БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

*Романова, Ирина Н. Клеймение Красного Дракона: 1937–1939 гг. в БССР. Москва: Политическая энциклопедия, 2021. 215 с. (История сталинизма).

Выхад кнігі Ірыны Раманавай “Кляйменне Чырвонага Дракона: 1937–1939 г. у БССР” – адметная падзея ў беларускай гістарыяграфіі. У даследаванні асвятляюцца тэмы, якім дагэтуль не была аддадзена належная ўвага, базуецца яно на надзвычай шырокім коле крыніц – як архіўных, так і эга-дакументаў. Цікавая праца і ў метадалагічным плане: аўтарка ўжывае мікрагістарычны падыход, але ўпісвае цэнтральную тэму – справу лепельскіх маўчальнікаў – у шырокі гістарычны кантэкст. Кніга выйшла ў знакамітай серыі “Гісторыя сталінізму”, якая аб’ядноўвае публікацыі вядучых даследчыкаў гісторыі СССР эпохі сталінізму, такіх як Ёрг Бабероўскі, Бернд Бонвеч, Лін Віёла, Арч Геці, Шэйла Фіцпатрык і інш.

Першае і найбольш моцнае ўражанне ад чытання кнігі – насычанасць і канцэнтраванасць тэксту. Аўтарка працавала з матэрыяламі, якія ляжаць у аснове даследавання, амаль дваццаць гадоў. І гэта вельмі заўважна: паглыбленне ў тэму і выдатнае валоданне матэрыялам, дакладна прасочаныя і абдуманыя ўзаемасувязі, пільная ўвага да дэталяў – усё гэта вельмі дакладна і пераканаўча ўпісана ў канву гістарычных падзей. Кніга невялікая па аб’ёме, але вельмі насычаная фактурай – толькі спіс імёнаў, якія згадваюцца ў тэксце, займае 9 старонак.
Чытаць далей →

* Улада і грамадства: БССР у 1929–1939 гады: у дакументах Сакрэтнага аддзела / Асобага сектара ЦК КП(б)Б / cкладальнік, аўтар прадмовы ІРЫНА РАМАНАВА. Вільня: Логвінаў, 2019. 1120 c.

Менавіта такое вызначэнне я даў бы гэтай кнізе. І не толькі таму, што яе храналагічныя рамкі – роўна дзесяцігоддзе. Думаю, што не будзе перабольшаннем сказаць, што за апошнія гадоў дзесяць (а то і больш) у Беларусі не выдавалася нічога падобнага.

Гэта разумееш, як толькі бярэш у рукі зборнік дакументаў “Улада і грамадства: БССР у 1929–1939 гады: у дакументах Сакрэтнага аддзела / Асобага сектара ЦК КП(б)Б”, што выйшаў у 2019 г. Выданне не толькі выглядае салідна (цвёрдая вокладка, фармат 200 × 280 мм, 1120 старонак), але і не расчароўвае сваім зместам. У кнізе апублікавана 803 дакументы з фонду ЦК КП(б)Б, які захоўваецца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь. Да зняцця грыфа “Совершенно секретно” і адкрыцця доступу да іх у архіве большасць з гэтых дакументаў бачылі некалькі чалавек: высокі чын з міністэрства, які адправіў дакумент, ды сакратар ЦК камуністычнай партыі Беларусі. На большасці стаяць штампы «Совершенно секретно. Серия “К”… Подлежит возврату в Секретный отдел ЦК КП(б)Б», часта дадаецца пазнака “Только лично”.

Яшчэ больш уражвае той факт, што гэтая праца выканана не Інстытутам гісторыі і нават не калектывам аўтараў, а адным чалавекам. І тут мы зноў павінны выкарыстоўваць часавы паказчык “дзесяцігоддзя”. Гісторык, кандыдат гістарычных навук, прафесар Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта Ірына Раманава аддала гэтай капітальнай кнізе два дзесяцігоддзі – праца над ёй пачалася яшчэ ў канцы ХХ ст.

У “Прадмове” І. Раманава дае такую характарыстыку цалкам прагледжанаму ёю фонду: “Дакументы Сакрэтнага аддзела (1923–1933 гг.) і Асобага сектара ЦК КП(б)Б (1934–1941) у Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь знаходзіліся ў партыйным фондзе (Ф. 4П), але былі выдзелены ў асобны вопіс (вопіс № 21). У дадзеным вопісе НАРБ па міжваенным перыядзе захавалася 2618 спраў, з іх па перыядзе 1929– 1939 – 1754” (3). Гэты вопіс у 2011 г. быў уключаны ў агульны вопіс № 1, з пераменай нумарацыі спраў. Складальніцы пад час працы над зборнікам большасць з гэтых амаль 2000 спраў давялося заказваць, вывучаць, перапісваць нумарацыю спраў і спраўджваць набраны тэкст 2-3 разы. Пры гэтым зборнік не складзены па прынцыпе “ўсё запар”. У яго ўвайшлі толькі найбольш каштоўныя і цікавыя дакументы, што склала невялікую частку з усяго набранага. Аб’ём праведзенай працы ўражвае, бо толькі імянны паказальнік на чатыры паласы займае 20 старонак дробным шрыфтам.

Большасць дакументаў апублікавана цалкам. Усе купюры маюць каментары, якія коратка характарызуюць іхзмест. Гэта (не кажучы пра аб’ём) выгадна адрознівае названую кнігу ад зборніка “НКВД в Западной Беларуси: cентябрь – декабрь 1939 г.” [1], які выйшаў у гэтым жа годзе: у ім купюры ніяк не тлумачацца і, больш за тое, пасля аналізу іх зместу можна прыйсці да высновы, што зроблены яны па ідэалагічных прычынах [2]. Кожны пропуск у дакументах, апублікаваных І. Раманавай, растлумачаны: “Апушчана інфармацыя па Украіне, Ніжняволжскаму краю, Заходняй вобласці”, “Апушчана інфармацыя па Заходняй Сібіры; дадзеныя па арыштах, здзейсненых органамі АДПУ па СССР за крадзеж і незаконны гандаль хлебам” (110).

Складальніца адзначае, што праз абмежаваны аб’ём выдання ёй давялося адмовіцца ад падрабязнага каментавання дакументаў. Зробленыя каментары паказваюць толькі выхадныя звесткі і важныя асаблівасці дакумента (копія, падкрэсліванне, выкрэсліванне, асаблівыя адзнакі, колер алоўка, табліца і г. д.). Суправаджальныя не публікуюцца асобна, а ўваходзяць у склад самога дакумента. Несумненна, навуковае каментаванне кожнага з дакументаў сур’ёзна павысіла б навуковую вагу гэтай працы, спрасціла б жыццё чытачоў і ў той жа час значна павялічыла б аб’ём і без таго немаленькага выдання. Да такіх жа нязначных недахопаў папяровай версіі можна аднесці адсутнасць геаграфічнага паказальніка. Але пры запланаваным аўтарам электронным выданні традыцыйныя паказальнікі ўвогуле страчваюць сэнс. Пры гэтым трэба адзначыць, што Ірына Раманава выканала вялікую і карпатлівую працу пры складанні імяннога паказніка. Ён зроблены ў пашыраным варыянце, г.зн. паўсюль дзе магчыма складальніца спрабавала ідэнтыфікаваць згаданых у дакументах людзей, каб пад адным прозвішчам не сустракаліся розныя асобы [3]. Гэта істотна спрашчае пошук канкрэтнага чалавека сярод іншых з такім жа прозвішчам. Праўда, падобная ідэнтыфікацыя не заўсёды магчымая, бо ў большасці дакументаў даецца толькі прозвішча без дадатковай інфармацыі.

У аснову апублікаванага корпуса дакументаў ляглі “пастановы і цыркуляры ЦК УсеКП(б) і ЦК КП(б)Б; рэзалюцыі пленумаў; выпіскі з пратаколаў пасяджэнняў Бюро і сакратарыята ЦК, парткалегіі ЦКК, пасяджэнняў акружкамаў, гаркамаў, райкамаў; дакладныя запіскі раённых, абласных, акружных камітэтаў партыі, а таксама дакладныя запіскі ЦК КП(б)Б у ЦК УсеКП(б), перапіска ЦК КП(б)Б як з Масквой, так і з мясцовымі рэгіянальнымі структурамі; пратаколы пасяджэнняў мабілізацыйнай тройкі пры ЦК КП(б)Б; матэрыялы кантрольнай камісіі ЦК; даклады рознага роду камісій, як прысланых з Масквы для вывучэння абставін на Беларусі, так і пасланых Мінскам на месцы; перапіска па асабістым складзе; матэрыялы ЦВК і СНК, наркаматаў (НКЗ, НКЮ, НКА і інш.) і ведамстваў (у тым ліку суда, пракуратуры, міліцыі); дакументы аб мерапрыемствах па ўмацаванні мяжы і пагранічных раёнаў, аб мабілізацыйна-абароннай працы, па БВА; агляды эканамічнага стану і палітычнага становішча; дакладныя запіскі ДПУ-НКУС, а таксама ЦК КП(б)Б аб працы органаў НКУС, паказанні арыштаваных органамі НКУС; лісты, заявы і скаргі грамадзян у газеты, у ЦК КП(б)Б і дакументы да іх разгляду, а таксама дакументы па сакрэтным справаводстве і акты на знішчэнне сакрэтных дакументаў і інш.” (3–4).

Такі падбор самых разнастайных дакументаў дазваляе атрымаць поўную карціну пра рэальнае становішча ў БССР 1929–1939 г. Гэтая рэальнасць часта не толькі перакрэслівае віртуальную, створаную ў савецкіх СМІ, але і паказвае схаваныя механізмы многіх з’яў, “народных волевыяўленняў”, якія нам вядомыя толькі па сваёй “надводнай частцы”. Напрыклад, як ішоў збор “добраахвотных” подпісаў пад лістом таварышу Сталіну або як правяраліся, зацвярджаліся або адхіляліся кандыдаты ў Саветы. У дакладныхзапісках з НКУС гучаць сотні галасоў нашых суайчыннікаў, сабраных і запісаных сакрэтнымі інфарматарамі і агентамі. І гэта рэальнае стаўленне людзей да савецкай улады: «Работница Орловская при этом заявила: “Вчера одна женщина утопилась. Скоро я тоже утоплюсь, ибо один выход. Зарабатываю 70–80 руб. в месяц. Все дорого. У меня четверо детей, и голодные, и холодные. Я не могу на них смотреть, и чем мне мучиться, на них глядя, я решила лучше покончить с собой. Вот до чего довела Советская власть”.

Рабочий войлочной фабрики Волчок говорил: “Пустьпридет холера на наших руководителей за такие порядки. Работать уже нет сил, издохнешь у станка”» (498).

«Вечером 2.Х–39 г. единоличник деревни Пастовичи КАЗЯБО Александр среди единоличников говорил: “Все, что говорят докладчики на собраниях –это вранье. Никаких достижений в деревне мы не имеем. Скоро Германия вместе с Италией разобьет Францию и Англию, а потом пойдет войной против Советского Союза и уничтожит Советскую власть, так как наши войска с немцами не способны воевать. Нашим красноармейцам не за что защищать Советский Союз, где разорили их дома, семьи находятся без крова, отобрали землю, даже негде сена для коровы накосить. Я на выборы раньше не ходил и теперь в предстоящих выборах не буду участвовать, так как в Советском Союзе мне не за что голосовать”» (483–84).

Ірына Раманава адзначае: «Дакладныя запіскі, інфармацыйныя зводкі і агляды, тэматычныя даведкі, што прадстаўляліся вузкаму службоваму колу вышэйшага дзяржаўнага і партыйнага кіраўніцтва, рэгулярна збіраліся ў маштабах усёй БССР і шырэй – СССР. Улада была зацікаўлена ў маніторынгу грамадскіх настрояў і сама ініцыявала паток такіх дакументаў. “Маніторынгам” займаліся і органы ДПУ-НКУС, і камітэты партыі, і палітаддзелы МТС, і заезджыя чыноўнікі, і іншыя. Прадстаўленне аднатыптных дакладных у адказ на запыт цэнтра з нагоды канкрэтных падзей дазваляе кваліфікаваць іх як масавую крыніцу, што надае ім асаблівую навуковую каштоўнасць. Перад намі сапраўды ўнікальныя дакументы, якія, нягледзячы на тое што іх стварэнне было ініцыявана, адрозніваюцца вялікай дакладнасцю і прадстаўляюць панараму таго, што адбывалася на лакальным узроўні. Натуральна, у інфармацыі аб падзеях і настроях насельніцтва тлумачэнні і ацэнка насілі аднабаковы, зададзены зверху характар (усё зводзілася да варожай дзейнасці кулакоў, антысавецкіх, контррэвалюцыйных сілаў), але самі зводкі дазваляюць нам пачуць голас “маленькіх людзей” і даюць уяўленне аб іх рэальным становішчы, аб ацэнцы імі таго, што адбывалася» (4).

І гэтыя галасы маленькіх людзей, сабраныя ў разнастайных дакладных запісках, сёння ўражваюць не менш, чым “поліфанічная проза” кніг нобелеўскай лаўрэаткі Святланы Алексіевіч. Яны абвяргаюць штампы пра ўсенародную любоў насельніцтва да бальшавікоў і адсутнасць супраціву, тлумачаць ход многіх гістарычных падзей. Напрыклад, катастрафічнае становішча Чырвонай Арміі ў пачатку Вялікай Айчыннай вайны, калі мільёны грамадзян здаліся ў палон або дэзерціравалі. У апублікаваных дакументахмы неаднаразова чытаем: хутчэй бы вайна, каб японцы, палякі або немцы знішчылі ўладу бальшавікоў. Сотнямі галасоў пацвярджаецца дзяленне грамадства на “мы” (народ) і“яны” (улада). На разгляданае дзесяцігоддзе прыпадае самая крывавая вайна паміж двума гэтымі сіламі. Яна ішла ў кожным доме, вёсцы, цэху, арганізацыі…

Пасля дзесяцігоддзя савецкай улады ў БССР далёка не ўсіх атрымалася абалваніць бальшавіцкай прапагандай. Людзі не верылі ўладзе, не верылі газетам: “Что же ваша лишняя газетная и журнальная брехня о коллективах, если этого нигде нет, чтобы написанное в газетах проводилось в жизнь местными организациями. Вот за это и не любят крестьяне выписывать газеты, что они брешут то, чего не видят сотни и тысячи темных масс. Товарищи, вы найдете из сотни 10 крестьян, которые только будут одобрятьрайонные и окружные руководящие органы, а остальные, как мне известно, относят все даже к худшему, чем при старом времени жилось крестьянам” (17). “Это не народная власть, а банда, которая все делает без всяких законов, берет, дерет, что у кого видит. Так дальше жить нельзя, одно из 2-х: или наша гибель, или перемена власти” (79) і да т. п.

Улада хлусіла, не бачыла рэальнага становішча народа. Мы ведаем, да чаго ўрэшце гэта прывяло, калі вялікія масы адмовіліся абараняць уладу і сустракалі акупантаў як вызваліцеляў. Такім чынам, названы зборнік дакументаў будзе карысны палітыкам і прадстаўнікам улады як захаваны вопыт цэлага дзесяцігоддзя гвалту над народам.

Складальніца не толькі публікуе асобныя дакументы, але часта звязвае іх у асобныя блокі або мінідаследаванні ў рамках усяго корпуса дакументаў. Мы можам прасачыцьход пэўнай кампаніі, убачыць статыстыку ў яе пачатку і ў канцы, рэакцыю на яе народных мас. Усе дакументы адсартаваныя па шасці тэматычных раздзелах, у якіх вытрымліваецца храналагічны парадак:

I. Вёска: супрацьстаянне ўлады і сялянства (321 дакумент); II. Горад: структурызацыя і рэгламентацыя жыцця гараджан (68 дакументаў); III. Нацыянальныя меншасці і ўлада (40 дакументаў); IV. Рэлігія: вернікі і ўлада (36 дакументаў); V. Улада і культура (143 дакументы); VI. Рэпрэсіі: ад адрасных да масавых (196 дакументаў).

Тут назіраецца некаторая нераўнамернасць раздзелаў, і адна тэма вёскі складае больш за трэць зборніка (470 старонак). Выкажу здагадку, што гэта выклікана асабістай цікавасцю даследчыцы да пэўнай тэматыкі. Магчыма, мела сэнс стварыць асобны раздзел, які ілюстраваў бы ініцыяванне, правядзенне і кантроль дзяржавай розных кампаній (выбары, перапіс насельніцтва, абмеркаванні ліста Сталіну або падрыхтоўка Канстытуцыі), агульных як для вёскі, так і для горада. Тым больш што І. Раманава згадвае пра такія кампаніі: «Дадзены зборнік утрымлівае цэлы шэраг дакладных такога роду з месцаў з нагоды правядзення розных кампаній, напрыклад, пры прапрацоўцы закрытага ліста “Урокі падзей, звязаных са зладзейскім забойствам Кірава” (дак. І: 168, 174; ІІ: 31, 33), пры зборы подпісаў пад “Лістом т. Сталіну ад беларускага народа” (дак. І: 202–204). Значную колькасць такога роду дакументаў даў насычаны на падзеі 1937 г.: дакладныя аб настроях вакол правядзення Усесаюзнага перапісу насельніцтва (дак. І: 218–220, 226, 227, 252; ІV: 11–12), вялікай колькасці сходаў і мітынгаў з нагоды паказальных судоў у Маскве над паралельным трацкісцкім цэнтрам (дак. VI: 37, 42), над Тухачэўскім, Якірам, Убарэвічам (дак. VI: 53, 54), прыняцце новай Канстытуцыі БССР (дак. I: 201, 205, 206), падрыхтоўка да выбараў у Вярхоўны Савет (дак. I: 270–274), самі выбары (дак. I: 275–277), правядзенне падпіскі на заём (дак. I: 208, 210, 211) і інш.» (4).

Унікальнасць апублікаваных дакументаў у тым, што многія арыгіналы, якія знаходзяцца ў архівах арганізацый-адрасантаў, якія іх стварылі (КДБ, МУС, МА і г. д.), да гэтага часу недаступныя даследчыкам. У сувязі з гэтым адзначу раздзел “Рэпрэсіі: ад адрасных ды масавых”, дзе ўпершыню апублікаваны дакументы, якія істотна ўзбагацяць нашы веды пра сталінскі тэрор.

Напрыклад, тут ёсць інфармацыя пра асаблівы корпус, створаны ўнутры турмы НКУС у Менску, дзе ўтрымліваліся арыштанты, ужо прысуджаныя да расстрэлу. Ад іх чэкісты дамагаліся паказанняў на сотні ні ў чым не вінаватых грамадзян: «По договоренности с НАСЕДКИНЫМ бывш. нач. 3 отдела НКВД БССР ГЕПШТЕЙН на лиц, осужденныхпо 1-й категории составлял особый список для оставления на неизвестное время, после чего лица, приговоренные по вышеуказанной категории, переводились в специальный корпус тюрьмы НКВД БССР, где подвергались систематическому избиению, истязанию и другим пыткам. В связи с тем к моменту получения приказа Наркома ВнутреннихДел СССР тов. БЕРИЯ, запрещающий приводить в исполнение решения Двойки и Тройки, остались невыполненными решения на 109 человек» (1005). Або: «Вследствие вышеизложенных физических и садистских мер воздействия на арестованных, из акта от 10.V–939 года обследования показаний, полученных в Особом Корпусе от арестованныхуже приговоренных к ВМН и оставленных ГЕПШТЕЙНОМ, видно, что ГЕПШТЕЙН этим преследовал цель, чтобы от каждого арестованного получить показаний как можно больше, на большое количество людей, что и делалось. К примеру, из проверенных допрошенных арестованных в Особом корпусе –38 человек (которые дали показания уже после приговора к ВМН), дали показания на 3489 человек, из них –ЮЗЕФОВИЧ С. И. дал показания на 183 человека, ШНЕЙДЕР Я. А. –на 193 человека, ТАРАШКЕВИЧ Б. А. – на 249 человека, СПОРИХИН –на 241 человека, ЖИЛИНскИЙ Ф. Ф. –на 244 человека и т. д.» (1066).

Пра расстрэл вязняўужо пасля загаду з Масквы наконт забароны прывядзення ўвыкананне прысудаўда ВМП: «Начальник Витебского Областного Управления НКВД, капитан гос. безопасности РЯДНОВ 2 декабря 1938 г. привел в исполнение приговора Тройки к ВМН на 25 человек, причем акты о приведении приговоров в исполнение оформил задним числом, т. е. 22 ноября 1938 г., чем РЯДНОВ совершил подлог» (995). «В январе м-це 1939 г. была арестована и предана суду ВТ группа работников НКВД БССР: пом. наркома Внутренних дел БССР СТОЯНОВСКИЙ, нач-к 1-го Спецотдела НКВД БССР РОЗКИН, нач-к Могилевского Облотдела НКВД ЯГОДКИН, нач-к Полесского Облотдела КАУФМАН, нач. Витебского Облотдела НКВД РЯДНОВ, его заместитель ВЛАСОВ и нач. 3-го отд. Витебского Обл. отдела НКВД ЛЕВИН. Указанные лица после получения решения ЦК ВКП(б) и СНК СССР от 17.Х1–38 и приказа НКВД СССР за №00762 от 26.Х1–38 г. расстреляли 371 чел., решения в отношении которых были отменены и дела подлежали доследованию» (1055).

Аб прымяненні масавых катаванняў, напрыклад “парилок”: «По распоряжению ТАРАКАНОВА в камере, рассчитанной на содержание 7–8 человек, содержалось до 70 человек (так называемая “парилка”), где арестованные могли только стоять, многие впадали в обморочное состояние, но приводились в чувство и вновь помещались в эту же камеру, пока не давали следствию требуемых показаний с вымышленными признаниями своей контрреволюционной деятельности. В 1938 г. в результате такого содержания умерло 23 человека следственных заключенных» (1043) і г. д.

Увядзенне ў навуковы зварот сотняў апублікаваных упершыню дакументаў, якія цыркулявалі ў самых высокіх колах савецкай улады ў БССР толькі для сваіх і былі доўгі час зусім недаступнымі для гісторыкаў, безумоўна, стане салідным падмуркам для дзясяткаў тэматычных даследаванняў. Тое, што тэмы рэпрэсій, калектывізацыі, індустрыялізацыі, увогуле эфектыўнасці таварыша Сталіна “як менеджара” і да т. п. сёння знаходзяцца ў цэнтры ўвагі не толькі навукоўцаў, але і грамадскасці, робіць зборнік “Улада і грамадства: БССР у 1929–1939 гады” неабходным і для сотняў аўтараў, што пішуць на гэтыя тэмы. Аб’ектыўная рэальнасць, адлюстраваная ў гэтых дакументах, здольная разбурыць многія камуністычныя штампы. Напрыклад, што “пры Сталіне быў парадак”. Развязаная ім грамадзянская вайна выклікала рост злачыннасці, які выліўся ў сапраўдны разгул бандытызму. Супрацьстаянне ў вёсцы суправаджалася ўзброенай барацьбой з савецкай уладай, якую ўвасаблялі сельскія актывісты, старшыні і работнікі калгасаў і сельсаветаў, зборшчыкі падаткаў, селькоры, што заканчвалася шматлікімі забойствамі і раненнямі. Сёння, калі сталіністы і камуністы прагнуць рэваншу, вядуць псеўданавуковую прапагандысцкую працу, у тым ліку накіраваную супраць прызнання месцаў масавых расстрэлаў і пахаванняў ахвяр НКУС Курапатаў і Катыні, зборнік дакументаў гэтага перыяду мае высокае грамадска-палітычнае значэнне.

Праведзеная прафесарам І. Раманавай праца мае вялікае значэнне не толькі ў навуковым і грамадска-палітычным сэнсе, але і ў адукацыйна-папулярызацыйным. За апошнія дзесяцігоддзі ў Беларусі стала амаль аксіёмай фраза: “Архівы закрытыя!”. Гэта тычыцца толькі ведамасных архіваў КДБ, МУС, Міністэрства абароны і інш. Але названыя міністэрствы і ведамствы рэгулярна давалі справаздачы аб сваёй працы сакратару ЦК КП(б) Беларусі. Да гэтага часу ўсе гэтыя дакументы былі мала вядомыя даследчыкам. Пра гэта казаў на прысвечаным тэме сталінскіх рэпрэсій і Курапатаў “круглым стале” былы дырэктар Дэпартамента па архівах і справаводстве Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь, кандыдат гістарычных навук Уладзімір Адамушка: «Збіраючыся на гэты “круглы стол”, я правёў маніторынг у Нацыянальным архіве і паглядзеў, хто працаваў па гэтай тэме. Акрамя нябожчыка прафесара Платонава, вашага пакорлівага слугі і яшчэ двух-трохчалавек, там ніхто ў апошнія гады не быў. А матэрыялы ў гэтым архіве, паверце, не менш цікавыя, чым у архівахспецслужбаў. Ідзіце, вывучайце. Але перш чым крытыкаваць гэтыя крыніцы, з імі трэба пазнаёміцца” [4]. Сярод тых“ двух-трох чалавек” у большасці спраў на аркушах выкарыстання, без сумневу, ёсць подпіс Ірыны Раманавай. А кніга “Улада і грамадства: БССР у 1929–1939 гады: у дакументахСакрэтнага аддзела / Асобага сектара ЦК КП(б)Б” выступае доказам, як шмат можа зрабіць нават адзін чалавек, калі ён будзе дзесяцігоддзі мэтанакіравана працаваць і рухацца да вызначанай мэты. Колькі часу цяпер спатрэбіцца нам, гісторыкам, каб вывучыць, асэнсаваць і ўвасобіць гэтыя веды ў сваіх навуковых і публіцыстычных артыкулах?

---

[1] НКВД в Западной Беларуси: сентябрь – декабрь 1939 г.: документы и материалы / сост.: В. Д. Селеменев, А. Р. Дюков (руководители), А. Ф. Великий, Л. Д. Жуковская, Ю. В. Зверев, Н. В. Кириллова, Т. И. Лин, Ю. В. Матусевич, М. Н. Скоморощенко; ред. колл.: Д. Г. Воропаев, А. К. Демянюк, А. Р. Дюков, В. И. Кураш, В. Д. Селеменев, М. Н. Скоморощенко; рец. доктор ист. наук О. Б. Мозохин. Минск – Москва: Фонд “Историческая память”, 2019. 384 с.
[2] Дрозд Д. Рецензия на сборник документов “НКВД в Западной Беларуси. Сентябрь – декабрь 1939 г.” // Осведомительной сетью выявлены. 2-я танковая бригада в Западной Беларуси по спецсообщениям особого отдела НКВД: сб. документов и материалов. Серия: Архивы КГБ / авт.-сост., ред., коммент., доп. матер. – Д. Дрозд. Вильнюс: Белорусский документационный центр, 2020. 204 с. С. 127–134.
[3] Напрыклад на с. 1085: Казлоў 415, 462, 467, 557, 561, 628, 836, 969; Казлоў А. 265; Казлоў Георгій Кірылавіч 1057, 1058; Казлоў Дзмітрый 449; Казлоў Іван 433, 434, 909; Казлоў Мікалай Сямёнавіч 810; Казлоў П. 1058; Казлоў Савасцян 956; Казлоў Сямён 140; Казлоў Фама 660; Казлоў Якаў 956.
[4] История должна нас объединять [Электронный ресурс] //СБ Беларусь сегодня. 28 февраля 2017. Режим доступа: https://www.sb.by/articles/istoriya-dolzhna-nas-obedinyat.html. Дата доступа: 13.04.2020.

Наверх

У другой палове 1937 – пачатку 1938 г. па СССР пракацілася хваля раённых паказальных працэсаў, агульная колькасць якіх склала не менш за некалькі сотняў. Першы быў праведзены ў БССР, у Лепельскім раёне [1].

Суды былі даволі нетыповымі: на лаве падсудных – кіраўнічыя кадры раёнаў, сельсаветаў і калгасаў, усе абвінавачванні будаваліся вакол масавых фактаў злоўжывання і насілля над працоўным сялянствам. “Працоўным сялянствам” у час гэтых падзеяў называлі не толькі калгаснікаў, але і аднаасобнікаў (тых, што не ўступілі ў калгасы); яны яшчэ зусім нядаўна класіфікаваліся выключна як кулакі ці падкулачнікі – рэальныя або патэнцыйныя ворагі савецкай улады, якім не было месца ў сацыялістычным грамадстве. Чытаць далей →

Репрессивная политика советской власти в Беларуси: сб. науч. работ / Сост. И. КУЗНЕЦОВ, Я. БАСИН; науч. ред. В. П. АНДРЕЕВ. Вып. 1. Минск, 2007. 376 с.; Вып. 2. Минск, 2007. 377 с.; Вып. 3. Минск, 2007. 373 с.

Выйшлі з друку тры выпускі зборніка прац беларускіх і замежных аўтараў, прысвечанага гісторыі станаўлення сталінскага таталітарызму ў Беларусі і яго наступствам у пасляваенны перыяд. Зборнікі асвятляюць шырокі спектр праблем і падзей XX ст. ва ўсёй іх складанасці і супярэчлівасці. У прапанаваных увазе чытачоў артыкулах выразна прасочваецца навуковая навізна, што стала магчымым дзякуючы фармуляванню прынцыпова новых падыходаў на аснове прыцягнення велізарнага масіву крыніц, якія раней не ўводзіліся ў навуковы зварот. Аўтары гэтай рэцэнзіі абмежаваныя загадзя зададзеным аб’ёмам і таму будуць канцэнтраваць сваю ўвагу толькі на найбольш значных працах.

Галоўнае праблемнае поле ў артыкуле Ігара Кузняцова — урокі, якія варта здабыць з палітычных рэпрэсій XX ст. Ён згаджаецца з меркаваннем даследчыкаў пра падабенства нацызму і камунізму, асабліва ў метадах дзейнасці (вып. 1, с. 27). Аўтар сцвярджае, што „вывучэнне злачынстваў сталінізму і камунізму ідзе з велізарным спазненнем у параўнанні з вывучэннем нацысцкіх злачынстваў” (тамсама, с. 29).

На думку Рыгора Пракаповіча, „у 20-я гады XX ст. Беларусь становіцца плацдармам для экспарту рэвалюцыі на Захад.

Для падтрымкі рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, Латвіі, Літве і Чэхаславакіі СНК БССР аказваў фінансавую дапамогу… СНК БССР на закрытым пасяджэнні 5 мая 1926 года выдаткаваў 25 тысяч рублёў на 1926 год, на 1927 год прадугледжвалася выдзяленне ўжо 30 тысяч рублёў” (вып. 1, с. 35). Аўтар раскрывае «структурныя блокі, з якіх складаўся канкрэтна-гістарычны змест ідэалагічных пастулатаў, — гэта „выхавальнікі”, „выхаванцы”, „ворагі”, „апекуны народнага дабрабыту”, „правадыр”, „вобраз новага чалавека”» (вып. 1, с. 36). Ён дае характарыстыку кожнамуз сацыяльных блокаўтаталітарнай ідэалогіі (тамсама, с. 36-37). Даследчык вінаваціць „КПСС і яе філіял у Беларусі (КПБ(б), КПБ):

- у знішчэнні больш як 1,5 млн беларусаў па прыкмеце іх маёмаснага становішча і антыкамуністычных перакананняў,у рэпрэсіях супраць іншых палітычных партый;

- у ліквідацыі больш як паловы святароў рымска-каталіцкай, праваслаўнай і іншых канфесій;

- у рэпрэсіях і знішчэнні да 90 % інтэлектуальнага патэнцыялу нацыі;

-увыцясненнібеларускаймовыіпрымусовымнавязванні рускай мовы;

- у стварэнні рэпрэсіўнай структуры, якая ў маштабахусёй Беларусі шырока ўжывала жорсткія здзекі і гэтымнаносіла нацыі непапраўную маральную шкоду” (вып. 1,с. 56-57).

Аляксандр Грыцанаў даследуе бальшавізм і фашызм, вылучае характэрныя рысы кожнага з вышэйназваных рухаў. Супастаўляючы бальшавізм і фашызм, вучоны знаходзіць агульныя рысы і адрозненні паміж імі (тамсама, с. 59-77).

Аляксандр Лейзераў на падставе вывучэння матэрыялаў Цэнтральнага архіва Рэспублікі Беларусь вызначае, што „партапарат быў непасрэдным арганізатарам масавых рэпрэсій, а ДПУ і яго пераемнікі былі ўсяго толькі выканаўцамі яго злачыннай волі”. На думку даследчыка, „не існавала ніводнай сферы дзейнасці рэпрэсіўных органаў, якой не крануліся б указанні апарату” (тамсама, с. 78).

Эмануіл Іофе абгрунтавана лічыць, што „асаблівай праблемай для кіруючай эліты была неабходнасць пазбавіцца ад непажаданых сведак — супрацоўнікаў карных органаў, якія рабілі найбольш брудную працу. Пасля прыходу да ўлады ў чэкісцкіх органах Берыі ў лістападзе 1938 г. на працягу 1939 г. было звольнена з органаў дзяржбяспекі 73 725 чалавек (кожны пяты аператыўны супрацоўнік)” (тамсама, с. 87-88). Другім надзвычайным чыннікам, які прадвызначыў знішчэнне чэкісцкай эліты, была барацьба кланаў унутры самой партыі.

Гісторыя жыцця і смерці кіраўнікоў карных органаў у перыяд масавых рэпрэсій у СССР — такіх, як Я. Агранаў, М. Яжоў, Р. Рапапорт, С. Рэдэнс, Л. Ляплеўскі, прафесійная дзейнасць якіх была так ці інакш звязана з нашай рэспублікай, — з’яўляецца, на думку даследчыка, пераканаўчай ілюстрацыяй аналізаванага аспекта палітыкі ВКП(б). Усе вышэйзгаданыя палітычныя дзеячы былі адданымі праваднікамі волі сталінскага рэжыму, якія слепа выконвалі яго ўказанні. Аднак сістэма не пашкадавала і гэтых катаў, пазбавілася ад іх як ад непатрэбных сведак (тамсама, с. 89-120).

На думку Таццяны Процькі, „барацьба з сацыяльна шкоднымі элементамі вялася спецслужбамі з першых дзён усталявання савецкай улады… З другой паловы 1930-х гадоў любыя дзеянні як радавых супрацоўнікоў, так і службовых асоб, калі яны прыводзілі да зрыву ці невыканання планаў па выяўленні гэтых элементаў, разглядаліся як палітычнае процідзеянне існуючаму ў СССР рэжыму на карысць буржуазных дзяржаў, пераважна Нямеччыны, Польшчы, Японіі” (вып. 1, с. 122-123).

„Для абгрунтавання масавых рэпрэсій была абрана мадэль існавання ў БССР нелегальнай антысавецкай арганізацыі, добра арганізаванай і разгалінаванай… Антысавецкае падполле, паводле версіі следчых НКУС, уяўляла сабой аб’яднанне членаў не выкрытых раней контррэвалюцыйных арганізацый, якія выступалі супраць савецкай улады. Распрацоўваў і выкрываў падполле 4-ы аддзел УДБ НКУС БССР” (вып. 1, с. 122-123).

У артыкуле прыведзены статыстычныя дадзеныя аб рэпрэсаваных у розных наркаматах БССР, паказаны сацыяльны склад рэпрэсаваных (тамсама, с. 124-151).

Аляксандр Урублеўскі ахарактарызаваў усе дэкрэты савецкай улады, датычныя царквы, а таксама законы, якія пазбаўлялі царкву права ўдзелу ў вырашэнні пытанняў духоўнага жыцця грамадства. У артыкуле прыведзены факты, якія характарызавалі стаўленне савецкай улады да царквы: забарона здзяйснення рэлігійных абрадаў хрышчэння і шлюбу, рэквізіцыя царкоўных каштоўнасцяў (тамсама, с. 153-173).

Валянцін Мазец паказвае, як у канцы 1920 — пачатку 1930-х г. адбывалася ўсталяванне асноўных прынцыпаў ідэалагічнай работы, якія адпавядалі логіцы таталітарнай сістэмы. У 1930-я г., на думку аўтара, галоўнай ідэалагічнай задачай, якая стаяла перад перыядычным друкам, з’яўлялася барацьба супраць беларускага нацыянальнага руху.

У 1937-1939 г. перыядычныя выданні становяцца сродкам абгрунтавання масавых рэпрэсій, якія разгарнуліся ў краіне. У 1920-1930-я г. адбываецца наладжванне сістэматычнага ўсебаковага кантролю за сродкамі масавай інфармацыі. Аўтар характарызуе развіццё сродкаў масавай інфармацыі ў савецкі перыяд (да канца 80-х г. XX ст.), паказвае іх залежнасць ад дзяржаўнага апарату (тамсама, с. 174-195).

Артур Ліўшыц прасочвае развіццё беларускага заканадаўства, накіраванага супраць антысемітызму, расавай і нацыянальнай варожасці і дыскрымінацыі.

Вядома, што „савецкая ўлада абвясціла антысеміцкі рух і пагромы згубай для справы рэвалюцыі і заклікала „працоўны народ сацыялістычнай Расіі ўсімі сродкамі змагацца з гэтым злом”. Менавіта так і было выкладзена ў Дэкрэце Саўнаркома РСФСР ад 27 ліпеня 1918 г. Гэтым законам быў створаны гістарычны прэцэдэнт, калі закон быў прыняты не супраць расавай ці нацыянальнай дыскрымінацыі, а ў абарону асоб адной пэўнай нацыі. Ужо гэтым улада прызнала за яўрэямі іх спецыфічны шлях нацыянальнага развіцця…

Аднак пазней, за ўсе наступныя гады, аж да цяперашняга часу, ні ў Крымінальным кодэксе, ні ў якім іншым заканадаўстве СССР і БССР ніякіх адмысловых артыкулаў пра пераслед за антысемітызм не было» (вып. 1, с. 197-198). Аўтар прыводзіць прыклады, якія пацвярджаюць той факт, што беларускі ўрад на практыцы нічога не зрабіў для спынення антысемітызму ў рэспубліцы.

Нона Васілеўская прааналізавала стаўленне савецкай улады да інтэлігенцыі ў перыяд з 20-х па 30-я г. ХХ ст. Яна паказвае, як зараджалася рэпрэсіўная палітыка ў дачыненні да інтэлектуальных пластоў грамадства ў 1920-я г., як яна развівалася ў 1930-я г., асабліва ў 1937-1938 г. На думку аўтаркі, „у сваім стаўленні да інтэлігенцыі савецкая ўлада, з аднаго боку, падкрэслівала неабходнасць прыцягнення ўсіх яе прафесійных атрадаў да ўдзелу ў будаўніцтве новага жыцця, з другога — ужывала рэпрэсіўныя меры да тых, хто не згаджаўся з яе палітыкай, меў свае погляды…” Аўтарка прыходзіць да высновы, што „масавы тэрор ва ўсіх сферах жыцця прывёў да згортвання нацыянальна-культурнага будаўніцтва, навуковых даследаванняў, вытворчых распрацовак” (вып. 1, с. 205, 217).

Якаў Басін аналізуе стаўленне кіруючай кампартыі да беларускага яўрэйства: „У першыя гады савецкай улады выпарыліся надзеі яўрэяў на здабыццё ўласнай нацыянальна-культурнай аўтаноміі…

У1919 г. пачалося наступленне на сiянiсцкiя арганiзацыi, большасць з iх былi распушчаны…

Iнструментам барацьбы з бундаўцамi i сiянicтамi ўлады зрабiлi Яўсекцыю [яўрэйскую секцыю РКП(б). — В. Б., М. С]. Асноўным вынiкам гэтага стала перадача вырашэння праблемы яўрэйства з рук урада ў рукi партыйных органаў… Асноўнай формай дзейнасцi Яўсекцыі стала барацьба за лiквiдацыю яўрэйскiх суполак”. Ёю вяліся „агiтацыя за закрыццё сiнагог, дыскрэдытацыя служак культу, прапаганда адмовы ад яўрэйскага ўкладу жыцця. Аднак праз некалькi год высветлiлася, што камунiстычная iдэалогiя ў яўрэйскiя масы не пранiкае, i тады Яўсекцыя была скасавана…”

На думку аўтара, „галоўным злачынствам кампартыi перад яўрэйскiм насельнiцтвам быў ускосны ўдзел у яго генацыдзе ў перыяд гiтлераўскай акупацыi” (вып. 1, с. 220, 221, 222-223, 229).

Iгар Кузняцоў звартаецца да дзейнасцi карных органаў на Беларусi ў 1944-1953 г. Ён адзначае, што „рэпрэсіі пасляваенных гадоў адрозніваліся ад масавых рэпрэсій 1937-1938 г.

У сярэдзiне 30-х г. уся карная палiтыка была накiравана на барацьбу з неiснуючым у краiне антысавецкiм падполлем: рэшткамi зрынутых буржуазных класаў, былымi палiтычнымi партыямi i арганiзацыямi…

Найбольш масавым вiдам савецкiх рэпрэсiй пасляваеннага перыяду стала iнтэрнаванне. Iнтэрнаванне зведалі большасць савецкiх грамадзян, затрыманых у 1944-1945 г. органамi контрразведкi „СМЕРШ” Наркамата абароны СССР… ів канцы вайны ў задачы „СМЕРШа” ўвайшла праверка шматмiльённай „армii” савецкiх грамадзян, якiя вярталiся з палону. Шмат хто з двух мiльёнаў савецкiх грамадзян змянiў гiтлераўскiя канцлагеры на савецкiя.

У 1942-1943 г. былi арганiзаваны першыя праверачна-фiльтрацыйныя лагеры, куды „СМЕРШ” накіроўваў усiх без выключэння савецкiх ваеннаслужачых, якiя ўцяклі з палону, або вызваленых Чырвонай Армiяй. Многiх прысудзiлi да смяротнага пакарання за здраду Радзiме… Праверачна-фiльтрацыйныя лагеры былi закрыты ў 1947 г <…>. Паводле звестак афiцэра „СМЕРШа”, якi ўцёк на Захад i меў доступ да дакументаў гэтай арганiзацыi, усяго з раней акупаваных раёнаў у 1943-1947 г. былi рэпатрыяваны каля пяці з паловай мiльёнаў рускiх» (вып. 1, с. 238, 241, 243, 244).

Сяргей Хомiч прасачыў працэс амнiставання i рэабiлiтацыi ў Беларускай ССР (сакавiк 1953 — люты 1956 г.). Ён адзначае, што „праблема рэпрэсiй i далейшая рэабiлiтацыя ўсё часцей станавiліся важным фактарам у палiтычнай барацьбе памiж рознымi групоўкамi ўнутры партыйнай элiты краiны.

Вядома, што перагляд спраў па контррэвалюцыйных злачынствах адбываўся ў адпаведнасцi з пастановай Прэзiдыума ЦК КПСС «Аб стварэннi Цэнтральнай камiсii i мясцовых камiсiй па пераглядзе спраўасуджаныхза„контррэвалюцыйныя злачынствы”». Агульныя высновы аб дзейнасцi мясцовых камiсiй аўтар зрабiў на аснове справаздачы Гродзенскай абласной камiсii: больш чым у палове выпадкаў Гродзенская абласная камiciя пакiнула без змен папярэдняе рашэнне суда. Можна меркаваць, што i ў iншых камiciях, якiя працавалi на Беларусi, сiтуацыя была даволi падобнай. Так, па стане на 1 красавiка 1955 г. у БССР было разгледжана 19 136 спраў. Адмоўлена ў пераглядзе ў 10 410 выпадках. Скасаваны рашэннi, спынены справы толькi ў дачыненнi да 265 спраў.

Такiм чынам, у адзначаны перыяд (сакавiк 1953 — люты 1956 г.) у большасцi выпадкаў мела месца амнiстыя ў дачыненнi да рэпрэсаваных, а не iх рэабiлiтацыя» (вып. 1, с. 255, 258, 259).

Леанiд Смiлавiцкi на прыкладзе Васiля Лявонцьевiча Штыхава, бацькi знакамiтага беларускага гiсторыка Георгiя Васiлевiча Штыхава, паказаў механiзм сталiнскiх рэпрэсiй супраць уласнага народа. Васiль Лявонцьевiч быў лаяльны да савецкай улады, нёс вялiкую грамадскую нагрузку — быў старшынёй сельсавета, членам райземаддзела. Аднак, нягледзячы на гэта, у 1933 г. ён быў арыштаваны. Яму было прад’яўлена абвiнавачанне ў спробе ўзброенага скідання дзяржаўнага ладу, і Васіль Лявонцьевіч атрымаў 5 гадоў высылкі ў Заходні Казахстан. Потым у 1937 г. ён быў асуджаны па 1-й частцы 58-га артыкула на 10 гадоў лагераў за „антысавецкую агітацыю” і знік у сталінскіх засценках. Толькі ў пачатку 90-х г. XX ст. Георгій Васілевіч Штыхаў змог азнаёміцца са справай бацькі — наскрозь фальшывай і сфабрыкаванай (тамсама, с. 269-287).

Міхась Трэйстэр апісвае, як яго і групу яўрэяў, што чыталі літаратуру, выдадзеную ў Ізраілі і не правераную савецкімі праваахоўнымі органамі, у 1968 г. выклікалі на допыт у КДБ. Гутарка ў КДБ негатыўна адбілася на яго прафесійнай кар’еры. Ён быў паніжаны ў пасадзе, а затым сышоў з яе па „ўласным жаданні”. М. Трэйстэр знайшоў працу — яму дапамаглі прыстойныя людзі, якія дамагліся скасавання ўсіх забарон на дзейнасць М. Трэйстэра, і ён змог рэалізаваць сябе як спецыяліст у галіне энергетыкі (тамсама, с. 311-324).

Якаў Басін паспрабаваў даць непрадузятую ацэнку кнігі Л. Д. Троцкага „Сталінская школа фальсіфікацый”. На яго думку, „гэтая кніга застаецца не толькі першым, але адным з самых сур’ёзных даследаванняў таго перыяду ў жыцці савецкага грамадства, калі ў гістарычнай навуцы быў здзейснены пераварот і праўда саступіла месца палітычнай кан’юнктуры… Ва ўсёй дзяржаве з архіваў былі цэнтралізавана канфіскаваны і перададзены ў архіў ЦК усе матэрыялы, якія мелі хоць якое-небудзь дачыненне да гісторыі партыі… Пачалася цалкам бессаромная фальсіфікацыя нядаўняй мінуўшчыны. Сталі з’яўляцца працы, у якіх (пры наяўнасці жывых сведкаў) без усялякага сораму скажаўся сэнс мінулых падзей, іх храналогія; паўстала і пачала культывавацца тэорыя „двух правадыроў”… Для разумення сапраўднага характару тых працэсаў, якія пазбавілі гістарычную навуку сэнсу, ператварылі яе ў дагодлівую прыслужніцу палітычнай кан’юнктуры „на злобу дня”, кніга Л. Д. Троцкага і сёння носіць вельмі надзённы характар» (вып. 1, с. 327,328,330).

Прадмет даследавання Ігара Кузняцова — рэпрэсіі на Беларусі ў 1920-1940-х г. Ён акцэнтуе ўвагу на такіх момантах.

Па-першае, аўтар піша пра тое, як у першыя гады Савецкай улады ствараліся аб’екты будучага ГУЛАГа. Так, „у дэкрэце СНК ад 14 сакавіка 1919 г. „Аб працоўных дысцыплінарных судах” для парушальнікаў працоўнай дысцыпліны і асоб, якія не выканалі нормаў выпрацоўкі, прадугледжвалася пакаранне да 6 месяцаў зняволення ў лагеры прымусовых работ» (вып. 2, с. 8). Як сцвярджае І. Кузняцоў, „гэта быў вынік палітыкі чырвонага тэрору. Першыя беларусы апынуліся ў сібірскіх лагерах яшчэ на пачатку 1920-х г.”. Другі момант — кампанія раскулачвання 1930-х г., якая мела свае прыярытэты — канфіскацыйна-рэпрэсіўныя. Аўтар адзначае, што „ў 1931 г. тэмпы і маштабы раскулачвання ўжо не ўвязваліся з калектывізацыяй і ў значнай меры вызначаліся заяўкамі гаспадарчых органаў” (тамсама, с. 9). Рэпрэсіўныя акцыі, піша далей аўтар, працягваліся і пасля завяршэння ўласна калектывізацыі. Меркавалася перасяляць за зрыў і сабатаж збожжанарыхтовак і іншых кампаній. Паводле ацэначных дадзеных, «у Беларусі ў 1920-х — 1940-х гадах было „раскулачана” не менш як 350 тыс. чалавек» (тамсама, с. 15). Трэці момант, на якім засяроджвае ўвагу І. Кузняцоў, гэта арышт у 1930-я г. польскіх палітэмігрантаў — былых ваеннапалонных, членаў польскіх камуністычных партый і іншых (тамсама, с. 20). Нарэшце, апошняе: на падставе аналізу ўсёй інфармацыі аўтар прыходзіць да высновы, што „праз НКУС СССР у 1930-я — 1940-я гады прайшло не менш як 600 тысяч выхадцаў Беларусі. У той жа час у перыяд 1953-1989 г. На тэрыторыі рэспублікі было рэабілітавана каля 180 тысяч чалавек, што склала 35 % ад тых, хто паводле афіцыйнай статыстыкі прайшоў праз ГУЛАГ” (тамсама, с. 29).

Абагульняючы, трэба адзначыць, што рэцэнзаванае выданне ўяўляе сабой сур’ёзны ўклад у даследаванне таталiтарызму, рэцыдывы якога, на жаль, яшчэ моцна адчуваюцца на значнай частцы постсавецкай прасторы.

Брэст

Вольга Білевіч, Міхась Стралец

20 верасня 2016 г. у нямецкай амбасадзе ў Мінску адбылася прэзентацыя кнігі “Дыскрымінаваныя – знішчаныя – забытыя”. Пад час мерапрыемства яе навуковыя рэдактары выказалі слушную прапанову аб працягу сумеснай працы нямецкіх і беларускіх даследчыкаў над далейшым вывучэннем малавядомых пытанняў, якія адносяцца да гісторыі Беларусі ХХ ст., асабліва да перыяду Другой сусветнай вайны. Як пераканаўча паказваюць вынікі праведзенага даследавання, у беларускай і замежнай гістарычнай навуцы прадметам спецыяльнага вывучэння да апошняга часу не была тэма інвалідаў, псіхічна хворых і іншых пацыентаў бальніц. Таму невыпадкова, што антрапалагічны падыход, які ў апошнія гады стаў адметнасцю ў замежнай гістарыяграфіі, не абмінуў і сучасную нямецкую беларусістыку. У выніку стала магчымым выкананне навуковага праекта, прысвечанага людзям з абмежаванымі магчымасцямі ў Савецкім Саюзе, у час нацысцкай акупацыі і ва Усходнім блоку з 1917 да 1991 г., у цэнтр якога была вылучана Беларусь. Чытаць далей →

* Kashtalian, Iryna. The Repreccive Factors of the USSR’s Internal Policy and Everyday Life of the Belarussian Society (1944–1953). Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2016. XIII, 345 p. (Historische Belarus-Studien 5)

Выхад у свет рэцэнзаванай кнігі Ірыны Кашталян – з’ява знакавая па шэрагу прычын: гэта першае манаграфічнае даследаванне па названых тэме і перыядзе; выканана яна ў даволі новым для беларускай гістарыяграфіі кірунку – гісторыя штодзённасці; базу крыніц склалі матэрыялы вуснагістарычных інтэрв’ю; урэшце, кніга выйшла ў Германіі на англійскай мове. Не меншую цікавасць для гістарычнай навукі, чым сама кніга, уяўляе сабой гісторыя яе напісання. Чытаць далей →

ПУШКІН, ІГАР А. Узброены супраціў ва Ўсходняй Беларусі (20—30–я гады ХХ ст.): дакументы і матэрыялы. Магілёў, 2003. 140 с.

Мой калега гісторык і музейны працаўнік Ігар Пушкін выдаў вельмі важную для беларускай гістарычнай навукі кнігу. Ён упершыню выключна на архіўных дакументах пераканаўча  пацвердзіў наяўнасць масавага руху супраць савецкай улады ў 1920—1930–я г. ва Ўсходняй Беларусі. Гэта робіць гонар аўтару, бо антысавецкі супраціў у афіцыйнай гістарычнай навуцы Беларусі дагэтуль традыцыйна замоўчваецца. Першым з да­следчыкаў на паўстанцкі рух ва Ўсходняй Беларусі звярнуў увагу беларускі гісторык у эміграцыі Юрка Віцьбіч[1]. Замежны статус даследчыка, неда­статковая дакументальная абгрунтаванасць фактаў давалі падставы для недаверу.

Але цяпер мы маем 112 апублікаваных І.Пушкіным архіўных дакументаў, якія яскрава сведчаць — антысавецкі рух у памежных з Расіяй беларускіх землях сапраўды быў і працягваўся амаль да пачатку II сусветнай вайны. Давер да такой важнай інфармацыі, якую пацвердзіў не толькі замежны, але і айчынны гісторык, істотна ўзрос. Публікацыя дакументаў зроблена прафесійна, з выкананнем усіх неабходных да яе патрабаванняў. Ва ўступным аўтарскім раздзеле даецца ўяўленне аб гістарычным перыядзе, адлюстраваным у дакументах, сутнасці ўзброенага супраціву, яго гістарыяграфіі. Тут жа апісваюцца архіўныя фонды, адкуль быў узяты дакументальны матэрыял, а таксама прыводзіцца кароткі аналіз дакументаў. Цяжка ўявіць, але ў канцы 1919 — пачатку 1920 г., калі вялася савецка–польская вайна, толькі ў Гомельскай губерні „вылоўліванню“ падлягалі больш за 170 тыс. дэзерціраў, якія адмаўляліся ад мабілізацыі ў Чырвоную Армію.

Існуе меркаванне, што крыніцы аб антысавецкіх выступленнях вельмі засакрэчаныя і з’яўляюцца недаступнымі для гісторыкаў. Як жа аўтару ўдалося здабыць такія рэдкія дакументы? Дзіўна, але  яму не давялося абіваць парогі чыноўнікаў КДБ, каб прарвацца ў іх ведамасны архіў. Такія дакументы, аказваецца, можна знайсці і ў звычайных дзяржаўных абласных архівах. У дадзеным выпадку амаль ўсе апублікаваныя ў кнізе крыніцы былі выяўлены ў дзяржаўных архівах Віцеб­скай, Магілёўскай і Гомельскай абласцей. Так што дапытлівасць даследчыка з Магілёва можа служыць добрым прыкладам для іншых.

Другое пытанне, якое ўзнікае, калі прачытваеш тытул кнігі, — чаму Ўсходняя Беларусь?  На гэтае пытанне ў значнай ступені дае адказ сам аўтар ва ўступным раздзеле. Усходнія беларускія землі да сярэдзіны 1920–х г. знаходзіліся ў складзе РСФСР. Яны не трапілі пад нямецкую і польскую акупацыю. Усходнія беларусы добра зведалі, што такое савецкая ўлада з яе „харчразвёрсткай“, прымусовай мабілізацыяй, свавольствам „камісараў“. Вось чаму беларуская вёска гэтага рэгіёну прыкладала максімум намаганняў, каб пазбавіцца ад такой улады. І барацьба тут была не толькі жорсткай і працяглай, але  і мела, дадам ад сябе, больш яскрава выяўлены народны характар, чым у цэнтры і на захадзе Беларусі. Жыхароў цэнтральна–заходніх рэгіёнаў мінула савецкае ліха часоў „ваеннага камунізму“, бо якраз тады яны знаходзіліся пад нямецкай і польскай акупацыяй. І гэтая акупацыя, відаць, была больш цярпімай для беларускіх сялян, чым савецкая. Калі на заходніх межах БССР антысавецкі рух перыядычна падсілкоў­ваўся з Польшчы, то на беларуска–расійскім памежжы ён ўзрастаў на народным пратэсце, гэта значыць, уяўляў сабой зусім натуральную з’яву. Вось гэтую зусім натуральную і адметную ў найноўшай беларускай гісторыі з’яву, якая набыла агульнанацыянальнае значэнне, і адлюстраваў у сваёй кнізе І.Пушкін.

І нарэшце, што хацелі бачыць жыхары Ўсходняй Беларусі замест савецкай улады? Абапіраючыся на дакументы, аўтар паказвае неаднароднасць антысавецкага руху. Адны змагаліся за рэстаўрацыю царскай Расіі, іншыя — за дэмакратычную Расію, што ўзнікла пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г., многія імкнуліся да таго, каб Беларусь была незалежнай, нацыянальнай дзяржавай,  шмат хто ваяваў па прынцыпе — лепей любая ўлада, толькі не савецкая. Таму антысавецкі рух не быў тоесным нацыянальна–вызваленчаму руху, як часам можа падацца, калі вывучаеш кнігу Юркі Віцьбіча. Хочацца яшчэ раз звярнуць увагу на існаванне на беларускіх землях агульнарасійскай плыні антысавецкай барацьбы. Насельніцтва Беларусі выяўляла салідарнасць са сваімі ўсходнімі суседзямі ў змаганні за Расію без бальшавікоў. І ў гэтым была яшчэ адна адметная рыса антысавецкага супраціву на ўсходзе Беларусі ў параўнанні з яе захадам.

Усё сказанае дае падставу сцвярджаць, што кніга І.Пушкіна з’яўляецца не лакальным, а тым больш не краязнаўчым творам, а сур’ёзным даследаваннем агульнабеларускага маштабу. Шкада, што яе наклад толькі 30 асобнікаў. Хочацца спадзявацца, што надыдзе час, калі яна будзе перавыдадзена належным тыражом.

Мінск

Захар Шыбека

---

[1] Юрка Віцьбіч (Юрый Стукаліч). Антыбальшавіцкія паўстаньні і пар­тызан­ская барацьба на Беларусі. Нью–Ёрк: БІНіМ, 1996. 396 с.

Антысавецкія рухі ў Беларусі 1944–56 гг. Даведнік. Архіў найноўшай гісторыі / Пад рэдакцыяй А. Дзярновіча. Менск, 1999.

Сама назва кнігі інтрыгуе, бо перыяд 1944–56 г. у беларускай гісторыі цалкам невядомы. Пра які–кольвечы антыкамуністычны супраціў у Беларусі пасля 1944 г. проста нідзе не пісалася. Мусім пагадзіцца з тым, што ў Беларусі супраціў не быў такі моцны, як у прыбалтыйскіх рэспубліках ці ў Заходняй Украіне. Аднак, як сведчаць матэрыялы кнігі, змаганне з савецкай уладай на тэрыторыі Беларусі ўсё ж вялося, і беларусы не былі сляпой бясформеннай масай, што здаліся на міласць новай уладзе.

У складанні гэтага даведніка бралі ўдзел Сяргей Ёрш, Міхась Чарняўскі, студэнты Беларускага Калегіюма і інш. Кнігу складаюць раздзелы: „Пэрсаналіі“, „Арганізацыі, асяродкі, партыі, фармацыі“, „Акцыі“, „Выданьні“, „Узнагароды“, а таксама спіс літаратуры па тэме. Спецыфіка антысавецкага супраціву ў Беларусі вымушае звярнуцца перш да другой часткі кнігі „Асацыяцыі, асяродкі, рухі, фармацыі“. Паваенны антыкамуністычны рух у даведніку класіфікуецца па наступных крытэрах: па нацыянальнай прыкмеце (беларускі, польскі, украінскі) і па ідэйнай аснове (збройная партызанка, моладзевае падполле, духоўная апазіцыя (рэлігійныя рухі)). Дык вось найбольш пытанняў выклікае „партызанка“ (беларускі партызанскі рух пасля вайны), па якой абсалютную большасць артыкулаў напісаў папулярызатар тэмы Сяргей Ёрш. Можна было чакаць, што ў даведніку нарэшце будзе пададзена і колькасць партызанаў, і арэал іхнай дзейнасці, і акцыі, і наогул, хто ёсць хто ў партызанскім руху. Аднак гэтага няма. „Нацыянальныя партызанскія аддзелы … пад час нямецкай акупацыі дзейнічалі ў многіх раёнах Беларусі“, піша Ёрш (129). Што значыць „многія“? Хацелася б ведаць хоць некалькі канкрэтных раёнаў. Бо можа стварыцца ўражанне, што нацыянальная партызанка была масавай. Чытаем далей: „Звычайна партызаны праводзілі дыверсіі й тэрарыстычныя акты напярэдадні або пад час савецкіх святаў, палітычных мерапрыемстваў: рабіліся напады на выбарчыя участкі, на сельсаветы, знішчалася дакумантацыя, савецкая сымболіка, праводзіўся тэрор супраць савецкіх, партыйных актывістаў, супрацоўнікаў міліцыі, дзяржбяспекі, вайскоўцаў. Нярэдка супраціў набываў формы лякальных паўстаньняў“ (128). Хацелася б пабачыць пералік мясцовасцяў, хаця б тых, дзе адбываліся паўстанні і які быў іхны размах.

Пяройдзем да артыкула „Чорны кот“ (157–159). Недасведчанаму чытачу патлумачу, што „Чорны кот“ — асноўнае беларускае нацыянальнае партызанскае фармаванне пасля вайны. Спасылка ў артыкуле на гісторыка А. Міхальчанку, які падае дату ўзнікнення гэтай арганізацыі, здаецца недарэчнай, бо Міхальчанка не займаецца даследаваннем беларускага паваеннага супраціву. Тым больш, што згаданая публікацыя Міхальчанкі, апублікаваная ў „Советской Белоруссии“ ў 1990 г., пісалася для ганьбавання беларускай нацыянальнай сімволікі, і яе аўтар наўмысна адшукваў „смажаныя“ факцікі. Адносна „Чорнага ката“ ў даведніку не знойдзем ніводнага факта, ніводнай лакалізацыі дзейнасці партызанаў. Зразумела, што большасць архіўных крыніцаў па антысавецкай партызанцы надзейна схаваныя ў спецсховішчах КДБ, аднак падаецца немэтазгодным абсалютнае прыняцце на веру публікацый беларускіх эміграцыйных выданняў, а тым больш „Беларускага Голасу“ (Таронта). Не варта безаглядна ўслаўляць антысавецкую партызанку, бо там (у партызанскіх атрадах) былі і звычайныя бандыты. Выходзіць, што мы надаем ранг герояў усім партызанам, што змагаліся за светлыя ідэалы супраць камуністычнай чумы, але яны ж забівалі і звычайных людзей, адзінай віной якіх была падтрымка савецкай улады.

Значна лепш выглядаюць нарысы Сяргея Ярша пра ўкраінскае падполле: тут мы знаходзім звесткі і пра арэал дзейнасці, і пра колькасць партызанаў, і пра акцыі ды кіраўніцтва (149—154). На добрым навуковым узроўні артыкул пра „Армію Краёву“, напісаны Аляксеем Ліцвіном (113—118). Руху моладзі тычацца артыкулы пра моладзевыя арганізацыі на Глыбоччыне, Пастаўшчыне, Наваградчыне, серыя артыкулаў Міхася Чарняўскага пра Смаргонска–Мядзельскае падполле. Яны раскрываюць незвычайныя старонкі гісторыі пасляваеннай Беларусі — моладзевага супраціву, непрыняцця савецкай улады і жорсткіх рэпрэсіяў з боку савецкіх карных органаў. Але й гэтыя артыкулы напісаныя пераважна на падставе ўспамінаў удзельнікаў антысавецкіх арганізацый. Яны не могуць даваць цэласнай карціны тагачасных падзеяў, бо памяць чалавека суб’ектыўная, а аўтары ўспамінаў, якія маглі не ведаць ўсёй палітры падзеяў, імкнуцца рабіць абагульняльныя высновы.
Асобна варта выдзеліць артыкулы рэлігійнай праблематыкі: „Каталіцкі рух у Беларусі“ (133—137) і „Пратэстанцкі рух у Беларусі“ (142—143), напісаныя Алегам Гардзіенкам. Вера (каталіцкая, пратэстанцкая) стала своеасаблівай апазіцыяй бальшавіцкаму ладу. Людзі, якія не далучаліся ні да партызанкі, ні да антысавецкіх арганізацый, але і савецкай улады не прымалі, знаходзілі ўласнае „я“ ў веры ў Бога, праз якую пазбаўляліся ідэалагічнага савецкага дыктату. Праўда, у вышэйзгаданых артыкулах мусілі быць скарыстаныя крыніцы з Нацыянальнага Архіва.

Раздзел „Персаналіі“ змяшчае звесткі больш чым пра 200 асобаў, прычым артыкулы тут самыя розныя: ад кароценькіх зацемак да нарысаў па некалькі старонак. Атрымалася, што нарыс пра аднаго з кіраўнікоў і арганізатараў супраціву Усевалада Родзьку (80) меншы, чым артыкул пра шараговага ўдзельніка моладзевага падполля. Падаецца, што некаторыя нарысы пра ўдзельнікаў гэтага падполля, напісаныя студэнтамі Беларускага Калегіюма, неапраўдана вялікія. Зусім інакш выглядаюць артыкулы пра партызанаў Сяргея Ярша, кампактныя і лагічныя.
У раздзеле „Акцыі“ самых акцыяў няшмат. Пераважна гэта рэпрэсіі савецкіх карных органаў супраць партызанаў: „Антыпартызанская апэрацыя ў Заходняй Беларусі напрыканцы 1944 г.“ (161), „Чэкісцка–вайсковая апэрацыя ў Берасьцейскай і Пінскай абласьцёх з 15.01. па 20.02.1945“ (161), „Антыпартызанская акцыя ў Маладэчанскай вобласьці ў студзені–траўні 1946 г.“ (164) і г.д. Ёсць інфармацыя пра дэсанты дыверсійных групаў у Беларусь, пра акцыі партызанаў супраць органаў савецкай улады. Але таксама і да гэтых матэрыялаў трэба адносіцца з насцярогай, бо што датычыцца крыніцаў, то базуюцца яны на паведамленнях у эміграцыйнай прэсе, а значыць, не пазбаўленыя перабольшванняў.

Лічу, што раздзел „Выданні“ (171—177) не варта было ўключаць у даведнік, бо выданняў, якія тут апісваюцца, у нас проста няма: яны ці не захаваліся, ці надзейна схаваныя ў спецсховішчах. То ці варта было пісаць, спасылаючыся адно на згадкі. Тое ж можна сказаць і пра раздзел „Узнагароды“ (179—181), уведзеныя для змагароў з савецкай уладай Радай БНР пад старшынствам Міколы Абрамчыка. На маю думку, эмігранты маглі далёка ад Радзімы распрацоўваць розныя рэчы, якія не мелі ніякага дачынення да ўнутранага жыцця краіны. Паказальны ў гэтым плане прыклад Радаслава Астроўскага, прэзідэнта Беларускай Цэнтральнай Рады, які быццам узнагароджваў на эміграцыі медалямі і званнямі сваіх сваякоў. Таму да ўсталявання сістэмы ўзнагародаў трэба ставіцца крытычна. Рэальная каштоўнасць дадзеных узнагародаў невядомая.

Кніга багата ілюстраваная, але надзіва бракуе фотаздымкаў некаторых значных дзеячаў антысавецкага супраціву і нацыянальнага руху, артыкулы пра якіх падаюцца: гэта Васіль Супрун, Антон Сокал–Кутылоўскі, Усевалад Родзька, Янка Філістовіч, Лявон і Юрка Луцкевічы, Зміцер Касмовіч. Наколькі вядома, здымкі гэтых людзей ёсць, трэба было толькі адшукаць. Няма ў кнізе артыкулаў пра некаторых асобаў, хоць дадзеная спасылка на тое, што такі артыкул мусіць быць (напрыклад, Барыс Рагуля, Іван Шынько, Міхась Ганько).

Трэба аднак прызнаць, што як першы досвед падобнага выдання кніга мае вялікае значэнне. Фактычна яна сцірае белую пляму з часткі нашай гісторыі ХХ ст.

Менск
Якуб Наваградцаў

Дэмакратычная апазыцыя Беларусі 1956—1991.  Пэрсанажы і кантэкст / Даведнік. Пад рэд. А. Дзярновіча. Менск, 1999. 186.

Гэтая кніга выйшла як працяг вышэй рэцэнзаванага даведніка пра апазіцыйныя рухі ў Беларусі 1944—1956 г. Паваеннае падполле было разгромлена, а ягоныя ўдзельнікі, што вярталіся дахаты, мусілі потым выехаць з Беларусі, бо ім савецкая ўлада стварыла невыносныя ўмовы жыцця. Так што многіх проста выключылі з далейшага грамадскага жыцця, і дысідэнцкі рух (калі не лічыць Ларысы Геніюш, айца Віктара Данілава, ксяндза Вацлава Пянткоўскага) фактычна пачынаўся з нуля.

Як і папярэдні том, праца падзяляецца на раздзелы: „Пэрсаналіі“, „Арганізацыі, асяродкі, рухі“, „Выданьні“, „Музычны нонканфармізм і маладзёвыя субкультуры“, „Кроніка дэмакратычнай апазіцыі Беларусі: 1956—1988“. Калі ў кнізе пра „Антысавецкія рухі“ палітра грамадскага жыцця Беларусі характарызуецца найперш раздзелам „Арганізацыі, асяродкі, рухі, фармацыі“, дык у „Дэмакратычнай апазыцыі“ неабходна пачынаць ab ovo, з персаналіяў, бо менавіта асобы вызначалі дух дысідэнцкага жыцця краіны.

У кнігу ўвайшло блізу 70 асобаў. Калі ў першы даведнік уключаліся амаль усе асобы, тым ці іншым чынам заангажаваныя ў антысавецкім змаганні, то для другога адбіраліся найбольш значныя постаці, якія прадстаўлялі нейкі кірунак або плынь у дысідэнцтве.

Храналагічны падзел этапаў існавання дэмакратычнай апазіцыі 1956—1991 г. выглядае лагічна: 50–я г. — паасобныя акцыі дысідэнтаў, 60–я — складванне навукова–адраджэнскіх гурткоў („Акадэмічны асяродак“, „На Паддашку“); рэакцыя беларускага грамадства на падзеі Пражскай вясны (1968), пачатак ганенняў на беларускіх літаратараў, якія ці скажалі лінію партыі, ці пісалі „няпраўду“ пра вайну, або проста заміналі дзяржаве весці народ да светлай будучыні (Васіль Быкаў, Валянцін Тарас, Лідзія Вакулоўская і інш.); 70–я — час узнікнення маладзёвых суполак, з’яўленне паняцця „Музычны нонканфармізм“; у 80–х г. апазіцыйны рух набыў новыя формы, стаў больш колькасным, прыйшла новая генерацыя маладых людзей, прагных да дзеяння, стварылася мноства маладзёвых суполак і патрыятычных клубаў.

Першае, што кідаецца ў вочы, гэта храналагічная неадпаведнасць назвы кнігі і яе зместу. У назве пазначаецца апошнім 1991 г., а падзеі фактычна абрываюцца  на 1988—1989 г. Зразумела, тут не знойдзем артыкулаў ні пра Беларускі Народны Фронт, ні пра Беларускую Сацыял–Дэмакратычную Грамаду.

Пачатак дысідэнцкага руху пазначаны стварэннем „Партыі Свабоды Рускага Народу“ (с. 125—126). Партыя ўзнікла як водгук на хрушчоўскую „адлігу“, а таксама на падзеі ў Венгрыі ў кастрычніку 1956 г., аднак залішні рамантызм і адсутнасць мераў канспірацыі прывялі да арышту і турэмнага зняволення яе сяброў. Гэтым артыкулам фактычна ставіцца пад пытане тэза пра лібералізацыю савецкага грамадства ў часы Мікіты Хрушчова. Цікавая інфармацыя ў нарысах пра першых беларускіх дысідэнтаў братоў Лявона і Міхася Белых (17—18), якія ў 1957 г. распаўсюджвалі па Менску ўлёткі з заклікам да абароны беларускай мовы, за што былі асуджаныя савецкімі органамі ўлады. Варта адзначыць артыкул пра выкладчыка Гарадзенскага педінстытута Браніслава Ржэўскага, які публічна выступаў супраць русіфікацыі і гвалтоўнай дэбеларусізацыі (74—77), за што быў асуджаны да 7 гадоў пазбаўлення волі. Выступ у абарону роднай мовы разглядаўся як злосны нацыяналізм і паклёп на савецкую рэчаіснасць.
Наступны артыкул, які варта адзначыць, напісаны ўдзельнікам тагачасных падзеяў беларускім археолагам Міхасём Чарняўскім. Ён распавядае пра „Акадэмічны Асяродак“ (103—109), які склаўся з супрацоўнікоў Акадэміі Навук. Акадэмічны Асяродак займаўся вывучэннем невядомых старонак беларускай гісторыі, раней забароненых тэмаў, папулярызацыяй ідэяў Адраджэння. Ён зрабіўся асноўнай плыняй апазіцыйнага руху ў 70–х г., але намаганнямі КДБ і партыйных кіраўнікоў быў разгромлены, а яго ўдзельнікі звольнены з працы. Цікава, што асобы, якія грамілі гурток, і сёння займаюць нейкія пасады, не панёсшы аніякага пакарання. Асобныя артыкулы даведніка прысвечаны сябрам Акадэмічнага асяродка: Міхасю Чарняўскаму (90—93), Міколу Прашковічу (67—69), Алесю Каўрусу (46—48), Сцяпану Місько (61—62), Валянціну Рабкевічу (72—73).

Асобна вылучаецца нарыс пра Міхаіла Кукабаку (49—54), беларускага праваабаронцу, які адкрыта пратэставаў супраць савецкай акцыі ў Чэхаславаччыне, за што трапіў пад пераслед. Імя Міхася Кукабакі стала вядомым у свеце, у ягоную абарону праводзіліся слуханні ў сенаце ЗША.

Сярод іншых персаналіяў зборніка — артыкулы пра Лявона Баразну, Яўгена Куліка, Алеся Марачкіна, Генадзя Каханоўскага, Аляксея Каўку, Міколу Ермаловіча, Міхася Ткачова, Анатоля Сідарэвіча і інш. Выклікае шчырае здзіўленне факт неўключэння ў кнігу такіх асобаў, як Васіль Быкаў, Алесь Адамовіч, Уладзімір Караткевіч, Мікола Купава… Яны ж зрабілі для станаўлення апазіцыйнага руху значна больш, чым некаторыя з уведзеных у даведнік.
У 80–х г. хутка пашыраліся апазіцыйныя колы, у асноўным за кошт моладзі, таму і інфармацыі пра апазіцыйны рух гэтага часу ў кнізе значна больш. Патрыятычныя гурткі ствараліся не толькі ў Менску, але й у Гомелі, Горадні, Магілёве і іншых гарадах. У даведніку пералічаныя толькі асноўныя з іх: „Беларуская сьпеўна–драматычная майстроўня“, „Талака“, „Канфэдэрацыя беларускіх маладзёвых суполак“, клуб „Современник“, „Сьвітанак“, „Тутэйшыя“, „Бабілён“, „Мартыралёг Беларусі“, „Зьніч“, „Паходня“. У раздзеле „Арганізацыі, асяродкі, рухі“ змешчаныя таксама праблемныя артыкулы: „Беларускі патрыятычны рух ва ўзбройных сілах СССР“, „Краязнаўчы рух“, „Фальклорны рух“, „Чарнобыльскі рух“. Большаць тых, хто ўнесены ў даведнік, і цяпер актыўна займаецца палітыкай: Зянон Пазьняк, Вінцук Вячорка, Станіслаў Шушкевіч, Ігар Гермянчук, Павал Жук і інш. Аднак няма нарыса пра Юрыя Хадыку, пры тым што ўпамянуты нават Мікола Шаляговіч.

Раздзел „Выданьні“ падрыхтаваны Ларысай Андросік і фактычна базуецца на кнізе гэтай жа аўтаркі „Пазацэнзурны беларускі пэрыядычны друк“. Сюды ўключана большасць выданняў, якія выдаваліся ў 1971—1991 г. у Беларусі і былі ў апазіцыі да ўлады. У адрозненне ад аналагічнага раздзелу ў „Антысавецкіх рухах“, гэты раздзел напісаны пра рэальныя выданні, большасць якіх знаходзіцца ў Архіве Найноўшай Гісторыі. Асноўная іх частка з’явілася ўжо ў гады перабудовы, але апісваюцца і ранейшыя выданні („Блакітны ліхтар“, „Мілавіца“, „Гутаркі“, „Падснежнік“).

Апошні раздзел „Музычны нонканфармізм  і музычныя субкультуры“ (157—161) падрыхтаваў Сяржук Сахараў, знаўца беларускай маладзёвай музыкі. У ім апісваюцца маладзёвыя акцыі пачатку 70–х г. Гэта, напрыклад, два выступы хіпі ў Горадні, хваляванні ў Менску ў 1970 г. з нагоды забойства менскага хіпі Уладзіміра Максакава. Фактычна, гэта была яшчэ адна форма духоўнай апазіцыі, музычны нонканфармізм, які супрацьпастаўляўся афіцыйнай музычнай культуры.

Невядома чаму ў даведніку няма раздзелу „Акцыі“. Зусім незразумела, навошта артыкул Ігара Бабкова „Ліст студэнтаў–філёзафаў за акадэмічныя свабоды, красавік 1981 г.“ (122—123) змешчаны ў раздзеле „Арганізацыі, асяродкі, рухі“.

Чытаючы даведнік, адчуваеш, што рабіўся ён паспешліва. Варта было больш сур’ёзна паставіцца нават да структуры кнігі. Тым не менш гэтая частка цікавейшая за „Антысавецкія рухі ў Беларусі (1944—1956)“. Там — пераважна пра партызанку і арганізацыі моладзі, а тут шырокі спектр апазіцыйнага руху, розныя кірункі апазіцыйнай дзейнасці.

Менск
Якуб Наваградцаў

Калектыўна-бiяграфiчны нарыс нацыянальнай гiстарыяграфii (1870 — 1945)

Адукаваныя слаi пачатку савецкай эпохі былі структурна разнароднымі. Царскiя службоўцы, савецкiя энтузiясты, «буржуазныя спецыялiсты» i вузка адукаваныя выскачкi мусiлi ладзiць між сабою ў настаўнiцкiх вучэльнях, унiверсiтэтах, даследчыцкiх лабараторыях, мiнiстэрствах i партыйных ячэйках. Калi гэта ўдавался, то перадусiм дзякуючы разлiчаным на далёкую перспектыву намерам партыi прымусiць «лёкаяў капiталiзму» — як характарызаваў прафесiйную iнтэлiгенцыю Ленiн — удзельнiчаць у будаўнiцтве савецкай дзяржавы. Асаблiва чуйнымi паказалi сябе бальшавiкi ў сектары iдэалогii i камунiстычнай прапаганды. Паколькі Акадэмii навук у РСФСР, ва Украiне i ў Беларусі былi «арыстакратычнымi» ўстановамi i да канца дваццатых гадоў сапраўды заставалiся «iншароднымi целамi» ў савецкiм грамадстве, яны прыцягвалi да сябе найбольшую ўвагу[1]. Не выключэннем была i гiстарычная навука, пра што сведчыць прыклад Беларускай АН.

Аморфны склад савецкай прафесiйнай iнтэлiгенцыi ў 1920-30-х г. наогул i яе гiстарычнага сектару ў прыватнасці не дазваляе гаварыць пра гiсторыкаў праз іх бiяграфii, даследчыцкiя перспектывы, палiтычную заангажаванасць i г.д. Для беларускага гiстарычнага цэху яшчэ бракуе манаграфiчных прац кшталту заходняй гiстарыяграфii, напiсаных пра маскоўскую, пецярбургскую i кiеўскую школы[2]. У Менску вялiкае значэнне мела тое, што да 1921 г. акадэмiчных структур тут не было, і цяпер паўставалі імпазантныя калектывы нанова ствараных устаноў. Гiсторыкi з Кiева, Харкава, Масквы, Варшавы, Вiльнi i Менску, якія належалі не толькi да розных пакаленняў, але i да розных нацый, увасабляючы розныя палiтычныя перакананнi, ad hoc стваралi прафесiйную грамаду. Структурная своеасаблiвасць гiстарыяграфii ў БССР мусiла абумовіць i разнастайнасць гiстарычных канцэпцый.

У гэтым экскурсе разглядаюцца i параўноўваюцца жыццёвыя шляхі пяцi вядомых прадстаўнiкоў менскай супольнасцi гiсторыкаў. Да пэўнай ступені гэта бiяграфiчныя ўзоры беларускай i наогул савецкай гiстарыяграфii, якiя лёгка спаткаць паўсюль — да канчатковай змены пакаленняў (каля 1945 г.)[3].

1. Паходжанне i адукацыя

Гiсторыкi, якiя ў 1930-х выпрацавалі афiцыйную гiстарычную візію Савецкага Саюзу, амаль без вынятку атрымалi адукацыю ў царскай iмперыi. Гэта было пакаленне народжаных памiж 1880 i 1900 г., якiя, калi не сталi ахвярай рэпрэсiяў, вымерлi толькi са Сталiным. На прыкладзе беларускiх вучоных бачна, што гэтую ўзроставую групу аднолькава складалi апалагеты, талеранты i крытыкi бальшавiцкай дзяржавы. Тым больш дзiўна, што гэтае расколатае пакаленне, якое не валодала нiякiм патэнцыялам групавога кансэнсуса i патанала ў непрыстойных узаемападкопах i абвiнавачваннях, здолела спарадзiць трактоўку гiсторыi, што так уплывала на масы. Перавагi мелi апалагеты квiтнеўшай у паўсюдным «спецеедстве» агрэсiўнасцi маладога пакалення, якiя без вынятку прадстаўлялi гiстарычную пазіцыю партыi i самую партыю супраць «буржуазнай» i «старой» прафесуры. Пры гэтым, дзякуючы дапамозе партыi, «права» i час былi на iх баку. Фiтцпатрык убачыў сутнасную заканамернасць «культурнай рэвалюцыi» у вайне, якую вялi «маладыя супраць старых, junior against senior»[4].

Калi шукаць тлумачэння, чаму абраныя тут для даследавання беларускiя гiсторыкi, нягледзячы на такiя розныя навуковыя бiяграфii i рознае стаўленне да партыйнай дактрыны, разам i паасобку ўрэшце апыналiся пад рэпрэсiямi апарата (трое з iх забiтыя цi скончылi самагубствам), можна прыйсці да шматзначнай высновы: адным узростам памылкова тлумачыць разыходжаннi або гатовасць да кааперавання навуковай iнтэлiгенцыi раннiх савецкiх часоў. Супрацiў i напружанасць маглi вызначацца паходжаннем i ранейшай адукацыяй. Інтэнсiўнае выхаванне ў бацькоўскiм доме, патрабавальныя студэнцкiя штудыi або строгi акадэмiчны настаўнiк давалi кандыдату больш уласнага капiталу, чым яго маглi мець шматлiкiя выскачкі i самавукi ў гiсторыi[5].

Пяць беларускiх гiсторыкаў нарадзiлiся памiж 1867 i 1898 г. i належалi да тых дзвюх узроставых групаў, з якiх складаўся вучоны свет ранняга савецкага часу. Мiтрафан Вiктаравiч Даўнар-Запольскi, «Нестар» эканамiчна-гiстарычнага беларусазнаўства, з’явiўся на свет у гарадку Рэчыца ў сям’i пiсара. Пасля вучобы ў Мазырскай прагiмназii i 4-й Кiеўскай гiмназii з 1889 да 1894 г. штудыяваў гiсторыю ў Кiеўскiм унiверсiтэце. Вопыт маскоўскага эпiзоду працы ў якасцi асiстэнта архiварыя Мiнiстэрства юстыцыi малады гiсторык змог выкарыстаць у крынiцазнаўчых даследаваннях «Лiтоўскай Метрыкi». Вярнуўшыся ў Кiеў з грунтоўнай (800 старонак!) працай па тэме «Государственное хозяйство Великого Княжества Литовского при Ягеллонах», у 1898 г. ён здаў магiстарскi iспыт i апраўдаў чаканнi ягоных прафесараў, сярод якiх асаблiва выразны ўплыў на працу i характар Даўнара-Запольскага меў В.Антановiч. Без апошняга немагчыма ўявiць, як бы Даўнар узначаліў кафедру ў Кiеве ўжо ў 1901 г.[6]. Беларускi гiсторык з кiеўскiм адукацыйным багажом увайшоў сюды як прадстаўнiк той прафесiйнай iнтэлiгенцыi позняй царскай iмперыi, якая, хоць i займалася сваёй справай у савецкiя часы, аднак не прымала новую дзяржаву i была застарая для таго, каб змянiцца знутры. Як і М.Грушэўскi, М.Любаўскi, С.Платонаў ды С.Раждзественскi, гісторык Даўнар-Запольскi належаў да крытыкаў бальшавiзму, хоць першапачаткова быў і ў лагеры абаронцаў марксiсцкага гiсторыяпiсання. У спрэчках з неакантыянцамi яшчэ на пачатку стагоддзя ён падкрэслiваў, што толькi пачынаючы з марксiзму ў гiстарыяграфii прызнаецца «дамінуючае значэнне эканамiчнага фактару». Закліку неакантыянцаў («Назад да Канта!») Даўнар-Запольскi супрацьпаставiў «Назад да Маркса!»[7].

Больш ахвотным да кааперацыi з новай уладай быў Уладзiмiр Іванавiч Пiчэта. Ён нарадзiўся ў 1878 г. у Палтаве ў сербска-украiнскай сям’i. Ягоны бацька, які перабраўся ва Украiну з Герцагавiны, быў настаўнiкам, затым рэктарам дзвюх духоўных семiнарый у Вiцебску i Палтаве. Пiчэта ўвесь час меў клопаты з паходжаннем. У анкеце, з якой бралася большасць бiяграфiчных звестак, ён падае сваю нацыянальнасць як «украiнец»[8]. Роднаю мовай у сярэдзiне дваццатых ён назваў рускую i ўкраiнскую. Пра гуманiтарны характар адукацыi можна меркаваць не толькi па навучанні ў гiмназii, але i з ведання французскай, англiйскай, нямецкай, польскай, сербскай, балгарскай i чэшскай моў. У час студэнцтва ў Маскве ён непасрэдна кантактаваў з такiмi велiчынямi гiстарыяграфii, як В.Ключэўскi, М.Любаўскi, В.Гер’е, П.Вiнаградаў i М.Багаслоўскi. Ключэўскi вельмі высока адазваўся пра яго дыпломную працу «Юрий Крижанич о Московском университете». Настаўнiцкая дзейнасць у Екацярынаславе (цяпер Днепрапятроўск) i Маскве на 8 гадоў (1903-1911) затрымала яго шлях да прыват-дацэнцтва ў Маскоўскiм унiверсiтэце. Як i Даўнар-Запольскi, ён жыў хутчэй непалiтычным жыццём вучонага. У I сусветнай вайне, маючы 37 гадоў, таксама не браў удзелу. У анкеце Пiчэта мусіў адзначыць, што да, пад час i пасля вайны быў выкладчыкам ВНУ i не нёс вайсковай службы. У апошнi ваенны год пачаў iнтэнсiўна займацца беларускай гiсторыяй. У 1918 г. чытаў у Беларускiм народным унiверсiтэце ў Маскве курс лекцый па старажытнай гiсторыi Беларусi, які быў апублiкаваны пазней. У палiтыку ўвайшоў толькi тады, калi запрасілі ў Наркамасветы РСФСР для хуткай падрыхтоўкi арганiзацыi дзяржаўнага унiверсiтэта ў Менску, заснаванне якога (у Маскве) ў 1919 г. было ўжо вырашанай справай. Як большасць «буржуазных» спецыялiстаў, Пiчэта, не хаваючы сваiх немарксiсцкiх перакананняў, быў прынцыпова гатовы да супрацоўнiцтва з рэжымам. З такiмi вучонымі, як М.Багаслоўскi (ягоны настаўнiк), М.Лемке, П.Прэабражэнскi, А.Савiн, В.Сяргееў цi таксама Д.Петрушэўскi i Я.Тарле, гісторык Пiчэта ўтвараў вялiкую групу «спадарожнiкаў».

Да марксiсцкiх гiсторыкаў, якія, аднак, вытрымлівалi дыстанцыю, належыць стылiзаваны сёння пад вядучую фiгуру «беларусiзацыi» Усевалад Макаравіч Ігнатоўскi. Ён нарадзiўся 19 красавiка 1881 у Такарбх Берасцейскай вобл. (тады — Гарадзенскай губернi)[9]. Ягоны бацька, выхадзец з сялян, які ў першым пакаленнi атрымаў глыбокую адукацыю, быў адным са шматлiкiх школьных настаўнiкаў сярэдняга дабрабыту. Тым не менш, для трох сваiх дзяцей ён забяспечыў адукацыю вышэй за сярэднюю. Мiж тым Усевалад пасля наведвання Вiленскай духоўнай школы i Лiтоўскай духоўнай семiнарыi мусiў змянiць месца навучання з прычыны «ўдзелу ў рэвалюцыйных падзеях». У 1902 г. ён з вялiкiм поспехам скончыў гiмназiю ў Магiлёве. На гiстарычна-фiлалагiчным факультэце Санкт-Пецярбургскага унiверсiтэта, куды ён у 1902 г. залiчаны студэнтам, застаў знакамiтых гiсторыкаў сталiцы. Аднак i тут меў сутычкі з начальствам. Пасля выключэння ў вераснi 1905 г. ён прайшоў курс у Дэрпцкiм унiверсiтэце, па заканчэннi якога зноў быў дапушчаны да іспытаў у Санкт-Пецярбургскiм. З 1907 да 1909 г. працаваў настаўнiкам у правiнцыi, а ў 1911 г. на выдатна завяршыў штудыі гiсторыi ў Дэрпце. Найбольшы ўплыў атрымаў ад А.Ясiнскага, якi iнтэнсiўна займаўся гiсторыяй Лiтвы i Беларусi. Затым да 1915 г. служыў настаўнiкам гiсторыi ў Вiленскай прыватнай гiмназii сям’i Вiнаградава. Нарэшце перасялiўся ў Менск i з 1915 да 1920 г. працаваў дацэнтам i прафесарам у Інстытуце падрыхтоўкi настаўнiкаў (з 1919 г. — педiнстытут). Лекцыi i семiнары тых гадоў і сталi асноўным матэрыялам для «Кароткага нарыса гiсторыi Беларусi», якi выйшаў упершыню ў 1919 г.

Як і многiя маладыя iнтэлектуалы з унiверсiтэцкага асяроддзя, Ігнатоўскi рана заняўся палiтыкай. Моцна вабілі тады сацыял-рэвалюцыянеры, да якiх ён належаў з 1901 да 1918 г. У час Лютаўскай рэвалюцыi Ігнатоўскi працаваў у Яраслаўлi, куды эвакуявалі яго iнстытут. Сам у вайне не ўдзельнiчаў, ды i звесткi пра падзеi ў Петраградзе даходзiлi да яго толькi са спазненнем. Праз прыналежнасць да левых эсэраў Ігнатоўскi ўвайшоў у адукацыйную суполку «Наш край», якая паўстала ў 1915 i з 1917 г. называлася «Маладая Беларусь». Пасля 1918 г. унiверсiтэцкi дацэнт завязаў кантакты як з Белнацкамам, беларускiм аддзелам народнага камiсарыята па народных пытаннях (Наркамнац), так i з беларускай секцыяй РКП(б). Малаверагодна, каб у гэтым часе выявiлiся больш цесныя сiмпатыi да камунiстычнай партыi, як тое сцвярджалi апалогii пачатку дваццатых[10]. Бiяграфiчныя дакументы сведчаць пра ўдзел Ігнатоўскага толькi ў заснаваннi «Белорусской Коммунистичес кой организации» (БКО), паклiканай да жыцця 1 студзеня 1920 г. Гэтае аб’яднанне з Ігнатоўскiм на чале, напэўна, шукала хуткага зблiжэння з Камунiстычнай партыяй Беларусi i Лiтвы (КП ЛiтБел). У 1919 i 1920 г. Ігнатоўскi браў актыўны ўдзел у «барацьбе супроць польскiх iнтэрвентаў», каардынацыйным цэнтрам якой была БКО. Яна ж як пракамунiстычная група была задзейнiчана ў распрацоўцы абвяшчэння незалежнасцi БССР ад 31 лiпеня 1920 г.

У сувязi з савецка-польскiм ваенным канфліктам i вялiкапольскiмi планамi Пiлсудскага перыяд 1919-1920 г. стаў ключавым для Ігнатоўскага — гэта быў час яго пераходу з пазiцый левых эсэраў на пазiцыi бальшавiкоў, успрынятых як абарончая сiла; так цi iнакш, 30 лiпеня 1920 г., у 29-гадовым узросце, ён быў прыняты ў РКП(б). Бясспрэчна, на жыцці Ігнатоўскага моцна адбіліся працілеглыя тэндэнцыi — нацыяналiзацыя і саветызацыя. Гэтая супярэчлівасць выявілася і ў яго працах. Тым не менш Ігнатоўскi разам з такiмi аўтарытэтамi, як М.Пакроўскi, М.Лукiн, В.Волгiн, С.Пянткоўскi, належаў да той групы гiсторыкаў старэйшага пакалення, што ў першыя паслярэвалюцыйныя гады магла ўважацца марксiстамi i стварала гiстарычную канцэпцыю ранняга савецкага часу.

Вацлаў Юстынавіч Ластоўскi, народжаны ў 1883 г. у засценку Калеснікаў Вiленскай губернi, паходзiў, падобна Ігнатоўскаму, з дробнаўласнікаў[11]. Гiмназiя ў Рызе дала яму пропуск да далейшай адукацыi, аднак ён нiколi не вучыўся ва унiверсiтэце. Ягоным навучальным кабiнетам стала рэдакцыя «Нашай Нiвы», з якой ён супрацоўнiчаў з 1909 да 1914 г. Публiцыстыка так i засталася ягоным асноўным заняткам, што добра ўвязвалася ў яго перманентную палiтычную актыўнасць. Гэта быў час палiтызацыi iнтэлiгенцыi, якi паставiў яго ўрэшце на чале БСГ i БНР, а ў 1919 г. прывёў у шэрагi эсэраў. Маючы галоўнае месца жыхарства ў Вiльні, ён займаўся справамi беларусаў у Тарыбе Лiтоўскай Рэспублiкi i працаваў памочнікам беларускага аташэ ў лiтоўскiм пасольстве ў Берлiне. Увасабляў тып нацыяналiстычнага публiцыста, якi нiколi не звязваўся з бальшавiкамi i сваёй тэорыяй Крывii, знаходзячыся ў выгнаннi ў Коўне, вызначаў гiстарычныя навуковыя спрэчкi ў Менску. Разам з Ластоўскім у шэрагу нацыянальных гiсторыкаў i публiцыстаў стаялі ягоныя калегi А.Шлюбскi, І.Абдзiраловiч (Канчэўскi), Ф.Турук i А.Цвiкевiч, выказванні якіх былі падставай для нападак канфармiсцкiх гiсторыкаў i аддзелу прапаганды партыi.

Акурат да гэтага, iншага крыла беларускай гiстарыяграфii пачатку 1930-х трэба залiчыць перш за ўсё Васiля Карпавiча Шчарбакова. З адукацыйным шляхам Ластоўскага — пазней антыпода ў палiтыцы i навуцы — яго лучыла далёкае ад адукацыi паходжанне. Народжаны ў 1898 г. у в. Дуброўка Аршанскага павету, сын селянiна, навучальнымi ўстановамi якога былi Рагачоўская настаўнiцкая семiнарыя i вышэйшая партыйная школа ў Харкаве, ён ужо ў 1920 г. далучыўся да бальшавiкоў i ў 1923 г. з грунтоўнымi гiстарычнымi ведамi займеў уплывовае месца ў партыi. Адносна асабiстай квалiфiкацыi Шчарбакоў заўжды гаварыў пра 9-месячную службу на ўсходнiм i паўднёвым франтах (1919-1921). У тым, што ён як лектар ды педагог быў сапраўды акадэмiчна падрыхтаваны, сумнявалiся ўжо некаторыя з ягоных сучаснiкаў[12]. Шчарбакоў быў прататыпам тых навукоўцаў-прапагандыстаў, што насялялi адукацыйныя ўстановы Савецкага Саюзу 1920-х. Да іх належыць i П.Горын, які прайшоў шлях ад сялянскай сям’i да функцыянера навукі. Адпрацаваўшы павiннасць, абодва скончылi пад кулямi сталiнскiх органаў бяспекi.

Шчарбаковым завяршаецца калектыўна-бiяграфiчны спектр даследавання. Як Даўнар-Запольскi, Пiчэта, Ігнатоўскi і Ластоўскi, ён быў аўтарам цэльнай карцiны беларускай гiсторыi. Бiяграфiі сведчаць, што гiсторыкi з сялян i наогул з малаадукаванага асяроддзя часта спрычынялiся да саветызацыi i «пралетарызацыi» навуковага апарату i гiстарычнай канцэпцыi наогул. Тыя ж гiсторыкi, якія выйшлi з дробнабур жуазнага асяроддзя, наадварот, выступалi перш за ўсё за нацыянальную гiстарычную канцэпцыю.

2. Навука i палiтыка

У сталiнскiм Савецкiм Саюзе самаканцэнтраванае і засяроджанае на пошуках жыццё вучонага наўрад цi было магчымым. Ад iнтэлiгенцыi яшчэ больш, чым ад працоўных, сялян i служачых, чакалi штодзённых прызнанняў i сведчанняў лаяльнасцi, у якiх цяжка было абмежавацца толькi пiсьмовымi тэкстамi. Старэйшыя гiсторыкi, як Мітрафан Даўнар-Запольскi, не жадалі болей падпарадкоўвацца прадпiсанням, якія краналі навуковыя перакананнi, і гулялi з партыяй, своечасова адцягваючы ад сябе ўвагу. Так, перасяленне гэтага гiсторыка ў 1921 г. з Кiева праз Харкаў у Баку заўсёды тлумачылася матывамі асабiстымi (два сыны загiнулi ў грамадзянскай вайне) i станам здароўя, але сапраўдная прычына перасялення ў сталiцу Азербайджана была хутчэй палiтычнай. Ды i яго дзейнасць на пасадах прарэктара Азербайджанскага унiверсiтэта ў Баку, прафесара Полiтэхнiчнага інстытута i дырэктара музея сельскай гаспадаркi i гандлю Азербайджанскай ССР, дзе ён працаваў да 1925 г., i геаграфiчна, i зместам далёкiя ад навуковага вопыту гэтага гісторыка. Таму зразумела, чаму Даўнар-Запольскі не марудзіў нi хвiлiны, калi рэктар У.Пiчэта паклікаў яго ў Менскi дзяржаўны унiверсiтэт, а да таго ж ён быў запрошаны на пасаду дырэктара гiстарычна-археалагiчнай секцыi Інбелкульта. Пра ягоную прафесiйную кампетэнтнасць не ў апошнюю чаргу сведчыць тое, што ён, маючы ўжо 58 гадоў, i надалей дазваляў сабе трымацца ўбаку i ад палiтыкi, i ад партыi. Большымi за Даўнара-Запольскага вольнасцямi карыстаўся, бадай, толькі на 6 гадоў старэйшы за яго Яўхім Карскi, якi быў запрошаны ў Менск з Петраградскага унiверсiтэта.

Палiтычная актыўнасць Уладзіміра Пiчэты таксама была стрыманай, што пераканальна засведчыла шчырае прызнанне ў анкеце: «Не ўдзельнiчаю ў рэвалюцыйнай працы». Савецкiя бiёграфы знайшлi, аднак, апорныя моманты за 1910/11 г., якiя знаёмяць нас з «прагрэсiўным» дацэнтам. Так, Пiчэта разам з iншымі выкладчыкамi пакiнуў Маскоўскi унiверсiтэт «у знак пратэсту супраць рэакцыйнай дзейнасцi тагачаснага мiнiстэрства народнай асветы». Атрыбут «прагрэсiўны дацэнт» выкарыстаў Гёш для характарыстыкi маладога Тарле, трапна перадаўшы гэтым, якой славай карыстаўся пецярбургскi прыват-дацэнт сярод студэнцтва. Як навуковы дарадца У.Пічэта ў 1920 г.[13] удзельнiчаў у савецка-польскай мiрнай канферэнцыi па ўзгадненнi ўмоў Рыжскай дамовы, што мела цяжкія наступствы для Беларусi. Як у Тарле нячаста мянялася месца працы, так i Пiчэта ў агульнай колькасцi толькі 4 разы перарываў навуковую дзейнасць у Маскве, пачатую ў 1917 г. з абароны аб’ёмнай магiстарскай працы па тэме «Аграрная реформа Сигизмунда-Августа в Литовско-Русском государстве» i скончаную ў 1947 г. ягонай смерцю. Як прыват-дацэнт розных маскоўскiх ВНУ i галоўны iнспектар Цэнтральнага архiва (1918-1924), па запрашэннi Смаленскага унiверсiтэта ён выкладаў там у зiмовым семестры 1918/19 г. Другi перапынак, якi цягнуўся больш за 15 гадоў, зрабiў Пiчэту арганiзатарам беларускай гiстарычнай школы, якая без яго, без сумневу, не заслужыла б такога iмя[14]. Як рэктар-заснавальнiк БДУ (1921-29) i дырэктар гiстарычна-археалагiчнай камiсii Інбелкульта (1922), ён нёс адказнасць за гiстарычную навуку тагачаснай БССР. Параўноўваючы менскую i пецярбургскую гiстарычныя школы ды іх аўтарытэты (тут — Пiчэта, Доўнар-Запольскi i Ігнатоўскi, там — Тарле, Платонаў i Праснякоў), лёгка заўважыць падабенства прыстасоўвання, на якое былі асуджаныя немарксісцкія або «псеўдамарксiсцкiя» гiсторыкi. Тарле, Праснякоў i Пiчэта з 1927 г. утваралi сярод вучоных Гiстарычнага iнстытута РАНІОН немарксiсцкае крыло ў супрацьвагу маскоўскiм старым i новым марксiстам, згуртаваным вакол Пакроўскага, Лукiна i Волгiна.

Трэці i самы жорсткі перарыў у 1930-м на 5 гадоў кінуў Пічэту ў высылку. Нарэшце, чацвёрты перапынак звязаны з II сусветнай вайной, калi з 1941 да 1944 г. Пiчэта з iншымі калегамi-гісторыкамі знаходзіўся Ташкенце. Там ён працягваў працу i пашыраў навуковыя перспектывы узбецкай гiсторыi.

Непараўнальна шчыльней звязаным з актуальнай палiтыкай i часам цалкам задзейнiчаным у ёй як функцыянер быў народны камiсар сельскай гаспадаркi (1920) i асветы (1920-26) Усевалад Ігнатоўскi. З 1923 г. ён адначасова ўваходзiў у камiсiю па справах нацыянальнасцяў, а з 1924 да 1926 — у аддзел АГІТПРОП Цэнтральнага камiтэта КП(б)Б. З лютага 1926 г. Ігнатоўскі займаў пасаду старшынi прэзiдыума Інбелкульта, а з 1928 г. быў яго прэзiдэнтам. Як Пiчэта выкладаў у Інбелкуль це, так i Ігнатоўскi з часу заснавання БДУ працаваў там прафесарам, дэканам гуманiтарнага i педагагiчнага факультэта i намеснiкам рэктара. Для навуковай нагрузкі, хоць прыблiзна параўнальнай з Пiчэтавай, не хапала часу. Яго калега не меў партыйных абавязкаў, не ўдзельнiчаў ва ўсiх партыйных з’ездах КП(б)Б з 1920 да 1930 г. як член партыi, ЦК i (з 1924) Палiтбюро, не мусiў ездзiць на 8 i 13 з’езды РКП(б) як беларускi дэлегат з правам голасу цi на 5 кангрэс Камiнтэрна як дэлегат ад КП(б)Б. Ігнатоўскаму былi блізкімі i дзяржаўныя функцыi: як член ЦВК БССР ён з 1920 да 1929 г. з’яўляўся доўгатэрмiновым дэлегатам усiх Усебеларускiх савецкiх кангрэсаў. Гэта дало яму дастатковы вопыт, неабходны для таго, каб быць дэлегатам Маскоўскага Усесаюзнага кангрэсу саветаў з 1922 да 1929 г. Калi ў ЦВК СССР i ў 1924 г. у Прэзiдыуме ЦВК СССР спатрэбiўся беларускi прадстаўнiк, гэтыя задачы ўзяў на сябе Ігнатоўскi. Мог ён і своечасова вызвалiцца ад неакадэмiчных выкладчыцкiх нагрузак, такіх, як заняткі ў партшколах.

«Я лiчу неабходным выказаць асабiстую пазiцыю адносна ўскладзеных на мяне абавязкаў па выкладаннi беларускай гiсторыi i гiсторыi рэвалюцыйнага руху. Бюро ведае пра маю перагрузку; чыста фiзiчна я не ў стане адпавядаць гэтым задачам. Па магчымасцi, члена партыi не трэба ставiць у кампраметуючае становiшча, калi ён праз загружанасць заданнямi не можа несцi ўскладзеную на яго адказнасць»[15].

Такая загружанасць сведчыла як пра руплiвасць перакананага патрыёта i паслухмянага марксiста, так i пра недахоп падрыхтаваных кадраў у апараце БССР. Узначалiўшы «Таварыства марксiстаў Беларусi» (1927-29), спачатку навукова арыентаванае, Ігнатоўскi спалучыў абедзве жыццёвыя сферы. Як вучоны, што, нягледзячы на неахопную нагрузку, у 1926, 1929 i 1930 г. прадставiў тры вялiкiя манаграфii i мноства артыкулаў, ён не прамінаў магчымасцi выказаць свае перакананнi пра нацыянальную i адукацыйную палiтыку. Прамова Ігнатоўскага на з’ездзе КП(б)Б у 1927 г. вылiлася ў дэбаты пра нацыянальны характар. На 13 з’ездзе беларускiх камунiстаў яму давялося абараняцца ад нападаў Агурскага на ягоную яшчэ не выдадзеную кнiгу «1863 год на Беларусi»[16]. Хоць Ігнатоўскi цалкам ухіліўся марксiсцкай артадоксii Пакроўскага i да канца жыцця пiсаў iнакш, чым штодзённа дзейнiчаў у палiтыцы, шмат па чым у іх абодвух пазнаецца прататып савецкага гiсторыка пазнейшых пакаленняў, якi не меў будучынi без задэклараванай партыйна-палiтычнай функцыянальнасцi.

Савецкая навуковая бiяграфiя Вацлава Ластоўскага пачалася толькi ў 1927 г. Дагэтуль ён, выдавец часопiса «Крывiч», што выходзіў з 1923 да 1927 г. у Коўне, спрабаваў замянiць назвай Крывiя iмя Беларусь. Сучаснiкi-сведкi казалi нават пра рух «Крывiч»[17], мэтай якога пасля вяртання Ластоўскага ў БССР было адмаўляць любую польскую цi расійскую залежнасць: «Пакуль мы ўжываем назоў „Беларусь”, мы не можам пачаць сваю ўласную гiсторыю [...] у той момант, калi нам было прыўлашчана гэтае азначэнне, скончылася гiсторыя нашага народа. Пад гэтым тэрмiнам у нас няма свайго гiстарычнага мiнулага»[18].

У ягоным «Расейска-Крыўскiм (Беларускiм) слоўнiку» гэта фармулюецца абвострана: «Мы крывiчы, а не Русь Лiтоўская, Варажская цi Маскоўская, Белая цi Чорная; мы асобны славянскi народ»[19]. Калi Ластоўскi як аўтар такiх выказванняў у 1927 г. быў запрошаны ў Інбелкульт і там прайшла бурная дыскусія вакол крывiчоў як продкаў беларусаў, гэта, натуральна, мела адмоўныя наступствы. Разам са сваiмi калегамi Шлюбскiм i Каспяровiчам Ластоўскi стаў увасабленнем акадэмiчнага «нацыянал-дэмакратызму», звязанага з «нацыянал-фашызмам» ва ўсходняй Польшчы. Ранняя гiсторыя, якой звычайна апекаваліся вучоныя, цяпер стала справай партыi. Лёс «нацыянал-дэ макратаў» канчаткова вызначыўся пасля суровай крытыкi створанага Ластоўскім вобразу савецка-расійскай дзяржавы:

«Культура Бялiнскага, Чарнышэўскага, Пляханава i Ленiна павiнна i будзе панаваць над культурамi ўсiх народаў, што жывуць у СССР, [...] а праз некаторы час ва ўсiм свеце [...]. Гэта значыць, што дух [...] заборчага маскоўскага iмперыялiзму не толькi не паглынуў сябе, але хутчэй аформiўся ды пашырыўся. Ён больш не абмяжоўваецца славянствам, але iмкнецца пашырыцца на ўвесь свет»[20].

Вяртанню Ластоўскага папярэднiчалi выдадзены ў 1923 г. указ аб амнiстыi i канферэнцыя БНР у Берлiне ў 1925 г. Пасля таго, як на гэтай сустрэчы Рада БНР адмовiлася ад антысавецкай барацьбы i прызнала Менск «адзiным цэнтрам нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння Беларусi», змаглi вярнуцца на Беларусь члены самой Рады. Калi Ластоўскi, Цвiкевiч i Краскоўскi належалi да другой групы вяртанцаў, то Смолiч, Лёсiк i Некрашэвiч яшчэ раней былi амнiставаныя i гэтым падштурхнутыя да вяртання. Усе названыя атрымалi працу па квалiфiкацыi, а Ластоўскi i Некрашэвiч у 1928 г. былі нават абраныя членамi Акадэмii. Выглядала так, што беларускiя бальшавiкi не хацелi адмаўляцца ад адукацыйна га патэнцыялу iнтэлiгенцыi БНР. Як украiнскi ўрад у 1927 г. вярнуў з Львоўскай эмiграцыi Грушэўскага, так i для БССР з яе слабой iнтэлiгенцыяй былi патрэбныя людзi кшталту Лёсiка, Ластоўскага i Некрашэвiча. Апошнi нават стаў першым дырэктарам Інбелкульта. Іх узыходжанне да вышэйшых акадэмiчных i палiтычных пасадаў сведчыць не пра поспехі беларусiзацыі цi карэнiзацыі, а толькi пра свядомае імкненне бальшавiкоў перацягнуць на свой бок шматабяцальныя, хоць крытычныя «кадры».

Не ў апошнюю чаргу дзякуючы такім, як Шчарбакоў, партыя магла сапраўды спадзявацца, што павялічыць жменю нацыянальных энтузiястаў. А Шчарбакова яго суровая партыйная кар’ера правяла праз Чарнiгаўскi абласны камiтэт КП(б)У i ў 1924 г. узвяла на пасаду рэктара Інстытута народнай адукацыi гэтага ўкраiнскага горада. Тут, як сам пазней зазначаў, ён упершыню заняўся навуковай працай i ў 1929 г. выставiў сябе на атрыманне прафесарскага тытула ў Харкаўскiм Гiстпарце. Калi партыя адначасова ў Кiеве, Менску, Маскве i Ленiнградзе вынесла першыя прысуды ў сувязi з «академическим делом», прыйшоў час Шчарбакова i Горына. Апошнi меў кар’еру ў цэнтры марксiзму — унiверсiтэце iм. Свярдлова i ў ІКП, перш чым паспеў зрабiць iмя як дырэктар Гiстарычнага iнстытута Камунiстычнай акадэмii, сакратар «Гiсторыкаў-марксiстаў» i рэдактар «Пролетарской революции». І Горын пасля вялiкiх развiтальных выступаў у акадэмiях i унiверсiтэтах патрапiў у Менск; з 1931 да 1936 г. ён займаў пасаду Прэзiдэнта БелАН, вакантную пасля самагубства Ігнатоўскага. Намеснiкам Горына ў Прэзiдыуме Акадэмii быў Шчарбакоў, якi дагэтуль стаяў на чале секцыi навукi і адукацыi ЦК. Два сялянскiя сыны з беларускай правiнцыi, якiм рэвалюцыйны запал не пакiнуў часу нi на атрыманне атэстату, нi на рэгулярнае наведванне унiверсiтэта, валодалi цяпер каманднай вяршыняй беларускай навукi. Шчарбакоў чытаў лекцыi па гiсторыi Беларусi ў БДУ, Менскiм педiнстытуце i Камунiстычнай вышэйшай школе сельскай гаспадаркi. У 1936 г. ён прыйшоў на змену Горыну на пасаду дырэктара Інстытута гісторыі Беларускай Акадэмii Навук[21].

3. Крах кар’еры i рэпрэсii

Гiсторыя беларускай гiстарыяграфii ў Савецкiм Саюзе эпохі Сталiна была гiсторыяй яе лiквiдацыi. Нi беларусiзацыя з «коренизацией», нi пастаяннае пашырэнне яе iнстытуцыйных асноў не маглi прадухiлiць гэтага. Індывiдуальныя бiяграфii гiсторыкаў сведчаць, што партыя нi на хвiлю не паслабляла цугляў i не iшла на палiтычныя саступкi беларускiм гiсторыкам з-за iхнай беларускасцi. Сталінская «культура» даносаў i рэпрэсiй, якая падтрымлівалася «зверху» i «знiзу», была ўласцiвая савецкай сiстэме ад пачатку. Мітрафан Даўнар-Запольскi належаў да першых ахвяраў. Узiмку 1925/26 г. ягоны толькi што скончаны рукапiс па «Гiсторыi Беларусi» трапiў у рукi гiсторыку-калегу Вiталю Сербенту, якi адначасова быў намеснiкам шэфа аддзела прэсы i публiкацый пры ЦК КП(б)Б. Пасля ўнутранага азнаямлення з рэцэнзiяй Сербенты напачатку 1926 г. Даўнару-Запольскаму настойлiва рэкамендавалi пакiнуць унiверсiтэт, Менск i, тым самым — Беларусь, у якой ён паспеў папрацаваць крыху больш за год.

Сербента крытыкаваў гісторыка за сцвярджэнне, што да 1917 г. рабочы клас у Беларусi нiколi не выконваў важнай ролi, i за «пераацэнку» БНР «як носьбiта беларускай iдэi» (с. 603 рукапiсу). Паводле Даўнара-Запольскага, БНР i нацыянальнае беларускае сялянства з шэрагу прычынаў згубiлі ўплыў на пралетарыят. Гэтак жа мала сiмпатыi ў рэцэнзента, якi быў прафесарам Менскага камунiстычнага унiверсiтэта, выклiкала заўвага, што Рада БНР, у адрозненне ад савецкай улады, магла цалкам правесцi беларусiзацыю (с. 601). Франтальную крытыку Сербенты выклiкала тое, як аўтар адлюстраваў позні царызм i 1918 год. Тут Даўнар-Запольскi пазiтыўна паказаў Раду, партыi, перадусiм БСГ, i Усебеларускi Кангрэс 1917 г.:

«Такiм чынам, бясспрэчна, што прадугледжаная для друку праца праф. Доўнара-Запольскага ёсць больш цi менш паслядоўнай i, сыходзячы з эканамiчнага фактару, прадстаўляе з аднаго боку пункт гледжання нацыянал-дэмакратызму, а з другога — не без спасылкi на ягонае гiстарычнае здзяйсненне — пункт гледжання дыктатуры пралетарыяту i савецкай улады»[22].

Партыя прыслухалася да настойлiвага патрабавання Сербенты: «Кнiга нi ў якiм разе не павiнна быць апублiкаванай». Гiстарычна-iдэалагiчныя адрозненнi двух вучоных розных пакаленняў тут малаважныя. Клiмат у сярэдзiне дваццатых быў атручаны ўзаемным недаверам i даносамi. Ужо тады навуковая перспектыва вызначалася не квалiфiкацыяй i не прафесiйным дыскурсам. Хто, як Сербента, быў паслухмяны партыi цi, як Горын i Шчарбакоў, «быў партыяй», мог калi не скончыць, то прынамсі перапынiць кар’еру любога вучонага абвінавачваннем у «нацыянал-дэмакратызме». Калi ў 1925-26 г. у БДУ нехта мог, скарыстоўваючы свае пазанавуковыя функцыі, перакрэслiць кнiгу нашмат старэйшага калегi заўвагай, што нельга «даць нацыянал-дэмакратызму магчымасцi iдэалагiчнага афармлення»[23], то пра лiберальную палiтыку ў навуцы дзеля беларусiзацыi не магло быць i гаворкi.

Расчараваны Даўнар-Запольскi з’ехаў у Маскву, не забыўшыся перад гэтым падараваць усю бiблiятэку (больш за 11 000 тамоў!) Інбелкульту, тым самым — Ігнатоўскаму. На кафедры эканамiчнай геаграфii ў Інстытуце народнай гаспадаркi Эканамiчнай акадэмii ён зарабляў, вiдаць, болей, чым у Менску, але толькi прыём у АН СССР у 1929 г. згладзіў менскія перажыванні. Адначасова гісторык ухіліўся і ад ранейшага прадмету даследаванняў[24]. Выдаўцы выпушчанага ў 1928 г. школьнага падручнiка па «Эканамiчнай геаграфii БССР» прапанавалi яму раздзел па «заходняй акрузе», за што ён узяўся не без ахвоты. У Менску Даўнар-Запольскі ўжо даўно зрабiўся непажаданай асобай; калi ў Маскве ён быў старэйшым гiсторыкам-эканамiстам, на любоў якога да Беларусi глядзелi скрозь пальцы, дык у Менску, пэўна, толькі ўцёкі ўратавалi яму жыццё. Калi Ластоўскi i Пiчэта былi ўжо арыштаваныя, а Ігнатоўскi застрэлiўся, у 1931 г. з’явілася гнеўная публiцыстычная тырада супраць Даўнара-Запольскага, у якой яго тытулавалі «афiцыйным гiсторыкам нацыянал-дэмакра тызму». Аўтар, пiшучы пад псеўданiмам «Ротман», абвiнавачваў «буржуазнага iдэолага» Даўнара-Запольскага ў тым, што той выступае «ў залежнасцi ад надвор’я то пад маскай вялiкарускага гiсторыка, то як нацыянал-дэмакрат»[25]. У саліднай дасавецкай спадчыне гiсторыка Ротман адфiльтраваў яго творы на амбiвалентнасць расійка-беларускiх стасункаў i на нярускiя элементы беларускай гiсторыi. Па сутнасцi, Ротман толькi паўтарыў галоўныя думкi Сербенты. Шкадаваць Даўнара-Запольскага ён ужо не мог. Нават у Маскве беларуска га гісторыка спасцiг пераслед партыi i ў 1930 г. iмя Даўнара было названа ў сувязi з «академическим делом». Замкнуўшы ся ў сабе, ён вельмі неахвотна пагадзiўся выкладаць у далёкiм ад яго адукацыi Маскоўскiм iнстытуце эканомiкi i гандлю, а ў 1934 г. пайшоў з жыцця.

Праца Пiчэты ў Менску таксама скончылася не па ўласнай волі. Яго не мінула хваля арыштаў у пачатку 1930 г., накiраваная супраць гiсторыкаў i iншых гуманiтарыяў. Яшчэ ў 1929 г. ён мусiў пакінуць пасаду рэктара БДУ, пад пытаннем стала ягонае прафесарства ва унiверсiтэце, не кажучы пра тытул акадэмiка. Пачало здавацца, што мелi рацыю сябры «Таварыства камунiстычных вучоных», якiя годам раней проста абылгалі Пiчэту. Тады вырашалася пытанне пра яго членства ў менскiм аддзеле «Таварыства гiсторыкаў-марксiстаў», і на той час ягоная «iдэалогiя» падалася пераважнай большасцi сходу сумнеўнай. Без элементарнай павагi акадэмiк Пiчэта быў адстаўлены як «варожы марксiст» i «аўтар iдэалогii буржуазнага нацыяналiзму». Адзiн з удзельнiкаў нiбыта згадаў нейкi выступ Пiчэты, уклаўшы ў яго вусны словы: «На Беларусi няма прыстойных вучоных, — усе iмкнуцца да сацыялiзму дзеля сябе»[26]. Калi нехта спрабаваў абаранiць пазiцыю Пiчэты, яго ставiлi на сваё месца. Яшчэ да таго, як сталі гаварыць пра «Саюз Вызвалення Беларусi» i «Всенародный союз борьбы за возрождение свободной России», было ўстаноўлена, што Пiчэта — «рупар буржуазнага нацыяналiзму» i знаходзiцца «пад уплывам варожых сiл». Наступствы былi ясныя – ён не мог заставацца рэктарам унiверсiтэта[27].

Мала дапамагло, што сёй-той меў уражанне, быццам на Берлiнскiм гiстарычным тыднi Пiчэта выступаў «як марксiст» (зусiм iнакш, аднак, яго ўспрыняў нямецкi бок[28]). Прысуд быў вынесены, i ўжо нiшто не замінала арыштаваць Пiчэту ў Беларусi. Яўрэйскi гiсторык Е.Рыўлiн, якi імкнуўся прасунуцца з пасады прарэктара БДУ на месца намеснiка камiсара асветы (і якому самому заставалася 3 гады жыцця на волi), быў цынiчным да канца: Пiчэта, рашучы нацыянал-дэмакрат, згодна з яго сцвярджэннем, належаў «наогул да беспрынцыповей шых людзей свету» i не лiчыўся нi з якiмi прынцыпамi ды iдэалогiямi[29]. А, як вядома, жыццё «без iдэалогii» ў канцы 1920-х ужо не прымалася.

Зразумела, што «академическое дело» ў Маскве i Ленiнградзе прыйшлося вельмі дарэчы для крытыкаў Пiчэты. Тут няма як апісваць самую вялiкую акцыю супраць савецкiх гiсторыкаў[30]. Пiчэта быў арыштаваны ў сваёй менскай кватэры ў студзенi 1930 г. як адзiн з 115 удзельнiкаў «манархiчнай групы» вакол меркаванага «ядра» — Платонава, Тарле, Любаўскага. Бясконцымi былі абвiнавачваннi, даўгiмi – самаабвiнавачваннi, i жорсткiмi — пакараннi. Пiчэту выслалі на 5 гадоў у Вятку. Не дапамаглі і захады Пакроўскага, якi ім апекаваўся. 12 лiстапада Пiчэта пiсаў з Вяткi:

«Калi яны мяне дапытвалi, далi пратакол, каб я замянiў некаторыя паняццi iншымi — не на маю карысць. Мне прадпiсвалi, у якiм стылi i тоне я мусiў падаваць свае выказваннi. Адмова, як яны далi мне зразумець, была б супраць мяне. Мне зачыталi паказаннi Любаўскага, узялі адтуль некаторыя факты, прымусiлi мяне ўключыць iх у мае паказаннi i прызнаць сябе ўдзельнiкам арганiзацыi, пра якую я не меў нiякага ўяўлення. Я падпiсаў усё, што напiсаў следчы… Гэта фальсiфiкацыя. Вядома, я не магу пратэставаць супраць тых, хто можа са мной расправiцца»[31].

Тым не менш Пiчэта змог займацца навукай і ў месцах высылкi — у Варонежы i Вятцы. Вярнуўшыся ў 1935 г. у Маскву, ён выкарыстаў змену ў адносінах Сталiна да гiстарыяграфii наогул i да «буржуазных спецыялiстаў» у прыватнасцi. Многiя са зняволеных тады ж калегаў вярталiся ў свае iнстытуты (калi не памерлi ў высылцы, як Платонаў, Ягораў, Любаўскi цi Раждзественскi), многiя — да былых тытулаў i пасадаў. У 1934/35 г. прайшла хваля паўрэабiлiтацый. Пiчэту ў 1939 г. абралі карэспандэнтам, а ў 1946 г. — членам АН СССР, хоць званне члена АН БССР яму не было вернута. У пэўным сэнсе ён падзялiў лёс непараўналь на больш знакамiтага Тарле, працу якога «Напалеон» (1936) пахвалiў асабiста Сталiн. Факт, што абодва вучоныя ў канцы 1930-х мелi асаблiвы статус. Іх цярпелi як немарксiсцкiх «спецыялiстаў», якiя маглi лiчыцца лаяльнымi вучонымi i ад якiх не чакалася асаблiвага старання ў артадоксii[32]. У Менску ж выключэнняў такога роду больш не было.

Аднак Пiчэта заставаўся пад пільным наглядам. Калi дырэкцыя АН БССР звярнулася ў ЦК КП(б)Б з просьбай вярнуць яму званне акадэмiка, тагачасны беларускi народны камiсар унутраных спраў Цанава прадставiў шэфу КП Панамарэнку дзве таўстыя справаздачы спецслужбаў. Яны пераконвалi, быццам Пiчэта памiж 1937 i 1938 г. належаў да «нацыянал-фашыс цкай групы» i меў сувязi з нацыянал-фашыстамi за мяжой, дакладней, у Чэхаславаччынне. Тады мусiла лiчыцца правакацыяй тое, што, як напісана ў шпiёнскiм даносе ад 6 снежня 1939 г., Пiчэта недвухсэнсоўна выказваўся супраць нямецка-савецкага дагавору аб ненападзе, якi ён лiчыў «непатрэбным»: Гiтлер праз два гады прынясе нам вайну i фашызм, сцвердзіць сваю канцэпцыю «Сярэдняй Еўропы»[33]. Аднак падобныя клопаты Менску ў Маскве нiкога не цiкавiлі.

Пасля таго, як у 1926 г. Даўнар-Запольскi, а ў 1930 Пiчэта былі выгнаныя з краю, а Ігнатоўскі 4 лютага 1931 г. скончыў жыццё самагубствам, з вядомых гiсторыкаў першага пакалення не засталося больш нiкога. Крах кар’еры Ігнатоўскага, асаблiва раптоўны пасля яго ўзнясення як партыйнага i навуковага функцыянера, быў звязаны з першай хваляй рэпрэсiяў у 1929 г., хоць вымалёўваўся ён цягам двух папярэдніх гадоў. Прыкметна, што, як i Даўнара-Запольскага з Пiчэтам, першымі яго абвiнавацілі калегі. Вiдавочна, пераследы супраць прафесiйнай iнтэлiгенцыi не заўсёды развязвалі вышэйшыя партыйныя органы цi структуры бяспекi, — гэтым займаліся непасрэдныя калегі вучоных, спадзеючыся ўратаваць сваю ўласную скуру заказнымi цi незаказнымi даносамі. Тагачасны першы сакратар ЦК КП(б)Б А.Крынiцкi ўжо на 10 з’ездзе на пачатку студзеня 1927 г. казаў пра «няправiльнасць» гiсторыi Беларусi Ігнатоўскага, але да 1929 г. дырэктара Інбелкульта не чапалi. Масiўную крытыку ўзняў упершыню — як ужо згадвалася вышэй — сын рабочага яўрэя, пазней вайсковы камiсар у Вiцебску i, нарэшце, даследчык рэвалюцыi, які працаваў у ІГПКР, Самуiл Агурскi. Не толькi форум марксiсцкiх навукоўцаў, але i 12 з’езд КП(б)Б у лютым 1929 г. ён выкарыстаў для нападу на Ігнатоўскага i яго яшчэ неапублiкаваную кнiгу пра паўстанне 1863 г. З гэтага часу па гісторыку наносіўся ўдар за ўдарам. Адкрыта прайшла дыскусiя вакол яго «Гiсторыі Беларусi ў ХІХ і ХХ ст.» са старшынёй ЦКК украiнскай КП В.Затонскiм, якi вёў, са свайго боку, заснаваную ЦК ВКП(б) 9 мая 1929 г. камiсiю па даследаванні нацыянальнага пытання ў БССР. Яго ўвагу і звярнулi на iмя Ігнатоўскага.

Калi Ігнатоўскi сказаў, што апрача партыi ў фармаваннi беларускай нацыi пэўную ролю выканалі і беларускiя пiсьменнiкі, ды падкрэслiў, што і яны спрычынiлiся да «арганiзацыi беларускай дзяржаўнасцi», то адно пагоршыў сваю справу. Праўда, абвiнавачаны ў абсалютызацыi значэння нацыянальнага руху i вызначэнні Калiноўскага падрыхтоў шчыкам рэвалюцыi ХХ ст., Ігнатоўскi яшчэ мог апраўдацца, спаслаўшыся на аўтарытэт Пакроўскага. Той чытаў тэзы Ігнатоўскага да паўстання 1863 г. ды звязаныя з гэтым спрэчкi з Агурскiм i знайшоў «ацэнку, дадзеную Ігнатоўскiм паўстанню, гiстарычна правiльнай». У параўнаннi з пазнейшымi занатоўкамi вучонага тут яшчэ адчувалася крыху ўпэўненасцi ў сваiх сiлах, неўзабаве цалкам размытай жорсткай крытыкай партыi i калегаў[34].

Здавалася, у 1930 г. нарэшце пазначылася выйсце з безданi — ён быў прызначаны прэзiдэнтам БелАН, дэлегаваны на 13 з’езд КП(б)Б i нават абраны ў ЦК. З трыбуны з’езду ён нават добраахвотна паабяцаў выправiць зробленыя памылкi[35]. Аднак, калi познiм летам выйшла з друкарнi яго кнiга пра паўстанне 1863 г., — акурат тады, калi К.Гей i І.Рапапорт, прысланыя ў студзенi з Масквы шэфы ЦК i ОГПУ (АДПУ) БССР, вынайшлi «Саюз Вызвалення Беларусi», якi належыла адразу знiшчыць, — для Ігнатоўскага ўжо не было выйсця. На кастрычнiцкiм пленуме ЦК ён быў выключаны з бюро i з самога ЦК, 22 снежня 1930 г. — зняты з пасады прэзiдэнта Акадэмii Навук, а 22 студзеня 1931 г., рашэннем прэзiдыума i калегii Цэнтральнай Кантрольнай Камiсii — выключаны з партыi як «нацыянальны адшчапенец»[36]. З кастрычнiка 1930 г. вялiся бясконцыя допыты, у якiх яго iмя звязвалася з «Саюзам Вызвалення Беларусi». Рэгiянальнай праявай вялiкага трыбуналу над iнтэлiгенцыяй у 1929/30 г. тут стала тое, што апарат дзяржбяспекi вынайшаў гэтую фiктыўную арганiзацыю, пад якую можна было падгрэбсці ўсіх нацдэмаў.

Тлумачэнне Ігнатоўскага, напiсанае ў страху перад будучыняй і складзенае «не для апраўдання», вылiлася ў бязмежнае пакаянне, у якiм спадзяванне на выратаванне саступiла месца ўпэўненасцi ў немiнучым пакаранні:

«Мая апошняя просьба да ЦКК КП(б)Б. Я прызнаю маю вiну перад партыяй ва ўсiм аб’ёме i глыбока i без пярэчанняў каюся ва ўсiх маiх пралiках, якiя нанеслi вялiкае зло партыi. [...] Я прашу пакiнуць мяне ў радах партыi пад умовай кантролю маёй будучай навуковай працы, я не ўпушчу выпадку загладзiць маю вiну перад партыяй. На маё апраўданне можа служыць факт, што я за 10 гадоў членства ў партыi не толькi не быў заўважаны ў шкодніцтве, але часта шчыра выконваў яе заданнi»[37].

Пакаянне Ігнатоўскага ўзмацнялася самаабвiна вачваннем. Маскоўскiя i ленiнградскiя пратаколы допытаў Тарле цi Платонава таксама ўтрымлiваюць самаданосы такога кшталту. Нягледзячы на абраны iм самiм дэвiз «казаць праўду, не перакладаючы вiну на чужыя плечы», у другой рэдакцыi свайго лiста Ігнатоўскi назваў iмёны i мянушкi «нацыянал-дэмакратаў». Многiя пасажы яго «пакаяння» былi проста выдумкамі. У гiстарычных ацэнках паўтаралiся афiцыйныя iнтэрпрэтацыi, якiя Ігнатоўскi стаў прымаць яшчэ працуючы гiсторыкам на волі. Так, «Наша Доля» i «Наша Нiва» зрабіліся газетамi «кулацкага i нацыяналiстычнага характару»[38]. Ігнатоўскi згадвае свой артыкул у «Полымi» за 1922 г., у якім выказваў перакананне, што савецкай Беларусi цi Беларусi як дзяржаўнай цэласнасцi не быць. Альтэрнатыўна, як вынiкала з яго паказанняў, дыскутавалася мадэль «буфернай рэспублiкi». Магчыма, за гэтым стаяла прапагандаваная ў асяроддзi БНР (Цвiкевiчам, Галавiнскiм i iнш.) iдэя беларускай самастойнасцi i незалежнасцi. Ён сам, як адзначана ў пратаколе, выключаў магчымасць iснавання «буферных рэспублiк», калi б яны былi савецкiмi[39] .

Атрыманыя пад прымусам паказаннi Ігнатоўскага i iншых iнтэлiгентаў, абвiнавачаных у нацыянал-дэмакратыз ме, давалi дадатковы матэрыял для органаў. Сюды ж дадавалiся адшуканыя тэксты, якiя за папярэднія гады друкаваліся цi толькi пiсаліся абвiнавачанымi. Так, мiж асабiстых рукапiсаў Ігнатоўскага знайшоўся недатаваны тэкст да «нацыянальнага пытання», якi мог быць напісаны памiж 1925 i 1927 г. Адных толькi зробленых у ім назіранняў пра «схiльнасць да крызiсаў» маладой савецкай дзяржавы магло хапіць для арышту Ігнатоўскага. Нельга было адкрыта дыягназаваць «марудныя тэмпы сацыялiстычнага росту» цi «няправiльны рэжым у партыi». У канцы дваццатых не маглi застацца без наступстваў і патрабаваннi ўмацавання «бяспекi ўнутрыпартыйнай дэмакратыi ў адносiнах да нярускiх нацыянальных меншасцяў» цi «вяртання да ленiнскiх прынцыпаў нацыянальнай палiтыкi». Не мела значэння тое, што Ігнатоўскi як камунiст ставiў перад сабой задачу ўцягнуць працоўных i сялян у эканамiчнае i культурнае будаўнiцтва i падтрымаць развiццё рэгiянальных моў, школаў i нацыяналiзацыю савецкага апарата. На 1930 г. час нацыянальных iлюзiяў бясследна мiнуў. Магла быць зразуметай заклапочанасць адно «нарастаннем новай буржуазii ў горадзе i на вёсцы», «узмацненнем буржуазнай iнтэлiгенцыi», «ростам бюракратыi ў дзяржаўных органах» i «агульным ростам вялiкаiмперскага шавiнiзму i нацыяналiзму»[40].

Перасоўныя дэкарацыі з прамоў, твораў i прызнанняў складваліся ў абвiнавачваннi супраць «нацыянал-дэмакратаў». Не даводзілася i думаць пра прыстойны працэс. Допыты i прысуды былi ўскладзены на вайсковыя суды АДПУ. Скончыўшы жыццё, пакуль яго яшчэ не апярэдзiў прысуд, Ігнатоўскi пацвердзіў, што як перакананы марксiст i патрыёт БССР ён не мог далей жыць, абвiнавачаны ў здрадзе краiне i партыi. Па звестках яго сына ад 11 лютага 1931 г., Ігнатоўскі застрэлiўся 4 лютага, «пасля чарговага доўгага i жорсткага допыту»[41]. Гэтая смерць зноў жа сiмптаматычная для раннесавецкага гiсторыка, якi хацеў спалучыць нацыянальныя традыцыi з iдэалагiчнымi асновамі новага часу. Гэта сiмптаматычна для палiтыка эпохі ўзыходзячага сталiнiзму, якi спрабаваў звесці разам нацыянальныя i камунiстычныя iдэалы. Праз два гады пасля Ігнатоўскага, 6 лiпеня 1933 г., у Кiеве скончыў жыццё самагубствам Мікалай Скрыпнiк. Камунiстычны дзяржаўны, партыйны i культурны функцыянер дваццатых гадоў рухаў наперад будаўнiцтва УССР i ўкраiнiзацыю, пакуль яму не прыпiсалi кантактаў з «Саюзам Вызвалення Украiны» i не аблаялi «кулацкiм украiнскiм нацыяналiстам», якi, апрача таго, займаўся «сабатажам у лiнгвiстыцы, лiтаратуры i гiсторыi»[42]. З украiнiзацыяй i беларусiзацыяй сканчаліся і жыццi многiх, хто яе праводзiў.

Не абмiнула гэта і Ластоўскага. Пасля вяртання з Коўны ў 1927 г. ён выконваў адмiнiстрацыйныя i навуковыя функцыi ў Інбелкульце i Акадэмii Навук. Ад партыi трымаўся ўбаку. Ігнатоўскi пазнаёмiўся з аўтарам першай беларускамоўнай «Гiсторыi Беларусi» каля 1913 г. на археалагiчных раскопках у Горадні, а потым згубiў яго з далягляду да часу БНР (1919) i, нарэшце, запрасiў у Інбелкульт навуковым сакратаром. Абодва бывалi ў асяроддзi «беларусаў» у Менску — iнтэлектуалаў i функцыянераў БНР: Купалы, Некрашэвiча, Лёсiка, Смолiча, Цвiкевiча. Ластоўскi ў напiсаным у 1930 г. самаабвiнавачваннi гаворыць пра «шкоднiцкую працу», якую ён разам з iншымі праводзіў у Акадэмii Навук. Пад кодам «лаялiзму» ў гэтым гуртку, па ягоных словах, не дапускалі адкрытых «контаррэвалюцыйных» выпадаў супраць нацыянальнай палiтыкi партыi, школьнага пытання, раскулачван ня i г.д. Але, паводле ягонага «прызнання» (верасень 1930 г.), ён стаў прыхільнікам «нацыянал-дэмакратычнай iдэалогii» дзякуючы розным этналагiчным даследаванням дзеля выяўлення беларускай самабытнасцi[43]. Ластоўскi належаў да першых зняволеных акадэмiкаў: яго забралi ўжо 21 лiпеня 1930 г., у снежнi афiцыйна пазбавiлi звання. З пратаколаў допыту бачна, што для ўладаў бяльмом у воку была найперш яго дасавецкая палiтычная дзейнасць i функцыi ў БНР. Прыватныя сустрэчы з «нацыянал-дэмакратамi па светапогляду» i «партыйцамi», якiя ён згадваў у прызнаннях, толькi дапаўнялi карцiну, якую пра яго ўжо мелi. Між тым, гэтыя сустрэчы належалi да найцiкавейшых старонак жыцця беларускай акадэмiчнай iнтэлiгенцыi, якiя зноў сведчылі, што членства акадэмiкаў у партыi мела толькi функцыю алiбi. Калi з 1927 г. на прыватных кватэрах Купалы, Некрашэвiча цi Ластоўскага для шчырых i крытычных размоў сустракалася частка камунiстаў з Наркамасветы, БелАН i БДУ — Жылуновiч, Ігнатоўскi, Балiцкi, Прышчэпаў, Каранеўскi, Кудзелька i iнш., — пра франты не было размовы[44].

Назiраннi паказваюць, што з 1929/30 г., задоўга да «вялiкага тэрору», некамунiсты i члены партыi ў аднолькавай ступенi сталi аб’ектам нападаў. Гэта былi месяцы, калi з Палiтбюро выцеснілі «правую апазiцыю» з Рыкавым i Бухарыным, калi ва Украiне правялi больш масавыя атакi на iнтэлiгенцыю[45]. Так цi iнакш, у пачатку 1930-х яшчэ не стралялi. Ластоўскi, як i Пiчэта ды iншыя, асуджаныя па акадэмiчнай справе, быў высланы на 5 гадоў. Сам Ластоўскі трапіў недалёка — у Саратаў. Падабалася яму нават праца, якою там займаўся, даглядаючы рукапiсы i рарытэты унiверсiтэцкай бiблiятэкi. Як і для большасцi яго менскiх калегаў, расплата прыйшла праз 6 гадоў, хоць ён не «правiнiўся» нанова. Пасля чарговага зняволення ў жнiўнi 1937 г. для першага аўтара беларускамоўнай «Гiсторыi Беларусi» не заставалася будучынi. У 1938 г. Ластоўскi быў расстраляны ў Саратаве. Выглядала, што розныя бiяграфii раннесавецкага гiстарычнага пакалення збягалiся ў адзін няшчасны канец.

Надышоў час нават для самых гарачых галоў марксiстаў другога пакалення, такіх як Васiль Шчарбакоў i Павел Горын. Выскачкi, як яны, перажывалi падвойны крах кар’еры. Нават калi iх не чапалi ў навуковых iнстытутах, дзе яны працавалi цi былі кiраўнікамi, i (прынамсі ў выпадку Шчарбакова) бераглi ад пастаяннай прафесiйнай крытыкi, то з пачаткам 1930-х яны больш не атрымлiвалi прыкрыцця зверху. Горыну як галоўнаму паслядоўнiку Пакроўскага не выпадала чакаць дабра. Пасля кароткага перыяду дзейнасцi вiцэ-прэзiдэнтам БелАН i намеснiкам дырэктара акадэмічнага Інстытута гiсторыi яго адстаўка абмяркоўвалася ў ЦК. Пасля таго, як увосень 1930 г., працуючы ў Акадэмii, ён паказаў сябе лiквiдатарам «контррэвалюцыйных нацыянал-дэмакратычных групаў», прычым, як расцэньваў ён сам, поспехi ў барацьбе з гэтымi групамi былі амаль выключна ягонай заслугай, — цiкавасць да гэтай асобы знiкала[46]. Як на Ігнатоўскiм, так і на iм ляжаў падвоены цяжар: да пачатку 1932 г. ён «амаль адзiн працаваў у прэзiдыуме» i адначасова — у навуцы. У кожным разе, ён мог назваць 17 сваіх артыкулаў, кнiгу, брашуру i яшчэ 3 кнiгi, падрыхтаваныя да друку («Педагагiчныя i навуковыя кадры БССР», «Партызанскi рух на Беларусi», «Гiсторыя Беларусi»). Хоць ад яго тады нiхто гэтага не патрабаваў, Шчарбакоў сам прызнаў «шмат грубых палiтычных памылак», прыкладам, у працы «Кастрычнiцкая рэвалюцыя i белапольская акупацыя на Беларусi» (1930). З закранутым гонарам Шчарбакоў абараняўся ад «дыскрэдытацый цэлым шэрагам людзей», што, як пісаў, з 1930 г., асабліва пасля яго абрання акадэмiкам, вялi да адкрытага выступлення супраць яго асобы ў Саўнаркаме БССР — Югава, Рыўлiна, Поташа, Сербенты i Гесэна. Шчарбакоў не мог мiрыцца з папрокамi, быццам ён не навуковы работнiк, не мае друкаваных прац i не зможа праз гэта весцi належную працу ў якасцi кiраўнiка гiстарычнага семiнара Акадэмii Навук[47]. Арышт аўтараў яго апазiцыі Югава, Рыўлiна i Гесэна ў канцы сакавiка 1933 г., вiдаць, меў непасрэдную сувязь са скаргамi Шчарбакова. Гэты чалавек з самага пачатку акадэмiчнай працы шукаў дапамогі ў начальнікаў. Шэф партыi Гей i Чарнушэвiч увосень 1931 г. у адказ на крытыку Шчарбакова абвясцiлі, што ЦК «„дасць у косцi” ўсiм, хто гэтым займаецца». Але што такія пагрозы не дзейнічалі, сведчыць выказванне Масюкова ў Саўнаркаме, які заявіў: «акадэмiк як Шчарбакоў i ламанага гроша не каштуе». Гэтага было ўжо занадта для вiцэ-прэзiдэнта Акадэмii, якi перастаў рэагаваць на падобныя нападкі. Забыўшыся на сваю асобу i свае iндывiдуальныя якасцi, Шчарбакоў абвiнавацiў сваiх крытыкаў у вялiкарасiйскiх цi беларускіх нацыяналiстычных амбiцыях: маўляў, вялiкадзяржаўнiкi ўпарта сцвярджалi, што ў такой правiнцыi, як Богам забытая Беларусь, наўрад цi наогул магчымая навуковая праца. Бездапаможны i ўсё больш адрынаны ад партыi, ён скардзiўся на «тых вучоных, што толькi бурчаць i крытыкуюць, але нічога не ўносяць у навуку»:

«Ёсць i ў нас такiя навукоўцы, i iх нямала. Чаму многiя з тых, хто мяне дыскрэдытаваў, раней так заядла падтрымлiвалi i папулярызавалi Лёсiка, Ластоўскага, Некрашэвiча, Пiчэту, нiзкапаклоннiчалi перад iмi i тым самым стварылi iм адпаведныя ўмовы, зрабiлi iх выдатнымi навукоўцамi? Чаму нельга мне — пасынку беднай сялянскай сям’i, батраку, удзельнiку грамадзянскай вайны, амаль 14-цi год партыйцу, зрабiўшаму важную навуковую працу ва ўмовах дыктатуры пралетарыя ту — чаму нельга мне атрымаць гэтую падтрымку ў маёй навуковай працы?»[48]

Убоства лёсу партыйных гiсторыкаў нiшто так добра не выяўляе, як тое, што яны (у большасцi з мінімальнай квалiфiкацыяй) на пачатку 1930-х былi пасланыя ў неспакойныя, нелаяльныя iнстытуцыi, дзе сутыкнулiся з вялiкiм палiтычным, а яшчэ больш прафесiйным супрацiвам. Калi ж яны ўрэшце выканалi свой доўг, але не спраўдзiлі чаканняў, партыя iмi больш не цiкавiлася. У іх творах хутка знайшоўся кампрамат, якога ў 1936 г. было дастаткова для выключэння з партыi, а ў 1937 — для арышту. Шчарбакова расстралялі ў 1939 г. Вiдаць, у гэты ж час у лагеры Салаўкi пайшоў з жыцця ўкраiнскi партыйны гiсторык Мацвей Яворскi. Гэты чалавек, спярша вядомы як «iдэалагiчны ганчак», чыiм вялiкiм супрацiўнiкам мусiў быць Грушэўскi, яшчэ раней за Шчарбакова адчуў сябе пад падазрэннем i пераследамi ўкраiнскiх органаў бяспекi. Вагу Яворскага як гiсторыка i функцыяне ра хутчэй можна параўнаць з Пакроўскiм у Маскве цi з Ігнатоўскiм у Менску[49]. Бiяграфiя тыпу Шчарбакова не была адзiным прыкладам. Калi тэрарыстычная сiстэма ўсё мацней наязджала на верных ёй функцыянераў, нiхто не мог быць упэўнены ў заўтрашнім дні.

Тузiн iншых гiсторыкаў, лiтаратурных крытыкаў, ганаровых цi штатных партыйцаў не дажыў да канца 1938 г. цi трапіў у шматгадовае зняволенне. У многіх бiяграфiі паралельныя бiяграфiям пяцi прадстаўленых тут гiсторыкаў[50]. Зміцер Жылуновiч, народжаны ў беларускай сялянскай сям’i ў 1887 г., складаў нацыянальна-патрыятычныя вершы ў дасавецкi час пад псеўданiмам Цiшкi Гартнага i рабiў кар’еру культурнага функцыянера ў БССР. Як член урада, рэдактар часопiса, акадэмiк i супрацоўнiк ІГ БелАН, ён меў падобны да Ігнатоўскага жыццёвы шлях, у канцы якога ў 1937 г. — арышт, самаабвiнавачваннi i смерць ад хваробы, якая апярэдзіла расстрэл[51]. Разам з Пiчэтам адпраўленыя ў Менск гiсторыкi першага савецкага пакалення — У.Перцаў (1877-1960), М.Нiкольскi (1877-1959), В.Дружчыц (1886-1937), В.Сербента (1895-1980) i С.Агурскi (1884-1947), нягледзячы на безагляднае прыстасаванства (Сербента, Агурскi), не ўнікнулі рэпрэсiяў, хоць i захавалi сабе жыцці. Гэтаксама мала пашкадавалi верных партыi палiтычных актораў. Чарвякоў быў зняволены i расстраляны, як i Кнорын. У іх допытах таксама самаабвiнавачваннi i пакаянная рыторыка. Адкрыта гаворанае Кнорыным як партыйным шэфам у 1927 г. праз дзесяць гадоў павярнулася супраць яго самога i Чарвякова. Кнорыну каштавала жыцця тое, што ён сімпатызаваў паняццю i руху «Адраджэнне»:

«Мы ўжываем паняцце «Адраджэнне Беларусi» цi «Адраджэнне беларускай культуры», хоць паняцце гэтае па сваёй сутнасцi трэба ацэньваць як небяспечнае прафесiйна i палiтычна; мы нараджаем не нiякую Беларусь, а будуем Беларусь савецкую; мы iмкнемся ўзвесцi грамадства на сацыялiстычным фундаменце»[52].

Кнорын, «чыстапародны» член беларускай КП(б), чалавек, які меў заслугі перад беларускай адукацыйнай палiтыкай, вызначыўся адкрыццём выдавецтва «Адраджэнне» і пасля працы першым сакратаром у 1928 г. зрабіў маскоўскую, а пазней камiнтэрнаўскую кар’еру, гэты Кнорын таксама дачакаўся свайго. Калi ў пачатку 1930-х Сталiн паставiў пад асабiсты кантроль КОМИНТЕРН i прадстаўнiкоў ВКП(б) Д.Мануiльскага, В.Пятнiцкага i В.Кнорына, наперадзе ўжо абмалёўваўся крах кар’еры. Атрыманая да таго ў ІКП гiстарычная адукацыя, што дала Кнорыну тытулы доктара i прафесара, гэтаксама мала значыла, як i выдадзеная пад ягонай рэдакцыяй у 1934 г. папулярная «Кароткая гiсторыя ВКП(б)», другi том якой выйшаў праз год. У 1938 г. Кнорын па фальшывым абвiнавачваннi быў арыштаваны і 29 лiпеня расстраляны[53].

Калі глядзець абагульнена, то паралельныя бiяграфii гiсторыкаў падаюцца адбiткам жыццёвых шляхоў беларускай iнтэлiгенцыi наогул. Безумоўна, зусiм розныя ўзросты i паходжаннi беларускай iнтэлiгенцыi адбiлiся на гiстарычных канцэпцыях i палiтычных спробах прыстасавання. Мiж тым, кар’еры крушылiся iдэнтычна. Узыходзячы сталiнiзм у навуцы надзвычай паспяхова нiвеляваў шматстайнасць бiяграфiчнай зададзенасці[54]. Савецкая сiстэма функцыянавала толькi пасля суцэльнай змены генерацый.

Пераклад зь нямецкай

---

[1] Гл.: Beyrau D. Intelligenz und dissens. Die russischen bildungsschichten in der Sovjetunion 1917 bis 1985. Göttingen, 1993. S.28. Пра расійскiх гiсторыкаў: тамcама, с. 44—47.
[2] Shteppa K.F. Russian Historians and the Soviet State. New Brunswick, NJ, 1962; Barber, Soviet Historians. Параўнайце: Sherter S.R. The Soviet System and the Historian: E.V.Tarle as a Case Study. Phil. Diss, Wayne State University 1968 (Ann Arbor, Mich. 1969) цi Edgar Hösch. Evgenij Victorovic Tarle (1875—1955) und seine Stellung in der sowjetischen Geschichtswissenschaft. Wiesbaden, 1964. Калектыўна–бiяграфiчнае параўнанне расійскiх акадэмiкаў i iх стаўлення да рэвалюцыi i савецкай улады прапануе: Torz V. Russian Academicians and the Revolution. Combining Professionalism and Politics. Houndmills etc., 1997. У заходнiх перакладах з’явiлiся i ўспамiны: Nikolaj Michajlovič Družinin: Erinnerungen und Gedanken eines Historikers. Пераклад В.Эшмент з заўвагамi i пасляслоўем Г.–Г. Нольтэ. Göttingen, Zürich, 1983.
[3] Тут прадстаўленыя гiсторыкi: М.В.Дaўнар–Запольскi (1867–1934), У.I.Пiчэта (1878–1947), У.М.Iгнатоўскi (1881–1931), В.Ю.Ластоўскi (1883–1938), В.К.Шчарбакоў (1898–1939). Манаграфiчныя цi публiцыстычныя матэрыялы пра ўсiх, апроч Шчарбакова, надрукаваныя цi друкуюцца.
[4] Гл.: Fitzpatrik, S. (Hg.). Cultural Revolution in Russia, 1928—1931. Bloomington, 1978. P. 8—40. Гэкер, маючы на ўвазе унiверсальную гiстарыяграфiю, народжаных памiж 1850 i 1875 гадамі (як М.I.Карэеў цi Я.В.Тарле), залічвае да «трэцяга пакалення». У далейшым зрух фазаў беларускай гiстарыяграфii робiцца вiдавочным: яе першая генерацыя супадае з трэцяй па Тэкеру. Параўн.: Russische Universalgeschichtsschreibund. С. 153.
[5] Такая сама выснова і ў Tolz V. Russian Academicians.
[6] Пра Даўнара–Запольскага у новых працах: Д.В.Карев. М.В.Довнар–Запольский и демократическое направление историографии конца XIX — начала XX в.// Наш радавод 6 (1994) 2. Гродна, 1994, С. 419–449. Тут упершыню выкарыстаны кiеўскiя архiўныя матэрыялы. Караву належыць таксама прадмова да кнігі: Доўнар–Запольскi, М.В. Гiсторыя Беларусi (1925). Мiнск, 1994. С. 5—15. З масы старэйшых i новых публiцыстычных прац назавем некаторыя. З перспектывы дыяспары: А.Саковiч. Профэсар Мiтрафан Доўнар–Запольскi // Веда. Навукова–лiтаратурны месячнiк. Нью–Ёрк. 1952 (7). С. 193—206; з савецкіх публікацый: В.Бандарчык. Спадчына гiсторыка i этнографа // ЛiМ, 20.12.1960. С.3; з новай беларускай перспектывы: Сагановiч Г. Гiсторык Доўнар–Запольскi: «Беларуская дзяржаўнасць — на трывалых гiстарычных падмурках» // Звязда, 08.08.1993. С.2.
[7] М.В.Довнар–Запольский. Исторический процесс русского народа в русской историографии // Русская мысль. 23 (1902) 3. С.170—186. Перадрук у: idem., Из истории общественных течений в России. Статьи. Киев, 1905, 2–е выд. 1910. С. 258.
[8] НАРБ: фонд 4, вопiс 23, справа 3470, арк. 23. Апроч таго пра жыццё i творчасць Пiчэты: Владимир Иванович Пичета. Библиографический указатель. Минск, 1978; тамсама бiяграфiчны нарыс Д.Б.Мельцэра «Академик Владимир Иванович Пичета». С. 5—19.
[9] З 1991 г. выйшла шмат манаграфiй i зборных прац пра асобу Iгнатоўскага: Iгнаценка І., Каўка А., Кароль А. Усевалад Iгнатоўскi i яго час. Мiнск, 1991; Мяснiкоў А. Нацдэмы: Лёс i трагедыя Фабiяна Шантыра, Усевалада Iгнатоўскага i Язэпа Лёсiка, Мiнск, 1993; Акадэмiк У.М.Iгнатоўскi. Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных 110–годдзю з дня нараджэння. Мінск, 1993. Нарэшце: Запруднiк Я. Усевалад Iгнатоўскi — беларускі гісторык і дзяржаўны дзеяч // Запісы, 20 (1992). С. 50–58.
[10] Этапы рэволюцыйнае чыннасцi т. Ў.М.Iгнатоўскага // Полымя (1924) №4. С. 1—2.
[11] Біяграфію Ластоўскага гл. у матэрыялах канферэнцыі „Вацлаў Ластоўскі — выдатны дзеяч Беларускага адраджэння“, у: Беларусіка / Alboruthenica, 4 (1995). C.236–366.
[12] Бiяграфiчныя звесткi ў аўтабiяграфii: НАРБ: ф. 4, в. 21, спр. 363, арк. 98–108.
[13] Hösch E. Evgenij Viktorovič Tarle (1875–1955) und seine Stellung in der sowjetischen Geschichtswissenschaft. Wiesbaden, 1964. S. 75 i далей.
[14] НАРБ: ф. 4, в. 23, спр. 3470, арк. 2–3: асабiстая анкета была запоўнена i падпiсана ў сярэдзiне дваццатых гадоў самiм Пiчэтам.
[15] НАРБ: ф. 3, в. 4, спр. 14, арк. 325: пратакол пасяджэння бюро ЦК ад 11.06.1926: Об освобождении тов. Игнатовского от чтения лекций на курсах секретарей райкомов // Решение секретариата от 05.06.1926 г.
[16] Дадзеныя паводле: Касцюк М. У.М.Ігнатоўскі — грамадскі дзеяч, вучоны, с.562.
[17] Тэрмiн «Krivich movement» у “Project on the Soviet Social System”, вопіс В5, т. 8, № 497 JR, с. 9 (iнтэрв’ю вёў Р.В. Баўэрз). Да палiтычнай ролi Ластоўскага: Dingley J. Lastouski as Politician // The Journal of Byelorussian Studies. 7 (1984), 3–4. P. 14—27.
[18] Параўнай артыкулы Ластоўскага на гэтую тэму «Аб назовах „Крывiя“ i „Беларусь“» // Крывiч. 1925. № 10 (2). C. 44—45; тамсама, «Абшар, займаны крывiчамi, i крыўская калёнiзацыя». С. 28—36. Апрача таго, у друк трапiла напiсаная Ластоўскiм «Першая энцыклапедыя гiсторыi Беларусi», якая прапануе своеасаблiвую гiсторыю Беларусi: Вацлаў Ластоўскi. Нарысы з беларускай гiсторыi // Спадчына. 1996. № 4. C. 5—52. З працягам. Рукапiс гэтай раней невядомай працы быў адкрыты ў 1990 г. у архiве рукапiсаў Цэнтральнай бiбліятэкі Лiтоўскай АН у Вiльнi i падрыхтаваны да выдання Аляксеем Каўкам. Тэкст на першы погляд падаецца далейшым рамантычным паглыбленнем тэзы Крывii.
[19] Ластоўскі В. Падручны расейска–крыўскі (беларускі) слоўнік. Коўна, 1924. С.ХІ. Гл. яго ж: Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна, 1926.
[20] Ён жа, «Больш сцiпласцi ў тэрмiналёгii» // Крывiч. 1927. №12. C. 78.
[21] Дадзеныя паводле: Костюк М. Институт истории Академии наук Беларуси: Краткий очерк. Мінск, 1992. С. 46 i далей.
[22] Тут быў выкарыстаны машынапiсны тэкст «М.Доўнар–Запольскi. Гiсторыя Беларусi», якi знаходзiцца ў НАРБ: ф. 60, в.3, спр. 126, арк. 1–584. Рэцэнзiя В.Сербенты: О рукописи книги Довнара–Запольского «История Беларуси», датаваная 26.02.1926, знаходзiцца тамсама, арк. 597—607. Тут цытаваны: арк. 598, 607. У 1994 г. у Мiнску гэтая рукапісная версія (у перакладзе на беларускую) разам з рэцэнзіяй выйшла асобнай кнігай: Доўнар–Запольскi М.В. Гiсторыя Беларусi. Мiнск, 1994. Першая ацэнка постсавецкага часу: Шумейко М.Ф. Неопубликованная монография М.В.Довнара–Запольского «История Белоруссии» // Наш Радавод. 3 (1991) 1. Гродно, 1994. С. 120—124.
[23] НАРБ: ф. 60, в. 3, спр. 126, арк. 607.
[24] Да прыёму ў АН СССР: НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22, арк. 85—93 i паведамленне Iгнатоўскага пра гэта на пасяджэннi бюро ЦК ад 14.06.1929: НАРБ: ф. 4, в. 3, спр. 31, арк. 640.
[25] Ротман. Офiцыйны гiсторык нацдэмаў // Савецкая краіна. 1931. № 7 (9). С. 18.
[26] НАРБ: ф. 4, в. 21, спр. 200, арк. 2–17: Пратакол пасяджэння камунiстычных навукоўцаў, 12.06.1929, тут — арк. 10 i далей.
[27] Тамсама, арк. 13.
[28] У адным са шматлiкiх допытаў Платонаў сказаў на гэты конт , што арганiзатары берлiнскага гiстарычнага тыдня — менавiта О.Гёцш, Шмiдт–Отт i Г.Ёнас настойвалi на ўдзеле немарксiсцкiх гiсторыкаў. Пасля пасяджэнняў «уся група гiсторыкаў–немарксiстаў, якiя прыехалi з СССР i заваявалі „ўсю сiмпатыю немцаў“ — [сам Платонаў — Р.Л.], Любаўскi, Ягораў i Пiчэта (Менск), абедала ў Шмiдт–Отта». Цыт. па: Протокол допроса С.Ф.Платонова, произведённого С.Г.Жупахиным, 04.02.1930 г. // Академическое дело 1929–1931 г. Документы и материалы следственного дела, сфабрикованного ОГПУ. Вып. 1: Дело по обвинению академика С.Ф.Платонова. С–Петербург, 1993. С. 47.
[29] Тамсама, арк. 39.
[30] Былi апублiкаваныя дакументы: Академическое дело 1929—1931 г. Документы и материалы следственного дела, сфабрикованного ОГПУ. Вып. 1. С–Петербург, 1993. З новага: Каганович, Б.С. Евгений Викторович Тарле и Петербургская школа историков. С.–Петербург, 1995.
[31] Агульны сэнс тэкста лiста: «Мне же они совершенно не нужны». Семь писем из личного архива академика М.Н.Покровского. Вступительная статья и публикация А.Б.Есиной // Вестник Российской Академии Наук. 1992. № 6. С. 110.
[32] Пазнейшыя даследчыкі прыйшлі да меркавання, што тут Тарле саступiў культу асобы Сталiна, чым зарабiў сабе iмя. Каганович, Тарле, с. 60; Hösch, Tarle, s. 113 i далей.
[33] Платонаў Р. «Контррэвалюцыйнай дзейнасцi не спынiў…». Акадэмiк Пiчэта ў iнфармацыях НКУС // ЛiМ. 15.12.1995. C. 15. Тут Пiчэта цытаваўся далей: «Я заўважаю, што Гiтлер змянiў сваю палiтыку, перш за ўсё ў дачыненнi да яўрэяў». У iншай размове Пiчэта зноў выказаўся на гэтую тэму: «Савецкi Саюз — гэта фашызм, але не сацыялiзм». Пакуль невядома, цi не было гэта простай фабрыкацыяй НКУС. У кожным разе, у Маскве гэтымi працэсамi нiхто не цiкавiўся.
[34] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22: Протоколы президиума фракции АН, президиума Инбелкульта, заявление Игнатовского Всеволода в ЦКК КП(б)Б и другие материалы по нацвопросу (1927—1930), тут арк. 49 і далей: В ЦК КПБ, в ЦКК КПБ и в ЦКК ВКП (08.08.1929). Да дэбатаў з Затонскiм: Адкрыты лiст Iгнатоўскага да тов. Затонскага ад 22.06.1929, якi быў надрукаваны ў «Звяздзе». НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22, арк. 49: В ЦК КПБ, в ЦКК КПБ и в ЦКК ВКП (08.08.1929). Апрача таго, складзены ў 1978 М.С.Сташкевiчам i У.М.Мiхнюком падбор дакументаў: НАРБ, ф. 4683, в. 3, спр. 660: справка «К вопросу о партийной, общественно–политической и научно–педагогической деятельности В.М.Игнатовского, подготовленная сотрудниками института П.С.С. и В.Н.М. (ИИП ЦК КПБ); арк. 15—18 лiста ЦК: Iгнатоўскi бязлiтасна крытыкуе свае раннiя працы.
[35] Тамсама, арк. 19.
[36] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 9, арк. 2—5: Постановление президиума и партколлегии ЦКК КП(б)Б от 16.01.1931; тут: арк. 2. Рашэнне — арк. 5.
[37] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22: Протоколы президиума фракции АН, президиума Инбелкульта, заявление Игнатовского Всеволода в ЦКК КП(б)Б и другие материалы по нацвопросу (1927–1930), арк. 1–6: У ЦКК КП(б)Б, 8.X.1930 (рымская X зверху перапраўлена чырвоным на XI), тут арк. 6. Увесь дакумент прысвечаны дзейнасцi КПЗБ у сярэдзiне дваццатых гадоў. Тут захаваны рукапiс гэтай заявы Iгнатоўскага. У ф.15, в. 28, спр. 9, арк. 37—42 знаходзiцца машынапiсны рускi пераклад дакумента. Канчатковая рэдакцыя прамовы Iгнатоўскага цалкам у: Камунiстычнае выхаванне. Снежань, №12. С. 33–34. Вытрымкi ў Глыбiннага «Сорак гадоў беларускай культуры», с. 59 i далей. У канцы 1930 г. з’явiлiся лiсты–самаабвiнавачваннi Я.Купалы i Я.Коласа. Тамсама, с. 61 i далей.
[38] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 22, арк. 7–24: У ЦКК КП(б)Б: 23.10.1930, тут арк. 7.
[39] Тамсама, арк. 8. Гаворка iшла пра артыкул У.Iгнатоўскага «Сучасная вялiкая рэвалюцыя i нацыянальнае пытанне» // Полымя. №1. С. 44–50. Да праблематыкi «буферу»: тамсама, арк. 14 i далей.
[40] НАРБ: ф. 15, в. 28, спр. 21: Личные документы Игнатовского (1925–1927), арк. 1–5: Национальный вопрос.
[41] НАРБ: ф. 4683, в.3, спр. 660, арк. 23.
[42] Падрабязна: Mace J.E. Communism and the Dilemmas of National Liberation. National Communism in Soviet Ukraine 1918–1933. Cambridge, MA, 1983. P. 192–300.
[43] З архiва КДБ: Справа Вацлава Ластоўскага // Маладосць. 1993. № 3. C. 211–246. Падбор i каментар прызнанняў i пратаколаў допытаў падрыхтавалi У.Мiхнюк i Е.Лiпскi.
[44] Дополнительные показания Ластовского В. от 07.10.1930, тамсама, с. 216–229; тут с. 223.
[45] Да сiтуацыi па–за БССР, традыцыйны погляд: Conquest R. Terror. P. 26 i далей; idem., The Harverst of Sorrow. New York, 1986; Mace, Communism, p.192 i далей.
[46] НАРБ: ф. 4, в. 21 (сакрэтна!), спр. 363, арк. 98–108; Каментары да тлумачэння Шчарбаковa ў ЦК пра вызваленне яго ад пасады вiцэ–прэзiдэнта БелАН i камандзіраванне ў ЦК КП(б)Б (застаецца ў ЦК), тут арк. 98.
[47] Тамсама, арк. 99.
[48] Тамсама, арк. 102.
[49] Падрабязна: Mace, Communism, p. 232 i далей (раздзел 7 у ягонай кнiзе — Matvii Javorski and Vicissitudes of Interpreting the Past).
[50] Пра чыстку ў АН БССР у 1937/38 г. пад назовам «Аб’яднанае антысавецкае падполле»: Платонаў Р. „Шпiёны“ з Акадэмii навук // Беларуская мінуўшчына. 1996. № 4. С. 69–73, а таксама: Токарев Н. Возвращённые имена. Минск, 1992. У 30–х i 40–х гадах былi рэпрэсаваны 143 супрацоўнiкi Акадэмii. У канцы 30–х гадоў 42 супрацоўнiкаў расстралялі ў Менску.
[51] Да палiтычнага абвiнавачвання партыяй: НАРБ: ф. 4, в. 3, спр. 150, арк. 108—114 (арыгiнал лiста: арк. 101–107): у ЦК КП(б)Б, сакратару ЦК тов. Шаранговiчу, і тамсама, в. 3, спр. 34, арк. 251—255: «Мае памылкi i iх каранi» (паказанне i подпiс Жылуновiча ад 13.12.1929). У адрозненне ад Iгнатоўскага, Жылуновiч даўся зрабіць з сябе даносчыка на розных членаў «нацыянал–фашысцкага руху» («беларускай фашыстоўшчыны») вакол Станкевiча, Рагулi, Ярэмiча, «сацыял–фашыстаў» i «iдэолага беларускай буржуазii i кулацтва» Антона Луцкевiча. Дадаткова бiяграфiчны матэрыял: ф. 15, в. 28, спр. 10 (1930–1931).
[52] НАРБ: ф. 60, в. 3, спр. 777 (пратаколы допытаў нацдэмаў), арк. 112 i далей: допыт Чарвякова.
[53] Да бiяграфii: Кнорин В.Г. Избранные статьи и речи. Сост. Н.В.Кузнецов и др. Минск, 1990. С. 3–24.
[54] Гэтак жа як рознiца пакаленняў патанула ў плынi тэрору, асобныя бiяграфii беларускiх гiсторыкаў паказалi, што выгадаваная ў савецкiх умовах iнтэлiгенцыя валодала ўнiфiкаванай прыстасавальнiцкай здольнасцю. Бiяграфiя М.М.Улашчыка (1906–1986) сведчыць пра адваротнае. У 1930 г. выпускнiк БДУ па археалогii i гiсторыi быў захоплены першай хваляй арыштаў i не адпушчаны рэпрэсiўным апаратам да 1955 г. Пасля высылкi ў Сiбiр толькi ў 1948 г. ён вярнуўся ў Маскоўскi унiверсiтэт i ў сектары крынiцазнаўства стаў найважнейшым даследчыкам у беларускай гiстарыяграфii. Нягледзячы на тое, што нiколi больш не працаваў у Мiнску, да самай смерцi беспартыйны Улашчык нязменна суправаджаў развiццё беларускай гiстарычнай навукi шматлiкiмi крытычнымi заўвагамi i непасрэдным лiставаннем з рознымi гiсторыкамi АН БССР. З’явілася безлiч прызнанняў пасля яго смерцi i асаблiва пасля даследавання спадчыны. Нарэшце, Улашчыку прысвечаны спецыяльны выпуск БГА (3.1996.Сш.1).

Наверх

ПЛАТОНАЎ, РАСЦIСЛАЎ П. Палiтыкi. Iдэi. Лёсы. Мiнск, 1996. 382.

МIХНЮК, УЛАДЗIМIР М. Арыштаваць у высылцы. Мiнск, 1996. 149.

МИХНЮК, ВЛАДИМИР Н. Антон Луцкевич. Материалы следственного дела НКВД БССР. Минск, 1997. 203: дадат.

Адным з найважнейшых здабыткаў беларускiх гiсторыкаў у апошнiя гады стала публiкацыя дакументальных матэрыялаў, якiя пралiваюць святло на ролю iнтэлiгенцыi не толькi ў стварэннi iнтэлектуальнага фонду нацыi, але i ў гiстарычным працэсе, у барацьбе за дзяржаўнасць, сацыяльную i палiтычную свабоду народа.

Кнiга Р.Платонава “Палiтыкi. Iдэi. Лёсы” уключае васемнаццаць сюжэтаў. Частка з iх прысвечана палiтыцы КП(б)Б у дачыненнi да iнтэлiгенцыi, iдэалагiчным акцыям партыi, яе метадам i рэальным рычагам (у асноўным органам АДПУ) уздзеяння на пазiцыi iнтэлiгенцыi, а ў канчатковым вынiку – на яе лёс. Асноўная ж маса сюжэтаў кнiгi Платонава – аналiтычны аповед пра трагiчны лёс палiтычнай элiты Савецкай Беларусi.

Аналiз выступаў на бюро ЦК, пленумах, з’ездах Кампартыi Беларусi, так званых чыстак, дакладных, аналiтычных запiсак АДПУ-НКУС (усе гэтыя матэрыялы шырока выкарыстаны, прадстаўлены на старонках кнiгi гiсторыка) красамоўна сведчыць аб прывiднасцi суверэнiтэту рэспублiкi. Усiмi iдэйна-прававымi, сацыяльна-палiтычнымi працэсамi ў Беларусi кiравалi з Масквы персанальна генсек i яго найблiжэйшае атачэнне.

Праз спецыяльна падабраных людзей, прысланых пераважна з цэнтра, ажыццяўляўся кантроль над усiм i ўся, здзяйснялiся такiя падступныя акцыi, як знiшчэнне нацыянальных партыйных i ваенных кадраў, татальная загуба творчай iнтэлiгенцыi. Паводле сцэнараў i загадаў з Масквы iшоў сiстэматычны тэрор, якi к канцу 30-х г. набыў акрэсленыя рысы генацыду, этнацыду ва ўмовах нярускiх зямель iмперыi.

Зародак таталiтарных метадаў улады ў Беларусi Р.Платонаў адносiць да сярэдзiны 20-х г., “калi, паводле слоў гiсторыка, пачалося зрошчванне органаў дзяржаўнай бяспекi з вышэйшымi партыйнымi структурамi” (С. 64). Ёсць падставы генезiс таталiтарызму ў Беларусi аднесцi да крыху ранейшага часу, прынамсi да пачатку 20-х. Ужо ў 1921 г., выконваючы ленiнскую ўстаноўку на поўную нейтралiзацыю iншых палiтычных партый, надзвычайная камiсiя (ЧК) аршытавала 860 членаў Беларускай партыi сацыялiстаў-рэвалюцыянераў. Старшыня ЧК А.Ротэнбэрг прасiў у Цэнтральнага бюро КП(б)Б прабачэння за затрымку з правядзеннем акцыi i выказваў надзею на ўхваленне сваiх дзеянняў (С. 55).

Несудовая ж расправа з iнтэлiгенцыяй па сфабрыкаваных сцэнарах “Саюз вызвалення Беларусi”, “Беларускi нацыянальны цэнтр” i iншых генетычна ўзыходзiць да так званай справы прафесара Таганцава, арганiзаванай АДПУ ў 1921 г. у Петраградзе. Аўтарам сцэнара “Справа праф. Таганцава” быў асабiсты сакратар старшынi Савета народных камiсараў Якаў Самуiлавiч Агранаў, якога Iльiч, згодна са сваёй любiмай прымаўкай “хороший коммунист – хороший чекист”, паслаў у Надзвычайную камiсiю з наказам “прижать и припугнуть интеллигенцию”. Цяжка сказаць, хто быў хросным бацькам праекта Якава Агранава, заклiканага “прыцiснуць i напалохаць iнтэлiгенцыю”: аўтар яго яшчэ даволi працяглы час сумяшчаў работу ў сакратарыяце СНК з членствам у калегii АДПУ. Агранаў зрабiў блiскучую кар’еру – з сярэдзiны 30-х г. стаў намеснiкам наркома ўнутраных спраў Г.Ягоды. А ў 1921 г. у Петраградзе з яго санкцыi было арыштавана 800 рускiх iнтэлектуалаў, аб’яднаных ДПУ ў групу прафесара Таганцава. Яны абвiнавачвалiся ў нелаяльных адносiнах да дыктатуры пралетарыяту. Рэчавых доказаў контррэвалюцыйнай дзейнасцi арыштаваных iнтэлiгентаў не было, але мабiлiзаваныя на скорую руку ахоўнiкi “рэвалюцыйнай законнасцi” мусiлi даказаць вiну невiнаватых на падставе ўказанняў чэкiсцкага начальства. Пэўна ж, у вучоных мелiся свае погляды, у тым лiку i на дыктатуру пралетарыяту i мажлiвасць ёю ашчаслiвiць Расiю, свет. Але ж погляды без дзеянняў – яшчэ не крымiнал нават у часы рэвалюцый.

Кнiга Расцiслава Платонава, нягледзячы на няпросты, спецыфiчны, каб не сказаць трагiчны, змест, чытаецца адным духам. Вучоны пераканаўчы ў сваiм аналiзе i вывадах. Раздзелы i падразделы матэрыялу ў яго кнiзе носяць, як правiла, трапныя, вобразныя загалоўкi. Ёсць толькi адзiн-адзiны недахоп: кнiга выдадзена ў колькасцi 150 экзэмпляраў. Шкада: такiя выданнi садзейнiчаюць разбурэнню таталiтарнай свядомасцi, на жаль, яшчэ такой жывучай у нас.

Лёсы прадстаўнiкоў iнтэлiгенцыi, дзеячаў беларускага адраджэнскага руху сталi аб’ектам даследчыцкай увагi прафесара Уладзiмiра Мiхнюка. Асаблiвую навуковую i грамадскую цiкавасць выклiкаюць выдадзеныя за мiнулыя два гады кнiгi: гiстарычна-дакументальны нарыс пра Алеся Дудара “Арыштаваць у высылцы” i зборнiк “Антон Луцкевич. Материалы следственного дела НКВД БССР”.

Трэба сказаць, што кнiга пра таленавiтага паэта, напiсаная па-майстэрску i сцiпла названая нарысам, – цэлае адкрыццё. Сваiмi публiкацыямi, што часта стаяць на мяжы ўласна гiстарычнага даследавання i лiтаратуразнаўства, Уладзiмiр Мiхнюк iстотна карэгуе наша ўяўленне аб розных працэсах у грамадстве i лiтаратуры 20-30-х г.

Пра асобныя iдэйныя “памылкi”, заганы ў творчасцi Янкi Купалы, Якуба Коласа, Змiтрака Бядулi канца 10-х – пачатку 20-х г. наша лiтаратуразнаўства часам глуха гаварыла. Праўда, пры гэтым тыя “няправiльныя” творы не цытавалiся, а часам i не называлiся. Тым часам афарыстычнае азначэнне адносiн да ўлады дыктатуры пралетарыяту “кавалi другiя, а ланцугi ўсё тыя”, якое знайшло выраз у творчасцi Я.Коласа, было характэрна i для паэзii некаторых маладых прадстаўнiкоў беларускай лiтаратуры. Толькi пра адкрыта апазiцыйныя матывы да новай улады з боку пiсьменнiкаў маладога пакалення ў курсах па гiсторыi лiтаратуры ўжо вальнейшага часу 60-80-х г. не гаварылася нi слова. Тут савецкае лiтаратуразнаўства трымалася тэзiсу пра безагаворачнае успрыманне беларускiмi пiсьменнiкамi ўсяго, што прынесла з сабой новая ўлада, пра адзiнагалосны хваласпеў iх у гонар Кастрычнiка i яго правадыроў.

Уладзiмiр Мiхнюк апублiкаваў адшуканыя iм у архiвах ахоўнага ведамства тры вершы Алеся Дудара, у тым лiку верш “Пасеклi наш край папалам”, за якi паэт быў першы раз арыштаваны i высланы з Беларусi. У вершах Дудара, якiя ў 20-я г. не маглi трапiць на старонкi друку i кружылi ў вузкiм коле знаёмых, знайшло выказ вострае непрыняцце беларускiм паэтам двулiкай нацыянальнай палiтыкi бальшавiкоў. Акрамя таго, у iх з моцнай выяўленчай сiлай перададзена тая атмасфера “сыску”, татальнага нагляду за чалавекам, якая панавала ў краiне, была адной з характэрных, тыпалагiчных рысаў паноўнага рэжыму.

Аналагiчныя “крамольныя” перажываннi-думкi, толькi мо’ з шырэйшым мастацкiм абагульненнем, былi выказаны ў ананiмна надрукаваным у заходнебеларускiм часопiсе вершы Уладзiмiра Дубоўкi, аўтарства якога, дзякуючы архiўным знаходкам, было ўстаноўлена прафесарам Мiхнюком.

Надзвычай каштоўным дакументам у плане разумення духоўнага жыцця Савецкай Беларусi 20-х г. з’яўляюцца апублiкаваныя ў кнiзе “Арыштаваць у высылцы” паказаннi Алеся Дудара, калi арыштаваны другi раз паддопытны паэт рабiў рэвiзiю сваiх iдэалагiчных поглядаў i творчасцi.

Асобнай увагi патрабуе iлюстрацыйны матэрыял кнiгi пра А.Дудара – турэмныя фотаздымкi вучоных i пiсьменнiкаў, арыштаваных па сфабрыкаванай АДПУ справе так званага СВБ, а таксама грунтоўныя каментары. Большасць апошнiх заканчваецца фразай “Расстраляны тады i тады, у Мiнску”. Iнфармацыяй “Расстраляны 29 кастрычнiка 1937 г.” завяршаюцца каментары пра Мiхася Чарота, Платона Галавача, Мiхася Зарэцкага, Анатоля Вольнага, Васiля Каваля, Васiля Сташэўскага, Валера Маракова, – восем паэтаў i празаiкаў за адзiн толькi дзень. Дзе, калi, у якой яшчэ краiне такое было, магло адбыцца?

Як i кнiга пра Алеся Дудара, зборнiк “Антон Луцкевич. Материалы следственного дела НКВД БССР” выйшаў пад грыфам Беларускага навукова-даследчага iнстытута дакумента-знаўства i архiўнай справы, структуры новай i, трэба думаць, перспектыўнай. Аўтарства прадмовы да зборнiка матэрыялаў пра А.Луцкевiча належыць У.Мiхнюку. Сама кнiжка падрыхтавана iм у суаўтарстве з архiвiстамi М.Клiмковiчам i А.Гесь. Навукова-пазнавальная каштоўнасць выдання заключаецца найперш у паказаннях А.Луцкевiча, арыштаванага органамi НКУС у 1939 г. у Вiльнi разам з iншымi беларускiмi iнтэлiгентамi.

Нам ужо вядомы з iншых публiкацый паказаннi, дадзеныя ў савецкiх турмах С.Ракам-Мiхайлоўскiм, I.Дварчанiнам, Яз.Гаўрылiкам i многiмi iншымi прадстаўнiкамi беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. Яны ўражваюць фантасмагорыяй. Пад уздзеяннем катаванняў, езуiцкiх прыёмаў следства паддопытныя iшлi часам на дзiкi самаабгавор: толькi б скончылiся фiзiчныя i маральныя пакуты. Верыць такiм, з дазволу сказаць, паказанням – гэта значыць перанесцiся думкай у ней-кi перавернуты свет, дзе знiкае чалавечая асоба, а месца лю-дзей займаюць ценi прывiдаў, дантава пекла.

Паказаннi Антона Луцкевiча, нягледзячы на нейкiя нюансы ў семантыцы асобных словаў (напрыклад, “нацыянальны” ў матэрыялах заменены на “нацыяналiстычны”) носяць нармальны характар. Гэта фактычна падрабязны выклад гiсторыi беларускага руху, расказаны чаловай асобай яго. Сведчаннi Луцкевiча тым больш цiкавыя, што ўключаюць нямала фактаў з гiсторыi адраджэнскага руху, якiя па розных прычынах не былi або проста не маглi быць зафiксаваны дакументальна. Дасведчаны палiтык, тэарэтык i практык Адраджэння, Антон Луцкевiч i ў экстрэмальных умовах патрапiў пакiнуць iдэйную спадчыну, перадаць грамадска-палiтычны досвед беларускага вызваленчага руху першых дзесяцiгоддзяў ХХ ст.

Змешчаныя ў зборнiку матэрыялы допытаў А.Луцкевiча ў Менскай турме ў канцы 1939 – пачатку 1940 г., успамiны сучаснiкаў пра яго даюць рэальны вобраз буйнога палiтычна-грамадскага дзеяча, пiсьменнiка, публiцыста – вобраз, якi доў-гi час свядома скажаўся ў савецкiм друку.

На заканчэнне нельга не назваць, пасутнасцi, сенсацыйнага выдання, што пабачыла свет на зыходзе 1997 г. Прынамсi, яно за апошнiя 80 гадоў у Беларусi не мае аналагаў. Кажу пра зборнiк “Знешняя палiтыка Беларусi”, т. I, падрыхтаваны навуковым калектывам у складзе У.М.Мiхнюка, У.К.Ракашэвiча, Я.С.Фалея, А.В.Шарапы i С.А.Шупы.

235 дакументаў i матэрыялаў зборнiка даюць аб’ектыўную карцiну барацьбы за дзяржаўную незалежнасць Беларусi, цяжкага станаўлення дзяржаўнага быту нашай краiны. Выданне вельмi актуальнае. Трэба думаць, што размова пра яго на старонках друку, аналiз спецыялiстамi права, дзяржаўнага будаўнiцтва, гiсторыi мiжнародных адносiнаў не прымусяць сябе доўга чакаць.

Менск

Алесь Слабодскi

Наверх