка форму сакральнай публічнасці. Трэба адзначыць, што і ў гэтай працэсіі ў гонар Язафата бралі ўдзел рымска-каталіцкія саноўнікі. Язафат быў абвешчаны ўніяцкім святым, і адначасова ён ушаноўваўся ў такой якасці і рыма-каталікамі.

Сойм, што сабраўся ў 1669 г., адзначыў у Кракаве ў прысутнасці караля дзень святога Язафата[95]. Інстытуалізацыя Кунцэвіча ў ролі дзяржаўнага святога Вялікага Княства і Кароны тым самым афіцыйна пашыралася, перш чым атрымала ў 1673 г. у сойме фармальнае палітычнае прызнанне.

Пасля вайны афіцыйнае ўшанаванне Язафата ў форме працэсій узмацнялася і ў Полацку. У1685 г. задакументавана, што ў дзень святога Язафата ў Полацку адбылася працэсія, у якой узялі ўдзел больш за 400 чалавек[96]. Гэты сакральны прасторавы праект сутыкнуўся, аднак, з адкрытым супрацівам: паведамлялася, што праваслаўныя так „падрыхтавалі” мост, што ён праламаўся пад працэсіяй уніятаў і каталікоў[97]. Урачыстасці, якія праводзіліся сумесна ўніятамі і езуітамі[98], зноў і зноў давалі ў міжканфесійнай ці міжцаркоўнай сакральнай публічнасці нагоды для канфліктаў[99]. Ужо ў 1682 г. праваслаўныя палачане абвінавачваліся ў тым, што яны, „пагарджаючы клопатам пра гонар святога пакутніка Язафата”, пагражалі мітрапаліту смерцю[100]. У той час як каталікі ўсходняга і лацінскага абрадаў ператварылі пакутніцкую смерць Язафата ў супольны стрыжань сваёй канфесійнай ідэнтычнасці ў рамках каталіцкай уніі, праваслаўныя гуртаваліся ў канфесійным процістаянні на аснове аргументаў, якія апраўдвалі забойства Язафата.

Ушанаванне парэшткаў Язафата пасля 1660 г.

Уяўленні, якія вернікі спалучалі з целам Язафата, прывялі пасля вайны да яшчэ шырэйшага распаўсюджвання пакланення ягоным парэшткам. Ушанаванне парэшткаў Язафата набыло такія памеры, што, як паведамляў епіскап холмскі ў 1664 г. у Рым, „цела яго памяншаюць часцінка па часцінцы тыя, хто забірае гэтыя часцінкі сабе з прычыны набожнасці”[101]. Нягледзячы на такое рассейванне парэшткаў, магіла Язафата ў Полацку стала ў XVII ст. адным з самых галоўных месцаў паломніцтва ў Рэчы Паспалітай[102]. Пры гэтым кола яго ўшанавальнікаў па-ранейшаму не абмяжоўвалася русінамі грэчаскага абраду.

У 1673 г. Ісаак Маліноўскі, патэр рымска-каталіцкага ордэна прапаведнікаў, апублікаваў у Вільні актуалізаваны ў параўнанні з кнігай Сушы і яшчэ большы паводле памераў зборнік паведамленняў пра цуды святога[103]. Пачынаючы з 1677 г. у адным з францысканскіх касцёлаў Перамышля захоўваліся перададзеныя ўніяцкім афіцыялам праваслаўнага епіскапа перамышльскага і магнатам рымска-каталіцкага веравызнання Анджэем Максіміліянам Фрэдрам чырвоная манжэта і чырвоны атласны літургічны ўбор Язафата. Вернікі ўшаноўвалі гэтыя прадметы адзення як рэліквіі, надзеленыя гаючай сілай. У мностве такіх актаў ушанавання гэтыя рэчы сталі новым цэнтрам крышталізацыі культу Язафата[104].

Калі на пачатку 1690-х г. паўстала задача перацягнуць праваслаўнага епіскапа перамышльскага Інакенція Вінніцкага ў унію, то сярод умоў, якім афіцыял епіскапа і папскі нунцый у Польшчы, а таксама прапаганда надавалі вялікае значэнне, было ўшанаванне памяці Язафата. Там, дзе належалі да уніі „ўвесь клір або частка, увесь манастыр або частка”, ад іх патрабавалася „адпаведна звычаю ўніятаў (iuxta morem unitorum) святкаваць дзень святога Язафата”[105]. Словы пра „звычай уніятаў” сведчаць аб успрыманні ўтрываленай канфесійнай практыкі ўшанавання. Язафат павінен быў тут служыць медыумам клерыкальнай ідэнтычнасці. Частыя напаміны сведчаць пра тое, што ўвасаблялася ў жыццё гэтая ідэя не найлепшым чынам.

Ушанаванне Язафата як святога-цудатворцы цяпер ужо і з пункту гледжання ўніяцкага духавенства ў першую чаргу належала да дзяржаўнага кантэксту[106]. Услаўленне Язафата не стала першачаргова стрыжнем самастойнай уніяцкай, грэка-каталіцкай канфесійнай ці царкоўнай ідэнтычнасці. Яго культу наканавана было ўмацавацца ў канкурэнцыі з рымска-каталіцкімі культамі і процістаяць праваслаўнай супольнасці, якая таксама дэманстравала новую канфесійную ідэнтычнасць. Акрамя таго, да яго звярталіся, ставячы ў палітычны кантэкст, і рыма-каталікі.

Заключэнне

Такім чынам, ушанаванне Язафата ўжо ў першыя гады пасля яго смерці перасягнула канфесійныя і абрадавыя, а таксама саслоўныя і этнічныя межы і ўсталявалася ў мностве гарадоў і вёсак ва ўсіх русінскіх землях. Да сярэдзіны XVII ст. уніяцкія святары, якія — як і езуіты — ушаноўвалі Язафата пад знакам ўсёабдымнай каталіцкасці, падавалі прашэнні аб яго кананізацыі. Паведамленнямі пра цуды, якія яны нібыта назіралі, культ Язафата падтрымлівалі і шматлікія прадстаўнікі шляхты рымска-каталіцкага веравызнання, з якіх толькі частка мела русінскія карані. Калі з праваслаўнай перспектывы сёння гэтых канвертантаў называюць паланізаванымі „адшчапенцамі”, якія „не мелі ні сувязі ca сваім народам, ні ўласнай культуры”[107], то іх шматлікія камунікатыўныя акты ў падтрымку культа Язафата можна разглядаць як выступленні за паляпшэнне інтэграцыі „ўласнай культурнай супольнасці” ў рымска-каталіцкі кантэкст Рэчы Паспалітай.

Язафат яўна стаў для іх сродкам камунікатыўнага ўмацавання ўласнай калектыўнай транскультурнай ідэнтычнасці. Яна належала да кантэксту польска-літоўскай дзяржаўнасці і абапіралася як на русінскую, так і на рымска-каталіцкую аснову. Ва ўзаемадзеянні, стрыжнем якога быў працэс беатыфікацыі, інсцэніравалася ўніверсальная сакральнасць Язафата. Яе трэба было пацвярджаць, у прыватнасці, шанаваннем Язафата іўдзеямі, а таксама перанавяртаннямі ў каталіцызм, якія прыпісваліся Язафату. Таксама і на публічных святкаваннях у Вільні з нагоды яго беатыфікацыі Язафат толькі ў другую чаргу выкарыстоўваўся для ўмацавання аб’яднанай канфесійнай „субыдэнтычнасці” — больш важнай была яго роля як медыума ўсёахопнай каталіцкай уніі.

Часткова яшчэ пад час Патопу, але больш пасля яго рымска-каталіцкія епіскапы і свецкія магнаты выкарыстоўвалі Язафата як дзяржаўна-палітычны і каталіцкі сродак інтэграцыі, не праводзячы розніцы паміж вернікамі рымска-каталіцкага і грэцкага абраду. Шляхецкая і духоўная хрысціянская эліта шматнацыянальнай дзяржавы павінна была сімвалічна аб’яднацца ва ўслаўленні Язафата. Так Язафат як святы заступнік дзяржавы быў уключаны ў больш шырокі кантэкст. Гэтая эскалацыя значнасці ўслаўлення Язафата цалкам перакрывала першапачатковае рэлігійнае каталіцка-ўніяцкарусінскае ўшанаванне яго памяці. Хоць у прашэннях уніяцкіх ерархаў і праглядаецца ўсведамленне ўласнай канфесійнай ідэнтычнасці, але ўшанаванне Язафата як святога-цудатворцы цяпер ужо і з уніяцка-русінскага пункту гледжання заставалася ўпісаным у дзяржаўны кантэкст.

Такім чынам, культ Язафата спачатку толькі ў абмежаванай меры стаў стрыжнем самастойнай уніяцкай, грэка-каталіцкай канфесійнай або царкоўнай ідэнтычнасці. Урэшце,і сам праектпэўнай„ecclesiaRuthenica”ўмежахусёахопнай каталіцкай уніі заставаўся геаграфічна надзвычай шырокім. Да XVIII ст. ён ахопліваўусю тэрыторыю рассялення ўсходніх славян — гэта значыць і часткі царскай імперыі[108]. Толькі пасля правалу прашэнняў культ Язафата пачаў больш служыць стабілізацыі царкоўнай уніі і ў гэтым камунікатыўным кантэксце стаў адным з вызначальных для яе зместу.

Падагульняючы, трэба падкрэсліць транскультурную перспектыву. Яна паказвае, як культ Язафата вызначаў і ствараў русінскія культурныя і канфесійныя формы, а таксама праекты польскай і рымска-каталіцкай дзяржаўна-палітычнай і канфесійнай ідэнтычнасці.

Пераклад Галіны Скакун

---

[1] Niendorf M. Koexistenz, Konfrontation, Synkretismus. Aspekte des Kulturkontaktes in Heiligenkulten des Großfürstentums Litauen // Litauen und Ruthenien. Studien zu einer transkulturellen Kommunikationsregion (15.-18. Jahrhundert) / Lithuania and Ruthenia. Studies of a Transcultural Communication Zone (15th-18th Centuries. Hg. v. Stefan Rohdewald, Stefan Wiederkehr und David Frick. Wiesbaden, 2007. P. 303-330. Гістарычныя назвы ў гэтым артыкуле перадаюцца адпаведна іх напісанню ў афіцыйнай мове дзяржаў, да якіх належала тэрыторыя. Выключэнне — славянскія назвы на тэрыторыі сучаснай Літоўскай Рэспублікі. Назвы гарадоў пры наяўнасці нямецкага варыянта напісання прыводзяцца ў гэтым варыянце.
[2] Brüning A. Die andere Seite der Union von Brest — Ablehnung der Union und orthodoxe Ukrainer // 400 Jahre Kirchenunion von Brest (1596-1996). Hg. v. Hans-Joachim Torke. Berlin, 1998. P. 18-29.
[3] Dylągowa H. Unia brzeska — pojednanie czy podziaі? // Unia brzeska. Geneza, dzeje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich. Hg. v.Ryszard Јužny, Franciszek Ziejka und Andrzej Kępiński. Kraków, 1994.S. 45-53; Plokhy S. The Cossacks and Religion in Early Modern Ukraine.Oxford, 2001. P. 92 і наст.; Actą S. C. de Propaganda Fide Ecclesiam Catholicam Ucrainae et Bielarusjae spectantia. Hg. v. Ahanasius G. Welykyj. Romae, 1953-1955. У 5 т., тут т. 1: (1622-1667). С. 9 і наст.
[4] Plokhy S. The Cossacks and Religion… P. 93.
[5] Rohdewald S. „Vom Polocker Venedig”. Kollektives Handeln sozialer Gruppen einer Stadt zwischen Ost- und Mitteleuropa (Mittelalter, frühe Neuzeit, 19 Jh. Bis 1914). Stuttgart, 2005. P. 276-293.
[6] Plokhy S. The Cossacks and Religion… P. 92 і наст.
[7] Спашлемся толькі на новыя публікацыі: Unia brzeska. Hg. v. Łužny, Ziejka, Kępiński; Dylągowa H. Dzieje Unii Brzeskiej 1596-1918. Warszawa, 1996; Four Hundred Years Union of Brest (1596-1996). A Critical Re-evaluation; Acta of the Congess Held at Hernen Castle, the Netherlands //March 1996. Hg. v. Wil van den Bercken und Bert Groen. Leuven, 1999; З гісторыі ўніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / Пад рэд.М. В. Біча, П. А. Лойкі. Мінск, 1996 ; Gudziak, Borys A. Crisis and Reform.The Kyivan Metropolitanate, the Patriarchate of Constantinople and theGenesis of the Union of Brest. Cambridge (MA), 1998; Брестская уния1596 г. и общественно-политическая борьба на Украине и в Белоруссии в конце XVI — первой половине XVII в. / Под ред. М. В. Дмитриеваи др. Ч. 2: Брестская уния 1596 г. Исторические последствия события.М., 1999; Mironowicz A. Prawosławie i unia za panowania Jana Kazimierza. Białystok, 1996; Марозава С. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596-1839 гады). Гродна, 2001.
[8] Brüning A. Confessio Orthodoxa und europäischer Konfessionalismus —einige Anhaltspunkte zur Verhältnisbestimmung // Russische und ukrainische Geschichte vom 16.-18. Jahrhundert. Hg. v. Robert O. Crummey, Holm Sundhausen und Ricarda Vulpius. Wiesbaden, 2001. P. 207-221 ;Brüning A. „Unio non est unitas”. Polen-Litauens Weg im konfessionellen Zeitalter (1569-1648). Wiesbaden, 2008. Па асобных прадстаўніках гл. найперш: Frick D. Meletij Smotryc’kij. Cambridge (MA), 1995; Sysyn F. E. Between Poland and the Ukraine. The Dilemma of Adam Kysil, 1600-1653. Cambridge (MA), 1985.
[9] Самая падрабязная біяграфія Кунцэвіча: Guépin A. Saint Iosaphat archevéque de Polock, martyr de l’unité catholique et l’Eglise grecqueunie en Pologne. Poitiers-Paris, 1874. У 2 т. Менш падрабязна — Hofmann G. Ruthenca. II. Der hl. Josafat // Orientalia Christiana Periodica, т. 3, часткова т. 2/12 (1925), p. 173-239. Літаратура аб працэсах яго беатыфікацыі і кананізацыі: S. Josaphat — Hieromartyr. Documenta Romana Beatificationis et Canonizationis. Hg. v. Ahanasius G. Welykyj. Romae, 1952-1967. У 3 т. [ніжэй — DR]. Параўн. таксама: Der Katechismus des hl. Josaphat, Märtyrer-Erzbischof von Polotzk // Der christliche Osten 15 (1960). P. 92-101.
[10] Пра „нашага святога пакутніка ЯЗАФАТА КУНЦЭВІЧА <…>, які аддаўсваё жыццё за справу хрысціянскага адзінства і за адзінства нашага беларускага народу”. Пануцэвіч В. Сьв. Язафат, Архіяп. Полацкі, 1623-1963. Чыкага, 1963. С. 3.
[11] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania // Miscellanea inhonorem S. Josaphat Kuncevycz Analecta OSBM 2/2/6 (1967). P. 75-84; Wawryk M. De festo S. Josaphat in Ecclesia Rutheno-Ucraina // Тамсама.С. 171-183.
[12] Пра Кунцэвіча як аднаго з „найвялікшых сыноў украінскага народа”: Соловій М., Великий А. Святий Йосафат Кунцевич, його життя и доба. Торонто, 1967. С. ХІ. У біяграфіі не згадваюцца — за выключэннем двух сказаў — намаганні польскіх святароў рымска-каталіцкай канфесіі па кананізацыі Язафата ў перыяд з 1667 да 1680 г. Тамсама.С. 357.
[13] Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza i jego pierwsze przedstawienia ikonowe wRzeczypospolitej (do połowy XVII wieku). Zarys problematyki // Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej XVI-XVII wieku. Zbiór studiów. Hg. v. DEMS. Lublin, 2005. S. 65-72. У гэтым выданні таксама гл.: Kempa T. Czymęnczeńska śmierć arcybiscupa Jozafata Kuncewicza przyczyniła się dorozwoju unii brzeskiej na obszarze archidiecezji połockiej? // Тамсама.С. 93-105.
[14] Topolska M. B. Spoіeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku. Poznań — Zielona Góra, 2002. S. 154.
[15] Wünsch Th. Das rämische Modell einer Kirchenunion mit der Orthodoxieund sein Architekt, Johannes Sacranus von Auschwitz (Oświкcim (1443-1527) // Roczniki historyczne. № 74 (2008). S. 83-112; Ozorowski E. Ekleziologia Unicka w Polsce w latach 1596-1720 // Wiadomości Kościelne Archidiocezji w Białymstoku. № 4/4 (1978). S. 51-112; № 5/1 (1979). S. 47-106, тут 54.
[16] Іканаграфічныя аспекты не разглядаюцца. Да гэтага пытання гл.:A. Kult Gil Jozafata Kuncewicza.
[17] Крытычнае стаўленне да парадыгмы канфесіяналізацыі, напр., у: TheFormation of Clerical and Confessional Identities in Early Modern Europe.Hg. v. Wim Jans und Barbara Pitkin. Leiden — Boston, 2006 (Dutch Reviewof Church History, 85).
[18] З мікрагістарычнай перспектывы: Volkland F. Konfession, Konversionund soziales Drama. Ein Plädoyer für die Ablösung des Paradigmas der’konfessionellen Identität’ // Interkonfessionalität — Transkonfessionalität — binnenkonfessionelle Pluralität. Neue Forschungen zur Konfessionalisierungsthese. Hg. v. Kaspar von Greyerz et al. Heidelberg, 2003. P. 91-104.
[19] von Greyerz et al., Interkonfessionalität.
[20] Hasluck F. W. Christianity and Islam under the Sultans. New York, 1929 (Reprint 1973). У 2 т., тут т. 1. C. 68 і наст.
[21] Наконт узаемазалежнасці „розных відаў капіталу” гл.: Bourdieu P. Raisons Pratiques. Sur la théorie de l’action. Paris, 1994. P. 56.
[22] DR. Т. 1. С. 126; DR. Т. 2. С. 275.
[23] Тамсама. Т. 2. С. 277 і наст.
[24] Susza J. Cursus vitae et certamen martyrii В. Josaphat Kuncevicii <…> calamo Jacobi. Susza <…>. Editio nova, emendatior et auctior curante Joanne.Martinov, Parisiis, 1865. P. 106 і наст.
[25] DR. Т. 2. С. 277 і наст.
[26] Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 367-369; Susza J. Cursus vitae… P. 133 інаст.; Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza… S. 65.
[27] DR. Т. 2. С. 331 і наст.; Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza… S. 68.
[28] Цэлая група полацкіх уніяцкіх духоўных асоб і шаноўных прадстаўнікоў свецкага насельніцтва засведчыла, што, прыехаўшы з Полацка ў Віцебск амаль праз тыдзень пасля смерці Язафата, яны знайшлі цела з анёльскім выразам твару. DR. Т. 2. С. 278, 339 і наст.
[29] Rohdewald S. „Vom Polocker Venedig”… P. 315 і наст.
[30] Тамсама. С. 304.
[31] Са ста цудаў, апісанне якіх апублікаваў Суша ў Дадатку да Vita Josafats у 1665 г., 58 мелі непасрэднае дачыненне да Полацка. Толькі ў васьмі выпадках назіральнікамі былі члены магістрата ці прадстаўнікі полацкай радавой эліты, у тым ліку чатыры жанчыны. Susza J. Cursus vitae… P. 108-140.
[32] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj Metropolitae Kioviensis Catholici (1613-1637). Hg. v. Theodosius T. Haluščynskyj und Athanasius G. Welykyj. Romae, 1956. P. 220-222.
[33] DR. Т. 1. С. 148; Susza J. Cursus vitae… P. 120.
[34] DR. Т. 1. С. 171 і наст.; Susza J. Cursus vitae… P. 120 і наст.
[35] DR. Т. 1. С. 172.
[36] Susza J. Cursus vitae… P. 127.
[37] Rohdewald S. „Vom Polocker Venedig”… P. 287, 321-324.
[38] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj, hg. v. Haluščynskyj und Welykyj… Т. 1.С. 211-223, тут 222. Параўн.: Korsak R. Bischof von Halyč: DR. Т. 1, с. 76,171; Susza J. Cursus vitae… P. 118; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 143.
[39] Susza J. Cursus vitae… P. 123; DR. Т. 2, с. 301, 351; а таксама: DR. Т. 1,с. 293; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 144-146.
[40] DR. Т. 2. С. 348; Susza J. Cursus vitae… P. 117-126.
[41] Susza J. Cursus vitae… P. 133 і наст.
[42] Тамсама. С 138.
[43] Вось некаторыя з іх: Чартарыйскі, Заслаўскі, Сангушка, Хадкевіч, Сапега, Пац, Тышкевіч. Параўн.: Dylągowa H. Dzieje Unii Brzeskiej…P. 21.
[44] Susza J. Cursus vitae… P. 111, 116 і наст., 125-133.
[45] Тамсама, 136.
[46] Са спасылкай на Susza: Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza… S. 65.
[47] Susza J. Cursus vitae… P. 133-135.
[48] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania…
[49] DR. Т. 1. С. 8-17, тут 16. Аналагічна: Тамсама. С. 85^ DR. Т. 2. С. 298.
[50] Тамсама. Т. 2. С. 193-196.
[51] Тамсама. С. 126.
[52] DR. Т. 2. С. 124, 211 і наст., 218, 244, а таксама: 178,183,184, 241, 262,292; DR. Т. 3. С. 78.
[53] Тамсама. Т. 3. С. 262.
[54] Тамсама. Т. 2. С. 130.
[55] Тамсама. С. 25.
[56] DR. Т. 3. С. 129.
[57] Frick D. Meletij Smotryc’kyj…; Susza J. Jakobus: Saulus et Paulus Ruthenaeunionis, sanguine B. Josaphattransformatus sive Meletius Smotriscius. Hg.v. Joannus Martinov. Bruxellis, 1864 (першае выданне 1665 г.)
[58] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj, hg. v. Haluščynskyj, Welykyj. Т. 1. С. 97-99.
[59] Тамсама; апроч таго, гл.: DR. Т. 1. С. 18 і наст.
[60] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj, hg. v. Haluščynskyj, Welykyj. Т. 1.С. 195; Frick D. Meletij Smotryc’kyj… P. 102-110.
[61] DR. Т. 1.С. 202 і наст.
[62] Параўн. таксама: Litterae Nuntiorum Apostolicorum Historiam Ucrainae illustrantes (1550-1850). Hg. v. Athanasius G. Welykij. Romae, 1959-1977. У 14 т. Т. 5. С. 62 і наст.
[63] DR. Т. 2. С. 208.
[64] Тамсама. С. 221.
[65] Epistolae Josephi Velamin Rutskyj, hg. v. Haluščynskyj, Welykyj. Т. 1.С. 272-277.
[66] Тамсама. С. 293 і наст.
[67] Тамсама. С. 285.
[68] Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 35 і наст.
[69] DR. Т. 1. С. 58-61.
[70] Susza J. Cursus vitae… P. 104 і наст.
[71] Rostowski S. Lituanicarum societatis Jesu historiarum libri decem. Hg, v. Joanne Martinov. Parisiis — Bruxellis, 1877. P. 332.
[72] Параўн. з Севільяй: Webster S. V. Art and Ritual in Golden Age Spain. Sevillian Confraternities and the Processional Sculpture of Holy Week. Princetown, 1998. P. 85-87.
[73] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania… P. 77, 79.
[74] Rohdewald S. „Vom Polocker Venedig”… P. 287-289.
[75] Rohdewald S. Der Magistrat als (trans-) konfessionaler Akteur: Orthodoxe,Unierte, Katholiken, Juden und der Polacker Stadtrat im 17. Jahrhundert // Litauen und Ruthenien, hg. v. Rohdewald, Frick, Wiederkehr. P. 137-163,тут 144-146.
[76] Gil A. Kult Jozafata Kuncewicza… S. 70.
[77] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania… P. 77.
[78] Harasiewicz M. Annales Ecclesiae Ruthenae, gratiam et communionemcum Sede Romana habentis, ritumque Graeco-Slavicum observantis, cumsingulari respectu ad dioceses ruthenas Leopoliensem, Premisliensem et Chelmensem. Leopoli, 1862. P. 336.
[79] Harasiewicz M. Annales Ecclesiae Ruthenae… P. 337.
[80] Susza J. Cursus vitae… P. 139 і наст. Ягонае апісанне грунтуецца, у прыватнасці, на пададзеным у Рым прашэнні Паўла Сапегі аб кананізацыі Язафата ад 7 снежня 1664 г.: DR. Т. 3. С. 169 і наст. Да 1660 г.: Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae. Hg. v. Augustin Theiner. Romae, 1860-1864. У 4 т. Т. 3: 1585-1696. С. 591; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 397 і наст; Harasiewicz M. Annales Ecclesiae Ruthenae… P. 346; Litterae Episcoporum Historiam Ucrainae illustrantes (1600-1900). Hg. v. Athanasius G. Welykyj. Romae, 1971-1981. У 5 т. Т. 2: 1641-1664. С. 333.
[81] DR. Т. 3. С. 143 і наст. Таксама гл.: Litterae Episcoporum, hg. v. Welykyj. Т. 2. С. 238-240. Лаканічныя звесткі пра часовую сувязь Косткі з Кунцэвічам гл.: Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania… P. 84.
[82] DR.Т.3.С. 145-151.
[83] Тамсама. С. 166-168.
[84] Тамсама. С. 172-174.
[85] Lulewicz H. Skład wyznaniowy senatorów świeckich Wielkiego Księstwa Litewskiego za panowania Wazów // Przegląd Historyczny. 1977. № 68.S. 425-445, тут 443.
[86] DR. Т. 3. С. 175 і наст.
[87] Тамсама. С. 152-158.
[88] Epistolae Metropolitarum Kioviensium Catholicorum Raphaelis Korsak,Antonii Sielava, Gabrielis Kolenda (1673–1674). Hg. v. Athanasius G. We Sielava, Gabrielis Kolenda (1673–1674). Hg. v. Athanasius G. Welykyj. Romae, 1956. P. 302-325, тут 305. Параўн. Litterae Episcoporum, hg. v. Welykyj. Т. 2. P. 326.
[89] Параўн.: Dylągowa H. Dzieje Unii Brzeskiej… S. 25.
[90] Volumina Legum. Prawa, konstytucje i przywileje Królewstwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszystkich provincyj należących. Hg.v. J[ozafat] Ohryzko. S.-Peterbutg, 1859-1889. У 9 т. Т. 5. С. 89; GuépinA. Saint Josaphat… Т. 2. С. 415-420; DR. Т. 3. С. 271.
[91] У 1677 г. сойм зацвердзіў гэтае рашэнне і спасылаўся на яго. Гл. Volumina Legum. Т. 5. С. 263.
[92] Żochowski C. Colloquium Lubelskie między zgodą y niezgodą. Leopoli, 1680. S. 53 і наст., цыт. паводле: Wawryk M. De festo S. Josaphat… P. 172.
[93] Monumenta Ucrainae Historica. Hg. v. Andreas Šeptyckyj. Т. 3. Romae, 1966. P. 287-289. Падрабязна: Michmievicz B. Rosa avtvmnalis coelomanibus schismaticorum inserta <…>. [Wilna], 1667.
[94] Stebelski I. Dwa wielkie światła na horyzoncie Połockim. Wilno, 1781-1782. У 2 т. Т. 2. С. 291; Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae. Hg. v.Theiner. Т. 3. С. 594 і наст; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 413.
[95] Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae, hg. v. Theiner. Т. 3. С. 594 і наст.; Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 418-420.
[96] Supplicationes Ecclesiae Unitae Ucrainae et Belarusjae. Hg. v. Athanasius G. Welykyj. Romae, 1960-1965. У 3 т. Т. 1:1600-1699. С. 271.
[97] Тамсама; Zaіęski S. Jezuici w Polsce. Kraków, 1900-1906. У 5 т. Т. 4/1:Kolegia i domy założone za Królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego,1564-1588. С. 206 і наст.
[98] Krajcar J. Saint Josaphat and the Jesuits of Lithuania… P. 84.
[99] Löther A. Prozessionen in spätmittelalterlichen Städten. Politische Partizipation, obrigkeitliche Inszenierung städtischer Einheit, Köln — Weimar — Wien, 1999. P. 335 і наст.
[100] Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в Центральном архиве в Витебске / Сост. А. Сазонов. В 32 т. Т. 6. С. 266 и след.
[101] DR. Т. 3. С. 171; Параўн.: Litterae Episcoporum, hg. v. Welykyj. Т. 2. С. 255-260.
[102] Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 367; Epistolae Metropolitarum Kiovensium Catrholicorum Cypriani Zochovskyj, Leonis Slubicz Zalenskyj, Georgii Vynnickyj (174-1713). Hg. v. Athanasius. G. Welykyj. Romae, 1958. P. 47-49; Wawryk M. De festo S. Josaphat… P. 171-175.
[103] [Malinowski I. D.] Korona złota nad głową zranioną b. m. Iozaphata Kuncewicza, arcybiscupa Połockiego. Wilno, 1673. Тут немагчыма паказаць шматлікія дадаткі ў параўнанні з кнігай Сушы і адрозненні ад яе. Параўн.: Guépin A. Saint Josaphat… Т. 2. С. 423.
[104] Балык І. І. З історії омофора і нарукавниці св. Йосафата // Miscellanea in honorem S. Josaphat Kuncevycz Analecta OSBM 2/2/6 (1967). P. 151-170; Sroca A. Relikwie Świкtego Jozafata Kuncewicza w kościele Franciszkanów-Reformatów w Przemyślu // Polska — Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa. Hg. v. Stanisław Stępien. Przemyśl, 1990-2000. У 5 т. Т. 2, 1994. С. 109-118.
[105] Congregationes Particulares Ecclesiam Catholicam Ucrainae et Bielarusje spectantes. Hg. v. Athanasius. G. Welykyj. Romae, 1956. Т. 1: 1622-1728. С. 107-116; Litterae С de Propaganda Fide Ecclesiam Catholicam Ucrainae et Bielarusje spectantes. Hg. v. Athanasius. G. Welykyj. Romae, 1955. Т. 2: 1670-1710. С. 183-185; Bobryk W. Duchowieństwo unickej diecezji chełmskiej w XVIII wieku. Lublin, 2005. S. 168 і наст.; Балик Б. З історії культу Святого Іосафата в Перемиській епархії (XVII-XVIII cт.) // Analecta OSBM 2/2/8/1-4 (1973). С. 1-55; Acta S. C. De Propaganda Fide, hg. v. Welykyj. Т. 2: 1667-1710. С. 101-103; Litterae Episcoporum, hg. v. Welykyj. Т. 3: 1665-1690. С. 317-321.
[106] Epistolae Metropolitarum Kiovensium Catrholicorum Cypriani Zochovskyj, hg. v. Welykyj. P. 35 і наст.
[107] Mironowicz A. Prawosławie i unia… S. 264.
[108] Kulczynski I. Specimen ecclesiae Ruthenicae. Ab origine susceptae fidei ad nostra usque tempore in suis capitibus. Paris, 1733 (рэпрынт Farnborough, 1970). P. 141.

Наверх

* Stefan Rohdewald, „Vom Polocker Venedig”: Kollektives Handeln sozialer Gruppen einer Stadt zwischen Ost- und Mitteleuropa (Mittelalter, frühe Neuzeit, 19. Jh. bis 1914), Stuttgart, 2005 (= Quellen und Studien zur Geschichte des östlichen Europa, Bd. 70), 588 S. Украінскі варыянт рэцэнзіі публікуецца ў выданні „Український гуманітарний огляд” (вып. 14).

Украінская ўрбаністыка старажытнага перыяду апошнім часам трохі ажывілася, выйшла з друку некалькі цікавых кніг па гарадской гісторыі[1], аднак у цэлым узровень даследаванняў застаецца недастатковым. Апрача вядомай прычыны, звязанай са стратай ці адсутнасцю першакрыніц, вывучэнне ўкраінскага горада тармозіцца слабасцю метадалагічнай базы, на якой грунтуюцца гісторыкі ў сваёй працы. Старыя пазітывісцкія падыходы савецкага перыяду часта прыводзяць да звычайнага апісання крыніц без глыбейшага іх аналізу. З гэтага пункту гледжання падаецца цікавым уключыць ва ўкраінскі кантэкст нядаўна выдадзеныя працы нямецкіх і швейцарскіх даследчыкаў па урбаністыцы Вялікага Княства Літоўскага перыяду Сярэднявечча і ранняга Новага часу[2]. Сучасны нямецкамоўны часопіс з характэрнай назвай „Ostmitteleuropaforschung” („Даследаванні Цэнтральна-Усходняй Еўропы”) усё больш артыкулаў публікуе пра ўкраінскія і беларускія землі. Працам заходніх вучоных уласцівы грунтоўны метадалагічны падыход, адточаны ў шматлікіх і разнастайных даследаваннях па гісторыі нямецкага і ў цэлым еўрапейскага горада, што сістэматычна і бесперапынна пісаліся пачынаючы з класічнай эпохі Леапольда фон Ранке[3].

Аўтар рэцэнзаванай кнігі Штэфан Родэвальд, доктар, выкладчык кафедры новай і найноўшай гісторыі і культуры Усходняй Еўропы ва ўніверсітэце Пасау (Нямеччына, Баварыя), — параўнальна малады даследчык. У 1997 г. ён скончыў вучобу ў ліцэнцыяце Цюрыхскага ўніверсітэта, абараніўшы працу па гісторыі горада Полацка да 1563 г. Праходзіў навуковую стажыроўку ў Львове, Мінску, Санкт-Пецярбургу, дзе вёў архіўныя пошукі, вывучаў мовы і назапашваў гістарыяграфічны матэрыял. Так што канцэпцыя доктарскай дысертацыі, якая стала асновай для выдання манаграфіі, выспявала даўно, паступова рэалізуючыся ў 1998-2004 г. пад кіраўніцтвам прафесараў з Цюрыха — Карстэна Гёрке і Ганса-Ёрг Гільёмэна. У сакавіку 2005 г. Ш. Родэвальд выступіў арганізатарам міжнароднай канферэнцыі ва ўніверсітэце Пасау на тэму „Літва і Русь: даследаванні транскультурных камунікатыўных рэгіёнаў (XV-XVIII ст.)”, матэрыялы якой былі нядаўна выдадзены[4]. Відавочна, на шырэйшым параўнальным фоне дакладаў, прадстаўленых на гэтай канферэнцыі, ён атрымаў магчымасць верыфікаваць вывады сваёй доктарскай працы пра Полацк, пасля чаго ў тым жа годзе выдаў яе ў Штутгарце. У прапанаваным рэцэнзійным аглядзе маштабнай паводле ахопу і багацця прыцягнутага матэрыялу, шырокай паводле храналагічнага зрэзу манаграфіі я хачу спыніцца на асноўных момантах, звязаных з прапанаванай аўтарам метадалогіяй, прыцягнутай гістарыяграфіяй, аглядам крыніц і асноўнымі вынікамі працы з асаблівым націскам на перыяд ранняга Новага часу, ключавы ў аўтарскай канцэпцыі гісторыі горада.

***

Назва манаграфіі „Полацкая Венецыя” — канцэпт русінскага летапісца першай паловы XVII ст., які аднаму з раздзелаў свайго твора даў назву „О Полоцкой Венецеи або свободности”. Мясцовы храніст выкарыстоўваў гэтую метафару, апісваючы княскія часы, калі, паводле яго слоў, у Полацку ўсе важныя справы вырашалі 30 мужоў, якіх выбірала гарадская грамада. Толькі Пскоў і Вялікі Ноўгарад мелі ў той час падобныя „свабоднасці” (с. 11, тут і далей старонкі рэцэнзаванага выдання). Цікава, што летапісец у гэтым гістарычным экскурсе грунтаваўся не на аўтэнтычных гістарычных сведчаннях летапісаў, а на тэксце польскага храніста Мацея Стрыйкоўскага, які ў другой палове XVI ст., паводле трапнага выказвання Аляксея Талочкі, „адкрываў” як украінцам, так і беларусам сваю інтэрпрэтацыю, свой дыскурс гісторыі Кіеўскай Русі[5].

Штэфан Родэвальд адзначае інтэграванасць Полацка і навакольнага рэгіёна ў агульнаеўрапейскі ментальны кантэкст, прымаючы да разгляду гістарыяграфічную дылему аб прыналежнасці горада да Цэнтральна-Усходняй ці Усходняй Еўропы (12-13). Адказы на гэтае пытанне розняцца, і дагэтуль яшчэ наконт многіх аспектаў гэтай праблемы вядуцца зацятыя спрэчкі[6]. Аўтар вагаецца, і гэтыя ваганні ён перадае ў падзагалоўку манаграфіі, дзе гаворыцца пра горад паміж Усходняй і Цэнтральна-Усходняй Еўропай. На яго думку, ні ў якім іншым рэгіёне Еўропы канфесійная большасць не пераходзіла ў іншае веравызнанне, як гэта мела месца ў дадзеным выпадку. Хоць можна назваць прыклады сучасных краін Балгарыі, Іспаніі, а таксама Босніі і Герцагавіны, у якіх гарадское насельніцтва ў асобныя перыяды сваёй гісторыі таксама зазнавала падобныя трансфармацыі.

Як цалкам слушна адзначае Ш. Родэвальд, шматлікія меркаванні і прапановы наконт пашырэння абсягу Цэнтральна-Усходняй Еўропы на ўсход кантрастуюць з мізэрнай колькасцю даследаваняў па мясцовай гісторыі, на прыкладзе якіх можна было б абвергнуць ці пацвердзіць гэты тэзіс (14). Прыклад балансавання горада паміж уплывамі Цэнтральна-Усходняй і Усходняй Еўропы аўтар знаходзіць у шматлікіх рэканструкцыях і перабудовах Сафійскага сабора ў Полацку, якія цягнуліся з часоў Кіеўскай Русі (1415).

У сваёй працы аўтар ставіў на мэце вывучыць гісторыю горада ў макрагістарычнай перспектыве як гісторыю камунікацыі і інстытутаў сацыяльных груп, ставячы адначасова пытанне, наколькі важнымі заставаліся прававыя рамкі дзеянняў гэтых сацыяльных груп (16). Аднак гэты макраўзровень гістарычнага даследавання не стаў выключнай мэтай аўтара, паколькі гэта магло прывесці да хоць і карысных, але ўсё ж абстрактных канструкцый. Найцікавейшымі падаюцца пастаноўка аўтарам тэзіса пра ўваходжанне Полацка ў прастору Цэнтральна-Усходняй Еўропы і адказ на пытанне, у што вылілася гэтая сустрэча „ўсходне-славянска-варажска-візантыйскай культурнай мадэлі з заходнееўрапейскай” (16). Прыняццю або адхіленню тых ці іншых культурных або арганізацыйных узораў папярэднічала сутыкненне, а таксама часовае іх успрыманне, перцэпцыя і наступная трансфармацыя.

Важнай метадалагічнай асновай працы было разуменне дзеянняў сацыяльнай групы ці карпарацыі як „калектыўнага актара”, што дзейнічае згодна з нормамі і правіламі, пра якія моўчкі было дамоўлена раней. У такіх сярэдневяковых калектываў, у адрозненне ад арганізацый пазнейшых часоў, складаюцца гарызантальныя сувязі, заснаваныя на парытэтных прававых і сацыяльных пачатках (цэх, гільдыя і г. д.). Ш. Родэвальд ставіць задачу прасачыць узаемадзеянне розных груп як знутры — у іх канкурэнтным асяроддзі, так і звонку — пры групавым узаемадзеянні ў пагранічных канфліктных сітуацыях: фармaванне гарадской рады і лавы, гарадскія паўстанні і хваляванні, канфесійныя працэсіі, нацыянальныя дэманстрацыі і г. д.

У макрагістарычным кантэксце, які выбраў у сваёй працы аўтар, лагічна ставяцца пытанні шырокага кампаратыўнага плана, накшталт такіх: ці быў Полацк тыповым старажытнарускім горадам, наколькі гэты горад пры ўваходжанні ў Вялікае Княства Літоўскае і пазней у Рэч Паспалітую быў падобны да вялікіх польскіх гарадоў і як яго можна параўнаць у расійскі перыяд гісторыі ў XIX ст. з уласна расійскімі гарадамі, што знаходзіліся на этнічнай рускай тэрыторыі? Пры такім параўнальным падыходзе больш яскрава выступаюць уласныя рысы гісторыі Полацка, што не маглі быць навязаны нейкім загадзя зададзеным „тэлеалагічным” падыходам (18). Аўтар разумее складанасць даследавання гарадской гісторыі на такім вялікім часавым прасцягу, таму асноватворныя пытанні ён фармулюе канкрэтна, з улікам гістарычнага кантэксту Русі, польска-літоўскай дзяржавы і Расійскай імперыі, у складзе якіх па чарзе знаходзіўся Полацк.

На пачатку разгляду гісторыі горада ў гэтыя вялікія перыяды аўтар падае кароткі ўступ у рэгіянальную гісторыю, а потым аналізуе інфармацыю пра падзел насельніцтва горада насацыяльныя групы ўфармальных, прававых адносінах. Гэта дазволіла разгледзець, ахапіць аналізам і маленькія сацыяльныя групы ўіхунутраным узаемадзеянні. Наступным этапам аўтарскай методыкі было прасочванне таго, як сацыяльныя групы дзейнічалі ў прававых і сацыяльных рамках усяго горада. Пры гэтым цікавым падавалася даследаваць міжканфесійную канкурэнцыю і гарадскую арганізацыйную структуру. Кожны раздзел заканчваецца пасляслоўем, дзе падсумоўваюцца кампаратыўныя меркаванні аўтара ў макрагістарычным вымярэнні ў сэнсе Бродэлевага паняцця longue durée (доўгатрываласці). Але пры выкладзе матэрыялу ўнутры раздзелаў аўтар выкарыстоўвае звыклыя макрагістарычныя і мезагістарычныя падыходы.

Закранаючы метады даследавання, Ш. Родэвальд слушна зазначае, што пад паняцце „калектыўнага дзеяння сацыяльнай групы”, якое займае цэнтральнае месца ў рэцэнзаванай кнізе, можна падвесці шырокі спектр калектыўных дзеянняў, уключна з узаемадзеяннем у сям’і і ў працы. На жыхароў горада мелі ўплыў нефармальныя, кліентарныя ўзаемаадносіны ў сям’і і блізкім прафесійным акружэнні, якія маглі прычыняцца да разнапланавай і разнавектарнай іх дзейнасці, аднак аўтар абмінае гэты кантэкст, калі гэтая дзейнасць не датычыць узаемаадносін паміж групамі ці ўнутры вялікай групы. Штодзённае жыццё гарадскога жыхара выносіцца па-за рамкі даследавання, гэтаксама як і поле дзейнасці ў горадзе дзяржавы, якая пэўным чынам уплывала на гарадскую гісторыю, але не ў кантэксце ўзаемадзеяння вялікіх сацыяльных груп насельніцтва (19). Іншы ключавы тэрмін кнігі — „камунікацыя”, паколькі без яе немагчыма даследаваць ніводную сацыяльную акцыю ў горадзе. Сацыяльныя сістэмы нельга ўявіць без шматлікіх прыкладаў узаемадзеяння індывідаў, якія ствараюць гістарычны мікракантэкст. Такая практыка стварае адпаведна ў часе і прасторы адпаведныя інстытуты (19).

Важнай для аўтара пры аналізе калектыўнай дзейнасці сацыяльных груп падаецца моўная карціна ў горадзе і дынаміка моўных прыярытэтаў яго насельніцтва, паколькі „пры вызначэнні часавага, прасторавага і ўнутранага гарызонту дзейнасці ў канкрэтнай сітуацыі выбар мовы адыгрывае вырашальную ролю” (20). Цікава з сацыялагічнага пункту гледжання трактуюцца вусныя зносіны і дзеянні, якія адлюстроўваюцца ў пісьмовых крыніцах, паколькі „прымяненне пісьма адпраўшчыкам і адрасатам пісьмовага паведамлення [г. зн. першакрыніцы. — М. К.] вызначае непасрэднае поле дзеяння (Handlungsfelder)” (21). Ш. Родэвальд часта спасылаецца ва ўступнай метадалагічнай частцы на працы нямецкіх сацыёлагаў і гісторыкаў-тэарэтыкаў (А. Ляндвера, Р. Бленкнера і іншых). Асабліва часта аўтар звяртаецца да інтэрпрэтацыі асноўнага паняцця калектыўнага дзеяння як „агульнага дабра / bonum commune”, або карпаратыўнага кансэнсусу ці ўзаемна прынятага прававога спакою, што вынікаюць з канцэпцыі „камуналізму” нямецкага гісторыка-тэарэтыка П. Блікле[7].

Не з усімі метадалагічнымі падыходамі Ш. Родэвальда можна цалкам згадзіцца. Прыярытэт макрагістарычных, сацыялагічных і параўнальных метадаў сапраўды дазваляе канцэптуальна зірнуць на супольныя ці адметныя рысы Полацка на фоне цэнтральнаеўрапейскіх, польскіх або расійскіх гарадоў. Аднак часта такая шырокафарматная кампаратывістыка, узятая ў доўгім храналагічным зрэзе, не дазваляе разгледзець унікальных гістарычных асаблівасцяў развіцця горада. На старонках манаграфіі крайне мала згадак пра жыхароў горада як актыўных гістарычных дзеячаў, а не носьбітаў верагодных гістарычна-сацыялагічных схем. Яны часткова выпалі з поля ўвагі паважанага аўтара ў яго доўгатрывалай (ад longue durée), больш як тысячагадовай вандроўцы па сацыяльнай гісторыі Полацка.

***

У гістарыяграфічным раздзеле аўтар цалкам пахвальна з эўрыстычнага пункту гледжання выкарыстоўвае не толькі ўласна друкаваныя працы, але і рукапісы дысертацый, абароненых ад Масквы да Цюрыха (дысертацыі Ганны Харашкевіч і Хрыстафа фон Верта). Канцэпцыі савецкіх і цяперашніх расійскіх даследчыкаў Ганны Харашкевіч, Барыса Флоры, Зіновія Капыскага і Андрэя Дварнічэнкі аб познім і трывалым існаванні веча ў Полацку аж да другой паловы XV ст. зазнаюць пад пяром Ш. Родэвальда знішчальную крытыку (24-25). Хоць ён не заўсёды пагаджаецца і з асобнымі палажэннямі заходніх вучоных. Так, не поўнасцю ён прымае канцэпцыю Хрыстафа фон Верта пра тыпалогію гарадоў Вялікага Княства Літоўскага ў выглядзе двух гарадскіх ідэальных тыпаў, абумоўленых гістарычнымі традыцыямі і культурнымі рамкамі, — еўрапеізаванага горада паводле Макса Вебера на аснове магдэбургскага права і горада, сфармаванага ў старажытнарускую княжацкую эпоху.

Беручы пад увагу слабасць каралеўскай улады і моцныя мясцовыя органы ўлады ў гарадах, даследчыкі малявалі гарады Рэчы Паспалітай як „дэцэнтралізаваныя, плюралістычныя і канфесіяналізаваныя”. Аднак і ў іншых еўрапейскіх гарадах у дасучасны перыяд тэндэнцыя да канфесійнай і палітычнай аднастайнасці была вельмі слабой. Затое няма сумнення адносна моцнага перапляцення рэлігійных і палітычных фактараў у Цэнтральна-Усходняй Еўропе. Хоць застаецца пытанне, наколькі працэсы супольнага ўзаемадзеяння ў гарадах гэтага рэгіёна былі падобныя да палажэнняў, выкладзеных у тэорыі „камуналізму” П. Блікле для гарадоў Цэнтральнай Еўропы (28).

Штэфан Родэвальд у гістарыяграфічнай частцы збольшага прадоўжыў агляд метадалагічных канцэпцый перш за ўсё нямецкіх вучоных адносна розных перыядаў еўрапейскай гарадской гісторыі. Напрыклад, канцэпцыі Р. Шлёгля пра камунікатыўныя формы палітычнага ўзаемадзеяння ў горадзе ранняга Новага часу (27) або дыскусіі наконт гістарыяграфіі гарадоў Цэнтральнай Еўропы: разгляду якіх канфліктаў аддаваць перавагу — канфесійных ці сацыяльна-палітычных (28)? Хоць больш мэтазгодна было б разгледзець гэтыя пытанні ў метадалагічнай частцы і больш пільна прыгледзецца да прац мясцовых гісторыкаў пра Полацк.

Крыніцазнаўчая база, ахарактарызаваная аўтарам, звычайная для даследчыка, асабліва старажытнага перыяду Кіеўскай Русі: рускія хронікі, „Жыціе Ефрасінні Полацкай”, дагаворы з заходнімі партнёрамі і інш. Для познесярэднявечнага перыяду, да канца XV ст., Ш. Родэвальд вылучае значэнне шасцітомнага зборніка полацкіх грамат XIII-XVI ст., выдадзенага Ганнай Харашкевіч[8]. У ім з 311 змешчаных крыніц 110 былі апублікаваны і ўведзены ў навуковы ўжытак упершыню. Гэтыя і іншыя дакументы з серыйных выданняў XIX і XX ст. („Архив Юго-Западной России”, „Археографический сборник”, „Акты Западной России”, „Белорусский архив” і інш.) дазваляюць аўтару сцвярджаць магчымасць даследавання асаблівасцяў кал ектыўных кантактаў гарадской эліты Полацка з Рыгай. На жаль, не захаваліся ў XVI ст. гарадскія кнігі, чытаць якія даследчыкі могуць толькі з 1633 г. (30). З кнігамі „Літоўскай метрыкі” аўтар працаваў менш, хоць у апошнія гады плённа пачаў рэалізоўвацца міжнародны праект па выданні кніг „Літоўскай метрыкі” (да 2005 г. толькі ў серыі „Lietuvos Metrika” выйшлі з друку 24 кнігі), дзе таксама змяшчаюцца дакументы па гісторыі Полацка. Аўтар выявіў і некалькі важных недрукаваных крыніц па тэматыцы яго кнігі, як, напрыклад, статут праваслаўнага маладога брацтва за 1651 г., а таксама люстрацыю горада 1765 г. (31). З матэрыялаў ранняга Новага часу кідаецца ў вочы перавага актавых крыніц над наратыўнымі, апісальнымі, а таксама брак масавых крыніц статыстычнага характару, напрыклад царкоўных метрык. Досыць мала аўтар выкарыстаўу тэксце судовыя акты, якія найпаўней адлюстроўваюць прававыя ўзаемаадносіны і канфлікты розных карпарацый горада (цэхаў, брацтваў і г. д.).

Для перыяду з 1772 да 1914 г. базай крыніц служылі ў асноўным матэрыялы з гістарычных архіваў Мінска. Складанасць заключалася ў адсутнасці крыніц пра гарадскую думу Полацка, якія, відавочна, загінулі ў ваенны час. Пра падзеі рэвалюцыі 1905 г. аўтар браў звесткі з паліцэйскіх данясенняў і газетных публікацый. На пачатку Новага часу Полацк быў значным горадам, а ў XIX ст. ён на фоне іншых гарадоў і дэмаграфічна, і эканамічна не надта змяніўся. Гэта дало аўтару падставы сцвярджаць, што даследаванне матэрыялаў XIX ст. не надта адрознівалася ад вывучэння крыніц папярэдняга часу, а таксама дазволіла паставіць аналагічныя даследчыя задачы ў трох розных часавых зрэзах.

***

Апісваючы старажытнарускі перыяд, аўтар абапіраецца на аўтарытэтныя, даўно інтэрпрэтаваныя крыніцы, кіруючыся хрэстаматыйным канонам выкладу падзей у рускіх летапісах. Цікава, што полацкага князя на Захадзе ў XIII ст. тытулавалі на лацінскай мове як „rex” або „magnus rex” (35), падобна да таго як у Галіцка-Валынскай дзяржаве тытулаваўся ў заходніх крыніцах Даніла Раманавіч, які ў 1253 г. атрымаў каралеўскую карону з рук папскага легата.

Сацыяльная структура горада княжацкага перыяду была такая ж, як і на ўсёй Русі: прыдворныя, купцы, рамеснікі, якія самаарганізоўваліся, але не ўтваралі карпаратыўных гарадоў, што існавалі на Захадзе. Манастыры ў горадзе, як і ўсюды ў раннім Сярэднявеччы, існавалі без адзінага ўніфікаванага статута, які меў бы законную сілу. Ад іншых гарадоў Русі, на думку Ш. Родэвальда, Полацк адрозніваўся тым, што ў стасунках з княжацкай уладай у эканамічным плане дамінаваў менавіта горад. Гэтая перавага атрымала сацыяльнае ці палітычнае вымярэнне ў выглядзе клятвы, якую прамаўляў князь на вечы перад полацкай грамадой. Пазней, у XIII ст., яна перарасла ў прысяжны дагавор з князем, а „палачане” пачалі фігураваць як суадказны аб’ект у дамовах з Рыгай, якія падпісваў полацкі князь. Аднак пра гарадскую грамаду як пра асобны карпаратыўны суб’ект („Kommune”) аўтар гаворыць досыць асцярожна, ставячы яе развіццё ва ўзаемазалежнасць з нямецкімі і іншымі гарадамі „Паўночна-Усходняга Міжземнамор’я”, а асабліва Рыгай (522).

У канцы XIV ст. вялікі літоўскі князь Вітаўт пазбавіў Полацк княжацкай улады і надаў гораду „новае калектыўнае права”, якое заключалася ў прысязе перад ім і замене князя полацкім намеснікам. Дагаворы з новазаснаванай Рыгай пачынаючы з 1406 г. не толькі актывізавалі гандлёвыя кантакты абодвух гарадоў, але і спрыялі ўцягванню Полацка ў прававую сістэму карпаратыўных сувязяў, заснаваную на заходніх узорах. У першай палове XV ст. Полацку былі нададзены асобныя прывілеі, якія ўмацоўвалі новыя сацыяльныя сувязі ў гарадской грамадзе. І менавіта ў 1449 г. упершыню з’яўляюцца ў дакументах у Полацку азначэнні „мешчанін” і „места” як прававыя паняцці. І ўжо ў 1578 г. полацкія мяшчане вялі гандлёвую спрэчку з рыжскімі мяшчанамі без удзелу князя ці намесніка або прыняцця асобнай прысягі, як гэта мела месца ўчасе дзеяння папярэдніх дагавораў (523). Такім чынам, менавіта ў гандлі з Рыгай і іншымі гарадамі ўзнікалі і фармаваліся новыя сацыяльныя групы горада ў кантэксце магдэбургскага права.

Заключным пунктам фармавання гарадской грамады стаў прывілей 1498 г. аб наданні гораду магдэбургскага права, таму ніякай „горадабудаўнічай рэвалюцыі”, як пры лакацыі гарадоў, у Полацку не адбывалася. У час фармавання асноўных карпаратыўных арганізацый мяшчан (лавы і рады) у XVI ст. у горадзе ўтвараюцца меншыя карпаратыўныя арганізацыі, а менавіта рамесныя цэхі, а таксама закладаецца прававы падмурак іх існавання.

Узнікненне ў XVII ст. брацтваў, якія дагэтуль былі невядомымі формамі, значна ўзмацніла ўдзел цывільных у рэлігійных справах. На думку аўтара, менавіта брацтвы паспрыялі большай канфесійнай інтэграцыі ў асяроддзі праваслаўных. Кожнае брацтва і цэх складалі пэўнае аб’яднанне, што вызначала для кіраўніцтва і кожнага члена канкрэтныя рамкі калектыўнай дзейнасці з асаблівай „малой” адкрытасцю (352). У дыскусіях з каталікамі, інтэграванымі ў гарадскую супольнасць, праваслаўныя заставаліся вернымі мяшчанамі Полацка ў новых узаемасувязях і абставінах. Пры гэтым аўтар рызыкоўна сцвярджае, што праваслаўны брацкі рух у Вялікім Княстве Літоўскім, у рэчышчы якога дзейнічалі і два полацкія брацтвы, узнік паводл е каталіцкага ўзору і што нават „яўрэйскія брацтвы заставаліся ў цеснай узаемасувязі з хрысціянскімі” (352). Ш. Родэвальд чамусьці звужае пашырэнне брацкага руху толькі да тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, хоць яго развіццё пачалося ў Львове, таму варта было б гаварыць пра Рэч Паспалітую ў цэлым. Таксама нельга пагадзіцца са сцверджаннем пра „цесную ўзаемасувязь” яўрэйскіх і хрысціянскіх брацтваў. Яўрэйская супольнасць мела гатовыя ўзоры сацыяльнага жыцця, якія выпрацавала задоўга да ўзнікнення праваслаўных брацтваў.

Асобнае месца ў кнізе аўтар адводзіць гарадскім працэсіям, што „стваралі новую сакральную публічнасць (Öffentlichkeit)” (352). Вызначаецца нават дата, калі яны пачаліся ў горадзе, — 1579 год. Ш. Родэвальд адносіў гэтыя працэсіі з музыкай і гарадскім ваенізаваным суправаджэннем на рахунак уласцівай ранняму Новаму часу рымска-каталіцкай канцэпцыі „сакральнай публічнасці”, якая развілася пад контррэфармацыйным уплывам. Аднак на прыкладзе Львова можна сцвярджаць, што практыка падобных працэсій існавала яшчэ напрыканцы XV ст.[9]. Тым не менш, спрэчкі паміж праваслаўнымі і ўніяцкім архіепіскапам абмяжоўвалі значэнне міжканфесійнага дыялогу ў горадзе ў сакральнай прасторы („im sakralen Raum”). Такія міжканфесійныя канфлікты развівалі „практыку калектыўных дзеянняў^” абодвух канфліктуючых бакоў з наступным узмацненнем іх канфесійнай ідэнтычнасці (253). Канфесійнае процістаянне надавала дынаміку культурным працэсам у горадзе. На думку Ш. Родэвальда, не толькі арганізацыйныя формы (магдэбургскае права, цэхі і інш.) былі адаптаваныя і прынятыя на ўсходнеславянскай глебе, але і формы калектыўнага рэлігійнага гвалту, у тым ліку супраць яўрэяў.

Гарадская грамада Полацка была слабейшая, чым у польскіх гарадах Плоцку ці Калішы, у яе не было правоў, напрыклад, памяняць войта. Але і вялікія гарады Польшчы часта былі абмежаваныя ў сваіх правах, як і вялікія гарады Цэнтральнай Еўропы карысталіся толькі частковай аўтаноміяй, удакладняе аўтар (353). Тым часам такія ж працэдуры і юрыдычныя ды сацыяльныя працэсы, як тыя, што мелі месца на захад ад Полацка, адбываліся ў горадзе пры выбарах гарадской улады і на пасяджэннях гродскага суда. Асаблівасцю Полацка быў канфесійны склад гарадскіх органаў улады, у якія ўваходзілі каталікі і ўніяты. Наконт апошніх аўтар, на жаль, падае мала дэмаграфічных звестак, калі апісвае склад і колькасць насельніцтва Полацка ў цэлым (92-94,245-249). Хоць віной гэтаму магла быць адсутнасць дакладных крыніц статыстычнага характару. Аднак дапушчэнні ці гіпотэзы пра месца каталікоўі ўніятаўудэмаграфічнай структуры Полацка дазволілі б больш пэўна ўявіць іх вагу ў канфесійных узаемаадносінах з праваслаўнымі.

Удзел праваслаўнай супольнасці ў гарадскім і рэлігійным полі дзейнасці быў падобны да ўдзелу іншых супольнасцяў, аднак былі і свае адрозненні. Як і ў Львове, полацкія русіны ставілі пытанне пра шырокія эканамічныя і палітычныя правы ды прывілеі. Абедзве праграмы ахопліваліся дзейнасцю праваслаўных царкоўных брацтваў. Як уніяты, так і праваслаўныя бралі ўдзел у гарадскім грамадскім жыцці, а іх адметнасць зводзілася да таго, як іх называлі: „людзі грэчаскай рэлігіі” (354). Зрэшты, публічнасць гарадской грамады і кіраўніцтва горада яўна не мела рэлігійнага характару, хоць і ставілася на мэце адкрытымі рэлігійнымі дзеяннямі (працэсіямі і да т. п.) спрыяць еднасці гарадской супольнасці. Члены праваслаўнай супольнасці адначасова былі „носьбітамі ідэнтычнасці і практыкі купецкага саслоўя” (354-355). Калі логіка канфесійнай дзейнасці непасрэдна вяла да процістаяння, то паняцце агульных гарадскіх інтарэсаў абавязвала да супольных знешніх дзеянняў. Рэлігійныя пытанні вельмі рэдка выходзілі на арэну сур’ёзнай барацьбы, праваслаўныя рэдка, як у першай палове XVII ст., выступалі як „калектыўны актар”, баронячы свае рэлігійныя інтарэсы. Аўтар прыводзіць прыклады тагачасных Аўгсбурга і Мюнстэра, калі дзеля міру ў горадзе і краіне як пратэстанты, так і каталікі адкладалі свае партыкулярныя канфесійныя вымогі на карысць інтарэсаў „надканфесійнага хрысціянства (überkonfessionellen Christentums)” (355). Хоць у адрозненне ад сітуацыі з пахаваннямі праваслаўных у Полацку, да якіх гарадская рада была абыякавая, у Мюнстэры каталіцкая ўлада кантралявала і рэгулявала пахавальныя працэсіі пратэстантаў.

У рэлігійных канфліктах XVII ст., звязаных з укараненнем уніі, можна прасачыць некалькі цікавых у сацыяльным плане тэндэнцый. З аднаго боку, пад рэлігійным ціскам з’яўляюцца новыя сацыяльныя сувязі і саюзы праваслаўных розных саслоўяў — як мяшчан, так і шляхты. 3 другога боку, у рэлігійных спрэчках фармуецца і мацуецца канфесійная ідэнтычнасць уніяцкай і праваслаўнай супольнасцяў. Абедзве згаданыя супольнасці пры гэтым выкарыстоўвалі каталіцкія ўзоры рэлігійнай публічнасці — напрыклад, ладзілі ўрачыстыя ўезды сваіх уладык у горад у форме працэсіі з музыкай і ваенным эскортам. У такім кантэксце можна трактаваць і пакутніцкі культ святога Язафата (Кунцэвіча), накіраваны на пашырэнне ўніяцкай ідэнтычнасці сярод полацкіх мяшчан.

Аўтар прызнае, што як канфесійны, так і прасторавы ды сацыяльны падзел насельніцтва, уласцівы XVII ст., расколваў горад, асабліва ў параўнанні з XV ст., аднак „гарадскія і канфесійныя групы ў перыяд ранняга Новага часу інтэграваліся ў моцныя сацыяльныя арганізацыі, а гарадское насельніцтва было не чым іншым, як сукупнасцю аб’яднанага актара… і знаходзіла рашэнні сумесна з гарадской радай” (526-527). Такое сцверджанне аўтара можна было б лічыць цалкам дарэчным у выпадку са шмат якімі тагачаснымі гарадамі Рэчы Паспалітай, аднак, калі гаворка ідзе пра канкрэтныя падзеі, якія мелі месца ў Полацку ў першай палове XVII ст., пасля забойства архіепіскапа Язафата (Кунцэвіча), з жорсткімі рэпрэсіямі ў дачыненні да ўсіх полацкіх мяшчан і стратай горадам магдэбургскага права, наўрад ці можна без агаворак сцвярджаць пра „калектыўнага актара” і „сумесныя рашэнні”. Аднак цалкам можна пагадзіцца з тэзісамі Ш. Родэвальда пра значэнне судовых і прававых працэдур для развіцця заходніх прававых паняццяў у кантактах грамады і рады, а таксама, можна дадаць, у міжканфесійнай барацьбе, якая скіроўвалася ў прававое рэчышча[10]. Гарадская грамада давала прававыя сродкі, якія выраўноўвалі і кампенсавалі праваслаўным купцам тыя ці іншыя забароны, якія існавалі ў дачыненні да праваслаўных.

Паняцці рэлігіі і гарадской грамады шмат у чым суадносіліся адно з адным. Удзел праваслаўных ерархаў у абачлівай гарадской палітыцы, што ціха і спакойна прывяла на пачатку 80-х г. XVII ст. да карысных для грамады вынікаў, быў поўнай процілегласцю перыяду цяжкіх і гучных канфесійных дыскусій. У кожным разе праваслаўныя лідэры мусілі захоўваць раўнавагу паміж абодвума палямі дзейнасці — у рэлігійнай і гарадской палітыцы. У час крызісу XVII ст. праваслаўныя прытрымліваліся ва ўзаемаадносінах з горадам тактыкі „надканфесійнай узаемасувязі”, вырашаючы важныя пытанні на карысць усёй гарадской грамады.

Магдэбургскае права Полацка не змагло гарантаваць яго носьбітам канкурэнтных пераваг у эканамічнай барацьбе з яўрэйскім насельніцтвам горада. Як зазначае Ш. Родэвальд, у выніку „спадчыны папярэдніх дэмаграфічных працэсаў” да 1850 г. хрысціяне ператварыліся ў меншасць у горадзе, большую частку насельніцтва якога складалі яўрэі (528). Наколькі праваслаўныя пераважалі ў XIX ст. у палітычным і рэлігійным жыцці горада, настолькі ж яны былі слабейшыя ў дэмаграфічным і гаспадарчым аспектах. Да 1892 г. раздзеленая паводле этнаграфічных ліній падзелу грамада ўсё ж мела пэўнае самакіраванне на ўзор ранняга Новага часу, аж пакуль у гэтым годзе яўрэі, згодна з новым законам, не страцілі выбарчага права. А на пачатку XX ст. у горадзе пачаліся антыяўрэйскія пагромы.

Аўтар перакідае масток на тэрыторыю жорстка цэнтралізаванай Расіі, дзе не існавала гарадской аўтаноміі, не было такіх карпаратыўных арганізацый, як рамесныя цэхі, царкоўныя брацтвы, манаскія ордэны са сваімі статутамі. Таксама Полацк набліжаўся да тыповага тагачаснага горада Цэнтральна-Усходняй Еўропы наяўнасцю яўрэйскай грамады, чаго не сустракаем у Расіі. Тэрыторыя горада ў XVIII ст. была падзелена царкоўнымі, шляхецкімі і яўрэўскімі ўладаннямі (357). У апошнім выпадку варта ўдакладніць, што яўрэі ў каралеўскіх гарадах маглі толькі арандаваць будынкі ці маёнткі, але не валодаць імі на правах спадчыннай уласнасці, як у выпадках са шляхецкай і гарадской зямлёй.

Яўрэйскай грамадзе Полацка ў манаграфіі аддадзена значная ўвага. Гэтая грамада фармавалася ў другой палове XVI — першай палове XVII ст. з выхадцаў з Заходняй Еўропы. У адрозненне ад многіх заходніх і польскіх гарадоў Цэнтральна-Усходняй Еўропы, яўрэі не сяліліся ў XVII-XVIII ст. у асобных месцах — гета, не было і такога выразнагасаслоўнага размежавання. На думку аўтара, гэты факт яшчэраз засведчваў пагранічнасць Полацка паміж сферамі ўплыву Цэнтральна-Усходняй Еўропы і Маскоўскай імперыі, дзе зчасоў Кіеўскай Русі не існавала ніякага прававога імунітэту іпасрэдніцтва паміж рознымі групамі насельніцтва.

***

У пасляслоўі з падзгалоўкам „Паміж адначасовасцю і доўгатрываннем (longue durée)” аўтар намагаецца падсумаваць свае адказы на пытанні, якім чынам адрозніваліся мадэлі паводзін розных сацыяльных груп і якія былі формы публічнасці ўнутры іх, а таксама ў кантактах паміж імі. У XII, XV, XVII і XIX ст. у Полацку пашыраліся новыя формы сацыяльнай арганізацыі і калектыўных дзеянняў. Інакшымі былі перыяды XIII-XIV ст. і з 1690 да 1772 г., калі такіх змен не адбывалася (521).

Мультыканфесійнасць горада ў перыяд ранняга Новага часу тлумачылася слабасцю хрысціянскай грамады (553). У горад, як і ўсюды ў гэты час у гэтым рэгіёне, масава прыбывалі яўрэі. Спробы ў некаторых польскіх гарадах спыніць іх праз прывілей „De non tolerandis Judaeis” („Аб неталераванні яўрэяў”) не мелі поспеху. У цэлым шматканфесійнасць, канец якой не быў пакладзены і ў XIX ст., стала вызначальнай рысай гэтага горада Цэнтральна-Усходняй Еўропы ў кантэксце гістарычнай парадыгмы longue durée. Толькі пад канец XIX — на пачатку XX ст. у горадзе развіваюцца выключна нацыяналістычныя тэндэнцыі, якія прычыніліся да пачатку эміграцыі яўрэяў з горада (537).

Ніякі іншы рэгіён Еўропы не перажываў такой радыкальнай змены канфесійнай большасці, як гарады Вялікага Княства Літоўскага. З 1498 г. у органах улады Полацка ўсталяваўся парытэт каталікоў і праваслаўных. Адно што ў другой палове XVII ст. у гэтым уладным дуумвіраце праваслаўных змянілі ўніяты. Аднак праваслаўных працягвалі часта выбіраць у магістрат з увагі на нешматлікасць каталікоў у гэтай частцы Рэчы Паспалітай. Абмежаванні рэлігійнага характару таксама праяўляліся ў забароне для праваслаўных праводзіць адкрыта, публічна свае богаслужэнні.

Іншай прыметай longue durée была прысутнасць у горадзе вялікай колькасці малых карпарацый — брацтваў і цэхаў (535). Усе яны, уключна з яўрэйскімі брацтвамі, мелі канфесійны характар. На думку аўтара, асаблівасцю праваслаўных брацтваў было запазычванне імі арганізацыйнай формы ў каталіцкіх брацтваў, падобна да таго як уніяцкі васіліянскі ордэн меў узорам каталіцкае Таварыства Ісуса (езуітаў). Аўтар падкрэслівае вялікае значэнне ў карпаратыўнай арганізацыі горада цэхаў, якія мелі мяшаны канфесійны характар. Менавіта рамеснікі, члены цэхавых арганізацый, былі ўдзельнікамі гарадскіх працэсій, інсцэніруючы, паводле слоў Ш. Родэвальда, „фізічную еднасць” горада і гарадской грамады (526).

Урэшце, Ш. Родэвальд фармулюе асноўны тэзіс сваёй кнігі аб прыналежнасці Полацка ў XV-XVIII ст. да ўсходняй пераходнай ці пагранічнай зоны Цэнтральна-Усходняй Еўропы. У гэты перыяд горад зазнаваў інтэнсіўны „лацінаеўрапейскі (у гарадах — яўрэйскі)” уплыў (538). У другой палове XVII ст. і ў XVIII ст. гэты ўплыў быў цалкам даміноўны. І нават пасля далучэння да Расіі ў 1772 г. гэты эфект доўгі час заставаўся інтэнсіўным і значным. Завяршае аўтар кнігу рэтраспектыўнай нататкай пра фактычнае знікненне вобраза цэнтральна-ўсходнееўрапейскага горада ў сучасным Полацку, дзе „адзіным папулярным настроем з’яўляецца настальгія па савецкіх часах” (540), а з папярэднімі часамі перагукаецца хіба што згадка пра езуіцкі калегіум у рэкламным праспекце мясцовага ўніверсітэта і каталіцкія „шаты” тутэйшага праваслаўнага кафедральнага Сафійскага сабора.

---

1 Гл. напрыклад: Петров М. Б. Історична топографія Кам’янця-Подільського кінцяXVII-XVIIIст. (Історіографія. Джерела). Кам’янець-Подільський, 2002; Долинська М. Історична топографія Львова XIV-XIХ ст. Львів, 2006; Білоус Н. Київ наприкінціXV—у першій половиніXVII століття. Міська влада і самоврядування. Київ, 2008 і інш.
2 Гл. таксама: Christophe von Werdt. Stadt und Gemeindebildung in Ruthenien: Okzidentalisierung der Ukraine und Weissrusslands im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit (= Forschungen zur osteuropäischen Geschichte, Bd. 66). Wiesbaden, 2006.
3 Гл., напрыклад, агляд асноўных тэндэнцый гістарыяграфіі нямецкага горада ранняга Новага часу, які выліўся ў грунтоўную гістарыяграфічную манаграфію: Schilling H. Die Stadt in der frühen Neuzeit (= Enzyklopädie deutscher Geschichte, Bd. 24). München, 1993.
4 Litauen und Ruthenien. Studien zu einer transkulturellen Kommunikationsregion (15. — 18. Jahrhundert) / Lithuania and Ruthenia. Studies ofa Transcultural Communication Zone (15th-18th Centuries), hg. v. Stefan Rohdewald, David Frick, Stefan Wiederkehr. (= Forschungen zurosteuropäischen Geschichte, Bd. 71). Wiesbaden, 2007.
5 Толочко О. „Русь” очима „України”: в пошуках самоідентифікації та континуїтету // Другий Міжнародний конгрес україністів. Львів, 22-28 серпня 1993 р. / Доповіді і повідомлення. Історія. Львів, 1994. Т. 1. С. 68-75; гл. таксама яго канкрэтнае даследаванне пра хроніку М. Стрыйкоўскага: Толочко 0. Український переклад „Хроніки” Мацея Стрийковського з колекції Лазаревського та історіографічні пам’ятки XVII ст. (український хронограф і „Синопсис”) // Записки Наукового товариства ім. Шевченка. Львів, 1996. Т. 231. С. 158-181.
6 Так, вядучыя расійскія спецыялісты па гісторыі Украіны і Беларусі Новага часу Міхаіл Дзмітрыеў і Аляксей Мілер з’яўляюцца прынцыповымі праціўнікамі канцэпцыі Цэнтральна-Усходняй Еўропы ў дачыненні да беларускіх і ўкраінскіх зямель.
7 Blickle P. Kommunalismus — Begriffsbildung in heuristischer Absicht // Landgemeinde und Stadtgemeinde in Mitteleuropa. Ein struktureller Vergleich / Hrsg. P. Blickle. München, 1991. S. 5-38.
8 Полоцкие грамоты XIII—начала XVI в. / Сост. А. Хорошкевич. Москва, 1977-1989. Т. 1-6.
9 Так, 28 жніўня 1497 г. перамышльскі епіскап з усім клірам, з манахамі каталіцкіх ордэнаў дамініканцаў, францысканцаў, бернардзінцаў, а таксама раднікі, цэхавыя брацтвы, армяне і ўкраінцы-русіны („Alle gelarten der bisschof von Pzimsla swach und krangk an eynem stabe, die thumhern doselbst, predigermoche, grcemonche, die Bernardini mit allen rathlewten und bruderschafften der hantwerker, Armenier und Rewszen”) урачыста праводзілі з горада цела магістра прускага ордэна Іагана фон Тыфена, які памёр у Львове пасля ранення ў час паходу на малдаўскага гаспадара (Liborius Naker’s Tagebuch, herausg. von M. Töppen // Scriptores Rerum Prussicarum, Leipzig, Bd. 5. S. 312). Марэк Слонь інтэрпрэтуе гэтую звестку з дзённіка сакратара прускага ордэна Лібара Накера так, нібыта ў ёй гаворка ідзе пра старэйшын армян і рускіх (Słoń M. Wspólnoty religijne w XV-wiecznym Lwowie // Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, Toruń, 1996. T. 1. S. 129).
10 Прыклад Львова ў гэтым выпадку зусім дарэчны, гл.: Капраль М. Національні громади Львова XVI-XVIII ст. (соціально-правові взаємини). Львів, 2003.

Наверх

РОДЭВАЛЬД, ШТЭФАН. “Пра Полацкую Венецыю”. Калектыўныя дзеянні сацыяльных груп горада паміж Усходняй і Цэнтральнай Еўропай (Сярэднявечча, ранні Новы час, XIX ст. – да 1914 г.). Мінск: Лімарыус, 2020. 632 с. (Бібліятэка часопіса “Беларускі Гістарычны Агляд”, 30)
Пасля выдання кнігі амерыканскага палітолага Роберта Дэвіда Патнэма “Making democracy work: Civic traditions in Modern Italy” (1993) сусветная гуманітарыстыка “адкрыла” для сябе новыя гарызонты даследавання “сацыяльнага капіталу” гарадскіх супольнасцяў без прывязкі да канкрэтнага кейса, абмежаванага ў часе і прасторы [1]. Сапраўды, “публічная сфера”, традыцыі кааперацыі, “палітычная рэальнасць”, нормы мiжгрупавой інтэракцыі і гарызантальныя сувязі часам вызначаюцца больш аб’ектыўна і змяняюцца больш марудна, чым спекулятыўныя “эпохі” ў духy Леапольда фон Ранке. З такой перспектывы доўгага трывання (longue durée) прафесар Ляйпцыгскага ўніверсітэта Штэфан Родэвальд упершыню паставіў пытанне пра калектыўныя дзеянні ў Полацку на працягу амаль тысячы гадоў (IX ст. – 1914 г.).
Кніга “Пра Полацкую Венецыю…” уяўляецца даволі карэктным беларускім перакладам штутгарцкага арыгінала 2005 г. [2]. Пры гэтым для беларускага чытача яна можа быць цікавая тым, што ў ёй амаль поўнасцю адсутнічае любы нацыянальны кантэкст / падтэкст. Аўтар настолькі імкнуўся пазбегнуць любых этнічных канатацый, што нават замяніў кансэнсусныя “русь” і “рускі” ў дачыненні да праваслаўных усходнеўрапейскіх тэрыторый у Сярэднявеччы на хутчэй геаграфічнае “ўсходнеславянскі” [3]. Узамен Родэвальд прапануе маргінальны для айчыннага вуха транснацыянальны і транскантынентальны кантэкст: “Мяне вельмі парадуе, калі мая кніга паспрыяе таму, што гісторыя Русі, Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі і само беларускае мінулае будуць інтэгральна разумецца як частка і фактар агульнакантынентальных і надрэгіянальных грамадскіх узаемасувязяў у Сярэднявеччы, раннім Новым часе, а таксама ў новай і найноўшай гісторыі” (9). Спробы вылучэння надрэгіянальных тыпалогій апошнім часам характэрныя перадусім для ўсходнееўрапейскай медыявістыкі – прыгадаем працы Міхаіла Крома [4] і Аляксея Мартынюка [5]. У адрозненне ад іх Родэвальд цікавіцца калектыўнымі дынамікамі ў надрэгіянальным і прасапаграфічным вымярэнні, што патрабуе большай ступені тэарэтызавання і, адпаведна, цяжкога для ўспрымання стылю.
Аўтар палічыў важным зазначыць, што любыя “параўнанні мусяць выяўляць унутраныя працэсы гарадской гісторыі Полацка, а не служыць нейкай тэлеалагічнай гісторыі недаразвітасці ўсходнееўрапейскіх гарадоў у адрозненне ад цэнтральнаеўрапейскіх” (19). Аднак пры чытанні самога тэксту і вынікаў даследавання напрошваецца думка, што аўтар гаворыць пра класічнае культуртрэгерства, свядома адмаўляючыся ад таго, каб называць рэчы сваімі імёнамі. У чым гэта праяўляецца?
Прыклады выспявання самастойных умоў калектыўнага дзеяння прапанавала бадай што XII стагоддзе – хрысціянізацыя, палепшаныя эканамічныя перадумовы прывялі, маўляў, да новых (вечавых) спосабаў камунікацыі пад уладай князёў і дружын (калектыўная абавязальная прысяга, мір, любоў). Наступная гісторыя калектыўных дзеянняў у Полацку абумоўлена наяўнасцю знешняга культуртрэгера. Так, менавіта камунікацыя з Рыгай прывяла да з’яўлення новых і змянення старых формаў калектыўных дзеянняў. Дзякуючы дамове 1229 г. з Рыгай і Гоцкім берагам палачане ўпершыню засвоілі паняцце горада як месца “рэалізацыі прававой свабоды” (78). Кантакты з “заходнімі партнёрамі”, якія інтэнсіфікаваліся ў XIII– XIV ст., прывялі да таго, што пачалося “ўласнае, адрознае ад варункаў у гарадах Паўночна-Усходняй Русі развіццё Полацка” (94). Полацкая (станоўчая) “адрознасць” ад Паўночнай і Усходняй Русі, Маскоўскага княства і Расіі з’яўляецца адным з лейтматываў параўнаўчых падсумаванняў Родэвальда на працягу ўсяго тэксту (175, 182, 197, 217, 356, 423, інш.) [6]. Адзінае тлумачэнне “адрознасці” – блізкасць да “ўсходняга Міжземнамор’я” = Балтыйскага мора (“östliches Mittelmeer” паводле Клауса Цэрнака [7]).
Карыстаючыся “заходнімі ўзорамі”, пасля скасавання ўлады ўдзельных князёў палачане выпрацоўвалі свае формы камунікацыі ў літоўскі перыяд. На багатым матэрыяле перапіскі Полацка і Рыгі з XV ст. [8] Родэвальд “інтэгруе” горад у новае поле пісьмовай камунікацыі – праз перайманне даўно вядомых цэнтральна- і паўночнаеўрапейскіх формаў з полацкай “стылістыкай” (144). Кропкай біфуркацыі тут стаў Капыскі дагавор 1406 г. паміж Полацкам і Рыгай, пісьмовая форма якога канстытуявала новыя палі калектыўных дзеянняў. Вынік інтэграцыі – групавая ідэнтычнасць палачан, “якая набывала контуры ва ўзаемадзеянні з заходнімі супольнасцямі” (155). Такім чынам, наданню гораду магдэбургскага права (1498) папярэднічала доўгая прагісторыя камунальнай традыцыі. Прывілей 1498 г. фармалізаваў ужо наяўных карпаратыўных актараў.
Наступным культуртрэгерам полацкай гісторыі выступіла рыма-каталіцкая канфесія і канфесійнае спаборніцтва ў межах гарадской прасторы XVI–XIX ст. Тэзіс аўтара: праваслаўныя насельнікі Полацка ва ўмовах контррэфармацыі [9] запазычылі арганізацыйны ўзор “праціўніка” (ордэнскі парадак) і стварылі брацтва (304). Тыпова падобныя высновы – у дачыненні да “заходнярускіх” гільдый-цэхаў-брацтваў XVI–XVII ст. – зрабіў яшчэ Н. Скабалановіч [10]. Паводле Родэвальда, “у сутыкненні з каталіцкай часткай Еўропы праваслаўныя ўсходнія славяне адаптавалі канфесійна і сацыяльна інтэграцыйныя формы арганізацыі, а таксама формы калектыўнага гвалту ў адносінах да людзей іншай веры” (305). Справа тычылася не толькі сакральнай прасторы: ва ўмовах брацтва актары выпрацоўвалі і выкарыстоўвалі спецыфічныя юрыдычна вызначаныя стратэгіі аргументацыі.
У сувязі з апошнім ключавы “пойнт” аўтара – вызначэнне канфесіянальнага спаборніцтва ў Полацку XVII– XIX ст. як галоўнага (і спецыфічнага) чынніка калектыўных дзеянняў у межах longue durée. С аднаго боку, канфесіянальнае спаборніцтва стварала “агульную публічнасць” (533), з другога – “дзякуючы” гэтай барацьбе гарадское насельніцтва так і не пераўтварылася ў адзінага “карпаратыўнага актара”. Полацкі феномен праявіўся ў сакральных інсцэніроўках. І тут (зноў жа ў рамках “доўгай трываласці”!) Родэвальд дэманструе бліскучы паралелізм: шляхам унясення мошчаў святых у Полацк (св. Язафата Кунцэвіча ў XVII ст., св. Еўфрасінні ў XX cт.) канфесіі вызначалі “сакральную прастору” горада, легітымізуючы “панаванне меншасці”. Вядома ж, праваслаўныя пры гэтым дзейнічалі цалкам у рамках раннемадэрнай пампезнасці рыма-каталіцкага кшталту. Такім чынам, далучэнне да Расійскай імперыі мала паўплывала на традыцыі мясцовай палітычнай культуры – гульня актараў пасля “кароткай ракіроўкі” працягвалася тоеснымі метадамі. Спрашчаючы цэнтральную выснову: менавіта (умоўна) заходнія (“усходне-цэнтральнаеўрапейскія”, “рыма-каталіцкія”) уплывы XIII–XIX ст. абумовілі саму магчымасць і дынаміку калектыўных дзеянняў у Полацку. Напрыканцы аўтар сумна падводзіць вынік: “савецкі цэнтралізм” і вынішчэнне яўрэяў паклалі канец на “еўрапейскіх перспектывах” Полацка (547).
Галоўная каштоўнасць кнігі для беларускіх гісторыкаў палягае не толькі (і не столькі) у надзвычай арыгінальных (і таму вельмі спрэчных) высновах і паралелізмах, а ў прыкладзе выкарыстання даследчыцкай парадыгмы longue durée ў надрэгіянальным кантэксце. Праца паказвае, як за “спецыфічным” феноменам пэўнага перыяду і рэгіёна можна ўбачыць аб’ектыўныю тэндэнцыю велізарнай часавай і геаграфічнай прасторы (“пойнт” на карысць адэптаў навуковасці гістарычных ведаў). Гэта тым больш актуальна ў сітуацыі, калі ва ўсходнееўрапейскай гістарыяграфіі назіраецца настальгія па эпохах per se Леапольда фон Ранке (А. Мартынюк і інш.). Больш прасторы для фантазіі кніга прэзентуе інтэлектуальным спажыўцам, аддаленым ад гістарычнай навукі. Вялікая колькасць назапашанага матэрыялу дазваляе ставіць пытанне ў духу Роберта Патмэна: як узмацненне ці паслабленне гарызантальных сувязяў у межах горада ўплывала на ўмовы эканамічнага росту? Ці з’яўляецца наяўнасць культуртрэгера неабходнай умовай для развіцця дэмакратычнай традыцыі ва ўсходнеславянскім кантэксце? Спадзяемся, беларускі пераклад кнігі Штэфана Родэвальда дасць новы імпульс для рэфлексіі над гэтымі старымі пытаннямі.
Мінск

Філіп Падбярозкін

---

[1] Putnam R. D. (with R. Leonardi and R.Y. Nanetti). Making democracy work: Civic traditions in Modern Italy. Princeton, 1993.
[2] Rohdewald S. “Vom Polocker Venedig”. Kollektives Handeln sozialer Gruppen einer Stadt zwischen Ost- und Mitteleuropa (Mittelalter, Fühe Neuzeit, 19. Jh. bis 1914). Stuttgart, 2005. Трэба выказаць асобную падзяку перакладчыкам Мітрафану Патоцкаму, Сяргею Паўлавіцкаму і Галіне Скакун як за працу з вельмі складаным тэкстам увогуле, так і за максімальна дакладны і літаральны пераклад тэрмінаў.
[3] Спасылаючыся на мову крыніц, такі тэрмін выкарыстоўвае вядомы расійскі медыявіст Сяргей Палехаў (Полехов С. В. Наследники Витовта. Династическая война в Великом княжестве Литовском в 30-е годы XV в. Москва, 2015. С. 17).
[4] Кром М. Рождение государства: Московская Русь XV–XVI веков. Москва, 2018. Міхаіл Кром падкрэслівае, што расійскі варыянт “modern state” быў амаль тоесным заходнееўрапейскай мадэлі ранняга Новага часу.
[5] Мартынюк А. В. До Герберштейна: Австрия и Восточная Европа в системе персональных связей и культурных контактов (XIII – начало XVI века). Москва, 2019. Аляксей Мартынюк на аўстрыйскім кейсе спрабуе ўключыць Усходнюю Еўропу ў цэнтральнаеўрапейскія саслоўна-культурныя “трэнды” XIII– XV ст.
[6] Параўнанне заўсёды негатыўнае для маскоўскага боку (цытуючы аўстрыйскага даследчыка Вальтэра Ляйтша): «Калектыўныя дзеянні насельніцтва гарадоў у арэале маскоўскай улады “…прыносілі ў лепшым выпадку толькі палавіністы поспех, таму што не было ні традыцыі сумесных дзеянняў, ні арганізацыйных формаў, якія можна было б прынамсі прыстасаваць для сумеснага выступу”» – с. 182.
[7] Гл.: Troebst S. Klaus Zernack als Nordosteuropahistoriker // Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung 50 (2001). H. 4. S. 577.
[8] Большая частка гэтага ліставання даступная ў сучасным выданні “Полацкіх грамат”: Полоцкие грамоты XIII – начала XVI в. Т. 1–2. Москва, 2015.
[9] Тэрмін “контррэфармацыя” (“Gegenreformation”) ужо даўно абвешчаны анахранізмам (лепшы аналаг, напрыклад, – “рэкаталізацыя”), тым не менш яшчэ стала ўжываецца ў гістарыяграфіі. Гл.: Reinhard W. Gegenreformation als Modernisierung? Prolegomena zu einer Theorie des konfessionellen Zeitalters // Archiv für Reformationsgeschichte = Archiv for Reformation History. Bd. 68 (1977). S. 226.
[10] “Братства в грамотах называются цехами и представляют собою не что иное, как перенесение на западно-русскую почву устройства западно-европейских цехов” (Скабаланович Н. А. Западно-европейские гильдии и западно-русские братства // Христианское чтение. № 9-10 (1875). С. 327).

Наверх

Commentarii Polocenses historici / Полацкія гістарычныя запіскі. Полацк: Т. 1 (2004). – 84 с; Т. 2 (2005). -68 с.

У 2004-2005 г. пабачылі свет два тамы новага перыядычнага выдання, заснавальнікамі і рэдактарамі якога з’яўляюцца Віталь Галубовіч i Васіль Варонін. У склад рэдакцыйнай рады ўваходзяць Павел Лойка, Ганна Харашкевіч, Генадзь Сагановіч, Святлана Марозава, Генадзь Семянчук. Мэтай выдання рэдакцыя паставіла вывучэнне рэгіянальнай гісторыі Беларусі, a менавіта гісторыі Полаччыны, ра­зам з тым адзначаецца, што рэдакцыя будзе вітаць рэгіянальныя даследаванні i іншых рэгіёнаў. Структурна кожны том часопіса падзяляецца на артыкулы, паведамленні, матэрыялы i рэцэнзіі.

Частка артыкулаў прысвечана вывучэнню i аналізу асобных крыніц, якія датычацца гісторыі Полаччыны. Першы том часопіса пачынаецца артыкулам М. Спірыдонава „Полаччына ў сярэдзіне XVI ст.”, які з’яўляецца новай рэдакцыяй публікацыі з падобнай назвай, змешчанай у газеце АН БССР „За передовую науку” (1990, 19 студзеня — 16 лютага). Артыкул змяшчае ў сабе грунтоўны аналіз палітычнага i сацыяльна-эканамічнага становішча Полаччыны па рэвізіі Полацкага ваяводства 1552 г. У артыкуле кваліфікавана разглядаецца землеўладанне па яго відах i памерах, найперш іпляхецкае, царкоўнае i мяшчанскае, шляхі ix фармавання, адзначаецца гаспадарчая спецыфіка рэгіёну сярэдзіны XVI ст., якая выявілася ў існаванні панскіх двароў — прататыпаў будучых фальваркаў. Аўтар распавядае пра сацыяльную структуру Полацкай зямлі i слушна адзначае, што мясцовае грамадства мела выразную станава-класавую структуру. Значнае месца ў артыкуле займае разгляд павіннасцяў i становішча розных катэгорый сялянства: дольнікаў, панцырных i путных баяр, „людзей прыгонных”, цяглых сялян, кунічнікаў, агароднікаў, даннікаў псяроў і інш.; адзначаецца эвалюцыя развіцця павіннасных комплексаў простата насельнщтва, раскрываецца значэннеў гэтым працэсе розных формаў асабістай залежнасці. Пры гэтым падкрэсліваецца, што развіццё сацыяльнай структу­ры Полаччыны ішло ў агульнадзяржаўным накірунку запрыгоньвання сялянства, але своеасаблівасцю рэгіёну было захаванне значнага слоя асабіста вольных людзей, якія ў сярэдзіне XVI ст. тут складалі 39% сялянства. Выкладзены матэрыял падмацоўваецца статыстычнымі дадзенымі, змешчанымі ў табліцах у якасці дадаткаў.

Разгляду прывілею на пацвярджэнне правоў, свабодаў i вольнасцяў Полацка, выдадзенага 11 сакавіка 1633 г., прысвечаны артыкул А. Доўнара „Пацвярджальны прывілей Полацку 1633 г. (нарыс з гісторыі Полацка 30-х гадоў XVII ст.)” (т. 1). Аўтар імкнецца з прыцягненнем апублікаваных дадзеных i дадзеных кніг запісаў Метрыкі ВКЛ правесці аналіз палажэнняў названага прывілею i яго значэння для горада.

Асаблівую цікавасць выклікаюць артыкулы М. Гардзеева „Акты па аперацыях з нерухомасцю ў полацкіх магістрацкіх кнігах другой паловы XVII ст.” (т. 1) i „Акты па праблемах самакіравання паводле полацкіх магістрацкіх кніг дру­гой паловы XVII ст.” (т. 2). У ix даецца дыпламатычнае апісанне i прапануецца класіфікацыя адпаведных відаў актаў Так, акты па аперацыях з нерухомасцю аўтар падзяляе на 1) акты па куплі-продажу аб’ектаў нерухомасці; 2) акты па ўводзе ва ўладанне (інтрамісіі); 3) акты па абменах аб’ектамі нерухомасці; 4) акты па прэтэнзіях крэдытораў да нерухомай маёмасці даўжнікоў; 5) акты па дазволах магістрата мяшчанам „будоватсе” на гарадской зямлі; 6) акты па судо­вых працэсах, што тычыліся аб’ектаў нерухомасці; 7) акты па дараванні аб’ектаў нерухомасці; 8) акты па закладанні аб’ектаў нерухомасці за пазычаныя сумы грошай; 9) акты па даручэнні дамоў у дазор; 10) акты па дазволах пражываць у пустых дамах; 11) акты па адкліканнях ужо перададзенай новаму ўладальніку нерухомай маёмасці ў залік доўга; 12) акты, якія фіксавалі страту асабістых дакументаў на нерухомасць.

У другім артыкуле М. Гардзееў прапануе сваю класіфікацыю актаў, датычных самакіравання. Аўтарам выдзяля юцца наступныя падвіды: 1) запісы аб выбарах у склад магістрату; 2) пацвярджальныя акты на права займання магістрацкіх пасад ад войтаў; 3) пастановы магістратаў аб правядзенні выбараў сотнікаў, пяцідзесятнікаў i дзесятнікаў; 4) акты, якія адлюстроўваюць працэс выбараў на магістрацкія i іншыя пасады; 5) акты-паведамленні пра выкананне прысяг; 6) акты аб адтэрміноўцы судаводства; 7) акты-паведамленні аб адсутнасці бурмістраў з кіруючай „сесый” i за­мене ix іншымі бурмістрамі; 8) акты-„лісты” рознага характару. У артыкулах даецца кароткая характарыстыка кожнага падвіду дакументаў. Прапанаваная аўтарам класіфікацыя не носіць характару катэгарычнасці i безумоўнай універсальнасці, бо, на жаль, не пазначаюцца прынцыпы класіфікацыі, але, тым не менш, дапамагае лепш структураваць матэрыял пры даследчай працы.

Здабыткам часопіса можна лічыць даследаванні па асобных праблемах i пытаннях гісторыі Полаччыны. Так, у першым томе змяшчаецца артыкул В. Вароніна „Дрыса ў XVI ст.”, у якім аўтар з прыцягненнем разнастайных матэрыялаў разглядае гістарычныя падзеі, звязаныя з гісторыяй гэтага гарадскога паселішча ў адзначаны перыяд. Дадзены артыкул з’яўляецца пашыранай рэдакцыяй раздзела з адпаведнай кнігі „Памяць”[1]. Асаблівая ўвага ў артыкуле аддадзена аналізу дадзеных аб першай згадцы Дрысы (Верхнядзвінска). Аўтар аргументавана сцвярджае, што першай згадкай Дрысы як населенага пункта трэба лічыць 1517 г., a з’яўленне крэпасці адносіцца да сярэдзіны 40-х г. XVI ст. Далей у артыкуле даецца расповед пра лес Дрысы пад час Інфлянцкай вайны, падкрэсліваецца яе значнасць у тыя гады. Разам з тым адзначаецца, што ў першай палове XVII ст. Дрыса як крэпасць i як гарадское паселішча страціла свае значэнне. У артыкуле ў якасці дадаткаў аўтар змясціў публікацыю чатырох дакументаў з фондаў Метрыкі ВКЛ, якія датычацца Дрысы сярэдзіны XVI ст.

Ваеннай тэматыцы прысвечаны артыкулы А. Янушкевіча „Вульская бітва 1564 г.” (т. 1) i „Захоп Полацка маскоўскім войскам у 1563 г.” (т. 2). Для дадзеных даследаванняў характэрна прадуманая структура, лагічнасць падачы матэрыялу, навуковы аналіз ходу падзей, які заснаваны на грунтоўнай апрацоўцы гістарыяграфіі і якаснай крыніцазнаўчай працы. Аўтар імкнецца высветліць спрэчныя пытанні. Так, даследуючы бітву каля Улы 1564 г., якая была адной з самых буйных у Інфлянцкай вайне, аўтар прыпыняецца на значэнні бітвы. Ён выяўляе адсутнасць спецыяльных даследаваннняў па праблеме, крытычна характарызуе захаваныя крыніцы, распавядае пра перадумовы бітвы, разглядае планы i ступень падрыхтаванасці абодвух бакоў да ваеннай кампаніі 1564 г., дэталёва апісвае ход бітвы, яе вынікі i наступствы. Аналізуючы ход падзей пасля бітвы, А.Янушкевіч адзначае, што, нягледзячы на значную перамогу, з-за неўраджаяў i эпідэмій ВКЛ не змагло пераламіць ход ваенных дзеянняў i ў тым жа 1564 г. у лістападзе нават страціла свой паўночна-ўсходні замак — Азярышчы. Тым не менш, слушна падкрэсліваецца, што Ульская бітва спыніла наступ маскоўскіх войскаў углыб тэрыторыі ВКЛ. У другім сваім артыкуле A. Янушкевіч з такой жа падрабязнасцю i грунтоўнасцю распавядае пра прычыны страты ВКЛ у 1563 г. Полацка, пра ход аблогі горада i замка маскоўскімі войскамі ды ix дзеянні ў рэгіёне, пра наступствы гэтых падзей. Аналізуюцца розныя гіпотэзы адносна вышэйзгаданых падзей.

А. Ярашэвіч у артыкуле „Полацк у час вайны 1812 г. (нарыс падзей)” (т. 1) прыходзіць да высновы, што Полацк з’яўляўся найбольш пацярпелым ад вайны 1812 г. горадам Беларусь Ён апісвае адміністрацыйны падзел, памеры i значэнне горада, колькасць яго жыхароў на той час. Потым падрабязна разглядае непасрэдныя ваенныя дзеянні расійскай i французскай армій у раёне Полацка, аналізуе планы i канкрэтныя дзеянні супрацьлеглых бакоў. А. Ярашэвіч асобна спыняецца на кватараванні французских войскаў каля Полацка i ў самім горадзе, адзначае становішча i адносіны палачан да французаў і расіян. Напрыканцы артыкула закранае пытанне аб помніку падзеям 1812 г. у Полацку. Аўтарам выкарыстаны багаты факталагічны матэрыял, успаміны ўдзельнікаў падзей як з расійскага, так i французскага бакоў, a таксама новыя архіўныя дадзеныя. Для лепшага ўспрымання статыстычныя дадзеныя змешчаны ў дадатку ў выглядзе табліц.

У артыкуле Дз. Матвейчыка «„Вялікая эміграцыя” i лёсы паўстанцаў 1830-1831 г. з Віцебскай губерніі» (т. 2) распавядаецца пра лёс 16 выхадцаў з Віцебскай губерні, якія эмігравалі з Расійскай імперыі пасля падаўлення паўстання 1830-1831 г. Аўтар разглядае дзейнасць у эміграцыі Аляксандра Рыпінскага, Юзэфа Тэадорава (ці Фёдарава), Людвіга Паўлоўскага, Антонія Ражноўскага, Вінцэнта Загорскага i інш. На падставе аналізу ix біяграм паказана палярызацыя i зменлівасць палітычных поглядаў удзельнікаў паўстання 1830-1831 г. у эміграцыі.

А. Самусік у артыкуле „Вышэйшая адукацыя на ўсходзе Беларусі ў першай трэці XIX ст.” (т. 2) падрабязна разглядае дзейнасць піяраў ва ўсходняй частцы краю, прыводзіць цікавыя факты аб імкненні арганізаваць разнастайныя навучальныя ўстановы, паказвае цяжкасці i супярэчнасці развіцця вышэйшай адукацыі з-за складанай палітычнай сітуацыі ў рэгіёне. Падкрэсліваецца роля ў адукацыйным працэсе ордэна езуітаў i Полацкай езуіцкай калегіі, якая з 1812 г. была ператворана ў Полацкую акадэмію з правамі універсітэта i якая праіснавала да свайго закрыцця ў 1820 г.

Цікавы матэрыял утрымлівае артыкул Ю. Грыбоўскага „Беларускія эмігранты з краінаў Паўднёвай Амерыкі — добраахвотнікі ў Польскіх узброеных сілах на Захадзе (1940-1945)”. У ім разглядаецца гісторыя стварэння i існавання польскіх фармаванняў, укамплектаваных у Вялікай Брытаніі, даследуецца роля i месца ў ix выхадцаў з Беларусі, якія знаходзіліся ў эміграцыі ў Лацінскай Амерыцы.

Н. Рыбак у артыкуле „Канфесійная палітыка савецкай улады ў адносінах да каталіцкага касцёла ў 1944-1949 г. (на прыкладзе Полацкай вобласці)” разглядае прычыны, накірункі, вынікі дзяржаўнай палітыкі адносна каталіцкай царквы ў цэлым, i канкрэтна ў дачыненні да ксяндзоў. Адзначаны яе рэпрэсіўны характар, бо ўлады пераследавалі мэту аслабіць уплыў рымска-каталіцкага касцёла на мясцовае насельніцтва. Але разам з тым падкрэсліваецца, што нягледзячы на такую палітыку ўплыў касцёла ў БССР заставаўся значным.

У паведамленні В. Емяльянчык „Гісторыя антрапалагічнага вывучэння сярэднявечнага насельніцтва беларускага Падзвіння”, змешчаным у першым томе, прыводзіцца грунтоўны аналіз даследаванняў краніялагічных матэрыялаў Х-ХІІІ ст. з тэрыторыі Полаччыны, якія праводзіліся пачынаючы з канца XIX ст. Адзначаецца, што параўнанне краніялагічных матэрыялаў з могільнікаў Полаччыны X-XIII i XVIII-XIX ст. выявілі высокую ступень ix падабенства паводле асноўных расавадыягнастычных прыкмет. Аўтар зазначае, што даследаванні дадзенага накірунку дазваляюць удакладніць этнакультурнаую сітуацыю Полач­чыны ў старажытнасці.

У паведамленні В. Галубовіча „Да гісторыі адной арэнды ў Полацкім ваяводстве ў сярэдзіне XVII ст.” (т. 2) на аснове матэрыялаў архіва роду Падбіпентаў, які захоўваецца ў Аддзеле рукапісаў бібліятэкі Варшаўскага універсітэта, аналізуецца дагавор арэнды на маёнтак Плісы 1652 г. паміж Я. Падбіпентам i полацкім яўрэем Абрамам Іцыкавічам. Аўтар дае кароткую гістарычную даведку пра маёнтак Плісы. A ў якасці дадатку змяшчаецца інвентар маёнтка Пліса 1652 г. з апісаннем панскага двара, мястэчка Плісы i вёсак Крывічы, Паддубе.

Раздзел „Матэрыялы” прадстаўлены спісам земскіх ураднікаў другой паловы XVI – першай паловы XVII ст. Полацкага (т. 1) i Віцебскага (Віцебскага i Аршанскага паветаў) (т. 2) ваяводстваў, падрыхтаваным А. Радаманам, В. Галубовічам i Д. Вілімасам. Пры складанні дадзеных спісаў аўтары шырока карысталіся архіўнымі матэрыяламі, у пер­шую чаргу Метрыкай ВКЛ i надрукаванымі крыніцамі. У публікацыі змяшчаюцца спісы маршалкаў, падкаморых, харужых, войскіх, земскіх суддзяў, падсудкаў i пісараў, стольнікаў, падстоліяў, падчашых, чэснікаў, скарбнікаў i мечнікаў. У спісе пазначаны час прызначэння на пасаду кожнай асобы, час яе смерці ці апошняй згадкі на пасадзе, а ў выбарных пасадах яшчэ i час выбару прэтэндэнта на пасаду. Трэба падкрэсліць, што ў другім томе дадзеныя лепш структураваныя.

У гэтым жа раздзеле ў т. 2 змешчана публікацыя апісання вяселля Цімаша Хмяльніцкага 1652 г., падрыхтаваная А. Ша­ландам па дакуменце, які захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Горадні (фонд Слізняў).

Раздзел „Рэцэнзіі” прадстаўлены рэцэнзіямі В. Галубовіча на працы, якія датычацца Полаччыны — на „Витебские губернские ведомости” С. Сарокі (Масква – Наваполацк, 2004), „Иезуиты в Беларуси” Т. Бліновай (Горадня, 2002) i „Akademia Połocka” І.Кадульскай (Гданьск, 2004). У першым томе змешчана таксама слова на ўшанаванне памяці аднаго з аўтараў новага перыядычнага выдання маладога гісторыка Максіма Гардзеева, які трагічна загінуў у 2004 г.

У цэлым можна сказаць, што, як сведчаць змешчаныя ў часопісе публікацыі, рэдактары „Полацкіх гістарычных запісак” ствараюць грунтоўнае навуковае выданне па рэгіянальнай гісторыі Беларусь

Мінск                                               

Аляксандр Доўнар

---

[1] Гл.: Памяць: Гісторыка-документальная хроніка Верхнядзвінскага раёна: У 2 кн. Кн. 1. Мінск, 1999.

Наверх

У крыніцах па гісторыі Інфлянтаў з ХIII і ХIV ст., як вядома, неаднаразова згадваецца нейкі князь Канстанцін Полацкі, які меўся падараваць Латгалію Нямецкаму (Тэўтон­скаму) ордэну. З прычыны ў цэлым вельмі скупых звестак пра полацкую гісторыю 1260—1270–х г. улучэнне гэтага князя ў шэрагі полацкіх уладароў таго часу ўяўляецца складанай задачай. Гісторыкі прапанавалі значную колькасць гіпотэзаў, якія, аднак, не могуць быць падмацаваныя адпаведнымі крыніцамі. Невядомы Канстанцін быў нібы джокерам, якога да­следчыкі ў сваіх гістарычных працах часам амаль што адвольна ўстаўлялі ў тых месцах, што адпавядалі іх канцэпцыям. Так, выказвалася здагадка, нібыта ён быў сынам літоў­скага князя Таўцівіла, які валадарыў у Полацку да 1263 г.[1], а часам яго атаесамлялі з крыху пазней згадваным князем Ізяславам[2]. Акрамя таго, некаторыя лічылі, што імя Канстанцін было прынята Таўцівілам пад час хросту[3], або што Канстанцін мог быць кім заўгодна, толькі не сынам Таўцівіла[4]. За магчымых продкаў Канстанціна ўважалі таксама латгальскага князя Герцыке (лат.: Jersika) Усевалада (памёр да 1239)[5], полацкага князя Ўладзіміра (памёр у 1216)[6] або смаленскага князя Давыда Расціслававіча (памёр у 1197)[7].

Інфлянцкія крыніцы, у якіх згадваецца пра „Канстанцінаў дар“, паходзяць з другой паловы ХIII і з ХIV ст. Каб зрабіць дакладную інтэрпрэтацыю гэтых крыніцаў, неабходна разгледзець агульнае палітычнае становішча тагачасных Інфлянтаў. Падпарадкаванне крыжовымі рыцарамі тэрыторыяў плямёнаў, што насялялі сучасную Латвію, пачалося напрыканцы ХII ст., і ў другой палове ХIII ст. яно якраз актыўна працягва­ла­ся. Пасля першых поспехаў — калі ў 1201 г. быў заснаваны го­рад Рыга, а неўзабаве і рыжскае біскупства — у 30–я г. ХIII ст. пры­хадням давялося адчуць на сабе моц удараў у адказ. Пасля ня­ўдалай для рыцараў–хрысціянаў бітвы пад Шаўлямі (1236 г.) Інфлянцкі ордэн быў далучаны да Нямецкага ордэна, а праз гэта фактычна ўзнікла інфлянцкае адгалінаванне Нямецкага ордэна. Новыя дачыненні, што ўзніклі ў 1237—1238 г., прывялі да ўнутранай стабілізацыі ў Інфлянтах, якая зноў–такі ўмажлівіла знешнюю экспансію. Пачынаючы пры­кладна з 1242 г. у Курляндыі ішла вайна, і край паступова быў заваяваны. Але ўлада Нямецкага ордэна і курляндскага біскупа на поўдзень ад Дзвіны (лат. Daugava) доўгі час заставалася досыць няпэўнаю. У 1260 г. інфлянцкае войска было разбітае ў Дурбэ (Durbe) жамойтамі. Пасля гэтага Нямецкаму ордэну ў Інфлянтах давялося заняцца справай вяртання сабе Курляндыі, чаго ўдалося дасягнуць толькі ў 1267 г. Другая вайна вялася прыкладна ад 1260 г. супраць земгалаў, якіх — гэтаксама як і куршаў — падтрымлівалі жамойты і літоўцы. Гэтыя войны доўжыліся са зменным поспехам да 1290 г. У выніку былі заваяваныя землі сярэднявечных Інфлянтаў, але межы краіны на поўдні і паўднёвым усходзе аж да ХVI ст. за­ставаліся нявы­значанымі і няпэўнымі[8].

Адным аспектам, які трэба браць пад увагу ў дачыненні да гэтых антыязычніцкіх войнаў, была канкурэнцыя паміж Нямецкім ордэнам у Інфлянтах ды рыжскім арцыбіскупам. Рыжскае арцыбіскупства было заснаванае ў 1245—1246 г., калі арцыбіскупам Прусіі, Інфлянтаў ды Эстляндыі быў прызначаны былы брэменскі канонік і пазнейшы арцыбіскуп у Армагу (Ірландыя) Альбэрт Зюрбэер (Suerbeer) — у якасці наступніка біскупа Крысціяна Прускага (Christian von Preußen). Насамрэч, у яго не было нерухомасці і прыбыткаў, паколькі ўся прызначаная для біскупства пруская зямля кантралявалася Ордэнам. Урэшце, у 1251 г. было вырашана, што Рыга мусіць стаць цэнтрам касцельнае правінцыі, але толькі ў 1253 г. арцыбіскуп здолеў стварыць тут сваю рэзідэнцыю — пасля смер­ці датыхчасовага рыжскага біскупа Мікалая (паміж 1229 і 1231—1253)[9]. У 1246 г. Альбэрт Зюрбэер зрабіўся папскім легатам Прусіі, Інфлянтаў, Эстляндыі, Готланда, Гальштэйна і Ругена[10]. Да таго ж, ён быў папскім легатам на Русі, які забяспечваў кантакты валынскіх і паўночна–ўсходнерускіх князёў з папам, у тым ліку ў тагачасных спробах ажыццяўлення царкоўнае уніі[11].

Пад 1239 г. у Ноўгарадскім летапісе ўзгадваецца полацкі князь Брачыслаў, цесць князя Аляксандра Яраслававіча[12]. Колішняя падуладная Полацку тэрыторыя была ўжо раздробленая і праз гэта значная частка палітычнага ўплыву князёў страчаная, з прычыны чаго яны знікалі з рускіх летапісаў. У сярэдзіне таго ж стагоддзя іх скансалідавала ўлада вялікага князя літоўскага Міндоўга і пачалася экспансія літоўскае вярхоўнае ўлады на ўсход і поўдзень. Пры гэтым на Русі мясцовыя кіраўнічыя дынастыі нярэдка захоўвалі сваю ўладу — у выпадку прызнання імі літоўскага дамінавання. Каб умацаваць свае вялікакняскія пазіцыі, Міндоўг мусіў таксама змагацца з унутранай апазіцыяй іншых літоўскіх князёў. Напрыканцы 1240–х г. галоўным супернікам Міндоўга быў яго пляменнік Таўцівіл, якога падтрымлівалі валынскія князі Даніла і Васілька[13]. Яшчэ аднаго хаўрусніка Таўцівіл здолеў знайсці ў Інфлянтах: ён асабіста прыбыў у Рыгу ў 1250 г. і быў тут па­хры­ш­чаны[14]. Такім шляхам была ўтвораная хрысціянская ка­алі­цыя супраць Міндоўга. Са свайго боку, Міндоўгу неўзабаве ўдалося раскалоць гэтую кааліцыю, паколькі ён заключыў хаўрус з Нямецкім ордэнам у Інфлянтах і таксама прыняў хрост. Праз пасярэдніцтва магістра Інфлянцкага ордэна Андрэаса Фэльбенскага (Andreas von Felben) ён у 1251 г. быў па­хры­шчаны, а яшчэ праз два гады атрымаў карону з рук біскупа Гайдэнрайха Хэлмінскага (Heidenreich von Culm / Chełmno)[15]. Сярод іншага, Міндоўг адступіў Ордэну Селію, на якую раней прэтэндавала арцыбіскупства[16]. Нямецкі ордэн цяпер пад­трымліваў Міндоўга ў змаганні супраць Таўцівіла ды яго хаўруснікаў, аж пакуль, урэшце, літоўскія князі не дасягнулі паміж сабою часовага замірэння[17].

У 1262 г. Таўцівіл княжыў у Полацку. Яшчэ ў 1258 г. Вайшчыну, непадалёк ад Смаленска, заваявалі „Литва с Полочаны“[18]. Пытанне пра тое, ці атрымаў Таўцівіл уладу ў Полацку яшчэ напрыканцы 1240–х г. або значна пазней, дагэтуль за­стаецца нявырашаным[19]. Калі б ён княжыў у Полацку яшчэ раней, да свайго хросту, у гэткім выпадку яго, язычніка, му­сілі б прызнаць за князя. Гэта, відавочна, выглядае немагчымым. Значыць, напачатку ён мусіў быць ахрышчаны і толькі пасля таго забяспечыць свае пазіцыі ў Полацку. Яшчэ менш верагодным выглядае меркаванне, нібыта Таўцівіл хрысціўся два разы — у праваслаўе і каталіцтва. У балтыйскім рэгіёне рэлігійнае супрацьстаянне ў той час яшчэ цалкам сябе не выявіла, і хрысціянства (як каталіцкае, гэтак і праваслаўнае) у тагачасных крыніцах падаецца як пэўная супольнасць, што ўтварала супрацьвагу паганству[20]. Аднак польскі храніст ранняга новага часу Мацей Стрыйкоўскі сцвярджаў, што „Theo­phila <…> był ochrzczony w Ruską wiarę“, але, відаць, тут мае месца тыповая для гістарыяграфіі таго часу вучоная рэканструкцыя на падставе імя гэтага князя (Tovtivil > Theophil)[21].

Калі ж пасля 1250 г. Таўцівіл, ужо ахрышчаны ў Рызе, княжыў у Полацку, гэта значыла, што рыжскі касцёл пазней з гэтае прычыны мог прэтэндаваць на рэлігійнае дамінаванне ў По­лацку. Пра гэта сведчаць крыніцы з ХIV ст. Калі, пачынаючы з апошніх гадоў ХIII ст., канфлікт паміж Нямецкім ордэнам і рыжскім арцыбіскупам набыў асаблівую вастрыню, а ў 1297 г. выбухнула вайна[22], у 1311—1312 г. у Інфлянты быў прысланы папскі капэлан і канонік Лаона (Lâon) Францыск Мальянскі (Franciscus de Moliano), які правёў тут грунтоўную інкві­зіцыю. Шэраг інфлянцкіх святароў быў дапытаны ў звязку з абвінавачваннямі, што былі ім выстаўленыя. Пратакол гэтых допытаў[23], ад якога, паводле ацэнак, ацалела прыблізна палова, з’яўляецца галоўнай крыніцай па гісторыі Інфлянтаў канца ХIII — пачатку ХIV ст. Але гэта надзвычай спрэчная крыніца — як і ўсе тагачасныя інфлянцкія працэсуальныя дакументы, якія меліся пераканаць „еўрапейскую грамадскасць“ у тым, што іншы бок з дапамогай паганцаў і схізматыкаў вядзе барацьбу супраць праўдзівага хрысціянства[24].

У гэтых працэсуальных дакументах згадваецца, што Полацк некалі належаў каталікам, але пазней з віны Ордэна быў страчаны. Прыёр Генрык з цыстэрцыянскага кляштара ў эстляндскім Фалькенаў (эст. Kärkna), што непадалёк ад Дэрпта (эст. Tartu), чуў пра нейкага брата (недухоўнага стану?) (conversus) свайго Ордэна, які tunc (тады) знаходзіўся ў Полацку і таксама чуў пра „шматлікіх іншых добранадзейных мужоў“, пра тое, што полацкі rex і яго людзі зрабіліся вернікамі і мелі тым сваіх біскупаў, прэлатаў ды іншых асобаў ду­хоў­нага звання. Але потым браты Нямецкага ордэна, маўляў, зра­білі на княства гэткі вялікі ўціск, што народ мусіў паклікаць сабе на дапамогу паганцаў, якія супольна з братамі Ор­дэ­на выганялі вернікаў–хрысціянаў, арыштоўвалі і забівалі лю­дзей, а пазней была разбураная кафедра[25]. Маўляў, Ордэн пра­даў біскупскую сядзібу, горад Полацк здаў паганцам. Гэтак, хрысціяне a tota frontaria былі прагнаныя язычнікамі[26]. Згод­на са скаргамі лагера рыжскага касцёла, некалі ў Полацку ўладарыў князь, які не меў легітымнага наступніка і з гэтае пры­чыны перадаў горад менавіта рыжскаму касцёлу. Але з ві­ны Ордэна язычнікі–літоўцы завалодалі гэтай зямлёю, і або­два кафедральныя саборы, Czelouensis videlicet et Ruthe­niensis ecclesie conssitentes in regno predicto, былі разбураныя[27]. Са свайго боку, Нямецкі ордэн імкнуўся самаапраўдацца, сцвярджаючы, што Полацк заўсёды быў горадам „рускае“ царквы[28].

Тое, што полацкі ўладар быў навернуты ў хрысціянства, сведчыць пра яго ранейшае язычніцтва. Значыць, тут трэба мець на ўвазе Таўцівіла[29]. Хоць у Таўцівіла быў сама меней адзін сын[30], але яго легітымнасць — як сына бацькоў–язычнікаў — магла быць пастаўленая пад сумнеў рыжскімі касцельнымі ўладамі. Сцверджанне, нібыта ў Таўцівіла не было ніякае спадчыны і нібыта Полацк калісьці меўся быць лацінскім, магло запісвацца больш як праз 50 гадоў і таму адлюстроўвае хутчэй жаданы вобраз сітуацыі, чым перадае дакладную ін­фармацыю пра рэальныя гістарычныя падзеі. Але і ў крыніцах, што паходзяць непасрэдна з таго часу, гаворыцца пра рускае біскупства на чале з рыжскім біскупам–суфраганам. На просьбу арцыбіскупа папа Аляксандр IV у 1255 г. прыняў Альбэрта Зюрбэера разам з усімі яго суфраганавымі біскупствамі пад сваю апеку, і ў гэтым шэрагу біскупстваў, што першапачаткова быў зафіксаваны не ў папскай канцылярыі, а ў най­блі­жэйшым атачэнні Зюрбэера, побач з біскупствамі ў Эзелі (Ösel, эст. Saaremaa), Дэрпце (Тарту), Курляндыі (лат. Kur­zeme), Вірляндыі (эст. Virumaa), Хэлмне, Варміі, Памезаніі і Самбіі згадваліся таксама біскупствы Rutheniensem et Werso­niensem[31]. Хоць гісторыкі ў сваёй бальшыні перакананыя, што пад „рускім біскупствам“ тут маецца на ўвазе Полацк[32], гэтую інфармацыю ні ў якім разе нельга ўспрымаць адназначна. Выказвалася таксама меркаванне, што тут насамрэч гаворка ішла пра Карэлію і Watland[33] або пра Пскоў (ням. Pleskau)[34]. Адначасова тут маецца на ўвазе шэраг прэтэнзіяў на ўладу, бо, да прыкладу, вірляндскі біскуп у якасці рыжскага біскупа–суфрагана быў адно толькі тытулярным біскупам, які, відаць, ніводнага разу не здолеў прыехаць у Вірумаа. Гэтая зямля на паўночным усходзе Эстляндыі была хрысціянізаваная датчанамі і ў 1250–я г. ужо знаходзілася пад трывалым касцельным кантролем рэвельскага (талінскага) біскупа, які з’яўляўся біскупам–суфраганам дацкага Лунда (Lund)[35]. Гэткім чынам, немагчыма вызначыць, ці ў які–небудзь момант часу насамрэч існавала полацкае каталіцкае біскупства, або і тут выяві­ліся ўсяго толькі прэтэнзіі рыжскіх касцельных уладаў. У некаторых крыніцах, акрамя вышэйзгаданага рускага біскупства, таксама называлася Czelouensis ecclesia. Тут мелася на ўвазе Селія (ням. Selonien)[36] — заснаванае ў 1218 г. місіянерскае біскупства, якое дэ–факта не мела маёмасці, а папярэдне вы­значаная тэрыторыя якога ўжо ў 1226 г. была ўз’яднаная з Рыжскім біскупствам. За гэта бі­скуп атрымаў Земгалію — яшчэ адну мясцовасць, якая не была заваяваная канчаткова. У 1251 г. адбылося новаўпарадкаванне, і Земгалія была падзеленая паміж Нямецкім ордэнам і рыжскім касцёлам. Апошні біскуп Земгаліі стаў біскупам Курляндыі, у выніку чаго было заснаванае Курляндскае бі­cкупства. Паколькі паняцці Wer­soniensis і Czelouiensis у адной тэкставай крыніцы адначасова не сустракаюцца, паняцце Wersoniensis ecclesia, відаць, трэба атаясамляць з Селіяй[37]. Словатвор Wersoniа павінен быць па­тлумачаны памылкай друку, што ляжыць у аснове тэкставай традыцыі. Час, калі Селія — вобласць на мяжы Інфлянтаў з Літвой ды Полацкай зямлёю — была канчаткова далучаная да каталіцкіх Інфлянтаў, невядомы. Паўднёвая част­ка Селіі назаўсёды засталася пад кантролем літоўскіх князёў. У кожным разе, напрыканцы ХIII ст. тут вяліся амаль бесперапынныя войны паміж Інфлянтамі і Літвой.

У прынцыпе, можна мець на ўвазе яшчэ адну магчымасць. Каля 1232—1233 г. каталіцкім біскупам на Русі, між іншага, быў пасвечаны Гергард (памёр у 1254), абат кляштара ў поль­скім Апатаве (Opatów)[38]. Мяркуецца, што яго дзейнасць адбывалася ў звязку з прускім біскупам Крысціянам[39]. Калі цяпер Альбэрт Зюрбэер зрабіўся „спадкаемцам“ Крысціяна, ужо з гэтай прычыны ён мог разглядаць Русь у якасці часткі сваёй касцельнай правінцыі. Паколькі, аднак, на пачатку ХIV ст. менавіта Полацк згадваўся як апірышча таго, што называлася Ruthenicus ecclesia[40], тут усё–такі неабходна аддаць перавагу Полацку. Полацк здаўна быў сядзібаю праваслаўных епіскапаў, і ў звязку з палітычным хаўрусам Полацка з Рыгаю ён мог, сама меней у тэорыі, разглядацца каталіцкімі ерархамі ў якасці суфраганавага рыжскага біскупства.

У Літве ў 1263 г. былі забітыя Міндоўг і яго двое сыноў. Ужо ў тым самым го­дзе быў знішчаны адзін са змоўцаў, Таўцівіл; яго сын, імя якога невядомае, уцёк у Ноўгарад. Новым уладаром Полацка стаў князь Гердзень з Нальшчанаў (літ. Nalšia). Дэталі яго прыходу да ўлады засталіся невядомымі, і таксама няясна, хто складаў канкурэнцыйныя бакі пад час гэтых падзеяў. У той час як, з аднаго боку, рыжскі касцёл пазней сцвярджаў, нібыта полацкі князь, у якога не было легітымнага спадкаемцы, перадаў сваю зямлю касцёлу, у распараджэнні Нямецкага ордэна было некалькі граматаў, згодна з якімі ўсходняя Латгалія мелася быць падораная Ордэну. Выдадзеная ў Рызе грамата, датаваная „коли богъ былъ 1000 лет и 200 летъ и 60 лет и 4 лет по роженьи божии дни за три дни“ — г.зн., 28 снежня 1264 або — што больш верагодна — 1263 г. (у залежнасці ад таго, ці ў Рызе ў той час пачаткам году лічылася 1 студзеня ці 25 снежня)[41] — паведамляе ад імя Гердзеня, што магістр Нямецкага ордэна ў Інфлянтах і горад Рыга заключылі мір з Полацкам і Віцебскам. Гердзень даў абяцанне не прэтэндаваць на Латгалію і „не въступатися на тую землю, што князь Костянтин дал местерю съ своею братьею, съ своею грамотои и съ печатью“, але Ордэн адмовіўся ад Полацкай зямлі: „…што Руськая земля словеть Полчькая, от тое земли местерю и братьи его отступити с всею правдою“. Дадаткова з абодвух бакоў была гарантаваная свабода гандлю[42]. Праз больш як паўгода папа Урбан IV адначасова іншымі граматамі, з якіх ордэн атрымаў выгоды, пацвердзіў Нямецкаму ордэну валоданне мясцовасцямі, якія Constantinus, rex Ruthenorum illustris, quasdam terras et possessiones in suo regno Rusciae vobis, prout spectabant ad eum, regia liberalitate donavit[43]. Пацверджанне было зробленае ў адказ на просьбу Нямецкага ордэна.

Грамата Гердзеня складзеная па–руску, але ў адпаведнасці з прынятай у лацінскіх граматах формай; яе датаванне пачынаецца са словаў: anno Domini. Тэкст захаваўся ў копіі, вырабленай на пачатку ХV ст. У звязку з гэтым вядомы даследчык гісторыі Сярэднявечча Манфрэд Гэльман (Hellmann) задаваў пытанне: а ці не ёсць гэты дакумент фальшыўкаю?[44]. Аднак можна прывесці колькі аргументаў у якасці абвяржэння гэтае тэзы. Грамата Гердзеня 1263 г. была вырабленая ў Рызе, бо тады літоўскія князі яшчэ не мелі сваёй канцылярыі, і менавіта таму яна адпавядае лацінскім узорам[45]. У нейкі час у Полацку насамрэч уладарыў князь невядомага паходжання Канстанцін Бязрукі, пра якога ёсць згадка ў „Наказе“ цвярскога епіскапа Сімяона з Полацка. У крыніцах Сімяон упершыню з’яўляецца ў якасці цвярскога епіскапа ў 1271—1272 г.[46]. У „Наказе“ апісваецца ўрачыстая трапеза, пад час якой Семенъ епископъ заклікаў князя прызначаць толькі справядлівых „ці­вуноў“. Калі гэты Канстанцін княжыў у Полацку ў 1260–я г., ён мог быць тым самым данатарам[47].

Неаднаразова Канстанцін згадваецца ў крыніцах, створаных у Нямецкім ордэне ў ХIV ст. Тут яго імя і яго дар увязваюцца з тэрытарыяльнымі спрэчкамі Ордэна з рыжскім арцы­біскупам. Konnick Constantinus van Ploskow таксама называўся і ўсхваляўся як дабрадзей Ордэна[48]. Калі ж Нямецкі ордэн і ар­цы­­біскупства вялі судовую спрэчку за правы на ўладанне ў на­ва­коллях Лубанскага возера (лат. Lubānas ez.) у Латгаліі, „дар“ апіс­ваецца яшчэ больш падрабязна. Паколькі Рыжскі кас­цёл прэ­тэндаваў на возера, Нямецкі ордэн пацвердзіў, што во­зера на­лежыць да ордэнскай фартэцыі Рэжыца (ням. Rosit­ten, лат. Rē­zekne) і, з невялікім выняткам, заўсёды было ўлас­на­сцю Ня­мец­кага ордэна, бо, маўляў, князь Канстанцін По­лац­кі па­да­рыў гэтую зямлю менавіта Ордэну[49]. Гэткім чынам, дар да­ты­чыў тэрыторыі Ўсходняе Латгаліі — г.зн., ордэнскай тэ­ры­то­рыі Рэ­жыца і Люцын (лат. Ludza, ням. Ludsen) на полацкім памежжы.

Падпарадкаванне гэтай вобласці[50] адбывалася ў атмасферы канкурэнцыі Нямецкага ордэна з рыжскім арцыбіскупам. Хаду падзеяў рэканструяваць нялёгка. Ва ўсіх іх удзельнікаў былі і поспехі, і няўдачы. У 1260—1270–х г. існавала ордэн­ская фартэцыя Волькенбург (Wolkenburg) на поўдзень ад возера Разна (Rāzna)[51]. Мяркуецца, што гэтая фартэцыя была за­снаваная якраз пасля Канстанцінавай данацыі[52]. Ордэнская фартэцыя Рэжыца існавала самае позняе ў 1280–я г. Падпарадкаванне розных тэрыторыяў старадаўніх Інфлянтаў у ХIII ст., аднак, значыла не толькі заваяванне вайсковай сілай, але і ўмацаванне палітычнае ўлады з дапамогай іншых вагароў (заключэнне нераўнапраўных хаўрусаў, „падвойнае васальнае падпарадкаванне“ і г.д.). Праўнае і палітычнае становішча тэрыторыяў магло быць досыць розным, іх ураўнаванне адбывалася толькі цягам часу[53]. Паўднёва–ўсходняя Латгалія на пачатку ХIII ст., відавочна, у пэўнай ступені знаходзілася пад кантролем Полацка. У 1209 г. латгальскі дзвінскі князь Герцыке Ўсевалад быў вымушаны заключыць васальнае пагадненне з рыжскім біскупам Альбэртам[54]. Нягледзячы на гэта, Усевалад і надалей праводзіў досыць незалежную палітыку, хоць на падуладнай яму тэрыторыі ўплыў Рыгі рабіўся ўсё мацнейшы. Каля 1226 г. у Латгаліі леннік рыжскага біскупа Тэодэрых фон Кокенгузэн (Theoderich von Kokenhusen) вёў спрэчку з мечаносцамі за ўладанні Warkunde[55]. У 1256 г. гэтая мясцовасць ужо лічылася тэрыторыяй Ордэна — пры тым, што людзям арцыбіскупа тут і надалей дазвалялася свабодна займацца рыбалоўствам[56]. У ХV ст. Warka (відавочна, адпавядае сённяшняму латышскаму Varakļāni, што знаходзіцца на поўдні ад Лубанскага возера) усё яшчэ была ленным уладаннем сям’і Тызенгаўзенаў (Tiesenhausen), нашчадкаў Тэодэрыха фон Кокенгузена, але цяпер ужо ў складзе тэрыторыі Ордэна[57]. Вось жа, у той час калі ў 2–й палове ХIII ст. Нямецкі ордэн дамогся поспехаў у Латгаліі[58], арцыбіскупства спрабавала забяспечыць свой уплыў у Полацку; аднак Ордэн замацаваў свой тытул на валоданне праз Канстанцінавы граматы.

Пасля забойства Таўцівіла палітычнае становішча Полацка, відаць, было вельмі няпэўным. Паколькі рыжскі касцёл сцвярджаў пазней, нібыта ён дзякуючы Таўцівілу здабыў Полацк для каталіцызму, а Нямецкі ордэн у той самы час разам з Канстанцінам бараніўся ад прэтэнзіяў арцыбіскупства, шукаць Канстанціна, напэўна, трэба ў шэрагах полацкай антытаўцівілаўскай апазіцыі. Ён мог быць прадстаўніком старой полацкай дынастыі[59] або належаць да роду смаленскіх князёў. Грамата Гердзеня добра ўпісваецца ў палітычную сітуацыю 1260–х г. Князь Гердзень з Нальшчанаў меў кантроль над Полацкам да самае свае смерці ў 1267 г.[60]. Гердзень прызнаў вярхоўную ўладу праваслаўнага вялікага князя літоўскага Войшалка, які, у сваю чаргу, залежаў ад Валыні. Каля 1265 г. у якасці полацкага князя згадваецца нейкі Ізяслаў, які — гэтаксама як і згаданы ў той самай грамаце князь віцебскі Ізяслаў — знаходзіўся ў залежнасці ад Войшалка[61]. Калі меркаваць па імёнах, абодва Ізяславы маглі быць прадстаўнікамі старой полацкай дынастыі. У Войшалка былі добрыя дачыненні з Нямецкім ордэнам у Інфлянтах[62]. Цытаваная грамата Гердзеня сведчыць пра верагоднасць таго, што, са свайго боку, Канстанцін прызнаваў вярхоўную ўладу Гердзеня.

Адразу ж пасля смерці Таўцівіла ўзімку 1263—1264 г. палі­тычная сітуацыя для заключэння дарчае дамовы была спрыяльнай. Калі праз гэтую дамову падтрымлівалася ўлада Канстанціна ў Полацку і забяспечваліся пазіцыі Ордэна ў Латгаліі, за гэта фактычна мусіла заплаціць арцыбіскупства. Той факт, што Ордэн звярнуўся па зацверджанне дарчага акта да папы Рымскага, сведчыць пра тое, што бакі зважалі на каталіцкіх праціўнікаў пагаднення. Адным з удзельнікаў дамовы Нямецкага ордэна з Гердзенем быў яшчэ горад Рыга, які самае позняе напрыканцы 60–х г. ХIII ст. разам з Ордэнам змагаўся супраць арцыбіскупа[63]. Пад час жорсткае барацьбы за ўладу, што ішла ў Літве, і ў выніку значнага аслаблення Ордэна пасля прайгранай бітвы пры Дурбэ (1260 г.), зразумелымі робяцца і саступкі абодвух бакоў.

Пазнейшыя закіды наконт таго, нібыта з віны Нямецкага ордэна каталіцызм страціў свае пазіцыі ў Полацку, у пэўным сэнсе якраз адлюстроўваюць сутнасць дамовы Ордэна з Гер­дзенем ды Канстанцінам, бо ў гэткі спосаб Ордэн пацвердзіў уладу Гердзеня ў Полацку, а за гэта полацкі князь адмовіўся ад сваіх правоў у Латгаліі. Ці ішла гаворка пад час фармулявання інфлянцкай „Канстанцінавай данацыі“ аб прызнанні ўлады Ордэна, якая ўжо насамрэч існавала ва ўсходняй Латгаліі, або тут ішлося пра прызнанне леннага вышняга права Ордэна, пры захаванні ранейшых дачыненняў уласнасці (feu­dum obla­tum)[64], ці можа прэтэндэнт на трон паабяцаў тэрыторыі Нямецкаму ордэну ўзамен за будучую дапамогу, — усё гэта застаецца невядомым[65].

У перыяд прыблізна з 1285 да 1300 г. рыжскі магістрат скардзіўся віцебскаму князю Міхаілу на тое, што рыжскім купцам на Русі чыняцца розныя несправядлівасці. Пры гэтым згадваецца, што ў той час, калі княжыў бацька Міхаіла Канстанцін, праблем у гандлі не ўзнікала[66]. Не выключана, што гэты Канстанцін быў адной і той асобаю, што і полацкі. Іншае пытанне: ці полацкі Канстанцін можа быць атаясамлены з тым, хто згадваецца, як Костянтинъ князь, зять Александровъ, які ў 1262 г. разам з сынам вялікага князя Аляксандра Яраслававіча Дзмітрыем, з братам вялікага князя Яраслава і з Таўцівілам учыніў аблогу Дэрпта і ў 1268 г. таксама браў удзел у вайне супраць Інфлянтаў[67]. Дзякуючы аўтарытэту за­снавальніка расійскай гістарыяграфіі Мікалая Карамзіна (1766—1826), зять Александровъ амаль аднадушна атаесамляецца з сынам смаленскага князя Расціслава[68]. Імя Канстан­цін было галоўным імем (Leitname) смаленскай княскай дынастыі. Але зять Александровъ з’яўляецца толькі ў звязку з Ноўгарадам, і, відавочна, ён знаходзіўся ў залежнасці ад паўночна–ўсходнерускіх князёў. Таму, відаць, гаворка ідзе тут пра дзве розныя аднайменныя асобы.

У апошняй чвэрці ХIII ст. войны за дамінаванне ў паўднёва–ўсходняй Латгаліі прадоўжыліся. Удзел у гэтых канфліктах бра­лі, з аднаго боку, Літва і больш–менш кантраляваны Літ­вою Полацк, а з іншага боку — Нямецкі ордэн і канкурэнтнае яму рыжскае арцыбіскупства. У сувязі з няпэўнай сітуацыяй з лі­тоўскімі ўладарамі ў Полацку, відаць, таксама адбывалася час­тая змена князёў. Магістр Інфлянцкага ордэна Эрнст фон Рат­цэ­бург (Ernst von Ratzeburg, 1274—1279) на месцы лат­галь­ска­га ўма­цаванага паселішча Naujene (Novene) узвёў новую фар­тэцыю Дынабург (Dünaburg — Дзвінск), якая, аднак, хут­ка адышла да ліцвінаў і толькі ў 1313 г. была заснаваная нанова[69]. Перад інквізітарам Францыскам Мальянскім (de Moliano) было засведчана, нібыта Ордэн аддаў дзве фартэцыі паганцам. Відавочна, тут меліся на ўвазе Полацк і Дзвінск[70]. Цягам гэтага і наступных разбіральніцтваў Ордэн быў абвінавачаны ў тым, што ён, маўляў, забраў Дынабург ад біскупа і ці то прадаў яго літоўцам, ці разбурыў яго, паводле літоўскага загаду[71]. Ордэн апраўдваўся і сцвярджаў, што Дзвінск заўсёды заставаўся ордэнскай крэпасцю[72]. Што да Полацка, дык тут, відавочна, усё яшчэ маецца на ўвазе „данацыя Канстанціна“.

Выказваная часам у гісторыяпісанні думка, нібыта Полацк толь­кі на пачатку XIV ст. — пасля вайны паміж Нямецкім ор­дэ­нам і вялікім князем літоўскім Віценем (1295—1315) — быў кан­чаткова падпарадкаваны Літвою, напэўна, не мае дастат­ко­вага абгрунтавання. Яна абапіраецца на інфармацыю Стрый­­­коўскага, згодна з якою Полацк у 1307 г. быў заваяваны Літ­вою[73], якую гісторыкі аб’ядналі са звесткамі пра ціск Ордэна на Полацк, што насамрэч меў месца ў 1260–я г.[74]. Гэтае меркаванне замацавалася як факт перадусім у расійскай гіс­тарыяграфіі дзякуючы Карамзіну[75]. Ужо ў часы Таўцівіла і Гердзеня Полацк быў вельмі цесна звязаны з Літвою. І гэтая повязь захоўвалася і пазней, хоць мясцовы князь у прынцыпе мог быць і прадстаўніком рускай княскай дынастыі. Часам у горадзе князя магло і не быць. Каля 1300 г. епіскап Якаў быў у Полацку найвышэйшай службовай асобай, якая прызнала вышнюю ўладу Віценя над Полацкам[76].

Крыніцы па гісторыі полацкага князя Канстанціна досыць малалікія і неадназначна трактаваныя. Істотным уяўляецца тое, што яго хаўрус з Нямецкім ордэнам у Інфлянтах пераканаўча даводзіць: палітычнае супрацоўніцтва паміж ката­ліцкімі і праваслаўнымі ерархамі тады яшчэ магло ажыццяўляцца беспраблемна. Войны за дамінаванне ў Інфлянтах, у Літве і ў Полацку былі звязаныя паміж сабою, і гаворка не ішла пра падзел кананічных тэрыторыяў паміж канфесіямі; наадварот, палітычнае супрацоўніцтва зрабіла ўсе межы размытымі і досыць празрыстымі. Акрамя таго, у выпадку з ін­флянцкай гісторыяй неабходна заўсёды мець на ўвазе тое, што крыніцы, створаныя ў інтарэсах бакоў у змаганні за ўладу, могуць адлюстроўваць не толькі гістарычную рэчаіснасць, а і пажаданыя некаму вобразы гісторыі.

Пераклаў з нямецкай Лявон Баршчэўскі

* Праца выкананая ў межах даследчага праекта фонду „Eesti Teadus­fond“ (грант № 5514).

---

[1] Bonnell E. Russisch–livländische Chronographie von der Mitte des neun­ten Jahrhunderts bis zum Jahre 1410. St. Petersburg, 1862. Comm. S. 239 — параўн.: Chron. S. 75; von Taube M. Internationale und kir­chen­politische Wandlungen im Ostbaltikum und Russland zur Zeit der deu­tschen Eroberung Livlands (12. und 13. Jahrhundert) // Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. Bd. 3 (1938). S. 11—46, у гэтым выпадку: S. 38—40; Пашуто В. Образование Литовского государства. Москва, 1959. C. 381—386; Кучкин В. А. Особая редакция „Наказания“ Симеона Тверского // Изучение русского языка и источниковедение. Ред. В. Ф. Дубровина. Москва, 1969. С. 243—251, у гэтым выпадку: с. 244; Giedroyć M. The Arrival of Christianity in Lithuania: Early Contacts (Thirteenth Century) // Oxford Slavonic Papers. Vol. 18 (1985). P. 1—30, у гэтым выпадку: p. 26; Fennell J. The Crisis of Medieval Russia, 1200—1304. London, New York, 1993 (Longman History of Russia). P. 133; Сагановiч Г. Полацк i iнфлянцкiя немцы ў XIII ст. // Беларусь памiж усходам i захадам. Праблемы мiжнацыянальнага, мiж­рэ­лi­гiйнага i мiжкультурнага ўзаемадзеяння, дыялогу i сiнтэзу. Частка 2. Мiнск, 1997 (Беларусiка 6). C. 15—21, у гэтым выпадку: с. 19.
[2] von Taube M. Russische und litauische Fürsten an der Düna zur Zeit der deutschen Eroberung Livlands (XII. und XIII. Jahrhundert) // Jahrbücher für Kultur und Geschichte der Slaven. Bd. 11 (1935). S. 367—503, у гэтым выпадку: S. 411—412.
[3] Dircks B. Russisch–livländische Beziehungen in der zweiten Hälfte des 13. Jahrhunderts // Jahrbuch des baltischen Deutschtums. Bd. 1986 (1985). S. 25—34, у гэтым выпадку: S. 29.
[4] Ammann A. M. Kirchenpolitische Wandlungen im Ostbaltikum bis zum Tode Alexander Newski’s. Studien zum Werden der Russischen Ortho­doxie. Roma, 1936 (Orientalia christiana analecta 105). S. 276; Rowell S. C. Between Lithuania and Ruś: Dovmont–Timofey of Pskov, his Life and Cult // Oxford Slavonic Papers. Vol. 25 (1992). P. 1—33, тут p. 6; Александров Д., Володихин Д. Борьба за Полоцк между Литвой и Русью в XII—XVI веках. Москва, 1994. C. 35.
[5] Bonnell E. Chron. S. 75 Параўн.: Comm. S. 239.
[6] Данилевич В. Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца XIV столетия. Киев, 1896. С. 142—144, 251, генеал. табліца.
[7] Rowell S. C. Lithuania Ascending. A pagan empire within east–central Europe, 1295—1345. Cambridge, 1994 (Cambridge studies in medieval life and thought, 4th series 25). P. 20—21.
[8] Гл. найноўшыя працы: von zur Mühlen H. Livland von der Chris­tia­nisie­rung bis zum Ende seiner Selbständigkeit (etwa 1180—1561) // Deu­tsche Geschichte im Osten Europas. Baltische Länder. Hrsg. von G. von Pistohl­kors. Berlin, 1994, S. 25—172; Urban W. The Baltic Crusade, 2. ed. Chica­go, 1994; Šterns I. Latvijas vēsture 1180—1290. Krustakari. Rīga, 2002.
[9] Goetze P. Albert Suerbeer, Erzbischof von Preussen, Livland und Ehst­land. St. Petersburg, 1854. S. 15—16; Rohkohl M. Albert Suerbeer, Erzbischof von Livland, Estland und Preußen // Zeitschrift der Gesell­schaft für Schleswig–Holsteinische Geschichte. Bd. 47 (1917). S. 68—90, у гэтым выпадку: S. 70—87; Forstreuter K. Die Gründung des Erz­bistums Preussen 1245/1246 // Jahrbuch der Albertus–Universität zu Königsberg/Pr. Bd. 10 (1960). S. 9—31; Forstreuter K. Die Fragen der Mission in Preußen von 1245 bis 1260 // Zeitschrift für Ostforschung (=ZfO). Bd. 9 (1960). S. 250—268, у гэтым выпадку: S. 250—254; Herrmann R. Lübeck und die Päpste (1201—1267) // Zeitschrift des Vereins für Lübeckische Geschichte und Altertumskunde. Bd. 75 (1995). S. 9—52, у гэтым выпадку: S. 29—30. Гл. таксама: Schonebohm F. Die Besetzung der livländischen Bistümer bis zum Anfang des 14. Jahr­hunderts // Mitteilungen aus dem Gebiete der Geschichte Liv–, Est– und Kurlands. Bd. 20 (1910). S. 295—365, у гэтым выпадку: S. 319—324; Donner G. A. Kardinal Wilhelm von Sabina, Bischof von Modena 1222—1234. Päpstlicher Legat in den nordischen Ländern (†1251). Helsingfors, 1929 (Societas Scientiarum Fennica. Commentationes Humanarum Litte­rarum 2/5). S. 404—405; Hauck A. Kirchengeschichte Deutschlands. Bd. 4. Berlin, Leipzig, 1954. S. 682—684.
[10] Liv–, esth– und curländisches Urkundenbuch nebst Regesten. Hrsg. von F. G. von Bunge (=LUB). Bd. 1. Reval, 1853. Nr. 189; Senās Latvijas vēstures avoti. Izd. A. Švābe. Rīga, 1937—1940 (Latvijas vēstures avoti 2) (=LVA). Nr. 286.
[11] LUB. Bd. 1. Nr. 189, 191, 214, 262, 291; Documenta Pontificum Roma­norum historiam Ucrainae illustrantia (1075—1953). Vol. 1. Ed. A. G. Welykyj. Romae, 1953 (Analecta ordinis S. Basilii Magni sectio 3, 2/1). Nr. 14.
[12] Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. Pед. А. Насонов и др. Москва, 2000 [Полное собрание русских летописей (= ПСРЛ) 3] (=НЛ1). С. 77.
[13] Ипатьевская летопись. Pед. Б. Клосс и др. Москва, 1998 (ПСРЛ 2). C. 815. Міхайла Грушэўскі (1866—1934) датаваў падзеі прыблізна канцом 1248 — 1249 годам: Грушевський М. Хронольогія подїй Галицько–Волинської лїтописи // Записки Наукового Товариства імени Шевченка. T. 3(41) (1901). C. 1—72, у гэтым выпадку: с. 35.
[14] Ипатьевская. C. 815—816. Паводле: Грушевський М. C. 35. Таўцівіл мог быць ахрышчаны каля 1250 г., у кожным разе перад 1251 г. Гл. таксама: Gudavičius E. Polityczny problem królestwa Litewskiego w połowie XIII w. // Ekspansja niemieckich zakonów rycerskich w strefie Bałtyku od XIII. do połowy XVI wieku. Red. M. Biskup. Toruń, 1990. S. 61—84, у гэтым выпадку: S. 65—66; Gudavičius E. Mindaugas. Vilnius, 1998. P. 336.
[15] Ипатьевская. C. 816—817; Livländische Reimchronik mit Anmer­kun­gen, Namensverzeichnis und Glossar. Hrsg. von L. Meyer. Paderborn, 1876 (=LR). Vers 3451—3608; Ivinskis Z. Mindaugas und seine Krone // ZfO. Bd. 3 (1954). S. 360—386, у гэтым выпадку: S. 373—375; Hell­mann M. Der Deutsche Orden und die Königskrönung des Mindaugas // ZfO. Bd. 3 (1954). S. 387—396, у гэтым выпадку: S. 389—394; Hell­mann M. Die Stellung des livländischen Ordenszweiges zur Gesamtpolitik des deutschen Ordens vom 13. bis zum 16. Jahrhundert // Von Akkon bis Wien. Studien zur Deutschordensgeschichte vom 13. bis zum 20. Jahr­hundert. Festschrift zum 90. Geburtstag von Althochmeister P. Dr. Marian Tumler O.T. am 21. Oktober 1977. Hrsg. von U. Arnold. Marburg, 1978 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 20). S. 6—13, у гэтым выпадку: S. 9; Wojtecki D. Zur Identität einiger Livländischer Landmeister des Deutschen Ordens im 13. Jahrhundert // Jahrbuch für die Geschichte Mittel– und Ostdeutschlands. Bd. 20 (1971). S. 40—68, у гэтым выпадку: S. 50—53; Nikћentaitis A. Die litauische Gesellschaft der vorchristlichen Zeit (13.—14. Jahrhundert) zwischen Rom und Byzanz // Rom und Byzanz im Norden. Mission und Glaubenswechsel im Ost­seeraum während des 8.—14. Jahrhunderts. Hrsg. von M. Müller–Wille. Bd. 2. Mainz, Stuttgart, 1997 (Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Abhandlungen der geistes– und sozialwissenschaftlichen Klasse Jg. 1997, 3/2). S. 115—130, у гэтым выпадку: S. 116—117. Параўн.: Maћeika R. When Crusader and Pagan Agree: Conversion as a Point of Honour in the Baptism of King Mindaugas of Lithuania (c. 1240—63) // Crusade and Conversion on the Baltic Frontier, 1150—1500. Ed. by A. V. Murray. Aldershot, 2001. P. 197—214.
[16] Preußisches Urkundenbuch (=PUB). Bd. 1/2. Hrsg. von A. Seraphim. Königsberg, 1909. Nr. 39—40, 79, 106; LUB. Bd. 1. Nr. 252, 255, 294, 308, 342, 354, 363 Параўн.: LUB. Bd. 1. Nr. 153; LVA. Nr. 219. Гл. таксама: Hermanni de Wartberge Chronicon Livoniae. Hrsg. von E. Strehlke // Scriptores rerum Prussicarum. Die Geschichtsquellen der preussischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft. Bd. 2. Leipzig, 1863. S. 9—178, у гэтым выпадку: S. 135—139; Ivinskis Z. Mindaugas. S. 368; Gudavičius E. Mindaugas. P. 336—339; Ma˛eika R. Crusader. P. 202—203.
[17] Ипатьевская. C. 817—820. Пра дачыненні Міндоўга з папам гл.: Кароль Мiндоўг i яго дзяржава ў дакументах папскай курыi XIII ст. Публ. А. Жлуткі // Беларускі археаграфічны штогоднік. Ч. 4 (2003). C. 194—241.
[18] НЛ1. C. 82—83, 310—312.
[19] Улащик Н. Введение в изучение Белорусско–литовского летописания. Москва, 1985. C. 97—99. Параўн.: Rowell S. C. Dovmont. P. 4; Янин В. Новгород и Литва. Пограничные ситуации XIII—XV веков. Москва, 1998. C. 52; Горский А. Русские земли в XIII—XIV веках. Пути политического развития. Москва, 1996. C. 73; Александров, Володихин. C. 24, 29. Тое, што Таўцівіл яшчэ ў 1240–я г. княжыў у Полацку, ёсць меркаваннем, што сустракаецца ў крыніцах XVI ст.: Хроники: Литовская и Жмойтская, и Быховца. Летописи: Баркулабовская, Аверки и Панцырного. Pед. Н. Улащик. Москва, 1975 (ПСРЛ 32). C. 26. Параўн.: с. 132. Пасланне папы Інакенція IV за 15 верасня 1248 г. Alexandro Illustri Regi Nogardie, дзе згадваюцца планы будаваць ката­ліцкую катэдру in Pleskowe Civitate tua (von Goetze P. S. 174—175 Nr. 5), датычыць вялікага князя Аляксандра Яраслававіча і Пскова, а не каго–кольвечы з полацкіх князёў, як гэта часам мяркуецца. Гл. па гэтым пытанні: Горский А. Два „неудобных“ факта из биографии Александра Невского // Александр Невский и история России. Новгород, 1996. C. 64—75.
[20] Гл.: Kappeler A. Ethnische Abgrenzung: Bemerkungen zur ostslavischen Terminologie des Mittelalters // Geschichte Altrusslands in der Be­griffswelt ihrer Quellen. Festschrift zum 70. Geburtstag von Günther Stökl. Hrsg. von U. Halbach u.a. Stuttgart, 1986 (Quellen und Studien zur Geschichte des östlichen Europa 26). S. 124—138; Dircks B. Krieg und Frieden mit Livland (12.—15. Jahrhundert) // Deutsche und Deutsch­land aus russischer Sicht 11.—17. Jahrhundert. Hrsg. von D. Herrmann. München, 1988 (West–östliche Spiegelungen, Reihe B 1). S. 116—145; Флоря Б. У истоков конфессионального раскола славянского мира (Древняя Русь и ее западные соседи в XIII веке) // Из истории русской культуры. T. 1 (Древняя Русь). Pед. А. Кошелев, В. Петрухин. Москва, 2000. C. 717—724.
[21] Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiéj Rusi. Wyd. M. Malinowski. T. 1. Warszawa, 1846. S. 285. Параўн.: Ammann A. M. S. 273; Giedroyć M. P. 13.
[22] Гл.: Haller J. Die Verschwörung von Segewold (1316) // Mitteilungen aus dem Gebiete der Geschichte Liv–, Est– und Kurlands. Bd. 20 (1910). S. 125—168; Friedrich W. Der Deutsche Ritterorden und die Kurie in den Jahren 1300—1330. Phil. Diss Königsberg. Königsberg, 1915; Niess U. Hochmeister Karl von Trier (1311—1324). Stationen einer Karriere im Deutschen Orden. Marburg, 1992 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 47).
[23] Допыт сведкі: Franciscus de Moliano (1312). Quellen zur Geschichte des Deutschen Ordens. Bearb. von A. Seraphim. Königsberg, 1912.
[24] Гл.: Selart A. Confessional Conflict and Political Co–operation: Livonia and Russia in the Thirteenth Century // Crusade and Conversion. P. 151—176.
[25] Допыт сведкаў. S. 27. T. VII, §14: quod ille ecclesie cathedrales… fuerunt postea destructe.
[26] Допыт сведкаў. S. 57. T. VIII, §182; S. 164. B. IV, §13; S. 169. B. V, §13.
[27] Допыт сведкаў. S. 169. B. V, §14 (вар.: Goloviensis videlicet et Puche­mensis). Weitere Schreib– und Lesarten: Colomensis videlicet et Ruthe­niensis (LUB. Bd. 2. Reval, 1855. Nr. 630. S. 50; Codex diplomaticus regni Poloniae et magni ducatus Lituaniae. Ed. M. Dogiel. Vol. 5. Vilnae, 1759. Nr. 37 p. 34); Zelouiensis videlicet et Rutheniensis (Ioannis Dіugossi seu Longini Historiae Polonicae libri XII. T. 1. Lipsiae, 1711. Liber IX, sub anno 1311, p. 947.
[28] Допыт сведкаў. S. 200 B. IX, § 215—216.
[29] Hellmann M. Das Lettenland im Mittelalter. Studien zur ostbaltischen Frühzeit und lettischen Stammesgeschichte, insbesondere Lettgallens. Münster, Köln 1954 (Beiträge zur Geschichte Osteuropas 1). S. 195; Dircks B. Beziehungen. S. 28—29.
[30] НЛ1. С. 84.
[31] LVA. Nr. 418; Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia. Ed. A. Theiner. Vol. 1. Romae, 1860. Nr. 124. Іншыя спосабы напісання і прачытання: Ruteniensem et Wer­soviensem (LUB. Bd. 1. Nr. 282); Rutheniensem et Wersoniensem (PUB. Bd. 1/1. Hrsg. von R. Philippi. Königsberg, 1882. Nr. 317); Ruthenensem, Wersomensem (Die päpstlichen Kanzleiordnungen von 1200—1500. Hrsg. von M. Tangl. Innsbruck, 1894. S. 13); Ruthenensis, Worthoniensis, Semigallensis (Arbusow L. Römischer Arbeitsbericht II. // Latvijas Ūni­versitātes Raksti. Bd. 20 (1929). S. 475—657, у гэтым выпадку: S. 491—493; Päbstliche Urkunden und Regesten aus den Jahren 1343—1378, die Gebiete der heutigen Provinz Sachsen und deren Umlande betreffend. Hrsg. von P. Kehr, G. Schmidt. Halle, 1889 (Geschichtsquellen der Pro­vinz Sachsen und angrenzender Gebiete 22), S. 386); Litoniensem tenent infideles, Zimaliensem (Diedrichs H. Die Annaten–Taxe der livländischer Bisthümer // Sitzungsberichte der Gesellschaft für Geschichte und Alt­hertumskunde der Ostseeprovinzen Russlands aus dem Jahre 1873. Riga, 1874. S. 27—30, у гэтым выпадку: S. 30). Апошнія версіі паходзяць з біскупскіх спісаў XIV ст., складзеных з фіскальных прычынаў; відаць, таму тут згадваецца як найбольшая колькасць біскупстваў аднае касцельнае правінцыі, праз гэта памылкова двойчы названае ўжо даўно няіснае біскупства Селія—Земгалія. Гл. таксама: Göller E. Der Liber taxarum der päpstlichen Kammer // Quellen und Forschungen aus italie­nischen Archiven und Bibliotheken. Bd. 8 (1905). S. 113—173, 305—343.
[32] Ammann A. M. S. 273; Hellmann M. Lettenland. S. 184—185; Johansen P. Das Lettenland im Mittelalter // ZfO. Bd. 5 (1956). S. 106—111, у гэтым выпадку: S. 110; Dircks B. Beziehungen. S. 28—29.
[33] Wirkkunen A. H. Albert Suerbeeri aegsed üritused Roomakatoliku usku Venes levitada // Ajalooline Ajakiri. Kd. 4 (1925). Lk. 41—44, siin lk. 43.
[34] von Goetze P. S. 71.
[35] Kaestner G. Das refundierte Bistum Reval. Untersuchungen zur Ge­schichte von Harrien und Wirland im dreizehnten Jahrhundert. Göt­tingen, 1876.
[36] Гэтак падаецца яшчэ ў: Johansen P. Lettenland. S. 110.
[37] Параўн. іншыя гіпотэзы: von Goetze P. S. 70, 144—146, дзе маецца на ўва­зе непраўдзівае прачытанне слова Revaliensis; і: Johansen P. Let­ten­land. S. 110, дзе, паводле Леаніда Арбузава, Wersonia ідэнтыфікуецца як Karšuva, бо ў 1259—1260 г. была заснаваная ордэнская фартэцыя Геор­генбург (Georgenburg). Hellmann M. (Lettenland. S. 185—186) лі­чыць, што гэта Višķi, што крыху на поўнач ад Даўгаўпілса (Дынабурга); von Taube M. (Russische und litauischeēni, прыблізна за 20 км на поўдзень ад Varakļāni.
[38] Kronika Wielkopolska. Wyd. B. Kürbis. Warszawa, 1970 (Pomniki dziejo­we Polski seria 2, 8). S. 82, §61; s. 101, §105; Documenta Pontificum Romanorum. Nr. 6.
[39] Ludat H. Bistum Lebus. Studien zur Gründungsfrage und zur Entstehung und Wirtschaftsgeschichte seiner schlesisch–polnischen Besitzungen. Weimar, 1942. S. 216—278; Rhode G. Die Ostgrenze Polens. Politische Entwicklung, kulturelle Bedeutung und geistige Auswirkung. Bd. 1. Köln, Graz, 1955 (Ostmitteleuropa in Vergangenheit und Gegenwart 2). S. 158—161; Szymański J. Kanonicy opatowscy w planach polityki ruskiej z przełomu XII i XIII wieku // Przegląd Historyczny. T. 56 (1965). S. 388—396; Щавелева Н. Древнерусские известия Великопольской хроники // Летописи и Хроники 1976 г. Москва, 1976. C. 54—66, у гэтым выпадку: с. 62—64; Dunin–Wąsowicz T. Projets missionaires cisterciens dans la Rus’ du sud–ouest aux XIIIe—XIIIe siècles // Harvard Ukrainian Stu­dies. Vol. 12—13 (1988—1989). P. 531—550, у гэтым выпадку: p. 538—540.
[40] Допыт сведкаў. S. 200. B. IX, § 215; S. 27. T. VII, §14.
[41] Гл.: Bonnell E. Chron. S. 76, Comm. S. 91—92.
[42] Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв. Cост. А. Хорошкевич (=ПГ). T. 1. Москва, 1980. № 1; LUB. Bd. 6. Riga, 1873. Nr. 3036. Гл. таксама: ПГ. T. 3. Москва, 1980. C. 112—117.
[43] LUB. Bd. 1. Nr. 380. Параўн.: LUB. Bd. 1. Nr. 345 (1260. a.), дзе ў ахоўным прывілеі папы Аляксандра IV Нямецкаму ордэну згадваюцца будучыя ўладанні Ордэна на Русі — сярод якіх як легітымна падораныя Ордэну, гэтак і заваяваныя татарамі тэрыторыі.
[44] Hellmann M. Lettenland. S. 197—200.
[45] Гл. таксама: Benninghoven F. Der Livländische Ordensmeister Konrad von Mandern // Hamburger mittel– und ostdeutsche Forschungen. Bd. 6 (1967). S. 137—161, у гэтым выпадку: S. 152—153.
[46] Наставление тверского епископа Семена // Библиотека литературы Древней Руси. Pед. Д. Лихачев и др. T. 5. С.–Петербург, 1997. C. 394—395; Кучкин В. Особая редакция. C. 244—245; Горский А. Земли. С. 53, 106. Біскуп Симеон Полотьский згадваецца таксама пад 1274 г. без усялякага звязку з Цверру: Памятники древнерусскаго каноническаго права. Ч. 1 (памятники XI—XV в.). Изд. 2. С.–Петербург, 1908. C. 83—84. № 6.
[47] Гл.: Hellmann M. Lettenland. S. 201; Klug E. Das Fürstentum Tver’ (1247—1485). Aufstieg, Selbstbehauptung und Niedergang // For­schungen zur osteuropäischen Geschichte. Bd. 37 (1985). S. 7—355, у гэтым выпадку: S. 54—56.
[48] Die Statuten des Deutschen Ordens nach den ältesten Handschriften. Hrsg. von M. Perlbach. Halle, 1890. S. 132, §11.
[49] Hermanni Chronicon. S. 153. §9; LUB. Bd. 2. Nr. 1036. §9. Гл. таксама: Laakmann H. Zur Geschichte Heinrichs von Lettland und seiner Zeit // Beiträge zur Kunde Estlands. Bd. 18 (1932—34) S. 57—102, у гэтым выпадку: S. 100—101; Švābe A. Straumes un avoti. Sēj. 2. [Lincoln], 1965. 385—386 lpp.; Hellmann M. Lettenland. S. 196.
[50] У пытанні гісторыі ўсходнелатгальскіх тэрыторыяў гл.: Mugurēvičs Ē. Novadu veidošanās un to robežas Latvijas teritorijā (12. gs.—16. gs. vidus) // Latvijas zemju robežas 1000 gados. Sast. A. Caune. Rīga 1999. 54—90 lpp., у гэтым выпадку: 74—84 lpp.; Radiņš A. 10.—13. gadsimta senkapi Latgaļu apdzīvotajā teritorijā un Austrumlatvijas etniskās, sociā­lās un politiskās vēstures jautājumi. Rīga, 1999 (Latvijas Vēstures Muzeja Raksti. Arheoloģija 5). 174—175 lpp.
[51] LUB. Bd. 1. Nr. 378, 425, 426, Regest Nr. 423; Siegel und Münzen der weltlichen und geistlichen Gebietiger über Liv–, Est– und Curland bis zum Jahre 1561 nebst Siegeln einheimischer Geschlechte. Hrsg. von J. Sachs­sen­­dahl. Reval, 1887 (Est– und Livländische Brieflade 4). S. 79—80 Nr. 83; von Goetze P. S. 212 Nr. 24, Tafel 3 Nr. 12.
[52] Taube M. Fürsten. S. 409, 463; Hellmann M. Lettenland. S. 192—194 Параўн.: Benninghoven F. Ordensmeister. S. 153. Гл. таксама: Militzer K. Von Akkon zur Marienburg. Verfassung, Verwaltung und Sozialstruktur des Deutschen Ordens 1190—1309. Marburg, 1999 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 56 = Veröffentlichungen der Inter­nationalen historischen Kommission zur erforschung des Deutschen Ordens 9). S. 377. Паводле іншага меркавання, фартэцыя мелася быць заснаваная яшчэ да 1236 г. мечаносцамі. Гл.: Hellmann M. Lettenland. S. 192 (вуснае выказванне Гайнрыха Лакмана — Heinrich Laakmann); Benninghoven F. Der Orden der Schwertbrüder. Fratres milicie Christi de Livonia. Köln, Graz, 1965 (Ostmitteleuropa in Vergangenheit und Gegen­wart 9). S. 316—317.
[53] Гл., напр.: Auns M. Acquisition of the acquired. The establishing of a real administration in Livonia // Culture Clash or Compromise? The Europe­anisation of the Baltic sea Area 1100—1400 AD. Ed. by N. Blomkvist. Visby, 1998 (Acta Visbyensia 11). Pp. 259—267; Mägi M. At the Cross­roads of Space and Time. Graves, Changing Society and Ideology on Saaremaa (Ösel), 9th—13th Centuries AD. Tallinn, 2002 (CCC Papers 6).
[54] Livländische Güterurkunden. Bd. 1 (aus dem Jahren 1207 bis 1500). Hrsg. von H. von Bruiningk, N. Busch. Riga, 1908. Nr. 2; Heinrichs Liv­ländische Chronik. Bearb. von L. Arbusow, A. Bauer. Hannover, 1955 (Scriptores rerum germanicarum in usum scholarum ex MGH separatam editi). S. 71 XIII.4.
[55] LUB. Bd. 1. Nr. 84; LVA. Nr. 129.
[56] LUB. Bd. 1. Nr. 288; LVA. Nr. 432; Hermanni Chronicon. S. 40. Параўн.: LUB. Bd. 1. Nr. 329, 330; LUB. Bd. 2. Nr. 968; Benninghoven F. Orden. S. 455 Nr. 125; Ritterbrüder im livländischen Zweig des Deutschen Ordens. Hrsg. von L. Fenske, K. Militzer. Köln, Weimar, Wien, 1993 (Quellen und Studien zur baltischen Geschichte 12). S. 318. Nr. 396.
[57] Livländische Güterurkunden. Nr. 554, 558. Гл. таксама: Des Ban­ner­herrn Heinrich von Tiesenhausen des Aelteren von Berson ausgewählte Schriften und Aufzeichnungen. Hrsg. von R. Hasselblatt. S. l., 1890. S. 11. Параўн.: S. 41; Laakmann H. Zur Geschichte des Grossgrundbesitzes im Erzstift Riga in älterer Zeit // Sitzungsberichte der Gesellschaft für Geschichte und Altertumskunde zu Riga. Vorträge zur Hundertjahrfeier am 6.9. Dezember 1934. Riga, 1936. S. 51—62, у гэтым выпадку: S. 60.
[58] Гл.: Stern C. Livlands Ostgrenze im Mittelalter vom Peipus bis zur Düna // Mitteilungen aus der livländischen Geschichte. Bd. 23 (1924—26). S. 195—240, у гэтым выпадку: S. 234; Laakmann H. Zur Geschichte. S. 100—101; Hellmann M. Lettenland. S. 183—184, 195—196; Hellmann M. Der Deutsche Orden und die Stadt Riga // Stadt und Orden. Das Verhältnis des Deutschen Ordens zu den Städten in Livland, Preußen und im Deutschen Reich. Hrsg. von U. Arnold. Marburg, 1993 (Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens 44 = Veröffentlichungen der Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deu­tschen Ordens 4). S. 1—33, у гэтым выпадку: S. 15; Benninghoven F. Ordensmeister. S. 153—154; Mortensen G. Beiträge zur Kenntnis des nordöstlichen Mitteleuropa um 1400 // ZfO. Bd. 9 (1960). S. 333—361, у гэтым выпадку: S. 342—343.
[59] Параўн.: de Baumgarten N. Généalogies et mariages occidentaux des Rurikides Russes du Xe au XIIIe siècle. Roma, 1927 (Orientalia christiana. Vol. 9/1, nr. 35.). P. 33.
[60] Новгородская четвертая летопись. Pед. Ф. Покровский и др. Москва, 2000 (ПСРЛ 4/1). C. 236 (и Герденя оубиша): параўн.: НЛ1. C. 84—85, 313—315; Ипатьевская. C. 860—863. Гл.: Штыхов Г. Древний Полоцк IX—XIII вв. Минск, 1975. C. 14; Giedroyć M. P. 12; Rowell S. C. Lithua­nia. P. 21.
[61] ПГ. Т. 1. Nr. 2; LUB. Bd. 6. Nr. 3037. Сказ „Чего ся есме отступили въ Ризе, к тому вамъ не приискывати ни людеи, ни земли, ни воды, ни борти“ можа быць яшчэ пазнейшым пацверджаннем „Канстанцінавага дару“. Параўн.: Hellmann M. Lettenland. S. 194; Горский А. Земли. С. 53.
[62] LR. Vers 7133—7209. Параўн.: Hermanni Chronicon. S. 45.
[63] Гл.: LUB. Bd. 1. Nr. 406, 412; Johansen, P. Eine Riga–Wisby–Urkunde des 13. Jahrhunderts // Zeitschrift des Vereins für Lübeckische Ge­schichte und Altertumskunde. Bd. 37 (1957). S. 93—108.
[64] Параўн. прыклад feudum oblatum гэтага часу: Perlbach M. Urkunden des Rigaschen Capitel–Archives in der Fürstlich Czartoryskischen Biblio­thek zu Krakau // Mitteilungen aus dem Gebiete der Geschichte Liv–, Est– und Kurlands. Bd. 13 (1886). S. 1—23, у гэтым выпадку: s. 17—18. Nr. 17b.
[65] Гл. таксама: Сагановіч Г. Нямецкая каталіцкая місія і Полацк у XIII стагоддзі // Полацк: карані нашага радавода. Полацкая зямля як сацыякультурная прастора ўзнікнення і развіцця беларускага этнасу і нацыянальнай дзяржаўнасці. Полацк, 1996. C. 59—63, у гэтым выпадку: c. 62.
[66] LUB. Bd. 6. Nr. 3059. Адносна датавання гл.: Goetz L. K. Deutsch–Russi­sche Handelsverträge des Mittelalters. Hamburg, 1916 (Abhandlungen der Hamburgischen Kolonialinstituts 37. Reihe A: Rechts– und Staats­wissenschaften 6). S. 332—334.
[67] НЛ1. С. 83, 86, — параўн.: с. 620. Параўн.: LUB. Bd. 1. Nr. 546.
[68] Карамзин Н. История государства Российского. Kнига 1 (т. 1—4). Москва, 1988. T. 4. C. 56, прим. 107. У якасці крыніцы тут згадваюцца „родословные книги“. Гл. таксама: Янин В. Л. К вопросу о датировке экземпляров D и K „Смоленской правды“ // Археографический ежегодник за 1968 г. Москва, 1970. С. 102—108, у гэтым выпадку: с. 105—106. Параўн. працу, хутчэй, агіяграфічнага кшталту: Бегунов Ю. Александр Невский. Жизнь и деяния святого и благоверного великого князя. Москва, 2003. C. 150, 167, дзе зять ужываецца ў дачыненні да віцебскага князя і аднаго з Таўцівілавых сыноў.
[69] Hermanni Chronicon. S. 48, 56—57; LR. Vers 8169–8294. Польскі пера­клад не захаваных у арыгінале так званых „Ронэбургскіх аналаў“ („Ron­­­ne­burger (па–латышску: Rauna) Annalen“ Мацея Стрыйкоўскага згадвае пэўнага мніха Ордэна, званага Henricus Sazendob, comendator Nieschowski, ze dwunaścią braciej, што загінулі познім летам (Stryj­kowski M. T. 1. S. 284). Меркаванне, што Генрык у 1240–я г. быў дынабургскім комтурам, не мае пад сабою падставаў, бо Дынабург тады яшчэ не існаваў. Параўн.: Arbusow L. Die im Deutschen Orden in Liv­land vertretenen Geschlechter // Jahrbuch für Genealogie, Heraldik und Sphragistik. Bd. 1899 (1901). S. 27—130, у гэтым выпадку: S. 88. Nr. 392; Benninghoven F. Orden. S. 460; Ritterbrüder. S. 560. Nr. 753; Militzer K. Von Akkon. S. 377). Гл.: LUB. Bd. 1. Nr. 363; Mugurevics E. Die archäologischen Ausgrabungen im Burgflecken bei der alten Düna­burg // „Homburger Gespräch“ vom 12. bis zum 14. September 1984. Beiträge zur Geschichte der Kunst im Ostseeraum. Hrsg. von E. Böckler. Heft 6. Bad Homburg, [1985]. S. 106—115, у гэтым выпадку: S. 106—107, 112. Ёсць сведчанні, што Дынабург быў разбураны больш як 60 гадоў перад тым (Hermanni Chronicon, S. 152; LUB. Bd. 2. Nr. 1036, §7). Калі зрабіць дапушчэнне, што крыніца была складзеная з нагоды Данцыгскага Кангрэсу 1366 г. (Her­manni Chronicon. S. 11—12, 148—149), з летазлічэннем узнікаюць нелады. Не выключана, што Герман карыстаўся крыніцай, складзенай каля 1340 г. Параўн.: Taube M. Fürsten. S. 410—414; Hellamann M. Lettenland. S. 204.
[70] Допыт сведкаў. S. 40. T. VII, §182; S. 164. B. IV, §13. Параўн.: Taube M. Fürsten. S. 495—497.
[71] Hermanni Chronicon. S. 152, §7; Допыт сведкаў, S. 7. T. VI, §13; S. 27. T. VII, §13; S. 40. T. VII, §182; S. 111. T. XX, §13; S. 126. T. XXII, §182; S. 164. Beil. IV, §13; LUB. Bd. 2. Nr. 968.
[72] Hermanni Chronicon. S. 152. §7; LUB. Bd. 2. Nr. 1036, §7; Допыт сведкаў. S. 201. B. IX, § 236—239.
[73] Stryjkowski M. T. 1. S. 349: Nálazłem też wstárych Látopißczach Ruskich zktorych mam kilko exeplarzow: iż Litwá roku 1307. Połocko wzięłá, ále iáko y pod kim nie pisse. Тое самае паведамляе „Ольшевская летопись“: Litwa wzięli Poltewsk po lati bożego narodzenia tysiącz trzista siodmego: Ле­тописи белорусско–литовские. Ред. Н. Улащик. Москва, 1980 (ПСРЛ 35). S. 192 — параўн.: 94—95. Гл. таксама: Западнорусския летописи. Ред. С. Л. Пташицкий. С.–Петербург, 1907 (ПСРЛ 17). С. 291, 469; Хроники. C. 135—136. Гл. таксама: Улащик Н. C. 58—60; Рогов А. Русско–польские культурные связи в эпоху Возрождения (Стрыйковский и его Хроника). Москва, 1966. C. 152—153.
[74] Супраць гэткай камбінацыі фактаў выступаў ужо Э.Бонэль — гл.: Bonnell E. Comm. S. 133. Гл. таксама: Сагановіч Г. Нарыс гiсторыi Беларусi ад старажытнасцi да канца XVIII ст. Мiнск, 2001. C. 65—66.
[75] Карамзин Н. История государства Российского. Москва, 1988. T. 4, с. 100—101. Новыя мадыфікацыі гл., напр, у: Данилевич В. С. 153—154; Штыхов Г. C. 14—15; Hellmann M. Grundzüge der Geschichte Litauens und des litauischen Volkes. Darmstadt, 1990. S. 19; Горский A. Земли. C. 53; Rowell S. C. Lithuania. P. 78. Параўн.: Александров, Володихин. C. 39.
[76] ПГ. Т. 1. Nr. 3; LUB. Bd. 6. Nr. 3056.

Наверх

Хрышчэнне Русі — адна з ключавых падзей ранняй гісторыі Ўсходняй Еўропы, зафіксаваная ў вельмі вялікім і рэпрэзентатыўным корпусе крыніц. На жаль, усе крыніцы таго перыяду, што дайшлі да нас, утрымліваюць значныя прабелы інфармацыйнага поля. Гэта абумоўлена, як правіла, надта высокім узроўнем сацыяльна–культурных рэалій, якія знахо­дзяцца ў сферы інтарэсаў іх аўтараў.

У сваёй большасці крыніцы абмяжоўваюцца лаканічнымі паведамленнямі пра вышэйшую царкоўную ерархію і структуру царквы на ўзроўні епархій, а таксама адзінкавымі фактамі, звязанымі з гісторыяй асобных (найбольш буйных) храмаў і манастыроў, практычна поўнасцю пакідаючы па–за ўвагай абставіны, метады і нават храналогію хрышчэння Русі, — г. зн. канкрэтныя складнікі працэсу хрысціянізацыі „на месцах“.

У крыніцах амаль няма звестак і пра штодзённую практыку кліра Старажытнай Русі на ўзроўні прыходаў, напрыклад, пра іх місіянерскую дзейнасць, якая ў XI—XII ст. павінна была б быць абавязковай і паўсюднай (у многіх рэгіёнах гэтая дзейнасць не спынялася яшчэ некалькі стагоддзяў).

Прыкладна такі ж, у цэлым негатыўны, вынік дае і разгляд пісьмовых крыніц у „падзейна–рэгіянальным“ аспекце. У рамках дадзенай працы мы палічылі магчымым абмежавацца наступнай, заведама спрошчанай, схемай.

1. Апісанне хрысціянізацыі ядра дзяржавы — Кіева (і, шырэй, Паўднёвай Русі) — суправаджаецца шэрагам „маляўнічых падрабязнасцяў“, відавочна, ужо таму, што менавіта адтуль ішоў асноўны імпульс гэтага працэсу.

2. Тое самае можна сказаць і пра хрысціянізацыю поўначы і паўночнага ўсходу (Ноўгарад — Растоў — Суздаль): тут „па­драбязнасці“ звязаныя, галоўным чынам, з эпізодамі су­пра­ціўлення гэтаму працэсу асобных груп мясцовага насельніцтва.

3. Для тэрыторый Полацкай і Тураўскай епархій пісьмовыя крыніцы не даюць наогул ніякіх „падрабязнасцяў“ — невядомыя нават дакладныя даты заснавання епіскапскіх кафедраў у Полацку і Тураве. Гэта, напэўна, звязана з гістарычнай адасобленасцю „Рагвалодавых унукаў“, якая вяла да ін­фармацыйнай ізаляцыі паўночна–заходніх княстваў у крыні­цах паўднёвай і ўсходняй Русі; мясцовыя ж крыніцы (Полацкія і іншыя летапісы) былі пазней страчаны.

Але, калі выключыць гэтыя ў многім „літаратурныя“ эпізоды „хрышчэння“ Кіева і Ноўгарада, мы можам канстатаваць: працэс хрысціянізацыі тэрыторый асобных княстваў адлюстраваны ў крыніцах аднолькава для ўсіх рэгіёнаў — гэта значыць у самых агульных рысах.

Літаратура па тэме настолькі вялікая, што нават просты пералік хоць бы асноўных прац у межах дадзенага артыкула немагчымы[1]. Да таго ж, гэты пералік давялося б завяршыць канстатацыяй таго, што вельмі лакальны і прыватны аспект тэмы, які цікавіць нас — прасторава–храналагічнае мадэляванне працэсу ўзнікнення і распаўсюджвання праваслаўных храмаў на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў першыя стагоддзі пасля „хрышчэння“ — ніяк не асветлены ў крыніцах і, адпаведна, у гістарыяграфіі[2].

Трэба адзначыць, што перспектывы і нават сама магчымасць такіх даследаванняў ацэньвалася спецыялістамі яшчэ ў канцы XIX ст. крайне песімістычна: „Нельга адшукаць ні ў летапісах, ні ў іншых крыніцах больш–менш поўных і сістэматычных звестак пра пабудову цэркваў па ўсёй Расіі і, значыць, скласці агульны лік рускіх цэркваў няма ніякай магчымасці“[3].

У нашым выпадку праблема ў тым, каб адэкватна адлюстраваць канфесійную сітуацыю на тэрыторыі Беларусі ў XI—XIV і XV—XVI ст. Яе спецыфіка ў тым, што кола крыніц, якія адлюстроўваюць гісторыю існавання на землях Беларусі дзвюх канфесій — праваслаўя і каталіцызму, — па інфармацыйным змесце прынцыпова непараўнальнае.

У канцы XIV ст. на тэрыторыі Полацкай і Тураўскай епар­хій пачала паступова распаўсюджвацца сетка рымска–ката­ліцкіх прыходаў (у XV—XVI ст. таксама і кляштараў розных ордэнаў). Дынаміка гэтага працэсу дастаткова поўна адлюстравана як у крыніцах[4], так і ў шэрагу спецыяльных да­следаван­няў[5], і лёгка фіксуецца на карце. У той жа час карта­графаванне або нават просты падлік праваслаўных прыходаў XI—XIV ст. па ўказаных прычынах (маўчанне крыніц) практычна немагчымы.

Нам вядомая толькі адна такая спроба, зробленая яшчэ ў пачатку 1950–х г. Б.В.Сапуновым[6] (работа перавыдадзена ў крыху змененым і дапоўненым выглядзе ў 1987 г.)[7]. Сумніўная дакладнасць выніковых падлікаў аўтара, на якую не раз указвалі спецыялісты[8], наўпрост звязана з методыкай, пакла­дзенай Б.В.Сапуновым у аснову дадзенага даследавання, якая і прыводзіць, акрамя лагічных хібаў тыпу „недаказанай вы­сновы“, яшчэ і да лавінападобнага росту памылак[9].

Але нават безадносна да гэтага высновы аўтара наконт колькасці цэркваў у Старажытнай Русі нічога нам не даюць. З беларускіх гарадоў ён згадвае толькі Віцебск, Полацк, Тураў і Горадню, а таксама Давыд–Гарадок і Ліду (!), — на жаль, не прыводзячы крыніц, у якіх ён знайшоў згадкі пра два апошнія гарады „да 1240 г.“ — г. зн. да заяўленай аўтарам верхняй храналагічнай мяжы даследавання (пра рэальнае датаванне гэтых гарадоў у крыніцах — гл. ніжэй).

Як бачым, на ўсёй тэрыторыі Полацкай і Тураўскай епар­хій аўтар налічыў толькі пяць „гарадоў“, што мелі прыходскія і манастырскія цэрквы. Калі выключыць Ліду, што трапіла ў спіс гарадоў X—XIII ст. яўна памылкова, застаецца чатыры.

Ніхто не ўсумніцца ў апрыёрным сцвярджэнні, што на гэтай тэрыторыі нават у XI ст. было значна больш „гарадоў“, якія мелі праваслаўныя прыходы. Гэтае сцвярджэнне нават нельга назваць „дагматычным“, настолькі яно відавочнае, але, калі грунтавацца толькі на корпусе традыцыйных пісьмовых крыніц, праваслаўныя прыходы X—XIV ст. на тэрыторыі Пінскай і Тураўскай епархій, у адрозненне ад рымска–каталіцкіх (XIV—XVI ст.), нельга ні пералічыць у храналагічным парадку, ні паказаць на гістарычнай карце. У выніку, кантрастуючы са шчыльнай інфармацыйнай нагрузкай карты рым­ска–каталіцкіх касцёлаў XV—XVI ст., амаль чыстыя аркушы карт, якія павінны адлюстроўваць першапачатковую хрысціянізацыю гэтай тэрыторыі ў XI—XIII ст., таксама як і гісторыю праваслаўнай царквы ВКЛ XIV—XVI ст., міжволі могуць са­дзейнічаць неадэкватнаму ўспрыманню гістарычных рэалій разгляданага перыяду.

У гэтай сувязі неабходна было знайсці нейкую новую, нетрадыцыйную методыку, дакладней, больш агульны падыход да праблемы, у рамках якога мы можам праз супастаўленне тэматычна разнародных на першы погляд фактаў аднавіць несупярэчлівую карціну разгляданага працэсу. Такі падыход, заснаваны на прынцыпах комплекснага крыніцазнаўства[10], хоць і прадугледжвае выкарыстанне пэўных тэарэтычных дапушчэнняў, але дазваляе разглядаць сціплыя дадзеныя пісьмовых крыніц з іншага, значна больш пашыранага пункту погляду.

У артыкуле зроблена спроба як бы „матэрыялізаваць“ працэс хрысціянізацыі, звязаўшы яго з ужо вядомымі элементамі сацыяльна–палітычнай структуры дадзенага рэгіёну. Для гэтага побач з нешматлікімі непасрэднымі ўказаннямі пісьмовых і археалагічных крыніц пра месцазнаходжанне храмаў і манастыроў XI—XIV ст.[11] (гл. карту, № 1—2) намі быў выкарыстаны значна больш шырокі корпус дадзеных і, часткова, метадаў, запазычаных намі з гістарычнай геаграфіі.

Тэзісная форма вызначана ў роўнай ступені праблематычнасцю тэмы, разнароднасцю матэрыялу і нетрадыцыйнасцю нашай методыкі.

1. Сістэмны характар „хрысціянізацыі“ і структурная аснова гэтага працэсу: „горад — храм — прыход“.

1.1. Паводле дадзеных летапісаў, пасля хрышчэння кіяўлян Уладзімір Святаслававіч „… повеле рубити церкви и поставляти по местам, иде же стояху кумири… И нача ставити по градом церкви и попы, и люди на крещенье приводити по всем градом и селом“[12]. Паведамленне носіць падкрэслена дэскрыптыўны характар, дэталі працэсу, як ужо гаварылася, у крыніцах не ўпамінаюцца[13].

Я.Галубінскі прапануе наступную схему: „Пры хрышчэнні горада або ўезда ўрад падзяляў іх на некалькі ўчасткаў і ў кожным ставіў царкву. З цягам часу гэтыя прыходы раздзяляліся на меншыя… Станоўчых звестак пра ўзнікненне гэтых „другасных“ прыходаў мы не маем ніякіх“[14].

На думку таго ж гісторыка, „пры рухомасці насельніц­тва… клопат аб пабудове цэркваў у Старажытнай Русі (як і ў Англіі)… клаўся на землеўласнікаў“[15]. Далей ён піша, што „шукаць святароў (у прыход) было вельмі лёгка (з прычыны іх мноства), але і яны нават самі маглі спрыяць памнажэнню прыходаў… Паставіць драўляную царкву … уласнымі сродкамі… нічога не каштавала. Усё … (акрамя ікон)… магло быць выраблена на месцы, у вёсцы“[16].

1.2. Як бачым, аўтар лічыць, што ўжо ў XI ст. існавалі ўсе ўмовы, каб храмаў (прыходаў) было шмат, але нават пры­кладная іх колькасць застаецца невядомай.

У крыніцах сустракаюцца толькі ўрыўкавыя звесткі пра лік храмаў у буйных гарадах, перш за ўсё ў Кіеве. Так, па да­дзеных Ніканаўскага летапісу, у 1017 г. (г. зн. праз 30 гадоў па­сля хрышчэння) у Кіеве „згарэла да 700 цэркваў“[17]. Амаль столькі ж храмаў („каля 600“) згарэла ў Кіеве пад час пажару ў 1124 г.[18], г. зн. амаль праз паўтара стагоддзя пасля хрышчэння. Несумненна, большая частка гэтых „цэркваў“ — дамавыя малельні і капліцы. Нават калі ўслед за П.П.Талочкам лічыць, што колькасць жыхароў старажытнага Кіева складала 50 тыс. чалавек[19], то пры наяўнасці ў горадзе больш за два дзесяткі буйных каменных храмаў[20] драўляных прыходскіх цэркваў (калі лічыць у сярэднім па 300—400 чалавек на прыход) павінна быць каля 150.

Сам факт існавання ў сталіцы дзяржавы ўжо ў першым стагоддзі пасля хрышчэння прыкладна 200 прыходскіх храмаў дае падставы дапусціць наяўнасць адпаведнай колькасці храмаў і ў іншых гарадах: ад некалькіх дзесяткаў у сталіцах княстваў[21], да 1—2 у больш дробных адміністрацыйных цэнтрах[22].

1.3. Прымаючы (для тэрыторыі Кіеўскай Русі) існаван­не аб’ектыўнай сувязі „горад — храм“ як аксіёму[23], мы можам сцвярджаць, што дамінантны тут менавіта феномен „горада“.

Па назіраннях Я.Галубінскага, у перыяд, які нас ці­ка­віць („да канца XIV ст.“), нават манастыры (абшчыны, што па сваёй сутнасці маюць на ўвазе пэўнае адасабленне, „замк­­нутасць“ у дачыненні да „свету“), засноўваюцца або на самой тэрыторыі, або ў бліжэйшых ваколіцах буйных гарадоў[24].

У XI—XIII ст. і сам факт заснавання, і тым больш далейшае функцыянаванне храма (як і яго місіянерская дзейнасць) былі непасрэдна звязаны з канкрэтным населеным пунктам. Прычым гэты населены пункт да моманту заснавання храма ўжо меў пэўны статус, з’яўляючыся адмі­ністрацыйным цэнтрам таго ці іншага ўзроўню, г. зн. „горадам“.

1.4. Як вядома, „гарадамі“ для аўтараў летапісаў[25] былі ўсе населеныя пункты, што мелі ўмацаванні. Зыходзячы з такой трактоўкі гэтага паняцця, хоць і з некаторымі агаворкамі, М.Ціхаміраў налічваў у Старажытнай Русі да 300 гарадоў[26]. П.Рапапорт, які карыстаўся крытэрыем „велічыні ўмацаванай тэрыторыі“, паменшыў гэтую колькасць да 100[27]. А.Куза, які выпрацаваў сваю, вельмі падрабязную і шматпланавую сістэму крытэрыяў, заснаваную ў асноўным на археалагічных крыніцах, прыйшоў да высновы, што „ў цэлым на Русі ў канцы X — пачатку XI ст. налічвалася 20—25 пасяленняў гарадскога тыпу, у XI — першай палове XII ст. іх было каля 70, а да сярэ­дзіны XIII ст. існавала ўжо каля 150 феадальных гарадоў“[28].

У апошнія дзесяцігоддзі з’явіўся шэраг прац, якія пашырылі і ўзбагацілі канцэптуальна–тэарэтычную базу, звязаную з дадзе­най праблематыкай (сярод даследчыкаў, акрамя назва­нага А.Кузы[29], у першую чаргу неабходна згадаць В.Карла­­ва[30] і Б.Цімашчука[31]).

Тым не менш, нягледзячы на значную зацікаўленасць да­следчыкаў гэтай праблемай, у сучаснай гістарыяграфіі няма адназначнага, прызнанага калі не ўсімі, то хоць бы большасцю, і распаўсюджанага на ўсе рэгіёны Старажытнай Русі азначэння такога сацыяльна–культурнага феномена, як „горад“.

1.5. На наш погляд, усё яшчэ ў цэлым справядлівай застаецца выснова В.Т.Пашуты, што „гарады Русі былі вельмі разнастайнымі як па характары іх сацыяльнай струк­­туры, так і па палітычнай ролі. Да гэтага трэба дадаць, што пад уплывам эканамічнага развіцця або пад уздзеян­нем знешніх фактараў асобныя гарады пераходзілі з адной катэгорыі ў другую. Неаднароднасць гаспадарчых і палітычных умоваў у вялікай дзяржаве непазбежна спараджала цяжка аглядную „неаднастайнасць“ генезісу і развіцця гарадскіх формаў“[32].

Улічваючы гэтую акалічнасць і не маючы магчымасці ўдавацца ў складаныя дэфініцыі сацыяльна–культурнага, экана­мічнага і палітычнага плану, мы прымаем, што ўсе (адносна нешматлікія) населеныя пункты на тэрыторыі сучаснай Беларусі, якія ўпамінаюцца ў пісьмовых крыніцах XI—XIII ст. (менавіта ў сілу гэтага ўпамінання!), былі адміністрацыйнымі цэнтрамі рознага ўзроўню і тым самым патэнцыяльнымі цэнтрамі хрысціянізацыі ў межах тагачаснай Полацкай, Тураўскай, часткова — Смаленскай, Чарнігаўскай і Ўладзіміра–Валынскай епархій[33].

2. „Гарады“ і „прыходы“ на тэрыторыі Беларусі ў X—XIII ст.

2.1. Гэта, перш за ўсё, Полацк і Тураў, вядомыя па пісьмовых крыніцах як сталіцы княстваў яшчэ да 988 г., якія заканамерна сталі першымі цэнтрамі хрысціянізацыі і цэнтрамі епархій. Да гэтых двух гарадоў прымыкае і Заслаўе (летапісны Ізяслаўль), першае ўпамінанне якога, хоць і не датаванае, звязана непасрэдна з асобай самога Ўладзіміра Святаслававіча (ужо пасля хрышчэння), яго найбліжэйшым атачэннем і членамі сям’і (Рагнеда — Ізяслаў Уладзіміравіч)[34], а жыццё горада ў канцы X — першай палове XI ст. — з вельмі актыўнымі працэсамі хрысціянізацыі насельніцтва[35]. Больш за тое, па меркаванні А.Рапава, заснаваным на аналізе агульнагістарычнай сітуацыі ў гэтым рэгіёне і на сведчаннях мясцовых паданняў, менавіта Заслаўе, а не Полацк, было „найстаражытнейшым хрысціянскім цэнтрам Полацкай зямлі“[36].

Менавіта гэтыя тры населеныя пункты — на поўначы, у цэнтры і на поўдні сучаснай Беларусі — трэба лічыць першымі і асноўнымі цэнтрамі хрысціянізацыі тэрыторыі ўжо на мяжы X—XI ст., г. зн. на пачатковым этапе разгляданага працэсу[37].

2.2. Надалей такімі цэнтрамі заканамерна станавіліся і тыя населеныя пункты, якія ў пісьмовых крыніцах XI—XIII ст. вы­ступаюць у якасці цэнтраў удзельных княстваў або называюцца „гарадамі“[38]. Гэта Берасце, Віцебск, Менск, Лагойск, Пінск, Друцк, Слуцк, Горадня, Рагачоў, Барысаў, Брагін, Мсціслаў, Рэчыца, Наваградак, Слонім, Ваўкавыск, Кобрын і інш.

Тым не менш, нават прыняўшы такое бясспрэчнае, на наш погляд, дапушчэнне, мы не можам расставіць гэтыя „цэнтры хрысціянізацыі“ ў храналагічным парадку, г. зн. непа­срэдна звязаць традыцыйнае датаванне, заснаванае на „першым летапісным упамінанні“, з заснаваннем храма (прыходу). Напрыклад, Берасце (1019) і Віцебск (1021), напэўна, былі такімі „цэнтрамі“ ўжо ў 1–й палове XI ст., таксама і Пінск, хоць ён упамінаецца толькі ў 1097 г. Што да Менска і Оршы (1067), Копысі (1059), Лукомля і Лагойска (1078.), а таксама Друцка (1092), мы з улікам „сітуацыі ўпамінання“ і дадзеных іншых крыніц (галоўным чынам, археалагічных) можам з упэўненасцю гаварыць пра існаванне там прыходаў толькі на мяжы XI—XII ст. У гэтую ж групу трапляюць Слуцк (1116), Барысаў (1127), Горадня і Клецк (1128).

2.3. Астатнія населеныя пункты, упамянутыя ў 1130—1150–х г. (Прапойск, Крычаў, Гомель, Брагін, Мазыр, Мсціслаў і Чачэрск), у 1214 г. (Рэчыца) і ў 1250—1280–х г. (Наваградак, Слонім, Ваўкавыск, Здзітаў, Турыйск, Капыль, Камянец, Кобрын), можна ўжо з большай упэўненасцю атаясамліваць з „цэнтрамі хрысціянізацыі“ менавіта гэтага перыяду, г. зн. сярэдзіны XII — 2–й паловы XIII ст.

Да гэтай жа групы мы лічым неабходным далучыць Браслаў, Давыд–Гарадок і Свіслач — тры „гарады“, узнікненне якіх, нягледзячы на даволі позняе ўпамінанне ў крыніцах, у літаратуры датуецца XI—XII ст.[39], а таксама заснаваны не пазней чым у 2–й палове XIII ст. Лаўрышаўскі манастыр пад Нава­градкам.

З улікам усіх гэтых абставінаў найбольш карэктнай нам уяўляецца наступная схема: вылучыўшы Полацк, Тураў, Ізя­слаўль (X ст.), усе астатнія (33 „гарады“ і 1 манастыр) аб’яднаць агульным датаваннем — „XI—XIII ст.“. У выніку мы маем 37 пунктаў, якія несумненна былі рэгіянальнымі цэнтрамі хрысціянізацыі на беларускіх землях у XI—XIII ст. (гл. карту, №№ 3—4).

2.4. Але ў межах пастаўленай задачы мы не можам абмежавацца простай канстатацыяй факта існавання на гэтай тэрыторыі ў XI—XIII ст. „37 цэнтраў хрысціянізацыі“.

Па–першае, мы павінны агаварыцца, што да канца XIII ст. праваслаўных прыходаў на Беларусі было значна больш, як і больш–менш буйных населеных пунктаў: проста не ўсе яны за­фіксаваныя ў пісьмовых крыніцах, якія захаваліся да нашага часу.

Па–другое, якая была роля гэтых 37 вядомых нам прыходскіх цэнтраў для хрысціянізацыі краіны ў цэлым? Калі дапусціць, што іх дзейнасць абмяжоўвалася толькі гэтымі населенымі пунктамі, то для тэрыторыі больш чым 200 тыс. кв. км, няхай нават на Ѕ пакрытай лясамі і балотамі, гэтага яўна недастаткова.

3. Прыходы як аснова працэсу хрысціянізацыі.
Місіянер­ская дзейнасць прыходу і яе межы.

3.1. Традыцыйная летапісная фармулёўка „хрышчэнне Русі“ нібы мае на ўвазе ледзь не ўсеагульны, аднамомантны, і хутчэй нават сімвалічны акт[40], хоць усе разумеюць, што гэта быў складаны і шматгранны працэс, які спалучаў у сабе цэлы шэраг фактараў — духоўных, ідэалагічных, сацыяльна–культурных, эканамічных, прававых і г. д. Разам з тым, часта па–за ўвагай застаецца тая акалічнасць, што асновай гэтага працэсу з’яўлялася практыка (калі і не штодзённая, то дастаткова рэгулярная), падобная да той, якая пазней атрымала назву місіянерскай дзейнасці.

Пра гэта, у прыватнасці, сведчаць шматлікія „Словы“, накіраваныя супраць язычніцтва і яго перажыткаў („дзвюх­вер’я“). На думку Я.Анічкава, гэтыя „…павучэнні скіраваны на насельніцтва, якое ўпарта не паддаецца хрысціянскаму вучэнню, але менавіта тое, што тут жа побач, з якім даводзіцца мець справу штодзённа…“[41], г. зн. такая дзейнасць у XI—XIII ст. павінна была весціся ў межах кожнага асобнага прыхода.

3.2. Як мы ўжо адзначалі, крыніцы практычна нічога не паведамляюць пра гэты бок дзейнасці кліра. Можна толькі меркаваць, што абавязкі святара ў тую эпоху не былі традыцыйна–руціннымі і павінны былі спалучацца з больш–менш актыўнай місіянерскай дзейнасцю, у тым ліку па–за межамі храма.

На думку спецыялістаў, богаслужэнне ў храмах XII—XIV ст. (акрамя „саборных“, якія знаходзіліся ў вялікіх гарадах) адбывалася толькі па нядзелях і святочных днях. У астатні час „святары павінны былі пераязджаць з месца на месца, наведваць сваіх духоўных дзяцей і здзяйсняць богаслужэнні ў розных месцах…“[42]. Пра гэта красамоўна сведчыць і тэрміналогія старажытных крыніц: ніжэйшая царкоўная акруга называецца „уездом“, „переездом“ або „пределом“[43]. Тэрміновы (неза­планаваны) выезд за межы таго населенага пункта, дзе знаходзіўся храм, мог быць выкліканы таксама неабходнасцю або хрышчэння, што, згодна з крыніцамі, яшчэ ў XII ст. разглядалася як справа першачарговай важнасці[44], або прыча­шчэння і адпявання.

3.3. Узнікае пытанне: што магло тэрытарыяльна абмяжоў­ваць гэтую місіянерскую дзейнасць? У тэорыі — межы суседніх прыходаў, як гэта было ў больш познія часы. На практыцы, асабліва ў XI—XIII ст., хутчэй за ўсё — толькі меркаванні бяспекі і рэальныя транспартныя магчымасці.

У якасці аналогіі можна, на наш погляд, прывесці прыклад (магчыма, легендарны) першапачатковага і свядомага абмежавання межаў сваёй епіскапскай юрысдыкцыі адным з Айцоў царквы (калі не памыляемся, Св.Аўгусцінам). Межы гэтыя былі ім вызначаны зыходзячы з магчымасцяў індывідуальнага перамяшчэння вярхом (на асле або муле) ад усходу да захаду сонца (за зыходны пункт было ўзята месца пастаяннага служэння).

3.4. Калі мы звернемся да параўнальна нядаўняга мінулага, то ў 2–й палове XIX ст. у Цэнтральнай Беларусі сярэдняя адлегласць ад прыходскай царквы да самай аддаленай вёскі, што ўваходзіла ў склад дадзенага прыходу, складала: па Мінскім уездзе — 9—10 вёрст, Барысаўскім — 10—15 вёрст, Слуцкім — 8—9 вёрст. Сустракаліся і вёскі, адлегласць да якіх была 15—17 вёрст (Мінскі ўезд), 20—22 вярсты (Барысаўскі), 14—15 (Слуцкі)[45]. Можна адзначыць, што з гэтых трох уездаў найменш населены і адначасова найбольш пакрыты лесам — Барысаўскі.

Што да Старажытнай Русі, то, на думку гісторыкаў, „… на калёсах і санях перавозілі толькі жанчын і дзяцей… Мужчыны перамяшчаліся вярхом, нават духавенства… Усё гэта можна пацвердзіць сотнямі прыкладаў“[46]. Паводле сведчанняў лета­пісу, у 1097 г. восенню „на калёсах“ княскі абоз пераадолеў адлегласць ад Кіева да Ўладзіміра–Валынскага (каля 500 км) за шэсць дзён (відавочна, на зменных конях), г. зн. з хуткасцю прыкладна 80 км у дзень[47]. Сярэднюю хуткасць перамяшчэння коннага атрада (княскай дружыны) даследчыкі ацэньваюць як 50—60 км у дзень, г. зн. 6—7 км у гадзіну. (Максімальная хуткасць улегцы, з запаснымі коньмі раўнялася 110—120 км у дзень[48].)

У нашым выпадку мінімальны радыус місіянерскай дзейнасці кожнага прыходу XI—XIII ст. (за выключэннем, магчыма, размешчаных у такіх буйных гарадах, як Кіеў, Ноўгарад і некаторых іншых) мы можам умоўна вызначыць у 20—25 км, што дазваляла без асаблівай спешкі даехаць туды і назад за 8—10 гадзін (гл. карту, № 5).

3.5. Паказальна, што асноўная адміністрацыйная адзінка Старажытнай Русі — воласць — мела прыкладна такія ж памеры. Так, паводле дадзеных археалагічных даследаванняў, „Суздальская воласць“ у XI — пачатку XII ст. налічвала каля 30 пасяленняў, што размяшчаліся каля Суздаля на тэрыторыі радыусам 20—25 км[49].

Даследчыкі таксама адзначаюць, што па крыніцах XV—XVII ст. „часам цяжка вырашыць, дзе заканчваецца прыход і пачынаецца воласць. Ці не дзве гэта розныя назвы той самай адміністрацыйнай адзінкі? Калі будавалася новая царква, то прыход падзяляўся, але аўтаматычна падзялялася і воласць. Справы пазямельнай абшчыны (воласці) і прыходу ніяк не размяжоўваліся“[50]. Рэтраспектыўная экстрапаляцыя гэтых высноваў калі не на X—XI, то, па меншай меры, на XII—XIII ст. уяўляецца дастаткова апраўданай.

Як бачым, кантамінацыя паняццяў „горад“, „храм“, „воласць“, „прыход“ яскрава прасочваецца на матэрыяле самых розных дысцыплін — ад археалогіі да гісторыі ментальнасцяў.

4. XIV ст.: „Спіс рускіх гарадоў…“ — „Спіс прыходаў“ і іншыя цэнтры хрысціянізацыі на тэрыторыі Беларусі.

4.1. XIV стагоддзе ў многім пераломнае для большасці рэгіёнаў Усходняй Еўропы, адначасова і самае „цёмнае“. Страта большасці пісьмовых крыніц (асабліва для ВКЛ), паступовая змена якасных і колькасных характарыстык розных відаў гэтых крыніц (актавыя замест летапісных і г. д.)[51], агульны дэфі­цыт базы крыніц — асноўныя прычыны такой сітуацыі.

Практычна адзінай комплекснай крыніцай па гістарычнай геаграфіі Беларусі гэтага перыяду з’яўляецца „Список русских городов дальних и ближних“[52] — унікальная праца не зусім зразумелага характару і паходжання[53]. Хоць час складання ўласна „Спіса“ датуецца канцом XIV ст. („1387—92 г.“[54], „1394—96 г.“[55] або „1375—1381 г.“[56], у распараджэнні яго аўтара (або аўтараў) знаходзіліся невядомыя нам крыніцы больш ранняга перыяду — некаторыя дадзеныя „Спіса“, згодна з даследаваннямі А.В.Попэ, узыходзяць да гістарычна–геа­графічных рэалій 1–й паловы XIII ст.[57]

4.2. З пункту погляду нашай тэматыкі вельмі важнае меркаванне А.В.Кузы, што, напэўна, гарады „Спіса“ — „гэта цэнтры епархій і прыходаў, з якіх калі–небудзь руская мітраполія атрымлівала даходы або спрабавала распаўсюдзіць на іх сваю ўладу“[58].

„Спіс“ называе 26 з тых 36 „гарадоў“, што знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі і ўжо вядомы нам па летапісных упамінаннях XI—XIII ст. Дадаткова „Спіс“ называе яшчэ 14 тапонімаў, якія даследчыкі, пачынаючы з М.Ціхамірава, атаясамліваюць з адпаведнымі населенымі пунктамі гэтай тэрыторыі. Сем з іх знаходзяцца ў басейне Дняпра (Абольцы, Цяцерын, Магілёў, Быхаў, Лучын, Стрэшын, Горваль); шэсць — на паўночным захадзе (Лебедзева, Лоск, Славенск, Крэва, Гальшаны, Ліда); яшчэ адзін на Прыпяці, непадалёку ад Турава (Перароў)[59].

4.3. Да гэтых 14 „гарадоў“, названых у „Спісе“, мы можам дадаць яшчэ шэраг населеных пунктаў, першае ўпамінанне якіх у пісьмовых крыніцах датуецца 2–й паловай — канцом XIV ст. Гэта чатыры цэнтры валасцей: Бабруйск, Любашаны, Ігумен (сучасны Чэрвень), прыгаданыя ў грамаце вялікага князя Ягайлы 1387 г.[60], і Глуск („Стары“ або „Пагарэлы“) — „Глуская воласць“ ужо ў 2–й палове XIV ст. належала Івану Ольгімунтавічу Гальшанскаму[61] (памёр прыблізна ў 1401 г.)[62].

У гэты ж перыяд у дакументах упамінаюцца такія параў­нальна буйныя населеныя пункты (што не трапляюць у разрад „вёсак“), як Маладзечна — 1388 г.[63], Друя і Дрыса (сучасны Верхнядзвінск) — 1386[64] і Ляхавічы[65].

4.4. Сюды неабходна дадаць таксама „маёнтак Куранец“, дзе ў 1353 г. яго ўладальніцай была заснавана царква[66], і Пустынскі манастыр пад Мсціславам, заснаваны ў 1380 г.[67], — у выніку атрымліваецца 24 цэнтры хрысціянізацыі, датаваныя XIV ст. (гл. карту, № 6).

Разам з папярэднімі — 61, што відавочна мала для чатырох стагоддзяў, якія прайшлі з часоў хрышчэння, і для такой тэрыторыі. Несумненна, прыходаў было значна больш, як і населеных пунктаў, але крыніцы маўчаць як пра першыя, так і пра другія.

На фоне гэтага „маўчання“ як своеасаблівую „гістарычную крыніцу другога роду“, што дае цікавы матэрыял для вы­сноваў гістарычна–геаграфічнага характару, мы можам разглядаць і ўласна карту, на якой нанесены ўсе гэтыя населеныя пункты і абазначаны ў адпаведным маштабе прыняты намі ўмоўны „радыус“ кожнага з гэтых прыходаў (20 км).

4.5. Як нам уяўляецца, карта дастаткова наглядна дэманструе асноўныя тэндэнцыі развіцця сеткі праваслаўных прыходаў на гэтай тэрыторыі, што вызначыліся, напэўна, значна раней, яшчэ ў сярэдзіне — 2–й палове XIII ст. і былі цесна звязаны з агульнымі працэсамі паглыблення структурнай дыферэнцыяцыі дадзенай этнагеаграфічнай прасторы.

Мы бачым, што на невялікім участку балцка–славянскага пагранічча[68] між Маладзечнам і Ашмянамі (плошчай пры­кладна 70Ч80 км) у 2–й палове XIV ст. знаходзілася 7 цэнтраў праваслаўных прыходаў (адлегласць між бліжэйшымі — ад 10 да 20 км). Адпаведна прыняты намі раней „умоўны радыус прыходу скарачаецца ў дадзеным выпадку да 10 або нават да 5 км. Амаль такую карціну мы назіраем і ў раёне Браслава (адлегласць — ад 20 км да 30 км, „радыус“ — ад 10 да 15 км).

Несумненна, варты ўвагі і той факт, што адзінае дакументальнае сведчанне пра заснаванне храма (прыхода) на гэтай тэрыторыі ў сярэдзіне XIV ст., якое дайшло да нас, адносіцца не да цэнтраў удзельных княстваў (Гальшаны, Лоск, Крэва)[69] і нават ні да аднаго з гарадоў „Спіса“ (Лебедзеў, Славенск), а да нідзе раней не згаданага простага „маёнтка“ (Куранец).

5. Асноўныя тэндэнцыі працэсу хрысціянізацыі тэрыторыі Беларусі на мяжы XIV—XV ст.

5.1. Абагульняючы ўсе гэтыя назіранні ў рамках яшчэ адной (зрэшты, дастаткова трывіяльнай) пасылкі, якую мы фармулюем апрыёры — яна заключаецца ў тым, што працэс развіцця сеткі праваслаўных прыходаў на тэрыторыі Беларусі ў X—XIV ст. трэба вызначыць як неперарыўны, з тэндэнцыяй да неабарачальнага і ўстойлівага росту, — можна зрабіць наступныя высновы.

5.1.1. З’яўленне ў сярэдзіне XIV ст. праваслаўных прыходаў у „маёнтках“ (прытым у раёне балцка–славянскага пагранічча) ускосна пацвярджае раней выказаны тэзіс, што „гарады“ „Спіса…“ былі цэнтрамі прыходаў ужо, па меншай меры, на рубяжы XIII—XIV ст.

5.1.2. Сітуацыя, адзначаная намі ў паўночна–заходнім рэгіёне Беларусі і звязаная, хутчэй за ўсё, з місіянерскай дзейнасцю праваслаўнай царквы ў асяроддзі язычнікаў–балтаў, можа разглядацца і як сітуацыя, што адлюстроўвае агульную тэндэнцыю, характэрную для ўсёй Беларусі ў XIII—XIV ст. — павелічэнне колькасці прыходаў з адначасовым скарачэннем тэрыторыі кожнага з іх.

5.1.3. Мы маем права дапусціць, што кожны населены пункт, згаданы ў пісьмовых крыніцах, напрыклад, у 1–й палове XV ст. (або, шырэй, у XV ст.), які знаходзіцца на адлегласці больш за 20—30 км ад ужо адзначаных намі „прыходскіх цэнтраў“ X—XIV ст., павінен быў мець (сінхронна гэтаму ўпамінанню) свой праваслаўны храм — г. зн. быць цэнтрам асобнага прыходу ўжо на мяжы XIV—XV ст.[70]

У лік такіх „прыходаў“ (паводле крытэрыю „аддаленасці“) могуць уваходзіць, напрыклад, Докшыцы або Беразіно (Верхняе), Ула, Азярышча, Петрыкаў, Шарашова, Высокае, Свір, Лоеў, Дрысвяты, Стары Лепель, Горы, Дзісна, Койданава (сучасны Дзяржынск), Столін і інш. (гл. карту, № 7).

5.1.4. Дадатковы крытэрый — наяўнасць на тэрыторыі такога населенага пункта слядоў умацавання і культурнага напластавання эпохі Старажытнай Русі — робіць магчымасць існавання там праваслаўнага прыходу ў XIII—XIV ст. практычна стопрацэнтнай, адначасова ўказваючы на магчымасць і яшчэ больш ранняга датавання гэтага прыходу (Лоеў, Дрысвяты, Сураж, Свір, Радомля і інш.)[71].

5.2. На заканчэнне, крыху выходзячы за храналагічныя рамкі нашай тэмы, мы можам таксама выказаць меркаванне, што ў канцы XV ст. колькасць прыходаў на тэрыторыі, адзначанай межамі сучаснай Беларусі, набліжалася да тысячы, а асноўная тэндэнцыя развіцця сеткі праваслаўных прыходаў у гэты перыяд можа быць сфармулявана прыкладна так: „Адно сяло — адзін прыход“[72].

Ускосным пацвярджэннем таму могуць служыць наступныя лічбы.

Колькасць населеных пунктаў на найбольш падрабязнай гістарычнай карце Беларусі, складзенай М.Ф.Спірыдона­вым[73] на аснове дадзеных пісьмовых крыніц 2–й паловы XVI ст., складае 2300.

Мы таксама можам прыкладна падлічыць і колькасць унія­ц­­кіх цэркваў, якія існавалі на тэрыторыі Беларусі ў сярэдзіне XVII ст.: 500—600 у Віленскім, Наваградскім і Менскім ваяводствах (разам з Кіеўскім і Троцкім, яны складалі епархію мітрапаліта); каля 1000 — у Полацкім, Віцебскім і Мсці­слаўскім ваяводствах (Полацкая архіепіскапія); не больш за 100 — у Пінскай епархіі (складалася з аднаго Пінскага павету Берасцейскага ваяводства); 200—300 — у Берасцейскім ваяводстве (разам з Валынскім ваяводствам і Падляшшам увахо­дзіла ва Ўладзіміра–Берасцейскую епархію)[74].

Усяго мы маем ад 1800 да 2000 прыходскіх цэркваў. Не трэба даказваць, што ўсе гэтыя цэрквы да пачатку XVII ст. былі праваслаўнымі. Калі адняць прыкладна 100—150 храмаў, што знаходзіліся ў 10—15 найбольш буйных гарадах, атрымліваем, што на адзін прыход прыпадала менш за 1,5 населенага пункта (!). Рэальна, нават з улікам верагоднасці завышэння дадзеных аб колькасці прыходаў і магчымай непаўнаты карты М.Ф.Спірыдонава, на адзін прыход прыпадала не больш за 2—3 населеныя пункты, г. зн. указаная тэндэнцыя прасочваецца дастаткова выразна[75].

5.3. Нам уяўляецца, што зыходзячы з апрыёрнай пасылкі пра сістэмны характар працэсу хрысціянізацыі Старажытнай Русі, можна зрабіць дастаткова абгрунтаваную выснову аб цеснай прасторава–храналагічнай карэляцыі паміж агульнапрызнанымі рэаліямі гістарычнай геаграфіі Беларусі X—XIV ст. і працэсам развіцця тут сеткі праваслаўных прыходаў у першыя стагоддзі пасля хрышчэння.

Пры ўсёй умоўнасці падобнага метаду яго выкарыстанне ў дадзеным канкрэтным выпадку з’яўляецца адзіна магчымым варыянтам развязання праблемы, якую, нагадаем, немагчыма вырашыць на аснове той базы крыніц, што мы маем на гэты час, і ў рамках традыцыйнай методыкі яе выкарыстання.

ПРАВАСЛАЎНЫЯ ПРЫХОДЫ
НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ

Каменныя храмы XII—XIV ст. (з пісь­мовых і археалагічных крыніц)

Манастыры XII—XIV ст. (з пісьмовых крыніц)

Цэнтры хрысціянізацыі рубяжа X—XI ст.

Цэнтры хрысціянізацыі XI—XIII ст. і мінімальны ўмоўны арэал царкоўнага прыходу XI—XIII ст. (R=20 км).

Цэнтры прыходаў XIV ст. (з пісьмовых крыніц).

Некаторыя з найбольш верагодных цэнтраў прыходаў рубяжа XIV—XV ст. (па крытэрыю „аддаленасці“).

Мінімальны ўмоўны арэал прыходаў XIV—XV ст. (R=10 км).

Цэнтры епархій

Аўтар карты Р. Баравы

---

[1] У сваіх высновах аўтар грунтаваўся на факталагічнай аснове і канцэптуальных палажэннях шэрагу аўтарытэтных даследаванняў: Макарий (Булгаков). История русской церкви. (Выд. 2). Москва, 1995. Кн. 1—3; Голубинский Е.Е. История русской церкви. Москва, 1901—1904. Т. 1 (I и II пол.); Приселков М.Д. Очерки по церковно–политической истории Киевской Руси X—XII вв. С.–Петербург, 1913; Карташев А.В. Очерки по истории русской церкви. Т. 1. Париж, 1954 (репринт, Москва, 1991); Чистович И. Очерки истории западнорусской церкви. Ч. 1. С.–Петербург, 1884; Знаменский П.В. Приходское духовенство на Руси XVI и XVII вв. Казань, 1865; Щапов Я.И. Княжеские уставы и Церковь в Древней Руси: XI—XIV вв. Москва, 1972; Ён жа. Церковь в Древней Руси (до конца XIII в.) // Русское православие: Вехи истории. Москва, 1989; Щапов Я.И. Государство и церковь Древней Руси X—XIII вв. Москва, 1989; Рапов О.И. Русская церковь в XI — первой трети XII в.: Принятие христианства. Москва, 1988; Православная энциклопедия. Русская православная церковь. Москва, 2000; Poppe A. Państwo i Kosciól na Rusi w XI wieku. Warszawa, 1968; і інш.
[2] Дадаткова намі быў прагледжаны (з п.п. указанай праблемы) шэраг бібліяграфічных паказальнікаў XIX—XX ст. як па агульнацаркоўнай гісторыі, так і рэгіянальных: Леонтович Ф.И. История Русского права. Вып. 1. Литература истории русского права. Варшава, 1902. С. 302—320 (Источники права церковного); С. 345—355 (Церковное управление); Макарий (Булгаков). Op. cit. Кн. 3. Москва, 1995. С. 579—618 (Новая литература по истории Русской Православной Церкви 988—1448 г.). Пенкина З.М. Полесье: Библиогр. материалы. С.–Петербург, 1883 г.; Балтрамайтис С. Сборник библиографических материалов для географии, истории, истории права, статистики и этнографии Литвы. Изд. 2. С.–Петербург, 1904; і інш.
[3] Волков Н.С. Статистические сведения о сохранившихся древнерусских книгах XI—XIV вв. и их указатель // Памятники древней письменности. Вып. 123. С.–Петербург, 1897. С. 12.
[4] Kodeks dyplomatyczny Katedry i Diecezji Wileńskiej. Kraków, 1948. Т. I (1387—1507).
[5] Kurczewski I. Biskupstwo Wileńskie. Wilno, 1912; Ochmański I. Bis­kupstwo Wileńskie w sredniowieszu. Poznań, 1972 і інш.
[6] Сапунов Б.В. Некоторые соображения о древне–русской книжности XI—XIII вв. // ТОДРЛ. 1955. Т. 11. С. 314—332.
[7] Ён жа. Книга в России в XI—XIII вв. Москва, 1978. С. 30—84. (Гл. II. Гипотетическое восстановление возможного количества древнерусских книг XI—XIII вв.).
[8] Гл. Розов Н.Н. Книга Древней Руси. Москва, 1977. С. 79—80, 138. (Прим. №№ 151; 154; 155).
[9] Коратка спынімся на асноўных звёнах гэтага „метадычнага ланцужка“:

1) дадзеныя пра будаўніцтва і пажары цэркваў у 54 гарадах (да 1240 г.), сабраныя аўтарам у летапісах і іншых пісьмовых крыніцах, абагульнены ў табліцах (без спасылак на крыніцы). Вынік — 264 прыходскія храмы і 143 манастыры (1978. С. 42—44, 63);

2) вызначана меркаваная колькасць гарадоў Старажытняй Русі, а потым вылічана колькасць насельніцтва, якое магло там жыць;

3) на аснове гэтых вылічэнняў рэканструявана агульная колькасць прыходаў у гарадах і зроблена выснова, што „да сярэдзіны XIII ст. там было ўзведзена 1300—1500 цэркваў“ (1978 г. С. 56);

4) вылічана „агульная“ колькасць насельніцтва Старажытнай Русі, адняўшы ад якога „ўжо вядомую“ лічбу гарадскога насельніцтва, аўтар атрымлівае колькасць сельскага; падзяліўшы вынік на ўмоўную колькасць жыхароў аднаго прыходy (500 чал.), вызначае колькасць сельскіх прыходаў — „8—9 тысяч“ (1978. С. 60);

5) падсумаваўшы ўсе лічбы і дадаўшы „1000 дамавых малельняў у ся­дзібах феадалаў“, аўтар атрымлівае вынік: „У Старажытнай Русі функ­цыя­навала прыкладна 10 тысяч цэркваў розных катэгорый“ (1978. С. 64).
[10] Янин В.Л. Очерки комплексного источниковедения. Москва, 1977. С. 19—21.
[11] Гл.: Раппопорт П.А. Русская архитектура X—XIII вв. // Археология СССР: Свод археол. источников. Вып. Е1–47. Ленинград, 1982; Антипов И.В. Древнерусская архитектура второй половины XIII — первой трети XIV вв. С.–Петербург, 2000.
[12] Повесть временных лет. Ч. 1. Москва, 1950. С. 81.
[13] „Пра ператварэнне ў хрысціянства ўсіх гэтых усходнеславянскіх народнасцяў (смаленскія крывічы, радзімічы, севяране, вяцічы) у пісь­мовых крыніцах амаль не сустракаецца матэрыялаў“ (Рапов О.М. Русская церковь в XI — I трети XII в. С. 340); „Летапісы не паведамляюць пра час і акалічнасці хрышчэння Полацкай зямлі“ (Тамсама. С. 373); „Пісьмовыя крыніцы не ўтрымліваюць дадзеных пра пераўтварэнне ў хрысціянства насельніцтва Верхняга Пабужжа і Верхняга Панямоння“ (Тамсама. С. 379).
[14] Голубинский Е.Е. История русской церкви. Т. 1 (1–я пол.). С. 487.
[15] Голубинский Е.Е. Op. cit. Т. 1 (2–я пол.). С. 3. Прим. 1.
[16] Голубинский Е.Е. Op. cit. Т. 1 (1–я пол.). С. 487. Далей аўтар указвае на распаўсюджанасць у Старажытнай Русі кцітарскага права, што сведчыць пра вялікую колькасць храмаў (прыходаў), заснаваных прыватнымі асобамі (Тамсама. С.488—489, 412—415).
[17] ПСРЛ. Т. 9. Москва, 1965. Стб. 75. Паводле іншых дадзеных (Т.Мерзебургский) у 1018 г. у Кіеве існавала „каля 400 цэркваў“. Гл.: Голубинский Е.Е. История Русской церкви. Т. 1 (2–я пол.). С. 5; Рапов О., Ткаченко Н.Г. Русские известия Титмара Мерзебургского // Вестник Московского ун–та. Сер. История. 1980. № 3. С. 66.
[18] ПСРЛ. Т. I. Москва, 1997. Стб. 293.
[19] Толочко П.П. Древнерусский феодальный город. Киев, 1989. С. 200.
[20] Раппопорт П.А. Русская архитектура X—XIII вв. С. 7—27.
[21] Напрыклад, у Ноўгарадзе ў XI—XIII ст. было пабудавана 87 цэркваў, з іх 22 — каменныя (Раппопорт П.А. Op. cit.).
[22] Ускоснае ўказанне на параўнальна вялікую колькасць такіх „цэнтраў“ (пры прасторавай велічыні епархій Старажытнай Русі) Я. Галубінскі бачыць і ў распаўсюджанасці звычаю „малога асвячэння“, калі архірэй, не маючы магчымасці асабіста асвяціць новы храм („вялікае асвячэнне“), замест гэтага пасылаў асвячоны антымінс (Голубинский Е.Е. Op. cit.. Т. 1. С. 182—183; 460).
[23] Лічым абавязковым зрабіць адну істотную агаворку, звязаную з неабходнасцю ўліку канкрэтнай гістарычна–геаграфічнай сітуацыі і сацыяльна–культурных рэалій розных рэгіёнаў Старажытнай Русі. Напрыклад, для тэрыторыі Ўкраіны (асабліва левабярэжнай) наўрад ці будзе правамерным атаясамліванне адвольна ўзятага населенага пункта, няхай нават і ўпамянутага ў летапісах як „горад“, з цэнтрам праваслаўнага прыходу. У якасці прыкладу можна прыгадаць рэпліку Святаслава Чарнігаўскага, якая адносіцца да 1159 г., пра „сем пустых гарадоў“ — „а в нех седят псарове же и Половци“ (ПСРЛ. Т. 2. Москва, 1962. Стб. 500). Хоць у летапісе па Васкрасенскаму спісу гэтая рэпліка мае крыху іншае гучанне: „а в нех седят псарове, и тож Половци выпустошили“ (ПСРЛ, Т. 7. Стб. 69), а сярод „пустых городов“ згаданы Любеч, які, несумненна, меў храм і „прыход“ ужо ў XI ст., усё гэта абавязвае да пэўнай асцярожнасці. У дастатковай ступені асцярожны падыход неабходны і да праблемы „цэнтраў хрысціянізацыі“ для тэрыторый поўначы і паўночнага ўсходу, дзе славянская каланізацыя і „княская дань“ маглі распаўсюджвацца як паралельна з працэсам хрысціянізацыі, так і апера­джаць яго, што стварала складанае і, магчыма, асінхроннае спалучэнне этнасацыяльных, эканамічных і культурна–ідэалагічных фактараў. Як і ў выпадку з „пустыми городами“ Чарнігаўшчыны, гэта магло (для перыяду XI—XIII ст.) весці да парушэння пастуляванай намі для тэрыторыі Беларусі тоеснасці: „Летапісны населены пункт“ — „храм“.
[24] Голубинский Е.Е. Op. cit. Т. 1 (2–я пол.). С. 746—763.
[25] У сувязі з тым, што асноўная пісьмовая крыніца для гэтай эпохі — летапісы, у гістарыяграфіі ўзнік нават такі тэрмін, як „летапісныя гарады“ — тэрмін не зусім карэктны, бо, па сутнасці, з’яўляецца полісемантычным. Часам ён выкарыстоўваецца ў абагульнена–тыпалагічным плане з адценнем „умоўна–горад“, часам — як указанне на пэўны храналагічны прамежак (X—XIII ст.) у гісторыі канкрэтнага горада і г. д.
[26] Тихомиров М.Н. Древнерусские города. Москва, 1956. С. 43.
[27] Раппопорт П.А. О типологии древнерусских поселений // КСИА. Вып. 110. Москва, 1967. С. 5.
[28] Куза В.А. Древнерусские поселения // Археология СССР: Древняя Русь. Город, замок, село. Москва, 1985. С. 61.
[29] Куза А.В. Города в социально–экономической системе древнерусского государства // КСИА. Вып. 179. Москва, 1984. С. 3—11; Ён жа. Малые города древней Руси. Москва, 1989; Ён жа. Древнерусские городища X—XIII вв. // Свод археологических памятников. Москва, 1996.
[30] Карлов В.В. О факторах экономического и политического развития русского города в эпоху средневековья (к постановке вопроса) // Русский город. Вып. 1. Москва, 1976. С. 32—69; Ён жа. К вопросу о понятии раннефеодального города и его типов в отечественной истории // Русский город. Москва, Вып. 3. 1980. С. 60—83.
[31] Тимощук Б.А. Восточные славяне: От общины к городам. Москва, 1995.
[32] Пашуто В.Т. О некоторых путях изучения древнерусского города // Города феодальной России. Москва, 1966. С. 98.
[33] Традыцыйна лічыцца, што „межы епархій у асноўным супадаюць з межамі княстваў і земляў“ (гл. Макарый (Булгакаў). История русской церкви… Кн. II. С. 134 і 298 (Карты епархій). Але, па–першае, нашыя веды пра межы княстваў дастаткова ўмоўныя (гл. Древнерусские княжества X—XIII ст. Москва, 1975); па–другое, частая змена гэтых межаў, дакладней — юрысдыкцыі княстваў на даволі невялікіх участках памежнай тэрыторыі наўрад ці магла ўплываць на значна больш устой­лівыя, па вызначэнні, межы епіскапскай юрысдыкцыі.
[34] У сваю чаргу, і гэтыя персанажы таксама характарызуюцца ў летапіснай традыцыі як актыўныя прыхільнікі новай рэлігіі („манастыры“ Рагнеды, „любоў да хрысціянства“ Ізяслава).
[35] Заяц Ю.А. Распространение христианства в городах Полоцкой земли по материалам археологии (на примере Заславля) // Тэзісы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 1000–годдзю Полацкай епархіі і праваслаўнай царквы на Беларусі. Мінск, 1992. С. 21—22.
[36] Рапов А.И. Op. cit. С. 377. Можна дадаць, што ў рамках гэтага тэзі­са аўтар адносіць і ўзнікненне ў Полацку епіскапскай кафедры толькі да эпохі княжання Ўсяслава Брачыслававіча, г. зн. „не раней за канец 60–х г. XI ст.“ (Тамсама).
[37] Параўн. меркаванне Шчапава пра час утварэння Тураўскай і Полацкай епархій (Государство и церковь в Древней Руси… С. 39, 42—43).
[38] У крыніцах таксама фігуруе шэраг тапонімаў, упамінанне якіх, асабліва „першае летапіснае…“, не суправаджаецца адпаведнымі характарыстыкамі і не дае магчымасці вызначыць статус дадзенага населенага пункта адносна канкрэтнай летапіснай даты, нават з пункту погляду летапісца. Як правіла, пры больш познім упамінанні ў пісьмовых крыніцах (у рамках гэтага ж перыяду — XI—XIII ст.) яны ўжо называюцца „гарадамі“.
[39] Алексеев Л.В. Полоцкая земля в IX—XIII вв. С. 173; Куза Л.В. Малые города Древней Руси. С. 97, 100; Куза Л.В. Древнерусские городища X—XIII вв. // Свод археологических памятников. Москва, 1966. С. 71, 82, 165.
[40] Такое „спрошчанае“ разуменне падзей, якое інкрымінавалася большасці царкоўных дарэвалюцыйных гісторыкаў, было аб’ектам крытыкі савецкіх гісторыкаў ад М.Пакроўскага і М.Нікольскага да I.Фраянава (Об историческом значении „Крещения Руси“ // Генезис и развитие феодализма в России. Ленинград, 1987. С. 20—58) і А.Кузьміна (Падение Перуна. Москва, 1988).
[41] Аничков Е.В. Язычество и Древняя Русь. С.–Петeрбург, 1914. С. 136.
[42] Баловнев Д.А. Приходское духовенство в Древней Руси X—XV вв. Православная энциклопедия. Москва, 2000. С. 253.
[43] Дз.Балаўнёў адзначае, што самае ранняе выкарыстанне тэрміна „прыход“ адносіцца да канца XV ст. (1485 г.). Тамсама. С. 254.
[44] „Либо си [если даже] и службу [церковную] оставите, нетуть в том греха“ („Поучение епископа Ильи“. РИБ. Т. 6. С. 367). Цыт. паводле: Романов Б.А. Люди и нравы Древней Руси. Ленинград, 1947. С. 239.
[45] Гл.: Описание церквей и приходов Минской Епархии. Ч. 1—3. Минск, 1878—1879.
[46] Гаворачы аб „прыкладах“, А.В.Арцыхоўскі мае на ўвазе не толькі пісьмовыя крыніцы, але і „…Мініяцюры Ніканаўскага летапісу XVI ст., якія часткова набліжаны да арыгіналаў XIV—XV ст.“. — Гл.: Очерки русской культуры XIII—XV вв. Ч. 1. Материальная культура. Москва, 1967. С. 315.
[47] Вигилев А.И. История отечественной почты. Москва, 1990. С. 24.
[48] История культуры Древней Руси: Домонгольский период. Т. 1. Материальная культура. Москва, 1948. С. 407.
[49] Лапшин В.А. К вопросу о формировании округи древнерусского города // Историко–археологический семинар „Чернигов и его округа в XI—XIII вв.“: Тезисы докл. Чернигов. 1988. С. 93—94.
[50] Лурье С. Община, империя, православие в русской этнической картине мира XV—XVII вв. // ОЗ. 2001. № 1. С. 105.
[51] Тихомиров М.Н. Источниковедение истории СССР: С древнейших времен до конца XVIII в. Вып. 1. Москва, 1962. С. 159.
[52] Тихомиров М.Н. Список русских городов дальних и ближних // ИЗ. 1952. Т. 40. С. 214—259 (перадрук у кн.: Русское летописание. Москва, 1979. С. 83—137).
[53] Подосинов А.В. О принципах построения и месте создания „Списка русских городов дальних и ближних“ // Восточная Европа в древности и средневековье. Москва, 1978. С. 40—48.
[54] Тихомиров М.Н. Указ. соч. С. 89.
[55] Наумов Е.П. К истории летописного „Списка русских городов дальних и ближних“ // Летописи и хроники. 1973. Москва, 1974. С. 157.
[56] Янин В.Л. К вопросу о дате составления обзора: „А се имена градом всем русскым, далним и ближним“ // Древнейшие государства Восточной Европы: Материалы и исследования, 1992—1993 г. Москва, 1995. С. 131.
[57] Поппе А.В. Деякі питання заселения польско–руського рубежа в ранньому середньовіччі // УІЖ. 1960. № 6. — Нажаль, мы не маем якіх–небудзь станоўчых дадзеных, каб гэтак жа ўпэўнена датаваць XIII стагоддзем больш за дзесятак „беларуских“ населеных пунктаў, упершыню названых менавіта ў гэтым „Спісе“ (гл. ніжэй).
[58] Куза А.В. Малые города Древней Руси. С. 31. Далей аўтар прыходзіць да высновы, што „гарадамі ў канцы XIV ст., па меншай меры ў царкоўных кругах, лічыліся цэнтры прыходаў“ (Тамсама). Такое ўскоснае пацвярджэнне тоеснасці гэтых паняццяў („горад“ — „прыход“) важна для нас яшчэ таму, што і адзіны часавы вектар і, у цэлым, дынаміка двух працэсаў — горадаўтварэння і хрысціянізацыі — робяць магчымасць такой тоеснасці для сітуацыі XI—XIII ст. значна больш высокай.
[59] Характэрна, што 9 з гэтых 14 „гарадоў“ так або інакш звязаны з кірункам асноўнай сухапутнай дарогі гэтага рэгіёну (Смаленск — Мінск — Вільня), а астатнія 5 — з воднымі шляхамі па Дняпры і Прыпяці.
[60] Гл. Jakubowski J. Opis Księstwa Trockiego z r. 1387 // Przegląd His­toryczny. 1907. T. 5. S. 44—46.
[61] Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографической комиссией. Т. 1. (1340—1506). С.–Петербург, 1846. С. 92.
[62] Wolff J. Kniaziowie Litewsko–Ruscy od końca XIV wieku. Warszawa, 1895. S. 95.
[63] Материалы по истории и географии Дисненского и Вилейского уездов Виленской губернии. Витебск. Изд. А.Сапунова и В.Друцкого–Любецкого. 1896. С. 221.
[64] Тамсама. С. 115.
[65] Щапов Я.И. Туровские уставы XIV в. о десятине // Археографический ежегодник 1964. Москва, 1965. С. 268; С. 271—272; Грамата „О постановлении Туровской епископии“ каштоўная тым, што акрамя Ляхавічаў, разам з іншымі гарадамі называецца і Здзітаў, што ўпамінаецца ў летапісах толькі адзін раз.
[66] Материалы по истории и географии Дисненского и Виленского уездов… С. 211 (Приложения. С. 35—36).
[67] Краснянский В.Г. Город Мстиславль. Его прошлое и настоящее // Записки Северо–Западного Отдела РГО. Книжка 3. Вильно. 1912. С. 118.
[68] Гл.: Ochmański J. Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemennej do XVI wieku. Poznań. 1981. Карты 1 і 3 (с. 34 і 72).
[69] Пра існаванне праваслаўнага храма ў Крэве ў 2–й палове XIV ст. упамінаецца ў некаторых больш позніх дакументах. Гл.: Виленские епархиальные ведомости. 1875. № 44.
[70] Дастаткова шмат звестак пра заснаванне праваслаўных храмаў ёсць і ў пісьмовых крыніцах XV ст. (у асноўным, другой паловы), але гэта ўжо асобная тэма.
[71] Пра наяўнасць указанных прыкмет гл.: Куза А.В. Древнерусские городища X—XIII вв.; Штыхов А.В. Археологическая карта Белоруссии: Памятники железного века и эпохи феодализма. Вып. 2. Минск, 1971.
[72] Гэтая тэндэнцыя адлюстроўвае ўзровень транспартных і тэхналагічных магчымасцяў грамадства — яшчэ ў XVI—XVII ст. прасцей і лягчэй было пабудаваць 2—3 малыя царквы, чым адну, супастаўляльную з імі па аб’ёме і здольную змясціць такую самую колькасць людзей. Шляхі зносінаў таксама былі ў дрэнным стане, кадравай жа праблемы, верагодна, не існавала. Як указваў Я.Галубінскі, ужо ў XII—XIII ст. колькасць святароў была залішняй, а камплект асноўных прадметаў царкоўнага ўжытку (акрамя кніг і ікон), як правіла, быў мясцовай вытворчасці.
[73] Спиридонов М.Ф. Закрепощение крестьянства Беларуси (XV—XVI вв.). Минск, 1993. Приложение. Карта „Беларусь в конце XVI в.“ 1:1 000 000.
[74] Гл.: Чистович И. Очерк истории западно–русской церкви. Часть II. С.–Петербург, 1884. С. 391—406.
[75] „Узбуйненне“ прыходаў, заснаванае на разліку колькасці прыхаджан у маштабах асноўных адміністрацыйных адзінак (губерняў і г. д.), з’яўляецца параджэннем бюракратычнай сістэмы Расійскай імперыі канца XVIII — пачатку XIX ст. і звязана з сістэмай дзяржаўнага фінансавання кліра.

Наверх

Апошнім часам на Беларусі сталі актыўна святкавацца юбі­леі населеных пунктаў: гарадоў, пасёлкаў, вёсак. Адным са станоўчых бакоў гэтых мерапрыемстваў з’яўляецца прыцягненне ўвагі грамадскасці і даследчыкаў да іх гістарычнага мінулага, актывізацыя яго вывучэння. Яскравы таму прыклад — нядаўна адзначаны 1000–гадовы юбілей Друцка.  Ініцыятарам і энтузіястам яго правядзення ўдалося ў поўнай меры скарыстаць нагоду і дамагчыся інтэнсіфікацыі вывучэння гісторыі Друцка. Арганізаваны выхад у свет дзвюх выкананых на добрым навуковым і паліграфічным узроўні кніг[1]. Праведзена навукова–практычная канферэнцыя, матэрыялы якой таксама апублікаваныя[2]. І гэ­ты артыкул у пэўнай ступені можна разглядаць як вынік павышэння цікавасці да мінулага Друцка ў апошнія гады. Аўтар спадзяецца, што дыскусія па закранутай у ім і больш шырокай — генеалагічнай — праблематыцы будзе працягнута.

Крыніцы пакінулі нам даволі багатую інфармацыю па грамадска–палітычным жыцці Друцка XII ст. Сярод іншага вядома, што ў гэты час у Друцку замацаваліся нашчадкі князя Барыса, сына Ўсяслава Брачыслававіча.

На жаль, нам невядомыя не толькі акалічнасці палітычнай барацьбы, але нават імёны мясцовых князёў у наступным стагоддзі. Праўда, шэраг фактаў, у якіх фігуруюць друцкія князі як быццам XIII ст., данеслі да нас беларуска–літоўскія летапісы. Згодна з першым іх паведамленнем, пад час нашэсця Батыя на Русь вялікі князь кіеўскі Дзмітрый уцёк з горада. „А въслышав, ижь мужики мешкають без господаря, а зовутся дручане. И он, собравъшися з людми, пошол ко Друцку, и землю Друцкую посел, и город Друческ зарубил, и назвался князем великим друцькым“[3]. Другі эпізод зноў звязаны з барацьбой супраць татар. Вялікі князь літоўскі Транята (у некаторых зводах Скіргайла) сабраў вялікае войска і ў саюзе з „рускімі“ князямі Сямёнам Міхайла­вічам Друцкім, Давыдам Мсціслававічам Луцкім і Святаславам Кіеўскім вырушыў супраць „заволжскага цара“ Курдаса. Вырашальная бітва, у якой татары былі разгромлены, адбылася „за Мазырем на реце Окуневце“. У ёй, аднак, загінулі друцкі і луцкі князі[4]. І, нарэшце, у трэцім выпадку друцкі князь Дзмітрый разам са Святаславам Кіеўскім і Львом Уладзімірскім склалі змову супраць вялікага князя літоўскага Рынголта з мэтай сагнаць яго „з отчизн своих, городов руских“. Узяўшы сабе на дапамогу некалькі тысяч татар ад „цара заволжскага“, яны вырушылі на Рынголта, але былі разбіты каля Магільна на Нёмане[5].

Падзеі і асобы, зафіксаваныя ў прыгаданых эпізодах (за выключэннем хіба Батыя ды Траняты), — міфічныя[6], яны не сустракаюцца больш ні ў якіх надзейных крыніцах. Таму пералічаныя факты нельга разглядаць як гістарычныя, яны звязаныя хутчэй з гістарыяграфічнай традыцыяй. Усе тры ўпершыню з’явіліся ў „Хроніцы Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага“. На думку Ежы Ахманьскага, гэты твор быў складзены асобай, шчыльна звязанай з Паўлам Гальшанскім і Альбрэхтам Гаштаўтам, верагодна, паміж 1522 і 1527 г.[7] Менавіта іх роды найбольш услаўляюцца ў „Хроніцы“. Адначасова вядома[8], што прадзедам А. Гаштаўта па жаночай лініі быў князь Дзмітрый Сямёнавіч Друцкі–Зубравіцкі (Мітка Сякіра). А. Гаштаўт ганарыўся сваімі сваяцкімі сувязямі з родам князёў Друцкіх. Адзін з чатырох гербаў, змешчаных на шчыце з яго надмагільнага помніка ў віленскай катэдры, — гэта „Друцк“[9]. Тыя ж гербы (Абданк, Гіпацэнтаўр, Пламеньчык і Друцк) неслі на сабе таксама чатырохчасткавыя шчыты з дараносіцы, запісанай А. Гаштаўтам на касцёл Св. Мікалая ў Геранёнах[10]. У сувязі з гэтым няма нічога дзіўнага ў тым, што „Хроніка“ — відавочна, з меркаванняў прэстыжу — робіць родапачынальнікам Друцкіх вялікага князя кіеўскага. Прычым Друцкія быццам бы захавалі вялікакняскі тытул. Выбар імя таксама падаецца невыпадковым: так звалі прадзеда А. Гаштаўта, ды і ўвогуле гэтае імя было даволі папулярнае ў родзе Друцкіх. У другім фрагменце зноў выявілася жаданне паставіць друцкага князя ўпоравень з кіеўскім, а таксама з луцкім. Яго імя, напэўна, было запазычана з позніх радаводаў, паводле якіх адным з першых прадстаўнікоў рода быў князь Сямён Міхайлавіч Друцкі. Лакалізацыя пераможнай бітвы з татарамі на Мазыршчыне, вельмі верагодна, таксама звязаная з асобай і кар’ерай А. Гаштаўта: у 1513—1539 г. ён займаў пасаду мазырскага старосты. У трэцім эпізодзе друцкі князь у чарговы раз дзейнічае як паплечнік і роўны з кіеўскім і ўла­дзімірскім князямі. У змове „рускіх“ князёў супраць вялікага князя літоўскага Рынголта, дарэчы, праглядаюцца вельмі блізкія паралелі з вядомай змовай князёў Міхаіла Алелькавіча, Івана Гальшанскага і Фёдара Бельскага супраць Казіміра Ягелончыка ў 1481 г.

Апавяданне пра барацьбу князя Траняты з Курдас–султанам і пра бітву на Акунёўцы, у якой прынялі ўдзел князі Святаслаў Кіеўскі, Сямён Міхайлавіч Друцкі і Давід Мсціслававіч Луцкі, перадае таксама М. Стрыйкоўскі[11]. Як і ў „Хроніцы Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага“, князь Сямён Друцкі загінуў у бітве. Крыніцай М. Стрыйкоўскага была, відавочна, указаная „Хроніка“. Ён прама спасылаецца на летапісы: „як сведчаць усе летапісцы“[12]. Менавіта М. Стрыйкоўскі першы прама выказаў версію пра блізкае сваяцтва Друцкіх і Астрожскіх. Больш за тое, ён сцвярджаў[13], што Астрожскія паходзяць ад Друцкіх. М. Стрыйкоўскі адзначаў гэта ў сувязі з асобай апошняй жонкі Ўладзіслава II Ягайлы Соф’і, а таксама з прызначэннем князя Канстанціна Астрожскага на пасаду найвышэйшага гетмана Вялікага Княства Літоўскага. Гісторык лічыў, што Соф’я была дачкой князя Андрэя Іванавіча Друцкага і адмыслова пад­крэсліў: „не Гальшанскага, як кладзе летапісец“[14]. З вядомых на сённяшні дзень беларуска–літоўскіх летапісаў князя Андрэя Гальшанскага называе толькі адзін — Хроніка Быхаўца. І гэта крыніца сапраўды лічыць Соф’ю яго дачкой[15]. Праўда, у Хроніцы Быхаўца князь Андрэй фігуруе як Альгімонтавіч, але М. Стрыйкоўскі, напэўна, ведаў, што насамрэч Андрэй быў не сынам, а ўнукам Альгімонта. Сына ж Альгімонта звалі Іван[16]. Апісваючы сітуацыю з прызначэннем К. Астрожскага, М. Стрыйкоўскі таксама абапіраўся на Хроніку Быхаўца ці на вельмі блізкі да яе летапіс[17]. Аднак Хроніка Быхаўца пра паходжанне Астрожскіх ад Друцкіх нічога не гаворыць. Цяжка вырашыць, на падставе якіх фактаў і меркаванняў М. Стрыйкоўскі зрабіў гэтую сваю выснову. Яна не выклікае даверу, аднак у далейшым моцна паўплывала на гістарыяграфічную традыцыю.

Каспар Нясецкі (1682—1744) сцвярджаў, што, „паводле нашых гісторыкаў“, Друцкія паходзяць ад рускіх князёў (Рурыкавічаў)[18]. З гісторыкаў ён спасылаецца на Альберта Каяловіча і Мацея Стрыйкоўскага. Відавочна, працамі толькі гэтых двух аўтараў ён і карыстаўся. З кнігі А. Каяловіча Нясецкі запазычыў звесткі пра паходжанне Друцкіх „з даўніх князёў рускіх“, а таксама пра жаніцьбу князя Андрэя Іванавіча Друцкага з сястрой Вітаўта, ад гэтага шлюбу быццам бы паходзіць жонка Ягайлы — Соф’я[19]. Праўда, апошні факт узыходзіць да хронікі М. Стрыйкоўскага[20]. Непасрэдна ж з хронікі М. Стрыйкоўскага К. Нясецкі спасылаецца на той яе эпізод, дзе ідзе гаворка пра гібель князя Сямёна Міхайлавіча Друцкага ў бітве на Акунёўцы[21]. Астатнія дэталі ранняга радаводу Друцкіх належаць аўтарству самога К. Нясецкага. Згодна з ім, гэты род паходзіць ад уладзімірскага і галіцкага князя Рамана. Раман меў пяць сыноў: Мсціслава, Данілу, Васільку, Уладзіміра і Міхаіла. Апошні быў пачынальнікам Друцкіх і меў шматлікія ўладанні на Валыні. (Відаць, менавіта ў гэтых словах К. Нясецкага трэба шукаць вытокі версіі пазнейшых генеалогаў пра месцазнаходжанне горада Друцка на Валыні.) Міхаіл меў сына Сямёна. Звестку пра князя Сямёна Міхайлавіча Друцкага К. Нясецкі ўзяў, безумоўна, з хронікі М. Стрыйкоўскага. Сямён пакінуў сына Дзмітрыя, той — Івана, а Іван — Сямёна і Андрэя[22]. К. Нясецкі патлумачыў словы М. Стрыйкоўскага аб паходжанні Астрожскіх ад Друцкіх такім чынам, што Астрожскія вялі свой род ад самага малодшага з сыноў князя Рамана — Васіля[23]. Можна здагадвацца, што пад уладзі­мірскім і галіцкім князем Раманам К. Нясецкі разумеў славутага ўладзімірска–валынскага і галіцкага князя Рамана Мсціслававіча (1170—1205). Аднак яго далейшыя генеалагічныя пабудовы не вытрымліваюць аніякай крытыкі і з’яўляюцца чыстай міфатворчасцю. Дастаткова сказаць, што Раман Мсціслававіч меў усяго двух сыноў — Данілу і Васільку. Тым не менш гербоўнік К. Нясецкага стаў надзвычай папулярнай крыніцай для генеалогаў XIX ст. Напрыклад, запазычанае адтуль сцвяр­джэнне аб паходжанні Астрожскіх і Друцкіх ад аднаго продка прызнавалася як вартае даверу нават яшчэ некаторымі даследчыкамі пачатку XX ст.[24]

Менавіта на працы К. Нясецкага, а не на хроніцы М. Стрыйкоўскага, як гэта сцвярджае Д. Аляксандраў[25], пабудаваў ранні радавод Друцкіх П. Далгарукаў. Паводле яго працы, родапачынальнік Друцкіх князь Міхаіл быў адным з пяці сыноў (іх імёны і нават чарговасць цалкам супадаюць з адпаведнымі звесткамі К. Нясецкага) уладзіміра–валынскага князя Рамана Аляксандравіча[26]. П. Далгарукаў таксама першым прама заявіў, што Друцк знаходзіўся на Валыні. Праўда, ён ведаў і пра „другі“ — беларускі — Друцк[27]. У выкладанні ж далейшага (пачынаючы з князя Міхаіла) радаводу Друцкіх П. Далгарукаў і крыху пазней П. Пятроў[28] абапіраліся ўжо зусім на іншыя крыніцы, а менавіта на расійскія радаводныя кнігі. Радаводныя кнігі, безумоўна, утрымліваюць надзвычай важную і цікавую генеалагічную інфармацыю, бо складаліся нашчадкамі родаў — напрыклад, тымі ж князямі Друцкімі, некаторыя з якіх выехалі ў Вялікае Княства Маскоўскае на пачатку XVI ст. Аднак яны маюць і свае хібы. Сярод найбольш істотных трэба назваць позні час складання: XVI ці нават XVII ст. Значная храналагічная адлегласць, палітычная сітуацыя ў Маскве, а таксама іншыя фактары не маглі не паўплываць адмоўна на дакладнасць звестак.

Не адкідваючы цалкам варыянты радаводу, пададзеныя расійскімі радаводнымі кнігамі, а таксама распрацаваныя да­следчыкамі, варта ўсё ж ставіцца да іх крытычна. Адначасова трэба звярнуць увагу на некаторыя дадатковыя факты, бо крыніцавая база праблемы ранейшымі даследчыкамі яшчэ далёка не вычарпаная. Напрыклад, не выкарыстоўвалася, з адным вы­ключэннем, такая важная крыніца, як памяннік (сінодзік) Кіева–Пячорскай лаўры. Гэты памяннік тым больш каштоўны, што датаваны раннім часам: 1483—1526 г.[29] Сярод іншых звестак, ён утрымлівае запіс пад загалоўкам: „Род князя Дмитриа Ивановича Путятича, воеводы киевьскаго“[30]. Князь Дзмітрый Іванавіч Пуцяціч належаў да роду Друцкіх і займаў пасаду кіеўскага ваяводы з 1492 г. і да смерці ў 1505 г.[31] Не выклікае сумніву, што гэты запіс быў унесены ім на ўспамін свайго роду і асабіста сябе ў перыяд кіеўскага ваводства. Сярод да­следчыкаў шырока распаўсюджана і з’яўляецца амаль што агульнапрынятай думка аб цяжкасці і спрэчнасці інтэрпрэтацыі матэрыялаў паменнікоў і, адпаведна, іх невялікай каштоўнасці як гістарычнай крыніцы. Сапраўды, трактаваць іх звесткі надзвычай складана. Аднак гэта справа не безнадзейная і ў шэрагу выпадкаў пэўныя заканамернасці ўсё ж такі можна вылучыць — праўда, пры ўмове абавязковага выкарыстання дадатковай інфармацыі. Адзін з такіх узораў — гэта памінальны запіс Дзмітрыя Пуцяціча. Ён складаецца, апрача цытаванага загалоўка, з 32 імёнаў, 24 з якіх — мужчынскія і 8 — жаночыя. На першым месцы пастаўлена імя самога князя Дзмітрыя Пуцяціча. Наступныя ж шэсць імёнаў выглядаюць вось як: „князя Данила Дрюцкого, князя Михаила, князя Михаила, князя Димитриа, князя Симеона, князя Иоанна“[32]. Спроба інтэрпрэтацыі гэтага ўрыўка рабілася ў літаратуры[33], аднак яе нельга прызнаць цалкам удалай.

Пры ўважлівым разглядзе прыведзенага шэрагу імёнаў прасочваецца пэўнае правіла. На падставе дакументальных крыніц высветлена[34], што Сямён быў сынам Дзмітрыя, а Іван — сынам Сямёна. Князь Іван — гэта, відавочна, бацька Дзмітрыя Пуцяціча. Такім чынам, тры апошнія імя прадстаўляюць продкаў Дзмітрыя Пуцяціча па прамой узыходнай лініі: прадзед, дзед і бацька. Лагічна дапусціць, што першыя тры імя расстаўлены паводле той жа заканамернасці. Гэта падаецца вельмі верагодным яшчэ і таму, што ў такім выпадку князь Дзмітрый Пуцяціч пералічыў сваіх мужчынскіх продкаў да сёмага калена.

Князь Даніла Друцкі па іншых крыніцах невядомы. Аднак, у сувязі з запісам у паменніку, адмаўляць яго рэальнае існаванне немагчыма. Час княжання Данілы Друцкага вызначыць да­статкова складана. З упэўненасцю можна сцвярджаць толькі, што ён памёр да 1330 г., калі ў Друцку княжыў ужо Міхаіл. Даніла Друцкі мог жыць як у першае трыццацігоддзе XIV ст., так і яшчэ раней. Л. Дэ Вітэ выказала меркаванне[35], што пад Данілам Друцкім трэба разумець унука Данілы Раманавіча Галіцкага Данілу Мсціслававіча. Спраўды, крыніцы ведаюць такога князя. Пад 1280 г. яго прыгадвае Іпацеўскі летапіс[36]. Аднак атаясамліваць князёў толькі на падставе супадзення імёнаў ды магчымай адначасовасці іх жыцця нельга. Імя Даніла хоць і не належала да самых папулярных, але і рэдкім яго таксама нельга лічыць. Напрыклад, прыблізна ў гэты ж час жыў заснавальнік маскоўскай княскай дынастыі — Даніла Аляксандравіч (1261—1303). Найбольш верагодна, што Даніла Друцкі быў нашчадкам полацкага княскага роду. Праўда, нельга цалкам выключыць і таго, што ў XIII ст. у Друцку замацаваліся князі іншага паходжання[37]. Д. Аляксандраў перакананы ў гэтым. Ён нават прапанаваў кандыдатуру і час: прадстаўнік чарнігаўскай дынастыі Сямён Міхайлавіч як быццам укняжыўся ў Друцку ў першай палове 40–х г. XIII ст. Аднак спроба абаперціся на легендарныя звесткі беларуска–літоўскіх летапісаў і хронікі М. Стрыйкоўскага робяць пабудовы даследчыка надзвычай гіпатэтычнымі[38].

Мяркуючы па пераліку ў паменніку, князь Даніла Друцкі меў сына Міхаіла і ўнука з такім імем. У адрозненні ад Данілы, князь Міхаіл Друцкі вядомы і па іншых крыніцах. У 1330 г. ён ахвяраваў мітрапаліту Феагносту срэбны каўкій (царкоўны посуд)[39]. Цяжка сказаць, кім даводзіўся гэты Міхаіл Данілу, сынам ці ўнукам. Відаць, нейкія глухія ўспаміны пра князя Міхаіла як заснавальніка роду захоўваліся ў сям’і Друцкіх у Маскве яшчэ ў XVI—XVII ст., бо менавіта Міхаіла лічаць родапачынальнікам гэтай княскай дынастыі расійскія радаводныя кнігі.

У 2–й чвэрці XIV ст. крыніцы зафіксавалі князя Івана Друцкага. У 1339 г. на загад маскоўскага князя Івана Данілавіча ён разам з іншымі князямі хадзіў на Смаленск[40]. Іван Друцкі прадаў сваё сяло „в Дмитрове“ пераемніку Івана Каліты — вялікаму князю Сямёну Іванавічу, аб чым і згадвае яго тэстамент 1353 г.[41] На гэтым нашы звесткі пра яго вычэрпваюцца. Трэба пага­дзіцца з тымі даследчыкамі, якія звязвалі ад’езд князя Івана Друцкага ў Маскву з наступам вялікага князя літоўскага Гедымі­на на ўсход[42]. Адносна ж яго сваяцкіх сувязяў нельга сказаць нічога пэўнага.

Напісанае двойчы імя Міхаіл ускладняе праблему ідэнты­фі­кацыі кожнай з асоб і высвятлення храналогіі іх княжанняў. Адначасова прыходзіць на памяць асоба князя Васі­ля Міхайлаві­ча Друцкага. Апрача расійскіх радаводных кніг, ён вядомы і па дзвюх крыніцах XIV ст. Гэта — укладны запіс у Друцкім евангеллі і дарчая грамата вялікага князя полацкага Андрэя Альгердавіча Фёдару і Дзмітрыю Корсакам. Абедзве крыніцы не маюць дакладных дат. Андрэй Альгердавіч, у грамаце якога князь Васіль Друцкі выступае ў якасці сведкі[43], панаваў у Полацку пачынаючы з 1348 г. і да 1387 г. з невялікім перапынкам у 1377/1378—1382(?) г. Можна пагадзіцца з Г.Л. Харашкевіч, якая датавала грамату Андрэя Альгердавіча 80–мі гадамі[44]. Як здаецца, яна магла быць выдадзена і ў 1377 г. Значыць, князь Васіль Міхайлавіч жыў у гэты час. Праўда, ён мог жыць і раней, і пазней. Імя Васіля Міхайлавіча не згадваецца ў Кіева–Пячорскім сінодзіку ў лініі продкаў князя Дзмітрыя Пуцяціча. Аднак яго імя па бацьку і факт княжання ў Друцку, як здаецца, з дастатковай ступенню верагоднасці ўказваюць на паходжанне ад аднаго з Міхаілаў. Можна выказаць дзве версіі наконт яго сваяцкіх сувязяў. Васіль Міхайлавіч мог быць сынам Міхаіла Данілавіча і братам Міхаіла Міхайлавіча. Такім чынам, ён тады не ўваходзіў у прамую лінію, прадстаўленую ў паменніку. Паводле другой гіпотэзы, ён з’яўляўся сынам Міхаіла Міхайлавіча і ўнукам Міхаіла Данілавіча. Калі гэта было сапраўды так, ён мог княжыць у Друцку і не адзін. На гэта як быццам указвае тая акалічнасць, што населеныя пункты, адзначаныя ва ўкладным запісе, размешчаны ў паўночным і паўночна–заходнім кірунках ад Друцка. Тым не менш запіс малюе Васіля Міхайлавіча як дастаткова магутнага і багатага валадара свайго княства. Яго рэзідэнцыя знаходзілася ў Друцку. На карысць гэтага сведчаць таксама вельмі дарагі ўклад (пергамінавае евангелле ў абкладзе) ды шчодрыя зямельныя падараванні, у тым ліку і вельмі аддаленых вёсак[45]. Такім чынам, калі Васіль Міхайлавіч княжыў у Друцкім княстве не адзін, усё ж такі на той момант яго драбленне за­йшло яшчэ не вельмі далёка.  Хранала­гічна яго княжанне трэба звязваць з сярэдзінай — другой паловай XIV ст.

У айчыннай літаратуры рабілася спроба звязаць паходжанне Друцкіх з сынам Гедыміна Нарымонтам і яго нашчадкамі. А. Белы выказаў меркаванне, што князь Міхаіл Друцкі паведамлення 1330 г. і сын Нарымонта Міхаіл маглі быць адной асобай[46]. Гэтая версія вартая разгляду, бо сярод нашчадкаў Нарымонта знаходзім Васіля Міхайлавіча — поўнага цёзку друцкага князя. Іх атаясамленне вырашала б пытанне на карысць паходжання Друцкіх сапраўды ад Нарымонта.

Князь Васіль Міхайлавіч Нарымонтавіч быў прыкметнай постаццю ў Вялікім Княстве Літоўскім у 2–й палове XIV ст. Яго асобай упершыню зацікавіўся Ю. Вольф[47]. Ён лічыў Васіля Міхайлавіча ўнукам Нарымонта. Той жа думкі прытрымліваўся Ю. Пузына[48]. Дзякуючы іх намаганням былі сабраныя звесткі пра дзейнасць гэтага князя. Упершыню ён выступае ў 50–я г. XIV ст. У копіі 2–й паловы XVI ст. захаваўся ўрывак фундацыйнай граматы „пана Василия Михаловича Нарымунта, князя пинского, пана мстиславского, подъ литомъ нароженья Сына Божого тысеча триста петьдесятъ пятого, индикта девятого“ на царкву Раства Божай Маці ў Куранцу[49]. 27 кастрычніка 1386 г. у Луцку князь Васіль Пінскі прынёс прысягу на вернасць каралю Ўладыславу II Ягайлу і яго жонцы Ядвізе[50]. Пра ўдзел „Нарымонта Васіля Пінскага“ ў вясельных урачыстасцях у Кракаве ў 1386 г. і пра яго прысягу напісаў М. Стрыйкоўскі[51]. 11 жніўня 1387 г. князь Васіль Пінскі разам з Вітаўтам і іншымі князямі паручыўся перад Уладыславам II Ягайлам за галіцкага ваяводу Бенедыкта[52]. Князь Васіль Міхайлавіч названы другім сярод князёў і баяр, якія паміж 1387 і 1390 г. паручыліся перад Скіргайлам за Грыдку Канстанці­навіча[53]. Захавалася таксама недатаваная менавая грамата, якую „князь Васіль Нарымонтавіч“, выступаючы, відавочна, як уладар Піншчыны, даў Паўлу Катовічу[54]. Ю. Вольф выказаў думку[55], што князь Васіль Міхайлавіч памёр напрыканцы XIV ст. Ю. Пузына, як здаецца, цалкам праўдападобна ўда­кладніў дату смерці князя Васіля Міхайлавіча: 1390 г.[56] Абапіраючыся на Я. Длугаша[57] і М. Стрыйкоўскага[58], ён прыйшоў да высновы, што забіты на загад Вітаўта „князь Нарымунд“ — гэта і ёсць князь Васіль Міхайлавіч. Ян Длугаш паведамляе[59], што яго жонкай была Ульяна — родная сястра жонкі Вітаўта Ганны. Як вядома, Ганна была дачкой князя Святаслава Смаленскага.

Ян Тэнгоўскі лічыць князя Васіля не ўнукам, а сынам Нарымонта[60]. Але ў такім выпадку незразумела, чаму гэты князь насіў імя па бацьку Міхайлавіч, бо хрысціянскім імем Нарымонта было Глеб. Даследчык паставіў пад сумніў сапраўднасць дакумента 1355 г. Ён звярнуў увагу на неадпаведнасць індыкта году, а таксама на тое, што Мсціслаў трапіў пад уладу вялікіх князёў літоўскіх пазней (у 1359 г.) і Васіль Міхайлавіч да гэтага часу не мог называць сябе „панам мсціслаўскім“[61]. У цэлым копія сапраўды выклікае некаторыя падазрэнні, у прыватнасці дзіўнай тэрміналогіяй. Але не трэба забываць, што гэта далёка не першая, і прычым позняя копія. Што ж датычыцца аргументаў Я. Тэнгоўскага, дык індыкт бянтэжыць толькі на першы погляд. Калі адлічваць яго па студзеньскай сістэме, прынятай у каталіцкім свеце, дык 1355 году насамрэч адпавядае восьмы, а не дзевяты індыкт. Але трэба мець на ўвазе, што на праваслаўнах землях карысталіся не студзеньскім, а вераснёўскім індыктам. Толькі вераснёўскі індыкт і мог быць прастаўлены ў разгляданым дакуменце. Дзевяты індыкт пачаўся 1 верасня 1355 г. і скончыўся 31 жніўня 1356 г. Такім чынам, акт быў складзены паміж 1 верасня і 31 снежня 1355 г.

Адносна далучэння Мсціслава да Вялікага Княства Літоўскага можна адзначыць наступнае. Распавядаючы пра напад літоўцаў на Прусію ў 1352 г., ордэнскі храніст Віганд Марбург зафіксаваў удзел у ім „караля са Смаленска“. Для „караля“ вы­права скончылася трагічна — ён загінуў. Адзін нямецкі рыцар вырашыў перадаць яго цела „за вялікія падарункі“ Кейстуту, бо „кароль“ быў сынам яго брата[62]. Даследчык гісторыі Смаленскага княства П. Галубоўскі скептычна паставіўся да паведамлення В. Марбурга і Я. Длугаша аб удзеле смалян у гэтым паходзе. Адпаведны фрагмент Я. Длугаша ён зразумеў такім чынам, што на чале смалян стаяў Патрыкій Нарымонтавіч і крытыкаваў польскага храніста за гэтую відавочную памылку[63]. Аднак у Я. Длугаша імя смаленскага князя не ўказана[64]. Хто ж быў гэты смаленскі князь, пляменнік Кейстута? Г. Пашкевіч лічыў[65], што гэта мог быць сын Альгерда. Аднак Альгердавічаў можна адразу выключыць: па–першае, яны былі яшчэ замаладыя, а па–другое, В. Марбург выдатна ведаў Альгерда і згадаў яго ў апавяданні пра той жа напад[66]. Калі б гэта быў нехта з Альгердавічаў, незразумела, навошта храністу было яго называць менавіта пляменнікам Кейстута, а не сынам Альгерда. Нішто не перашка­джае дапусціць, што ў Смаленску ў гэты час княжыў Міхаіл Нарымонтавіч. (У сваёй нядаўняй манаграфіі Г. Ластоўскі залічыў згадку В. Марбургам „караля са Смаленска“ ў паведамленні 1352 г. да геаграфічных памылак храніста. Але адначасова выказаў меркаванне[67], што ў гэтай асобе насамрэч трэба бачыць аднаго з сыноў Нарымонта). Названы князь ні ў якіх крыніцах не згадваецца, і яго існаванне вынікае толькі з імя па бацьку князя Васіля Міхайлавіча Нарымонтавіча[68]. Гэта і дало падставы найноўшым даследчыкам адмаўляць яго існаванне ўвогуле[69]. Аднак іх аргументы не пераконваюць. Княжанне (відаць, непрацяглае) Міхаіла Нарымонтавіча ў Смаленску шмат што праясні­ла б. Па–першае, калі прыняць, што блізу 1350 г. літоўцы нейкім чынам здолелі ўсталявацца ў Смаленску, становіцца зразумелым, чаму ў 1352 г. вялікі князь маскоўскі Сямён Іванавіч хадзіў на Смаленск[70]. Гэты паход — абсалютна невытлумачальны з пункту гледжання папярэдніх узаемных стасункаў Масквы і Смаленска. Ніякіх сутыкненняў напярэдадні 1352 г. паміж імі не назіралася, гэты паход выглядае поў­най нечаканасцю. З лета­пісаў нельга таксама зразумець мэты выправы Сямёна Іванавіча. Адметна, што на абарону смалян вы­ступіў Альгерд, паслаўшы да вялікага князя маскоўскага сваіх паслоў[71]. Факт княжання ў 1352 г. Міхаіла Нарымонтавіча тлумачыць і тое, чаму князь Васіль Міхайлавіч фігуруе ў грамаце як „пан мсціслаўскі“. Па­ную­чы ў Смаленску, Міхаіл Нарымонтавіч прызначыў свайго сына кіраваць адным са смаленскіх прыгарадаў — звычайная практыка сярод князёў на Русі. Варта нагадаць яшчэ і тое, што, паводле Я. Длугаша, забіты ў 1390 г. „Нарымунд“ быў жанаты са смаленскай князёўнай Ульянай. Раней лічылася[72], што Ульяна на самай справе была жонкай брата Вітаўта Таўцівіла–Конрада, аднак апошнім часам гэты пункт гледжання крытыкуецца[73]. Таму зусім не выключана, што ў паведамленні Яна Длугаша мог знайсці адлюстраванне нейкі рэальны факт і Васіль Нарымонтавіч быў жанаты з князёўнай са смаленскай дынастыі.

Такім чынам, рэальна існавалі і Міхаіл Нарымонтавіч, і яго сын Васіль. Ян Тэнгоўскі адрознівае князя Васіля Нарымонтаві­ча ад князя Васіля Пінскага[74]. Аднак, у сувязі з вышэйсказаным, гэта наўрад ці можна прыняць. Між іншым і таму, што М. Стрыйкоўскі прама называе князя Васіля Пінскага Нарымунтам.

Можна назваць тры асноўныя рысы, якія аб’ядноўваюць Васіля Міхайлавіча Друцкага і Васіля Міхайлавіча Нарымонтаві­ча Пінскага. Яны насілі адно імя, жылі ў адзін час і выказвалі прыхільнасць культу Божай Маці (і адзін і другі заснавалі цэрквы ў яе гонар). Аднак культ Маці Боскай быў вельмі пашыраны. Імёны Васіль і Міхаіл таксама мелі вялікую папулярнасць, у гэты час у Вялікім Княстве Літоўскім магло быць і некалькі князёў з імем Васіль Міхайлавіч. Да таго ж, зыходзячы з дзвюх яго грамат, князь Васіль Міхайлавіч Пінскі быў схільны падкрэсліваць сваё паходжанне ад Нарымонта і далучаць гэтае імя да свайго. Васіль жа Міхайлавіч Друцкі ў сваёй укладной фігуруе без гэтага дадатку. Нарэшце, князь Васіль Нарымонтавіч Пінскі ў 80–я г. дзейнічаў як зацяты прыхільнік Ягайлы. А Васіль Міхайлавіч Друцкі ўваходзіў у кола блізкіх людзей Андрэя Альгердавіча — праціўніка Ягайлы. Таму версія пра паходжанне князёў Друцкіх ад Нарымонта не пацвярджаецца. Між іншым, няма ніякіх звестак аб сувязі нашчадкаў Нарымонта з Друцкам. Яны ніколі не прад’яўлялі сваіх правоў на гэтае княства[75].

У сувязі з разгляданым сюжэтам варта больш падрабязна спыніцца на такім выдатным помніку беларускай культуры і гісторыі, як Друцкае евангелле. Паводле почырку, яно прызнаецца творам XIV ст.: першай паловы[76] ці канца яго[77]. На тое ж стагоддзе ўказвае таксама асоба і ўкладны запіс князя Васіля Міхайлавіча Друцкага, напісаны адным з почыркаў асноўнага тэксту евангелля. У гэтым запісе згадваюцца яшчэ жонка князя Васіліса і іх не названыя па імёнах дзеці[78]. Але храналагічнай прывязцы да  XIV ст. быццам бы супярэчыць дата — 1001 (6509 ад стварэння свету) год. Запіс сцвярджае, што менавіта ў гэтым годзе князь Васіль Міхайлавіч заснаваў у Друцку царкву Святой Багародзіцы і забяспечыў шчодрымі падараваннямі яе дзейнасць. Аднак указаны год выклікае шматлікія пытанні, бо супярэчыць іншым дадзеным укладнога запісу, Друцкага евангелля ў цэлым, а таксама гістарычным фактам. Па–першае, мова за­пісу не адпавядае мове мяжы X—XI ст. ні паводле граматыкі, ні паводле слоўнікавага складу. Гэта выключае тую верагоднасць, што ўкладны запіс з’яўляецца пазнейшай копіяй запісу 1001 г. Па–другое, почырк датуецца XIV ст. Па–трэцяе, князь Васіль Міхайлавіч Друцкі жыў у XIV ст. Надзвычай малаверагодна, каб у 1001 г. у Друцку жыў і княжыў яго цёзка. Незразумела, чаму тады яго імя не зафіксавана летапісамі. Нельга таксама зразумець, хто ён быў з паходжання і якія сувязі яго лучылі з вялікім князем кіеўскім Уладзімірам Святаслававічам, бо на Русі тады княжылі толькі ён сам ды яго сыны. Па–чацвертае. Як вядома, хрысціянства было прынята на Русі ў 988 г. Аднак князі, не гаворачы ўжо пра прадстаўнікоў ніжэйшых сацыяльных пластоў, карысталіся амаль што выключна сваімі язычніцкімі імёнамі яшчэ вельмі доўга — на працягу ўсяго XI ст. ды і нават значна пазней. Менавіта пад імі яны выступаюць у летапісах і іншых крыніцах. Час ад часу, у запісах царкоўнага зместу, яны ўжывалі і свае хрысціянскія імёны — але заўсёды разам са славянскімі. А Васіль Міхайлавіч назваў толькі хрысціянскія і сваё, і бацькава імёны. Яго жонка таксама выступае толькі пад сваім хрыс­ціянскім імем. У запісе згаданае „лукъно Якимово“, г. зн. мядовая даніна з селяніна Якіма ці нават ужо населены пункт з такой назвай. Якім — хрысціянскае імя (Іlакімъ). Падаецца неверагодным, каб на мяжы X—XI ст. селянін стала выступаў пад сваім хросным імем, бо ў гэты час хрысціяні­зацыя закранула вёску ў мінімальнай ступені — калі ўвогуле закранула. Тое, што імя Якім было ўжо тады замацавана ў тапоніме, можна таксама выключыць. Па–пятае, калі запіс не пазнейшая копія, вельмі цяжка праўдападобна вытлумачыць, адкуль пісец XIV ст. мог ведаць, што царква была заснавана ў 1001 г.[79]

Калі больш уважліва прыгледзецца да запісу[80], дык можна заўважыць, што почырк самага верхняга радка левага слупка істотна адрозніваецца ад почырку астатняга яго тэксту. Словы „Въ лѢт ‡SФѲ–Ѣ створе…“ напісаныя драбнейшымі і іншымі па форме літарамі, са значна большай разрадкай. Гэта асабліва прыметна на даце. Першая літара „В“ чытаецца дрэнна. Вынасное „т“ напісана, падобна, па аналогіі са словам „лѢт(о)“ у змешчаным на той самай старонцы запісе 1441 г. На матэрыяле пісьма — пергаміне — можна заўважыць падцёкі. Складваецца ўражанне, што напісана па змытым. Але каму, калі і навошта спатрэбілася карэктаваць запіс?

Зусім не выключаная верагоднасць свядомай падробкі. У сувязі з гэтым прыгадваецца асоба вядомага расійскага падробніка старажытных рукапісаў 1–й паловы XIX ст. Аляксандра Сулакадзэва. Методыка яго працы нечым нагадвае зафіксаваную ў Друцкім евангеллі. А. Сулакадзэў браў старадаўнія рукапісы і з дапамогай прыпісак на палях „рабіў“ іх больш старажытнымі і рэдкімі, чым яны былі ў рэчаіснаці. Ён імкнуўся „надаць“ рукапі­сам як мага большую старажытнасць — чым даўней, тым лепей. Яшчэ адной адметнай рысай „творчага почырка“ А. Сулакадзэва было жаданне забяспечыць свае запісы датамі — як правіла, з дакладнасцю да года[81]. Сярод іх сустракаюцца і вельмі блізкія да даты Друцкага евангелля: 999 і 1000 г.[82] Пасля смерці А. Сулакадзэва (1830 г.) яго кнігазбор быў распрададзены розным установам і прыватным асобам[83]. На жаль, невядома, якім чынам Друцкае евангелле трапіла ў бібліятэку акадэміка М.М. Ціхамірава, але сярод яго кніг былі і асобнікі з калекцыі А. Сулакадзэва — у прыватнасці, №8[84]. Таму не выключана, што і Друцкае евангелле паходзіць адтуль жа. Разам з тым ёсць і важныя адрозненні запісу ў Друцкім евангеллі ад прадукцыі А. Сулакадзэва. Ён, напрыклад, рабіў свае прыпіскі на палях і на чыстых старонках рукапісаў, прычым гэтыя запісы не былі звязаныя з асноўным тэкстам[85]. На сённяшні дзень невядома ніводнага выпадка, каб А. Сулакадзэў змываў стары надпіс і пісаў свой паверх яго. Да таго ж „старажытны“ почырк, якім пісаў А. Сулакадзэў, даволі пазнавальны[86] і ён адрозніваецца ад почырка, якім выкананыя першыя, вышэй цытаваныя, словы ўкладнога запісу ў Друцкім евангеллі. Таму нельга быць цалкам перакананым у тым, што пачатковая частка запісу падроблена свядома і што аўтар падробкі — А. Сулакадзэў.

Гаворка можа ісці таксама пра тое, што кніга была па­шкоджана несвядома, у выніку нядбайнага захоўвання. Яна магла, напрыклад, патрапіць у ваду. І тады нехта паднавіў першыя змытыя словы. Мяркуючы па ўсім, стары тэкст ужо тады кепска чытаўся ці быў нечытэльны ўвогуле. Цяжка сказаць, калі і тым больш кім гэта магло быць зроблена, аднак некаторыя літары (напрыклад, „Ф“) падобныя на паўустаў XVI ст.

Так ці інакш, але дату 1001 г., безумоўна, трэба адкінуць. Гэты год не можа лічыцца годам першай згадкі горада Друцка. Ю. Заяц, як здаецца, вельмі праўдападобна растлумачыў прычыны і акалічнасці заснавання Друцка, датаваўшы гэтую падзею хуткім часам пасля 1021 г.[87] Першапачаткова ва ўкладным запі­се, хутчэй за ўсё, сапраўды была нейкая дата, перапраўленая пазней на „6509“. З той прычыны, што княжанне Васіля Міхайлавіча ў Друцку прыпадае на сярэдзіну — другую палову XIV ст., менавіта гэтым  часам і трэба датаваць Друцкае евангелле.

Наступнае ў шэрагу імён Кіева–Пячэрскага паменніка — Дзмітрый. Вялікая колькасць рускіх летапісных зводаў пад 1372 г. паведамляе пра выправу літоўскіх князёў, накіраваную князем Міхаілам Цвярскім на Пераяслаў і Кашын. Сярод іх названы Кейстут, Андрэй Полацкі, Дзмітрый Друцкі і Вітаўт[88]. На першы погляд, памяннік дае падставы лічыць, што ў летапісе ідзе гаворка пра Дзмітрыя Міхайлавіча Друцкага. Але больш уважлі­вы разгляд летапісных паведамленняў выклікае пытанне: з якой прычыны тады друцкі князь названы сярод найбліжэйшых сваякоў вялікага князя літоўскага Альгерда? Відавочна таму, што ён таксама належаў да іх ліку. Пад Дзмітрыем Друцкім трэба разумець другога сына Альгерда. Як Альгердавіч ён фігуруе ўжо ў некаторых летапісах[89]. Гэтай жа думкі прытрымліваліся складальнікі паказальнікаў да „Поўнага збору рускіх летапісаў“[90]. Яна выказвалася і ў пазнейшых даследчыцкіх працах[91]. Дзмі­трый Альгердавіч княжыў не толькі ў Друцку, але і ў Бранску. Менавіта ён зафіксаваны як Дзмітрый Бранскі ў вядомай перамірнай грамаце 1372 г. паміж вялікімі князямі Альгердам і Дзмітрыем Маскоўскім — зразумела, на баку Альгерда. Адметна, што грамата зазначае: „А князю великому Олгерду и брату его, князю Кестутью, и ихъ детемъ за него [князя Міхаіла Цвярскога. — В.В.] ся не въступати“[92]. Гэта відавочны намёк на вясновы паход 1372 г. Кейстута, Вітаўта, Андрэя і Дзмітрыя Альгердавічаў.

Якім чынам Дзмітрый Альгердавіч старэйшы стаў друцкім князем? У пераліку князёў, якія загінулі на Ворскле ў 1399 г. і аказаліся занатаванымі ў рускіх летапісах, сярод іншых быў унесены і „князь Андрей, пасынок Дмитриев“[93]. У адным са спісаў[94] замест яго знаходзім „князя Андрея Дрютьского“. Такім чынам, гэта адна асоба. Пад Дзмітрыем тут можна разумець толькі Дзмітрыя Альгердавіча старэйшага, які загінуў тады ж. Адсюль вынікае, што Дзмітрый Альгердавіч быў жанаты з удавой друцкага князя. Так ён і атрымаў Друцк. Ю. Пузына лічыў[95], што шлюб адбыўся паміж 1339 і 1345 г. Аднак з гэтым наўрад ці можна пагадзіцца. Дзмітрый Альгердавіч быў замалады ў гэты час. Мяркуючы па падзеях у Пскове[96], ахрышчаны там у 1342 г. Андрэй Альгердавіч быў яшчэ падлеткам. (Цікава, што пра хрышчэнне Андрэя „ў дзяцінстве“ паведамляе М. Стрыйкоў­скі [97].). А Дзмітрый быў яго малодшым братам. Шлюб быў заключаны пазней.

Расійскі гісторык М. Хмыроў сцвярджаў, што дачка Алега Іванавіча Разанскага Настасся ў першым шлюбе была замужам за князем Дзмітрыем Васілевічам Друцкім. Ад яго яна мела сыноў Андрэя і Васіля Друцкіх. Другім мужам Настассі Алегаўны быў Карыбут–Дзмітрый Альгердавіч, трубчаўскі, бранскі і ноўгарад–северскі князь. Ён загінуў у бітве на Ворскле[98]. Крыніцы М. Хмырова невядомыя. Адначасова трэба адзначыць блытаніну, якую ён дапусціў у дачыненні да асобы князя Дзмітрыя Альгердавіча. Альгерд меў двух сыноў з такім імем: Дзмітрыя старэйшага (ад першай жонкі) і Карыбута–Дзмітрыя (ад другой). Да працы Ю. Вольфа[99] іх часта блыталі. Не пазбегнуў гэтай памылкі і М. Хмыроў. На самай справе Дзмітрый старэйшы княжыў у Бранску і Трубчаўску, ён і загінуў на Ворскле ў 1399 г. А Карыбут–Дзмітрый быў ноўгарад–северскім князем. Факт шлюбу Карыбута–Дзмітрыя з дачкой Алега Разанскага пацвярджаецца дакументам, але гэты дакумент не называе яе імя[100]. Хутчэй за ўсё, у працы М. Хмырова знайшлі адлюстраванне два шлюбы: Карыбута–Дзмітрыя Альгердавіча з дачкой Алега Разанскага і Дзмі­трыя Альгердавіча старэйшага з удавой друцкага князя. Мяркуючы па Кіева–Пячэрскім паменніку, гэта быў Міхаіл Міхайлавіч. Такім чынам, паміж імёнамі Міхаіл і Дзмітрый Кіева–Пячорскага паменніка можна канстатаваць „збой“: пераемнасць старой княскай дынастыі і нашчадкаў Дзмітрыя Альгердавіча, якія замацаваліся ў Друцку пазней, увасобіла жанчына. Цалкам можа быць, што Дзмітрый Альгердавіч княжыў у Друцкім княстве не адзін. Калі слушна тое, што Васіль Міхайлавіч быў братам Міхаіла Міхайлавіча Друцкага, пасля смерці брата ён мог захаваць за сабой прынамсі частку княства.

Напэўна, менавіта Дзмітрый Альгердавіч быў тым друцкім князем, які ў 1374 г. хадзіў з Андрэем Полацкім на Дзюнабург. У хроніцы Г. Вартберга: „reges de Plotzeke ac de Odriske“[101]. Пад „Odriske“ трэба разумець, безумоўна, Друцк.

Увогуле ж кідаецца ў вочы падабенства лёсаў Андрэя і Дзмітрыя Альгердавічаў. Два найстарэйшыя сыны Альгерда нейкі час княжылі ў адным рэгіёне. Часта разам удзельнічалі ў ваенных паходах. Калі ў снежні 1379 г. Дзмітрый Маскоўскі вырашыў падпарадкаваць Трубчаўск і Старадуб, якія ўваходзілі ў лік уладанняў Дзмітрыя Альгердавіча, ён паслаў сярод ваявод і Андрэя Альгердавіча. Відаць, менавіта дзякуючы перагаворам з братам Дзмітрый „не сталъ на бои … и не бьяся, но выиде изъ города съ княгинею своею, и з детми, и съ бояры своими, приеха на Москву градъ“[102]. Андрэй і Дзмітрый Альгердавічы разам удзельнічалі ў бітве на Куліковым полі. Загінулі яны таксама ў адзін дзень — на Ворскле ў 1399 г. Два найстарэйшыя Альгердавічы былі, відаць, не толькі ваенна–палітычнымі саюзнікамі, але і блізкімі сябрамі[103]. Мяркуючы па ўсім, такія сяброўскія, блізкія стасункі былі вельмі распаўсюджаны і ўсяляк заахвочваліся сярод братоў, і асабліва блізкіх па ўзросту, Гедымінава роду. Дастаткова прыгадаць „тандэмы“: Альгерд і Кейстут, Вітаўт і Ягайла (да вядомых падзей 1381—1382 г.)…

На жаль, нельга дакладна вызначыць, да якога часу Дзмі­трый Альгердавіч кіраваў Друцкам. Але пасля яго пераходу ў Маскву гэта было ўжо немагчыма. Дакладна невядома, хто княжыў у Друцку да пачатку 90–х г. Але калі ў 1393 г. Вітаўт хадзіў на Віцебск, „друцкии князи стретили князя великого Витовта с честью великою и ударили ему чолом в службу“[104]. Сярод іх маглі быць як дзеці Дзмітрыя Альгердавіча, так і яго пасынкі — нашчадкі Міхаіла Міхайлавіча, а таксама сыны Васіля Міхайлавіча. Калі сыны Міхаіла Міхайлавіча падраслі, а іх айчым замацаваўся ў Бранску, яны, напэўна, сталі княжыць у бацькоўскім Друцку. Да ліку пасынкаў належаў Андрэй, які загінуў на Ворскле.

Юзаф Пузына лічыў[105], што сынам Дзмітрыя Альгердавіча быў князь Глеб, які фігуруе ў „Сказанні пра Мамаева пабоішча“ то як Друцкі, то як Бранскі. Улічваючы, што Дзмітрый Альгердавіч княжыў у Друцку і Бранску, можна сапраўды вырашыць, што ён меў сына Глеба, які згадваецца ў крыніцы пад тытуламі князя Бранскага і Друцкага. Але пры больш уважлівым азнаямленні са „Сказаннем“ высвятляецца, што Глеб Друцкі і Глеб Бранскі — гэта розныя асобы. Па–першае, на аглядзе войск у Каломне вялікі князь маскоўскі Дзмітрый Іванавіч паставіў князя Глеба Бранскага на чале палка левай рукі[106]. Глеб жа Друцкі быў пастаўлены кіраваць перадавым палком[107]. Нават калі гэта разыходжанне і вынік памылкі перапісчыка (бо яно фіксуецца ў розных рэдакцыях твора), адрозненні ўсё роўна застаюцца. Напрыклад, у адной з груп спісаў „Сказання“ паведамляецца, што князь Глеб Бранскі страціў жыццё на Куліковым полі[108], Глеб жа Друцкі жыў яшчэ нейкі час. Прычым тут бранскі князь названы Іванавічам — яскравы аргумент супраць таго, што ён быў сынам Дзмітрыя Альгердавіча. Праўда, і ў гэтым выпадку нельга быць цалкам перакананым у тым, што імя па бацьку ўказана правільна.

У нядаўна адшуканай паручнай грамаце па Івану Жыдзіві­ду[109] ў якасці аднаго з паручыцеляў выступіў нейкі князь Глеб Дзмітрыевіч. Ян Тэнгоўскі датаваў дакумент прыблізна 1393 г. і атаясаміў гэтага князя з сынам Дзмітрыя Альгердавіча старэйшага Глебам, які прымаў удзел у Кулікоўскай бітве як Глеб Друцкі[110]. Ідэнтыфікацыя князя Глеба Дзмітрыевіча паручнай з сынам Дзмітрыя Альгердавіча старэйшага цалкам імаверная. Аднак другая частка гіпотэзы не такая відавочная.

У сінодзіку Маскоўскага крамлёўскага Успенскага сабора згаданы князь Глеб Друцкі, які загінуў 15 студзеня 1411 г. у бітве на Лыскове[111] (70 км на паўднёвы ўсход ад Ніжняга Ноўгарада). Тут ніжагародскія князі разбілі ваявод вялікага князя маскоўскага Васіля I. Мяркуючы па ўсім, Глеб Друцкі быў адным з кіраўнікоў маскоўскага войска. Другі сінодзік (Растоўскі саборны) называе імя па бацьку гэтага князя — Васілевіч[112]. Князя Глеба Друцкага трэба прызнаць сынам Васіля Міхайлавіча. Цяжэй адказаць на пытанне: хто ўдзельнічаў у Кулікоўскай бітве, ён ці сапраўды сын Дзмітрыя Альгердавіча старэйшага? Верагоднасць абодвух варыянтаў падаецца прыкладна роўнай. На Куліковым полі маглі быць і сыны Васіля Міхайлавіча, які быў звязаны з Андрэем Полацкім, і дзеці Дзмітрыя Альгердавіча.

Цьмянае паходжанне князя Льва Друцкага. Распаўсюджаная рэдакцыя „Сказання пра Мамаева пабоішча“ паведамляе, што ў Каломне вялікі князь Дзмітрый Іванавіч „передовои … полк уряди князя Льва Дружесково“[113]. Зноў жа, нельга выключыць памылку перапісчыка, які пераблытаў Глеба і Льва Друц­кіх. Але магчыма, што Леў Друцкі сапраўды ўдзельнічаў у бітве на Куліковым полі. Князь Леў Друцкі быў унесены ў пералік сведкаў граматы, выдадзенай Вітаўтам у Караляўцу 30 студзеня 1384 г. Прычым ён названы там Вітаўтавым шваграм[114]. Даследчыкамі слушна адзначалася, што слова „швагер“ можа абазначаць не толькі мужа сястры. Яго можна разумець і так, што Леў быў, напрыклад, братам жонкі Вітаўта[115] ці яны мелі за жонак родных сясцёр. У адпаведнасці з апошнім, Ян Тэнгоўскі лі­чыць[116], што жонкай Глеба Друцкага была сястра Ганны Смаленскай — жонкі Вітаўта. Але магчыма і іншае. Паводле Хронікі Быхаўца[117], Вітаўт другім шлюбам быў жанаты з князёўнай Марыяй Лукомскай (хоць гэта быў, відаць, яго першы шлюб). Тады жонкай Льва Друцкага магла быць таксама лукомская князёўна, а з улікам геаграфічнай блізкасці княстваў гэта цалкам верагодна. Леў Друцкі быў, відаць, сярод тых князёў і баяр, якія выехалі да Вітаўта пасля яго ўцёкаў у Прусію (канец 1382 г.). У „Летапісцы вялікіх князёў літоўскіх“ чытаем: „бывшу же ему [Вітаўту. — В.В.] в Немцех и у Марине граде у мистра, приехаша к нему мнози князи и бояре литовьскыи“[118]. Гэта адбылося ў 1383 г. Пра далейшы лёс Льва Друцкага нічога невядома. Што ж датычыцца яго месца ў сістэме сваяцкіх стасункаў князёў Друцкіх, дык хутчэй за ўсё ён быў сынам Дзмі­трыя Альгердавіча. На карысць гэтага гаворыць і той факт, што ён карыстаўся гербам Пагоня[119]. У сувязі з гэтым можна дапусціць, што шлюб паміж Дзмітрыем Альгердавічам і ўдавой друцкага князя адбыўся напрыканцы 50–х г.[120], бо ў 1380 г. Леў Друцкі, магчыма, удзель­нічаў у Кулікоўскай бітве, прычым камандаваў палком, а ў 1384 г. быў ужо жанаты. У літаратуры[121] выказвалася гіпотэза пра тое, што Глеб і Леў Друцкія — гэта адна і тая асоба. Нашы дадзеныя на гэты конт, на жаль, недастатковыя для надзейных высноў.

Вельмі мала звестак і пра князя Івана Друцкага. Ён названы сярод сведкаў Салінскага трактата, заключанага паміж Вітаўтам і Ордэнам 12 кастрычніка 1398 г.[122] Можна пагадзіцца з Я. Тэнгоўскім, які атаясаміў яго з Іванам Дзмітрыевічам Кіндыром[123], што загінуў у бітве на Ворскле. У пераважнай большасці летапісных зводаў (у тым ліку і ў самых старажытных, поўных і аўтарытэтных[124]) князь Іван Дзмітрыевіч Кіндыр пастаўлены ў спісе забітых князёў на чацвёртае ці нават на трэцяе месца — пасля Андрэя і Дзмітрыя Альгердавічаў (ды Міхаіла Яўнутавіча). Пасля яго ідзе пасынак Дзмітрыя Альгердавіча Андрэй Друцкі. Ю. Пузына, які зрабіў спробу рэканструкцыі першапачатковага спіса князёў[125], паставіў Івана Кіндыра на чацвёртае месца. Таму ён, безумоўна, належаў да Гедымінавічаў. Імя па бацьку выразна ўказвае на тое, што ён быў сынам Дзмітрыя Альгердавіча. Іван вядомы таксама па Любецкім сінодзіку, дзе ён названы разам з бацькам, маці Ганнай і братам Міхаілам[126].

У тым самым спісе князёў 1399 г. адзначаны Міхаіл Падбярэзскі і яго брат Аляксандр[127]. Вядомы княскі род Ямантовічаў–Падбярэзскіх, пачынальнік якога Ямант таксама загінуў на Ворскле. Аднак трэба пагадзіцца з Ю. Вольфам[128], паводле якога названыя браты не мелі да Ямантовічаў–Падбярэзскіх аніякага дачынення. Вельмі верагодна, што гэта нашчадкі Яманта атры­малі Падбярэззе пасля іх смерці[129]. Міхаіл і Аляксандр, відаць, паходзілі ад старых друцкіх князёў, к канцу XIV ст. выціс­нутых у сціплае Падбярэззе. Яно, дарэчы, размешчана на паўночны захад ад Друцка — там, дзе раздаваў землі князь Васіль Міхайлавіч Друцкі. Цалкам можа быць, што Міхаіл і Аляксандр былі яго сынамі.

26 студзеня 1401 г. у Бірштанах князь Сямён Дзмітрыевіч Друцкі прынёс прысягу ў тым, што ў выпадку смерці вялікага князя Вітаўта не будзе шукаць сабе іншага сюзерэна, апрача караля Ўладыслава II Ягайлы і Кароны Польскай[130]. Князь Сямён Друцкі набыў вядомасць яшчэ і тым, што ў 1422 г. выдаў замуж за Ягайлу пляменніцу, дачку сваёй сястры Аляксандры і князя Андрэя Іванавіча Гальшанскага[131]. Гэта была славутая Соф’я Гальшанская. Трэба падтрымаць выснову Яна Тэнгоўскага, згодна з якой князь Сямён Друцкі быў сынам Дзмітрыя Альгердавіча[132]. (Аднак не ад Ганны, як лічыць згаданы даследчык[133], а ад  іншай жонкі. Іначай чым растлумачыць той факт, што Сямён не быў унесены ў Любецкі сінодзік разам з Міхаілам і Іванам, сынамі Дзмітрыя Альгердавіча і Ганны?)

На карысць паходжання Сямёна Друцкага ад Дзмітрыя Альгердавіча старэйшага можна прывесці наступныя факты. Ян Длугаш паведамляе[134], што Ягайла знаходзіўся ў трэцяй і чацвёртай ступенях сваяцтва са сваёй чацвёртай жонкай Соф’яй. Калі ўзяць пад увагу, што Соф’я была дачкой сястры Сямёна Дзмітрыевіча і прыняць, што яе маці была дачкой Дзмітрыя Альгердаві­ча, сапраўды атрымліваецца, што Соф’ю Гальшанскую лучыла з Ягайлам трэцяя ступень сваяцтва[135]. Чацвёртая датычылася, праўдападобна, рода Гальшанскіх. Другі, дадатковы аргумент звязаны з геральдыкай. Ю. Пузына звярнуў увагу на падабенства знакаў, якімі карысталіся князі Друцкія, да знакаў Альгерда і Гедымінавічаў[136]. Ён таксама трапна заўважыў, што напрыканцы XIV— на пачатку XV ст. Друцкія рэгулярна займалі вельмі высокія, у ліку першых, месцы сярод сведкаў міжнародных дагавораў. Між іншым ён адзначыў, што спаміж князёў–сведкаў Салінскага трактата няма аніводнага князя нелітоўскага пахо­джання[137]. Варта нагадаць, што ў пералік быў упісаны Іван Друцкі.

Такім чынам, можна ўпэўнена сцвярджаць, што галіна Друцкіх, якую Ю. Вольф вызначыў як малодшую[138], вядзе сваё паходжанне ад Дзмітрыя Альгердавіча праз яго сына Сямёна. Старэйшая ж галіна не была звязана з Альгердавічамі. Ю. Вольф на падставе расійскіх радаводаў выводзіў яе ад Васіля Міхайлаві­ча[139]. Мяркуючы па ўсім, яна вядзе свой пачатак ад старога друцкага княскага рода. Яго прадстаўнік Даніла жыў недзе на пачатку XIV ст. ці нават раней, і на сёння гэта першы вядомы нам гістарычны друцкі князь эпохі Вялікага Княства Літоўскага. На карысць мясцовага паходжання старэйшай лініі Друцкіх гаворыць, між іншым, і тое, што калі прадстаўнікі малодшай галіны займалі высокія месцы сярод князёў Вялікага Княства Літоўскага, дык Друцкія старэйшай галіны не мелі такога пры­знання. Іх дзейнасць, відаць, абмяжоўвалася сваім вузкім рэгіёнам і мясцовымі інтарэсамі, і яны толькі зрэдку з’яўляюцца ў крыніцах. У найвышэйшыя сферы тытулаванай знаці і палітычнага жыцця Вялікага Княства Літоўскага яны не мелі доступу. Паказальна, што князі менавіта з гэтай галіны выехалі ў 1508 г. у Маскву.

---

[1] Друцк старажытны: Да 1000–годдзя ўзнікнення горада. Мінск, 2000; Друцк летапісны. Друцкае евангелле. Мінск, 2001.
[2] Древнему Друцку 1000 лет: Материалы к научно–практической конференции. Витебск, 2001.
[3] Полное собрание русских летописей (далей — ПСРЛ). Т. 32. Москва, 1975. С. 130; Т. 35. Москва, 1980. С. 129, 146, 194.
[4] Тамсама. Т. 32. С. 24—25, 132; Т. 35. С. 92, 131, 148, 176, 196, 217.
[5] Тамсама. Т. 32. С. 25, 132; Т. 35. С. 92, 131, 148, 176, 196, 217.
[6] Насевіч В.Л. Род князёў Друцкіх у гісторыі Вялікага княства Літоўскага (XIV — XVI ст.) // Старонкі гісторыі Беларусі. Мінск, 1992. С. 84, 85; Яго ж. Друцкае княства і князі Друцкія // Друцк старажытны: Да 1000–годдзя ўзнікнення горада. С. 49.
[7] Ochmański J. Nad Kronik№ Bychowca // Studia Żródłoznawcze. T. XII. 1967. S. 159; Гл. таксама: Чамярыцкі В.А. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры. Мінск, 1969. С. 156—158.
[8] Boniecki A. Poczet rodów w Wielkiem Księstwie Litewskiem w XV i XVI wieku. Warszawa, 1887. S. 56; Wolff J. Kniaziowie litewsko–ruscy od końca czternastego wieku. Warszawa, 1895. S. 58; Kuźmińska M. Olbracht Marcinowicz Gasztołd // Ateneum Wileńskie. 1928. Zesz. 14. S. 126, 174.
[9] Пластыка Беларусі XII—XVIII ст.: Альбом. Мінск, 1983. Іл. 153, 154.
[10] Sokołowski M. Dwa gotycyzmy wileсski i krakowski w architekturze i zіotnictwie i źródła ich znamion charakterystycznych // Sprawozdania Komisyi do badania historyi sztuki w Polsce. T.VIII. Kraków, 1912. S. 12.
[11] Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. Królewiec, 1582. S. 283—284.
[12] Ibid. S. 283.
[13] Ibid. S. 639, 676.
[14] Ibid. S. 639.
[15] Гл.: Хроника Быховца. С. 149, 150.
[16] Wolff J. Kniaziowie litewsko–ruscy od końca czternastego wieku. Warszawa, 1895. S. 96, 115.
[17] Гл.: Хроника Быховца // ПСРЛ. Т. 32. С. 165.
[18] Niesiecki K. Herbarz Polski. T. 3. Lipsk, 1839. S. 409.
[19] Гл.: Kojałowicz W. Herbarz rycerstwa W. X. Litewskiego tak zwany Compendium. Kraków, 1897. S. 45.
[20] Stryjkowski M. Op. cit. S. 639.
[21] Hiesiecki K. Op. cit. S. 409.
[22] Ibid.
[23] Ibid. T. 7. Lipsk, 1841. S. 177.
[24] Власьев Г.А. Князья Острожские и Друцкие // Известия Русского генеалогического общества. Вып. 4. С.–Петербург, 1911. С. 1.
[25] Александров Д.Н., Володихин Д.М. Борьба за Полоцк между Литвой и Русью в XII—XVI веках. Москва, 1994. С. 25. Радавода Друцкіх, які Д. Аляксандраў прыпісвае  хроніцы М.Стрыйкоўскага, у ёй увогуле няма.
[26] Долгоруков П.В. Российская родословная книга. Ч. 1. С.–Петербург, 1854. С. 130—131.
[27] Тамсама. С. 132, 133.
[28] Петров П.Н. История родов русского дворянства. Т. 1. С.–Петербург, 1886. С. 45—50.
[29] Древний помянник Киево–Печерской лавры (конца XV и начала XVI столетия) // Чтения в Историческом обществе Нестора летописца (далей — ЧИОНЛ). 1892. Кн. 6. Приложение. С. IX.
[30] Тамсама. С. 31—32.
[31] Wolff J. Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386—1795. Kraków, 1885. S. 19.
[32] Древний помянник Киево–Печерской лавры (конца XV и начала XVI столетия). С. 31.
[33] Де Витте Е.И. Комментарии к древнейшим помянникам Киево–Печерской лавры и Киево–Златоверхо–Михайловского монастыря // ЧИОНЛ. 1914. Кн. 24. Вып. 1. Приложение. С. 83.
[34] Wolff J. Kniaziowie… S. 56—61; Насевіч В.Л. Род князёў Друцкіх… С. 90—96; Яго ж. Друцкае княства… С. 52—56.
[35] Де Витте Е.И. Комментарии…// ЧОИНЛ. 1913. Кн. 23. Вып. 2. Приложение. С. 79.
[36] ПСРЛ. Т. 2. Москва, 1962. С. 881.
[37] Насевіч В.Л. Род князёў Друцкіх… С. 85.
[38] Александров Д.Н., Володихин Д.М. Борьба… С. 25—28.
[39] Приселков М.Д., Фасмер М.Р. Отрывки В.Н. Бенешевича по истории русской церкви XIV века // Известия Отделения русского языка и словесности императорской Академии Наук. 1916. Т. 21. Кн. 1. С. 58.
[40] Воскресенская летопись // ПСРЛ. Т. 7. С.–Петербург, 1856. С. 206; Патриаршая или Никоновская летопись // Тамсама. Т. 10. С.–Петербург, 1885. С. 211; Летопись Авраамки // Тамсама. Т. 16. С.–Петербург, 1889. С. 73.
[41] Духовные и договорные грамоты великих и удельных князей XIV—XVI вв. (далей — ДДГ). Москва — Ленинград, 1950.  № 3. С. 14.
[42] Paszkiewicz H. O genezie i wartości Krewa. Warszawa, 1938. S. 313; Насевіч В. Род князёў Друцкіх… С. 85.
[43] Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв. Вып. 1. Москва, 1977. № 6. С. 44.
[44] Тамсама. Вып. 3. Москва, 1980. С. 149.
[45] З пяці населеных пунктаў, згаданых у запісе, удалося ідэнтыфікаваць чатыры. Цяпер гэта: Мураўнічы — вёска Маціёўскага сельсавета Талачынскага р–на Віцебскай вобл. (15 км на паўночны захад ад Друцка); Відзенічы — вёска Алёнавіцкага сельсавета таго ж раёна (25 км на поўнач ад Друцка); Якімаўка („лукъно Якимово“) — вёска Халопеніцкага пасялковага савета Крупскага р–на Мінскай вобл. (45 км на паўночны захад ад Друцка); Худава — вёска Кастрычніцкага сельсавета таго ж раёна (55 км на паўночны захад ад Друцка). „Поротвина земля“ гіпатэтычна атаясамліваецца з урочышчам Ператоўшчына за 20 км на захад ад Друцка. У перадапошнім выпадку цікава адзначыць, між іншым, ранняе замацаванне на пісьме акання („на Худаве“).
[46] Белы А. Нарымонтавічы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 5. Мінск, 1999. С. 297—298.
[47] Wolff J. Ród Gedimina. Kraków, 1886. S. 20—21; Ejusdem. Kniaziowie… S. 366.
[48] Puzyna J. Potomstwo Narymunta Gedyminowicza // Miesięcznik Heraldyczny (MH). 1931 (Rocznik X). Nr 7—8. S. 135.
[49] Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией. Т. 11. Вильна, 1880. № 18. С. 42. Тое самае: Сапунов А.П., Друцкий–Любецкий В. Материалы по истории и географии Дисенского и Вилейского уездов Виленской губернии. Витебск, 1896. Приложения. № 19. С. 35.
[50] Codex epistolaris Vitoldi (CEV). Cracoviae, 1882. Nr 30. P. 10—11.
[51] Stryjkowski M. Op. cit. S. 475.
[52] CEV. Nr 35. P. 13.
[53] Акты, относящиеся к истории Южной и Западной России. Т. 1. С.–Петербург, 1863. № 2. С. 2.
[54] Ревизия пущ и переходов звериных в бывшем Великом княжестве Литовском. Вильна, 1867. С. 232.
[55] Wolff J. Ród Gedimina. S. 21; Ejusdem. Kniaziowie… S. 366.
[56] Puzyna J. Potomstwo… S. 136.
[57] Długosz J. Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Ks. 10. Warszawa, 1981. S. 244—245.
[58] Stryjkowski M. Op. cit. S. 488.
[59] Długosz J. Roczniki… Ks. 10. S. 245.
[60] Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. Poznań—Wrocław, 1999. S. 26.
[61] Ibid. S. 25.
[62] Die Chronik Wigands von Marburg // Scriptores Rerum Prussicarum (SRP). T. 2. Leipzig, 1863. P. 518.
[63] Голубовский П.В. История Смоленской земли до начала XV ст. Киев, 1895. С. 317 (прим. 3).
[64] Dlugossius I. Historiae Polonicae libri XII // Opera omnia. T. XII. Cracoviae, 1876. P. 247.
[65] Paszkiewicz H. Jagiellonowie a Moskwa. T. 1: Litwa a Moskwa w XIII i XIV wieku. Warszawa, 1933. S. 386 (przyp. 3).
[66] Die Chronik Wigands von Marburg. P. 519.
[67] Ластовский Г.А. Политическое развитие Смоленской земли в конце XIII— начале XVI веков. Минск — Смоленск, 2001. С. 44.
[68] Wolff J. Ród Gedimina. S. 20; Ejusdem. Kniaziowie… S. 366.
[69] Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. S. 25; Nikodem J. Narymunt Giedyminowicz i jego uposazenie // Scriptura custos memoriae. Prace historyczne. Poznań, 2001. S. 622.
[70] Рогожский летописец // ПСРЛ. Т. 15. Вып. 1. Петроград, 1922. Ст. 60—61; Симеоновская летопись // Тамсама. Т. 18. С.–Петербург, 1913. С. 97—98.
[71] Тамсама.
[72] Wolff J. Kniaziowie… S. 160.
[73] Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. S. 215—216.
[74] Ibid. S. 39.
[75] Vide: Nikodem J. Op. cit.
[76] Рогов А.И., Покровский Н.Н. Собрание рукописей академика М.Н. Тихомирова, переданное Сибирскому отделению АН СССР // Археографический ежегодник за 1965 год. Москва, 1966. С. 162; Тихомиров М.Н. Описание Тихомировского собрания рукописей. Москва, 1968. С. 9.
[77] Тихомиров М.Н. Послание белорусского Пимена // Неделя. 1965. № 36. С. 9.
[78] Запіс некалькі разоў друкаваўся. Гл., напр.: Рогов А.И., Покровский Н.Н. Собрание… С. 162; Тихомиров М.Н. Описание … С. 9, 11; Друцк старажытны: Да 1000–годдзя ўзнікнення горада. С. 120; Друцк летапісны. Друцкае евангелле. С. 270, 271. Тым не менш паўнавартаснай навуковай публі­кацыі помніка няма і да сённяшняга дня.
[79] Гэтае пытанне — праўда, без канчатковага вырашэння — ужо ставілася ў літаратуры. Гл.: Аляксееў Л.В. Старажытны Друцк // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1973. № 3. С. 19.
[80] Аўтар, на жаль, не меў магчымасці азнаёміцца з арыгіналам рукапісу, які зберагаецца ў Навасібірску. Таму яго назіранні грунтуюцца на апублікаваных фотаздымках, а таксама мікрафільмаванай копіі Друцкага евангелля, якая захоўваецца ў Аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я.Коласа Нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі пад сігнатурай Фр 27.
[81] Сперанский М.Н. Русские подделки рукописей в начале XIX века (Бардин и Сулакадзев)// Проблемы источниковедения. Т. 5. Москва, 1956. С. 64, 66, 67, 69, 70—71; Яго ж. К истории русских рукописных подделок // Доклады Академии Наук СССР. 1928. Серия В. С. 183.
[82] Сперанский М.Н. К истории… С. 181.
[83] Сперанский М.Н. Русские подделки… С. 63; Яго ж. К истории… С. 183. Прим. 1.
[84] Тихомиров М.Н. Описание… С. 16.
[85] Гл.: Огієнко Ів. Молитовник кн. Володимира Великого з 999 р.// Стара Україна. 1925. № 5. С. 83, 84, 85.
[86] Гл.: Тамсама.
[87] Заяц Ю.А. Друть и Друцк // Древнему Друцку 1000 лет: Материалы к научно–практической конференции. С. 20.
[88] Гл., напр.: Новгородская Четвертая летопись // ПСРЛ. Т. 4. Ч. 1. Вып. 1. Петроград, 1915. С. 297; Воскресенская летопись // Тамсама. Т. 8. С.–Петербург, 1859. С. 19; Патриаршая или Никоновская летопись // Тамсама. Т. 11. Москва, 1965. С. 17; Типографская летопись // Тамсама. Т. 24. Петроград, 1921. С. 128.
[89] Ермолинская летопись // ПСРЛ. Т. 23. С.–Петербург, 1910. С. 117; Летописный свод 1518 г. (Уваровская летопись) // Тамсама. Т. 28. Москва — Ленинград, 1963. С. 238.
[90] Указатель к первым осьми томам Полного собрания русских летописей. Отдел первый. С.–Петербург, 1898. С. 299.
[91] Puzyna J. O pochodzeniu kniazia Fedka Nieświzkiego // MH. 1911 (Rok IV). Nr 5—6. S. 79; Kuczyński S.M. Ziemie Czernihowsko–Siewierskie pod rządami Litwy. Warszawa, 1936. S. 152 (przyp. 327), 153; Paszkiewicz H. O genezie i wartości Krewa. S. 314; Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. S. 74.
[92] ДДГ. № 6. С. 22. Некаторыя гісторыкі, якія вывучалі і публікавалі грамату, адносілі яе да 1371 г. Такога  датавання прытрымліваўся і аўтар выкарыстанага выдання Л.У. Чарапнін. Абгрунтаваную крытыку яго пункта гледжання гл.: Кучкин В.А. Русские княжества и земли перед Куликовской битвой // Куликовская битва: Сборник статей. Москва, 1980. С. 90—91.
[93] Софийская Первая летопись // ПСРЛ. Т. 5. С.–Петербург, 1851. С. 251; Воскресенская летопись // Тамсама. Т. 8. С.–Петербург, 1859. С. 73; Тверской сборник // Тамсама. Т. 15. Москва, 1965. С. 458.
[94] Новгородская Четвертая летопись // ПСРЛ. Т. 4. С.–Петербург, 1848. С. 142.
[95] Puzyna J. Pierwsze wystąpienia Korjatowiczów na Rusi Południowej // Ateneum Wileńskie (AW). 1938 (R. XIII). Zesz. 2. S. 18; Kuczyński S.M. Op. cit. S. 152 (przyp. 327).
[96] Псковские летописи. Вып. 1. Москва — Ленинград, 1941. С. 18—19; Тамсама. Вып. 2. Москва, 1955. С. 24—25, 95—96.
[97] Stryjkowski M. Op. cit. S. 476.
[98] Хмыров М.Д. Алфавитно–справочный перечень удельных князей русских и членов царствующего дома Романовых. Половина первая. С.–Петербург, 1871. № 287. С. 21.
[99] Wolff J. Ród Gedimina. S. 90—92, 152—153.
[100] Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków. T. 1. Lwów, 1887. Nr 17. S. 16.
[101] H. de Wartberge. Chronicon Livoniae // SRP. T. 2. P. 105.
[102] Симеоновская летопись // ПСРЛ. Т. 18. С.–Петербург, 1913. С. 129; Патриаршая или Никоновская летопись // Тамсама. Т. 11. Москва, 1965. С. 45.
[103] На тое, што Дзмітрый старэйшы быў „найбліжэйшы“ да Андрэя Полацкага, ужо звярталася ўвага ў літаратуры: Kuczyński S.M. Op. cit. S. 200.
[104] ПСРЛ. Т. 32. С. 147; Там жа. Т. 35. С. 71, 89, 101, 137, 159, 185, 206, 228.
[105] Puzyna J. Korjat i Korjatowicze // AW. 1930 (R. VII). Zesz. 3—4. S. 437.
[106] Повести о Куликовской битве. Москва, 1959. С. 56, 180.
[107] Тамcама. С. 90.
[108] Тамсама. С. 457.
[109] Tęgowski J. Kniaź Iwan Żedewid (Przyczynek do genealogii rodu Giedymina) // Studia historycyne z XIII—XV wieku. Olsztyn, 1995. S. 133.
[110] Ibid. S. 134; Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. S. 78.
[111] Древняя российская вивлиофика. Ч. VI. Изд. 2–е. Москва, 1788. С. 452.
[112] Кузьмин А.В. Родословная князя Дмитрия Михайловича Боброка–Волын­ского // Дмитрий Донской и эпоха возрождения Руси. События, памятники, традиции: Труды Юбилейной научной конференции. Тула, 2001. С. 130. Выказваю шчырую падзяку А. Кузьміну за кансультацыі.
[113] Повести о Куликовской битве. С. 135.
[114] CEV. Nr 13. P. 4.
[115] Насевіч В.Л. Род князёў Друцкіх… С. 90—91.
[116] Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. S. 78.
[117] ПСРЛ. Т. 32. С. 150.
[118] Тамсама. Т. 35. С. 63, 69, 87, 99, 113, 135, 157, 183, 204, 226.
[119] CEV. Nr 101. P. 32; Gumowski M. Pieczęcie Ksążąt Litewskich // AW. 1930 (R. VII). Zesz. 3—4. S. 704.
[120] Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. S. 77.
[121] Ibid. S. 75, 78.
[122] Skarbiec diplomatów / Zebr. I. Danłіowicz. T. 1. Wilno, 1860. Nr 695. S. 315.
[123] Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. S. 79.
[124] Новгородская Четвертая летопись // ПСРЛ. Т. 4. С.–Петербург, 1848. С. 104; Софийская Первая летопись // Тамсама. Т. 5. С.–Петербург, 1851. С. 251; Воскресенская летопись. С. 73; Тверская летопись // ПСРЛ. Т. 15. Москва, 1965. С. 458.
[125] Puzyna J. Korjat i Korjatowicze. S. 431 (przyp. 29).
[126] Зотов Р.В. О черниговских князьях по Любецкому синодику и черниговском княжестве в татарское время // Летопись занятий Археографической комиссии. 1882—1884 г. Вып. 9. С.–Петербург, 1893. С. 28.
[127] Новгородская Четвертая летопись. С. 142; Софийская Первая летопись. С. 251; Воскресенская летопись. С. 73.
[128] Wolff J. Kniaziowie… S. 57.
[129] Насевіч В.Л. Друцкае княства… С. 58.
[130] Сборник Муханова. Изд. 2–е, дополненное. С.–Петербург, 1866. № 350. С. 622; тое самае: Akta unji Polski z Litwą / Wyd. St. Kutrzeba, Wі. Semkowicz. Kraków, 1932. Nr 40. S. 42 .
[131] Хроника Быховца. С. 149.
[132] Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. S. 76, 79—80.
[133] Ibid. S. 75.
[134] Dіugosz J. Roczniki… Ks. 11. Warszawa, 1985. S. 165.
[135] Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. S. 76.
[136] Puzyna J. O pochodzeniu kniazia Fedka Nieświzkiego. S. 77—80. Гл. таксама: Gumowski M. Op. cit. 709—710, tabl. IV, nr 31—32.
[137] Ibid. S. 80.
[138] Wolff J. Kniaziowie. S. 56.
[139] Ibid.

Наверх

Адным з наступстваў уваходжання ў склад Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ) абласцей, часта вельмі непадобных паміж сабой, была крайняя разнастайнасць сацыяльных слаёў і груп, якія ўтваралі грамадства гэтай велізарнай дзяржавы. Аднак з цягам часу тут стаў набіраць усё большую моц, а ў XVI ст. у асноўных рысах завяршыўся працэс фармавання галоўных станаў феадальнага грамадства: сялянства, мяшчанства, шляхты і духавенства. Тым не менш на раннім яго этапе адрозненні ў сацыяльным, эканамічным і юрыдычным становішчы сялянства, мяшчанства і шляхты нярэдка былі невялікія і невыразныя. Існавалі пагранічныя сацыяльныя слаі, якія, прынамсі ў некаторых рэгіёнах, былі даволі шматлікія. Да такіх слаёў можна далучыць так званых ваенных слуг — вярхушку вельмі стракатай катэгорыі сялян-слуг. З аднаго боку, путныя, панцырныя і іншыя ваенныя слугі, як і шляхта, неслі вайсковую службу, а з другога — выконвалі тыпова сялянскія павіннасці і плацілі тыпова сялянскія падаткі. У многім іх становішча нагадвала становішча мяшчанства. Такім чынам, у кантэксце названай тэндэнцыі сацыяльнага развіцця існавалі некалькі варыянтаў далейшай эвалюцыі разгляданага сацыяльнага слоя. Ён мог папоўніць шэрагі аднаго з трох станаў ці быць падзелены паміж імі. У такой сітуацыі менавіта ўрадавая палітыка мусіла адыграць у далейшым гістарычным лёсе ваеннаслужы лага сялянства вызначальную ролю.

Гісторыя полацкіх путных слуг, якіх крыніцы называюць таксама путнымі баярамі, путнымі людзьмі або проста путнікамі[1], даўно прыцягвае цікавасць даследчыкаў. На яе звярталі ўвагу яшчэ Мацвей Любаўскі[2] і Мітрафан Доўнар-Запольскі[3]. З найноўшай літаратуры варта адзначыць працы Ганны Харашкевіч[4] і Міхаіла Спірыдонава[5]. Аднак названыя аўтары закраналі гэтае пытанне ў сувязі з тымі больш шырокімі праблемамі, вывучэнню якіх прысвячалі свае даследаванні. Тэма ж у цэлым застаецца малараспрацаванай у гістарыяграфіі і, безумоўна, заслугоўвае асобнага разгляду. Наш артыкул геаграфічна ахоплівае тэрыторыю Полацкага намесніцтва (з 1504 г. — ваяводства) ВКЛ, храналагічна — перыяд з XV ст. да 1563 г. (узяцце Полацка войскамі цара Івана IV Жахлівага). Пад полацкімі путнымі слугамі ў далейшым будуць разумецца дзяржаўныя путныя слугі.

У дакументах XVI ст. ёсць некаторыя звесткі пра ўнутраную сацыяльную арганізацыю путных слуг і пра месца, якое займала іх супольнасць у грамадстве Полаччыны. Існавалі нейкія формы самаарганізацыі путнікаў у маштабах усёй Полацкай зямлі. Так, адну з вежаў полацкага замка павінны былі рамантаваць „вси волости путъницъкии”[6]. Паміж 1506 і 1544 г. Жыгімонт I выдаў усім полацкім путным слугам прывілей на права выкупляць свае землі, прададзеныя раней шляхце і мяшчанам[7]. У 1551 г. скаргу на шляхту і мяшчан да Жыгімонта II Аўгуста падалі „вси слуги путные замъку … полоцъкого”[8]. Вядомыя таксама факты, калі сярод путных слуг фігуравалі „старшие люди”[9] і „молодшие люди”[10]. Нельга выключыць, што меўся на ўвазе ўзрост, але падаецца больш верагодным, што пад гэтымі паняццямі хавалася нейкая ўнутраная маёмасна-сацыяльная градацыя путных слуг. Тэрміны „старшы” і „малодшы” нярэдка ўжываліся менавіта ў такім сэнсе. Напрыклад, гандлёвы дагавор з Рыгай яшчэ ў 1405 г. заключалі „полочан(е), вси добрыи люд(и) и мал(ы)и”[11].

На пачатку XVI ст. путныя слугі займалі яшчэ досыць высокае грамадскае становішча і выконвалі, відаць, далёка не апошнюю ролю ў палітычным жыцці Полаччыны. Так, у 1511 г. адзін з сялян — братоў Ярмолічаў, каб давесці, што ён — чалавек гаспадарскі, а не царкоўны, „в том слался на всих бояр полоцких, и мещан, и на путных людеи”[12].

З-за адсутнасці крыніц, ранейшых за XV ст., практычна немагчыма вызначыць нават прыблізны час узнікнення разгляданага сацыяльнага слоя. Праўда, паводле некаторых звестак, ён існаваў ужо ў першай палове XIV ст. Менавіта з гэтым перыядам І.Якубоўскі звязваў пісьмовае афармленне дагавора («ряда») паміж палачанамі і князем[13]. Згодна з яго меркаваннем, падтрыманым і шматлікімі іншымі даследчыкамі, тэкст дагавора ўвайшоў у склад абласнога прывілея Полацкай зямлі вялікіх князёў літоўскіх. На падставе гэтага прывілея рэдакцыі 1511 г. Якубоўскі зрабіў спробу рэканструкцыі дагавора. У тэкст адноўленага аналітычным шляхам „ряда” ён, між іншым, уключыў і артыкул са згадкай „поселскихъ путниковъ”[14]. Аднак у дадзеным выпадку не выключана памылка (перапісчыка, даследчыка). Напрыклад, Г.Харашкевіч лічыць упамінанне пасельскіх путнікаў у тым артыкуле пазнейшай устаўкай[15].

Самы ж ранні з вядомых на сённяшні дзень дакументаў, у якім згадваецца полацкі путнік[16], датуецца прыблізна 1448—1458 г. З яго вынікае, што путны чалавек Санка Чупрын удзельнічаў у бітве пад Вількамірам у 1435 г.

Значна большы матэрыял для рэканструкцыі становішча дзяржаўных путных слуг у XV ст. даюць акты, якія выйшлі з канцылярыі вялікага князя літоўскага Аляксандра ў сувязі з наданнем Полацку магдэбургскага права (1498 г.). Першапачаткова меркавалася, што права на самакіраванне будуць мець не толькі полацкія мяшчане, але і прадстаўнікі некаторых іншых сацыяльных груп, якія жылі ў Полацку і яго ваколіцах, у тым ліку і путныя слугі. Прывілей на магдэбургскае права паведамляе, што гэтыя апошнія „завсегды з мещаны на выправу военную звыкли ходити и вси поплатки нашы [г. зн. вялікага князя. — В.В.] посполу з ними нам давати”[17]. Як і мяшчане, путныя слугі мусілі даваць калёсы, служыць старожу[18], выплочваць сярэбшчыну, рамантаваць і ўмацоўваць полацкі замак[19]. Пра вялікае падабенства ваеннай службы полацкіх путных слуг і мяшчан на мяжы XV—XVI ст. сведчаць і іншыя факты. Так, Казімір і Жыгімонт I загадвалі ў сваіх „вызваленых лістах” путнікам сёлаў Задарожжа і Вугальнікі: „имъ намъ служыти поспол з мещаны … полоцкими”[20]. Ва ўстаўной грамаце 1499 г. пазначалася, што мяшчане, якія купяць зямлю ў полацкіх баяр, мяшчан, путных слуг і прыгонных людзей, павінны будуць служыць з іх путную службу[21]. Такім чынам, сацыяльнае і падаткова-павіннаснае становішча тых путных слуг, якія жылі ў Полацку і яго ваколіцах, да апошніх гадоў XV ст. было вельмі блізкае да мяшчанскага. Сітуацыя змянілася ў выніку выдання Аляксандрам прывілея на магдэбургс кае права Полацку, а дакладней актаў 1499 і 1500 г., якія ўдакладнялі яго. Калі мяшчане былі вызвалены ад суда полацкага намесніка, ад давання калёсаў, старожы, а ў 1509 г. — ад пасылання ў заставу і стацыі[22], дык путныя слугі былі вернуты пад прысуд намесніка і зноў абавязаны даваць коней паслам[23]. У 1500 г. Аляксандр выдаў устаўную грамату полацкім путным слугам, якім у 1498 г. разам з мяшчанамі было падаравана магдэбургскае права. Яна вызначыла крытэрыі, паводле якіх путныя слугі аддзяляліся ад мяшчан і вярталіся пад юрысдыкцыю полацкага намесніка. Такімі крытэрыямі сталі: іх пражыванне „здаўна” ў сельскай мясцовасці; супольная з іншымі путнікамі служба; факт невалодання дваром у Полацку[24]. Апошні пункт меў, відаць, галоўнае значэнне. Грамата падкрэслена называе путных слуг сельскімі путнікамі — тэрмінам, які не ўжываюць у дачыненні да іх практычна больш ніякія дакументы (за выключэннем, бадай што, толькі згаданага артыкула абласнога прывілея Полацкай зямлі).

Крыніцы першай паловы XVI ст. дазваляюць атрымаць досыць поўнае ўяўленне і пра падаткова-павіннаснае становішча путных слуг, якія жылі ў сельскай мясцовасці, далёка ад Полацка. Усе яны абавязаны былі несці ваенную (путную) службу, якая з’яўлялася іх галоўнай павіннасцю. Аднак пытанне, ці неслі яны яе ў дадзены перыяд на практыцы (або ці ўсе неслі), патрабуе дадатковага вывучэння, бо шэраг фактаў прымушае сумнявацца ў гэтым.

У 1529 г. была выдадзена ўстава дзяржаўцам і ўраднікам гаспадарскіх двароў Віленскага і Троцкага ваяводстваў, якая рэзка мяняла павіннаснае і падатковае становішча путных слуг. Між іншым, яны былі абавязаны штогод выплочваць у скарб па 1 капе грошаў „асаднага”[25]. Чаму была ўведзена такая выплата і што яна сабой замяніла, тлумачыць ліст Жыгімонта I Старога да найвышэйшага гетмана ВКЛ Юрыя Радзівіла ад 10 ліпеня 1534 г. Жыгімонт са спасылкай на згаданую ўставу патрабаваў, каб усе „не заможныи” путныя слугі, якія не могуць служыць „конно а зброино”, давалі кожны год па 1 капе грошаў. Далей апісвалася надзвычай красамоўная сітуацыя, якая склалася са службай гэтай найбяднейшай часткі путных слуг: каб пазбегнуць выплаты асаднага, яны, „не маючи ни конеи добрых, ани зброи, едно у сермягах а на клячах простых, боронных на воину поехали”[26]. Манарх загадаў спісаць такіх у асобны рэестр і спагнаць з іх грошы. Важна падкрэсліць, што гэтая з’ява была шырока распаўсюджана па ўсёй дзяржаве, бо Радзівілу было даручана скласці рэестры такіх путных слуг „кождого повету”.

Такім чынам, ужо на мяжы 20—30-х г. XVI ст. прынамсі частка (і, трэба разумець, немалая) путных слуг была не ў стане паўнавартасна выконваць сваю ваенную службу. Паводле матэрыялаў полацкай рэвізіі 1552 г. путныя слугі Полацкага ваяводства мусілі выстаўляць у войска 40,5 (ці, згодна з другой копіяй крыніцы, 42) каня[27]. Гэта нямала: напрыклад, паводле той самай крыніцы, полацкія мяшчане павінны былі ставіць 49 коней[28]. Аднак наўрад ці ўсе полацкія путнікі неслі на практыцы вайсковую службу. Да гэтай высновы прыводзіць апісаная сітуацыя з уставай, а таксама тая акалічнасць, што некаторыя з іх павінны былі выстаўляць па поўканя з цэлага сяла, а ўсе разам — дробавы лік, што фізічна немагчыма. Хутчэй за ўсё, частка путных слуг на Полаччыне ўжо рэальна не несла вайсковай службы, а выплочвала замест яе пэўныя сумы грошай у скарб. Але нават калі путнікі (усе ці частка) і выконвалі гэтую павіннасць, іх баяздольнасць наўрад ці была высокая, а ваеннае значэнне для дзяржавы — вельмі істотнае. У любым выпадку, яны не вытрымлівалі канкурэнцыі са шляхтай.

Комплекс іншых павіннасцяў і падаткаў полацкіх путных слуг моцна варыяваўся. Некаторыя з іх, апрача путнай службы, не неслі больш ніякіх павіннасцяў і не плацілі ніякіх падаткаў, а некаторыя былі вельмі абцяжараны імі. Так, напрыклад, у сярэдзіне XVI ст. путныя слугі воласці Няведра, сёлаў Макеевічы на возеры Нешчарда, а таксама часткі Крынак і Забор’я служылі толькі путную службу[29]. На 1558 г., калі яны былі падараваны вялікім князем і каралём Жыгімонтам II Аўгустам полацкаму ваяводу Станіславу Давойну, 15,5 „каня” путных слуг Курылоўскага і Задарожскага станаў „плату никоторого до скарбу не даивали, одно служъбу военъную конемъ служывали”[30]. У 50-я г. XVI ст. путныя людзі, якія жылі над возерам Арэхаўна, толькі „лете ку двору … Черсвятъскому з двема косами сено косити ходили и пруд сыпали, а ку служъбе … военънои полъконя ставили”[31]. З іншага боку, да 1508 г. путныя слугі сяла Каханавічы, акрамя ваеннай службы, выплочвалі ў агульнадзяржаўны скарб 1 капу грошаў баброўшчыны, плацілі пэўную суму лоўчаму полацкага ваяводы, будавалі яз на рацэ Лісна, давалі 6 карцоў жыта язаўнічаму, дапамагалі жыхарам сяла Клясічы (сучасная назва Клясціцы) „у пярэйму”, калі ваявода ездзіў у аб’езд па Полаччыне, выплочвалі 2 грошы стражоўшчыны[32]. Вялікі пералік павіннасцяў і падаткаў выконвалі і путныя слугі сёлаў Ладасна і Мяніцы, якія „цягнулі” да гаспадарскага двара Чэрсвята[33]. Аднак і першая, і другая сітуацыі былі не вельмі характэрныя для гэтай групы ваенных слуг. Як сведчыць рэвізія 1552 г., большасць путных слуг, акрамя ваеннай службы, давалі на вялікага князя калёсы і стацыю, выплочвалі баброўшчыну, а таксама часткова забяспечвалі (прадуктамі ці грашыма) варту полацкага замка і некаторых службовых асобаў (падарожніка, мяднічага, неваднічага) ваяводскага двара[34]. Прыведзены комплекс падаткаў і павіннасцяў нельга лічыць вельмі цяжкім. Так, на 1552 г. 455 (паводле другой копіі рэвізіі 491) „дымоў” путных слуг і іх „сяброў” уносілі ў агульнадзяржаўны скарб 6 коп 50 грошаў (6 коп 45 грошаў) „шырокіх” баброўшчыны[35]. Нават калі ўзяць пад увагу непаўнату дадзеных рэвізіі, усё роўна належыць прызнаць гэтую суму мізэрнай і непрынцыповай для скарбу. Тое ж, відаць, можна сказаць і пра агульнае гаспадарчае значэнне путных слуг для цэнтральнага ўрада.

Землі путных слуг лічыліся дзяржаўнай уласнасцю, путнікі не мелі права свабодна імі распараджацца. У 1556 г. на судзе віленскага ваяводы Мікалая Радзівіла з вуснаў мсціслаўскага зямяніна (шляхціча) прагучала наступная заява: „подъ путными кгрунтъ кролевъскии, и не маеть такое вольности, яко шляхтич, шафовати имъ”[36]. Суд пагадзіўся з ім і нават унёс цытаваныя словы ў свой вырак. На Полаччыне путныя слугі не маглі прадаваць свае землі без дазволу вялікага князя ці мясцовага ваяводы. Прадстаўнікі ж іншых сацыяльных слаёў не мелі права без дазволу купляць іх. Так, у 1561 г. сын полацкага харужага Фронцка Каспаровіча Міхаіл звярнуўся да Жыгімонта II Аўгуста з просьбай пацвердзіць куплі свайго бацькі ў путных слуг. Аднак аказалася, што здзелкі былі заключаны без дазволу манарха і полацкага ваяводы. Адзначыўшы ў прывілеі, што Фронцка без дазволу гаспадара і полацкіх ваявод тыя землі „не мел моцы купити”, Жыгімонт II Аўгуст, тым не менш, пацвердзіў куплі[37].

Хоць крыніцы захавалі звесткі пра раздачы полацкіх путных слуг мясцоваму баярству-шляхце яшчэ вялікім князем і каралём Казімірам[38], аднак, і гэта адзначала Ганна Харашкевіч[39], у буйных маштабах путных слуг і іх землі пачаў раздаваць толькі Аляксандр. На карысць гэтага сведчаць і дакументы першай паловы XVI ст. У 1538 г. Жыгімонт I разглядаў скаргу полацкіх путных слуг з сёлаў Забелле, Дужкі, Руднікі на полацкага гараднічага Івана Корсака. Полацкі ваявода Ян Глябовіч даў даведку, што путных слуг і іх землі полацкім князям, баярам і панам раздаваў у масавым парадку яшчэ Аляксандр[40], але на падобную практыку папярэдняга вялікага князя, г. зн. Казіміра, ён не спасылаўся. Можна прывесці некалькі прыкладаў такіх дараванняў. У 1506 г. Аляксандр надаў 18 путных людзей Ловажскага стану і 7 цяглых сялян разам з іх землямі князю Івану Палубенскаму[41]. У тым годзе гаспадарскаму двараніну Стэфану былі падараваны землі путных слуг Шалавінічаў, але ім самім было дадзена права свабодна пакінуць гэтыя землі ў выпадку, калі яны не захочуць служыць новаму землеўладальніку[42]. Такім чынам, на мяжы XV — XVI ст. урад ВКЛ раздаваў шляхце як землі путных слуг, так і іх саміх разам з землямі. Галоўнай прычынай такога курсу стала рэзкае скарачэнне пад канец XV ст. дзяржаўнага зямельнага фонду. У якасці яго папаўнення цэнтральная ўлада стала разглядаць землі путных слуг[43].

Палітыку Аляксандра на пачатку свайго панавання паспрабаваў скарэктаваць Жыгімонт I. У адным з першых яго прывілеяў 1506 г. ёсць наступная гучная дэкларацыя: „то неслушная реч, абы слугы путные мели кому в неволю даны быти”[44]. Аднак на практыцы палітыка ўрада Жыгімонта I у дачыненні да полацкіх путных слуг вызначалася крайняй непаслядоўнасцю. Ужо ў 1508 г. Жыгімонт надаў князям Васілю і Андрэю Сакаленскім сёлы путных слуг Ладасна, Велічковічы (Велічкоўцы) і Дзярнцы разам з іх землямі[45]. Вельмі паказальная для палітыкі мясцовай адміністрацыі ў гэтым выпадку пазіцыя полацкага ваяводы Станіслава Глябовіча: ён дамогся, каб сёлы былі вернуты да дзяржаўнай гаспадаркі — Чарсвяцкага двара, бо „к тому двору … мало людеи было”. Тым не менш наўзамен Сакаленскім у 1511 г. была падаравана цэлая воласць путных слуг — Непаротавічы[46].

І ўсё ж урад Жыгімонта I — відавочна, пад уздзеяннем путных слуг — рабіў некаторыя захады, якія б абмяжоўвалі раздачу іх саміх, а таксама некаторых іх земляў у прыватнае ўладанне. Значнае пашырэнне набыла практыка выдачы так званых вызваленых лістоў путным слугам. Звычайна такім лістом, выдадзеным канкрэтным людзям, імёны якіх заносіліся ў дакумент, Жыгімонт I абяцаў не аддаваць іх прыватным асобам. Вельмі часта там указвалася, што не будуць раздадзены і купленыя імі землі, аднак падобнага абяцання ў дачыненні да іх „атчызных” земляў вялікі князь, як правіла, не даваў.

Згадкі пра такія лісты нярэдка сустракаюцца ў дакументах[47]. Удалося адшукаць і іх узоры (гл. дадаткі 1—2). Адзін з лістоў, датаваны 1522 г., Жыгімонт I адрасаваў полацкаму ваяводу Пятру Кішку і яго пераемнікам. На просьбу путных слуг Вугальніцкага стану вялікі князь і кароль абяцаў у будучым не аддаваць іх саміх і купленыя імі землі прыватным асобам. У 1545 г. Жыгімонт II Аўгуст пацвердзіў „вызвалены ліст” бацькі. Пра тое, што ўрад Жыгімонта I прызнаваў правы путных слуг на набытыя імі за ўласныя грошы землі, сведчаць не толькі „вызваленыя лісты”. Так, за нейкі час да 1517 г. Жыгімонт I надаў двараніну Пятру Епімаху 5,5 „службы” путных слуг сёлаў Чарняевічы, Саннікі і Блашнікі Вугальніцкага стану. Аднак у названым годзе яны звярнуліся да манарха і заявілі, што купілі гэтыя землі за 5 рублёў грошаў. Жыгімонт I і паны рады прынялі наступнае рашэнне: Епімах абавязваў ся вярнуць путнікам грошы, а ім самім было дадзена права ці служыць новаму землеўладальніку, ці пайсці ад яго. Пры гэтым гаспадарскі прывілей адмыслова падкрэслівае, што сёлы нададзены Епімаху без людзей[48].

Пад час разгляду адной судовай справы паміж 1513 і 1517 г. полацкі ваявода Альбрэхт Гаштольд высветліў, што гаспадарскі дваранін Фёдар Варона выпрасіў у Жыгімонта I путных слуг сяла Руднікі Саланеўскага стану разам з іх землямі, якія аказаліся купленымі. На той падставе, што „князи и бояре земли Полоцкое мають то на маистате нашомъ [г. зн. вялікага князя і караля. — В.В.] в себе выписаны, што мы слугъ путных, а наболеи которыи бы под собою земли купленыи мели, не маем отдавати”, Гаштольд вызваліў іх ад службы двараніну[49]. У 1517 г. Жыгімонт I замяніў Варону наданне путных слуг на іншае — 6 цяглых сялян сяла Парэчча Мнюціцкага стану, а путнікаў вярнуў пад юрысдыкцыю полацкага ваяводы[50]. У 1524 г. Жыгімонт яшчэ раз пацвердзіў вырак Гаштольда[51]. Заканадаўчай базай судовага рашэння полацкага ваяводы сталі два артыкулы ўстаўной граматы вялікіх князёў літоўскіх Полацкай зямлі, а менавіта: „а в купленины нам полоцкие не въступатися” і „а полочаны нам не дарытися никому”[52]. Аднак, нягледзячы нават на пацвярджэнне полацкай устаўной Жыгімонтам I у 1511 г., яго палітыка ў дачыненні да тутэйшых путных слуг заставалася ў далейшым вельмі супярэчлівай. Раздачы путных слуг і іх земляў не спыніліся. Так, у 1524 г. манарх пацвердзіў Івану Корсаку 6 „службаў” путных людзей на Арэхаўне, у Загацці, Рубаках, Празароках, Дужках, а ў 1537 г. — Васілю і Івану Міхайлавічам Корсакам сваё ранейшае наданне іх брату Яцку путных людзей Саланеўскага стану з землямі[53].

Важна адзначыць, што путныя слугі не былі пасіўнымі сведкамі таго, як вялікія князі літоўскія раздавалі іх прыватным асобам. Яны актыўна супраціўляліся гэтаму. Каб абараніць сваю свабоду і маёмасныя правы, путныя слугі прысутнічалі на судовых пасяджэннях гаспадара і паноў рады, дзеля чаго ехалі часам вельмі далёка: у Вільню, Львоў, Пётркаў. І, як было паказана, у некаторых выпадках дамагаліся свайго.

Землі путных слуг пераходзілі да прадстаўнікоў іншых сацыяльных слаёў не толькі праз вялікакняскія наданні, путнікі і самі прадавалі іх. Такія здзелкі вядомыя яшчэ з XV ст.[54]. Вялікакняская ўстаўная грамата Полацкай зямлі ўтрымлівае наступнае палажэнне: „всхочет(ь) ли свое именье хто продати или заменити с ким, ино нам або наместником нашим явивши, продати и заменити”[55]. Менавіта яго мелі на ўвазе палачане, калі сцвярджалі: „вол(ь)но бояромъ и мещаномъ в слугъ путныхъ земъли куповати”[56]. Фармальна цытаваны артыкул даваў магчымасць і путным слугам купляць землі ў полацкіх баяр і мяшчан, але на практыцы рух зямельнай уласнасці быў накіраваны толькі ў адзін бок: ад путнікаў, галоўным чынам, да шляхты, іншы раз да мяшчан. Выпадкі адваротных здзелак — надзвычай рэдкія. Фактаў набыцця полацкай шляхтай земляў у путных слуг вельмі шмат, таму ніжэй прыведзены толькі некаторыя, найбольш буйныя куплі. У 1561 г., як ужо адзначалася, полацкі харужыч Міхайла Францковіч звярнуўся да Жыгімонта II Аўгуста з просьбай пацвердзіць куплі свайго бацькі, харужага Фронцка Каспаровіча, у тамтэйшых путных слуг. Супольная сума 11 здзелак склала велізарную лічбу: 449 коп грошаў ВКЛ. У тым годзе той самы Міхаіл атрымаў яшчэ адно пацвярджэнне — на 4 куплі свайго бацькі, на гэты раз на суму 142 капы грошаў[57].

Аднак і ў гэтай галіне назіраліся ваганні палітыкі Жыгімонта I і спробы падтрымаць землеўладанне путных слуг. Паміж 1506 і 1544 г., у парушэнне названага артыкула полацкай устаўной ён на просьбу ўсіх полацкіх путнікаў „далъ имъ листъ дозволеныи, абы они в бояръ шляхты и в мещанъ оные земли купленые … окуповали”[58].

Пад час панавання вялікага князя і караля Жыгімонта II Аўгуста ўрадавы курс прыкметна мяняецца. У 1551 г. быў адменены ўжо згаданы прывілей Жыгімонта Старога, які дазваляў полацкім путным слугам выкупліваць землі, прададзеныя раней шляхце і мяшчанам[59]. Палітыка раздач путных слуг і іх земляў таксама набыла некаторыя новыя рысы. Калі Жыгімонт I рабіў крокі па забеспячэнні за путнымі слугамі права ўласнасці на купленыя землі, дык пры яго сыне і пераемніку гэтае права ўжо не прызнавалася. Так, Жыгімонт II Аўгуст падараваў гаспадарскаму дзяку Міхаілу Гарабурду 4 «кані» путных слуг Задарожскага стану разам з іх землямі, «атчызнымі» і купленымі. Тады задаражане звярнуліся да манарха з просьбай кампенсаваць землі, набытыя імі за ўласныя грошы. Адбыўся суд, у выніку якога вялікі князь і кароль прысудзіў путнікаў разам з іх землямі, у тым ліку і купленымі, Гарабурду, «для чого не была речъ повинъная отъмены имъ за тые земли ихъ давати». Тым не менш у 1560 г. яны ўсё ж атрымалі землі наўзамен[60]. Затое ніякай кампенсацыі не атрымалі 15,5 «каня» путных слуг Курылоўскага і Задарожскага станаў, «атчызныя» і купленыя землі якіх у 1558 г. былі прысуджаны полацкаму ваяводу С.Давойну[61].

Аднак дакументы эпохі Жыгімонта II Аўгуста зафіксавалі нямала падараванняў менавіта земляў путных слуг, ім жа самім давалася права застацца на гэтых землях ці бесперашкодна пакінуць іх. Так, напрыклад, у 1556 г. Жыгімонт II Аўгуст канчаткова надаў землі путных слуг сёлаў Руднікі і Забелле князю Міхаілу Сакаленскаму і яго пляменніцам, але самім путнікам дазволіў «вольна» пайсці з гэтых земляў[62]. Такое ж права атрымалі і путныя слугі сяла Завуцце, землі якіх у 1557 г. былі падараваны зямяніну Фёдару Філіповічу[63], а таксама згаданыя путнікі Курылоўскага і Задарожскага станаў, землі якіх былі нададзены С.Давойну. Новы землеўладальнік, як правіла, не меў права затрымліваць ні іх, ні іх рухомай маёмасці.

Як было паказана вышэй, раздачы асабіста свабодных путных слуг і набытых імі земляў у прыватнае ўладанне супярэчылі двум артыкулам устаўной граматы Полацкай зямлі, якую ў 1547 г. пацвердзіў і Жыгімонт II Аўгуст. Аднак шляхта знайшла магчымасць абысці іх. Былі вынайдзены аргументы, якія надавалі такім раздачам характар законнасці.

Першы з іх — гэта спасылка на прэцэдэнт. Ён вядомы яшчэ з часоў Жыгімонта I. Калі ў 1538 г. вялікі князь і кароль разглядаў скаргу некаторых путных слуг на полацкага гараднічага і цівуна Івана Корсака, манарх звярнуўся па даведку да полацкага ваяводы Яна Глябовіча. Апошні даў патрэбную інфармацыю наконт істцоў, якая, у выкладанні судовага ліста Жыгімонта, утрымлівае і наступную фразу: «то суть люди и земли путныи, и не тол(ь)ко одинъ онъ [г. зн. Корсак. — В.В.] таковыи люди и земли за даниною н(а)шою тамъ маеть, але што естъ князеи, и пановъ, и бояръ в земъли Полоцкои, тыи мало не вси такии люди и земъли путныи з данины брата нашого … Алекъсанъдра короля … и н(а)шое подъ собою держат(ь) и в живанью [у другой копіі — «в пожыванью». — В.В.] ихъ суть»[64]. Дакументы называюць і прыкладную колькасць раздадзеных путнікаў — некалькі соцень чалавек[65]. Другі аргумент, у аснову якога было пакладзена маёмаснае становішча путных слуг, прасочваецца ў крыніцах з часоў Жыгімонта II Аўгуста. Яго высоўваў, напрыклад, на судовым працэсе 1556 г. супраць путных слуг забялян князь М.Сакаленскі. Путнікі спрабавалі абараніць свае землі, спасылаючыся на «вызвалены ліст» Жыгімонта II Аўгуста. Сакаленскі ж адказаў, што яны «земяном и подданымъ … тамошнимъ немало земль своихъ попродовали и въжо яко бы тымъ и причиною таковою, водле привил(ь)евъ земли Полоцъкое тое вызволенье свое хотя в себе мають, в нивеч обернути мели». Гэты ж аргумент прывёў С.Давойна, дадаўшы, што з прычыны здачы забялянамі многіх сваіх земляў у заставу полацкім баярам і мяшчанам „за часъ немалыи никоторое служъбы … з нихъ не было бы”[66]. Такім чынам, падставай для раздач земляў путных слуг сталі лічыцца продаж або застава імі значнай часткі сваіх земляў ці, дакладней, не столькі сама па сабе страта зямлі, колькі невыкананне імі павіннасцяў і нявыплата падаткаў, якія станавіліся вынікам названых аперацый. У 50-я г. ужо нават „вызваленыя лісты” не гарантавалі путных слуг ад страты земляў праз вялікакняскія падараванні шляхце.

Характарыстыка дзяржаўнай палітыкі была б няпоўная без вывучэння пазіцыі мясцовай адміністрацыі, якая не заўсёды супадала з курсам цэнтральнага ўрада і нярэдка істотна карэктавала яго. Кіраўнік мясцовай адміністрацыі мог дамагчыся адмены нават вялікакняскага надання, калі на тое былі важкія прычыны, і такія выпадкі былі далёка не выключныя. Вышэй ужо быў прыведзены адзін з іх (дзеянні С.Глябовіча). Часта на просьбу зрабіць нейкае падараванне вялікі князь даваў на тое даручэнне галаве мясцовай выканаўчай улады ў самай агульнай форме: напрыклад, надаць пэўную колькасць „службаў” сялян, не называючы іх канкрэтна. І тады ваявода меў магчымасць задаволіць жаданне прасіцеля ў адпаведнасці са сваімі ўяўленнямі пра інтарэсы дзяржавы. На згаданым судовым працэсе 1556 г. князя М.Сакаленскага і яго пляменніц супраць забялян і руднян апісаны наступны факт. Жыгімонт II Аўгуст даручыў полацкаму ваяводу С.Давойну абраць і надаць Сакаленскім вызначаную лічбу „службаў” цяглых сялян, Давойна ж замест гэтага абраў і надаў путных слуг[67]. Прычыну такіх яго дзеянняў трэба бачыць, відавочна, у тым, што параўнальна з путнымі слугамі цяглыя сяляне неслі значна цяжэйшыя павіннасці і выплочвалі нашмат большыя падаткі на карысць дзяржавы. На тое, што зямля і цяглы цаніліся ўладамі вышэй за селяніна-слугу, паказваў Д.Пахілевіч[68]. У 1556 і 1557 г. С.Давойна так тлумачыў вялікаму князю і каралю магчымасць надаць полацкаму земяніну Алехну Рагозу путнікаў над возерам Арэхаўна: „с тыхъ людеи малыи пожитокъ былъ … г(о)сп(о)д(а)ру”[69]. Нягледзячы на ніжэйшы сацыяльны статус цяглых, С.Давойна стараўся не раздаваць іх у прыватнае ўладанне. Пры раздачах жа путных слуг і іх земляў ён звычайна аддаваў тых, якія неслі меншыя павіннасці і выплочвалі меншыя падаткі. Такім спосабам ён, як і іншыя ваяводы, імкнуўся не дапусціць парушэння нармальнага функцыянавання дзяржаўных гаспадарак („гаспадарскіх двароў”). Адначасова С.Давойна ўзмацняў падатковы цяжар на дзяржаўных путнікаў. Так, у 1553 г. ён упершыню выбраў з полацкіх путных слуг „долю”[70], г. зн. пэўную частку ад вырашчанага збожжа, якая на Полаччыне традыцыйна складала „чацвёрты сноп”. Ранейшыя крыніцы, у тым ліку рэвізія 1552 г., сярод падаткаў полацкіх дзяржаўных путнікаў „долю” не фіксуюць.

Для полацкіх ваявод путныя слугі ўяўлялі каштоўнасць не толькі як працоўная сіла і падаткаплацельшчыкі, але і як ваеннаслужылыя. Так, С.Глябовіч дамогся ад Жыгімонта I адмены надання князям Сакаленскім путных слуг воласці Непаротавічаў, бо яны „седят(ь) на границы московъского… а сут(ь) пожыточны къ службе н(а)шои: якъ въ сторожы, так теж и в шпекгох”[71]. Аднак калі даводзілася параўноўваць вартасць ваеннай службы шляхты і путных слуг, выбар быў не на карысць апошніх. Напрыклад, просячы ў 1558 г. Жыгімонта II Аўгуста пацвердзіць полацкаму зямяніну Арцёму Івановічу купленыя ім у путных слуг землі, С.Давойна сцвярджаў: „Артемъ с тыхъ землицъ своихъ купленыхъ лепеи и пожыточнеи часу кожъдое потребы служъбу земъскую … г(о)с(по)д(а)ру заступуеть и потомъ заступовати можеть, нижли слуги путные”[72].

Такім чынам, напрыканцы XV — у першай палове XVI ст. лёс путных слуг быў адной з вострых, калі не самай вострай праблемай сацыяльнага развіцця Полацкай зямлі. Пра актуальнасць гэтага пытання сведчыць і тая акалічнасць, што сярод актавага матэрыялу Метрыкі ВКЛ, які датычыцца Полацкай зямлі, дакументы, звязаныя з путнымі слугамі, складаюць вельмі вялікую частку. Аналіз гэтага матэрыялу паказвае, што ў дадзены перыяд у названым рэгіёне асноўную масу вялікакняскіх падараванняў шляхце складалі наданні менавіта путных слуг і іх земляў. Можна вылучыць дзве галоўныя прычыны такой палітыкі ўрада ва ўмовах, калі фонд дзяржаўных земляў вельмі скараціўся. Па-першае, знізілася ваеннае значэнне путных слуг: шляхта была больш баяздольная, да таго ж з пачатку XVI ст. дзяржава ў нарастальных маштабах пачала карыстацца паслугамі наёмнікаў[73]. Па-другое, значэнне пераважнай іх большасці для дзяржаўнай гаспадаркі было невялікае.

У XV ст. сацыяльнае становішча полацкіх путных слуг было вельмі блізкае да мяшчанскага. Масавыя іх раздачы распачаў Аляксандр. Пры Жыгімонце I назіраліся некаторыя спробы абмежаваць іх і палепшыць становішча путнікаў, але гэтая палітыка праводзілася вельмі супярэчліва і непаслядоўна. Жыгімонт II Аўгуст вярнуўся да курсу свайго дзядзькі, і становішча разгляданай катэгорыі насельніцтва стала ўсё больш набліжацца да становішча сялян-даннікаў і цяглых. Надзвычай яскрава выявілася сутнасць палітыкі ўрада Жыгімонта II Аўгуста ў дачыненні да полацкіх путных слуг на судовым пасяджэнні 28 траўня 1561 г. Путнікі Вугальніцкага стану звярнуліся да манарха са скаргай на ваяводу С.Давойну, які, нягледзячы на „вызваленыя лісты” Жыгімонта I і самога Жыгімонта II Аўгуста, выпрасіў іх для сябе. Пасля нарады вялікага князя і караля з панамі рады путнікам было абвешчана: „имъ не дано право шляхетское, одно служити ку замъку росказано, а … таковые слуги путные продкове наши и мы сами, г(о)с(по)д(а)ръ, звыкли отдавати таковымъ станомъ, которые пожиточнеишие суть у службе речи посполитое”[74]. Гэтыя словы выдатна характарызуюць не толькі стаўленне да путных слуг, але і ўсю саслоўную палітыку ўрада апошняга Ягелона.

---

Дадаткі

Дадатак 1

[1522 ^a г.] ліпеня 11. Вільня. — Прывілей („ліст”) вялікага князя літоўскага і караля польскага Жыгімонта I Старога [слугам путным] Данілу Агрызкавічу, Юрку Барысавічу і іншым на вызваленне іх саміх і купленых імі земляў Ігольцы і Авутоўшчына [Вугальніцкага стану ^б] Полацкага ваяводства ад перадачы ў прыватнае ўладанне.

Жыкгимонт , Божъю м(и)л(о)стью король польскии , великии кн(я)зь литовски и, рускии, кн(я)же пруское, жомоитъски и и иныхъ.

Воеводе полоцкому, старосте дорогицкому // пану Петру Станиславовичу и инымъ воеводамъ полоцкимъ, хто и напотомъ будеть отъ нас Полътескъ держати.

Били нам чоломъ тыи люди нашы с Полоцъка: Данило Огърызковичъ з братею, а Юрко Борысовичъ з братаничы, а Курянъ, а Влас, а Павелъ, Василь, а Трухонъ тежъ и з братьями своими. И поведили перед нами, што жъ продки ихъ купили в людеи нашых путныхъ Полоцкого жъ повета: въ Федора, Ильина сына Тупичынича земъю¹ в Ыгольцахъ а въ Есипа Огризковича и въ брата его Захари землю Овутовщину, которыи ж купли ихъ и мы первеи сего имъ листомъ нашымъ потвердили, и тотъ они листъ перед нами вказывали. Ино первеи сего тых людеи и зъ землями ихъ впросил былъ в нас дворанинъ нашъ Иванъ Глебовичъ, и они тые листы купъчые и потверженья нашы перед нами покладали и очевисто они с Ыиваномъ Глебовичомъ о томъ перед нами мовили.

Мы, вгленувшы в тые листы, того межи ними досмотре вшы, засе есмо ихъ и с тыми землями и куплями ихъ отъ Ивана Глебовича вызволили и казали имъ намъ служити. И они били намъ чоломъ, абыхмо вжо вперод никому ихъ не отъдавали. И на то дали имъ сесь нашъ листъ, ижъ вжо не маемъ тыхъ людеи нашых и тых земль, купленины их, никому подданымъ нашымъ отъдавати.

А хотя бы хто добре их в нас упросилъ, и твоя бы м(и)л(о)сть, пане воевода, в нихъ никому увезанья не давалъ. Нехаи бы они намъ служили и зъ службою путною по тому, какъ и перед тым с тых земль служба бывала.

Писанъ у Вил(ь)ни июля 11 день, инъдиктъ десятыи.

Копоть писар.

РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 38. Арк. 262—262адв.

Уключаны акт у „лісце” Жыгімонта II Аўгуста да полацкага ваяводы свіслацкага дзяржаўцы, пана Станіслава Станіслававіча Давойны ад 1560 г. красавіка 22. Вільня (арк. 261адв.—264адв.)

Копія канца XVI ст.

Публікуецца ўпершыню.

Дадатак 2

1545 г. лютага 4. Вільня. — Пацвярджальны вялікага князя літоўскага і караля польскага Жыгімонта II Аўгуста прывілея Жыгімонта I Старога 1522 г. ліпеня 11. Вільня. [слугам путным] Данілу Агрызкавічу, Юрку Барысавічу і іншым на вызваленне іх саміх і купленых імі земляў Ігольцы і Авутоўшчына („Увутовщина”) [Вугальніцкага стану] Полацкага ваяводства пра перадачу ў прыватнае ўладанне.

Жыкгимонтъ Август, Бож(ъ)ю м(и)л(о)стью король польскии , великии кн(я)зь литовски и, рускии, прускии, жомоитски и, мазовецки и и иныхъ.

Воеводе полоцкому пану Станиславу Станиславовичу Довоину и инымъ воеводамъ полоцкимъ, хто и напотомъ будеть отъ нас Полътескъ держати.

Тых часовъ приходили до нас тые люди нашы с Полоцка: Данило Огризковичъ з братьею, а Юрко Борысовичъ з братаничы, а Курянъ² , а Самъсон, а Павелъ, а Гамсонъ ³ Курчинъ // теж з братьями своими и вказывали перед нами лист короля его м(и)л(о)сти пана отъца нашого, которыи листъ его кролевская м(и)л(о)сть рачыл казати записати до воеводы полоцкого, старосты дорогицъкого пана Петра Станиславовича и до иных напотомъ будучых воевод полоцких о томъ, што жъ продки их купили в людеи нашых путных Полоцкого жъ повета: въ Федора, Ильина сына Тупинича землю у-в Ыгольцохъ и въ Есипа Огрызковича и въ брата его Захаря землю Увутовщину ⁴, которыи жъ листы его кролевская м(и)л(о)сть перво того еще листомъ своимъ имъ потвердити рачылъ. И тотъ они листъ его кролевское м(и)л(о)сти перед его м(и)л(о)стью вказывали, где ж, деи, первеи тых людеи и зъ земълями их впросилъ былъ собе въ его кролевское м(и)л(о)сти дворанинъ его м(и)л(о)сти Иванъ Глебовичъ. И они тые листы купчые и потверже не его кролевское м(и)л(о)сти перед его м(и)л(о)стью покладали и очевисто с тымъ Иваномъ Глебовичомъ о томъ перед его м(и)л(о)стью мовили. И его м(и)л(о)сть, угленувшы в тые листы и того межи ними досмотревшы, засе ихъ с тыми землями и куплями их отъ Ивана Глебовича вызволилъ и казалъ его кролевская м(и)л(о)сть имъ собе служити. И то тежъ в томъ листе короля его м(и)л(о)сти, пана на⁵ отъца нашого, описано, же его кролевская м(и)л(о)сть яко самых тыхъ людеи, такъ тежъ и тыхъ земль их купленыхъ никому с подданы х тутошнего паньства, Великого кн(я)зьства Литовского, отъдавати не мелъ. А хотя бы ихъ хто въ его кролевское м(и)л(о)сти упросилъ, тогды, рачыть писати его м(и)л(о)сть в томъ листе, абы панъ воевода никому в нихъ увязыванья не давалъ. Нижли казалъ его м(и)л(о)сть имъ служити службу путъную по тому, какъ перед тымъ с тых земль бывала служба. Для чого жъ били они намъ чоломъ, абыхмо ихъ в томъ водлугъ листу короля его м(и)л(о)сти, отъца нашого, заховали и перед никому ихъ не отъдавали и дали имъ на то нашъ листъ.

Ино мы, бачечы в томъ прозбу ихъ быти слушную, и на чоломбитье ихъ з ласки нашое г(оспо)д(а)рьское то есмо вчынили, водлуг // того листу короля его м(и)л(о)сти до воеводы полоцкого пана Петра Станиславовича и до иныхъ напотомъ будучых воевод полоцъкихъ о томъ писаных⁶ ихъ зоставили и на то дали имъ сесь нашъ листъ, иж вжо не маемъ мы тых людеи нашыхъ и тых земль купленых никому с подданыхъ нашыхъ отъдавати.

А хотя бы хто добре в насъ упросилъ, и твоя бы м(и)л(о)сть, пане воевода, в нихъ никому увезанья не давалъ. Нехаи бы они намъ служили службу путную по тому, какъ и перед тымъ с тых земль служба бывала.

Писанъ у Вильни под лет(ы) Бож(его) нарож(енья) 1545 м(е)с(е)ца февраля 4 день инъдиктъ трии⁷.

Валериянъ писар.

РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 38. Арк. 262адв.—263адв.

Уключаны акт у „лісце” Жыгімонта II Аўгуста да полацкага ваяводы свіслацкага дзяржаўцы, пана Станіслава Станіслававіча Давойны ад 1560 г. красавіка 22. Вільня (арк. 261адв.— 264адв.)

Копія канца XVI ст.

Публікуецца ўпершыню.

^а год вызначаны згодна з індыктам і часам заняцця П.Ст. Кішкам пасады полацкага ваяводы: 1519—1532.
^б сацыяльная прыналежнасць асоб і адміністрацыйна-тэрытарыяльная геаграфічных аб’ектаў высветлены паводле „ліста” Жыгімонта II Аўгуста да Ст. Давойны ад 22.04.1560 г. (гл. легенду дакумента).
¹ так у ркп., належыць чытаць земълю
² літары ку перароблены з іншых.
³ так у ркп., належыць чытаць Самсонъ (?).
⁴ так у ркп., відавочна, належыць чытаць Овутовщину.
⁵ так у ркп.
⁶ так у ркп., павінна быць писаного (?).
⁷ так у ркп., 4 лютага 1545 г. прыпадала на трэці індыкт.

---

[1] Ужыванне аднаго з пералічаных тэрмінаў залежала ад паходжання і кантэксту крыніцы. У выпадках, калі дакумент зыходзіў ад прадстаўнікоў прывілеяванага стану свецкіх феадалаў, якія, напрыклад, імкнуліся давесці свае правы на путных слуг ці іх землі, выкарыстоўвалася, як правіла, назва „путныя людзі”. Гэтым самым праз ужыванне спецыфічнай сацыяльнай тэрміналогіі путнікі як бы набліжаліся да масы сялян, якіх крыніцы называюць якраз „людзьмі”. Наадварот, калі дакумент перадаваў погляд саміх путных слуг, якія, напрыклад, імкнуліся абараніць свае правы ў спрэчцы са шляхцічамі, у ім выкарыстоўваўся тэрмін „путныя баяры”. Гэта было абумоўлена тым, што баярамі на Полаччыне ў разгляданы перыяд яшчэ нярэдка называлі шляхту. Зразумела, што, выкарыстоўваючы тэрмін „баяры”, путныя слугі тым самым імкнуліся з дапамогай моўных сродкаў як быццам павысіць свой сацыяльны статус у вачах суда. Пра сінанімічнасць усіх пералічаных тэрмінаў сведчаць выпадкі, калі ў тым самым дакуменце тыя самыя асобы называліся то путнымі людзьмі, то путнымі слугамі і г.д. Так, у арыгінальным лісце вялікага князя літоўскага і караля польскага Жыгімонта I да найвышэйшага гетмана Юрыя Радзівіла 1534 г. у тэксце дакумента ўжываюцца тэрміны „слугі путныя” і „путнікі”. Але на адвароце, у адраснай частцы, дзе ўказаны прадмет паслання, утрымліваецца кароткая сінхронная заўвага: „о бояръ путныхъ”. Гл.: Расійская нацыянальная бібліятэка. Аддзел рукапісаў (далей — РНБ. АР). Ф. 293. Воп. 1. Адз. зах. 75.
[2] Любавский М.К. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства. Москва, 1892. С. 351—352.
[3] Довнар-Запольский М.В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах. Т. 1. Киев, 1901. С. 235, 786; Яго ж. Очерки по организации западнорусского крестьянства в XVI веке. Киев, 1905. С. 305.
[4] Хорошкевич А.Л. Очерки социально-экономической истории Северной Белоруссии в XV веке. Автореф. дис. … д-ра ист. наук. Москва, 1974. С. 37, 50, 54—55; Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв. (далей — ПГ). Вып. 5. Москва, 1985. С. 177-184.
[5] Спірыдонаў М.Ф. Полаччына: XVI стагоддзе // За передовую науку. 1990. 26 января.
[6] Полоцкая ревизия 1552 года. Москва, 1905 (далей — ПР 1552 г.). С. 7.
[7] Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў (далей — РДАСА). Ф. 389. Адз. зах. 239. Арк. 121.
[8] Тамсама.
[9] Беларускі архіў. Т. 2. Мінск, 1928. С. 289.
[10] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 35. Арк. 294адв.; Адз. зах. 251. Арк. 37.
[11] ПГ. Вып. 1. Москва, 1977. С. 96.
[12] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 9. Арк. 108адв.
[13] Якубовский И.Б. Земские привилеи Великого княжества Литовского // Журнал Министерства народного просвещения. 1903. № 6. С. 279.
[14] Тамсама. С. 296.
[15] ПГ. Вып. 5. С. 26.
[16] Тамсама. Вып. 1. С. 176—178.
[17] Тамсама. Вып. 2. Москва, 1978. С. 154.
[18] Тамсама. С. 154-155.
[19] Тамсама. С. 175.
[20] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 12. Арк. 299адв.
[21] ПГ. Вып. 2. С. 175.
[22] Тамсама. Вып. 3. Москва, 1980. С. 62.
[23] Тамсама. Вып. 2. С. 163, 175.
[24] Тамсама. С. 175.
[25] Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2. С.-Петербург, 1848. С. 196.
[26] РНБ. АР. Ф. 293. Воп. 1. Адз. зах. 75.
[27] ПР 1552 г. С. 45—54.
[28] Тамсама. С. 31—43. У суме рэвізораў — памылкова 47.
[29] Тамсама. С. 47, 48, 54.
[30] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 37. Арк. 177адв.
[31] Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 293.
[32] ПГ. Вып. 3. С. 32.
[33] Гл.: ПР 1552 г. С. 67-68.
[34] Гл.: Тамсама. С. 45-54.
[35] Тамсама.
[36] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 250. Арк. 414.
[37] Тамсама. Адз. зах. 41. Арк. 268адв.
[38] ПГ. Вып. 2. С. 49—50.
[39] Тамсама. Вып. 5. С. 180.
[40] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 20. Арк. 228; Тамсама. Адз. зах. 23. Арк. 59.
[41] ПГ. Вып. 2. С. 212—214.
[42] Тамсама. С. 215—216.
[43] Тамсама. Вып. 5. С. 115—117.
[44] Тамсама. Вып. 3. С. 6.
[45] Тамсама. С. 33—34.
[46] Тамсама. С. 83—85.
[47] Гл., напр.: РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 12. Арк. 299адв.; Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 294; Тамсама. Адз. зах. 37. Арк. 468.
[48] Archiwum Główne Akt Dawnych. Archiwum Radziwiłłowskie (далей — AGAD. AR). Dział II. Sygn. 69/10. S. 417.
[49] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 14. Арк. 179адв.; Тамсама. Адз. зах. 224. Арк. 146—146адв.
[50] AGAD. AR. Dziaі II. Sygn. 69/10. S. 416-417.
[51] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 14. Арк. 179адв.; Тамсама. Адз. зах. 224. Арк. 146—146адв.
[52] ПГ. Вып. 3. С. 87, 90.
[53] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 12. Арк. 223—223адв.; Тамсама. Адз. зах. 20. Арк. 105адв.—106.
[54] Гл., напр.: ПГ. Вып. 2. С. 135, 142.
[55] Тамсама. Вып. 3. С. 87.
[56] Гл.: РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 12. Арк. 300адв., 354; Там жа. Адз. зах. 37. Арк. 238.
[57] Тамсама. Адз. зах. 41. Арк. 268—268адв., 269.
[58] Тамсама. Адз. зах. 239. Арк. 121.
[59] Тамсама. Арк. 121адв.
[60] Тамсама. Адз. зах. 37. Арк. 440адв.—441.
[61] Тамсама. Адз. зах. 251. Арк. 240—241.
[62] Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 266адв.—271адв.
[63] Тамсама. Арк. 293адв.—296.
[64] Тамсама. Адз. зах. 23. Арк. 59; Адз. зах. 20. Арк. 228.
[65] Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 270; Адз. зах. 37. Арк. 468адв.
[66] Тамсама. Адз. зах. 35. Арк. 269адв.—270.
[67] Тамсама. Арк. 268.
[68] Похилевич Д.Л. Крестьяне-слуги в Литве и Западной Белоруссии в XVI—XVII вв.// Учёные записки Львовского государственного университета. Т. 36. Серия историческая. 1955. Вып. 6. С. 172.
[69] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 35. Арк. 293; Тамсама. Адз. зах. 251. Арк. 32адв.
[70] Тамсама. Адз. зах. 37. Арк. 179.
[71] Тамсама. Адз. зах. 224. Арк. 257адв.
[72] Тамсама. Адз. зах. 37. Арк. 237адв.-238.
[73] Похилевич Д.Л. Цыт. праца. С. 172; ПГ. Вып. 5. С. 184.
[74] РДАСА. Ф. 389. Адз. зах. 254. Арк. 297.

Наверх

*Encyclopedia of the Middle Ages. Vol. 1—2. Andrй Vauchez, Barrie Dobson, Michael Lapidge (eds.). Vol. 1. I—XVIII, 1—809; Vol. 2. 810—1624. Cambridge, 2000.

У 2000 г. пабачыла свет выданне «Энцыклапедыі Сярэднявечча» ў 2 тамах пад рэдакцыяй Андрэ Вашэ разам з Бэры Добсанам і Майклам Лэпіджам. Спатрэбілася 10 гадоў на рэалізацыю гэтага грандыёзнага праекта, у якім бралі ўдзел 600 вучоных з больш чым 30 краінаў, 30 экспертаў, тры выдавецтвы. Першым было выданне на французскай мове (1997), потым «Энцыклапедыя» выйшла па–італьянску (1998–99) і, нарэшце, па–ангельску (2000). Усе тры выданні не з’яўляюцца абсалютна ідэнтычнымі, а адрозніваюцца паміж сабой найперш таму, што кожнае з іх арыентуецца на свайго чытача. Так, італьянскае выйшла ў трох тамах і шырэйшае параўнальна з французскім (якое ў прадмове рэцэнзаванага выдання ахарактарызавана як «франкацэнтрысцкае»), у ангельскім дададзена яшчэ 50 артыкулаў, якія тычацца пераважна Англіі, і значна пашырана бібліяграфія (рэдактары імкнуліся, каб кожны артыкул меў бібліяграфію, праўда, цалкам ажыццявіць задуму ўсё ж не ўдалося). Пераклад на ангельскую мову зрабіў Эдрыан Ўолфорд.

«Энцыклапедыя Сярэднявечча» ўключае 3200 артыкулаў, размешчаных у алфавітным парадку, каля 600 чорна–белых і 30 каляровых ілюстрацыяў. Мэтай выдання, як сказана ў прадмове, было даць даследчыкам кампактную, надзейную інфармацыю па–за межамі іх непасрэдных навуковых інтарэсаў.

Паводле словаў Андрэ Вашэ, выданню паспрыялі два асноўныя фактары: 1) хуткае развіццё медыявістыкі за апошняе паўстагоддзе па ўсім свеце, што пацвярджае праект International Medieval Bibliography, які засведчыў сапраўдны бібліяграфічны выбух; 2) хуткі рост суправаджаўся ўзнаўленнем і дасканаленнем метадаў і падыходаў, якія ўплываюць на любую галіну даследавання Сярэднявечча: ад гісторыі да мастацтвазнаўства і археалогіі, філасофіі і музыказнаўства. Надышоў час абагуліць і паказаць багаты плён на гэтай ніве. У выніку з’явіліся два манументальныя выданні: Lexicon des Mittelalters у 9 тамах (1977—99) і Dictionary of the Middle Ages у 12 тамах (1982—89). Абодва яны атрымаліся вялікімі па аб’ёме і дарагімі, таму маладаступнымі для індывідуальных даследчыкаў (звычайна карыстацца імі можна толькі ў бібліятэцы).

За апошнія 50 гадоў Сярэднявечча ва ўсім сваім багацці было фактычна адкрыта нанова і наблізілася да нашай рэальнасці. Рэдактары, не ідэалізуючы тысячагадовы перыяд (ад 500 да 1500 г.), упэўнены ў тым, што стэрэатып успрымання Сярэднявечча як «цёмнай» эпохі не павінны перашкаджаць бачыць яго веліч і недаацэньваць яго значнасць. Яны паспрабавалі падаць у «Энцыклапедыі» ўвесь спектр сярэднявечнай Еўропы, адвёўшы, паводле іх словаў, Захаду столькі ж месца, колькі і Ўсходу, а таксама паказаць, што Сярэднявечча адыграла істотную ролю шмат у якіх сферах: землеўпарадкаванні, тэхналогіі сельскай гаспадаркі, развіцці палітычных інстытутаў і нават у навуцы. Абвясціўшы намер адвесці Захаду столькі ж месца, колькі і Ўсходу, стваральнікі «Энцыклапедыі» шмат зрабілі для таго, каб увасобіць яго. Тым не менш, гэтае памкненне супярэчыць зарыентаванасці выдання на свайго, г.зн. заходняга, чытача. Да таго ж паняцце «Ўсход» ўбірае ў сябе Цэнтральную і Ўсходнюю Еўропу, Візантыйскую імперыю, а таксама мусульманскі і іудзейскі свет, таму, натуральна, глыбіня і дакладнасць асвятлення праблем моцна адрозніваюцца ад паказу заходнееўрапейскай гісторыі.

Геаграфічныя рамкі выдання, як ужо можна здагадацца, вельмі шырокія. Паколькі стваралася «Энцыклапедыя» для аўдыторыі, якая цікавіцца найперш сваёй гісторыяй, і мела быць надрукаванай на французскай, італьянскай і ангельскай мовах, то галоўным ядром яе зместу было сярэднявечнае хрысціянства — г.зн. ад Ісландыі і Канады да Эфіопіі і Цэнтральнай Азіі. Іншыя рэгіёны, народы і рэлігіі закранаюцца толькі ў звязку з заходнім хрысціянствам. Храналагічна праект абдымае VII—XV ст., хоць у кантэксце разгляду некаторых праблем, зразумела, выходзіць за межы акрэсленага перыяду.

Рэдактары мелі намер зрабіць кампактную «Энцыклапедыю», а тэматычны абшар проста неабсяжны, таму крытэры адбору матэрыялу мусілі быць даволі жорсткімі. Самі выдаўцы хацелі дапамагчы еўрапейцам трэцяга тысячагоддзя суаднесці сябе з спадчынай, якая і цяпер яшчэ вызначае іх лад жыцця і некаторыя аспекты якой усё яшчэ зачароўваюць іх, але значэнне якой яны не могуць усвядоміць, таму «асноўнае месца … аддалі філасофіі, тэалогіі, духоўнасці, літургіі і іканаграфіі». Гэта дазваляе апынуцца ў свядомасці таго часу, не пакідаючы без увагі таксама эканамічныя і сацыяльныя рэаліі, але заўсёды імкнучыся паставіць іх у рэлігійную, інтэлектуальную ці маральную перспектыву. Вось гэты намер рэдактарам удалося рэалізаваць поўнасцю.

Цяпер спынімся на фактарах, што, несумненна, паўплывалі на адбор і аб’ём падрыхтаваных артыкулаў, але пра якія нічога не сказана ў прадмове. Па–першае, гэта наяўнасць, аб’ём, якасць і даступнасць літаратуры па той ці іншай праблеме або краіне. Пад даступнасцю маецца на ўвазе даступнасць для заходняга чытача, г.зн. наяўнасць выданняў у заходніх бібліятэках (як мінімум) і на заходнееўрапейскіх мовах. Відавочна, не апошняе значэнне мелі і асабістыя сувязі з даследчыкамі–спецыялістамі. Скажам, намаганнямі ўкраінскага гісторыка Яраслава Ісаевіча, які сфармаваўся як даследчык на Захадзе, выдатна паказана Ўкраіна. Толькі асабістымі кантактамі можна патлумачыць тое, што, на мой погляд, неадэкватна вялікае месца адведзена Арменіі. Гэтай краіне прысвечаны артыкулы «Арменія (гісторыя, гісторыкі, культурныя цэнтры)», які займае 4,5 старонкі плюс «Армянская літаратура» на паўстаронкі, бібліяграфія ўключае 43 пазіцыі на ангельскай і французскай мовах. Да ўсяго яшчэ шэраг маленькіх артыкулаў па асобных гарадах і персаналіях. Для параўнання прывядзём аб’ёмы публікацый па іншых краінах: Ірландыі адведзена 1 старонка, Галандыі — 0,75 с., Польшчы — 1,5 с., Багеміі — 1,75 с. Цяжка паверыць, што Арменія значыла для сярэднявечнай Еўропы столькі ж, колькі ўсе гэтыя краіны разам узятыя. Проста Ніна Гарсаян (аўтар асноўных матэрыялаў па Арменіі) працуе ў Калумбійскім універсітэце. Беларусь, на жаль, нічым падобным пахваліцца не можа.

Тэматычныя рамкі энцыклапедыі, па словах рэдактараў, вельмі шырокія: археалогія, мастацтва, архітэктура, эканоміка, адукацыя, геаграфія, гісторыя, мовы, літаратура, філасофія, рэлігія, тэалогія, права, навука і палітыка. І гэта сапраўды так. Тут ёсць артыкулы, прысвечаныя глабальным праблемам, такім як «Улада», «Чалавек», «Зло», «Дабро», «Мова», «Праца», «Хрысціянства», «Супярэчнасці паміж мусульманамі і хрысціянамі (Усход, Захад)» і інш., а таксама зусім канкрэтным рэчам («Капліца», «Кніга», «Ежа», «Фібула» і г.д.). Сукупнасць матэрыялу знаёміць з практычна ўсімі аспектамі жыцця сярэднявечнага грамадства. Коратка ахарактарызуем асноўныя з іх.

Абагульняльныя паняцці, якія тычацца сацыяльна–палітычнай арганізацыі грамадства, разгледжаны выключна ў кантэксце медыявістыкі. Напрыклад, у артыкуле «Дзяржава» раскрываецца генэзіс і сутнасць сярэднявечнай дзяржавы, яе адрозненні ад рымскай і дзяржавы Новага часу. У артыкуле «Манархія» чытаем, што менавіта такая сістэма ўлады лічылася адзіна магчымай у перыяд Сярэднявечча, а адметная рыса манархіяў таго часу — іх павольная, паступовая трансфармацыя; тут жа адзначаны асаблівасці формаў і эвалюцыі манархіяў у розных заходніх краінах. Такія шырокія паняцці, як «Грамадскі лад», «Дзяржава», «Грамадскія класы» (дарэчы, найважнейшай асаблівасцю сацыяльнага падзелу ў эпоху Сярэднявечча названа вялікая роля традыцыі) дапоўненыя больш канкрэтнымі артыкуламі, дзе ўтрымліваецца інфармацыя пра формы ўлады, яе кампаненты і дзяржаўныя інстытуты (напрыклад, «Войска», «Кавалерыя», «Рыцарства», «Прадстаўнічы сход», «Васалітэт», «Раздробленасць», «Царква і дзяржава», «Набілітэт», «Селянін», «Карпарацыя» і г.д.). Матэрыял, як правіла, пададзены ў дзвюх частках: па Заходняй Еўропе і па Візантыйскай імперыі.

Паводле тых самых прынцыпаў выкладзена інфармацыя пра эканамічнае жыццё грамадства. Сельская гаспадарка, якой прысвечаны спецыяльны матэрыял, трактуецца як асноўны занятак большасці сярэднявечнага насельніцтва. Прагрэс сельскагаспадарчай тэхнікі меў месца, але ўсё ж асноўным фактарам развіцця было пашырэнне плошчаў культываванай зямлі. Характарызуецца арганізацыя працы, структура сельскай гаспадаркі. Шэраг грунтоўных артыкулаў прысвечаны тыповым для Сярэднявечча формам землеўладання і землекарыстання і звязанага з імі статуса асобы ў сістэме грамадскіх адносінаў: «Памесце, манар», «Бан, баналітэт», «Рэнта» і інш.

Вялікая ўвага аддадзена гандлю. Вылучаны і апісаны тры перыяды ў развіцці сярэднявечнага гандлю (да XI ст. адбывалася звужэнне гандлю; XI—XIII ст. — пашырэнне; 1350 — пачатак XVI ст. пазначаны крызісам), указаны фактары, якія стрымлівалі яго развіццё або спрыялі яму, вызначана скіраванасць гандлёвых сувязяў, асветлена арганізацыя гандлю. Тэму працягваюць артыкулы «Грошы», «Манетнае абарачэнне (Захад, Візантыя)», «Шляхі», «Кірмаш», «Рынак», etc.

Артыкул «Тэхналогія» грунтуецца цалкам на новых даследаваннях, якія здолелі змяніць устойлівы стэрэатып у ацэнцы Сярэднявечча як перыяду «канфармізму і адмаўлення навацыяў». Тэхніка ў той перыяд хоць і не лічылася катэгорыяй інтэлектуальнай, тым не менш займала важнае месца ў жыцці грамадства і асабліва ў глыбокай трансфармацыі заходняй эканомікі ў XI ст. Усе трактаты ў гэтай галіне мелі выгляд інструкцый. Перакладаліся рымскія тэксты, у іх устаўлялася новая інфармацыя. Толькі з XII ст. на развіццё тэхнікі пачалі звяртаць увагу тэолагі, рабіліся першыя спробы ўлучаць некаторыя рамёствы ва універсальную класіфікацыю ведаў. У артыкуле пералічаны крыніцы па вывучэнні сярэднявечнай тэхналогіі, указаны прычыны і механізмы тэхнічнага прагрэсу.

Праблематыка інтэлектуальнай гісторыі пададзена даволі шырока. Артыкул «Навука» складаецца з дзвюх частак: тэалогія і гісторыя.Тут прааналізаваны розныя значэнні паняцця ў розных кантэкстах, разгледжана эвалюцыя навукі ў дадзены перыяд, закранута праблема кантынуітэту ў развіцці навукі Сярэднявечча і Новага часу, названы асноўныя навуковыя цэнтры. Практычна кожнай з дысцыплін прысвечаны асобны матэрыял: «Філасофія», «Тэалогія», «Матэматыка», «Медыцына», etc., дзе даюцца нарысы развіцця іх у Заходняй Еўропе, Візантыі, а іншым разам і ў мусульманскім свеце. Асобна часам прааналізаваны базавыя навуковыя паняцці («Час», «Эклезіялогія», «Эсхаталогія» і інш.). Непасрэдна з навукай звязаны і такія артыкулы, як «Калегіюм», «Універсітэт», «Кніга», «Каляндар», «Энцыклапедыі, сярэднявечныя», «Бібліятэкі», etc.

Вялікая ўвага аддадзена развіццю гістарычнай навукі ў краінах Захаду і Ўсходу. У артыкуле «Гісторыя, гістарыяграфія» (678—680) даведваемся пра тое, што разумелі пад гісторыяй інтэлектуалы таго часу, якое месца мела гэтая дысцыпліна ў сістэме навуковых ведаў, як закладваліся асновы яе метадалогіі, хто займаўся гісторыяй, што прывяло да з’яўлення гістарыяграфіі. Прасочваецца развіццё гістарыяграфіі за перыяд Сярэднявечча. Тэма працягваецца ў шэрагу артыкулаў: «Гістарычная антрапалогія», «Сярэднявечная археалогія», «Геральдыка», «Дэмаграфія» і г.д., дзе акрэслены аб’ект даследавання, ахарактарызаваны крыніцы і метады даследавання, а таксама асноўныя вынікі кожнай з гэтых галінаў гістарычнай навукі. Несумненна, гісторыкі зацікавяцца інфармацыяй, якая тычыцца крыніцазнаўчай базы медыявістыкі і якую можна знайсці ў артыкулах «Палеаграфія», «Агіяграфія», «Славянскія рукапісы», «Акты біскупаў», «Візантыйскія рукапісы», «Хронікі, храністы», «Яўрэйскія рукапісы», «Лацінскія рукапісы», «Сагі» і інш.

Рэлігія і царква, як і заяўлена ў прадмове, займаюць найбольшае месца, што выглядае натуральна ў кантэксце сярэднявечнай гісторыі. У гэтай галіне таксама асветлены праблемы і пытанні самага рознага маштабу: «Паганства», «Хрысціянства», «Біблія», «Стварэнне», «Святы дух», «Эўхарыстыя», «Марыя», «Апакаліпсіс», «Алтар», «Крыж», «Абраз», «Дыяцэзія», «Праваслаўе», паказаны розныя рэлігійныя плыні, дзейнасць манаскіх ордэнаў, выбітных асобаў і шмат іншага. Фундаментальныя паняцці, дагматы і сімвалы хрысціянства разгледжаны ў некалькіх аспектах: духоўнасць, тэалогія, іканаграфія. Артыкулы гэтага тэматычнага блока добра праілюстраваны.

Чытач любых прыхільнасцяў з несумненнай цікавасцю пазнаёміцца з вялікай колькасцю артыкулаў, прысвечаных ментальнасці, штодзённасці, традыцыям, усяму таму, што і ўтварала тканіну духоўнага і матэрыяльнага жыцця сярэднявечнага чалавека. У гэтай галіне за апошнія дзесяцігоддзі напрацавана нямала матэрыялу, што знайшло сваё адлюстраванне на старонках рэцэнзаванага выдання. Для таго, каб паказаць тэматычную разнастайнасць публікацый, проста пералічым назвы некаторых з іх: «Жанчыны (тэалогія; гісторыя, Захад; гісторыя, Візантыя)», «Сям’я», «Шлюб (тэалогія, практыка на Захадзе, практыка ў Візантыі)», «Зло», «Дабро», «Вера», «Свабода», «Справядлівасць», «Гонар», «Надзея», «Мана», «Праца», «Асабовыя імёны», «Сэксуальнасць», «Пахаванне», «Смерць», «Самазабойства», «Карнавал», «Танец», «Дом», «Кухня», «Ежа», «Мэбля», «Шпіталь», «Кераміка», «Тканіны», «Адзенне», «Фібула», «Лес», etc.

Шмат месца аддадзена таксама мовам, літаратуры, архітэктуры, усім відам і стылям мастацтва эпохі Сярэднявечча. Натуральна, большасць ілюстрацыяў прысвечана менавіта мастацтву.

Энцыклапедыя шырока знаёміць чытача з этнічнай і палітычнай гісторыяй асобных краін і народаў, якія насялялі шырокія абшары сярэднявечнай Еўропы і Азіі, а таксама паўночнай Афрыкі. Трэба адзначыць, што ўсходне– і асабліва цэнтральнаеўрапейскія рэгіёны прадстаўлены не горш, чым заходнія (разам з франкамі, готамі, англа–саксамі, вікінгамі–варагамі знайшлося месца албанцам, балгарам, хазарам, славянам і інш.). Мяркуйце самі: найбольш дэталёва выкладзена гісторыя Англіі (3,7 с.), што натуральна, далей прывядзём аб’ёмы артыкулаў пра краіны з розных рэгіёнаў: Францыя (0,5 с.), Нямеччына, каралеўства (1,5 с.), Ірландыя (1 с.), Венгрыя (2 с.), Грэцыя (каля 0,5 с.), Сербія (0,75 с.), Балгарыя (0,5 с.), Малдова (0,75 с.), Грузія (крыху больш за 1 с.), Фінляндыя (1,8 с.), Эстонія (1 с.), Егіпет (1,3 с.), Эфіопія (1 с.), Іран (0,5 с.), Ірак (0,5 с.), Індыя (каля 0,5 с.). Звесткі пра шэраг этнічных плямёнаў уключаны ў артыкулы пра сучасныя краіны (Славакія, Эстонія, Латвія, Ірландыя і г.д.). Знайшлося месца і краінам, што існавалі толькі ў Сярэднявеччы, напрыклад, Ламбардыя, Багемія, Далмацыя, Галіччына, Валынь, Паўночна–Ўсходняя Русь, etc. Няма нейкай жорсткай структуры ў будове артыкулаў па краінах. Як правіла, пададзена інфармацыя пра геаграфічнае становішча, этнічны склад насельніцтва, палітычную гісторыю і культуру. Часта асаблівая ўвага (нават перавага) аддавалася працэсу хрысціянізацыі. Шырыня і змястоўнасць выбранага матэрыялу залежала ад наяўнасці літаратуры па праблеме і ад самога аўтара.

Гісторыя сярэднявечнага горада паказана ў розных вымярэннях: і як супольнасць, і як пэўным чынам арганізаваная прастора для жыцця, што знайшло адлюстраванне найперш у двух агульных артыкулах пра горад «Town» і «Civitas, city», акрэслена розніца паміж гэтымі тэрмінамі, якія на беларускую мову перакладаюцца адным словам — «горад». Тут чытач знойдзе грунтоўны нарыс па гісторыі заходняй урбаністыкі. Абодва артыкулы падмацаваны бібліяграфіяй, у якую ўключаны выданні апошніх 20 гадоў на заходнееўрапейскіх мовах.

Шмат якім сярэднявечным гарадам (практычна ўсім з Заходняй Еўропы і найважнейшым з іншых рэгіёнаў) прысвечаны асобныя артыкулы.

З усходнеславянскіх гарадоў на старонкі выдання трапілі Кіеў (0,5 с.), Белавозера (0,4 с.), Масква (0,4 с.), Ноўгарад (0,35 с.), Уладзімір (0,35 с.), Чарнігаў (0,2 с.), Наваградак (0,2 с.), Полацк (0,2 с.), Пскоў (0,1 с.). Публікацыі розныя як па аб’ёме (ад 3 старонак, прысвечаных Ерусаліму, па 2,5 старонкі, адведзеныя Парыжу і Рыму, да 0,1 старонкі пра Будапешт, Пскоў і інш.), так і па структуры і глыбіні асвятлення. Што тычыцца зместу, то прывядзём найбольш тыповыя апісанні.

Паўнацэнная і шматбаковая гісторыя менавіта горада дадзена, як правіла, у даволі вялікіх артыкулах (не менш за паўстаронкі). Тут асветлены праблемы генэзісу, фактары росту і развіцця, пытанні горадабудаўніцтва, рэлігійнага, інтэлектуальнага і мастацкага жыцця, пералічаны асноўныя помнікі архітэктуры (Парыж, Рым, Лондан, Гданьск, Кіеў). У асобных выпадках прасочана дынаміка змянення насельніцтва (Рым, Кіеў). Часам падрабязна выкладзена праблема сацыяльнай арганізацыі супольнасці і гарадскога самакіравання (Лондан, Гданьск). У артыкулах, прысвечаных сталіцам, акцэнт зроблены на палітычную гісторыю, прычым не толькі самога горада, але і дзяржаўнага ўтварэння, цэнтрам якога ён быў (Ноўгарад, Пскоў, Масква, Уладзімір, Чарнігаў). Рэлігійны аспект дамінуе там, дзе размова ідзе пра рэзідэнцыі царкоўных ерархаў ці вядомыя месцы паломніцтва (Рым, Гнезна, Белавозера). У шэрагу артыкулаў дэталёва разгледжаны пытанні культурнага жыцця: гісторыя буйных універсітэтаў (Парыж, Вена), архітэктуры і мастацтва (самы яскравы прыклад — Охрыд).

Вядома, у выданне ўвайшло мноства персаналій (манархі, рэлігійныя дзеячы, мастакі, паэты, першаадкрывальнікі), сярод якіх нямала і славянскіх імёнаў, а таксама канкрэтных гістарычных падзей палітычнага, царкоўнага, культурнага жыцця.

У «Энцыклапедыю» ўключана 13 карт, з іх сем каляровыя, астатнія — чорна–белыя. Каляровыя карты размешчаны на форзацах і маюць дастаткова вялікі фармат. Яны добра аформлены, дакладна адлюстроўваюць змест выдання ў цэлым: Італія (гарады і манастыры); Візантыйская імперыя (тут жа знаходзім Полацк і Наваградак, а таксама дзяржавы — Літва, Расія, Кіеў, Украіна, Падолле, Галіччына, Малдавія, Польшча і інш.); Нямеччына (гарады і манастыры); Англія і Францыя (гарады і манастыры); Мяжа паміж хрысціянскай і мусульманскай Іспаніяй; Свет па–за Еўропай, дзе нанесены межы мусульманскага свету і асноўныя гандлёвыя шляхі; Візантыйскія і Лацінскія арцыбіскупствы ў 1000 г.

Чорна–белыя карты прывязаны да пэўных артыкулаў і прысвечаны прыватным праблемам: Бургундская дзяржава ў XIV і XV ст.; Візантыйская імперыя пры дынастыі Комнінаў у XII ст.; Рымскі свет і заваёвы варвараў, IV—VIII ст.; Італія ў XI ст.; Заходнія славяне паміж 800 і 950; Іберыйскі паўвостраў у XI ст. Карты гэтыя ёсць, але карыстацца імі немагчыма: фармату яны невялікага, выявы і надпісы нярэзкія, расплывістыя, знакі і словы, змешчаныя ў легендзе, разабраць зусім немагчыма, а карта «Заходнія славяне…» настолькі сляпая, што нават знаёмыя назвы плямёнаў, пададзеныя адносна вялікімі літарамі, нечытэльныя.

Матэрыял асноўнага зместу выдання падмацаваны шэрагам дадаткаў. Найперш гэта табліцы з імёнамі і датамі кіравання манархаў, падзеленыя на некалькі частак (мусульманскі ўсход, Усходняя і Цэнтральная Еўропа, Захад), патрыярхаў канстанцінопальскіх, папаў рымскіх. Пры знаёмстве з спісамі ўсходнеславянскіх князёў пад загалоўкам «Рурыкавічы, дынастыя Русі» бачым, што тут пералічаны ад Рурыка і Алега кіеўскія князі, потым Уладзіміра–Суздальскія і Маскоўскія. З Наўгародскіх уключаны толькі Аляксандр Неўскі. Ніводнага полацкага князя, ні дынастыі Рагвалодавічаў ці Ізяславічаў тут няма, не знайшлося месца і Вольгавічам, хоць усе яны згадваюцца на старонках «Энцыклапедыі».

Прыкладзены спіс аўтараў (з пералічэннем артыкулаў і ўказаннем месц працы большасці з іх), прадметны паказальнік і спіс ілюстрацыяў, што робіць зручным карыстанне «Энцыклапедыяй».

* * *

У гэтай частцы рэцэнзіі прааналізуем, як паказана Беларусь у «Энцыклапедыі Сярэднявечча». Можна чакаць, што самыя раннія звесткі сустрэнуцца ў «этнічных» публікацыях. Найперш у артыкуле «Славяне», які напісаны польскім гісторыкам А.Гейштарам (1361—1363), бо беларускае Палессе самым непасрэдным чынам звязана з разгледжанай тут праблемай паходжання славянаў. Адной з трох магчымых славянскіх прарадзімаў называецца тэрыторыя «на захад ад Дняпра» (чытач мусіць сам высветліць, што гэта паўднёвая частка Беларусі і паўночная частка Ўкраіны). Прызнана, што менавіта гэтая гіпотэза пацвярджаецца археалогіяй. Слова «Беларусь» згадваецца толькі ў сувязі з развіццём з старажытнарускай мовы трох славянскіх моваў: рускай, украінскай і беларускай.

Можа, сустрэнем што–небудзь у артыкуле «Балты» (143—144), бо яны засялялі і тэрыторыю сучаснай Беларусі ў акрэслены перыяд? Назваўшы балтаў «адным з самых старажытных індаеўрапейскіх народаў», аўтар (Сімон Абрагам–Цісэ, універсітэт Ліля) далей апавядае пра хрысціянізацыю паморцаў, прусаў, літоўцаў, летаў. Паміж радкоў, прысвечаных Вітаўту, сустракаем прывід (але не больш) Полацкага княства: «Карыстаючыся супярэчнасцямі паміж каталікамі і праваслаўнымі, вялікі князь Вітаўт (Witovdt) аднавіў аўтаномію Літвы». Безнадзейным рэхам адгукаецца пытанне, адкуль сярод зацятых язычнікаў, якімі паказаны ўсе балты, у Літве ўзяліся праваслаўныя (да таго ж яны здолелі прымусіць лічыцца з сабой вярхоўную ўладу). Забягаючы, можа, крыху наперад, усё ж працягнем размову пра хрысціянізацыю суседніх з Беларуссю балцкіх плямёнаў. На старонцы 854 у матэрыяле, прысвечаным Літве, яго аўтар Рубікаўскас крыху адсоўвае заслону: «У XIV ст. ВКЛ павялічылася за кошт тэрыторыяў, населеных пераважна праваслаўнымі славянамі». У артыкуле пра Латвію (831) сказана, што ў цэнтральнай і ўсходняй частцы краіны распаўсюдзілася праваслаўе з адпаведнымі цэрквамі, пахавальным абрадам, рэчамі культу, згаданы Герсіка і Кукенойс, але ні слова не сказана, адкуль там тое праваслаўе ўзялося. Самае цікавае ў гэтай сітуацыі тое, што і ў артыкуле пра Полацк мы не ўбачым ні намёка пра гэта.

Нарэшце знаходзім артыкул «Беларусь» (162—164). Займае ён паўтары старонкі, што зусім нямала. Для параўнання скажам, што публікацыя па Польшчы займае таксама паўтары старонкі, па Ўкраіне — 1,25 с., па Літве — 1 с., па Латвіі — 0,5 с. Аўтар матэрыялу, польскі гісторык Юліуш Бардах, годна прадставіў Беларусь не толькі колькасна, але і якасна. Рэцэнзаванае выданне не стане шырокадаступным для беларускага чытача, таму ёсць сэнс коратка перадаць змест гэтага артыкула, бо ён паказвае, як бачаць (і ўбачаць са старонак гэтай «Энцыклапедыі») нас збоку.

Арэал фармавання дзяржавы акрэслены як тэрыторыя паміж сярэднім цячэннем Дзвіны, верхнім Дняпром, Бярэзінай Дняпроўскай і Прыпяццю. Славяне, што з’явіліся тут у VII—VIII ст., паглынуўшы мясцовае балцкае насельніцтва, сфармавалі тры вялікія племі. Праўда, дрыгавічоў аўтар чамусьці змясціў на поўначы (магчыма, памылка перакладчыка). Гэты падзел і стаў асновай для дзяржаватворчых працэсаў. У цэнтры крывіцкай тэрыторыі ў IX ст. узнікла Полацкае княства. Полацк быў адным з цэнтраў усходніх славян (тады іх пачалі называць Руссю). У X—XI ст. на абшарах Усходняй Еўропы існавалі тры імперыі, якія супернічалі паміж сабой — Кіеўская, Полацкая і Наўгародская — і на чале якіх стаялі князі варажскага паходжання. Згаданы ў артыкуле эпізод захопу Ўладзімірам Полацка і ўзяцця ў жонкі тутэйшай князёўны (імёны Рагвалода і Рагнеды не названыя). Пазней Уладзімір пасадзіў у Полацку сына ад гэтага шлюбу, Ізяслава, які паклаў пачатак мясцовай дынастыі Ізяславічаў. Далей аўтар коратка інфармуе пра Пінскае і Тураўскае княствы, пра ўсталяванне біскупстваў у гэтых землях. Дадзена агульная характарыстыка Полацка як цэнтра хрысціянізацыі паўночна–заходняй Русі, цэнтра культуры, паводле сведчанняў «Жыцця святой Ефрасінні», сказана пра яе саму, названы асноўныя помнікі архітэктуры. Пералічаны іншыя старажытныя гарады: Брэст (Brest), Ваўкавыск (Volkovysk), Віцебск (Vitebsk), Орша (Orcha), Мінск (Minsk), Слуцк (Slutsk), Гродна (Grodno), Наваградак (Novogrodek).

Аўтар спыняецца на праблеме ўтварэння ВКЛ. Пад націскам мечаносцаў літоўцы, якія знаходзіліся на стадыі фармавання дзяржавы, ажыццяўлялі экспансію на ўсход. Перад пагрозай з боку рыцарскіх ордэнаў на поўначы і татарамі на ўсходзе полацкія князі шукалі саюзу з літоўскімі правадырамі. Літоўскія князі, якія селі на беларускія землі, самі славянізавался, што выявілася ў прыняцці імі хрышчэння па ўсходнім абрадзе. Славянскі Наваградак быў абраны імі сталіцай. У кантэксце гэтага тлумачэння можна зразумець, з якой нагоды і адкуль у Літве з’явілася праваслаўнае насельніцтва, але ж трэба яшчэ здагадацца, дзе шукаць гэты адказ на пытанне, што ўзнікае пры знаёмстве з артыкулам «Літва», у якім няма ніводнай зачэпкі для пошуку. Знаёмячы чытача з этнічным складам насельніцтва ВКЛ, Ю.Бардах сцвярджае, што большасцю жыхароў (на XIV ст. — 85%) былі рутэны, г.зн., як патлумачана, продкі беларусаў і ўкраінцаў. У Сярэднявеччы з’явілася дыферэнцыяцыя паміж рутэнамі і велікарусамі. Апошнія зрабілі сваім цэнтрам Маскву.

Далей Ю.Бардах дае нарыс унутрыпалітычнай сітуацыі ў ВКЛ (цэнтральнай праблемай тут былі супярэчнасці паміж каталікамі і праваслаўнымі), коратка спыняецца на гісторыі развіцця беларускіх гарадоў (увядзенне магдэбургскага права, этнічны і канфесійны склад насельніцтва).

Вялікая ўвага ў артыкуле аддадзена характарыстыцы і развіццю беларускай мовы. Культурнае дамінаванне рутэнаў у ВКЛ прывяло да прыняцця беларускай мовы ў якасці афіцыйнай. Старабеларуская мова — сінтэз старажытнай царкоўнаславянскай і мясцовага дыялекту. Адной з найважнейшых крыніц па вывучэнні старабеларускай мовы названыя статуты ВКЛ.

У заключным абзацы аўтар матэрыялу характарызуе два падыходы да вырашэння праблемы паходжання беларусаў: сутнасць першага, сфармуляванага Я.Карскім і падтрыманага Ў.Пічэтам, у тым, што кантынуітэт беларускай моўна–культурнай ідэнтычнасці выводзіцца з этнічна–культурнай асновы крывічоў і дрыгавічоў; іншыя бачаць вытокі беларускай мовы і нацыянальнай тоеснасці ў дыферэнцыяцыі старажытнарускага нацыянальнага пачуцця ў XV—XVI ст. (погляд у польскай і ангельскай літаратуры выкладзены Г.Пашкевічам, у беларускай — М.Піліпенкам). Ю.Бардах выказвае сваю прынцыповую пазіцыю ў дадзенай праблеме, падкрэсліваючы пераемнасць этнакультурнай тоеснасці і формаў палітычнага жыцця паміж Беларуссю і Полацкім княствам (duchy of Polotsk). Падводзячы вынікі, даследчык характарызуе ВКЛ па яго сутнасці як літоўска–беларускую дзяржаву. Адрознай рысай беларускай (украінскай) нацыянальнай прыналежнасці да канца XVI ст. была праваслаўная вера, а потым часткова грэка–каталіцкая. Інкарпарацыя паўднёва–рутэнскіх земляў у Польшчу ў 1569 г. паскорыла раздзяленне беларускага і ўкраінскага народаў.

Трэба адзначыць, што артыкул Ю.Бардаха — адзін з самых лепшых нарысаў, прысвечаных асобнай краіне. Нягледзячы на непазбежны схематызм, сярэднявечная Беларусь і яе народ паказаны аб’ёмна ў этнічна–культурным, рэлігійным, палітычным, моўна–культурным аспектах. Тут, фактычна, выкладзена стройная канцэпцыя гісторыі Беларусі эпохі Сярэднявечча.

Крыху здзіўляе падбор літаратуры ў бібліяграфіі да артыкула: не зразумелыя прынцыпы, паводле якіх працы ўключаліся ў спіс. Прывядзем яе цалкам, пакінуўшы без каментароў: H.Paszkiewicz, «The Three Russian Nations», The Making of the Russian Nation, London, 1963; В.В.Седов, Славяне верхнего Поднепровья и Подвинья, Москва, 1970; Е. Рыдзевская, Древняя русь и Скандинавия IX—XIV вв., Москва, 1978; М.Ермаловіч, Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды, Мінск, 1990; Імя тваё Белая Русь, Г.Сагановіч (рэд.), Мінск, 1991; М.Ф.Пилипенко, Возникновение Беларуси. Новая концепция, Мінск, 1991; А.К.Краўцэвіч, Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага, Мінск, 1998.

Артыкул «Украіна» (1477—1478) Я.Ісаевіча ў цэлым сугучны па сваім змесце з нарысам пра Беларусь. Пасля акрэслення геаграфічнага становішча і апісання этнічнай карты Ўкраіны паказаны асноўныя моманты яе гісторыі: з’яўленне славян, афармленне племянных саюзаў славян, усталяванне Рурыкавічаў і Кіеўская дзяржава, палітычная раздробленасць, мангольскае заваяванне, Галіцкае і Валынскае княствы. Праблема ўтварэння ВКЛ не закранутая, аўтар абмежаваўся канстатацыяй, што цэнтральныя і заходнія землі Ўкраіны ў другой палове XIV ст. падпарадкаваліся ВКЛ. Пазіцыя аўтара ў ацэнцы гэтага працэсу адлюстравалася ў выразе «ўваходжанне ў ВКЛ». Не абышоў даследчык увагай моўнае пытанне ў Вялікім Княстве, назваўшы афіцыйную мову рутэнскай (the Ruthenian literrary language), якая засноўвалася на ўкраінскім і беларускім дыялектах. Закранута праблема гарадоў. У канцы аўтар робіць выснову: «Увогуле культура сярэднявечнай Украіны была сімбіёзам нацыянальнай версіі пост–візантыйскай традыцыі і культурных плыняў Захаду».

Нарыс «Літва» (854—855, 1 с.) напісаў П.Рубікаўскас. Пачатак ВКЛ ён трактуе наступным чынам: «Каб лепей супрацьстаяць знешняй пагрозе, літоўскія правадыры ў першыя дзесяцігоддзі XIII ст. стварылі нацыянальную дзяржаву на чале з Міндоўгам (Duke Mindaugas). У XIV ст. ВКЛ павялічылася за кошт тэрыторыяў, населеных пераважна праваслаўнымі славянамі, якія імкнуліся пазбегнуць татарскага панавання». Далей сказана, што размова пойдзе толькі пра этнічную Літву, населеную літоўцамі. Падрабязна апісваецца працэс хрысціянізацыі літоўскіх плямёнаў, усталяванне і развіццё Віленскай дыяцэзіі. Тут жа даведваемся, што Крэва — гэта замак у Літве. Пытанні культуры і мовы асветлены досыць аб’ектыўна: раней за XV ст. няма пісьмовых тэкстаў, слядоў існавання школ, для перапіскі і афіцыйных дакументаў вялікія князі і набілітэт звярталіся да пісцоў–рутэнаў (і перанялі іх мову)… Літва была няздольная самастойна рыхтаваць святароў, таму яны прыязджалі з Польшчы. Згадана выданне статутаў, адзначана, што першая кніга на літоўскай мове надрукавана ў 1547 г. Нягледзячы на позняе з’яўленне пісьменнасці, літоўцы захавалі багатую фальклорную традыцыю. Асабіста мяне зацікавіў наступны выраз у апошнім абзацы: «у XII—XIII ст. мастацтва знаходзілася пад славяна–візантыйскім уплывам». Застаецца незразумелым, што маецца на ўвазе пад мастацтвам Літвы XII—XIII ст.: якія галіны мастацтва развіваліся ў язычніцкай Літве ў той час, ды і ўвогуле аповед у публікацыі пачынаецца з XIII ст. У наступныя перыяды формы мастацтва вызначаў каталіцызм. У бібліяграфію пасля артыкула ўключана літаратура, якая тычыцца хрысціянізацыі і афармлення царкоўнай улады.

Грунтоўны нарыс па сярэднявечнай гісторыі Польшчы Е.Клачоўскага (1159—1160; 1,5 с.) уяўляе пэўную цікавасць і з пункту гледжання беларускай гісторыі — дачыненні паміж дзвюма дзяржавамі былі дастаткова шчыльныя. Унія паміж Польшчай і ВКЛ, падпісаная ў 1385 г., ацэньваецца вельмі станоўча, «нягледзячы на велізарную розніцу ў пачатку паміж каралеўствам Польшча і Літоўска–Рутэнскім Вялікім Княствам, язычніцкім і праваслаўным (адпавядае цяперашнім Літве, Беларусі, Украіне). Улічваліся інтарэсы абедзвюх частак… Прыняцце каталіцкага хрышчэння аддзяляла літоўскіх баяраў ад праваслаўных рускіх баяраў і папярэджвала рызыку рутэнізацыі. У сапраўднасці Вялікае Княства Літоўскае захоўвала высокую ступень незалежнасці да Люблінскай уніі 1569…».

Беларускія сярэднявечныя гарады прадстаўлены двума гарадамі–сталіцамі: Полацкам і Наваградкам, якім адведзена па 20 радкоў (гэта крыху менш, чым Бамбэргу, Дуброўніку і Багдаду, але больш, чым Эссэну, Марбургу і Будапешту).

Артыкул Г.Штыхава (Sztychau H.W.) па Полацку (с. 1162) займае 19 радкоў, дапоўнены невялікай бібліяграфіяй. Каб даць найбольш поўнае ўяўленне пра яго змест, прывядзём даслоўны пераклад. «Полацк [назва пададзена ў расійскай форме — Polotsk. — І.Г.] (Polotiesk, Polat’sk, у скандынаўскіх сагах Paltesjuborg) быў цэнтрам Полацкага княства (X—XIV ст.), the territory of Polotsk (XIII—XV ст.) [тут, верагодна, мелася на ўвазе Полацкая зямля, але перакладчык не мог зразумець гэтага, бо ў далейшым тэксце дадзенае паняцце не фігуруе і не тлумачыцца ніяк. — І.Г.] і, нарэшце, Полацкага ваяводства ў ВКЛ (XVI—XVIII ст.). Цяпер знаходзіцца ў Рэспубліцы Беларусь. [Хочацца спытаць, а дзе ж горад знаходзіўся раней: у Расіі, у Літве ці Польшчы? — І.Г.]. Выгоднае размяшчэнне Полацка на гандлёвым шляху з Скандынавіі ў Візантыю спрыяла развіццю горада, які ўпершыню згадваецца ў 862 г. Хрысціянізацыя пачалася ў 992 г. Біскупія ўсталяваная ў канцы XI або ў пачатку XII ст. Маючы ад 8 да 12 тыс. жыхароў, горад быў мастацкім, эканамічным і духоўным [а палітычным — не? — І.Г.] цэнтрам, здольным спаборнічаць з Кіевам. У XIII ст. Полацкае княства было далучана да Літвы. У складзе ВКЛ яно працягвала выконваць важныя функцыі ў XV ст. Полацкае княства існавала да 1387 г., калі па загадах Ягайлы, Скіргайлы гвалтам вывезлі князя полацкага, старэйшага брата Ягайлы Андрэя, які быў праваслаўным і выступіў супраць саюза з Польшчай і каталіцызацыі Літвы. Але апазіцыя была нядоўгай, і горад на стагоддзі заставаўся часткай ВКЛ.»

Быццам і сказана нямала, і аспрэчваць няма чаго, але ўсё ж артыкул пакідае неадназначнае ўражанне. Калі згадаць змест артыкулаў, прысвечаных цэнтрам княстваў (напрыклад, Чарнігаў, Ноўгарад), там спецыяльная ўвага звяртаецца на акрэсленне межаў дзяржавы, структуру палітычнай улады і сістэмы кіравання. Нічога падобнага ў нарысе Г.Штыхава не бачым. У выніку статус Полацка апынуўся зніжаным і зведзеным да звычайнага ўсходнеславянскага горада, хай сабе нават і здольнага «спаборнічаць з Кіевам» у галіне эканомікі і мастацтва. Гэтакі артыкул быў бы амаль дастатковым у выпадку, калі б Полацкаму княству прысвяцілі асобны нарыс, у дадзенай жа сітуацыі варта было б пераняць прыклад Я.Ісаевіча («Чарнігаў» і «Львоў»), які вельмі ўдала спалучае звесткі пра горад з інфармацыяй пра княства і яго гістарычны лёс. Неабходна было больш увагі аддаць палітычнай гісторыі і ладу Полацкага княства з яго ўласнай старажытнай дынастыяй, згадаць Герсіку і Кукенойс (тады б ясна ўспрымалася інфармацыя пра гэтыя гарады ў артыкуле «Латвія»), таксама сувязі з Ганзой, супрацьстаянне націску рыцарскіх ордэнаў і ролю палачанаў у бітве пад Грунвальдам. Ды і ў дачыненні да самога горада абавязкова трэба было сказаць пра першага вядомага з пісьмовых крыніцаў князя Рагвалода, пра Рагнеду, пра Ўсяслава Ізяславіча, пра Сафійскі сабор і асноўныя манастыры, пра Ефрасінню (пра яе няма асобнага артыкула) і пра крыж Лазара Богшы як нацыянальную рэліквію, пра ўласную архітэктурную школу, назваць асноўныя помнікі дойлідства, варта было ўключыць інфармацыю пра тапаграфічную структуру горада, этнічны і канфесійны склад насельніцтва. Зразумела, што рэдактары не заказвалі Г.Штыхаву артыкул спецыяльна для гэтай энцыклапедыі, а перадрукавалі яго з нейкага выдання, што выйшла на Захадзе, тым не менш трэба заўсёды ўсведамляць, наколькі годна (але без эмацыйных перабольшванняў) кожны асобны тэкст будзе паказваць нашу гісторыю, асабліва ў замежных выданнях.

Артыкул «Наваградак» (1033) займае столькі ж месца, колькі і «Полацк». Вельмі неахайна абышліся ў выданні з тапонімам: тытульная назва пададзена як «Novogrodek» — транслітарацыя невядома з якой мовы, а там, дзе, пэўна, быў намер даць беларускую форму, атрымалася «Novahnudah», нарэшце ўказана, што па–польску «Nowogródek». З тэксту даведваемся, што гэта горад на захадзе Беларусі, які ў Сярэднявеччы быў значным цэнтрам Кіеўскай Русі, а з канца XIII ст. — ВКЛ. Замкавая гара названа па–ангельску «Castle Mountain» і прадублявана па–польску (Gуra Zamkowa). Вельмі коратка выкладзена летапісная гісторыя і ахарактарызавана тапаграфічная структура горада. Сказана, што ў Наваградку знаходзілася рэзідэнцыя мітрапаліта. Аўтар матэрыялу — Е.Клачоўскі. У бібліяграфічным спісе толькі дзве агульныя працы: «Праваслаўная царква і Польская Рэч Паспаліта» Хадыньскага (1934) і «Слоўнік славянскіх старажытнасцяў» (1967).

Непасрэдна з Беларуссю звязаны яшчэ два артыкулы. Першы з іх прысвечаны Кірылу Тураўскаму (402) і напісаны А.Попэ. Выдатны рэлігійны дзеяч ахарактарызаваны толькі як рускі манах, біскуп тураўскі, надзелены выключным літаратурным талентам. З доўгага спісу прац восем несумненна ягоных. Сказана, што Кірыла Тураўскі звязаны быў з Андрэем Багалюбскім, змагаўся з біскупам Суздальскім Фёдарам. У бібліяграфіі адна праца пра яго па–французску, пераклад на ангельскую яго ўласных твораў. Абсалютна нічога ў тэксце не ўказвае на прыналежнасць Кірылы Тураўскага да беларускай гісторыі. Толькі вельмі дапытлівы чытач, спрабуючы высветліць, дзе ж знаходзіцца Тураў, магчыма, натрапіць на артыкул Ю.Бардаха «Беларусь» і, магчыма, упіша асобу святога разам з Ефрасінняй Полацкай у кантэкст нашай сярэднявечнай культуры.

Кароткі нарыс апавядае пра другога знанага інтэлектуала з беларускіх земляў — Францішка Скарыну («Skaryna, Francysk», с. 1359—1360). У трынаццаць радкоў тэксту В.Чамярыцкі здолеў змясціць усе асноўныя біяграфічныя звесткі пра вялікага асветніка і першадрукара, даць ацэнку яго навуковай і выдавецкай дзейнасці і акрэсліць ролю ў развіцці беларускай мовы і культуры. Інфармацыя падмацавана вычарпальным спісам літаратуры на беларускай і ангельскай мовах.

Застаецца толькі прагледзець тыя артыкулы, дзе можна чакаць сустрэць хоць бы згадку пра Беларусь. У публікацыях «Русь Кіеўская», «Русь Паўночна–Ўсходняя», «Уладзімір Вялікі» назвы Полацка не сустрэнеш. Вядома ж, калі імя Ўсяслава не названа нават ў публікацыі пра Полацк, то не будзе яго таксама і ў іншых месцах «Энцыклапедыі». Тэўтонскаму ордэну (1421—1422) супрацьстаялі выключна палякі з літоўцамі, яны і толькі яны ўдзельнічалі і ў Грунвальдскай бітве (643), а значыць ім і належыць слава перамогі над рыцарамі.

У аповедзе пра Яраслава Мудрага (711) сказана, што ён сын Рагнеды (Rogneda), хоць пра яе паходжанне ні слова. У.Водоф («Аляксандр Неўскі», с. 37), паказваючы наўгародскага князя як палкаводца, паведамляе: усё ж «ён не змог перашкодзіць пераходу княства свайго цесця Полацка (the principality of his father–in–law Polock from passing under…) пад уладу Літвы». У такім ангельскім выкладзе «Polock» можна прыняць і за імя цесця, і за назву княства, хоць, верагодна, мелася на ўвазе другое.

У артыкуле Ежы Клачоўскага «Ягелоны» (753) чытаем: Гедымін (асобнай публікацыі ні пра яго, ні пра дынастыю Гедымінавічаў няма), «стваральнік літоўскай дзяржавы, распаўсюдзіў сваю ўладу на рутэнскія (Ruthenian) землі (Беларусь, Украіна), асабліва праз шлюбы сваіх дзяцей». Гэткая інтэрпрэтацыя фармавання тэрыторыі ВКЛ сугучная з пазіцыяй Ю.Бардаха, выкладзенай у артыкуле «Беларусь».

У матэрыяле «Ўладыслаў Ягела» (813) Л.Вайцэхоўскага (апроч ангельскай дадзена таксама польская і літоўская формы імя) роля Ягайлы ў гісторыі ВКЛ ацэнена наступным чынам: ён імкнуўся аслабіць Тэўтонскі ордэн, «нейтралізаваць нарастальную моц Масквы і ўтрымаць Русь у складзе Літвы». Пра якую Русь ідзе размова, не ўдакладняецца. Згадваюцца тут Крэўская унія 1385 г., а таксама Соф’я Гальшанская.

Праблему перадачы ўласных назваў і імёнаў разгледзім асобна. Першымі назвамі, пад якімі фігуруюць землі Беларусі ў выданні, з’яўляюцца Русь (Rus’), а ў некаторых артыкулах («Ядвіга», «Ягелоны», «Польшча», «Украіна») — Рутэнія, рутэнскі (Ruthenia, Ruthenian). Між іншага, у артыкуле пра Славакію і славакаў, дзе гаворыцца пра адметнасць гэтага народа, напісана, што крыніцы адрознівалі славакаў ад «суседніх славянскіх нацыяў: чэхаў, палякаў, рутэнаў». Полацкае княства згадваецца ўсяго некалькі разоў пад двума імёнамі: duchy of Polotsk («Беларусь», «Полацк») і the principality of Polоck («Аляксандр Неўскі»). Паняцце Полацкая зямля, як можна здагадацца, прысутнічае толькі ў артыкуле Г.Штыхава пра Полацк, але яно не ўведзена належным чынам, а таму перакладзена няўдала (territory of Polotsk). Чытачу, незнаёмаму з беларускай гістарыяграфіяй, зразумець, што тут маецца на ўвазе, проста немагчыма. Непрыемна было ўбачыць, што назва «Вялікае Княства Літоўскае» пададзена паўсюль, апроч артыкула Я.Ісаевіча «Украіна», як «grand duchy of Lithuania». Першыя два словы напісаны менавіта з малой літары, з чаго вынікае, што назва дзяржавы — проста Літва, і недасведчаны чытач непазбежна будзе атаясамліваць яе з сучаснай дзяржавай Літва.

Звернем увагу і на тую акалічнасць, што ці не ўсе ўласныя імёны і назвы транслітараваныя з рускай, польскай, часам літоўскай формаў: Polotsk, Nowogródek, Rogneda, Mindaugas, Jogaila, Witold—Vytautas, Algirdas, напрыклад. Па–беларуску пададзены хіба толькі ў матэрыяле Ю.Бардаха Міндоўг і Гедымін («Mendog, Gedymin) ды прозвішча Ф.Скарыны (Skaryna) у артыкуле В.Чамярыцкага.

Увогуле, Беларусь і яе сярэднявечная гісторыя паказаны лепш і ў большым аб’ёме, чым, напрыклад, Літва ці Латвія, і чым таго можна было чакаць. Адсутнасць асобнага нарыса пра ВКЛ кампенсуецца тым, што ў артыкулах пра Беларусь, Украіну, Літву і часткова Польшчу гісторыя Вялікага Княства ў прынцыпе выкладзена, прычым кожны бок мог сказаць «сваю праўду». А вось тое, што ў шэрагу «Русь Кіеўская», «Русь Паўночна–Ўсходняя», «Валынь», «Галіччына» няма артыкула «Полацкае княства» (ды яшчэ б і «Тураўскае княства») — проста недаравальна. Звяртае на сябе ўвагу і такая акалічнасць: з усіх сярэднявечных беларускіх гарадоў асабліва ўшанаваны фактычна сталічныя гарады — Полацк і Наваградак. Да гэтага кароткага спісу лагічна было б далучыць хоць бы Тураў, але ж яго гісторыя яшчэ не апублікавана. Адсутнасць у «Энцыклапедыі» спецыяльнага артыкула па другой сталіцы ВКЛ Вільні патлумачыць цяжка.

Канешне, было б вельмі цікава прааналізаваць асвятленне ў рэцэнзаваным выданні рознымі аўтарамі ў розных артыкулах асобных праблем гісторыі Беларусі перыяду Сярэднявечча (пытанне пра адзіную старажытнарускую народнасць, фармаванне беларускага этнасу і мовы, культурнае і царкоўнае жыццё, архітэктура і мастацтва, гарады і палітычная гісторыя, у прыватнасці праблема ўтварэння ВКЛ і г.д.), звярнуўшы ўвагу на літаратуру, якой карыстаўся аўтар, супаставіўшы пазіцыі з паходжаннем і ўзростам даследчыкаў. Гэта яскрава паказала б прабелы, над якімі беларускім гісторыкам трэба працаваць неадкладна.

У цэлым стан асвятлення старажытнай беларускай гісторыі ў «Энцыклапедыі Сярэднявечча» сведчыць: нельга казаць, што нас не ведаюць або замоўчваюць у свеце, але ўсё ж гаворыцца менш, чым хацелася б, і не зусім тое, што хацелася б нам. З гэтага вынікаюць і задачы беларускай гістарыяграфіі: ствараць якасны, даступны замежнаму карыстальніку і інтэграваны ў сучасны еўрапейскі кантэкст прадукт, у чым, несумненна, паказваюць прыклад гісторыкі Ўкраіны, сярэднявечча якой на старонках рэцэнзаванага выдання паказана значна больш паслядоўна і дэталёва.

І апошняе. Аналіз бібліяграфіі, прыведзенай у артыкулах «Энцыклапедыі», высвечвае надзвычай актуальную для беларускай гістарыяграфіі праблему — адкрыць сябе свету. Можна колькі заўгодна скардзіцца, што нас не заўважаюць, ігнаруюць, на нас не спасылаюцца, толькі карысці ад гэтага аніякай. Зададзім пытанне: «Чаму?» Што, беларускіх гісторыкаў не любяць і замоўчваюць наўмысна? Ды, улічваючы сказанае вышэй, наўрад ці. Бачым, што гісторыкі з суседніх краінаў часам з большай павагай ставяцца да беларускай гісторыі, чым іншыя свае. А прычыну трэба шукаць у сабе. Практычна ўсё, што выйшла і выходзіць па гісторыі Беларусі, друкавалася і друкуецца па–беларуску, па–руску, па–польску, г.зн. на мовах, маладаступных у Еўропе, асабліва Заходняй. Мізэрная колькасць публікацый па–ангельску, па–французску, па–нямецку (а менавіта такія выданні пераважна прыводзяцца ў спісах літаратуры) робіць нас закрытымі для свету. Што мы маем на ангельскай мове? Кароткія і нярэдка малапісьменныя рэзюмэ артыкулаў і адзінкавых манаграфій? Могуць яны змяніць сітуацыю? Напэўна, у вельмі невялікай ступені могуць, кардынальна ж — не. На жаль, гэтую праблему ігнаруюць тыя, хто маюць абавязак і адпаведныя рэсурсы для яе вырашэння. Усё, што робіцца ў дадзеным кірунку сёння, пераважна застаецца толькі прыватнай ініцыятывай. Нават у першым томе «Гісторыі Беларусі ў шасці тамах», які выйшаў нядаўна, няма ніякага рэзюмэ. Дзеля прапаганды сваёй гісторыі ў свеце проста неабходна было б перакласці найважнейшыя працы нашых гісторыкаў на заходнееўрапейскія мовы; стварыць спецыяльныя тэрміналагічныя слоўнікі; даваць разгорнутыя, прафесійна перакладзеныя рэзюмэ з адзінай узгодненай тэрміналогіяй; у ідэале, выпускаць перыёдык па–ангельску. Можа, калі–небудзь тыя, хто ўзначальвае гістарычную навуку ў Беларусі, усвядомяць важнасць акрэсленай праблемы. Яе вырашэнне, вядома ж, патрабуе немалых рэсурсаў, і не толькі фінансавых, але без гэтага разлічваць на жаданы эфект прысутнасці ў еўрапейскай гісторыі цяжка.

Спадзяюся, гэтая рэцэнзія абудзіць інтарэс у беларускіх даследчыкаў і аматараў гісторыі да ангельскага выдання «Энцыклапедыі Сярэднявечча» і гэтыя два важкія тамы будуць цікавымі і каштоўнымі для іх, бо тут можна знайсці самую разнастайную інфармацыю пра сярэднявечнае грамадства, а таксама пра асноўныя крыніцы і літаратуру для далейшай навуковай працы.

Менск

Ірэна Ганецкая

Наверх

У гістарычнай літаратуры даўно прынята лічыць, што трывалае ўваходжанне Полацка ў Вялікае Княства Літоўскае звязана з выгнаннем немцаў з горада ў пачатку ХIV ст. Сутнасць сюжэта наступная: прыкладна ў 1305 г. Полацк трапіў у залежнасць ад рыжскага арцыбіскупства, карыстаючыся чым у горад наехалі немцы і сталі актыўна ўводзіць каталіцтва, збудавалі касцёл. Гэта выклікала супраціў палачан, якія паўсталі і ў 1307 г. паклікалі на дапамогу літоўскага князя Віценя, з чыёй дапамогаю і выгналі немцаў са сваёй зямлі, а касцёл разбурылі. У выніку ў горадзе быў пасаджаны Віценеў сын Воін, і Полацк апынуўся пад уладаю літоўскага князя.

Пры невялікіх адрозненнях гэтая версія сягае да Мікалая Карамзіна[1], Васіля Данілевіча[2], потым сустракаецца ў Уладзіміра Пашуты[3] і ў іншых аўтараў. У Беларусі ў той жа форме яе прыводзіў Сцяпан Шчарбакоў[4]. Пры нязначных асаблівасцях інтэрпрэтацыі гэтая самая версія ўвайшла ў навукова-папулярную літаратуру[5] і амаль ва ўсе падручнікі па гісторыі Беларусі[6]. Прымаецца яна і сучаснымі беларускімі гісторыкамі. Прыкладам, Вячаслаў Насевіч, спасылаючыся на познія беларуска-літоўскія летапісы, згадвае, «быццам апошні самастойны полацкі князь завяшчаў уладанні рыжскаму арцыбіскупу, пасля чаго ў горадзе пачалося засілле каталіцкіх ксяндзоў і нямецкіх купцоў з Рыгі. Полацкае баярства звярнулася па падтрымку да Віценя, які і выбіў рыжан з Полацка (верагодная дата — 1307 г.)», што прывяло да канчатковага далучэння Полацка да ВКЛ[7].

Зноў жа ў літаратуры прынята лічыць, што страта Полацка ў 1307 г. выклікала незадавальненне рымскага папы Клеменса V. Па скарзе рыжскага арцыбіскупства дайшло да вялікага працэсу, распачатага Рымам супраць Нямецкага ордэна, у дакументах якога ўсплыло многа некарысных для рыцарскай дзяржавы фактаў, у тым ліку пра падзеі ў Полацку.

Між тым, у айчыннай гісторыі ёсць намнога ранейшы эпізод нямецкай прысутнасці ў Полацку, пра які быццам забылася айчынная гістарыяграфія, і звязаны ён таксама з літоўскім князем. Як вядома, першым літоўскім князем на полацкім стале лічыцца Таўцівіл, аднак вакол даты і акалічнасцяў яго ўкняжання яшчэ далёка не ўсё ясна[8].

Пасля хронікі Генрыха Латыша, у якой так шмат гаворыцца пра полацкага князя, Полацк надоўга быццам знікае ў цемры гісторыі. Вызначаючы час яго магчымага падпарадкавання літоўскім князям, даследчыкі даўно не бяруць пад увагу легендарныя летапісныя аповесці пра Мінгайлу і Гінгвіла, а звяртаюцца да Іпацеўскага летапісу, у якім пад 1252 г. (6760) паведамляецца пра разлад у Літве, калі Міндоўг «изгна сыновца своего Тевтивила и Едивила, пославшю ему на войну ею съ вуем своимъ со Выконтом, на Русь, воевать ко Смоленску»[9]. Згодна з летапісным сюжэтам, накіраваўшы пляменнікаў да Смаленска, Міндоўг захапіў іх землі, каб стаць адзіным уладаром.

Знаўца полацкай гісторыі Васіль Данілевіч лічыў, што да гэтых падзей літоўскі князь ужо сядзеў у Полацку. Таўцівіл, даводзіў ён, авалодаў Полацкам паміж 1239 і 1246 г. Гэта цалкам магчыма, аднак аргументацыя Данілевіча тут непераканаўчая. Калі 1239 годам датуецца апошняя згадка пра Брачыслава ў Полацку, піша ён, а ў 1246 г. Брачыславаў зяць Аляксандр Неўскі, заязжджаючы да сваякоў на Дзвіну, абмежаваўся толькі наведваннем Віцебска, то, маўляў, гэта значыць, што Васількавічы ўжо пакінулі Полацк, і прычынай гэтага магло быць падпарадкаванне Полацка літоўскім князем[10]. Але нез’яўленне Аляксандра Неўскага ў Полацку зусім неабавязкова звязваць з прысутнасцю там літоўскага князя. І Генрых Пашкевіч пісаў, што Полацк мог быць у літоўскіх руках ужо ў 1239 г., аднак не прыводзіў сур’ёзных абгрунтаванняў свайму дапушчэнню[11]. Не заглыбляючыся ў праблему, канстатуем відавочнае: князь Таўцівіл з’явіўся ў Полацку да яго выгнання адтуль Міндоўгам. Калі ж магло адбыцца апошняе?

Адказ на гэтае пытанне звязаны з дакладным датаваннем падзей, апісаных у Іпацеўскім летапісе. Міхайла Грушэўскі ў свой час прапанаваў даволі аргументаваную храналогію Галіцка-Валынскага летапісу, у якой разлад між літоўскімі князямі аднесены ім да 1248 г. Сапраўды, як паказаў патрыярх украінскай гістарыяграфіі, калі дата хрышчэння Міндоўга дакладна вядомая, і гэта 1251 г., то на ўсе апісаныя летапісцам папярэднія падзеі патрабавалася не менш за два гады; тады 1248 г. як час уцёку Міндоўгавых пляменнікаў выглядае найпраўдападобней[12]. Гэтым годам датаваў пачатак кааліцыйнай барацьбы супраць Міндоўга і Генрых Лаўмяньскі[13].

Такая ўвага да часу першага ўкняжання Таўцівіла ў Полацку невыпадковая. Калі прызнаць, што да 1248 г. ён ужо сядзеў у Полацку, то з імем гэтага князя лёгка звяжуцца незвычайныя падзеі полацкай гісторыі.

З летапісу вядома, што ў вынiку канфлiкту пляменнікі Мiндоўга ўцяклі да князя Данілы Галіцкага, жанатага з іх сястрой, і атрымалі яго пратэкцыю. Даніла накіраваў Віканта да яцвягаў, жамойтаў і ў Рыгу, каб прасіў падтрымкі. Місія Віканта была паспяховай, і немцы паабяцалі дапамагчы Таўцівілу. У чаканні нямецкай падтрымкі ён сам хутка апынуўся ў Рызе, дзе, каб умацаваць саюз з немцамі, прыняў каталiцтва[14]. Апрача Іпацеўскага летапісу хрышчэння Таўцівіла непасрэдна тычыцца вядомая була рымскага папы ад 15 верасня 1248 г., вакол адрасату якой даўно вядуцца спрэчкі.

Пасланне папы скiравана да «Alexandro illustri regi Nougardiae», і з тэксту яго вынiкае, што названы кароль Аляксандр выказаў рыжскаму бiскупу Мiкалаю жаданне быць па-сапраўднаму пакорным папу, i ў знак гэтага збудаваць у «сваiм горадзе Pleskow» лацiнскі кафедральны касцёл (In ipsius obedientiae signum affectans in Pleskow, Civitate tua, Latinorum ecclesiam erigere cathedralem)[15].

Каму адрасавана була? Яшчэ ў рэгестах Дзяржаўнага Архiва Караляўца (цяпер Сакрэтны Дзяржаўны Архіў Прускае спадчыны ў Берліне) ў назве гэтага дакумента архівістам было пазначана, што пасланне адрасуецца князю Аляксандру Неўскаму. Магчыма, гэты запіс і схiляў некаторых даследчыкаў да прыняцця менавiта такой пазіцыі. Сярод іх быў і вядомы польскi літуаніст Генрых Лаўмяньскi, а з сучасных гісторыкаў да падобнай думкі схіляецца і літоўскі гісторык Эдвардас Гудавічус[16], які нядаўна ў манаграфіі пра Міндоўга зноў выказаўся, што меркаванне пра ўмацаванне Таўцівіла ў Полацку да ўнутранай вайны ў Літве і прыняцці ім каталіцтва непрымальнае[17].

Аднак нямецкiя гiсторыкi Альберт Аман і Міхаэль Таўбе яшчэ ў 1930-х г. дастаткова пераканаўча аспрэчылi гэтае меркаванне, выказаўшы цэлы шэраг сур’ёзных аргументаў супраць таго, што згаданая була адрасавалася князю Аляксандру Ўсеваладавічу[18]. Па-першае, рымскi папа тады дакладна ведаў, куды пiсаць Аляксандру Неўскаму, бо папская була ад 22 студзеня 1248 г. адрасавалася дакладана: «nobili virо Alexandrо Dux Susdaliensis». Па-другое, Аляксандр Неўскi ў той час ад’ехаў у Арду, а вярнуўся толькi ў 1250 г., i пра гэта не мог не ведаць папскi легат Альберт Сюрбэер, што знаходзiўся тады ў Балтыйска -Дзвінскім рэгiёне. Па-трэцяе, Аляксандр Неўскi не быў «каралём» Ноўгарада, і згаданы Pleskow (цi Ploskow) не мог лічыцца «яго горадам». Урэшце, па-чацвёртае, була пасылалася асобе не проста лаяльнай, а выразна прыхільнай да лацінян. У гэтай сувязі Аляксандр Неўскі псiхалагiчна выключаецца з кола магчымых адрасатаў, бо ў кантэксце вядомых фактаў яго нецярпімасці немагчыма ўявіць, каб ён мог прасiць аб падпарадкаваннi Рыму.

Калі згадаем пра 1248 г. як час выгнання Таўцівіла з Полацка, то менавіта гэты князь падаецца самым верагодным адрасатам згаданай папскай булы, на што звярталі ўвагу А. Аман і М.Таўбэ. Сапраўды, у яго горадзе было праваслаўнае епіскапства, ён увайшоў тады ў саюз з лацінянамі, а імя Аляксандр мог атрымаць пры хрышчэннi ў Рызе (што, вядома ж, дапускаецца чыста гіпатэтычна).

Адмаўляючы такую магчымасць, Э.Гудавічус сцвярджае, што ў сярэднявечных крыніцах „Pleskowe” мусіла азначаць Пскоў, а не Полацк[19]. Назвы гэтых гарадоў у лацiнскiх i нiжненямецкiх тэкстах часта блыталiся, і Полацк фігураваў то як Ploskow, то як Pleskaw. Сапраўды, часцей назва Полацка пісалася як Ploscoviensis або Ploskow, а Пскоў — часцей як Pleskow, аднак у дачыненні да Полацка ў крыніцах ХIII — ХV ст. дастаткова многа разоў выкарыстоўваліся іншыя формы: так, у храніста Віганда Марбургскага гэта Poleskow i Pleskow[20], у інфлянцкіх дакументах — Pleskovia[21], у карэспандэнцыі Тэўтонскага ордэна сустракаецца Pleskau[22], у ганзейскіх пасланнях можна спаткаць Ploskow, Ploskaw, Pleskouw[23] і інш. Так што аргумент з назвай не пераканаўчы.

Такім чынам, можна дапускаць, што була папы Інакенція IV ад 15 верасня 1248 г. адрасавалася Таўцівілу, які паабяцаў заснаваць у Полацку каталiцкае бiскупства i збудаваць касцёл[24]. Вельмі верагодна, што менавіта гэтае абяцанае біскупства і касцёл дакументальна былі засведчаны ў адным з папскiх пасланняў 1254 г., у якім згадваецца «episcopatus Ruteniensis»[25].

У 1255 г., калi пасля прызначэння Альберта Сюрбэера на месца памёрлага рыжскага арцыбiскупа Мiкалая спатрэбiлася вызначаць тэрыторыю распаўсюджвання яго кампетэнцыяў, папа Аляксандр IV пералiчыў бiскупствы рыжскай метраполii, якiя належыць падтрымлiваць, i сярод iншых дзевятым назваў бiскупства Rutheniensem[26]. Ці не Полацк тут маецца на ўвазе?

Сярод апублікаваных крыніц вядомыя прынамсі тры дакументы, якiя канкрэтна сведчаць пра гвалтоўную лiквiдацыю каталiцкага асяродка ў Полацку. Гэта скарга на Інфлянцкi ордэн з боку рыжскага арцыбiскупа Фрыдрыха ад 14 верасня 1305 г.[27], падобная скарга папы Клеменса V у пасланнi ад 19 чэрвеня 1310 г.[28] i паказанне з «вялiкага працэсу» супраць Ордэна ў 1312 г.[29]. У апошнім дакуменце ў 14-м пункце сёмага сведкi цыстэрыянскага святара Генрыха з Фолькенаў сярод іншага гаворыцца: «Калi кароль Полацка i яго падданыя былi навернутыя ў хрысцiянства, i мелiся бiскупы, i прэлаты, ды й iншыя духоўныя, згаданых падданых так прыгняталi браты Ордэна, што тыя паклiкалi на дапамогу паганых, якiя з’явiлiся, названых братоў каго прагналi, каго пабiлi, каго паланiлi, у вынiку чаго і ўспомнены кафедральны касцёл быў разбураны». Пра падобнае ж пiсаў у буле ад 19 чэрвеня 1310 г. рымскi папа, у якога таксама дакладна гаворыцца пра «Regnum Polochense». Згодна з ім рыцары Ордэна «Полацкае каралеўства, якое некалі полацкі кароль, не меўшы нашчадкаў, навярнуўшыся на веру Хрыстовую, ахвяраваў рыжскай кафедры для збавення сваёй душы, саступілі згаданым паганым не без страты вялікай колькасці верных. З той прычыны дзве прыгожыя кафедры, а менавіта ў Селоніі і ў Русі, што знаходзіліся ў названым каралеўстве, былі аддадзены поўнаму знішчэню…»[30]. У скарзе арцыбiскупа Фрыдрыха фон Перштэйна вядзецца пра «сastrum Plozk», залежны ад арцыбiскупii, але страчаны немцамі на карысць паганых, як быў страчаны і Дынабург, прададзены за 300 марак. І ў іншых месцах Ордэну інкрымінуецца, што ён саступіў паганым (г.зн. літоўцам) «Полацкае каралеўства»[31].

Даследчыца полацкіх граматаў Ганна Харашкевіч у свой час пісала, што і пасланне рыжскага арцыбіскупа Фрыдрыха ад 14 верасня 1305 г., і папскае брэве ад 19 чэрвеня 1310 г. зусім не тычыліся Полацка[32]. Спаслаўшыся на Аўгуста Серафіма, яна палічыла магчымым уважаць, што памежны замак, пра які вялося ў згаданых дакументах, ператварыўся ў горад Полацк пад пяром пракуратара Нямецкага ордэна, які апраўдваўся за страту памежных замкаў[33]. Аднак у дакументах шматкроць фігуруе менавіта «Полацкае каралеўства», якім ніяк не называлі б памежны замак, і «полацкі кароль». Так што на ўвазе меўся ўсё ж, думаю, горад Полацк.

Калі ўсё гэта магло адбывацца? Гістарыяграфічная традыцыя, якая адносіць выгнанне немцаў з Полацка да 1307 г., абапіраецца фактычна толькі на запіс Мацея Стрыйкоўскага, які цьмяна спасылаецца на нейкія «старыя рускія летапісы»[34]. А ці можна дапускаць, што пералічаныя сведчанні тычацца падзей больш далёкіх, а не двух-трохгадовай даўнасці? Думаю, што для гэтага ёсць нават пэўныя падставы. У тэкстах размова вядзецца пра тое, што адбылося даўно. Прыкладам, папа Клеменс V згадвае полацкага караля, які «некалі», у сэнсе «калісь даўно» прыняў лацінскую веру і ахвяраваў свае ўладанні рыжскай кафедры. Зразумела, што адбывалася гэта ніяк не ў 1305 г., якім датавана і апеляцыя рыжскага арцыбіскупа, а намнога раней. Канкрэтным пацвярджэннем даўнасці справы можна лічыць фразу ў адказе ордэнскага пракуратара на скаргу арцыбіскупа: у 1306 г. ён напісаў, што, як і земгальскае біскупства, кафедра ў Полацку ужо «гадоў сто і болей» ва ўладзе русінаў[35].

Ясна, што справядлівае сумненне можа выклікаць не толькі прынятая ў літаратуры дата з’яўлення немцаў у Полацку, але і год іх выгнання. У сваёй спецыяльнай працы В.Данілевіч прыйшоў да высновы, што літоўскі князь, які прыняў каталіцтва і завяшчаў Полацк немцам, валодаў гэтым горадам «у другой палове ХIII ст., а хутчэй за ўсё ў яго трэцяй чвэрці»[36]. Паўторана гэта шматкроць за ім у падручніках. Ведаем, што пасля смерці таго князя немцы авалодалі Полацкай зямлёй і ўзяліся пашыраць каталіцтва. Колькі ж гадоў гэта магло працягвацца, калі палачане быццам толькі ў 1307 г. паклікалі на дапамогу Віценя?

У гэтай сувязі дарэчы згадаць, што ў свой час і Генрых Лаўмяньскi, адмаўляючы пашыраную версiю аб кароткатэрмiновым заваяваннi Полацка iнфлянцкiмi немцамi ў пачатку ХIV ст., пісаў, што згаданае пасланне папы Клеменса V з 1310 г. нiяк нельга звязваць з часамi Вiценя[37]. А вопытная даследчыца Ганна Харашкевіч перыяд т.зв. «першай любові» паміж Полацкам і Рыгай адносіць да часоў, якія папярэднічалі 1304 г.[38].

Калі цытаваныя вышэй дакументы пра ліквідацыю біскупства і касцёла ў Полацку тычацца не пачатку ХIV ст., а сярэдзіны — другой паловы ХIII ст., то першым жа паўстане справядлівае пытанне: чаму гэтыя сведчанні з’явiлiся з такім спазненнем? Хіба таму, што толькi тады дайшло да вострага канфлiкту памiж Ордэнам i апостальскай сталіцай. Палiтыка папаў, якiя iмкнуліся пашыраць хрысцiянства ў Балтыйскiм рэгiёне, гарантуючы нэафiтам свабоду, i ствараць там свае структуры ўлады, уваходзiла ў супярэчнасць з планамi Ордэна, дзейнасць якога часта замінала і шкодзiла місіі папскіх легатаў. Пасля сапраўднай вайны, праведзенай інфлянцкімі рыцарамi супраць Рыгi, дайшло да вялiкага суду над Ордэнам, пад час якога агалошвалiся ўсе факты, што кампраметавалi братоў, у тым лiку i полацкая справа.

Выходзіць, увесь эпізод з прыходам немцаў у Полацк у 1305 г. ды іх хуткім выгнаннем пры дапамозе князя Віценя можа быць гістарыяг рафічным фантомам? Не выключана. Вядома, падобны перагляд адразу ставіць мноства новых пытанняў, вырашэнне якіх можа яшчэ больш складанае. Для гісторыка, аднак, часам важней спачатку паставіць пад радыкальны сумнеў тое, што лічыцца агульнапрынятым. А яго рэінтэрпрэтацыю пакінем для наступнага артыкула.

---

[1] Карамзин Н.М. История государства российского. Изд. 5–е. Кн. 1. Том IV. С–Петербург, 1842. С.83.
[2] Данилевич В.Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца ХIV столетия. Киев, 1896. С.152–153.
[3] Пашуто В.Т. Образование Литовского государства. Москва, 1959. С.392.
[4] Шчарбакоў С.А. Барацьба беларускага народа супраць нямецкай агрэсіі ў ХIII–ХIV стст. // Весці АН БССР. Серыя гуман. навук. 1966. №1. С.66.
[5] Прыкладам, у гістарычным нарысе пра Полацк канчатковае ўключэнне горада ў склад ВКЛ адназначна звязваецца з тым жа Віценем: у канцы ХIII ст. нямецкія феадалы скарысталі часовую залежнасць Полацка ад рыжскага арцыбіскупа, «праніклі ў Полацк і іншыя гарады Полацкай зямлі ды пачалі насаджваць там каталіцтва», што суправаджалася «гвалтам і бясчынствамі» і выклікала незадавальненне насельніцтва. У 1307 г. палачане з дапамогай Віценя выгналі немцаў з горада і разбурылі касцёл (Гл.: Полоцк: Исторический очерк. П.Т.Петриков (отв. ред.) и др. 2–е изд. Минск, 1987. С.31).
[6] У аўтарытэтнай акадэмічнай «Гісторыі БССР» падаецца, што калі ў 1305 г. у залежнасць ад рыжскага арцыбіскупа часова трапіў Полацк, то «нямецкія феадалы» выкарысталі гэта, праніклі ў горад і сталі насаджваць каталіцтва, у выніку «ў 1307 г. палачане пры дапамозе літоўскага князя Віценя выгналі немцаў з горада» (Гісторыя БССР. У 5 т. Т.1. Мінск, 1972. С.120). Амаль дакладна такую трактоўку знаходзім у новым універсітэцкім дапаможніку: пасля перадачы Полацка рыжскаму біскупству ў горадзе з’явіліся нямецкія рыцары і місіянеры, што абурыла палачанаў і тыя папрасілі дапамогі ў Літвы, у выніку князь Віцень у 1307 г. выгнаў нямецкіх рыцараў з Полацка і заняў горад (Гл.: Гісторыя Беларусі. У 2 частках. Пад рэд. Я.К.Новіка і Г.С.Марцуля. Частка 1. Мінск, 1998. С.88). Сціслая форма таго ж варыянту ў кнізе І.Коўкеля і І.Ярмусіка (Гл.: Ковкель И.И., Ярмусик Э.С. История Беларуси с древнейших времен до наших дней. Минск, 2000. С.20). У адным з найноўшых дапаможнікаў гарадзенскіх гісторыкаў пра акалічнасці падпарадкавання Полацка літоўскім князем напісана больш асцярожна: «існуе гіпотэза», што полацкі князь Канстанцін завяшчаў горад рыжскаму арцыбіскупу, а ўвядзенне каталіцтва справакавала паўстанне палачанаў, якія папрасілі дапамогі ў Віценя (Гл.: Гісторыя Беларусі. У 2 частках. Частка 1. Са старажытных часоў да канца ХVIII ст. Курс лекцый / І.П.Крэнь, І.І.Коўкель, С.В.Марозава, С.Я.Сяльверстава, І.А.Фёдараў. Мінск, 2000. С.201–202).
[7] Насевіч В. Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага: падзеі і асобы. Мінск, 1993. С.72.
[8] Асобнай увагі заслугоўвае пытанне пра акалічнасці з’яўлення Таўцівіла на полацкім стале. Няма ніводнай крыніцы, якая сведчыла б пра заваяванне Полацка літоўцамі. Яшчэ Карамзін, а потым шэраг іншых аўтараў, у тым ліку абазнаны ў полацкай гісторыі Баўмгартэн (гл.: Baumgarten N. Polotzk et la Lithuanie // Orientalia Christiana Periodica. Vol. II. 1936), заўважалі, што верагодней за ўсё літоўскі князь быў запрошаны самімі палачанамі. У святле цяперашніх ведаў аб ролі полацкага веча такі варыянт выглядае найпраўдападобней. Узгадняецца з ім і паведамленне Мацея Стрыйкоўскага пра тое, што ў Полацку Таўцівіл прыняў праваслаўе (Гл.: Stryjkowski M. Kronika polska, litewska, żmudska i wszystkiej Rusi. Warszawa, 1846. S.276).
[9] Ипатьевская летопись. ПСРЛ. Т.2. Москва, 1962. С.815.
[10] Данилевич В.Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца ХIV столетия. Киев, 1896. С.136.
[11] Paszkiewicz H.Jagiellonowie a Moskwa. T.1: Litwa a Moskwa w XIII i XIV wieku. Warszawa, 1933. S.62—63.
[12] Грушевський Г. Хронольогія подій Галицько–Волинськоі літописи // Записки Наукового Товариства ім. Шевченка. Т.ХLI. 1901. Кн.3. С.35.
[13] Гл.: Łowmiański H. Studia nad początkami społeczeństwa i prawa litewskiego. T.2. Wilno, 1932. S.339.
[14] Ипатьевская летопись. ПСРЛ. Т.2. Москва, 1962. С.817.
[15] Theiner A. Vetera Monumenta Poloniae, Lithuaniae etc. 1. Rom, 1860. Nr.96; Liv_, Est_ und Curländisches Urkundenbuch. Hrsg. v. F.G.v.Bunge. Bd.3. Reval, 1856. Nr.223 (далей — LUB).
[16] Gudavičius E. Polityczny problem królewstwa litewskiego w połowie XIII w. // Ekspansja niemieckich zakonów rycerskich w strefie Bałtyku od XIII do połowy XVI w. Toruń, 1990. S.65.
[17] Гл.: Gudavičius E. Mindaugas. Vilnius, 1998. P.212.
[18] Amman A. Kirchenpolitische Wandlungen im Ostbalticum zum Tod Alexander Newski’s. Studien zum Werden der russischen Orthodoxie // Orientalia Christiana Analecta, 105 (1936). S.272; Taube M. Russische und litauische Fürsten an der Düna zur Zeit der deutschen Eroberung Livlands // Jahrbücher für Kultur und Geschichte der Slaven. N.F. Bd.XI (1935), Hf.3/4. S.406; ён жа, Internationale und Kirchenpolitische Wandlungen im Ostbaltikum und Russland zur Zeit der deutschen Eroberung Livlands // Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. Bd. 3 (1938). S.38.
[19] Gudavičius E. Polityczny problem krlewstwa litewskiego w polowie XIII w. S.76. Спас.30.
[20] SRP. II (1863). S.608.
[21] Mitteilungen aus dem Gebiete der Geschichte Liv_, Est_ und Kurland’s. Bd.5. (1850). S.401.
[22] OBA, 8911.
[23] LUB. Bd.X., 170; Bd.XII, 752; Goetz L. Deutsch–russische Handelsgeschichte des Mittelalters. Lubeck, 1922. S.510, 515 ff..
[24] Цікава, што не ўдаючыся ў дэталі, верагоднасць гэтага дапускаў і Ул.Пашута (Гл.: Пашуто В.Т. Образование Литовского государства. С.378. Спас.77). З цяперашніх беларускіх гісторыкаў пытанне часу замацавання першага літоўскага князя ў Полацку ўскосна кранаў бадай адзін Алесь Краўцэвіч, які згадаў меркаванне М.Таўбэ пра тое, што адрасатам папскай булы ад 15 верасня 1248 г., г.зн. тым самым «новаахрышчаным» князем Полацка мог быць Таўцівіл, але засумняваўся ў самой магчымасці гэтага, спаслаўшыся на факт знаходжання Таўцівіла ў 1253 г. пры двары Данілы Галіцкага (Гл.: Краўцэвіч А. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. Мінск, 1998. С.143). На жаль, хоць у працы разглядаюцца падзеі да Гедыміна, аўтар апусціў полацкі сюжэт 1305–1307 г.
[25] Такой думкі трымаўся і знаўца гісторыі сярэднявечных Інфлянтаў Манфрэд Гельман. Гл.: Hellmann M. Das Lettenland im Mittelalter. Münster / Köln, 1954.
[26] Була ад 31 сакавіка 1255 г., апублікаваная ў: LUB. Bd.1. Nr.282.
[27] LUB. Bd.2. Nr.616. Regesten Nr.710.
[28] LUB. Bd.2. Nr.630; Preussisches Urkundenbuch. Bd. II/1. Nr.13.
[29] LUB. Bd.2. Nr.638. Цалкам гл. у: Seraphim A. Das Zeugenverhör des Franciscuc de Moliano (1312). Quellen zur Geschichte des Deutschen Ordens. Königsberg, 1912. S.169.
[30] Цыт. паводле Яна Длугаша. Długosz J. Roczniki czyli Kronika sławnego królewstwa Polskiego. Ks.9. Warszawa, 1975. S.96.
[31] Seraphim A. Das Zeugenverhör des Franciscuc de Moliano. ХХIII.
[32] Полоцкие грамоты. Сост. А.Л. Хорошкевич. Вып.3. Москва, 1980. С.124.
[33] Тамсама. С.125.
[34] Stryjkowski M. Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi. Warszawa, 1846. S.349.
[35] LUB. Bd.II. Regesten. Nr.714.
[36] Данилевич В. Очерк истории Полоцкой земли. С.152.
[37] Ловмянский Г. Роль рыцарских орденов в Прибалтике (XIII—XIV вв.)//Польша и Русь. Черты общности и своеобразия в историческом развитии Руси и Польши XII—XIV в. Москва, 1974. Спас.13.
[38] Полоцкие грамоты. Сост. А.Л. Хорошкевич. Вып.3. С.125.

Наверх

Тарасаў, Сяргей В. Полацк IX—XVII ст.: Гісторыя і тапаграфія. Мінск: Беларуская навука, 1998. 183. іл.

Полацк з яго найбагацейшым мінулым і выбітнай роляй у станаўленні беларускага этнасу і дзяржаўнасці, здавалася б, мусіў стаць адным з цэнтральных аб’ектаў вывучэння айчыннай медыявістыкі. Аднак, на вялікі жаль, беларуская гістарыяграфія налічвае толькі некалькі манаграфій і досыць нешматлікія артыкулы па названым горадзе і яго рэгіёне. Прычым унёсак гісторыкаў у гэтую важную працу вельмі сціплы. Аўтарамі большай часткі работ з’яўляюцца археолагі. Пачынаючы з 60-х г., калі пабачыла свет славутая кніга Л. Аляксеева, іх манаграфіі, прысвечаныя Полацку і Полацкай зямлі, выходзяць з перыядычнасцю ў сярэднім адна на дзесяць гадоў. Праца С. Тарасава стала, такім чынам, своеасаблівым падагульненнем археалагічнага і ў значнай ступені ўвогуле гістарычнага вывучэння горада Полацка за 90-я г. У гэтай рэцэнзіі асноўная ўвага будзе аддадзена менавіта гістарычнай частцы даследавання.

Манаграфія складаецца з уводзінаў, 4 раздзелаў («Агляд крыніц і даследаванняў», «Культурны слой Полацка як гістарычная крыніца», «Архітэктурна-планіровачная структура Полацка» і «Дэмаграфічная структура Полацка IX—XVII ст.»), заключэння, а таксама аб’ёмнага дадатку ў выглядзе 71 малюнка і 9 табліц.

У аснову працы пакладзена салідная база гістарычных крыніц: археалагічных і пісьмовых. Прычым многія археалагічныя матэрыялы з’яўляюцца вынікам шматгадовых раскопак самога аўтара і ўпершыню ўводзяцца ў навуковы ўжытак. Праведзеныя археалагічныя пошукі дазволілі даследчыку распрацаваць уласную перыядызацыю галоўных этапаў гістарычна-тапаграфічнага развіцця горада Полацка ад самага ранняга этапа яго існавання і да канца XVII ст. Асабліва важнымі і цікавымі падаюцца наступныя факты, меркаванні і высновы, якія былі выяўлены ці выказаны аўтарам.

Першапачатковае гарадзішча знаходзілася на левым беразе Палаты, поруч з ім — паселішча-пасад, якое большай часткай таксама размяшчалася на левым беразе Палаты. Згодна з думкай даследчыка, агульная іх плошча складала больш як 8 га: каля 1 га — гарадзішча і прыкладна 7 га — селішча. Месцазнаходжане і плошча апошняга выяўлены С. Тарасавым упершыню. Ён схільны датаваць перанос умацаванага дзядзінца на тэрыторыю пазнейшага Верхняга замка 3-й чвэрцю XI ст., у чым вядзе палеміку з Л. Аляксеевым і Г. Штыхавым, якія прапаноўвалі крыху іншую храналогію: адпаведна мяжу X—XI ст. і канец XI ст. Вялікі інтарэс уяўляе адкрыццё ўчастка пасадскай абарончай сцяны на тэрыторыі колішняга Вялікага пасада. Даследчык вызначыў, што гэта была каменна-драўляная канструкцыя, і датаваў яе XI ст. Выдатны вынік даў дэндрахраналагічны аналіз аднаго з падпорных слупоў драўляных канструкцый абарончых збудаванняў Верхняга замка: высветлілася, што дрэва было высечана ў 1363 г. Гэты факт дае магчымасць скласці больш поўнае ўяўленне пра дзейнасць апошняга полацкага князя — Андрэя Альгердавіча (1348—1387). Вельмі пераканаўча аўтару ўдалося давесці, што Ніжні замак быў пабудаваны толькі пасля ўзяцця Полацка войскамі Івана Жахлівага, а менавіта ў 1563—1564 г. Пры гэтым, на яго думку, было пракапана новае рэчышча Палаты, у выніку чаго першапачатковае гарадзішча было аддзелена ад сінхроннага селішча і аказалася ўжо на правым беразе названай ракі. Аўтар упершыню зрабіў спробу выявіць абарончыя збудаванні Запалоцця, узвядзенне якіх ён датаваў XIII — пачаткам XIV ст.

С. Тарасаў прапанаваў уласны погляд на дынаміку тэрытарыяль нага росту Полацка за ўвесь вывучаемы перыяд і яе лічбавыя характарыстыкі. Ён прасачыў змяненні ў колькасці гарадскога насельніцтва, выканаўшы арыгінальныя падлікі, якія грунтуюцца на археалагічных дадзеных. Сярод шматлікіх іншых значных знаходак варта вылучыць адкрыццё і даследаванне сядзібы залатара сярэдзіны XII — пачатку XIII ст. на Вялікім пасадзе.

Аднак разам з адзначанымі несумненна станоўчымі бакамі і дасягненнямі хацелася б звярнуць увагу на шэраг хібаў манаграфіі, а таксама прапанаваць некаторыя дапаўненні і ўдакладненні да яе.

Некалькі разоў (с. 25, 27, 28) аўтар ужыў выраз «часоў Полацкай зямлі». Незразумела, як яго належыць інтэрпрэтаваць храналагічна. Тэрміналагічныя і сэнсавыя прэтэнзіі могуць быць высунуты і да такога, напрыклад, выказвання: «У часы Руска-Польскай вайны 1654—1667 г. горад неаднаразова пераходзіў з рук у рукі» (4). Па-першае, падзеі 1654—1667 г. больш дакладна было б называць вайной Расіі з Рэччу Паспалітай. А па-другое, ніякіх шматлікіх пераходаў Полацка ад адной дзяржавы да другой не было: ён быў узяты расійскімі войскамі летам 1654 г., вернуты ж Рэчы Паспалітай згодна з умовамі Андрусаўскага перамір’я ў 1667 г. Не зусім зразумела таксама, што меў на ўвазе даследчык, калі пісаў пра «шматлікія гандлёвыя дагаварныя граматы Полацка з Рыгаю, Смаленскам» (4). Да гэтага часу ніводны гандлёвы дагавор Полацка са Смаленскам не выяўлены.

У першым параграфе першай главы пададзены даволі падрабязны пералік пісьмовых крыніц па тэме даследавання і прааналіза ваныя іх магчымасці. У цэлым ён ахоплівае асноўнае кола крыніц, але не пазбаўлены некаторых недакладнасцяў і пропускаў. Напрыклад, сцвярджаецца (7), быццам полацкая рэвізія 1552 г. захавалася ў складзе Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. На сённяшні дзень рэвізія вядомая ў дзвюх копіях, аднак ніводную з іх немагчыма знайсці ў кнігах Метрыкі.

Істотным дапаўненнем крыніцавай базы даследавання стала б прапрацоўка такой важнай крыніцы па гісторыі Полаччыны, як расійскія пісцовыя кнігі эпохі Інфлянцкай вайны. Яны ўтрымліваюць у асноўным апісанні сельскай мясцовасці і граніц Полацкага, а таксама часткова Віцебскага ваяводстваў, таму практычна не выкарыстоўва юцца пры вывучэнні гарадоў — у прыватнасці, Полацка. Пісцовыя кнігі захаваліся ў складзе Метрыкі ВКЛ як 566-я і 573-я кнігі (былыя 9-я і 16-я кнігі перапісаў). Яны публікаваліся: 566-я — цалкам, а 573-я — большай часткай[1] . 573-я кніга складаецца з 394 аркушаў. У публікацыі 1877 г. указана, што аркушы 143—394, г. зн. другая палова кнігі, надрукаваныя поўнасцю[2]. Аднак насамрэч апублікаваныя былі толькі аркушы 143-372. Такім чынам, аказаліся прапушчанымі 20 апошніх аркушаў кнігі. Пры іх праглядзе высветлілася, што аркушы 378—383адв. утрымліваюць надзвычай цікавыя звесткі 1570—1571 г. па тапаграфіі горада Полацка і яго блізкіх ваколіц. Напрыклад, згаданыя курганы «на гореломъ посаде»[3] — аб’ект, які вельмі цікавіць аўтара манаграфіі (11).

Вялікая ўвага цалкам правамерна аддадзена гістарычна-картаг рафічным дакументам. Іх крыніцазнаўчы аналіз у цэлым удалы, а пералік — поўны. Варта толькі дадаць, што, апрача расійскіх планаў горада Полацка 1779, 1786, 1793 г. і яшчэ двух дакладна не датаваных апошняй трэці XVIII ст. (дадатак, мал. 4—9), якія захоўваюцца ў Расійскім дзяржаўным архіве Ваенна-марскога флота (97), пэўную цікавасць можа ўяўляць і план Полацка 1785 г., што зберагаецца ў Аддзеле картаграфіі Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі пад сігнатурай К_о 5/VII — 37.

Патрабуе ўдакладнення лічба гарадскіх пасадаў Полацка ў эпоху яго найбольшага росквіту. Згодна з думкай даследчыка, іх было 6: Вялікі, Запалоцкі, Востраўскі, Крыўцоў, Слабадскі, Экіманскі (24). Сапраўды, напрыклад, такая важная крыніца, як полацкая рэвізія 1552 г., згадвае ўсе 6 названых пасадаў. Аднак чамусьці падрабязна апісвае толькі 5 з іх — усе, апрача Крыўцова.[4] Гэты пасад фігуруе ў рэвізіі толькі ў двух выпадках[5]. Пры апісанні Востраўскага пасада рэвізія адзначае: «В том … посаде на земли земянина полоцкого Василя Картеня мещан трыдцат(ь), которых позем под имем его описан»[6]. Калі ж звярнуцца да пераліку ўладанняў полацкага шляхціца Васіля Карценя, які ўтрымлівае тая самая крыніца, дык высвятляецца, што «в Крывцове посаде на его земли мещан трыдцать, которые з местом тягнуть, а ему позма з них две копе и сорокъ осмъ гр(о)шей прыходить»[7]. Відавочна, што ў абодвух цытаваных фрагментах гаворка ідзе пра тых самых мяшчан, а Востраўскі і Крыўцоў — гэта назвы таго самага пасада. Такім чынам, «места Полацкае» складалася з Вялікага, Запалоцкага, Востраўскага (ці Крыўцова), Экіманскага і Слабадскога пасадаў.

Супярэчліва трактуецца роля Задзвіння ў тэрытарыяльным і гаспадарчым развіцці Полацка. У адным выпадку (95) са спасылкай на рэвізію 1552 г. сцвярджаецца, быццам к сярэдзіне XVI ст. задзвінскія пасады ўжо былі паўнапраўнай гарадской тэрыторыяй. У другім жа (38) са спасылкай на тую самую крыніцу робіцца выснова, што іх можна разглядаць у такой якасці толькі з мяжы XVI—XVII ст., якая падаецца даволі рызыкоўнай — асабліва ў сувязі з вельмі слабой археалагічнай даследаванасцю Задзвіння (30). Небясспрэчным з’яўляецца вывад пра тое, што ў XIV—XVI ст. развіццё горада ў яго левабярэжнай частцы не мела вялікай перспектывы (95). Калі для XIV—XV ст. гэта, магчыма, і слушна, дык для 1-й паловы XVI ст. — наўрад ці. 1-я палова XVI ст. была эпохай амаль што безупынных войнаў паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Вялікім Княствам Маскоўскім. Пад час гэтых войнаў Полацк быў аб’ектам надзвычай частых нападаў рускіх армій. У самым неспрыяльным становішчы апынулася правабярэжная частка горада: замак, Вялікі і Запалоцкі пасады. Менавіта яны найбольш цярпелі ад аблог і штурмаў варожых войскаў. У гэтай сітуацыі перасяленне мяшчан за Дзвіну, праз якую рускія войскі пераходзілі даволі рэдка, у значнай ступені вырашала праблему бяспекі гарадскіх жыхароў, што і стала галоўнай прычынай прыкметных маштабаў іх перасялення. У сувязі з гэтым хуткі рост і развіццё задзвінскіх пасадаў Полацка, прынамсі ў 1-й палове XVI ст., мелі пэўную перспектыву.

Патрабуе ўдакладнення ці перагляду лакалізацыя і датаванне існавання шэрагу будынкаў і іншых тапаграфічных аб’ектаў. Так, можна пагадзіцца з меркаваннем аб месцазнаходжанні полацкай ратушы на Вялікім пасадзе, аднак прывязваць яе пабудову да 1498 г. (72) — памылкова. Сапраўды, прывілей вялікага князя літоўскага Аляксандра Полацку на магдэбургскае права ўтрымлівае дазвол на ўзвядзенне ратушы. Аднак сам па сабе дазвол яшчэ не значыць, што будынак ратушы з’явіўся ў гэтым годзе. Захаваўся дакумент[8], з якога вынікае, што полацкія мяшчане набылі пляц пад ратушу толькі ў 1538 г. ці крыху раней.

Слушнае сцвярджэнне наконт прыбыцця каталіцкіх манахаў-бернардынаў у Полацк у 1498 г. спалучаецца з памылковай версіяй першапачатковага месцазнаходжання бернардынскага кляштара ў Задзвінні (82). Трэба зазначыць, што гэта даволі распаўсюджаная памылка[9]. Прывілей вялікага князя Аляксандра, паводле якога бернардынам дазвалялася пасяліцца ў Полацку, апісвае падараваны ім участак горада наступным чынам: ён ляжыць «пад замкам … уздоўж ракі Палаты, пачынаючы ад ракі Палаты каля шырокага моста і трымаючыся паабапал дарогі ці гасцінца, які вядзе ад замка да царквы Святога Духа, і зноў даходзячы да вышэйзгаданай ракі Палаты, разам з … лугам, размешчаным там жа»[10]. Гэты ўрывак цікавы з пункту гледжання вызначэння месцазнаходжання цэлага шэрагу тапаграфічных аб’ектаў горада Полацка. Што ж датычыцца лакалізацыі бернардын скага кляштара, дык ён дазваляе змясціць яго на абодвух берагах Палаты: як на Вялікім, так і на Запалоцкім пасадах. Аднак выкарыстанне дадатковай крыніцы дае магчымасць больш дакладнай лакалізацыі. Полацкая рэвізія 1552 г. паведамляе, што на землях царквы Святога Духа жылі чацвёра мяшчан, а на зямлі бернардынскага кляштара — адзін. Гэтыя мяшчане пералічаныя сярод жыхароў Запалоцкага пасада[11]. Таму месцазнаходжанне і бернардынскага кляштара, і Святадухаўскай царквы ў Запалоцці не выклікае сумненняў. Згодна з хронікай М. Стрыйкоўскага, пасля ўзяцця Полацка войскамі Івана Жахлівага ў 1563 г. манахі-бернардыны былі перабітыя. Верагодней за ўсё, тады ж быў разбураны і іх кляштар. Бернардыны зноў былі паселены ў Полацку — на гэты раз у Задзвінні — толькі напрыканцы XVII ст. тутэйшым ваяводам Дамінікам Служкам. Тут яны і ўзвялі спачатку драўляныя, а потым і мураваныя будынкі свайго новага кляштара, якія часткова дайшлі да нашага часу.

Можа мець іншае вырашэнне і праблема месцазнаходжання манастыра Святога Міхаіла на Гарадцы. Згодна з думкай аўтара манаграфіі, ён стаяў на правым беразе Палаты, недалёка ад Запалоцця, на асвейскай дарозе (79, 82). Галоўным аргументам на карысць гэтага дапушчэння стаў факт наяўнасці ў гэтым раёне ў XVIII — на пачатку XX ст. Міхайлаўскіх могілак. Аднак гэтая акалічнасць яшчэ не з’яўляецца дастатковым доказам існавання тут аднайменнага манастыра. Пісьмовыя крыніцы даюць матэрыял і для іншай яго лакалізацыі. У апісанні зямельных уладанняў Міхайлаўскага Гарадзецкага манастыра, якое ўтрымлівае рэвізія 1552 г., адзначана: «пры том манастыру село Улазовичы»[12]. У пераважнай большасці выпадкаў, звязаных з апісаннем маёнткаў, рэвізія ўжывае стандартны выраз «к тому (напрыклад, манастыру)». Ён азначае, што тое ці іншае паселішча належыць таму ці іншаму землеўладальніку ці, як тады казалі, «цягне» да яго. Выраз жа «пры том манастыру» належыць разумець па-іншаму — а менавіта літаральна, у тым сэнсе, што манастыр знаходзіўся недзе ў непасрэднай блізкасці ад названага населенага пункта. У XVI ст. вёска Ўлазавічы ляжала на ўсходнім ускрайку Полацкага ваяводства. Паводле сучаснага тэрытарыяльна-адміністрацыйнага падзелу яна ўваходзіць у склад Каўлякоўскага сельсавета Бешанкавіцкага раёна Віцебскай вобласці. Такім чынам, не выключана, што полацкі праваслаўны манастыр Святога Міхаіла на Гарадцы знаходзіўся ў ваколіцах вёскі Ўлазавічы. Канчатковы ж адказ на пастаўленае пытанне маглі б даць археалагічныя пошукі.

Увогуле, даволі рызыкоўнай выглядае спроба даследчыка вызначыць дакладную лічбу полацкіх цэркваў і манастыроў. На яго думку, на працягу XI—XVII ст. у горадзе існавала адначасова ад 1—2 да 18 цэркваў, а ў XV—XVIII ст. — 12 манастыроў (84, 95, 171—176). Аднак у адной толькі полацкай рэвізіі можна знайсці згадкі пра істотна большую колькасць цэркваў:

Цэрквы горада Полацка паводле дадзеных рэвізіі 1552 г.

Назва	Старонкі	Месцазнаходжанне
Афанасаўская	15,22*	Вялікі пасад
Багаслоўская	6, 22	Вялікі пасад
Багаяўленская	21	Вялікі пасад
Благавешчанская «в месте»	21, 176	Вялікі пасад
Св. Васіля «в месте»	176	адзін з пасадаў
Св. Дзмітрыя «в замку»	175	замак
Св. Духа	24	Запалоцкі пасад
Екіманская	22, 26	Экіманскі пасад
Ільінская	21	Вялікі пасад
Св. Міколы «з места»	9, 22, 25	адзін з пасадаў
Св. Міколы «дворная… в замку»	174	замак
Св. Міколы «другая …в замку на Полупете»	5, 174	замак
Міхайлаўская	21	Вялікі пасад
Пакроўская	25	Запалоцкі пасад
Прачысценская	21, 26	Вялікі ці Экіманскі пасад
Пятніцкая «в месте»	22, 178	Вялікі пасад
Ражства Хрыстова «в месте»	21, 175	Вялікі пасад
Сафійскі сабор і два яго прыдзелы:	21, 25, 136, 143,144, 161, 174	замак
1. Траецкі	5, 21, 174	замак
2. Усіх Святых	174	замак
Стрэчання Хрыстова «в замку»	21, 174	замак
Узнясення Хрыстова «в месте»	9, 21, 176	Вялікі пасад
Юр’еўская	22	Вялікі пасад

* Нумары старонак указаныя паводле выдання 1905 г.

Такім чынам, на 1552 г. у Полацку налічвалася найменш 21 праваслаўная царква. Прычым гэта менавіта мінімальная колькасць. Рэвізоры не ставілі перад сабой задачу перапісаць усе гарадскія храмы. Цэрквы (як, дарэчы, і манастыры) цікавілі іх як землеўладальнікі. У сувязі з гэтым пераважная іх большасць і патрапіла ў рэвізію: тут пералічаны іх землі, а таксама сяляне і мяшчане, якія на тых землях жылі. Аднак шэраг цэркваў — відавочна, найбяднейшых — згадваецца ў рэвізіі мімаходзь, між іншым, і можна толькі здагадвацца пра тое, колькі такіх цэркавак увогуле не адлюстравалі пісьмовыя крыніцы. Таму ў рэчаіснасці цэркваў у Полацку было не васемнаццаць і не дваццаць адна, а больш. І, відаць, значна больш — асабліва калі ўлічыць шматлюднасць насельніцтва Полацка. Згодна з падлікамі самога С. Тарасава, на сярэдзіну XVI ст. яно складала прыблізна 34 662 чалавекі (91).

Нарэшце, нельга не звярнуць увагі на шэраг крыўдных абдрукаў у тэксце манаграфіі. Так, на с. 4 можна даведацца пра тое, што Полацк атрымаў магдэбургскае права ў 1490 г. (трэба 1498), а на с. 17 — што горад быў узяты войскамі Івана Жахлівага ў 1536 г. (1563).

Тым не менш, нягледзячы на выказаныя заўвагі, кніга С. Тарасава стала ў цэлым удалай спробай вырашэння пастаўленай праблемы. Выкананая на высокім навуковым узроўні, яна робіць значны ўнёсак у даследаванне археалогіі і гісторыі Полацка і адначасова пазначае шэраг важных кірункаў іх далейшага вывучэння.

Васіль Варонін

Менск

---

[1] Найбольш поўнае выданне: Писцовые книги Московского государства. Ч. 1. Отд. 2. С-Петербург., 1877. С. 421-566.
[2] Тамсама. С. 462.
[3] Расійскі дзяржаўны архіў старажытных актаў. Ф. 389. Воп. 1. Адз. зах. 573. Арк. 382адв.
[4] Полоцкая ревизия 1552 года (далей — ПР 1552 г). М., 1905. С. 15-27.
[5] Тамсама. С. 2, 148.
[6] Тамсама. С. 26.
[7] Тамсама. С. 148.
[8] Беларускі архіў. Т. 2. Менск, 1928. С. 274-275.
[9] Гл., напр.: Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мінск, 1993. С. 397.
[10] Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileсskiej. Kraków, 1948. S. 538.
[11] ПР 1552 г. С. 24, 25.
[12] Тамсама. С. 171.

Наверх

«За последние годы нами преодолена деидеологизация средней и особенно высшей школы».
З выступлення А.Лукашэнкі ў Нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі (20 лістапада 1998).

«Адмовіўшыся ад празмернай ідэалагізацыі і палітызацыі ў гістарычнай навуцы, аўтары імкнуліся не падфарбоўваць нашу гісторыю…»
З прадмовы Я.Новіка да «Гісторыі Беларусі» (1998).

* Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Частка 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г.: Вучэб. дапам. / Пад рэд. Я.К.Новіка, Г.С.Марцуля. Мінск: Універсітэцкае, 1998. 416.

Першая частка навучальнага дапаможніка, адрасаванага перадусім студэнтам і выкладчыкам вышэйшых навучальных устаноў Беларусі, ахапляе перыяд ад глыбокай старажытнасці да лютага 1917 г. Цягам сямі гадоў яе пісала група з 29 чалавек: 6 прафесарaў, 9 дацэнтаў і 14 гісторыкаў без званняў і ступеняў. Гэта галоўным чынам гісторыкі-выкладчыкі, па навуковых публікацыях невядомыя. Выдадзеная дзесяцітысячным накладам, кніга зусім не залежвалася на паліцах кнігарняў, у чым чарговы раз выявіўся высокі попыт на гістарычную літаратуру. Яе раскупілі і, трэба думаць, чытаюць. Яшчэ на прэзентацыі выдання кіраўнік калектыву праф. Яўген Новік заявіў, што новая кніга «развенчвае міфы» ды выключна эфектна ацаніў шматгадовую працу сваіх суаўтараў: «Мы адверглі пісаніну некаторых гісторыкаў»[1]. Між тым, з боку спецыялістаў сур’ёзных водгукаў на разрэкламаваны дапаможнік дасюль не было. Запоўніць гэты прабел і данесці да чытача думку старонніх гісторыкаў цяпер спрабуе БГА. Пачнем са структуры.

Перыяду ад старажытнасці да трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай адведзена каля 60% аб’ёму кнігі (262 старонкі). Праўда, структура працы не зусім прадуманая, як і назвы асобных частак. Напрыклад, у першым раздзеле разам разглядаюцца першабытнаабшчынны лад, фармаванне этнасу і станаўленне феадальных адносін, г.зн. спалучана несумяшчальнае. У раздзеле па ВКЛ спачатку аcвятляецца знешняя палітыка, а потым унутраны лад дзяржавы. Наогул, у змесце фігуруюць у асноўным параграфы па сацыяльна-эканамічным развіцці ды палітыцы, якія ў канцы кожнага раздзела дапаўняюцца культурай (на справе, аднак, амаль усю культуру замяняе апісанне галоўным чынам архітэктурных помнікаў). Ніводнага параграфа ці хоць бы падпараграфа, прысвечанага такому важнаму фактару сярэднявечнага грамадства, як рэлігія, або пытанням дэмаграфіі, феномену талеранцыі на беларускіх землях, парламентарызму ці самакіраванню. Нават на ўзровень назвы параграфа не трапіла Полацкае княства — першая ў беларускай гісторыі дзяржава. Пад тытулам «Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь)» студэнты могуць прачытаць толькі пра «становішча беларускіх земляў» у «агульнай феадальнай дзяржаве ўсходніх славян». Гэта відавочны крок назад, да ідэалагемаў савецкай гістарыяграфіі. Урэшце, думаю, зусім не варта было адводзіць цэлы параграф на аналіз адной кнігі М.Ермаловіча, каб пакрытыкаваць яго канцэпцыю ўтварэння ВКЛ. У выніку гэта толькі парушыла прыняты маштаб асвятлення праблемаў.

Па перыядызацыі прапанавана тая ж схема, што і ў новых школьных падручніках (гл. Праграму па гісторыі для базавых школ. Мінск, 1995), але з некаторымі новаўвядзеннямі. Так, Сярэднявечча, змешчанае паміж канцом V і ХV ст., падзелена на два этапы: VI — першая палова ХIII ст. лічыцца «пачаткам пераходу да класавага грамадства і ўзнікненнем дзяржаўнасці», а перыяд з сярэдзіны ХIII па ХV ст. названы «развіццём феадальнай сістэмы». Затым сутнасцю першага этапу Новага часу (з ХVI ст.) абвяшчаецца «афармленне (пасля развіцця! — аўт.) феадальнай сістэмы і выспяванне яе крызісу», а другога (з канца ХVIII ст. да 1917 г.) — нараджэнне і пачатак крызісу капіталізму. Новы час пераходзіць у навейшы праз рэвалюцыю 1917 г. Цікава, што апошняму перыяду (з 1918 да нашых дзён) не даецца наогул ніякай характарыстыкі (с.7). Беспадстаўнасць падгону беларускай гісторыі пад заходнееўрапейскія храналагічныя рамкі ўжо неаднакроць крытыкавалася. Застаецца зусім незразуме лым, чаму аўтар уводзінаў В.Цяплова лічыць гэтую перыядыза цыю адной з выйгрышных навацый дапаможніка (16).

Асобна ва ўводзінах разглядаюцца крыніцы па гісторыі Беларусі, праўда, у найгоршых савецкіх традыцыях. Навошта наогул было пісаць гэты агляд, калі аўтары кнігі першымі ж прадэманстравалі нігілістычнае стаўленне да крыніц. Каб не дзесятак пазіцый (у асноўным адаптаваных публікацый дакументаў, часцей падручных выданняў, прызначаных для студэнтаў), то атрымалася б, што яны самі (у гэтым лёгка пераканацца, прачытаўшы тэкст дапаможніка) амаль не карысталіся крыніцамі, якія стараліся падаць у адпаведным параграфе.

Асобна варта сказаць пра спосаб і ўзровень гэтай падачы. Зроблена яно надзвычай сумбурна і павярхоўна. Немагчыма зразумець нават паслядоўнасці: на пачатку чамусьці разглядаюцца помнікі заканадаўства, а да летапісаў даходзіць толькі пасля «ваенна-конскіх перапісаў», потым, пасля разгляду зборнікаў партызанскіх улётак і дакументаў пра злачынствы фашыстаў, аўтар зноў вяртаецца да «Белоруссии в эпоху капитализма» (12). Крыніцы характарызуюцца абстрактна, без ніякай канкрэтыкі. Проста пералічваюцца іх віды: прывілеі, пастановы соймаў, указы, рэскрыпты і г.д. Вось узор: «Даныя па сацыяльна -эканамічнай гісторыі… сабраны ў „Актах Віленскай археаграфі чнай камісіі” (39 тамоў)» (12). Можа, аўтары даследавалі матэрыялы ўсіх 39 тамоў? Ясна, што не. Бо тады прынамсі ведалі б, што далёка не ўсё ў іх па гісторыі Беларусі. Дык навошта адсылаць студэнтаў да таго, чаго самі не раскрывалі і не бачылі?

У характарыстыцы гістарычных крыніц многа «адкрыццяў» і проста кур’ёзаў. Інакш як успрымаць сцвярджэнні пра «асабліва вялікае значэнне» «ваенна-конскіх перапісаў» для даследавання новай і найноўшай гісторыі Беларусі (9), пра тое, што «помнікі заканадаўства» адлюстроўваюць «рэальную палітыку» самадзяржаўя (8), пра друк як «моцны сродак … арганізацыі грамадскага ўсведамлення» і г.д.

І агляд гістарыяграфіі падрыхтаваны не лепшым чынам. Фактычна гэта сухі пералік прозвішчаў і выданняў на 4 старонках (13-16), без іх сутнасных характарыстык. Маю ўвагу прыцягнула адметная дэталь: польскамоўныя працы гісторыкаў Віленскага універсітэта падаюцца ў перакладзе на беларускую, тады як выданні прадстаўнікоў расійскага манархічнага лагеру або «западно-руссизма» — у арыгінале. Зрэшты, гэты агляд стаў адзіным месцам працы, дзе вядзецца пра віленскую прафесуру і нерасійскую навуку наогул. У цэлай кнізе — ні ў спісах, ні ў якой-небудзь згадцы — не знойдзеце ніводнага даследавання, выдадзенага некірылічным алфавітам. Быццам па гісторыі Беларусі выходзіла літаратура толькі на рускай і беларускай мовах! Гэта пры тым, што член аўтарскага калектыву З.Зуева ў сваім раздзеле такі прызнала, што прынамсі па перыяду Рэчы Паспалітай «гісторыкі розных краін напісалі шмат даследаванняў і выказалі процілеглыя думкі» (169). Дык жа, каб быць кампетэнтным у пэўнай праблематы цы, трэба ведаць усю літаратуру прадмету, гэта ж аксіёма. Не сакрэт, што многія праблемы, асабліва па гісторыі згаданай ужо Рэчы Паспалітай, ні ў Беларусі, ні ў Расіі нікім спецыяльна не даследаваліся, і выйсце тут менавіта ў выкарыстанні замежнай літаратуры. Аўтарскі калектыў новага дапаможні ка дружна праігнараваў яе. Але ж, як казалі рымляне, ignoratia non est argumentum. Клопату пазбавіліся, але ці справіліся з задачамі, звязанымі з напісаннем навучальнага дапаможніка?

Складаецца ўражанне, што нават з прыведзеных у канцы кожнага раздзелу сціслых спісаў руска- і беларускамоўнай літаратуры большасць кніг аўтарамі не чыталася, бо ў тэксце сустракаюцца спасылкі на дзве-тры працы (напрыклад, на Э.Загарульскага, М.Ермаловіча, М.Піліпенку ці Я.Юху — у залежнасці ад параграфа). Такую здагадку ўскосна пацвярджаюць дзіўныя (абсалютна неадэкватныя!) характарыстыкі некаторых выданняў. Напрыклад, папулярная сінтэза М.Даўнара-Запольскага «Гісторыя Беларусі» названа яго «самым фундаментальным даследаваннем» (15). Ну прабачце, гэта ж навучальны дапаможнік для тэхнікумаў і вышэйшай школы, пісаны спехам, на патрэбу дня. Хіба ж можна яго раўняць з сапраўды грунтоўнымі даследаваннямі гэтага патрыярха беларускай гістарыяграфіі?

Не магу зразумець, якім прынцыпам адбору кіравалася В.Цяплова, пералічваючы прадстаўнікоў дарэвалюцыйнай гістарыяграфіі. Бо, напрыклад, згадваюцца многія фалькларысты, этнографы, пісьменнікі, але забыта такая класічная постаць, як А.Сапуноў! Не знайсці тут і В.Стукаліча, А.Турчыновіча, Ф.Пакроўскага. Гаворыцца пра арганізацыю народнікаў, але ні слова пра віцебскія навуковыя ўстановы, якія мелі сапраўды важнае значэнне для развіцця беларускай гістарыяграфіі, — Вучоную архіўную камісію і адкрытую ёю ў Віцебску ў 1911 г. філію Маскоўска га археалагічнага інстытута, якая працавала і на пачатку 1920-х. Зрэшты, аўтарка не палічыла патрэбным згадаць нават пра адкрыццё Інбелкульту (1922) ды Інстытуту гісторыі БАН (1929).

Гэтаксама кепска паказаны тут і постаці беларускай гістарыяграфіі. З міжваеннага часу апрача У.Ігнатоўскага названы толькі Д.Дудкоў і К.Кернажыцкі. Няма вядучых гісторыкаў – В.Дружчыца, Дз.Даўгялы, М.Мялешкі, Ф.Забелы, В.Шчарбакова і іншых. Амаль абмінула аўтарка і фактычны разгром беларускай гістарыяграфіі ў 1930-х. Мякка згадана толькі, што «некаторыя гісторыкі былі рэпрэсіраваны» (15). Але нават па няпоўных дадзеных у Беларусі за тыя гады сталінскія ўлады рэпрэсавалі 32 гісторыкаў, большасць якіх расстраляна. Таму праўдзівей сказаць, што толькі «некаторыя» выжылі. З археолагаў, напрыклад, застаўся адзін К.Палікарповіч. Дарэчы, пра знішчаную бальшавікамі беларускую археалогію, якая была адной з лепшых у міжваенным СССР, наагул не сказана нічога. Затым, адразу пасля 1930-х, даецца пералік гісторыкаў «дэмакратызаванага савецкага грамадства» 1960-80-х г., аднак і тут іх спіс адмысловы. Няма ні М.Улашчыка, ні А.Грыцкевіча, ні М.Ткачова, ні А.Мальдзіса з Г.Кісялёвым, хоць кожны з іх стаў класікам у сваёй праблематыцы. Затое ёсць П.Петрыкаў, працы якога таксама, цытую, «не страцілі навуковай каштоўнасці да сённяшняга дня» (16). Не буду спрачацца наконт вартасці даследаванняў П.Петрыкава, бо ніколі іх не чытаў, але сама тэматыка прац былога дырэктара Інстытута гісторыі сведчыць, што з «навуковай каштоўнасцю» тут нешта не так: гэта «Ревкомы Белоруссии», «Деятельность Советов депутатов трудящихся Белорусской ССР по созданию материально-технической базы коммунизма», «Забота Советской власти о здоровье трудящихся» і г.д.

На завяршэнне агляду за «тэндэнцыйнасць і празмерную палітызацыю» некаторых раздзелаў крытыкуюцца выдадзеныя акадэмічным Інстытутам гісторыі «Нарысы гісторыі Беларусі» (1994). Галоўныя заганы гэтага выдання ў тым, што «некаторыя» аўтары «не знайшлі шляху да сапраўды навуковага адлюстравання праблемы існавання Старажытнарускай дзяржавы (Кіеўскай Русі)», па-першае, і «дасягненняў беларускага народа ў галіне сацыяльна-эканамічнага і культурна га развіцця за гады савецкай улады» (16), па-другое. Ужо ў характары самых папрокаў выяўляецца недвухсэнсоўная ідэалагічная ўстаноўка аўтараў новага дапаможніка. Але не будзем адразу прыдзірлівымі. Бо абяцанае «сапраўды навуковае» асвятленне гісторыі мае быць далёкім ад ідэалогіі і палітыкі. Тым больш, што і рэдактар кнігі праф. Я.Новікаў пераконвае нас менавіта ў бесстароннасці аўтараў.

Пераходзячы да разгляду асноўнага зместу кнігі, мушу зазначыць, што праблема нявыкарыстаных матэрыялаў, некранутых пытанняў і няўведзеных у кнігу сюжэтаў беларускай гісторыі мною свядома апускалася. Разабрацца б з тым, што напісана! Тэкст дапаможніка нялёгкі для ўспрымання, сыры, выкладанне часта блытанае, супярэчлівае, тым не менш — паспрабуйма прайсці ўслед за аўтарамі.

У першым раздзеле пад тытулам «Першабытнаабшчын ны лад на тэрыторыі Беларусі» разглядаецца і праблема этнагенэзу беларусаў, і паходжанне нашага нацыянальнага імя (37-44). Можа, аўтары ўкладалі ў такое спалучэнне нейкі свой сэнс, але лагічным яно не выглядае. Матэрыял першай «главы» (гэты русізм фігуруе паўсюль у дапаможніку, таму давядзецца і мне называць так адпаведныя часткі тэксту) выкладзены дастаткова збалансавана. Балазе, дагістарычная эпоха мала прыдатная для ідэалагічных спекуляцый. Мабыць гэта лепшая частка тэксту з усяго дапаможніка. Аднак і тут у многіх месцах аўтары чамусьці занадта неасцярожныя, недакладныя, катэгарычныя.

Выкладанне сівой даўніны пачынаецца з ліхтарыка «Што такое этнас» і вызначэння яго прыкметаў, а пасля разглядаец ца пачатак засялення тэрыторыі Беларусі першабытнымі людзьмі. Арыгінальна, канешне, але ці правамерна? Этнагенэз не можа папярэднічаць антрапагенэзу. Нікому ж не прыходзіць у галаву займацца этнічнай інтэрпрэтацыяй палеалітычных старажытнасцяў. Аўтары і самі ў азначэнні этнасу пішуць, што гэта «ўстойлівая супольнасць людзей, якая склалася гістарыч на на пэўнай тэрыторыі » і г.д. Як стасаваць згаданыя прыкметы да эпохі асваення абшараў Беларусі старажытнымі людзьмі? Першай этнічнай супольнасцю ў дапаможніку абвешчаны род (17), хоць у этнаграфіі гістарычныя формы этнасу пачынаюць з племя. Калі аўтары пераглядаюць нешта прынятае ў навуцы, гэта трэба тлумачыць. Наогул жа навучальны дапаможнік — не месца для навацый і эксперыментаў.

Лёгка заўважыць, што асноўныя ідэі гэтага параграфа, нават лексіка і фразеалогія, запазычаны з папулярнай кніжачкі Э.М. Загарульскага, выдадзенай таварыствам «Веды»[2]. Бясспрэчна, гэта вядомы вучоны, аднак некаторыя тэзы згаданай публікацыі выглядаюць састарэлымі ці патрабуюць прынамсі карэктавання. Невыпадкова ў спісе рэкамендаванай Э.Загарульскім літаратуры «найноўшыя» публікацыі датуюцца 1960-мі г. Але і з публікацыі Э.Загарульскага аўтары дапаможніка бралі няўважліва. Прыкладам, 50-75 тыс. чалавек як агульную колькасць насельніцтва сучаснай Беларусі ён вызначаў для жалезнага веку, а не для бронзавага, як у Г.Марцуля і Л.Антонавай (27). Без ведання справы нашыя аўтары і гарадзішча, і асобную сям’ю занеслі ў бронзавы век, а жалезнаму веку далі, па сутнасці, новыя храналагічныя рамкі (I тыс. да н.э. — IV-V ст. н.э.). Але ўсё новае патрабуе абгрунтавання, а тут пра яго і не падумалі.

Цалкам у духу цяперашняй дзяржаўнай палітыкі ў дапаможніку вылучаецца асобны «славянскі этап этнічнай гісторыі Беларусі», які датуецца з «IV-V ст. н.э. — да нашага часу» (28). Ці не зарана пачалі? Крыху далей аўтары самі ж адзначаюць, што «да VI-VII ст. на большай частцы тэрыторыі Беларусі пераважала балцкае насельніцтва» (33). У сапраўднасці славяне каланізавалі ўсю Беларусь толькі на VIII-IX ст., а асіміляцыя балтаў доўжылася да XII-XIII ст. і пазней.

Ваенную дэмакратыю ў дапаможніку ўважаюць «класавым грамадствам» (31)! Але назваць грамадства класавым — значыць прызнаць яго палітычным. Уведзенае калісь Люісам Морганам паняцце «ваенная дэмакратыя» стасуецца ж акурат толькі да перадкласавага (патэстарнага) грамадства, якое перажывае этап разлажэння родавага ладу. Праўда, і на класавасць погляды аўтараў паступова мяняюцца, бо яшчэ праз колькі старонак яны пішуць: дрыгавічы, крывічы і радзімічы «ўвайшлі ў пачатковы этап раннекласавага грамадства» (35). А як разабрацца студэнтам?

Пра крывічоў цвердзіцца, што ў іх «этнічным абліччы пераважалі славянскія рысы», і «мова была славянскай» (34). Напэўна, калі ўжо яны былі славянамі, але навошта спекуляваць, дзеля чаго вылучаць і падкрэсліваць тыя дэталі, што як аб’ект даследавання проста недасяжныя?

У параграфе «Узнікненне Беларусі» (дарэчы, трэба яшчэ здагадацца, што тут аўтары назвалі Беларуссю — толькі чытаючы тэкст можна зразумець, што гэта беларускі этнас) характарызу юцца розныя канцэпцыі этнагенэзу беларусаў — ад польскай і вялікарускай да тэорыі старажытнарускай народнасці. Этнагенетычная праблематыка надзвычай складаная і вымагае асцярожнасці, асабліва ад неазнаёмленых з яе спецыфікай. Праф. Г.Марцуль, аднак, і тут не камплексуе, хоць нічога добрага ў яго не атрымліваецца. Рыхтуючы месца для старажытнарускай народнасці, ён піша, што крывіцкая і крывіцка-дрыгавіцка-радзіміц кая канцэпцыі ўжо таму памылковыя, што пералічаныя племянныя саюзы «зніклі да сярэдзіны ХII ст., калі агульнабеларускі этнічны комплекс яшчэ не сфарміраваўся» (38). Па-першае, каб быць дакладнымі: летапісы згадваюць іх яшчэ ў 1160-х. Па-другое, знікнуць са старонак летапісаў яшчэ не значыць знікнуць рэальна. Па-трэцяе, калі быць паслядоўным, то пры такіх храналагічных разліках не застанецца месца і для старажытнарускай народнасці, існаванне якой звычайна адносяць да ХI-ХII ст. Праблема гэтая вымагае іншых падыходаў. Праўдападобна, карыстаючыся тэрмінамі Г.Марцуля, крывічы, дрыгавічы і радзімічы акурат і стваралі гэты агульнабеларускі этнічны комплекс.

Балцкая канцэпцыя В.Сядова (дарэчы, Сядова завуць Валянцінам, а не Уладзімірам, як напісана ў дапаможніку) засталася фактычна не раскрытай. Зразумела, так прасцей спісаць яе як «памылковую»! Больш за тое, гэтай папулярнай тэорыі адведзены такі ж абзац, як і «фінскай канцэпцыі» І.Ласкова (?!). Сам факт увядзення ў дапаможнік фантастычнай версіі беларускага пісьменніка з Якуціі чарговы раз сведчыць, што аўтар параграфа не толькі не валодае прадметам, за які ўзяўся, але не ўяўляе патрабаванняў да навучальнай літаратуры.

Шаноўны праф. Г.Марцуль цвердзіць, што балты сталі субстратам «не непасрэдна беларусаў, а ўсходнеславянскіх супольнасцяў — крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў». Сэнс мала мяняецца. Але згадайма значэнне тэрміну «субстрат». У навуцы так называюць мову абарыгенаў у адрозненне ад мовы прышэльцаў, калі яны сутыкаюцца і ўзаемадзейнічаюць на адной тэрыторыі. Пра вялізную ўдзельную вагу балтызмаў у беларускай мове спецыяльна пісаў яшчэ паважаны аўтарамі дапаможніка акадэмік Я.Карскі. І адмаўляць гэта не возьмецца, думаю, ніводзін чалавек з гістарычна-філалагічнай адукацыяй. У IХ-ХIII ст. балты надавалі выразную спецыфіку ўсяму насельніцтву рэгіёна, у якім фармаваўся беларускі этнас.

Зразумела, нашаму аўтару найбліжэй канцэпцыя савецкага этнографа С.Токарава пра старажытнарускую народнасць, хоць ён адназначна гэтага і не выказвае. Хіба таму, што народнасць тая, па С.Токараву, сфармавалася ўжо ў IХ-Х ст., а ў дапаможніку вышэй было прызнана, што крывічы, дрыгавічы і радзімічы існавалі да ХII ст.!

Дзіўна, але ўсіх апанентаў тэорыі старажытнарускай народнасці тут персаніфікаваў адзін М.Ермаловіч, да якога дэманструецца асаблівая павага. Марцуль крытыкуе яго, але вердыкт выносіць хутчэй станоўчы: канцэпцыю Ермаловіча «нельга прыняць цалкам, але нельга і адхіліць» (40). І то добра. Апошняй характарызуецца канцэпцыя М.Піліпенкі, які прызнае існаванне агульнаславянскай этнічнай супольнасці. Але што ж тады думае пра народнасць сам аўтар?

Яшчэ больш блытана разглядаецца паходжанне назваў Белая і Чорная Русь, а таксама кранутая тут жа адным абзацам праблема фармавання беларускай мовы (41-44). Аўтары проста не ведаюць літаратуры. Нідзе ні словам не згадана (думаю, не выпадкова, а каб вытрымаць сваю тэорыю «адзінага кораня»), што гістарычнымі імёнамі беларусаў былі і «Літва», і «Русь», што ў крынiцах ХVI-ХVII ст. назва «Літва» пашырана як саманазва жыхароў сучаснай Беларусi.

Параграф «Старажытнаруская дзяржава (Кіеўская Русь) — агульная феадальная дзяржава ўсходніх славян» (45-54), мяркуючы па ўводзінах, мусіў быць больш моцным, стратэгічным. Але ўжо назва правакуе пытанні. Хіба толькі славян? У дзяржаве русаў апынулася мноства этнасаў. Нават класікі савецкай славістыкі прызнавалі, што ў Кіеўскай Русі іх былі дзесяткі. Затое самой Кіеўскай Русі, вынесенай у назву параграфа, не даецца, дарэчы, ніякай сур’ёзнай характарыстыкі, і ўжо праз старонку аўтары пішуць пра Полацкае княства ды іншыя землі Беларусі. Нашто ж было хаваць за ёй Беларусь?

Чытаючы, тут ледзь не ў кожным абзацы можна знайсці «адкрыцці». Напрыклад, з прычын, што прывялі «да ўтварэння вялікай і агульнай дзяржавы» Кіеўскай Русі, на першае месца аўтары ставяць «развіццё земляробства і жывёлагадоўлі» (44), уключэнне племянных саюзаў у Старажытнарускую дзяржаву паказваюць як рэалізацыю іх інтарэсаў (маўляў, перасталі плаціць даніну чужынцам і апынуліся пад абаронай Русі), хоць ясна, што падпарадкаванне Кіеву не абыходзілася без гвалту, пішуць пра «шматлікі кіраўнічы апарат» кіеўскага князя (45) і г.д. А ў характарыстыцы Полацкага княства Г.Марцуль і Л.Антонава паведамляюць пра князя як «родапачынальніка племені» і племянных старшынь, пра «ахову караванаў» як адну з функцый князя (47). Сяляне ўжо ў тыя часы былі «у асноўнай масе залежныя ад феадала» (51) (для чаго ж аўтары далей асобны параграф прысвячаюць «масаваму запрыгонь ванню сялян»?), а Менск «адважыўся ў 1067 г. выступіць … моцнай крэпасцю» супраць паўднёва-рускіх князёў (53).

Цікава, што ў гэтым параграфе пра «адзіную народнасць» аўтары ўжо нічога не пішуць! А ў адным месцы нават цвердзяць, што з канца ХI ст. «на старажытных землях Беларусі адбываліся аб’яднальныя этнічныя працэсы», і насельніцтва характарызавалася «агульнай этнічнай самасвядомасцю » (47). Тое, як жа аўтарам удалося пазнаць самасвядомасць сялян Беларусі ранняга сярэднявечча, для ўсіх застанецца поўнай таямніцай, але тут самы час запытацца: калі балцкі субстрат ігнаруецца, то што ж тады было асновай гэтай кансалідацыі?

Затое ў «Вывадах» да раздзелу (шкада, што яны ананімныя, бо аўдыторыя мусіць ведаць канкрэтных аўтараў) чытач зноў знаходзіць «агульнаўсходнеславянскую этнічную супольнасць» Русь, і тут ужо яна падаецца як квінтэсэнцыя гістарычных ведаў. Тлумачыцца, што паўстала яна ў выніку «змешвання, зрошчвання» крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў ды «іншых славянскіх супольнасцяў» (72). (Тут жа напісана, што на Русі ў межах фактычна сённяшняй Беларусі ўжо тады сфармавалася «новая этнічная тэрыторыя, якая атрымала назву „Белая Русь”, але няма ніякай храналагічнай вызначанасці. Як гэта разумець? Хіба ў XI-XII ст. гэтыя землі ўжо называліся Беларуссю?)

Звернемся да таго, як Г.Марцуль і Л.Антонава бароняць ад «некаторых беларускіх гісторыкаў» Старажытнарускую дзяржаву, бо іх логіка і аргументы настолькі дзіўныя, што хочацца ўзнавіць асноўныя тэзы спрэчкі.

Такім чынам, неназваныя беларускія гісторыкі 1) «адмаўляюць існаванне трывалай старажытнарускай дзяржавы», 2) сцвярджаюць, што «у гэтай дзяржаве не было адзінства ўсходніх славян», і што 3) не было «агульнай пісьмовай мовы, культуры, агульных дасягненняў у гаспадарчай дзейнасці, горадабудаўніцтве, духоўным жыцці» (72). Вось тое, што аўтары дапаможніка бяруцца абвергнуць.

Для доказу адваротнага яны прыводзяць наступныя аргументы: 1) усе княствы Русі ўспрымаліся як адзіная Русь, і насельніцтва называлася адным імем — русамі, русінамі; 2) існавала адзіная праваслаўная вера; 3) агульнымі былі тып і планіроўка горада, адна пісьмовая мова, пра адзінства сведчаць і тры Сафіі — у Кіеве, Полацку і Ноўгарадзе (72-73).

Трэці пункт проста не па тэме. Якую прычынную сувязь з адзінствам (ці нават як у аўтараў, «трываласцю») Кіеўскай Русі могуць мець «агульныя дасягненні» ці «агульная пісьмовая мова»? А што да планіроўкі горада, то аўтары проста недасведчаныя: у Панямонні і на Валыні яна істотна розніцца ад іншых рэгіёнаў Кіеўскай Русі. Зрэшты, ніхто з крытыкаў «адзінай калыскі» не выкарыстоўваў падобных аргументаў, іх чамусці прыдумалі для сябе аўтары дапаможніка. І дарэмна. Узвядзене Сафійскага сабора ў Полацку сведчыла ніяк не пра адзінства, а хутчэй наадварот, пра незалежнасць Полацка ад Кіева і Ноўгарада. Калі б адзінства веры прадвызначала этнічную еднасць, то на свеце было адно некалькі мэта-этнасаў, — адпаведна колькасці вялікіх рэлігіяў.

Што да «адзінай Русі», то яно нават у дзяржаўным аспекце ўяўнае, своеасаблівы гістарыяграфічны фантом. Геаграфічна «Русь», як паказаў у спецыяльнай працы А.Насонаў, лакалізавалася ў Сярэднім Падняпроўі, на тэрыторыі Пераяслаўскай, Чарнігаўскай і Кіеўскай вобласці. Полацкае княства, якое ахоплівала амаль палову сучаснай Беларусі, было фармальна на якіх два дзесяцігоддзі падпарадкавана Кіеву адно ў канцы Х ст., але потым зноў, як зазначыў А.Праснякоў, жыло «сваім асобным жыццём». У ХII ст. існавала ўжо каля 15 усходнеславянскіх княстваў — суверэнных дзяржаў з рознымі інтарэсамі і палітыкай. Гэта землі (Полацкая, Смаленская, Суздальская і г.д.), якія ўжо процістаўлялі сябе «Русі». Паняцце «зямлі» як суверэннага аб’яднання замацавалася і ў летапісах. Летапісцы зусім не атаясамляюць «Русь» з усімі ўсходнімі славянамі. І ў «Слове пра паход Ігараў» паняцце «Руская зямля» выкарыстана 21 раз, але аўтар ніводнага разу не разумеў пад ёю ўсе ўсходнеславянскія княствы! Наадварот, князі «рускія» адрозніваюцца ад суздальскіх, разанскіх, галіцкіх і інш., гэтаксама розняцца гарады і землі.

Але нават каб было так, як пішуць у дапаможніку, ну і што з таго? Этнічныя ж працэсы не супадаюць і наогул мала звязаныя з сацыяльна-гістарычнымі. У адной дзяржаве можа існаваць некалькі этнічных супольнасцяў. Для вялікіх імперыяў Старажытнасці ці Сярэднявечча (як імперыя Каралінгаў) гэта было заканамернасцю: яны ахаплялі не адзін, а многа этнасаў. Мяркуючы па бясконцых усобіцах, патрэбнага цяперашнім палітыкам адзінства ўсходніх славян тады сапраўды не было. І нават калі б летапісцы называлі «русамі», «русінамі» ўсіх усходніх славян, гэтага яшчэ было б недастаткова для доказу існавання адзінай народнасці. Бо этнонім таксама не ёсць галоўнай распазнавальнай прыкметай этнасу. Слова мяняе сэнс і не адлюстроўвае рэальнага этнічнага стану. Матэрыяльная культура пагатоў не мае непасрэднага дачынення да пытання, тым больш гарадская, ахапляўшая ўсяго некалькі працэнтаў ад агульнай колькасці насельніцтва Русі.

Так, пісьмовая мова была супольнай, хоць і з ёй не ўсё так гладка (аналіз берасцяных грамат спецыялістамі паказаў, што мова жыхароў Ноўгарада Вялікага ў ХI ст. істотна адрознівалася ад мовы кіяўлян, існавалі паўднёвы і паўночны дыялекты, асаблівасці якіх сягалі праславянскай эпохі, прычым іх адрозненні зменшыліся пазней, калі Кіеўская Русь ужо распалася). Але ж мова пісьма не можа выкарыстоўвацца ў якасці крытэра выдзялення этнасу. Як трапна заўважыла вядомая ўкраінская даследчыца Н.Якавенка, цвердзіць пра існаванне «адзінай старажытнарускай народнасці» на падставе агульнай пісьмовай культуры – гэта тое самае, што на падставе супольнага лацінамоўнага школьніцтва абвяшчаць існаванне «адзінай лацінскай народнасці».

Так што як дзяржава Русь (шкада, што аўтары не падкрэслілі полісемантычнасці тэрміна «Русь», які ў сярэднявеччы меў прынамсі шэсць розных значэнняў) уключала пэўна шмат хоць роднасных, але відавочна асобных этнамоўных супольнасцяў. У кожным разе, існаванне адзінай гамагеннай супольнасці не даказваецца, што даўно прызнана аўтарытэтнымі спецыялістамі.

У параграфе «Барацьба супраць крыжакоў і татара-манго лаў» прадэманстравана поўнае дылетанцтва. Зусім прымітыза ваная ідэя крыжовых паходаў. З дапаможніка выглядае, што асновай крыжовага руху было імкненне заходнееўрапейскіх дзяржаў «захаваць багатае ўзбярэжжа Міжземнага мора» (58). І ўсё? Ніякага ўяўлення пра сярэднявечны светагляд, палітычную тэалогію! Аўтары блытаюцца як у гісторыі, так і ў геаграфіі. Пішуць, што вынікам далучэння ордэна мечаносцаў да Тэўтонскага стала «стварэнне Прускага (Лівонскага) ордэна». Але ж Прусія і Лівонія — розныя краі! Прускі — гэта гістарычная назва Тэўтонскага ад месца яго знаходжання, таксама як мечаносцаў сталі называць Інфлянцкім ордэнам па найменні зямлі.

Далей адносіны немцаў з Полацкам асветлены проста як у савецкіх газетах часоў II сусветнай вайны: гаворыцца адно пра «ваенную экспансію» немцаў, пра нарастанне небяспекі. Маўляў, толькі перамога на Чудскім возеры (1242) «у далейшым паспрыяла абароне беларускіх зямель ад крыжакоў» (73). Аднак аўтары не даюць ніводнага канкрэтнага факту, не называюць ніводнага паходу немцаў на Полаччыну, бо іх і не было. Тое ж з татара-мангольскім нашэсцем. Зноў ажыў старэнькі лозунг: «цаной велізарных страт» рускі народ выратаваў Заходнюю Еўропу! Але ж добра вядома, што Батыя з Еўропы вярнулі клопаты не падбітай ім Русі.

Беларускай гістарыяграфіяй даўно адкінута меркаванне, быццам забіты ў 1223 г. на Калцы князь Юры Нясвіжскі меў дачыненне да нашага Нясвіжа (60). Згаданы князь паходзіў з маёнтка Нясвіч Луцкага павету. Пра беларускі ж Нясвіж найранейшыя звесткі даходзяць да нас толькі з ХV ст. Няпраўда і тое, быццам «Хроніка Быхаўца» кажа, што Батый у 1240 г. разбурыў Берасце. Няма ў ёй такога! А нават калі б і было, то гісторык мусіць ведаць, што гэта позні гістарыяграфічны твор, і звесткі пра падзеі ХII-ХIII ст. у ёй легендарныя. І ўварванні татараў на Беларусь у другой палове ХIII-ХIV ст. неправамер на называць «нашэсцямі».

Параграф пра культуру IХ-ХIII ст. у цэлым робіць значна лепшае ўражанне, хоць і тут многа хібаў. Аўтары лічаць нармальным спасылацца на паданні, навуковыя факты падаюць уперамежку з легендамі і аўтарскімі фантазіямі. Прыкладам, легенда пра чырвоныя камяні для іх ёсць «бясспрэч ным» сведчаннем пра «крывавае хрышчэнне тураўцаў» (62), а ў Полацку, цвердзяць яны, хрысціянства было ўведзенна адначасова з Ноўгарадам, услед за Кіевам (61). Але сцвярджаць такое няма ніякіх падставаў. Больш аргументаў на карысць прыпозненай хрысціянізацыі Полацка. Прыведзеныя дадзеныя пра помнікі мураванага дойлідства, як правіла, састарэлыя, з апісання ж сабора полацкай Сафіі не вынікае ніякай яго асаблівасці. Полацкі храм паўстае тут адно бледным ценем кіеўскага і ноўгарадскага (64). Толькі не ведаючы эпохі можна напісаць, што грэцкія кнігі ўжо ў тыя часы «на Русі перакладаліся на рускую мову» (67).

Наступны раздзел «Вялікае Княства Літоўскае і роля беларускіх зямель у яго палітычным, сацыяльна-эканамічным і культурным развіцці» храналагічна даведзены толькі да 1569 г. (на думку аўтараў, ВКЛ далей быццам і не існавала). Пачынаецца ён цэлай «главой» пра розныя падыходы і канцэпцыі ўтварэння ВКЛ. З багатай літаратуры і разнастайнасці поглядаў В.Загарульская вылучае тры канцэпцыі: традыцыйную (літоўскую), новую (беларускую) і цэнтрысцкую («памяркоўную»). «Беларускай» названа тэорыя М.Ермаловіча. Не без падстаў пакрытыкаваўшы яе відавочныя скрайнасці, аўтарка прапануе сваю версію, якая па сутнасці зводзіцца да вядомай формулы: аслабленая Заходняя Русь перад пагрозай з Захаду («крыжакі») і Усходу (татара-манголы) аб’ядноўваецца з Літвою, і гэтае аб’яднанне ў той сітуацыі адпавядае палітычным інтарэсам абодвух бакоў. Але «уключэнне заходнерускіх зямель у палітычнае жыццё Літоўскай дзяржавы» вялося рознымі шляхамі — заваёвай, праз шлюбы і дамовы (78-84). Сачыць за сэнсам напісанага цяжка з-за паўтораў і лагічнай незвязанасці тэксту, тым не менш лёгка заўважаюцца супярэчлівасці тлумачэння, эклектычна ўвабралага многія падыходы. Аўтарцы тут, думаю, дапамагла б кніга В.Насевіча «Пачаткі Вялікага Княства Літоўскага: падзеі і асобы» (1993), але В.Загарульская, мабыць, не ведае яе, бо нідзе не згадвае.

Літаральна на кожнай старонцы на дзіва многа прыкрых памылак: мечаносцы і Тэўтонскі ордэн «аб’ядналіся пад назвай Лівонскага» (79), латгалы — «літоўскае княства» (81), ужо ў першай палове ХIII ст. Літоўская дзяржава «цэнтралізаваная» (82), Літва ў 1219 г. заключыла «ваенны саюз з Новагародчы най» (85) (а не з Галіцка-Валынскім княствам), Густынскі летапіс — твор ХIII (а не ХVII) ст. (86), замест Ноўгарада Вялікага фігуруе «Новагародак» (88), г.зн. наш Наваградак, і інш. Трапляюцца ў тэксце В.Загарульскай і проста фантастычныя рэчы! Чытаю, напрыклад, пра «класавую барацьбу» у ХIII ст. як «фактар аб’яднальных працэсаў» (81), або што пры Гедыміне пад «рускім уплывам» «неўпарадкаваныя літоўскія апалчэнні змяняліся стройнымі шматлікімі палкамі» (90) (цікава, каго? — аўт.). Ну, нават у папулярных выданнях да такога яшчэ, здаецца, не дапісваліся! Не менш ашаламляе паведамленне, што Віцень выкупіў Полацкае княства ў Ордэна па дакументу, падпісана му ў Авіньёне ў 1310 г. (88). Гістарыяграфічны міф, запушчаны яшчэ М.Карамзіным. Бачна, што крыніцы — бадай самае слабое месца ў аўтаркі, адсюль ейны давер да ўсякай публікацыі.

На наступным параграфе, які прысвечаны канцэпцыі М.Ермаловіча і з’яўляецца разгорнутым пераказам асноўнага зместу кнігі «Па слядах аднаго міфа», няма сэнсу спыняцца. Напісаны Я.Новікам, ён часта паўтарае тое, што ўжо выклала В.Загаруль ская, або пярэчыць ёй. Адкажу толькі на адно пытанне, пастаўленае аўтарам: чаму ў разгледжаных канцэпцыях утварэння ВКЛ «не хапіла месца ўкраінцам і рускім?» (101). Калі разглядаць праблему гістарычна, то браць у разлік вялікарускія землі наогул няма падстаў, бо яны ніколі не інтэграваліся ў ВКЛ, а наконт Украіны выразна выказаўся яшчэ славуты ўкраінскі гісторык Міхайла Грушэўскі: у адрозненне ад беларускіх, украінскія землі былі звязаныя з ВКЛ механічна і нядоўга, яны заўсёды заставаліся адасобленымі ад яго, жывучы сваім мясцовым жыццём, тады як Беларусь стала ядром гэтай дзяржавы.

Параграф «Палітычнае развіццё беларускіх зямель у ХIV-ХVI ст.» (102-122) напісаны адной В.Загарульскай. Тэкст пачынаецца канстатацыяй частых палітычных крызісаў у ВКЛ, пасля чаго аўтарка бярэцца тлумачыць іх прычыны. Два першыя звязаныя са смерцю манархаў, таму ў пэўным сэнсе яны натуральныя. Трэці (1381) у многім абумоўлены цяжкай вайной з Ордэнам, пра якую тут чамусьці не пішацца. Шкада, бо Ордэн тады найбольш уплываў на лёс ВКЛ. Пра недастатковы ўзровень ведаў аўтаркі сведчыць неадпаведная фразеалогія: «поўнае палітычае зліццё» княстваў у ВКЛ (105), «шырокі грамадска-палітычны рух», узначалены Андрэем Полацкім (106), «буйны грамадска-палітычны рух» супраць Ягайлы і уніі (108) і г.д. Надта ўжо вольна трактуецца шэраг ключавых падзей палітычнай гісторыі, такіх, у прыватнасці, як пошукі саюзнікаў Ягайлам у 1380-х, Крэўская і Гарадзельская уніі, Востраўскае пагадненне. «Прыхільнасць да Масквы», якая быццам бы «ўзмацняецца ў заходнерускіх княствах» пасля Кулікоўскай бітвы, на справе — не больш, чым гістарыяграфічны міф. Між тым Загарульская тлумачыць ёю матывы дзеянняў Ягайлы, надаючы канфліктам у ВКЛ нацыянальную афарбоўку. Сцвярджаць пра агрэсію Тэўтонскага ордэна як адну з прычынаў збліжэння Польшчы і ВКЛ перад Крэўскай уніяй (107) таксама памылкова, бо Польшчу тады звязваў з Ордэнам Калішскі мір. У навуковай гістарыяграфіі Крэўская унія даўно не трактуецца як «інкарпарацыя», «зліццё» ВКЛ з Польшчай (108). Калі б Вялікае Княства ператварылася тады ў правінцыю Кароны і страціла сваю міжнародна-прававую суб’ектнасць, то Ордэн спыніў бы вайну, аднак гэтага не здарылася. Ордэн надалей ваяваў з Княствам як з асобнай дзяржавай. І прысягалі польскаму каралю, як сведчаць гамагіяльныя акты, толькі некаторыя з удзельных князёў.

Вайну супраць Ягайлы ў 1389-92 г., названую барацьбой за дзяржаўны суверэнітэт ВКЛ, Вітаўт вёў быццам бы з «беларуска-літоўскім баярствам» і «шырокімі коламі насельніцт ва» (109). Ды не выйшла б нічога ў Вітаўта, каб не сілы незгаданага тут яго галоўнага саюзніка Нямецкага ордэна! Неадпаведна тлумачыцца сутнасць Гарадзельскай уніі 1413 г. Паводле Загарульскай гэта прывілей, які «юрыдычна аформіў палітычую самастойнасць» ВКЛ (110) (цікава, што далей у падручніку напісана адваротнае, быццам гэтым дакументам «абвяшчаецца інкарпарацыя» ВКЛ, гл. с. 479 гэтага артыкулу). На справе ў Гародлі прынятыя тры акты, адзін з якіх прызнаваў, што ВКЛ захавае сваю асобнасць і пасля смерці Вітаўта, але выбар новага манарха звязваўся са згодай Ягайлы і кароннай рады. А Ягайла і надалей фармальна захоўваў правы суверэна на ВКЛ. Далей вялікаму князю Жыгімонту Кейстутавічу прыпісваецца план «увядзення каталіцтва ва ўсёй дзяржаве», за што яго быццам і забілі змоўшчыкі (112). Пры гэтым аўтарку не засмучае той факт, што замах на вялікага князя арганізоўвалі менавіта каталікі.

Істотная дэталь: В.Загарульская і надалей выкарыстоўвае не толькі тэрмін «заходнерускі», але і азначэнні «Русь», «рускі», «рускія» у дачыненні да Беларусі, хоць між імі трапляюцца і «беларускія феадалы». Мала таго, што гэта недакладна. Такая непаслядоўнасць у многіх месцах проста не дазваляе зразумець, пра каго ж (які народ?) гаворыцца. Мабыць, аўтарка і на гэта не звяртала належнай увагі, бо ў яе і Горадня фігуруе як «літоўская зямля» (111).

Падобным чынам асвятляецца і знешняя палітыка ВКЛ (115-122). У тлумачэнні прычынаў абвастрэння адносін і пачатку вайны паміж ВКЛ і Масквой Загарульская некрытычна паўтарае расійскіх гісторыкаў: маўляў, праваслаўнае насельніцтва ВКЛ «не аддзяляла сябе» ад жыхароў Маскоўскай Русі, а ў Вялікім Княстве «праваслаўная вера прыціскалася», і маскоўскі манарх «працягваў руку дапамогі» праваслаўным феадалам (118). Зноў жа, гэта нічым не падмацавана, не пададзена ніводнага пераканальнага прыкладу з дакументаў. Дастаткова было пачытаць М.Крома (я ўжо не кажу пра замежных даследчыкаў ці самастойны аналіз актаў і летапісаў), каб пераканацца, што падобныя схемкі вельмі далёкія ад гістарычных фактаў, якія проста не даюць падстаў гаварыць пра гравітацыю насельніцтва Беларусі да Масквы ці пра рэлігійны прыгнёт на той час.

Заходнім суседзям Беларусі ў дапаможніку наогул непашчасціла. Нямецкі ордэн названы галоўным ворагам ВКЛ і на першую палову ХV ст., але пасля Торуньскага і Мельнскага дагавораў беларуска-літоўская дзяржава стала саюзнікам Ордэна і заходняя мяжа ВКЛ зрабілася адной з самых стабільных у Еўропе. Пра Грунвальдскую бітву студэнт знойдзе літаральна 5 сказаў (115), бітва пад Клецкам наогул забытая (як і Ворскла), а славутай бітве пад Оршай адведзены адзін радок! Затое пераказваецца — як гістарычны факт! — легендарнае паведамленне летапісу пра 100-тысячны палон, выведзены з Беларусі татарамі ў 1505 г. Бітва на Вядрошы (1500) датаваная 14-м жніўнем, хоць у сапраўднасці яна адбылася 14 ліпеня. Загарульская паведамляе, што паўстанцы князя Глінскага «занялі Клецк» (121), але і гэта няпраўда! Яны не здабылі ніводнага горада, калі не лічыць Мазыра, перададзенага Глінскаму ягоным сваяком.

Не лепшы ўзровень і ў наступным параграфе, прысвечаным «Асаблівасцям дзяржаўнага і саслоўнага ладу Вялікага Княства Літоўскага» (122-128). З радай, соймамі і соймікамі ўсё безнадзейна заблытана. У раду, зусім не разабраўшыся з яе паходжаннем, аўтарка ўводзіць маршалка і старастаў (?!), прычым старасты — «галоўныя асобы» павета (!), соймікі — гэта сходы «ўсіх мясцовых феадалаў», на якіх «выбіраліся дэпутаты ў вальны сойм» (127) (і ўсё!). Пра кепскае разуменне матэрыялу сведчыць і шэраг выказванняў тыпу «на павятовых сойміках у асноўным засядала шляхта», або «прывілеі 1413, 1432, 1434 і 1447 г. ураўноўвалі ў правах руска-літоўскую шляхту з адпаведным саслоўем у Польшчы» (125). Што да прывілеяў, то першы з названых зусім не тычыўся русінаў, а прывілей Казіміра Ягайлавіча быў далёка не апошнім у згаданым працэсе. Мякка кажучы, наіўна тлумачыць Загарульская, чаму ў ВКЛ не было такіх органаў цэнтральнай улады, як у Маскоўскай дзяржаве: пры далучэнні новых земляў, піша яна, функцыі кіравання імі не пераносіліся ў цэнтр, таму «ў руках вялікага князя не канцэнтравалася шмат штодзённай працы, як у маскоўскага гасудара» (126). Ненавуковыя і развагі пра перавагу расійскай мадэлі развіцця: маўляў, феадалы ВКЛ, у адрозненне ад маскоўскіх, не мелі агульнадзяржаўнага патрыятызму і «ў складаны час ахвяравалі не сваімі асабістымі і маёмаснымі правамі, а дзяржаўнай незалежнасцю» (128). Не ведаю, ці разважалі пра дзяржаўную незалежнасць, скажам, беларускія мяшчане ХVI-ХVII ст., але ад маскоўскіх ваяводаў яны адбіваліся рашуча.

Пры адсутнасці агульнаеўрапейскага кантэксту даволі навязліва праводзіцца ідэя даўняй роднасці і нават залежнасці ад Расіі. Цвердзіцца, прыкладам, што дарадчы орган вялікага князя — «дума па аналогіі з маскоўскай» (126) (?), што гандлявалі гарады Беларусі найперш з «рускімі» (137) і г.д. Спецыялісты, аднак, пішуць, што гаспадарка сярэднявечнай Беларусі была зарыентаваная хутчэй на Захад, на рэгіён Балтыкі. Лепей бы аўтарка сачыла за дакладнасцю эмпірычнага матэрыялу, чым займацца калянавуковымі спекуляцыямі. А то кашталяны ў дапаможніку сталі «камандзірамі мясцовых палкоў» (126) (тады б ім не месца было ў радзе), а феадалы-ўладальнікі былі быццам «невялікім колькасна» класам і складалі «каля 10% насельніцтва» (122). Ну, калі і гэта «невялікая» колькасць, то дзе ж тады іх было болей? У мілым сэрцу аўтараў Маскоўскім царстве адпаведная сацыяльная група добра калі складала 1%. Да буйных феадалаў аўтарка залічвае і князёў (123), але князь вызначаўся не памерамі ўладанняў, а нараджэннем.

Далей эканамічнае развіццё Беларусі асветлена таксама без прыкметнага ведання справы. І ці не першы недахоп тут — адсутнасць храналагічнай вызначанасці кожнага сцвярджэння. Гаворыцца пра перыяд працягласцю ў тры стагоддзі — ХIV-ХVI ст., у якім усё перамешваецца. Так, гаворачы пра валочную памеру, аўтарка рэзюмуе, што «к канцу ХVI ст. яна ўжо скончылася ў заходніх і цэнтральных абласцях Беларусі, некалькі пазней — ва ўсходніх і паўднёвых» (134). Далей, што «у выніку рэформы» быццам «звыш 40% усяго зямельнага фонду… аказалася ў руках феадалаў (135). Трэба думаць, што ўжо з ХIV ст. «каля 40% усіх гарадоў …былі прыватнаўласнымі» (135), хоць падлікі А.Грыцкевіча зроблены на зусім іншы час. Прапануецца тут і аўтарскае азначэнне сацыяльнай катэгорыі: «рамеснікі і гандляры… называліся мяшчанамі» (136)! А як быць з вясковым рамеснікам, ці яўрэем, ці наадварот, калі нехта з гараджан не займаўся рамяством і гандлем? З не меншым здзіўленнем чытаю, што рамесныя цэхі ствараліся «з мэтай абароны грамадскіх, палітычных і маёмасных правоў горада» (136), а іх статуты, аказваецца, адразу ж «утрымлівалі тэндэнцыі да застою» (137).

У параграфе «Фарміраванне беларускай народнасці» Я.Новік і Н.Новік зыходзяць з таго, што беларуская народнасць «утваралася паступова на аснове старажытнарускай народнасці» (138). Да гэтага прывёў, цвердзяць яны, шэраг фактараў: палітычных — гэта «неабходнасць барацьбы з агрэсіяй нямецкіх феадалаў і татара-манголаў»; эканамічных — «далейшае развіццё сельскай гаспадаркі», «удасканаленне рамяства», «пашырэнне гандлю»; сацыяльных — «далейшае развіццё феадальных адносін, усталяванне прыгоннага права», і, урэшце, фактар рэлігійны — «канфесійны антаганізм» (139). У абазнанага чытача сам пералік павінен выклікаць усмешку, але для недасведчаных студэнтаў гэта будзе вялікай лапшой…

Далей большую частку параграфа аўтары аддалі «матэрыяльнай і духоўнай культуры новага, усходнеславянскага этнасу», — рэчам, якія, строга кажучы, не тычацца этнатворчай праблематыкі (гэта пры тым, што наступны параграф спецыяльна прысвечаны культуры). Але ці не самае цікавае у выснове: тут гаворыцца, што ў названы перыяд «працягваўся працэс фарміравання» беларускай народнасці (142). Дык калі ж ён пачаўся і калі завяршыўся?

Няпраўда, што этнічная мяжа паміж балтамі і славянамі ў ХIII – ХVI ст. не мянялася (140). Хваля русінскай каланізацыі за гэты час сягала раёнаў Вільні і Трокаў. Няпраўду напісалі аўтары і пра самасвядомасць, паставіўшы гэты галоўны (першасны) фактар этнавызначэння на апошняе месца. У дапаможніку сцвярджаецца, што ў ВКЛ «жыхар беларускіх зямель (якіх і якой веры? — аўт.) адрозніваў сябе ад іншых народаў (немцаў, палякаў, літоўцаў)», але ад рускіх пачаў адрозніваць сябе «значна пазней» (142). Ну няпраўда ж. Дакументальна ж добра фiксуецца адрозненне нават праваслаў ных Русi Лiтоўскай (Беларусі) ад Русi Маскоўскай. За перасялянцамi з Масквы (перабежчыкамi або палоннымi) у нас на пакаленнi замацоўвалася мянушка «маскаль» цi «масквiцiн», а ў Маскве жыхароў Беларусi таксама ўспрымалi як чужых. Напрыклад, праваслаўных прадстаўнiкоў пасольства катэгарычна не прапускалi ў царкву, а палонных хрысцiян усходняга абраду заўсёды прымушалi хрысцiцца па-новаму. Нягледзячы на этнамоўную блiзкасць, і паміж праваслаўнымі (не гаворачы пра беларусаў каталікоў, уніятаў ці пратэстан таў) Беларусі і Расіі існавала дыстанцыя.

Раздзел па ВКЛ завяршаецца вялікім параграфам пра культуру Беларусі. Быццам і шмат напісана, але саму культуру, яе спецыфіку тут знайсці няпроста. Цікава, які сэнс закладзены ў выказванне «беларуская культура мела ў асноўных рысах сярэдневяковы характар» (143)? Хіба аўтарам хацелася падкрэсліць, што не першабытны. Па цэлай старонцы яны аддалі апісанню Крэўскага, Мірскага і іншых замкаў! Паўтарылі штамп папулярнай літаратуры, што «сярэдневяковую Беларусь называлі краінай замкаў», але што за гэтым выказваннем, дзе хоць адно параўнанне? Пра летапісы напісалі, адчуваецца, па В.Чамярыцкаму, але кніга яго (не кажучы ўжо пра М.Улашчыка) у спіс не ўключана.

У разгорнутых «Вывадах» уражвае канцэнтрацыя ідэалогіі. Усё тут падагнана пад цяперашнюю палітычную кан’юнктуру. Нават Масква абвяшчаецца другім цэнтрам аб’яднання ўсходніх славян з ХIII ст. (161), хоць яна была тады яшчэ нязнанай нікому глухой правінцыяй. Акцэнтуючы ўвагу на назвах ВКЛ, аўтары адкрыта прызнаюцца, якім гістарыяграфіч ным традыцыям наследуюць: дарэвалюцыйнай расійскай і савецкай, якія называлі ВКЛ літоўска-рускай або руска-літоў скай дзяржавай (163). Справа, як выглядае, не ў аргументах, а ў традыцыі, у асабістай прыхільнасці аўтараў.

Увесь наступны раздзел «Беларусь у складзе Рэчы Паспалітай» напісаны адным аўтарам — З.Зуевай. Як і належыць, пачынаецца ён з Люблінскай уніі. Вось толькі адзначаную ўжо на пачатку раздзела «цікавасць і складанасць» паслялюблінс кай эпохі беларускай гісторыі З.Зуева тлумачыць дзіўна: тым, што «ў савецкай гістарычнай літаратуры адсутнічае такі перыяд у гісторыі Беларусі, як Рэч Паспалітая» (169) (?!), а таксама, што гісторыя Рэчы Паспалітай «нагадвае сённяшні дзень, калі гісторыяй пастаўлена перад беларускім народам пытанне: адраджэнне ці згуба?» (?!). Аўтарка прызнаецца, што да мінулага яна тут ставіцца цалкам прагматычна, беручы з гісторыі Рэчы Паспалітай тое, што мае «не толькі навуковае, але практычнае, выхаваўчае значэнне» (170).

Што ж, гэтая частка дапаможніка сапраўды вызначаецца найменшай увагай да гістарычнага факту і найбольшым разлікам на эфект. Для З.Зуевай у 1569 г. пачалася «трагічная старонка» гісторыі Беларусі, бо Люблінскі акт «абвясціў аб інкарпарацыі Княства ў Польшчу», у выніку «на палітычнай карце Еўропы знікла» ВКЛ (170). Як здарылася, што «без адзінага стрэлу, без барацьбы знікла раптам цэлая дзяржава?» — рытарычна пытаецца аўтарка, і для тлумачэння прапануе экскурс у перадгісторыю гэтай трагедыі. Але наколькі надуманае пытанне, настолькі ж фіктыўнаю ёсць прапанаваная тут версія мінулага, зведзеная да «двух стагоддзяў барацьбы» паміж … Польшчай і ВКЛ (насамрэч тады вялася зацятая барацьба паміж згаданымі дзяржавамі, з аднаго боку, і Маскоўскай, з другога). Нават фразеалогія выкарыстана публіцыстычна-газетная (нешта кшталту «Славянскага набату»): Крэўская унія — «здрада гаспадара дзяржаве», супраць яе — «адпор народа», узначаленага «патрыётамі-князямі», «ганебная Люблінская унія», «генацыд уласнай шляхты» супраць «бяспраўных і амаль пагалоўна непісьменных» беларусаў (198) і г.д. Трызненне, проста чытаць немагчыма. А наконт «пагалоўнай непісьменнасьці» пагатоў. Падлічана, што ў ХII-ХIII ст. пісьмом у нас валодала блізу 10% гараджанаў. І нават у ХIХ ст., пад царом, як сведчыць перапіс 1897, колькасць пісьменных сягала за чвэрць насельніцт ва Беларусі. Ну і ў Вялікім Княстве, як вядома, кніга ў горадзе была нармальным прадметам куплі-продажу.

Але вернемся да галоўнага. Люблінская унія зусім не касавала дзяржаўнай асобнасці Вялікага Княства Літоўскага. Паняцце «Рэч Паспалітая» ахапляла адзін шляхецкі народ, але дзве дзяржавы. Лучылі іх адзін манарх і «спольны» сойм, які аднак прымаў для ВКЛ асобныя «канстытуцыі». Супольнай мела быць яшчэ знешняя палітыка, хоць, як вядома, і ў ёй паны-рада шмат чаго рабілі самастойна. Істотна, што нават прыняты ў Любліне акт (а ён быў кампрамісны) пакідаў для ВКЛ асобную назву дзяржавы, тытул манарха, сістэму дзяржаўных пасадаў, войска, скарб, манету. ВКЛ і надалей мела свой сенат (раду), а функцыі былога вальнага сойму стала выконваць канвакацыя. Менавіта віленская канвакацыя, а не генеральны соймік па Зуевай (181), займалася тымі ж справамі, якія належалі да кампетэнцыі ранейшага вальнага сойму.

З.Зуева неаднаразова старанна падкрэслівае, што вальным соймам Рэчы Паспалітай стаў каронны. Піша: «заканадаўчым органам Рэчы Паспалітай быў „каронны”, г.зн. польскі сойм» (177). Потым дадае: «на чале абароны дзяржавы стаяў каронны гетман». Значыць, яна і блізка не ведае палітычнага ладу Рэчы Паспалітай. Бо падобнае магло быць толькі пры ўвасабленні таго драматычнага сцэнару інкарпарацыі, які аўтарка намалявала ў папярэднім раздзеле. На справе пасля Любліна заіснаваў «спольны» вальны сойм аб’яднанай Рэчы Паспалітай, г.зн. Рэчы Паспалітай Кароны і Княства (ці, як часта дадавалі, Абодвух Народаў). У яго ўвайшлі прадстаўнікі ВКЛ і Прусіі. І гетманы, і войска былі ў кожнага свае.

Дык што ж утварылася пасля Любліна? Ніякай яснасці ад азначэнняў тыпу «Рэч Паспалітая — феадальна-прыгонная дзяржава» (180). Баюся, што з такога апісання Рэчы Паспалітай студэнты проста нічога не ўцямяць. Усё тут звалена ў кучу — Трыбуналы, апеляцыйныя суды, Адукацыйная камісія! Бясконцыя пералёты з аднаго стагоддзя ў другое, вяртанні да ўжо сказанага, суцэльныя алагізмы дадаткова замінаюць успрыманню тэкста, а некаторыя пасажы проста не паддаюцца разуменню!

Падобна, З.Зуева і сама добра не разабралася ў тым, што хоча давесці чытачам. Бо спачатку цвердзіць пра «трагічную старонку» — інкарпарацыю ВКЛ і страту дзяржаўнасці, на с.182 піша, што ў Рэчы Паспалітай не было ні агульных міністраў, ні адзіных органаў кіравання, і ВКЛ цалкам захавала свой адміністрацыйны апарат, а на с.184 абвяшчае, што «большасць тэрыторыі Княства» была анексавана Польшчай і толькі дзякуючы ўпартай барацьбе магнатаў ВКЛ удалося зберагчы «рэшткі дзяржаўнасці і аўтаномію ў межах Рэчы Паспалітай»! «Рэшткамі» ВКЛ яна назыве ўсю Беларусь і Літву, усе дзевяць ваяводстваў тэрыторыі ВКЛ пасля 1569 г.!

Пра што гаварыць, калі шаноўная аўтарка не ведае значэння слоў і выразаў, якія бярэцца з такой катэгарычнасцю інтэрпрэтаваць. Ухапіўшыся за цытату з Люблінскага акту пра «адзіны народ» (так перакрыўленую!), яна супрацьпастаўляе яе факту шматнацыянальнага складу насельніцтва ВКЛ, гаворачы, маўляў, палякі ўжо ў сам акт уніі закладалі праграму асіміляцыі (184). Аднак у цытаваным дакуменце вялося пра народ палітычны, а не этнічны! Гаварылася пра тое, што ліцвіны і караняжы маюць злучыцца ў адзін «народ» — грамадзян адной, супольнай дзяржавы, адзін шляхецкі стан. Але адзінства палітычнага народу не замінала патрыятызму лакальнаму, свядомасці этнічнай. Урэшце, вяртаючыся да самой Люблінскай уніі, трэба не забываць, што яна несла з сабой не толькі мінусы, але і плюсы (інакш чаго б яе так дамагалася шляхта Беларусі і Літвы). Згадаю хоць бы пераможнае завяршэнне вайны і ажыўленне гаспадаркі, гандлю, ну і хуткую вестэрнізацыю краіны.

І ў дэталях сваёй версіі гісторыі Зуева робіць памылку на памылцы. То напісана, што дзяржаўнай рэлігіяй у ВКЛ да Любліна заставалася праваслаўе (170) (хоць у гэтым жа дапаможніку на с.101 сказана, што дзяржаўнай рэлігіяй тады быў каталіцызм), то што персанальная унія перарывалася ў 1434-1447 і 1492-1501 (171) (а як жа Вітаўт, а Свідрыгайла, а аднаўленне уніі Жыгімонтам Кейстутавічам?), што Гарадзельскі акт «абвяшчаў інкарпарацыю» ВКЛ у Польшчу (174) (гл. с. 472 гэтага артыкулу). Вялікае Княства быццам бы «бесперапынна вяло войны» на поўдні, з крымскім ханам (172), але насамрэч і перапынкаў хапала (замірэнні, «упамінкі»), і колькасць татарскіх уварванняў моцна мянялася. У гэтым плане, напрыклад, першую трэць ХVI ст. немагчыма параўноўваць з яго сярэдзінай. Расія ў 1558 г. пачала вайну супраць Інфлянтаў усяго толькі «за выхад да Балтыйскага мора» (171), паўтарае аўтарка старэнькую тэзу савецкіх падручнікаў, якая ў сучаснай літаратуры даўно адхілена.

Хапае ў параграфе і кур’ёзаў: для ажыццяўлення падступных планаў па інкарпарацыі ВКЛ «магнаты Польшчы» пачалі дзейнасць па «ўраўнанню ў правах праваслаўных з каталіцкай шляхтай літоўскага паходжання» (172)! А паны-рада, аказваецца, імкнуліся падпісаць замірэнне з Іванам Жахлівым не дзеля перадышкі, а … «каб абараніць свае межы з захаду» ад Польшчы (?!). Ну, гэта сапраўдны novum у гістарычнай навуцы. «Каронны сойм», заяўляе Зуева, «не спраўляўся са сваімі задачамі»! Калі і з якімі? Ці адкрывала аўтарка хоць адно даследаванне дзейнасці соймаў, каб рабіць такія заявы? Не дзіўна, што і на liberum veto, і на рокаш знайшлася толькі чорная фарба (178). Бо ўсё ў раздзеле мераецца па расійскай абсалютысцкай мадэлі.

Адчуваецца, што «кароннай» тэмай для Зуевай стала «Барацьба беларускага народа супраць польска-каталіцкай экспансіі», якой адведзена 16 старонак дапаможніка (184-199) — больш, чым кожнаму з папярэдніх параграфаў! Напісанае тут можна рэзюмаваць наступным чынам: царкоўная унія, гвалтам праведзеная зверху, польскай уладай і езуітамі, пасеяла грамадзянскую вайну, і тады за праваслаўе ўступаецца Севярын Налівайка, а потым Запарожскія казакі. Што да Налівайкі, то калі б аўтарка зазірнула ў Баркулабаўскі летапіс ці іншую аўтэнтычную крыніцу, яна б пераканалася, што Налівайка не быў абаронцам праваслаўных: граміў дамы праваслаўнага духавенства, рабаваў цэрквы і г.д.

Чырвонаю ніткай праз увесь свой раздзел Зуева праводзіць думку: ва ўсім вінаватыя палякі на пару з Ватыканам — галоўным падрыўніком шчаслівага жыцця «шчырых праваслаўных». Ватыкан то раздае заданні па акаталічванню беларусаў, то фінансуе паходы Стэфана Баторыя (202-203). Затое Масква, Расія — ніколі ні ў чым не адыходзяць ад правільнай, самай прагрэсіўнай палітыкі! Нават у старых савецкіх падручніках гэта выглядала, здаецца, не так прымітыўна.

Як і ў папярэдніх параграфах, аўтарка так захапляецца, што часта выдае фантазіі за гісторыю. Асабліва дастаецца езуітам і царкоўнай уніі, якія, вобразна кажучы, — ад д’ябла. Уніяцтва, піша яна, «стваралася шляхам гвалту і падману народа», а «шчырыя праваслаўныя цярпелі ўціск ва ўсіх правах» (197). Царкоўная унія названа «сродкам акаталічвання насельніцтва» (258). Гісторыкі яшчэ думаюць, спрачаюцца наконт уніі, прычым у спецыяльных даследаваннях даказваецца нават адваротнае: што да канца Рэчы Паспалітай унія была бар’ерам, які стрымліваў масавую лацінізацыю беларусаў³, а тут — прысуд катэгарычны.

Паколькі спецыяльных прац па канфесійных праблемах у спісе літаратуры не прыводзіцца, я зацікавіўся, адкуль жа Зуева брала факты для падобных заключэнняў, і зноў быў расчарава ны. Аўтарка далёка не хадзіла: спасылаецца яна, у прыватнасці, на папулярную эміграцыйную публікацыю А.Мартаса, перавыдадзеную Экзархатам Рускай Праваслаўнай Царквы ў Менску[4], ды на вядомы стары твор М.Каяловіча[5]. Прабачце! Выданне А.Мартаса настолькі не адпавядае патрабаванням нават да навукова-папулярнай літаратуры, што яго ніхто не рэкамендаваў бы чытаць студэнтам. А Зуева жыўцом (цытаты без каментароў) бярэ з яго і ўстаўляе ў дапаможнік з грыфам Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь! Але А.Мартас ды М.Каяловіч хоць «западно-руссы», а ў раздзеле З.Зуевай найвыразней адчуваецца дух сумна вядомага расійскага гісторыка П.Бранцава. І працяглыя цытаты сведчаць, што яго творы сапраўды былі для нашай аўтаркі падставовымі. У небагаты спіс літаратуры ўключаны ажно дзве кнігі П.Бранцава: «История Литовского государства с древнейших времен» (Вильна, 1889) і «Очерк древней Литвы и Западной России» (Вильна, 1891). Чаму столькі ўвагі працам менавіта гэтага аўтара?

Нагадаю чытачу, што П.Бранцаў — махровы манархіст, які не меў нічога супольнага з Беларуссю і не разумеў яе. Аддана служыў Расійскай імперыі і цвердзіў, што расійскія цары ўратавалі беларусаў ад асіміляцыі. Услаўляў генерала, які задушыў паўстанне Каліноўскага. Для П.Бранцава граф М.Мураўёў — «великий деятель в Северо-Западном крае в пользу России», які «менее чем в два года весь Северо-Запад ный край из польско-латинского сделал православно-русским, за что и заслужил глубокую признательность руского народа…»[6]. Што да ўпадабаных З.Зуевай кніг, то П.Бранцаў сам прызнаваўся ў іх практычным прызначэнні. Пісаў, што вопыт яго выкладання гісторыі ў адной з сярэдніх навучальных устаноў «Северо-Западного края» выявіў патрэбу напісаць для гэтых мэтаў «просто популярную книгу для всех интересую щихся историей бывшего Литовского государства», у якой ён паказвае «преследования православных и казацкие восстания в защиту православия и русской народности»[7]. А «Очерк…» — яшчэ больш папулярны і скарочаны варыянт першай працы, прызначаны для настаўнікаў «народных училищ Северо-Западного края, … живущих среди польского населения ». Менавіта П.Бранцаў абвясціў Севярына Налівайку першым абаронцам праваслаўных ад уніі. Ды нават Л.Абэцэдарскі ў свой час раскрытыкаваў гэтую версію, паказаўшы поўную адсутнасць рэлігійных матываў у дзейнасці казакоў, а Зуева сходу пераносіць яе ў дапаможнік! Але пракол з Налівайкам у яе не адзіны. Пытанне стаіць шырэй: дзеля чаго ў канцы ХХ ст. так безаглядна давярацца Бранцаву? Гісторыкі ведаюць, што, служачы не навуцы і не Беларусі, а імперыі, ён панапісваў усялякіх глупстваў кшталту таго, быццам на Вядрошы ў 1500 забіта 8000 ліцвіноў (калі там іх усіх было блізу 4500), быццам пасля забойства Кунцэвіча «всей Белоруссии запрещена была православная вера,… всем приказано было принять унию», або што ў час паўстання 1831 г. народ Беларусі «остался верен русскому правительству, под властью которого ему жилось гораздо лучше, чем прежде». Заўважце, наколькі сугучна гэта з тым, што піша Зуева, і наадварот. Мне, прызнаюся, здавалася, што перад рэцэнзаванай «Гісторыяй Беларусі» ставіліся зусім іншыя мэты. А праз Зуеву ў дапаможніку для беларускіх студэнтаў уваскрэсла «русское дело» расійскіх манархістаў, і Беларусь стала ператварацца ў «Северо-Западный край», а яе мінулае — падавацца праз акуляры Бранцава.

Вось напісана, што пасля 1623 г. «нацыянальна-рэлігій ны прыгнёт» яшчэ больш узмацніўся, і «нацыянальна-вызва ленчы рух» пачаўся ўжо ў 1637-1647 г. (194). А ў навуковай гістарыяграфіі згаданае дзесяцігоддзе ўважаецца «залатым спакоем» Рэчы Паспалітай. Сапраўды, часы Уладыслава IV з яго «Артыкуламі заспакаення грэцкай царквы» радыкальна адрозніваліся ад эпохі Яна Казіміра менавіта грамадзянскім спакоем. Падзеі 1648-49 г. апісаны без ведання элементарнай фактуры**, затое ў агістарычных дэталях, разлічаных на эфект: маўляў, найміты і шляхта бязлітасна забівалі жанчын і дзяцей, Радзівіл загадаў знішчыць усё насельніцтва Турава… Але супакойцеся, Тураў быў пакінуты да падыходу дывізіі Радзівіла! А «працяглы бой» Крычэўскага з Радзівілам быў славутай бітвай пад Лоевам, і адбылася яна не ў чэрвені (Зуева блытае Крычэўскага з Галотам), а ў канцы ліпеня 1649 г.

Не выкарыстала Зуева такой выйгрышнай тэмы, як казацка-сялянская вайна 1648-49 г. (бо гэта быў сапраўды масавы рух народных нізоў), і пасля Збораўскага міру стала апісваць манаскія ордэны, якія «па заданню Ватыкана… праводзілі гвалтоўнае акаталічванне беларускага народа» (195), а затым перайшла да параграфа «Знешняя палітыка. Войны другой паловы ХVI-ХVIII ст.».

На нейкіх 2-х старонках даволі скажона асвятляецца адна з самых цяжкіх у беларускай гісторыі Інфлянцкая (Лівонская) вайна, пасля чаго ажно 5 старонак аддаецца пад Смуту, фактычна чыста расійскую гісторыю! Падзеі вайны паказаны выключна тэндэнцыйна, што ўжо не дзівіць. Не кранаючы масы драбнейшых памылак, зазначу, што выразы кшталту «вайна не карысталася папулярнасцю сярод працоўных», «Расія цікавілася тэрыторыяй не ВКЛ, а Лівоніі» (201) выдаюць у ёй ці поўнага дылетанта, ці зацятага фальсіфікатара. Яшчэ выразней гэта відаць па апісанні вайны 1654-1667 г. (дзве няпоўныя староначкі! Нават у Бранцава больш і праўдзівей, чым у Зуевай). Пасля публікацый апошніх гадоў проста грэх пісаць, быццам нічога не ведаючы: «Вайна 1654-1667 г. у гісторыі Беларусі расцэньваецца як нацыянальна-вызваленчая барацьба беларускага народа супраць польскіх паноў за ўз’яднанне з Расіяй» (208). Зноў уводзіцца састарэлая прымітыўная формула: цар ішоў вызваляць прыгнечаных праваслаўных беларусаў, народ чакаў яго армію «як сваю вызваліцельніцу», дапамагаў чым мог, а гарады «амаль што без абароны здаваліся рускім войскам» (210). І ніводнага факта, які б пярэчыў гэтаму! Не веру, што Зуева не ведае пра масавы рух народнага супраціву (які, дарэчы, на праваслаўным усходзе Беларусі быў мацнейшы, чым на захадзе), пра шматмесячныя аблогі гарадоў, пра сотні тысяч гвалтоўна выведзеных з Беларусі. Так не апускаўся нават Л.Абэцэдарскі, які, хоць і паўтараў пра імкненне беларусаў «уз’яднацца з Расіяй», паказваў і Паклонскага, і Мурашку, і беларускіх партызанаў («шышоў»).

Ненамнога лепей раскрыта Паўночная вайна. Калі ў Інфлянцкай вайне былі вінаватыя сам Ордэн і ВКЛ з Польшчай (257), дык гэтую, аказваецца, выклікала «шматгадовая агрэсіўная палітыка Швецыі» (212). Саюзнікі па антышведскай кааліцыі вырашылі «вярнуць некалі страчаныя тэрыторыі», толькі што вяртала Расія? Зноў пяецца старая песня, што «большасць беларусаў, у асноўным праваслаўных, прыхільна сустрэлі рускую армію» і зноў дапамагалі ёй чым маглі (213). Але ж праваслаўных ужо была меншасць!

Парадаксальная выснова робіцца пасля разгляду войнаў: усе згаданыя войны, аказваецца, «не прынеслі і не маглі прынесці якіх-небудзь здабыткаў» Беларусі (215). Чаму ж? Вяла іх Расія, якая, калі паверыць шматкроць сказанаму Зуевай, «вызваляла» праваслаўны беларускі народ ад прыгнёту, а ён са свайго боку дапамагаў ёй у гэтых войнах! Але і гэта яшчэ не ўсё. «Войны Рэчы Паспалітай вялі да эканамічнага заняпаду Беларусі, разбурэння гарадоў і вёсак, фізічнага знішчэння насельніцтва», — чытаю далей (259). Вось і знішчэнні ўжо на рахунку Рэчы Паспалітай!

Сацыяльна-эканамічнае становішча Беларусі (215-224) разгледжана ў вышэйшай ступені павярхоўна і эклектычна, з той жа непрыкрытай тэндэнцыяй абельваць адных і чарніць другіх. Прызнана, што колькасць насельніцтва краю зменшылася ўдвая, але з якой прычыны? Так, паветы «былі разбураны, спалены, зруйнаваны» (219), але кім? Ні Польшча, ні Нямеччына не ваявалі тады беларускіх гарадоў! У кнізе ўсё лёгка спісваецца на ананімныя «войны, засухі, эпідэміі, голад». З іншага боку, «нястомная праца народа», нягледзячы на ўсё, да сярэдзіны ХVIII ст. аднавіла гаспадарку Беларусі, але «палітычны лад Рэчы Паспалітай, самавольства шляхты» тармазілі гэты працэс (224). Зноў ва ўсім вінаватая Польшча.

У заключнай частцы свайго раздзелу З.Зуева даводзіць, што падзелы Рэчы Паспалітай сталі натуральным вынікам яе даўняга палітычнага крызісу, які «быў закладзены ў час падпісання ганебнай для ВКЛ Люблінскай уніі» (224), і тут жа падлічвае «вытокі» гэтага крызісу. Першым яна лічыць тую самую унію, другім — «палітычны лад» Рэчы Паспалітай, трэцім — «бязглуздую (так і напісана — аўт.) рэлігійную палітыку», чацвёртым — «спалучэнне нацыянальнага і рэлігійнага прыгнёту з феадальным», пятым — «барацьбу паміж магнатамі за ўладу». Каб ацэньваць слушнасць нейкіх трактовак ці тым больш дыскутаваць з іх аўтарам, трэба прынамсі сур’ёзна ўспрымаць яго аргументы. А я не магу сур’ёзна ўспрымаць падобную пісаніну, бо наогул не бачу аргументаў. Як можна ўспрымаць заявы тыпу «дастаткова было адной шляхецкай вольнасці — выбрання караля, каб прывесці дзяржаву да згубы»? Выбарных манархаў ведаем не толькі ў Рэчы Паспалітай. Або што бяда палякаў — у «запрашэнні манарха на польскі трон з суседніх краін»? Феадальны прыгнёт і барацьба палітычных груповак за ўладу былі звычайнай з’явай у кожнай тагачаснай дзяржаве. А прыведзенае ў прыклад Крычаўскае паўстанне блякне перад сялянскімі войнамі, якія скаланалі Расію, але што з іх? Гэтаксама з запрашэннем на пасад іншаземца. І зварот апазіцыі па дапамогу да суседніх краін быў таксама звычайнай еўрапейскай практыкай, прычым даўняй, а не «новай», як піша аўтарка (229).

Нагаварыўшы многа таго, што не мае непасрэднага дачынення да тэмы, Зуева забыла, аднак, сказаць пра гнюсную ролю Расіі ў гісторыі заняпаду Рэчы Паспалітай. Затое, драматызуючы сітуацыю Вялікага Княства, паспяшалася пахаваць яго пад Канстытуцыяй 1791 г., сцвердзіўшы, што тая «у чарговы раз абвясціла поўнае зліццё Польшчы з ВКЛ у адзіны і непадзельны арганізм» (231). Але ці адкрывала яна згаданую канстытуцыю? Каб адкрыла, то пераканалася б, што нічога падобнага тая не абвяшчала. Зуевай проста трэба падагнаць усё пад сваю формулу: адраджэнне Рэчы Паспалітай «азначала канчатковае акаталічванне і паланізацыю Беларускага краю» (232). Паўтараючы як рытуальны заклён сцвярджэнне пра імкненне беларусаў да ўз’яднання з Расіяй, яна ўрэшце раскрыла сваё разуменне прычыны гэтай невытлумачальнай цягі — «прыналежнасць беларускага этнасу да рускага народу» (227).

Вось яшчэ адзін прыклад падыходаў і метадаў, практыкаваных у дапаможніку. Французскі генерал Дзюмур’е, які крытыкуе барскіх канфедэратаў, разгорнута цытуецца Зуевай, — балазе гэта пра маральную дэградацыю шляхты, і князь Кароль Радзівіл паўстае ў дапаможніку «сапраўднай жывёлай» (229). Чытаю і бачу, што тут зноў нічога новага: і погляды, і цытаты — з Бранцава. Быццам і не мінула стагоддзе… Так, у запісах згаданага француза хапае пагардлівай крытыкі шляхецкіх нораваў, і «Пане Каханку» названы быдлам, аднак існавалі і іншыя ацэнкі гэтага князя. Ёсць жа цэлая гістарыяг рафічная традыцыя (Генрых Жэвускі, Ігнаці Ходзька, Юзаф Ігнаці Крашэўскі, Юльян Нямцэвіч), якая малюе яго сапраўдным героем, «праўдзівым сарматам», чалавекам «цвярозага розуму і грамадзянскага сэрца». І такія ацэнкі знаходзяць пацвярджэнне ў дакументах. Прыкладам, Францішак Карпінскі, які асабіста ведаў князя Радзівіла, пісаў, што гэта быў «сапраўдны прыяцель народу і шляхты, а не магнатаў, пра якіх ведаў, што купленыя расійскімі грашыма, гатовыя ўсё зрабіць супраць айчыны». Як успамінаў Ян Ахоцкі, патрыятычна настроены Радзівіл быў гатовы ўсім ахвяраваць дзеля свайго краю, «што пацвердзіў у барскай канфедэрацыі», пад час якой «для дабра грамадскага працаваў, і асобу сваю ставіў, і некалькі дзесяткаў мільёнаў на гэтым згубіў». Але, ведаем, Зуевай трэба даказаць адваротнае.

З Бранцава ж перацытоўваецца і паведамленне саксонска га рэзідэнта (не пасла!) Эсэна пра амаральнасць польскай шляхты. Гэтую рэляцыю Эсэна нават Бранцаў змясціў дробным кеглем у спасылцы, а Зуева ўключае яе ў асноўны тэкст — без каментароў! Зусім не зважаючы, што як у першам выпадку вольналюбівую шляхту крытыкуе француз-абсалютыст, так у другім пра амаральнасць палякаў піша немец (сэнс: нават найгоршы немец быў бы сумленным у параўнанні з палякамі!). Фактычна, гэта не што іншае, як гістарычны стэрэатып негатыўнага ўспрымання, прасякнуты ўзаемнай непрыяззю з Длугашавых часоў.

І ў маральных настаўленнях Зуевай зноў пазнаецца Бранцаў: «Польша погибла от анархии, т.е. от страшных внутренних беспорядков и от своеволия и буйства шляхты и панов», чытаем у кнізе стогадовай даўнасці[8], і «неабмежаваныя шляхецкія вольнасці, рэлігійны фанатызм, неверагоднае падзенне нораваў шляхецкага саслоўя» як прычыны гібелі Рэчы Паспалітай знаходзім у З.Зуевай (232).

Завяршаецца гісторыя старой Беларусі, як і кожны раздзел, параграфам пра культуру, напісаным той жа аўтаркай, але ў суаўтарстве з Я.Новікам, што пазбавіла тэкст ранейшага антыбеларускага духу. Тым не менш, і тут не абышлося без лыжак дзёгцю. Апанас Філіповіч падаецца гэтакім прагрэсіў ным «абаронцам інтарэсаў сацыяльных нізоў», бо ён быў «прапаведнікам саюзу з рускім народам» (238), між тым ад Язафата Кунцэвіча ён розніўся толькі верай. «Ліст да Абуховіча» пракаментаваны так, як быццам ягоны аўтар падзяляў усе выказаныя Зуевай думкі пра Рэч Паспалітую (239). Яму прыпісана тое, чаго няма ў помніку (быццам жаўнеры больш цікавіліся гандлем, чым вайсковым абавязкам і інш.). Або Зуева з Новікам не зразумелі ліста, або наўмысна прыпісалі помніку свае думкі. У аглядзе выяўленчага мастацтва не названа ніводнага імя! Няма нават славутых А. і Л.Тарасевічаў, В. Вашчанкі! Знакамітая мануфактура паясоў у Слуцку паўстала, канешне ж, не ў ХVI ст. (256), а на два стагоддзі пазней. Але найбольш уражвае, што сапраўдны гонар беларускай культуры Статут 1588 г. згадваецца ў кнізе толькі ў сувязі з Люблінскай уніяй або запрыгоньваннем сялян, і нават у адмоўным кантэксце — «хвалёны Літоўскі Статут 1588 г.» (226). Дажыліся.

Не магу не працытаваць апошняга «вываду» па нашай гісторыі ХVI-ХVIII ст., бо ён пададзены як «павучальны ўрок» і адрасаваны нашчадкам: «неабмежаваная дэмакратыя побач з выбарнай манархіяй — найгоршыя формы кіравання дзяржавай» (261). Абсалютна актуальна. Словам, няхай жыве спадчынная манархія Раманавых…

Трэба было б сказаць пра стыль кнігі, але яго проста няма. Страшэннае коснамоўе, якому не далі рады нават рэдактары. Чытач проста спатыкаецца на перлінах тыпу: аб’яднанне беларускіх зямель з летапіснай Літвой было «знаходжаннем страчанага палітычнага засяроджання » (91), стварэнню ВКЛ спрыяў «фактар узаемнага імкнення » (82), Люблінская унія ставіла на мэце «фарміраванне аднаго збірання » (184) і г.д.

Вяртаючыся да пачатку, можна пагадзіцца прынамсі з адным рэдактарскім сцвярджэннем: гэты дапаможнік сапраўды «істотна адрозніваецца ад папярэдніх выданняў» (16). Такіх яшчэ не было! Упершыню ў Рэспубліцы Беларусь пад вокладкай гісторыі Беларусі з’явілася блытаная і блага напісаная версія гісторыі «Северо-Западного края».

Нядаўна ў газеце «Веды» галоўны ідэалагічны рэцэнзент дапаможніка П.Петрыкаў зноў пахваліў гэтае выданне і назваў яго першай працай апошняга дзесяцігоддзя па айчыннай гісторыі, «якая прытрымліваецца навуковых пазіцый» (!?). Такое ўжо ў нашага прафесара і члена-карэспандэнта ўласнае разуменне навуковасці. Выходзіць, чым больш падтасовак, самапрыніжэння, антыбеларускасці і лёкайскіх рэверансаў у бок Расіі — тым больш навуковасці… Нічога сабе навука. Як у таго цара Івана Жахлівага справядлівасць: «Судите праведно: наши виноватыми не были бы!».

Генадзь Сагановіч

** Падобна, аўтарка і раней проста не рупілася аб дакладнасці падаваных фактаў, так што многія месцы трэба правіць і правіць: пры Ягайлу ў Беларусі з’явілася не тры каталіцкія парафіі (184), а болей, бо трэба ўлічваць і Ашмяны, ды і Меднікі з Быстрыцай аддзяліла ад Беларусі толькі савецка-літоўская мяжа. Літоўскія паны папракалі Жыгімонта Старога не за гетманства Астрожскага, а толькі за наданне яму Троцкага ваяводства, і інш.

---

[1]Скурко А. Паклёп як метад гістарычнай навукі // Навіны. 21 кастр. 1998.
[2]Загорульский Э.М. Начало формирования населения Белоруссии (дославянский период). Минск, 1996.
[3]Гл.: Туронак Ю. Фармаванне сеткі рыма-каталіцкіх парафіяў у Беларусі (1387-1781) // БГА. Т.2. Сш.2.
[4]Мартос А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни. Минск, 1990.
[5]Коялович М. Литовская церковная уния. Т.1-2. С-Петербург, 1859-1861.
[6]Брянцев П. История Литовского государства с древнейших времен. Вильна, 1889. С.658.
[7]Брянцев П. Очерк древней Литвы и Западной России. Вильна, 1891. С. ІІІ, VІ.
[8]Брянцев П. Цыт. праца. С.136.

Наверх

У нашай гiстарычнай лiтаратуры немец паўставаў звычайна ў іпастасі захопнiка, «крыжака», жаўнера-наймiта etc., толькі не суседа. А ў ХIII ст. аўтар Вялiкапольскай хронiкi занатаваў, што тэўтоны i славяне добра жывуць супольна, i што няма iншых народаў у свеце такiх блiзкiх i прыязных, як яны. Зыходзячы з вядомага імператыву, што кожнаму гісторыку не застаецца нічога іншага, як шукаць праўду па-новаму, я і вынес у тытул даследавання полацка-нямецкія дачыненні з канца ХII ст. да 1229 г.

Як вядома, па гісторыі пачаткаў суседства Русі/Беларусі з немцамі ў Інфлянтах галоўнай і практычна адзінай сур’ёзнай крыніцай з’яўляецца хроніка нямецкага пробашча з Папендорфу Генрыха, пісаная ў 1225-27 г.[1] Дакладная храналогія, дэтальнасць апісання і адносная аб’ектыўнасць выгадна адрозніваюць яе ад усходнеславянскіх летапісаў, якія, да ўсяго, проста не адлюстравалі гісторыю Падзвіння разгляданага перыяду. Наратыўнай асновай дадзенага даследавання стала пакуль адзінае навуковае выданне рускамоўнага перакладу хронікі, выкананае С.Аннінскім[2]. Што праўда, у згаданым перакладзе палачане паўсюль называюцца «русскими», а ў лацінамоўным тэксце хронікі фігуруюць Rutheni, Ruthenorum, Ruthenica[3]. Пераклад быў бы больш дакладны, каб і ў рускамоўнай версіі захавалася заходняя, лацінізаваная форма гэтага ўсходнеславянскага наймення. Так, як гэта зрабіла В.Матузава ў сучасным выданні хронікі Пятра з Дусбурга, захаваўшы тэрмін «рутэны»[4].

Да прыходу немцаў залежнасць ліваў і, магчыма, некаторых балцкіх плямёнаў ніжняга Падзвіння ад Полацка мела ўжо сваю традыцыю. Пра тое, што яны давалі даніну Русі, паведамляецца як у нямецкіх, так і ў усходнеславянскіх крыніцах[5]. Пры гэтым чудзь і леты з вобласці Таловы падпарадкоўваліся Ноўгараду і Пскову, а леты-латгалы Прыдзвінскія і ўсе лівы — Полацку. Толькі эсты заставаліся вольныя. Калі першыя (чудзь і Талоўскія леты), плоцячы даніну, кіраваліся сваімі старэйшынамі, дык залежнасць ліваў ад Полацка была большай. Полацкае княства ўвасабляла тут трывалы і, як падкрэсліў С.Аннінскі, адзіны ў Інфлянтах да з’яўлення немцаў цэнтр дзяржаўнай улады наогул[6]. Калі вызначаць канкрэтней, то ўсталяванне трывалай залежнасці ліваў ад Полацка і рэгулярнага збору даніны спецыялісты адносяць да першага перыяду княжання Усяслава, г.зн. да 1044-1064 г.[7] Да пазнейшага датавання яе пачаткаў гісторыкі схіляюцца зрэдку і, як правіла, не прыводзяць аргументаў[8]. З летапісаў ведаем, што полацкія князі перыядычна выкарыстоўвалі ліваў у сваіх ваенных паходах — у 1158, 1162, 1180 г. і інш.[9] Для абароны залежных плямёнаў і збору даніны былі заснаваны цэнтры васальных княстваў, фарпосты полацкай улады на Дзвіне — замкі Герцыке (Gercike) і Кукенойс (Kukenois, Kukenoys, у полацкіх граматах — Куконос, летапісы ж яго не ведаюць). Герцыке мясцілася на правым беразе Дзвіны, ніжэй парогаў, за 170 км ад Рыгі, побач з сучасным населеным пунктам Ерсіка. Храніст упершыню згадвае яго пад 1203 г., паведамляючы пра антынямецкую акцыю Полацка[10] . Самыя раннія ўмацаванні гэтай цвердзі датуюцца Х ст.[11], аднак не вызначана, кім яны былі ўзведзеныя. Археалагічныя матэрыялы тут і славянскага, і балта-фінскага паходжання. Пра дамінацыю першых сведчыць наяўнасць, прынамсі на пачатку ХIII ст., некалькіх цэркваў, пра якія паведаміў Генрых. Як даводзяць этымолагі, лацінская форма Gercike мае славянскі корань «Ярск», што мусіць азначаць літаральна «горад, размешчаны на яры»[12].

Кукенойс, упершыню згаданы ў хроніцы пад 1205 г., знаходзіўся на правым беразе Дзвіны, у месцы ўпадзення ў яе ракі Персе (раней называлася Кокна, — адсюль і назва гарадка), на адлегласці 338 км ад Полацка і 134 км ад сучаснага Даўгаўпілса. Раскопкі 1960-х засведчылі, што ў ХI — пачатку ХIII ст. насельніцтва гэтага гарадка ліўскай зямлі было этнічна змяшаным[13].

Князем Герцыке на Альбертавыя часы быў Усевалад (у хроніцы Генрыха — Wiscewaldus), усходнеславянскім летапісам зусім невядомы. У Кукенойсе ж княжыў Вячка (Vetseka), генеалогія якога таксама не вызначана. Летапісы згадваюць Вячку толькі адзіны раз, паведамляючы пра ягоную смерць[14]. Варта заўважыць, што адносна паходжання гэтых васальных Полацку князёў у еўрапейскай гістарыяграфіі даўно няма згоды. Сярод прадстаўнікоў расійскай, а потым і савецкай навукі доўга трымалася гіпотэза С.М.Салаўёва, які са спасылкай на В.Тацішчава (сюжэт пра Святохну) лічыў Усевалада і Вячку сынамі Барыса Давыдавіча полацкага[15]. Да Рурыкавічаў адносілі Усевалада і польскія ды нямецкія гісторыкі. Прыкладам, Міхаіл Таўбэ ідэнтыфікаваў яго са смаленскім князем Усеваладам Мсціславічам, і ад Вячкі як нашчадка полацкай дынастыі выводзіў род Тызенгаўзаў[16]. Адзін з найбольшых сучасных аўтарытэтаў полацкай гісторыі Леанід Аляксееў лічыць Вячку сынам полацкага князя Уладзіміра[17], а Вячаслаў Насевіч дапускае, што ён паходзіў ад Барыса Друцкага[18]. Вось жа ў латышскай гістарыяграфіі з 1930-х г., а фактычна з публікацый лінгвіста А.Швабэ, герцыцкага князя Усевалада сталі падаваць прадстаўніком латгальскага этнасу. Гэта сцвярджалася і ў гады савецкай улады, калі гісторыкі пісалі, што Усевалад — «главарь местного происхождения»[19]. Апошнім часам да падобнага пункту гледжання схіляюцца і некаторыя нямецкія вучоныя[20], аднак чыста лінгвістычныя аргументы не надаюць гэтай версіі дастатковай доказнасці.

У кожным разе, на канец ХII ст. улада полацкага князя над плямёнамі ліваў была бясспрэчнай не толькі de facto, але і юрыдычна, так што з ёю лічыліся і немцы.

Першым нямецкім місіянерам, што ступіў на ліўскі бераг, быў галштынец Майнард (Meinhard von Segeberg). Ён прыплыў з Готланда і высадзіўся ў вусці Дзвіны на пачатку 1180-х г. Менавіта Майнард разам з нямецкімі купцамі заснаваў на зямлі Падзвінскіх ліваў першы ў гэтым рэгіёне касцёл. Але спачатку, як паведамляецца ў хроніцы, папярэджаны купцамі, што нельга займацца хрышчэннем ліваў без ведама іх валадара, Майнард звярнуўся па дазвол да полацкага князя Уладзіміра[21]. Гэтае паведамленне найстарэйшай інфлянцкай хронікі пацвярджаецца і булай папы Клеменса III[22]. Улічваць правы полацкага князя на Ніжняе Падзвінне, каб не разгневаць яго, Майнарда маглі папрасіць і нямецкія купцы, зацікаўленыя ў развіцці эканамічных сувязяў з Полацкам.

Крыніцы не інфармуюць пра нямецкую дэлегацыю і працэдуру перамоваў. Ясна, што ў Полацк ездзіў не сам біскуп Майнард. Найверагодней туды паслалі цыстэрцыянскага манаха Тэадорыха з групай нямецкіх купцоў[23]. Ініцыятыва прынесла незвычайны плён: полацкі князь Уладзімір не толькі дазволіў немцам распачаць хрышчэнне ліваў, але і пераслаў біскупу дарункі[24], так што лацінская місія ў залежных ад Полацка ліўскіх землях пачалася ў поўным паразуменні з іх уладаром. Выглядае, што полацкім князем ці нават палачанамі кіравала зацікаўленасць у найлепшым развіцці адносін з маладой нямецкай калоніяй.

Майнарду ўдалося ахрысціць частку ліваў і ў 1184 г. узвесці касцёл у Юкскюль (Ükskül), у вусці Дзвіны, пасля чаго ў 1186 г. ён быў высвечаны на юкскюльскага біскупа[25]. Аднак у 1196 г. першы інфлянцкі біскуп памёр у беднасці і нястачы. Ягонае месца заняў вестфальскі цыстэрцыянец Бертольд[26]. Каб абараніць маладую хрысціянскую супольнасць ад ліваў, ён упершыню паклікаў у Інфлянты саксонскіх рыцараў і дамогся таго, што рымскі папа і імператар Святой Рымскай імперыі прыраўнялі інфлянцкія паходы да паходаў у Палестыну. У 1198 г. супраць фінскіх плямёнаў быў арганізаваны першы «крыжовы паход» рыцараў, аднак у бітве з лівамі загінуў і сам біскуп.

Па смерці Бертольда ў 1198 г. узначальваць місію ў Прыбалтыцы быў прызначаны брэменскі канонік Альберт фон Буксгёўдэн (Albert von Buxhövden), якога ў нямецкай літаратуры называюць «апошнім вялікім біскупам-місіянерам Нямеччыны»[27]. Сапраўды, з яго дзейнасцю звязаны найбольшыя поспехі ў нямецкай каланізацыі Інфлянтаў. Біскуп Альберт адразу ўзяўся вербаваць пілігрымаў і дамогся папскай апекі над іх маёмасцю: пілігрымства ў Інфлянты прыраўноўвалася да паходу на Святую Зямлю[28]. Новы біскуп прыплыў да ліваў у 1200 г. на чале флатыліі з 23 караблёў. Праз год у самым вусці Дзвіны ён заснаваў Рыгу і пачаў актыўна вербаваць пілігрымаў з Нямеччыны. Яны заставаліся ў Інфлянтах на адно лета, пасля чаго вярталіся, таму сталай ваеннай сілы ўсё роўна не хапала. Хроніка паведамляе, што ў 1202 г. дзеля абароны касцёла ад паганцаў тут быў утвораны манаска-рыцарскі ордэн — Fratres Militiae Christi, г.зн. Ордэн братоў Хрыстовых, больш вядомы пазней як Ордэн братоў па мячы (Schwertbrüderorden). Яго статут быў запазычаны ў храмоўнікаў, а знакам сталі чырвоныя крыж і меч (адсюль і назва) на белым плашчы. Сама арганізацыя Ордэна прыпісваецца цыстэрцыянцу Тэадорыху, бо біскуп у той год знаходзіўся ў мітраполіі. Можна пагадзіцца са здагадкай Г.Гільдэбранда, што ў 1202 г. нарадзіла ся хутчэй за ўсё толькі ідэя Ордэна, а не сама яго арганізацыя, бо ні ў хроніцы, ні ў папскіх дакументах яшчэ некалькі гадоў ён не фігураваў[29]. Так, магістр Ордэна ўпершыню згадваецца ў Генрыха толькі ў 1208 г., а рымскі папа Інакенці III зацвердзіў новаствораны Ордэн булай толькі 20 кастрычніка 1210 г.

Спачатку ў склад братоў Хрыстовых тут уваходзілі галоўным чынам вестфальцы, але потым стала прыязджаць рыцарства і з цэнтральных земляў Нямеччыны. Колькасць пілігрымаў, якія знаходзіліся тут адначасова, тады наўрад ці перасягала 180, а ўсе ваенныя сілы немцаў у Інфлянтах складалі 1200-1800 чалавек. Што да мясцовага насельніцтва, то, згодна з падлікамі Фрыдрыха Бенінговэна, літоўскія плямёны на пачатак ХIII ст. маглі налічваць прыкладна 170 000, эсты — 150 000, леты — 40 000, куры — 32 000, земгалы — 25 000, лівы — 20 000, і селы — яшчэ меней[30]. Разам яны былі б у стане выставіць каля 23 000 войска. Складана гаварыць нешта пэўнае пра мабілізацыйныя магчымасці тагачаснага Полацка, аднак нават без яго колькасная дыспрапорцыя ашаламляльная. Тым не менш Ордэн зрабіўся сур’ёзнай ваеннай сілай у Прыбалтыцы. Выглядае, што гэта сталася дзякуючы адной асобе — біскупу Альберту, які выяўляў незвычайную актыўнасць у мабілізацыі сілаў і сродкаў на справу місіі ды за часы свайго біскупства адзінаццаць разоў адпраўляўся вербаваць рыцараў у Нямеччыне (караблі з пілігрымамі прыплавалі да Рыгі ў 1203, 1205, 1207, 1209, 1210-1212, 1214, 1216, 1217, 1219 і 1221 г.).

Нічога не ведаючы пра ўзаемадачыненні палачан з немцамі ў часы біскупства Бертольда і адразу пасля з’яўлення Альберта, мусім канстатаваць, што да іх першай гістарычна вядомай сутычкі, патрактаванай у нас нядаўна як «пачатак іх адкрытай вайны»[31], дайшло ў 1203 г. Храніст паведамляе, што, з’явіўшыся ў нізоўях Дзвіны зусім нечакана, Уладзімір Полацкі ўзяў у аблогу замак Юкскюль, але пасля таго, як лівы заплацілі яму грошы, зняў яе. Спроба захапіць суседні замак Гольм (Holme, пазнейшы Кірхгольм, цяпер Саласпілс) скончылася яшчэ больш няўдала, бо рыцары адбіліся арбалетамі і са стратамі адагналі полацкае войска[32]. Быццам дапамагаючы палачанам, Усевалад з Герцыке прыйшоў пад Рыгу з літоўцамі, але іх дзеянні абмежаваліся захопам жывёлы і некалькіх палонных. Гэта ўсё, што знаходзім пра паход у Генрыха. (У гэтай сувязі цяжка акцэптаваць версію знанага гісторыка Ул. Вілінбахава, паводле якой «Вячка і Усевалад ажыццявілі ваенныя крокі супраць Рыгі, імкнучыся падпарадкаваць яе сабе палітычна»[33]). Аб прычынах жа акцыі ў хроніцы ні слова.

Што ж магло падштурхнуць Уладзіміра Полацкага да наступальных дзеянняў? У каментарах да выдання помніка С.Аннінскі прыняў версію С.Салаўёва, які лічыў, што полацкі князь ішоў сілай браць належную яму даніну з немцаў (маўляў, полацкія князі «прывыклі хадзіць вайною на чудзь і браць з яе даніну сілай, калі тая не хацела плаціць яе дабраахвотна. Дакладна гэтак хацелі яны цяпер дзейнічаць супраць немцаў»[34], і ў падтрымку яе зацытаваў хроніку Арнольда Любецкага: «Кароль Рутэніі з Полацка меў звычай час ад часу збіраць даніну з гэтых ліваў, але біскуп адмаўляў яму. Таму ён часта рабіў жорсткія напады на тую зямлю і згаданы горад [Рыгу]»[35]. Праўда, цытаваны фрагмент Славянскай хронікі датуецца 1209 г.[36] Такім чынам, Салаўёў меў на ўвазе даніну з немцаў (на што не дае аніякіх падстаў хроніка Генрыха), а любецкі храніст — з ліваў. Паводле Л.Аляксеева, паход ладзіўся проста «па даніну»[37], а паводле М.Ермаловіча, полацкі князь рушыў на Альберта таму, што той забараніў лівам плаціць яму падаткі[38].

Выплата грошай ліўскім Юкскюлем як падстава зняцця аблогі сведчыць, што сапраўды многае магло вызначаць імкненне спагнаць даніну (хоць гэта мог быць і выкуп), але ці замяшаны тут біскуп? Вось жа нямецкі гісторык Фрыдрых Койслер даўно аргументавана аспрэчыў падобны падыход[39]. Сапраўды, няма ніякіх непасрэдных падстаў увязваць у справу біскупа, а калі разважаць лагічна, то канфлікт наўрад ці мог быць справакаваны Альбертам, бо той — паслядоўнік умеранай палітыкі, які ад пачатку імкнуўся захоўваць мір з даўнім валадаром Падзвіння. Дзякуючы паразуменню князя Ўладзіміра з Майнардам, місія каталіцкага касцёлу ў Ніжнім Падзвінні развівалася на цалкам прававой аснове, прычым даволі паспяхова, і не ў інтарэсах біскупа было падрываць яе, канфліктую чы з Полацкам. Становішча нямецкай калоніі заставалася яшчэ заслабое, каб у атачэнні паганскіх плямёнаў рызыкаваць яе легітымнасцю. Па думцы згаданага Ф.Койслера, прыгнечаныя падвойным цяжарам лівы маглі і самі паспрабаваць вызваліцца ад аднаго з іх[40], а ўхіліцца ад полацкай даніны было прасцей, чым пазбавіцца нямецкай прысутнасці. Калі ўсё ж уявіць, што іх адмову санкцыяваў Альберт, то чаму паход Уладзіміра на біскупа такі непадрыхтаваны, без падтрымкі полацкіх даннікаў, фактычна — поўная імправізацыя? Не выключана, што гэта была рэакцыя на пачатак канцэнтрацыі ў вусці Дзвіны ваеннай сілы — братоў-рыцараў.

Таямнічым падаецца ўдзел у паходзе герцыцкага князя Усевалада, які прыйшоў з літоўцамі, што ўсё часцей набягалі як на нямецкія, так і на Полацкія ўладанні ў Падзвінні. Пароднены праз шлюб з іх кунігасам Даўгерутэ (Daugeruthe), ён відавочна прадстаўляў і літоўскія інтарэсы.

Лагічным наступствам першага нападу князя Уладзіміра магло стаць узрастанне антаганізму і намаганні Альберта замацаваць пазіцыі, узвесці новыя цвердзі. Аднак было б няўвагай да Генрыха сцвярджаць, што ў бліжэйшыя пасля першай сутычкі гады адносіны паміж Полацкам і Рыгай вызначаліся ўзаемнай непрымірымасцю і агрэсіўнасцю[41]. Храніст не прамінуў бы напісаць пра гэта, каб толькі меў падставы. Між тым, ён паведамляе адно пра наезды літоўцаў, адбіваць якіх у 1205 г. пілігрымам дапамагалі і земгалы. Што да стасункаў з Полаччынай, дык даведваемся толькі, што ў тым жа 1205 г. кукенойскі князь Вячка сам прыплыў па Дзвіне да біскупа Альберта і заключыў з ім «трывалы мір, які, праўда, трымаўся нядоўга»[42]. Ініцыятыве Вячкі папярэднічала пасяленне недалёка ад ягоных уладанняў свежага кантынгенту пілігрымаў, на падставе чаго часам гаворыцца, што рыцары ціснулі на князя[43]. Магчыма, аднак, не выключана і тое, што, жадаючы міра, Вячка дзейнічаў па ўласнай волі. Альберту ж пагадненне з Вячкам давала большыя магчымасці пазбягаць нежаданых непаразуменняў з полацкім князем. У кожным разе, задалёка пайшоў латышскі гісторык Альфрэд Білманіс, які адназначна сцвердзіў, быццам Ордэн у 1205 г. пачаў кантраляваць Кукенойс, адрэзаўшы гэтым залежных ліваў Ніжняй Дзвіны ад Полацка, што і выклікала канфлікт князя Уладзіміра з біскупам[44]. Бо нават аддаўшы пазней палову ўладанняў Ордэну, Вячка заставаўся гаспадаром ва ўласнай частцы княства.

Тым часам узрастаўшая агрэсіўнасць літоўцаў і, нягледзячы на поспехі місіі, ненадзейнасць неафітаў штурхала рыжскага біскупа да збліжэння з хрысціянскім Полацкам. Каб паправіць адносіны з ім, займець тое ж сяброўства з валадаром Дзвіны, якім калісь цешыўся Майнард, біскуп Альберт на пачатку 1206 г. паслаў да князя Уладзіміра свайго абата Тэадорыха з каштоўным дарункам, аднак той быў пераняты і абрабаваны літоўцамі[45]. Магчыма, да гэтай справы прычыніўся іх прыяцель Усевалад з Герцыке. Дасягнуўшы Полацка, Тэадорых заспеў там таемна прысланых ліўскімі старэйшынамі пасланцоў, якія скардзіліся на біскупа, на «нясцерпны цяжар веры», і прасілі «полацкага караля» прагнаць тэўтонаў з іхнай зямлі. Вялікі князь ужо мерыўся вясною, па вялікай вадзе рушыць з войскам на Рыгу, але біскупавы паслы заявілі, што «прыйшлі дзеля міра і сяброўства»[46]. Пра планы Уладзіміра абат даведаўся ад падкупленага князевага дарадніка і перадаў вестку ў Рыгу, каб біскуп падрыхтаваўся да абароны, што і сарвала антынямецкую акцыю. Тады, піша Генрых, вялікі князь пайшоў на хітрасць. Разам з абатам Тэадорыхам ён выправіў да біскупа полацкае пасольства, якое мусіла выслухаць абодва бакі рыжска-ліўскага канфлікту і справядліва развязаць яго. Выступаючы ў ролі найвышэйшага суддзі, Уладзімір Полацкі спрабаваў сцвердзіць сябе зверхнікам і ліваў, і немцаў. Наколькі для першых гэта было звычайным, настолькі для другіх непрымальным.

Полацкія паслы спыніліся на нейтральнай тэрыторыі — у Кукенойсе, адкуль праз дыякана Стэфана запрашалі Альберта на перамовы на рацэ Возе, і адначасова, як цвердзіць Генрых, заклікалі ліваў і латгалаў прыйсці туды са зброяй[47]. Лівы сабраліся, а латгалы не. Біскуп Альберт не выехаў з Рыгі: гэта сталася б прэцэдэнтам, пацвердзіла б вышэйшасць Уладзіміра. Ды, пэўна, і жыццём не хацеў рызыкаваць. Так і гэты план полацкага князя сарваўся. У ваенным выступленні ліваў у траўні — чэрвені 1206 г., калі тыя марна спрабавалі авалодаць Гольмам і пацярпелі паразу, палачане не бралі ніякага ўдзелу і на некалькі месяцаў зніклі са старонак хронікі.

Паход Уладзіміра Полацкага на Рыгу пачаўся восенню ці нават зімою 1206 г. Генрых адзначае, што да гэтага ўладара рутэнаў зноў падштурхоўвалі лівы, якія «прасілі прыйсці на дапамогу супраць тэўтонаў»[48]. Магчыма, полацкі князь і сам чакаў зручнага моманту: ён рушыў тады, калі біскуп у чарговы раз адплыў вербаваць рыцараў, пакінуўшы ў Рызе зусім нязначную колькасць братоў. Вялікае полацкае войска спусцілася па Дзвіне і на шляху да Рыгі разам з мясцовымі лівамі спачатку аблажыла Гольм, у якім засела 20 рыцараў. Частка ліваў адсюль уцякла ў лясы, а частка — да немцаў у замак. Дапамагалі полацкаму войску толькі лівы з Тарэйды. Але адзінаццацідзённая аблога нічога не дала. Пераважыла нямецкая зброя, якой яшчэ не валодалі палачане. Найболей шкодзілі ім балісты. Палачане спрабавалі падпаліць умацаванні Гольма, паводле тэўтонскага ўзору збудавалі камнекідальную машыну, аднак яшчэ не авалодалі новай тэхнікай. І калі ліўскія выведнікі данеслі, што на палях і дарогах вакол пастаўлены шыпы, а тарэйдскія лівы паведамілі, быццам у моры відаць караблі пілігрымаў, устрывожаны полацкі князь зняў аблогу ды паплыў з войскам дамоў[49]. Ці быў сэнс рызыкаваць, марна страчваючы людзей пад мурамі Гольма? Гэтак скончылася і другая, фактычна апошняя акцыя Полацкага княства супраць інфлянцкіх тэўтонаў.

У наступным 1207 г. Вячка сам прыехаў у Рыгу і папрасіў у Альберта дапамогі супраць літоўцаў, за што перадаў біскупу палову свайго княства[50]. Што за гэтым паведамленнем Генрыха? Для С.Салаўёва гэта сведчанне раз’яднанасці полацкіх князёў як іх слабасці[51]. Л.Аляксееў дапускае, што прычына ў «нейкіх пагрозах немцаў»[52] . І ў апошнім айчынным даследаванні гэтага пытання ўсё зноў зводзіцца да «націску з боку Ордэна»[53]. Падобна, тут не бярэцца пад увагу, што Вячка выступае з ініцыятывай антылітоўскага саюзу. Думка Салаўёва слушная настолькі, наколькі Полацк не абараняў Кукенойсу ад літоўцаў (Герцыцкае ж княства не з’яўлялася аб’ектам іх нападаў, паколькі Усевалад быў «сваім»). Невядома, чаму Вячка застаўся без полацкай пратэкцыі. Сцвярджэнне пра адначасовы ціск літоўцаў і на сам Полацк[54] — не больш чым здагадка. Пэўна толькі тое, што літоўская пагроза стала вельмі сур’ёзнай для Вячкі, які мусіў шукаць рэальнай ваеннай дапамогі, інакш ягоная плата за гэты мір не была б такой высокай — палова ўладанняў! З іншага боку, зазіраючы наперад, дзіўным выглядае, што ўжо ў канцы таго ж года — на Раство[55] — ён фактычна сам адмовіўся ад саюзу з немцамі, бо прапусціў літоўцаў ва ўладанні біскупа.

На падтрымку новага саюзніка — кукенойскага князя — рыжане прыслалі групу братоў-рыцараў і дружыну самога біскупа, а таксама муляраў для ўмацавання замка, але гэта адбылося пазней. Магчыма, Вячка адразу дамаўляўся прыняць нямецкі кантынгент толькі ў выпадку канкрэтнай пагрозы літоўскага нападу. З’яўленню немцаў у Кукенойсе папярэдні чаў прыватны канфлікт Вячкі з рыцарам Данілам з памежнага Левэнардэна, людзі якога перавязалі ўначы ўсіх Вячкавых і самога князя. Біскуп памірыў іх і тады, згадаўшы ўмову, прыслаў Вячку сваю залогу — 20 рыцараў, муляраў, зброю. Цяпер ужо Вячкава дружына выбрала момант і расправілася з немцамі. Амаль усе рыцары былі пабітыя, а захопленыя трафеі і тэўтонскія коні адпраўлены полацкаму князю[56]. Вячка заклікаў Уладзіміра ісці на Рыгу, бо па ягоных разліках біскуп з пілігрымамі мусіў даўно пакінуць горад. Аднак сустрэчныя вятры затрымалі Альберта, і той вярнуўся. Калі Вячка даведаўся, што біскуп сабраў у Рызе вялікія сілы, то спаліў замак Кукенойс і сышоў «на Русь», найверагодней у Полацк (хоць Л.Аляксееў і лічыць, што Полацк ужо не мог прыняць яго[57]).

Чаму ж так і не вырушыў у паход князь Уладзімір? Нават не паспрабаваў абараніць свой фарпост на Ніжняй Дзвіне? А Генрых пра такое не змаўчаў бы.

У 1208 г. рыжане занялі Вячкаў горад і расправіліся з саюзнікамі мяцежнага князя — латгаламі, селамі і рутэнамі[58]. Праўда, хоць у Кукенойсе «здраднікі», паводле хронікі, былі вынішчаныя, рутэны сустракаліся тут і пазней. Адбудаваны горад стаў нямецкім (і зусім не абавязкова «апорай крыжацкай агрэсіі супраць Полацка»[59]), аднак юрыдычна пытанне аб Вячкавай палове Кукенойскіх уладанняў канчаткова вырашылася толькі ў 1225 г., калі яго дачка Сафія выйшла за рыцара Дзітрыха фон Кокенгузэна[60]. Пра далейшы лёс самога Вячкі крыніцы маўчаць. Ведаем толькі, што ў 1224 г. ён загінуў пры абароне Юр’ева ад немцаў.

Пасля Кукенойса дайшла чарга да Герцыке. Генрых падкрэслена называў герцыцкага князя «ворагам хрысціянскага роду, а найбольш лацінянаў»[61]. Застаючыся зяцем аднаго з літоўскіх правадыроў, ён дапамагаў ім праводзіць рабаўнічыя паходы не толькі на Інфлянты, але і на Русь. А магчыма і сапраўды існавала, ці яшчэ толькі ініцыявалася Рыгай нейкая дамова, якой Усевалад не прыняў[62] Увосень вялікія сілы тэўтонаў на чале з біскупам Альбертам падплылі з Кукенойсу да Герцыке і раптоўна напалі на горад. Храніст падкрэсліў, што рыцары прадэманстравалі «павагу да хрысціянаў», жанчын і дзяцей пашкадавалі. Узяўшы вялікі палон (у тым ліку княжну) і дабро, рыжане спалілі горад. Князь Усевалад, які ўратаваўся ўцёкамі, мусіў прыняць прапанову біскупа аб замірэнні і прыйшоў у Рыгу прасіць даравання. Калі ён сапраўды хацеў міру і вызвалення нявольнікаў, то проста не меў іншага выйсця. Паводле хронікі, Усевалад назваў Альберта «бацькам», а рыцараў — «братамі ў Хрысце». Біскуп патрабаваў ад яго, каб выракся саюзу з паганымі, не падрываў лацінскага касцёлу і не пустошыў з літоўцамі землі сваіх суродзічаў-рутэнаў. Усевалад прыняў умовы біскупа, паабяцаўшы паведамляць пра ўсе злыя задумы літоўцаў і рутэнаў, прысягнуў і перадаў касцёлу сваё княства, пасля чаго зноў атрымаў яго з рук біскупа[63].

Так напрыканцы 1209 — у пачатку 1210 г. герцыцкі князь не проста стаў васалам Альберта, але і перадаў рыжскаму біскупу спадчынныя землі, вернутыя яму ўжо ў выглядзе лена. Усё фіксавалася асобным актам, пры сведках — прысутных у Рызе немцах, рутэнах, лівах, і дзеялася гэта — nota bene — без узгаднення з Полацкам. Усевалад, васал полацкага князя, цяпер адцураўся ад Уладзіміра і асаблівай прысягай пацвердзіў абавязкі перад Альбертам, які, відаць, сапраўды навучаны прыкладам Вячкі[64] (застаўшыся незалежным у сваёй палове Кукенойскага княства, той адно паўгады трымаўся антылітоўскага саюзу з немцамі, а потым абярнуўся іх ворагам), дамагаўся цяпер трывалай залежнасці новага саюзніка.

Становішча нямецкай калоніі ў нізоўях Дзвіны было ўсё яшчэ няпэўнае. Пад 1210 г. храніст піша пра ўзрастанне небяспекі для Інфлянтаў. Лацінская царква, «апынуўшыся сярод мноства паганскіх плямёнаў, у суседстве рутэнаў, цярпела нямала бедаў, бо ўсе яны мелі адно імкненне — знішчыць яе. Таму рыжане вырашылі накіраваць паслоў да полацкага караля, паспрабаваць, ці не ўдалося б заключыць з ім якога мірнага пагаднення»[65]. Сапраўды, у той год літоўцы напалі на Кукенойс, куры аблажылі Рыгу, лівы сабралі войска ў Тарэйдзе. Каго ж меў на ўвазе Генрых, называючы сярод ворагаў і «рутэнаў»? Многія гісторыкі лічылі, што ён гаварыў пра палачанаў. Так меркавалі, напрыклад, Э.Бонэль[66], а пазней і А.Білманіс[67]. Але пра канфлікты Полацка з Рыгай у той год не знаходзім ніякіх згадак. Гаварылася хутчэй пра Ноўгарад і Пскоў. Апошнія акурат тады ажыццявілі паход на эстонскую Унгаўнію, якую неўзабаве заняў рыцар Бертольд з Вендэна, з-за чаго і дайшло да варажнечы. Таму Рыга сама ініцыявала пасольства ў Полацк — каб падпісаць мір з палачанамі і засяродзіць сілы на барацьбе з паганцамі[68].

Спачатку быў выпраўлены Рудольф фон Эрых на чале групы, якая, аднак, да Полацка не дайшла. Ейны шлях пралягаў праз Вендэн, але калі пасольства апынулася там, то замак аблажыла вялікае войска эстаў, і Рудольф быў паранены ў бітве. Таму ўвосень таго ж 1210 г. да Полацка рушыла іншая група, узначаленая рыцарам Арнольдам. Яе мэта ў хроніцы ясна вызначана: «даведацца, ці не пагодзіцца ён [Уладзімір] на мір, і ці не адкрые рыжскім купцам доступ да сваіх уладанняў»[69]. Полацкі ўладар добра прыняў іх і радаваўся «з нагоды міру і супакаення».

Перамовы прайшлі надзвычай эфектыўна, што звычайна бывае пры супадзенні інтарэсаў абодвух бакоў. Відаць, пасольства Арнольда прывезла з сабой гатовы праект пагаднення, які і стаў асновай дагавора аб «вечным міры». У Полацку супольна нямецкі праект быў аформлены ў пісьмовую грамату, з якой князь паслаў у Рыгу «разумнага і багатага чалавека са Смаленска» Лудольфа. Падпісаны ў Рызе трактат належала ратыфікаваць абодвум бакам[70], што і было зроблена.

Той факт, што ў працэдуры падпісання дагавора ўдзельнічаў смалянін Лудольф (пэўна, нямецкі госць, які жыў у Смаленску), з’явіўся падставай нараджэння гістарыяграфічнай версіі пра ўдзел Смаленска ў «вечным міры». Сцвярджэнні аб гэтым, аднак, засталіся нічым не падмацаванымі дапушчэннямі[71].

Пагадненне 1210 г. стала першым «вечным мірам» паміж Полацкам і немцамі. Ім прадугледжвалася, што лівы па-ранейшаму будуць плаціць даніну князю Уладзіміру, або яе за іх стане сплочваць біскуп (як засведчана хронікай, ён сапраўды часам рабіў гэта), і што абодва бакі будуць разам змагацца супраць супольнага ворага — паганай Літвы. Падобна, што гэты «вечны мір» утрымліваў і першыя нормы гандлёвых узаемаадносін, хоць у савецкай гістарыяграфіі звычайна лічылася, што плаваць па Дзвіне немцам упершыню дазволіла дамова 1212 г.[72] Рыжскае пасольства на чале з рыцарам Арнольдам ставіла пытанне ў Полацку акурат і пра адкрыццё шляху нямецкім купцам у Полацкія землі. Праўда, пазней Генрых, гаворачы пра заключэнне дагавора ў Рызе, згадвае ўжо толькі справу ліўскай даніны[73], аднак ён апусціў і шмат іншых важных фактаў. Полацкі бок наўрад ці мог пярэчыць гэтай ініцыятыве рыжан, бо праз два гады ён сам прасіў забяспечыць свабоду гандлю. Купцы абодвух бакоў даўно хадзілі па Дзвіне, а прысутнасць палачанаў у Рызе фіксавала, напрыклад, грамата 1209 г.[74]. Чаму ж тады трэба было «адкрываць доступ» да полацкага рынку немцам? Відаць, гандлёвым сувязям сур’ёзна пашкодзілі канфлікты папярэдніх гадоў. У прыватнасці, князі Вячка і Усевалад, церпячы ад рыцараў, маглі пайсці на рэпрэсіўныя меры ў дачыненні да рыжcкіх купцоў[75].

Такім чынам, дамова 1210 г. найверагодней уключала і першае пiсьмова зафiксаванае пагадненне пра гандаль Полацка з немцамi — «чысты шлях» купцоў па Дзвіне і раўнапраў ныя гандлёвыя інтарэсы абодвух бакоў.

Ды нават калі і не было пунктаў аб гандлі, мір 1210 г., які фіксаваў status quo, стаў поспехам і для немцаў, і для палачанаў. Першыя і другія выйгралі ад унармавання адносінаў, атрымаўшы магчымасць засяродзіць сілы супраць непрыяцеляў; біскуп гарантаваў Полацку штогадовую ліўскую даніну, што ў тых неспакойных умовах таксама было плюсам. Трэба вельмі спрашчаць сітуацыю і сам падыход, каб нават у «вечным міры» 1210 г. бачыць адно «гандлёва-эканамічную экспансію» Ордэна супраць Полацка[76].

У 1212 г. перамовы ініцыяваў ужо князь полацкі, які сам вызначаў умовы і мэту сустрэчы. Вясною ці на пачатку лета ён накіраваў Альберту запрашэнне на спатканне ў Герцыке, на геаграфічнай сярэдзіне паміж Полацкам і Рыгай. Біскуп мусіў з’явіцца, «каб даць адказ адносна ліваў, былых даннікаў караля; каб тут жа супольна дамовіцца аб бяспечным плаванні купцоў па Дзвіне і, узнавіўшы мір, тым лягчэй супрацьстаяць літоўцам»[77]. (З гэтага, дарэчы, можа вынікаць, што мір 1210 г. такі прадугледжваў «чысты шлях» па Дзвіне, але яму заміналі літоўцы.) На прызначаны дзень абодва пасольствы з’явіліся з вялікай вайсковай сілай. Ці не таму, што Дзвіну з абодвух бакоў абсядалі літоўцы? А магчыма і сам тон княскага паслання біскупу стаў сігналам для таго, каб той вырашыў падрыхтавацца і рушыць у вайсковым суправаджэнні.

У адрозненне ад папярэдніх, гэтыя перамовы праходзілі нялёгка. Храніст мімаходзь адзначыў сутнасную дэталь: яны вяліся вакол таго, «што мусіла быць па справядлівасці»[78]. Князь Уладзімір спрабаваў сцвердзіць сваё вяршэнства над лівамі і, «то ласкаю, то суровасцю і пагрозамі» імкнуўся пераканаць біскупа, прасіў адмовіцца ад хрышчэння ліваў — «ягоных рабоў». Альберт цвёрда адказваў, што не адступіцца ад пачатай справы, даручанай яму вярхоўным першасвятаром. А вось адносна ліўскай даніны ён не меў ніякіх пярэчанняў, «бо і сам часам плаціў за ліваў каралю гэтую даніну, тады як лівы, не жадаючы служыць двум уладарам, г.зн. рутэнам і тэўтонам, пастаянна прасілі біскупа зусім вызваліць іх ад ярма рутэнаў»[79]. Тады князь полацкі перарваў перамовы і паспрабаваў застрашыць біскупа: вывеўшы з герцыцкага замка сваё войска, стаў набліжацца да немцаў, пагражаючы, што спаліць усе інфлянцкія замкі, у тым ліку Рыгу. Немцы таксама падрыхтаваліся да бітвы. Пскоўскі князь Уладзімір Міхайлавіч і пробашч рыжскага сабора Ёган выступілі ў ролі парламенцёраў. Пэўна, яны здолелі адгаварыць полацкага князя ад развязвання вайны, бо той супакоіў войска, а сам падаўся да біскупа і ўзнавіў перамовы. Прычым, цяпер яны праходзілі ў зусім прыязнай атмасферы. Уладзімір назваў біскупа «духоўным бацькам» і быў прыняты ім адпаведна. Яны дэтальна абмяркоўвалі «усё, што тычылася міру» і ўрэшце дасягнулі паразумення. Князь Уладзімір аддаваў біскупу Альберту «усе Інфлянты безданна, каб умацаваўся паміж імі вечны мір як супраць літоўцаў, так і супраць іншых паганцаў, а купцам каб быў заўсёды адкрыты вольны шлях па Дзвіне»[80].

Такім чынам, паводле ўзноўленага міру даніна з ліваў цяпер належала немцам. Уладзімір аддаваў біскупу, як ужо цытавалася, «усе Інфлянты», але гэта, відавочна, была толькі тэрыторыя яшчэ падначаленых яму на той час ліваў. Храніст сцвярджае, што Уладзімір Полацкі сам адмовіўся ад яе, «магчыма, па божаму навучанню». Увогуле, выглядае непраўдапа добным, каб ініцыятар з’езду, які напачатку пагражаў сілай, прымушаючы Альберта прыняць яго ўмовы (а прадметам спрэчкі былі перадусім лівы і іх даніна), урэшце добраахвотна пагадзіўся з адваротным вынікам сустрэчы. Калі ўсё ж было так, то супольная абарона ад ваяўнічых язычнікаў і выгады гандлю значылі для полацкага князя намнога болей, чым ліўская даніна. За даніну яму маглі абяцаць канкрэтную дапамогу супраць Літвы і земгалаў. Падобнае тлумачэнне ў свой час выказвалі такія знаўцы праблемы, як Ф.Койслер і Э.Бонэль. Супольныя выгады ад гандлю ставіў на першае месца і І.Ціхаміраў[81]. Аднак перакладчык хронікі Генрыха С.Аннінскі прыняў пункт гледжання С.М.Салаўёва, які лічыў, што Полацк саступіў не па добрай волі: «Біскуп перастаў плаціць даніну полацкаму князю, і той ня меў сродкаў прымусіць яго да гэтага»[82]. Замала ведаем, каб сцвярджаць тут нешта катэгарычнае. Гэта сапраўды адзін з самых загадкавых момантаў узаемаадносін князя Уладзіміра з Альбертам. Што да даніны, то гэты сюжэт сведчыць: біскуп усё ж плаціў яе за ліваў полацкаму князю, прынамсі двойчы. І яшчэ адна дэталь: Усевалад, на той час ужо васал біскупа, заставаўся прыязны і да Полацка, — пусціў жа ў замак Уладзімірава войска.

Герцыцкае пагадненне 1212 г. стала першым афіцыйным дакументальна засведчаным прызнаннем таго факта, што над краем ліваў і латгалаў ужо пануе не Полацк, а немцы. З адмаўленнем Уладзіміра ад даніны ўсялякая іх залежнасць ад Полацка сканчалася. І полацкія князі ўжо ніколі не вярталі страчаных ліўскіх і латгальскіх абшараў. Але тады яно не ўспрымалася як параза, хутчэй наадварот. Князь Уладзімір «з купцамі (нямецкімі — Г.С.) і ўсім сваім народам … з радасцю вярнуўся ў свой горад Полацк»[83].

Аднак ужо праз два гады рыцарамі з Кукенойса быў захоплены і разрабаваны замак Герцыке. Паводле версіі Генрыха — за тое, што Усевалад насуперак прысягі па-ранейшаму дапамагаў літоўцам і не бываў у свайго духовага айца біскупа Альберта[84]. Невядома, дзе тады знаходзіўся сам Усевалад. Калі ж немцы неўзабаве паўтарылі паход і зноў здабылі цвердзь, іх разбілі пакліканыя герцыцскім князем літоўцы. З гэтага моманту Усевалад надоўга знікае са старонак хронікі. Магчыма, у 1214 г. ён сышоў у Пскоў, пра што пісаў М.Таўбэ[85]. Заўважым, не ў Полацк, які зноў жа не засведчыў сваю пратэкцыю над герцыцкім князем. Пэўна, за Усеваладам захоўвалася права на свае ўладанні, бо пад 1225 г. Генрых згадвае яго як «караля Герцыке», што быў на сустрэчы з папскім легатам у Рызе[86]. З актавых матэрыялаў вядома, што годам раней Усевалад перадаў палову Герцыцкага княства ў якасці лена рыцару Конраду фон Маендорфу, які ажаніўся з ягонай дачкой. Канчаткова ж Герцыке стала нямецкім толькі пасля Усеваладавай смерці, а ў 1230 г. ён яшчэ жыў, бо дакументы зафіксавалі ягоную перадачу часткі зямель біскупу і капітуле ў Дзвінавусці (Dünamünde)[87].

Генрыхава паведамленне пад 1216 г. пра нечаканае абвастрэнне адносін і падрыхтоўку новай ваеннай акцыі выбіваецца з агульнага кантэксту яго далейшага апавядання. У адсутнасць Альберта, які ад’ехаў на рымскі сабор, у красавіку т.г. эсты падрыхтавалі паўстанне супраць немцаў і папрасілі князя Уладзіміра, каб ён напаў на Рыгу. Храніст піша, што Уладзімір прыняў план і паспеў сабраць «вялікае войска з рутэнаў і літоўцаў», але ў апошні момант, перад самым пачаткам паходу раптоўна памёр[88]. Дасюль нераскрытая таямніца ягонай смерці нараджае мноства здагадак, і адна з іх — што князь быў атручаны. Полацк жа пасля смерці Уладзіміра літаральна знік са старонак інфлянцкай хронікі.

«З таго часу мы больш нічога не чуем пра варожасць паміж Полацкам і немцамі», — пісаў калісь нямецкі гісторык[89], маючы на ўвазе яшчэ герцыцкае пагадненне. Хоць менавіта тады імператар Святой рымскай імперыі Атон IV зацвердзіў правы мечаносцаў на іх уладанні ў Прыбалтыцы, якія тыя ўжо мелі, або ў будучым маглі здабыць «на законных асновах». Значыць, верх бралі іншыя інтарэсы. З боку Нямецкага ордэна ўласна Полацкая зямля не цярпела да 1330-х г.

Неўзабаве праціўнікам хрысціянскай місіі ў Інфлянтах Генрых назваў Уладзіміра Міхайлавіча, князя пскоўскага. І ў гісторыі ўзаемаадносінаў паміж нямецкай калоніяй і Руссю настала сапраўды новая эпоха. Яе пазначыў паход вялікага ноўгарадска-пскоўскага войска (без Полацка) у падкантроль ныя Ордэну землі Эстоніі ў 1216/17 г. Амаль няспынныя ваенныя сутычкі перапыніліся толькі заняццем немцамі Юр’ева ў 1224 г., але антаганізм не быў зняты і давёў справу да хрэстаматыйных Нявы і Чудскага возера.

Полацк жа апошні раз фігуруе ў хроніцы пад 1222 г., калі пасля сціслага аповеду пра напад мангола-татараў на полаўцаў і бітву пры Калцы Генрых паведамляе, што «кароль смаленскі і кароль полацкі» з некаторымі іншымі ўладарамі Русі накіравалі ў Рыгу паслоў прасіць міру[90]. Год тут названы храністам недакладна, бо, як вядома, большасцю спецыялістаў у навуковай літаратуры бітва на Калцы датуецца канцом траўня 1223 г. Пасля страшэннай паразы князі Русі імкнуліся ўмацаваць свае пазіцыі, забяспечыць тыл, у тым ліку саюзніцкім дагаворам з інфлянцкімі немцамі. Узнаўленне папярэдняга дагавора магло спатрэбіцца і ў выніку гібелі тых, хто раней яго падпісваў. Пра нейкіх паслоў з Полацка і Смаленска ў Рызе храніст паведамляе і ў апісанні падзей канца 1223 г.[91], але хутчэй за ўсё, як меркаваў і акадэмік Кунік, абедзьве гэтыя згадкі тычацца аднаго пасольства.

Паколькі, паводле самога Генрыха, адноўлены мір быў «ва ўсім такі самы», як ранейшы, то можна дапусціць, што ў дагавор 1223 г. увайшлі асноўныя моманты акту 1212 г., г.зн. ён прадугледжваў як ваенна-абарончы саюз, так і «адкрыты шлях» па Дзвіне для абодвух бакоў.

Перад смерцю Альберта, памёршага ў 1229 г., дайшло да заключэння першай асобнай гандлёвай дамовы Смаленска, Полацка і Віцебска з цэлым саюзам нямецкіх гарадоў. Апрача Рыгі і Готланда Нямеччыну прадстаўлялi Любек, Мюнстэр, Гронiнген, Брэмен, Дортмунд[92], што дае ўяўленне пра геаграфiю еўрапейскiх кантактаў старажытнабеларускага краю. Гэты раўнапраўны трактат, якi ў асноўных пунктах захоўваў сваю прававую моц да часоў Вiтаўта, забяспечыў абодвум бакам «чысты шлях» (свабоднае плаванне) па ўсёй Дзвiне, нават за Смаленск, i нiчым неабмежаваны гандаль. Аднак гэта ўжо іншая гісторыя, якая выходзіць за межы маёй тэмы. Тут жа хацеў бы адно звярнуць увагу на ключавую і піянерскую ролю Полацка. Бо ясна, што нямецкiя купцы выйшлi да Вiцебска, а потым i Смаленска толькi пасля ўрэгулявання адносiн з Полацкам, а канкрэтна, зыходзячы з літары дакумента, — пасля дамовы 1212 г., якая гарантавала iм права вольнага плавання па ўсёй Дзвiне. Так лiчыць i вядомы спецыялiст па ганзейскай гiсторыi Філіп Долiнгер[93] .

Вяртаючыся да таямнічай постаці «полацкага караля» Уладзіміра, нельга не заўважыць ягонай адкрытасці лацінскаму Захаду. І ў хроніцы невыпадкова адзначаецца яго «сяброўства і прыязнае стаўленне»[94] да першага інфлянцкага біскупа. Першапачатковая прыязнасць Уладзіміра да немцаў не выклікае сумненняў. Яго інтарэсы маглі быць закрануты ўсталяван нем Ордэна, з чаго і пачаліся канфлікты, спробы Полацка захаваць свой кантроль над Ніжняй Дзвіной. Выглядае, быццам што стрымлівала яго і замінала дзеянням. Гэта ці іншыя інтарэсы князя, ці ўзрастаўшая роля Літвы. Пазней Генрых сцвярджае, што вялікі князь полацкі «заўсёды імкнуўся разбурыць інфлянцкі касцёл»[95], але, тлумачачы літаральна, гэтыя словы можна разглядаць адно як сведчанне ягонага стаўлення да місіі. Мусім улічваць спецыфіку крыніцы: хроніка — пры ўсёй стрыманасці Генрыха — ёсць апалогіяй біскупа, апяваннем ягонай справы, полацкі ж князь з’яўляецца ў ёй спарадычна і ў святле хутчэй незычлівым. Адсюль пэўная імпульсіўнасць, непаслядоўнасць яго дзеянняў. Без дадатковых крыніц тут не абыйсціся.

Несумненна вялікай асобай быў супернік полацкага князя біскуп Альберт. У ідэалагічна вытрыманых трактатах савецкага ўзору ён звычайна фігураваў як «организатор немецкого захвата Восточной Прибалтики»[96], як «идеолог крестоносного грабежа»[97], нямецкія ж каланізатары падаваліся толькі як агрэсары. На жаль, падобныя трактоўкі пераняла і беларуская гістарыяграфія (як навуковая, так і папулярная), ды не вызваляец ца ад іх і цяпер. «Палітыка Полацка была бескампраміснай у адносінах да агрэсараў…», «яго [Полацка] гераічнае супраціўленне не дапусціла ворага ў карэнныя землі палачанаў»[98], Полацк «вёў гераічную барацьбу супраць уварваўшыхся ў Прыбалтыку нямецкіх крыжаносцаў», «Грунвальд пачынаўся … у Лівоніі, дзе беларускія дружыны ўпершыню ўступілі ў бой з крыжакамі»; «цяжкая зацяглая барацьба з крыжацкай агрэсіяй … падтачыла сілы» Полаччыны[99], — чытаем у адпаведных раздзелах айчынных выданняў, пазнаючы фразеалогію панславізму. Між тым, Альберт не арганізаваў ніводнага (!) паходу на Полаччыну.

Еўрапейскія гісторыкі, менш заангажаваныя ў палітыку, даўно звярталі ўвагу на пераважна мірныя стасункі паміж немцамі і Полацкам у ХIII ст., тлумачачы гэта ўзаемавыгаднай зацікаўленасцю ў функцыяванні дзвінскай гандлёвай магістралі[100], адзначаючы, што сустрэча Захаду і Усходу на Дзвіне ад першых кантактаў (1180-я гады) да сярэдзіны ХIII ст. мела галоўным чынам бесканфліктны характар[101].

Сапраўды, лёгка заўважыць істотныя адрозненні ў нямецкай палітыцы Полацка з аднаго боку, і Ноўгарада ды Пскова — з другога. Калі ўзаемаадносіны першага з Рыгай і Ордэнам былі пераважна мірныя, то паўночныя цэнтры Русі з 1216/17 г. да захопу немцамі Юр’ева (1224) і ў сярэдзіне — другой палове ХIII ст. фактычна пастаянна варагавалі з імі. Цікава, што ў 1213 г. пскавічы выгналі свайго князя Уладзіміра за адно тое, што ён аддаў дачку за біскупавага брата (а шлюб дачок Вячкі і Усевалада з немцамі не выклікаў падобнай рэакцыі). Гэта адзначаў і С.Салаўёў, гаворачы пра «моцную непрыязнасць» пскавічоў да лацінян, якой характарызавалася ўся гісторыя Пскова[102].

Інакш з Полацкам. Тут выразна пераважалі эканамічныя інтарэсы, так бы мовіць, здаровы глузд. Інфлянты былі не зацікаўленыя ў пашырэнні крыжовай вайны на Полаччыну, бо страчвалі б ад перакрыцця Дзвіны, палачане — таксама. Пагроза з боку хрысціянскага Полацка для Альберта ўяўлялася меншай, чым ад паганай Літвы. Кааліцыя ж Полацка з Літвой была б для яго найнебяспечнейшай. Мы тут яўна недаацэнь ваем рэлігійны фактар. Нямецкія даследчыкі пішуць нават пра імкненне Альберта дасягнуць «хрысціянскай салідарнасці абедзьвюх канфесій»[103] і падкрэсліваюць яго спробы ўсталяваць саюз з Полацкам. Ясна, што рэальнае аблічча біскупа не адпавядае стэрэатыпу падступнага заваёўніка, створанаму нашай старой гістарыяграфіяй. Як бачна з фактаў, полацкія або ноўгарадска-пскоўскія правінцыі даставаліся яму пераважна мірна: Альберт умеў эфектыўна выкарыстоўваць такі «цывільны» інструмент, як васальныя граматы, дамовы, шлюбныя саюзы.

Разумеючы, што трактаванне скупых сведчанняў хронікі часам непазбежна гіпатэтычнае, што ўсялякая рэканструкцыя мінулага ёсць у нейкай ступені канструкцыяй гісторыка, можна цалкам упэўнена канстатаваць прынамсі такі варты ўвагі факт: усталяваўшыся ў вусці кантраляванай Полацкам Дзвіны на мяжы ХII і ХIII ст., немцы ў тры першыя дзесяцігоддзі не парушалі «добрыя старыя правы» полацкіх князёў, а Полацк — адпаведна талераваў чужаземцаў.

Выказваю шчырую ўдзячнасць Моніцы Банькоўскай (Цюрых), без дапамогі якой многія скарыстаныя тут выданні засталіся б недаступнымі.

---

[ 1 ] Henricus de Letis. Chronicon Livonicum vetus // Scriptores Rerum Livonicarum (далей — SRL). Bd.I. Riga-Leipzig, 1853; іншыя выданні на лаціне ці з паралельным перакладам — Heinrich von Lettland. Livländische Chronik. Neu übersetzt von Albert Bauer. Darmstadt, 1959; Indrika Hronika. Riga, 1993 і інш.
[ 2 ] Генрих Латвийский. Хроника Ливонии. Введение, перевод и комментарии С.А.Аннинского. Москва-Ленинград, 1938. XV, 56, 351 (Далей — Генрих).
[ 3 ] Гл.: SRL.Bd.I. 1848; Scriptores Rerum Germanicarum (далей SRG). Hannoverae, 1874.
[ 4 ] Петр из Дусбурга. Хроника земли Прусской. Издание подготовила В.И.Матузова. Москва, 1997. С.155 і інш.
[ 5 ] «Selven, Liven, Leten lant waren in der Ruzen hant» — Livländische Reimchronik. Hrsg. von Leo Meyer. Padeborn, 1876, 645-646; Slavenchronik Arnolds von Lübeck // MGH. T.XXI, 212; ПВЛ.Ч.1. С.13; ПСРЛ. Т.2. С.8, і інш.
[ 6 ] Генрих. С.249.
[ 7 ] Назарова Е. Из истории взаимоотношений ливов с Русью (Х-ХІІІ вв.) // Древнейшие государства на территории СССР. Материалы и исследования, 1985. Москва, 1986. С.181. У гістарыяграфіі на гэты конт выказвалася многа меркаванняў, і самае радыкальнае — што лівы былі падуладныя ўжо Рагвалоду (Гл.: Bonnel Е. Russisch-Livländische Chronografie, S.2, Comm.19) — уяўляецца фантастычным.
[ 8 ] У сінтэзе латышскага гісторыка Альфрэда Білманіса з’яўленне палачан у ліўскай зямлі і ўсталяванне пратэкцыі полацкага князя над лівамі фактычна адначасовае прыходу біскупа Майнарда. Гл.: Bilmanis A. A history of Latvia. Princeton, 1951. P.56.
[ 9 ] ПСРЛ.Т.2.Москва, 1962. Стлб.620; Новгородская Первая летопись. Москва, 1950. С.44.
[ 10 ] Генрих. С.73.
[ 11 ] Алексеев Л. Полоцкая земля (Очерки истории Северной Белоруссии) в ІХ-ХІІІ вв. Москва, 1966. С.170.
[ 12 ] Клейнберг И. О топониме Gercike в источниках ХІІІ в. // Вспомагательные исторические дисциплины, IV. Ленинград, 1972. С.127.
[ 13 ] Штыхов. Города Полоцкой земли. Минск, 1978. С.61.
[ 14 ] ПСРЛ. Т.ІІІ.С.39.
[ 15 ] Cоловьев С.М. История России с древнейших времен. Т. 2 / Сочинения. В 18 кн. Кн.1. Москва, 1988. С.712, спас.435.
[ 16 ] Taube M. Russische und Litauische Fürsten an der Düna zur Zeit der Deutschen Eroberung Livlands (XII. und XIII. Jh.) // Jahrbücher für Kultur und Geschichteb der Slaven. N.F. Bd.IX. Hf.3/4 (1935). S.429.
[ 17 ] Алексеев Л. Op.cit. С.170.
[ 18 ] Насевіч В. Генеалагічныя табліцы старадаўніх княжацкіх і магнацкіх беларускіх родаў XII-XVIII ст. Мінск, 1993. С.6, Табл.1.
[ 19 ] Калнынь В. Общественно-политический строй и право феодальной Латвии в ХІ-ХVІ в. Рига, 1962. С.10; Калнынь В. Древнерусская государственность и право на территории Латвии в ХІ-ХІІІ вв. // Ученые записки Латвийского государственного университета им. П.Стучки. Т.64. Рига, 1964.С.123.
[ 20 ] Напр.: Laur W. Überlegungen zur Herkunft des Wissewalde (Vsevolod) von Gerzike (Jersika) // ZfO. Bd.35 (1986). Hf.4. S.515.
[ 21 ] Генрих. С.59.
[ 22 ] Hellmann M. Bischof Meinhard und die Eigenart der kirchlichen Organization in den baltischen Ländern // Gli inizi del Cristianesimo in Livonia-Letonia / Atti del colloquio internazionale di storia ecclesiastica in occasione dell’VIII centenario della chiesa in Livonia (1186-1986). Vaticano, 1989. S.20.
[ 23 ] Hellmann M. Op. cit. S.21.
[ 24 ] Генрих. С.59.
[ 25 ] Hubatsch W. Die deutsche Siedlung in Livland im Mittelalter // Studium zum Deutschtum im Osten. Bd.8 (1971). S.111.
[ 26 ] Генрих. С.63.
[ 27 ] Wojtecki D. Münster und Riga. Aus der Frühzeit westfälisch-livländischer Verbindungen // Östliches Europa Spiegel der Geschichte. Festschrift für Manfred Hellmann zum 65. Geburtstag. Wiesbaden, 1977. S.153
[ 28 ] Генрих. С.66.
[ 29 ] Hildebrand H. Chronik Heinrichs von Lettland. Berlin, 1865. S.59.
[ 30 ] Benninghoven F. Der Orden der Schwertbrüder. Fratres Milicie Christi de Livonia. Köln/Graz, 1965. S.65.
[ 31 ] Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды. Мінск, 1990. С.269.
[ 32 ] Генрих. С.73.
[ 33 ] Wilinbachow W. Ruś a niemiecki podbój Inflant // ZH. T.36 (1971). Z.4. S.14.
[ 34 ] Соловьев С. Op. cit. С.612.
[ 35 ] Аннинский С. Примечания / Генрих Латвийский. Хроника Ливонии. С.257.
[ 36 ] MGH, XXI.S.212.
[ 37 ] Алексеев Л. Op. cit. С.283.
[ 38 ] Ермаловіч М. Op. cit. С.268.
[ 39 ] Кейсслер Ф. Окончание первоначального русского владычества в Прибалтийском крае. С-Петербург, 1900. С.10-11.
[ 40 ] Keussler F. Das livische und lettische Dünagebiet und die Fürsten von Polock, Gercike und Kokenhusen am Ausgang des XII. und zu Beginn des XIII. Jh.s // MLG. Bd.15 (1892). S.13.
[ 41 ] Ермаловіч М. Op. cit. С.269-288.
[ 42 ] Генрих. С.81.
[ 43 ] Benninghoven F. Op. cit. S.71.
[ 44 ] Bilmanis A. A history of Latvia. Princeton, 1951. 60.
[ 45 ] Генрих. С.82.
[ 46 ] Тамсама. С.83.
[ 47 ] Тамсама. С.84.
[ 48 ] Тамсама. С.90.
[ 49 ] Тамсама. С.91.
[ 50 ] Тамсама. С.96.
[ 51 ] Соловьев С. Op. cit. С.614.
[ 52 ] Алексеев Л. Op. cit. С.284.
[ 53 ] Ермаловіч М. Op. cit. С.275.
[ 54 ] Benninghoven F. Op. cit. S.90.
[ 55 ] Bonnel Е. Russisch-Livländische Chronographie von der Mitte des IX. Jh. bis zum J. 1410. St.Petersburg, 1862. S.22.
[ 56 ] Генрих. С.103.
[ 57 ] Алексеев Л. Op. cit. С.285.
[ 58 ] Генрих. С.104
[ 59 ] Ермаловіч М. Op. cit. С.278.
[ 60 ] Taube M. Op. cit. S. 425. На с. 441 М.Таўбэ дапускае, што і дачка Усевалада выйшла замуж за немца.
[ 61 ] Генрих.С.113-114.
[ 62 ] Keussler F. Das livische und lettische Dünagebiet und die Fürsten von Polock, Gercike und Kokenhusen am Ausgang des XII. und zu Beginn des XIII. Jh.s // MLG. Bd.15 (1892). S.27.
[ 63 ] Генрих. С.114-115.
[ 64 ] Keussler F. Op. cit. S.34.
[ 65 ] Генрих. С.121.
[ 66 ] Bonnel E. Op. cit. S.25.
[ 67 ] Латышскі гісторык цвердзіў, што «у 1210 г. куры заключылі саюз з земгаламі і Полацкам супраць Ордэна», аднак, калі куры прыйшлі да Рыгі, ніводзін з альянтаў не з’явіўся. Гл.: Bilmanis A. Op. cit. 61.
[ 68 ] Генрих. С.121, 124.
[ 69 ] Тамсама. С.124.
[ 70 ] Rennkamp W. Studien zum deutsch-russischen Handels bis zum Ende des XIII. Jhs.: Nowgorod und Dünagebiet. Bochum, 1977. S. 195.
[ 71 ] Усачев Н. Об участии Смоленска в «вечном мире» 1210 г. // Учен. записки Смоленского пединститута. Вып.5 (1957). С. 202, 207, 214.
[ 72 ] Муравская Е. Торговля Риги с Полоцком, Витебском и Смоленском в ХІІІ-ХIV вв. / Автореф. дисс. канд. ист. наук. Рига, 1962. С.12 ff.
[ 73 ] Генрих. С.124.
[ 74 ] Liv-, Est- und Curländische Urkundenbuch nebst Regesten. Bd. 1. Nr.15.
[ 75 ] Keussler F. Op. cit. S.38.
[ 76 ] Ермаловіч М. Op. cit. С.281.
[ 77 ] Генрих. С.140.
[ 78 ] Тамсама. С.140.
[ 79 ] Тамсама. С.141.
[ 80 ] Тамсама. С.141.
[ 81 ] Тихомиров И. Торговые и мирные сношения русских княжеств с Ливонией в ХІІІ в. // ЖМНП. Ч.185, май 1876. С.164.
[ 82 ] Соловьев С. Op. cit. С.618.
[ 83 ] Генрих С.141.
[ 84 ] Тамсама. С.152.
[ 85 ] Taube M. Op. cit. S.442.
[ 86 ] Генрих. С.234.
[ 87 ] Liv-, Est- und Curlдndische Urkundenbuch nebst Regesten Bd.VI. Reg.117a.
[ 88 ] Генрих. С.167.
[ 89 ] Schlözer K. Livland und die Anfänge deutschen Lebens im baltischen Norden. Berlin, 1850. S.84
[ 90 ] Генрих. С.210.
[ 91 ] Тамсама. С.222.
[ 92 ] Смоленские грамоты ХІІІ-ХIV вв. Подгот. Т.А.Сумникова и В.В.Лопатин. Под ред. Р.И.Аванесова. Москва, 1963. С.20-52.
[ 93 ] Dollinger P. Die Hanse. Stuttgart, 1998. S.48.
[ 94 ] Генрих. С.82.
[ 95 ] Тамсама. С.167.
[ 96 ] Стародубец П. Купечество Северной Германии и немецкая агрессия в Восточной Прибалтике в ХІІІ в. // Ученые записки Тульского гос. пединститута. Вып.1 (1948). С. 96.
[ 97 ] Усачев Н. Op. cit. С.216.
[ 98 ] Ермаловіч M. Op. cit. С.287.
[ 99 ] Гл. адпаведна: Полоцк. Исторический очерк. Минск, 1987. С.15; Чаропка В. Імя ў летапісе. Мінск, 1994, с.84; Нарысы гісторыі Беларусі. У 2-х частках. Ч.1. Мінск, 1994. С.114. Прыклады можна доўжыць.
[ 100 ] Christiansen E. The Northen Crusades. London. 1997, 136.
[ 101 ] Hellmann M. Begegnung zwischen Ost und West auf baltischem Boden im XIII. Jh. // FOG. Bd.25 (1978). S.128.
[ 102 ] Соловьев С. Op. cit. С.617.
[ 103 ] Gnegel-Waitschies G. Bischof Albert von Riga. Ein Bremer Domherr als Kirchenfürst im Osten (1199-1229). Hamburg, 1958. S.165.

Наверх