Новы нумар

Галоўная » Запісы па тэме 'Заходняя Беларусь'

Артыкулы па тэме ‘Заходняя Беларусь’

MAČIULIS, DANGIRAS / STALIŪNAS, DARIUS. Lithuanian Nationalism and the Vilnius Question, 1883–1940. Verlag Herder-Institut, Marburg, 2015. VI + 236 pp.

1 лістапада, 2016 |

У 23 томе БГА (2016)
Праблема Вільні і Віленшчыны заўжды выклікала самыя розныя рэакцыі ў беларусаў. Рацыянальныя аргументы спрэчак пераплятаюцца тут з эмацыйнымі рэакцыямі. Сам горад, сёння сталіца Літвы, і тэрыторыі вакол яго мелі ў свой час (і маюць цяпер) вялікую сімвалічную значнасць. Чэслаў Мілаш, жыццё якога было звязана з гэтым горадам, наракаў на тое, што для людзей з тэрыторый, размешчаных па-за прасторай былога Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, назва гэтага горада і яго гістарычныя помнікі нічога не кажуць[1]. Яны не могуць зразумець таго эмацыйнага наcтрою, які вызначае характар дыскусій пра прыналежнасць горада і спадчыну розных культур і народаў у ім. Але для пэўнай колькасці інтэлектуалаў і простых людзей, якія жывуць у самой сучаснай Вільні і яе ваколіцах, а таксама для геаграфічных суседзяў сучаснай Літвы, асабліва беларусаў і палякаў, гэта зусім не так. З’яўленне ж новай кнігі прыадкрые для шырокага кола міжнароднай публікі адзін з гістарычных аспектаў гарачых дыскусій і пазнаёміць з літоўскім пунктам гледжання на Вільню.

Аналізаваная тут манаграфія фактычна ўпершыню на англійскай мове паказвае праблему месца Вільні і Віленшчыны менавіта ў літоўскім нацыянальным дыскурсе з улікам усіх тых зменаў, якія з ім адбыліся ў перыяд з канца XIX ст. да пачатку Другой сусветнай вайны.

Кніга “Літоўскі нацыяналізм і віленскае пытанне ў 1883–1940 г.” Дангіраса Мачуліса і Даруса Сталюнаса, двух вядучых спецыялістаў па новай гісторыі Літвы, апавядае пра тое, як ідэя невялікай групы інтэлектуалаў аб неабходнасці валодаць Вільняй і Віленскім краем ператварылася ў набытак масавай свядомасці (3), трансфармавалася ў стрыжнявую, а часам нават экзістэнцыяльную праблему, ад вырашэння якой залежаў ужо не толькі псіхалагічны камфорт, але і лёс цэлай дзяржавы і народа. Ідэя валодання Вільняй калі не стварыла Літву, то стала адной з цэнтральных матывавальных ідэалагем, якая дапамагала мабілізаваць як носьбітаў літоўскага нацыянальнага дыскурсу, так і адрасатаў іх агітацыі, шараговых літоўцаў. Чытаць далей →

Польша – Беларусь (1921–1953): сб. документов и материалов / сост.: А. Н. ВАБИЩЕВИЧ [и др.]. Минск: Беларуская навука, 2012. 423 с.

1 ліпеня, 2013 |

У 20 томе БГА (2013)

Дадзены зборнік дакументаў разлічаны, як паведамляе рэдактар, на “профессиональных историков и широкий круг общественности”. Ён адлюстроўвае на аснове арыгінальных архіўных матэрыялаў “различные аспекты польско-белорусских отношений в 1921–1953 гг.” (423).

Улічваючы значныя змены ў статусе абедзвюх краін і народаў, якія адбыліся ў гэты перыяд, зборнік павінен ахопліваць, прынамсі, чатыры розныя віды адносінаў: квазіміждзяржаўныя ў перыяд да снежня 1923 г. (спачатку Рэчы Паспалітай з Беларускай Народнай Рэспублікай, потым Рэчы Паспалітай з Беларускай ССР); нерэгулярныя кантакты Другой Рэчы Паспалітай з СССР па беларускіх пытаннях пасля снежня 1923 г.[1] (рэпатрыяцыя, аптацыя, суднаходства на прымежных рэках, спрэчкі пра мяжу, праблемы нацыянальных меншасцяў, рэлігіі і г. д.); адносіны паміж двума народамі ў перыяд Другой сусветнай вайны, ва ўмовах акупацыі тэрыторыі польскай дзяржавы; квазіміждзяржаўныя адносіны ў перыяд з верасня 1944 г. – ва ўмовах фармальнага вяртання БССР у лютым 1944 г. юрыдычнага статусу міжнароднага суб’екта[2]. Гэта мноства важных пытанняў рознага характару, найперш дыпламатычных, консульскіх, эканамічных, а таксама датычных выканання ўмоў Рыжскай мірнай дамовы, якія на працягу многіх гадоў цікавяць гісторыкаў абедзвюх краін, што пацвярджаюць навуковыя канферэнцыі, якія рэгулярна праходзяць ва ўніверсітэтах у Торуні[3], Гомелі[4], Горадні[5] і Мінску[6]. Аспектам узаемаадносінаў, якія на іх абмяркоўваюцца, прысвечана шырокая польская гістарыяграфія[7], у меншай ступені беларуская гістарыяграфія савецкага перыяду і перыяду пасля распаду СССР[8]. У іх выданнях утрымліваецца цэлы шэраг дакументаў, якія датычацца, хутчэй, польска-савецкіх адносінаў з улікам кантэксту Беларусі, чым непасрэдна польска-беларускіх адносінаў[9]. Такім чынам, ідэя падборкі і выдання дакументаў, прысвечаных польска-беларускім адносінам ХХ ст. у шырокім разуменні, мела пад сабой грунт. Іншая справа – яе рэалізацыя, але пра гэта крыху ніжэй. Чытаць далей →

Войцех Матэрскі. Да стандартаў савецкай эпохі?*

4 лютага, 2011 |


*  Польша – Беларусь (1921–1953): сб. документов и материалов / сост.: А. Н. ВАБИЩЕВИЧ [и др.]. Минск: Беларуская навука, 2012. 423 с.

Дадзены зборнік дакументаў разлічаны, як паведамляе рэдактар, на “профессиональных историков и широкий круг общественности”. Ён адлюстроўвае на аснове арыгінальных архіўных матэрыялаў “различные аспекты польско-белорусских отношений в 1921–1953 гг.” (423).

Улічваючы значныя змены ў статусе абедзвюх краін і народаў, якія адбыліся ў гэты перыяд, зборнік павінен ахопліваць, прынамсі, чатыры розныя віды адносінаў: квазіміждзяржаўныя ў перыяд да снежня 1923 г. (спачатку Рэчы Паспалітай з Беларускай Народнай Рэспублікай, потым Рэчы Паспалітай з Беларускай ССР); нерэгулярныя кантакты Другой Рэчы Паспалітай з СССР па беларускіх пытаннях пасля снежня 1923 г.[1] (рэпатрыяцыя, аптацыя, суднаходства на прымежных рэках, спрэчкі пра мяжу, праблемы нацыянальных меншасцяў, рэлігіі і г. д.); адносіны паміж двуманародамі ў перыяд Другой сусветнай вайны, ва ўмовах акупацыі тэрыторыі польскай дзяржавы; квазі-міждзяржаўныя адносіны ў перыяд з верасня 1944 г. – ва ўмовах фармальнага вяртання БССР у лютым 1944 г. юрыдычнага статусу міжнароднага суб’екта[2]. Гэта мноства важных пытанняў рознага характару, найперш дыпламатычных, консульскіх, эканамічных, а таксама датычных выканання ўмоў Рыжскай мірнай дамовы, якія на працягу многіх гадоў цікавяць гісторыкаў абедзвюх краін, што пацвярджаюць навуковыя канферэнцыі (яны рэгулярна праходзяць ва ўніверсітэтаху Торуні[3], Гомелі[4], Горадні[5] і Мінску[6]). Аспектам узаемаадносінаў, якія на іх абмяркоўваюцца, прысвечана шырокая польская гістарыяграфія[7], у меншай ступені беларуская гістарыяграфія савецкага перыяду і перыяду пасля распаду СССР[8]. У выданнях канферэнцый утрымліваецца цэлы шэраг дакументаў, якія датычацца, хутчэй, польска-савецкіх адносінаў з улікам кантэксту Беларусі, чым непасрэдна польска-беларускіх узаемадачыненняў[9]. Такім чынам, ідэя падборкі і выдання дакументаў, прысвечаных польска-беларускім адносінам ХХ ст. у шырокім разуменні, мела пад сабой грунт. Іншая справа – яе рэалізацыя, але пра гэта крыху ніжэй.

Зборнік выдадзены на рускай мове – мове большасці змешчаных у ім дакументаў, што, без сумневу, пашырыць круг карыстальнікаў, але гэта прыкмета саветызацыі беларускай навукі і культуры (на рускай мове па-ранейшаму выдаецца шмат публікацый) – асабліва з улікам таго, што з моманту абвяшчэння незалежнай Беларусі прайш-ло больш за дваццаць гадоў.

У падборку ўвайшло 146 дакументаў з беларускіх ар-хіваў, Асобнага архіва Літвы і “Дыпламатычнага архіва Францыі”[10]. Няма дакументаў з расійскіх архіваў і, перш за ўсё, польскіх. Для складальнікаў, відавочна, гэта не было праблемай, хоць пры разглядзе (пра гэта ніжэй) пытанняў палітыкі Другой Рэчы Паспалітай у дачыненні да беларускай меншасці адсутнасць матэрыялаў, прынамсі, з Цэнтральнага архіва Міністэрства ўнутраных спраў і Архіва новых актаў непазбежна прыводзіць да абуральнай аднабаковасці даследавання. Не былі скарыстаны нават польскія зборнікі дакументаў, што дзіўна, паколькі “Прадмова” сведчыць пра нядрэннае веданне польскай гістарыяграфіі. Пры гэтым шырока выкарыстоўваюцца матэрыялы беларускіх зборнікаў, асабліва ненавуковага характару[11].

Часавыя рамкі апублікаваных дакументаў нетыповыя – як для Беларусі, так і для Польшчы. Іх абралі выключна па палітычных прычынах. Зборнік адкрывае Рыжская мірная дамова, што было б прымальна толькі ў выпадку пазіцыі, якая разглядае дыпламатычныя адносіны паміж Другой Рэччу Паспалітай і Беларускай ССР. Такім чынам, не прымаюцца да ўвагі вельмі важныя для дадзенай тэмы адносіны Варшавы і Беларускай Народнай Рэспублікі[12], якая лічыцца першай, хоць інядоўгачасовай сучаснай беларускай дзяржаўнасцю, а таксама стаўленне адроджанай Польшчы да т. зв. Літбела[13] і Беларускай ССР[14] у пачатковы перыяд яе існавання. Завяршае зборнік 1953 год – момант ліквідацыі апошняга польскага фармавання ўзброенага падполля (адзінкавыя акцыі працягваліся да 1954 г.) на тэрыторыі Беларускай ССР, г. зн. факт, які не мае нічога агульнага з польска-беларускімі міждзяржаўнымі сувязямі і зусім мала – з характарам адносінаў паміж двума народамі.

Кніга складаецца з дзвюх асобных частак з агульнай “Прадмовай”, падзеленых храналагічна наступным чынам: 18 сакавіка 1921 г. – 29 чэрвеня 1939 г. [15]і 29 кастрычніка 1939 г. – 26 красавіка 1953 г.[16]. Кожная частка мае асобныя паказальнікі (імянны і геаграфічны) і асобныя спасылкі на вылучаныя, асобна пранумараваныя ў рамках дадзеных частак, дакументы. Ствараецца ўражанне, што выданне планавалася як двухтамовае, але ў апошні момант было аб’яднана ў адну кнігу – з уклеенымі ілюстрацыямі ў якасці элемента, які падзяляе дзве часткі.

Амаль у кожным абзацы ананімнай “Прадмовы” да збор-ніка дакументаў змяшчаецца яе асноўная ідэя пра злоснага, агрэсіўнага суседа, прывязаная да сучаснасці. Вось што можа даведацца з “Прадмовы” чытач, узяўшы ў рукі кнігу.

“Успешное развитие Республики Беларусь” спрыяе вызначэнню ў сучаснай перспектыве “места и роли белорусского народа в европейской и мировой истории”. Для гэтага неабходна “введение в научный оборот первоисточ-ников, которые помогают объективно рассматривать прошлое Беларуси”. Польшча, як Старшыня Еўрапейскага Саюза, мела шанец “вовлечь Беларусь в общеевропейские процессы”. Гэтак зрабіў бы “каждый добрый сосед”, але “никоим образом” Польшча, якая праводзіць палітыку “активного вмешательства во внутренние дела Беларуси”. На гэтым фоне “самое время вспомнить историю, задуматься об истинных причинах, корнях проблем польско-белорусских отношений”. Інакш сучаснікі не змогуць усвядоміць “степень опасности ситуации для национальной безопасности белорусского государства”, падрыхтавацца да “комплексного и своевременного реагирования”. Гэты сучасны кантэкст – злоснага суседа, які замахваецца на суверэнітэт Беларусі – прысутнічае ва ўсім тэксце “Прадмовы”, да апошняга абзаца[17]. Наступныя дакументы закліканы праілюстраваць ці нават даказаць на адмыслова падабраных “исторических примерах”, што баяцца сапраўды ёсць чаго, што варта рыхтавацца да абароны.

Гвалт палякаў над беларусамі пачаўся яшчэ ў XIV ст., калі замест таго, каб развіваць адносіны з Вялікім Княствам Літоўскім, “Польское королевство мечтало о подчинении своим интересам его социально-экономических ресурсов”. Гэтага ўдалося дасягнуць у 1569 г. у Люблінскай уніі, якая “выкрутила ВКЛ руки”, стварыла базу для “окатоличивания и полонизации его православного населения”, асіміляцыі беларускай шляхты. Праведзеная палякамі “социальная дезинтеграция ВКЛ”, як і знішчэнне больш за палову беларускага этнасу ў войнах XVII–XVIII ст., “привели к упадку белорусской культуры и существенно замедлили процесс национального развития белорусского народа”. Сёння відавочна, што “только благодаря включению белорусских земель в состав Российской империи процесс окатоличивания и полонизации их населения был остановлен” і “сформировалась независимая белорусская нация”.

Пасля сусветнай вайны “БНР как государство не состоялась”. Толькі Савецкая Беларусь стала “прецедентом создания политико-территориальной единицы с атрибутами белорусской государственности”. Урад Савецкай Расіі “обеспечил реальное решение вопроса о самоопределении белорусов в форме создания белорусской советской государственности – национального дома нашего народа”. Гэта адбылося нягледзячы на гегеманістычныя высілкі польскіх палітыкаў, якія, фарсіруючы федэратыўныя планы, “не замедлили испортить отношения со всеми национальными движениями в Восточной Европе”. Нягледзячы на мірныя імкненні бальшавікоў, “экспансионистские претензии польской элиты привели к войне”. У гэтай вайне польскія войскі “сжигали и разрушали жилища, осуществляли зверства, насилия и убийства”. Ваеннапалонных, у тым ліку беларусаў, “истребляли голодом и холодом”, а “коммунистов, комсостав и евреев расстреливали без суда и следствия”. Мяжа, вызначаная ў Рызе, была “определена произвольно по случайно составленной конфигурации линии фронта, никакого другого обоснования она не имела, да и не могла иметь”, што ў наступныя гады прывяло да “глубинных антагонистических межгосударственных противоречий”. Кіруючыся ідэалогіяй “прометеизма”, польскія спецслужбы стваралі ў Беларусі “небольшие хорошо законспирированные группы с целью осуществления актов террора и диверсий”.

У Польшчы міжваеннага перыяду праводзілася “последовательная, наступательная и бескомпромиссная ассимиляторская политика”, якая ажыццяўлялася “с помощью жестоких репрессий и преследований”. Нічога дзіўнага, што на землях пад яе кіраваннем “за менее чем 100 лет (да 2002 г. – Заўвага аўтара) произошло десятикратное уменьшение численности белорусов”. Палітыку знішчэння народа мы назіраем і ў сучаснай Польшчы, якая фарсіруе ненатуральны феномен “православных поляков”.

Асабліва агіднай у “Прадмове” здаецца заява пра тое, што польскія спецслужбы стварылі ў міжваенны перыяд “сеть агентов влияния в политическом руководстве национальных республик и автономий СССР, в военных кругах, а также в среде интеллигенции” (13). Такім чынам, па меркаванні аўтараў “Прадмовы”, забойствы вялікай колькасці беларускай палітычнай і культурнай эліты, судовыя працэсы і масавыя рэпрэсіі ў 30-я г., калі арыштаваных абвінавачвалі пераважна ў дыверсіях і шпіянажы на карысць Польшчы, сапраўды мелі грунт пад сабой.

У 30-я г. “Польша плыла по течению агрессивной гитлеровской политики”, падпісала з Гітлерам “секретное соглашение о разделе Чехословакии”, дэманстравала ў дачыненні да СССР “крайнее высокомерие и враждебность”, праводзіла “агрессивную региональную политику”. Нічога дзіўнага, што Савецкі Саюз і Трэці Райх падпісалі пагадненне ад 23 жніўня 1939 г., якое, аднак, “не содержало статей о военном сотрудничестве”, які “не делало их союзниками ни формально, ни фактически”. З пункту погляду “морали и политической практики того времени” пакт Молатава – Рыбентропа “не представлял собой ничего экстраординарного”. СССР “пришел на помощь белорусам и украинцам” толькі тады,“когда Польша распалась”, а “военных действий между польскими и советскими войсками фактически не было”.

Армія Краёва, якая дзейнічала на беларускай тэрыторыі пасля чэрвеня 1941 г., “проводила вооруженные акции против малочисленных групп отступающих советских военнослужащих”. З немцамі яна пачала змагацца “после того, как на советско-германском фронте произошел решительный перелом”. Пры гэтым “своей важнейшей задачей она считала максимально задержать наступление советских войск”, а «своих “крупных успехов” она добивалась во время карательных акций против населения Беларуси», здзяйсняючы “убийства, дикие погромы и грабежи”. Адмысловай старонкай у яе дзейнасці было пачатае ў снежні 1943 г. супрацоўніцтва з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі, “уничтожение, а по возможности передача германским оккупантам советских партизан”. У выніку “аковцы высвободили для фронта, не только Восточного, но и Западного, десятки подразделений вермахта”. Польскае ж постакаўскае падполле вяло барацьбу, якая, “особенно после 1948 г., когда политические цели отошли на второй план, выливалась в теракты, диверсии, грабежи, шантаж и запугивание населения”.

З настолькі тэндэнцыйным, скажоным уяўленнем польска-беларускіх адносінаў немагчыма нават спрачацца. Наступствы такой прапаганды будзе складана выправіць, улічваючы, што з кнігай пазнаёмяцца таксама меней падрыхтаваныя чытачы, якія могуць не ведаць іншых даследаванняў і давяраюць паважаным установам, пад эгідай якіх выдадзены зборнік.

У першай частцы (65 дакументаў), што апавядае пра міжваеннае дваццацігоддзе, практычна ўсе апублікаваныя матэрыялы цалкам ці часткова закранаюць палітыку польскіх улад у дачыненні да беларускай меншасці (“земель Западной Беларуси”). Гэта адна суцэльная плынь абвінавачванняў, часам абгрунтаваных, але ў большасці выпадкаў значна перабольшаных, якія ні разу крытычна не аналізаваліся ні ў каментарах, ні ў “Прадмове”. Бракуе таксама параўнальнага матэрыялу, які тычыцца сітуацыі ў Савецкай Беларусі, жахлівых рэпрэсій у дачыненні да яе насельніцтва, своеасаблівы сімвал якіх – адсутнасць згадвання назвы Курапаты, месца пахавання больш як ста тысяч ахвяр савецкага тэрору 1937–1941 г.[18].

За выключэннем фрагмента з Рыжскай мірнай дамовы (дак. 1) дыпламатычны характар маюць толькі чатыры апублікаваныя дакументы – і толькі два закранаюць адносіны Мінска – Варшавы. Гэта свайго роду кур’ёз, улічваючы двухбаковую міжнародную формулу падборкі матэрыялу.

Цяжка зразумець, чаму з поля зроку складальнікаў цалкам выпаў вельмі цікавы перыяд дзяржаўных польска-беларускіх адносінаў у першыя месяцы (гады) пасля падпісання Рыжскай мірнай дамовы. Надзённыя патрэбы абедзвюх дзяржаў, нягледзячы на адсутнасць фармальных дыпламатычных адносінаў[19], патрабавалі непасрэднага рашэння шэрагу праблем, звязаных найперш з выкананнем пастаноў мірнай дамовы. Пытанні фармуляваліся і вырашаліся пад час узаемаадносінаў паміж беларускім Міністэрствам замежных спраў і мінскім прадстаўніцтвам Дэлегацыі РП у Змяшаных камісіях па выкананні пастаноў Рыжскай мірнай дамовы. Кіраўнік прадстаўніцтва – С. Ціхоцкі – з канца 1921 г. нароўні са сваімі непасрэднымі абавязкамі выконваў консульска-дыпламатычныя функцыі, г. зн. важную, хутчэй дыпламатычную, чым консульскую ролю[20]. Гэтая нетыповая для яго фармальнага статусу дзейнасць спынілася пасля снежня 1923 г. З’явіліся, аднак, іншыя вартыя ўвагі двухбаковыя адносіны, якія знаходзіліся ў кампетэнцыі Консульскага аддзела РП у Менску, што дзейнічаў з 1924 г., яго ўзначальваў Ян Карчэўскі. Дарэмна шукаць штосьці пра гэтыя адносіны ў зборніку.

Акрамя нязначных згадванняў, няма нават дакументаў, якія тычацца шматлікіх польска-беларускіх інцыдэнтаў на мяжы ці важнай для абедзвюх краін праблемы суднаходства на прымежных рэках.

Ігнараванне якіх-небудзь іншых, акрамя “пакутніцкіх”, аспектаў польска-беларускіх адносінаў характэрна і для другой часткі зборніка, якая змяшчае 81 дакумент перыяду 1939–1953 г. У рэцэнзіі складана ахапіць усе пытанні, але, прынамсі, на два з іх варта звярнуць адмысловую ўвагу: адсутнасць якіх-небудзь матэрыялаў на тэму непасрэдных міждзяржаўных адносінаў, пачатак якім паклала падпісаная ў Любліне 9 верасня 1944 г. дамова паміж ПКНA і Саветам народных камісараў Беларускай ССР пра абмен насельніцтвам[21]; не згадваецца і польска-беларускае ўзаемадзеянне пад час форуму Падрыхтоўчай камісіі па пытаннях Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, як і пазней, пад час самога форуму[22]. Дадзеныя тэмы не падаліся складальнікам цікавымі, у параўнанні з усёабдымнай “борьбой с польским бандитизмом”.

Але нават тут няма паслядоўнасці. Прыклаўшы нямала старанняў да ілюстрацыі пасляваеннай дзейнасці “польских бандитов”, складальнікі апублікавалі шмат неістотных матэрыялаў, якія не маюць прамога дачынення да тэмы. Пры гэтым яны абышлі ўвагай ключавы дакумент – даклад Міністэрства ўнутраных спраў Беларускай ССР ад лістапада 1947 г. “Результаты агентурно-оперативной деятельности органов МВД Белорусской ССР по ликвидации антисоветского националистического подполья, его банд и другого контрреволюционного подполья в период с 1 января 1944 г. по 1 марта 1947 г.”. Гэты вельмі падрабязны даклад, падпісаны міністрам унутраных спраў ген. С. С. Бельчанкам, у рэдакцыі начальніка Упраўлення барацьбы з бандытызмам палкоўніка Л. К. Гронскага, быў выдадзены ў канцы мінулага стагоддзя ў перакладзе на польскую мову[23]. Такім чынам, нават у галіне, цесна звязанай з канцэпцыяй зборніка, падбор матэрыялаў варта прызнаць недакладным.

Як гаварылася на пачатку рэцэнзіі, адносіны Польшча – Беларусь у разгляданы перыяд ахопліваюць мноства важных праблем рознага характару ў сферы міждзяржаўных узаемадачыненняў і кантактаў паміж народамі. З усёй гэтай пярэстай мазаікі складальнікаў зацікавілі толькі два пытанні: у першай частцы – палітыка ўладаў Другой Рэчы Паспалітай у дачыненні да беларускай нацыянальнай меншасці, у другой – акаўскае і постакаўскае падполле на анексаванных Савецкім Саюзам увосень 1939 г. паўночна-ўсходніх тэрыторыях Рэчы Паспалітай. У першым выпадку ўся падборка матэрыялу заклікана наглядна паказаць ідэю нацыяналістычнай, нават таталітарнай, палітыкі, што бязлітасна знішчала беларускую меншасць; у другім – заплямленыя беларускай крывёй бандыцкія фармаванні, што пабраталіся з фашыстамі.

Улічваючы ўсё вышэйсказанае, выданне павінна называцца не “Польша – Беларусь (1921–1953)”, а, напрыклад, “История мученичества белорусов под преступным польским гнетом (1921–1953)”, бо яно цалкам паўтарае галоўную канцэпцыю так часта цытаванай у зборніку кнігі “Зборнік дакументаў аб панскіх [чытай: польскіх] гвалтах, катаваньнях і зьдзеках над сялянамі і рабочымі ў Заходняй Беларусі” (Мінск, 1927), якая ў момант выхаду ў свет выконвала не навукова-інфармацыйную ролю, а ролю зброі ў ідэалагічнай барацьбе.

Гэты “монатэматычны” характар падборкі дакументаў адлюстроўвае вокладка, на якой пададзена нота старшыні Савета народных камісараў Беларускай ССР і адначасова кіраўніка рэспубліканскага Народнага камісарыята замежных спраў Аляксандра Чарвякова міністру замежных спраў РП Канстанціну Скірмунту ад 21 жніўня 1921 г. – на фоне разарванай на дзве часткі карты Беларусі. У ноце змяшчаўся пратэст супраць “преследований польскими властями населения Западной Беларуси” (такіх жудасных, як закрыццё беларускіх культурных устаноў, перашкода ў арганізацыі кааператываў, выдаленне прэсы, дасыланай з Беларускай ССР). У дадзеным кантэксце неабходна адзначыць нядобрасумленную працу пры падрыхтоўцы выдання, памылкі археаграфічнага характару. Нота на вокладцы – гэта вядомы дакумент, неаднаразова апублікаваны, аднак у кнізе, размешчаны пад № 3 (36–38), ён падпісаны іншай, няслушнай датай (25.08.1921), ад арыгінала ён таксама адрозніваецца шэрагам рэдактарскіх правак. Складальнікі гэта замоўчалі, як і не растлумачылі, чаму тэкст ноты прыводзіцца павод-ле беларускай прэсы таго перыяду[24], а не ў адпаведнасці з архіўнымі матэрыяламі больш ранніх выданняў[25].

Нядобрасумленнасць пры падрыхтоўцы зборніка яшчэ больш маштабная. Так, напрыклад, спасылкі на дакументы носяць хутчэй сімвалічны характар, часцей за ўсё яны зводзяцца да біяграм, тлумачэнняў геаграфічных назваў і загалоўкаў друкаваных выданняў. У іх не вызначаецца дакладнасць ніводнай цьмянай, непраўдзівай інфармацыі, якой так шмат у прапанаваных матэрыялах. Няма перакрыжаваных спасылак, арыгінальных загалоўкаў, грыфа сакрэтнасці і да т. п. Няма дадзеных пра больш раннія выданні дакументаў, якія прыводзяцца са спасылкай на архіўны арыгінал, а ў выпадку падачы як адной з публікацый матэрыялаў – няма архіўнага апісання.

Рэцэнзаванае выданне, калі б яно было прапанавана савецкаму выдавецтву ў 50-я ці 60-я г., не выклікала б асаблівай цікавасці, бо не адрознівалася б ад стандартаў таго часу. Пасля красавіка 1985 г., у перыяд т. зв. галоснасці, аўтары, напэўна, мелі б пэўныя складанасці з выданнем – не з-за цэнзуры, а з-за абвінавачвання ў прапагандзе анахранічнай, чорна-белай, вельмі выбіральнай карціны гісторыі польска-беларускіх адносінаў; абстрагавання ад ведаў пра сапраўдных катаў беларускага насельніцтва, якімі былі савецкія структуры ЧК, НКУС, НКГБ, а пасля сакавіка 1946 г. – МГБ і МУС. А зборнік жа выйшаў у 2012 г., да таго ж пад эгідай Нацыянальнай акадэміі навук і Міністэрства юстыцыі Беларусі. Як гэта трэба разумець?

Беларуская гістарыяграфія функцыянуе ў спецыфічных палітычных умовах, што можа многае растлумачыць. Але не ўсё.

Пераклад Ларысы Дарожкі


[1] Пасля прызнання Рэччу Паспалітай савецкай федэрацыі (13.12.1923) і тым самым уключэння ў міжнародныя дыпламатычныя адносіны паміж Варшавай і Масквой таксама беларускіх пытанняў.
[2] Улады Савецкай Беларусі на аснове рашэння Вярхоўнага Савета СССР ад 1 лютага 1944 г. вярнулі сабе магчымасць непасрэдна праводзіць знешнюю палітыку, г. зн. кампетэнцыі, перададзеныя ў снежні 1922 г. уладам СССР. Гэта мела непасрэдныя адносіны да падрыхтоўкі заснавання Арганізацыі Аб’яднаных Нацый і імкнення Масквы атрымаць у ёй больш чым адно месца (голас). Падрабязней у: W. Materski, Question of “Multiple Membership” of the USSR in the new system of global security (1944–1945), [у:] United Nations Organization and the International Security System, ed. By W. Michowicz, J. Symonides and R. Łoś, Łodź 2010, s. 151–163.
[3] Пар., напрыклад, матэрыялы канферэнцыі: Białoruśw XX stuleciu. W kręgu kultury i polityki, pod red. D. Michaluk, Toruń 2007.
[4] Пар., напрыклад, матэрыялы канферэнцыі: Беларусь і суседзі: гістарычныя шляхі, узаемадзеянне і ўзаемаўплывы, рэд. Р. Р. Лазько, В. А. Міхедзька, М. М. Мязга, Гомель 2006.
[5] Тэзісы IV навуковай канферэнцыі беларускіх і польскіх гісторыкаў, Гродна 1994; Шлях да ўзаемнасці, рэд. І. Крэнь, Гродна 2004.
[6] Пар., напрыклад, матэрыялы канферэнцыі: Матэрыялы з гісторыі польска-беларускіх узаемаадносін у ХХст., пад. рэд. Е.Расоўскай і А. Вялікага, Мінск 2011; XX wiek w historii Polakow i Białorusinow, pod red. W. Michniuka i innych, Mińsk – Warszawa 2001.
[7] Гл., напрыклад: J. Turonek, Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi, Warszawa1992; Polska–Białoruś 1918–1945, podred. W.Balceraka, Warszawa 1994; O. Łatyszonek, Białoruskie formacje wojskowe 1917–1923, Białystok 1995; A. Bergman, Rzeczo Bronisławie Taraszkiewiczu, Warszawa 1977; A. Bergman, Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1984; K. Gomołka, Białorusini w II Rzeczpospolitej, Gdańsk 1992; Z. Boradyn, A. Chmielarz, H.Piskunowicz, Zdziejow Armii Krajowej na Nowogrodczyźnie iWi-leńszczyźnie (1941–1945). Studia, Warszawa 1997; Europa niepro-wincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pograniczeIII RzeczypospolitejPolskiej) wlatach1772–1999,pod red.K.Jasiewicza, Warszawa – Londyn 1999; M. Wierzbicki, Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim; stosunki polsko-białoruskie na ziemiachpołnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939–1941, Warszawa 2000; Polacy – Żydzi – Białorusini – Litwini na połnocno-wschodnich ziemiach Polski a władza radziecka(1939–1944). W kręgu mitow i stereotypow, pod red. M. Gnatow-skiego i D. Boćkowskiego, Białystok 2005.
[8] Пар., напрыклад: W. Kusznier’, Niektore zagadnienia białorusko-polskich stosunkow z lat 1920–1930 we wspołczesnej historiografii białoruskiej, [у:] Polska – Białoruś 1918–1945, s. 180–189. Гл. таксама: Я. Сямашка, Армія Краёва на Беларусі, Мінск 1994; В. Барабаш, Поляки в антифашистской борьбе на территории Беларуси (1941–1944), Гродно 1998; Праблемы ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР: гісторыя і сучаснасць, Мінск 2000; Ю. Вашкевіч, Беларуска-польскія культурныя сувязі ў 1945–1991 гадах, Мінск 2004; С. Ситкевич, С. Сильванович, В. Барабаш, Н. Рыбак, Польское подполье на территории западных областей Беларуси (1939–1954 гг.), Гродно 2004; L. Mikhailik, Kościoł katolicki na Grodzieńszczyźnie 1939–1956, Warszawa 2008. Напэўна, да абедзвюх гістарыяграфій варта аднесці працу Юрыя Грыбоўскага; апошняя: Pogoń między Orłem Białym, Swastyką i Czerwoną Gwiazdą. Białoruski ruch niepodległościowy 1939–1956, Warszawa 2011.
[9] Гл., напрыклад: Из истории установления Советской власти в Белоруссии и образования СССР, Москва 1954; Dokumen-ty i materiały do historii stosunkow polsko-radzieckich, t. I–XI, Warszawa 1962–1987; Okupacja sowiecka (1939–1941) w świetle tajnych dokumentow. Obywatele polscy na kresach połnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką w latach 1939–1941, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1996; Armia Krajowa na Nowogrodczyźnie i Wileńszczyźnie (1942–1944) w świet-le dokumentow sowieckich, pod red. A. Chmielarza, Warszawa 1997; Polacy – Sowieci – Żydzi w regionie łomżyńskim w latach 1939–1941, t. II: Dokumenty, oprac. M. Gnatowski, Łomża 2004; Документы по истории Беларуси в “особой папке” И. В. Сталина, ред. С. В. Жумарь и др., Минск 2004; Walka instytucji państwowych z białoruską działalności ądywersyjną (1920–1925). Dokumenty do dziejow kresow połnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, Białystok 2004.
[10] Дакументы не з першакрыніц (звесткі фонду “Историческая память”) – гэта дзве дакладныя запіскі пасла Францыі ў Польшчы Жуля Лярашэ: ад 16 лютага 1930 г. аб савецкай прапагандзе, якая датычылася палітыкі Варшавы ў дачыненні да славянскіх меншасцяў (дак. 37), і ад сакавіка 1931 г. аб агульнай сітуацыі ў Польшчы (дак. 42). Абедзве даволі агульнага характару, не змяшчаюць важных заўваг па тэме, бо звязваюць становішча нацыянальных меншасцяў з агульнай сітуацыяй ва ўмовах крызісу. Прозвішча пасла складальнікам, вядома ж, высветліць не ўдалося.
[11] Інтэрпэляцыі беларускіх паслоў у Польскі сойм. 1922–1926 гг. Зборнік дакументаў аб панскіх гвалтах, катаваньнях і зьдзеках над сялянамі і рабочымі ў Заходняй Беларусі. Мінск 1927.
[12] Беларуская Народная Рэспубліка была абвешчана ў Мінску 25 сакавіка 1918 г. Пасля красавіка 1919 г. яе ўлады апынуліся ў эміграцыі.
[13] Літоўска-Беларуская ССР праіснавала з 27 лютага да 8 жніўня 1919 г. (захоп Мінска польскімі войскамі). У яе ўваходзілі ранейшыя Мінская і Віленская губерні, а таксама частка Ковенскай, Гродзенскай і Сувалкаўскай губерняў.
[14] Абвешчана 1 студзеня 1919 г., 27 лютага таго же года аб’яднана з Літоўскай ССР у т. зв. Літбел і ўзноўлена 11 ліпеня 1920 г. пасля таго, як у Мінск увайшла Чырвоная Армія.
[15] Канец перыяду. У той час як дакументы першай часткі дапаўняюць тры фрагменты ўспамінаў вязняў Бярозы-Картузскай, датаваных чэрвенем – жніўнем 1964 г.
[16] Пасля дакумента с гэтай датай дададзены яшчэ адзін, ад 30 снежня 1959 г.: дакладная запіска КДБ аб дзейнасці Групіроўкі AK “Поўнач” (1944–1945), якая мае характар інфармацыйнай даведкі для палітычных мэтаў.
[17] Пар. с. 27.
[18] Пар.: У. І. Адамушка, Палітычныя рэпрэсіі 20–50-х гадоў на Беларусі, Мінск 1994; W. I. Adamuszko, N. W. Iwanowa, Litości… Represje w obwodzie wilejskim w dokumentach 1939–1941, Warszawa 1996; J. Gorelik, Kuropaty polski ślad, Warszawa 1994.
[19] У мірных перамовах у Рызе ўдзельнічалі толькі дэлегацыі савецкай Расіі і Украіны. Інтарэсы Беларускай ССР былі прадстаўлены ўскосна – расійскай дэлегацыяй. Яе прадстаўнікоў не было і ў Змяшаных камісіях, закліканых выконваць умовы мірнай дамовы.
[20] Падрабязней: W. Materski, Z genezy powołania polskiej placowki konsularnej w Mińsku (1921–1924), [у:] Беларусь і суседзі: гістарычныя шляхі, узаемадзеянне і ўзаемаўплывы, рэд. Р. Р. Лазько, Гомель 2006, с. 160–165.
[21] Dokumenty i materiały do historii stosunkow polsko-radzieckich, t. VIII, Warszawa 1974, dok. 122, s. 221–227.
[22] Гл., напрыклад: К. В. Киселев, Записки советского дипломата, Москва 1974; M. Pietrasiak, Problem wietnamski na forum ONZ (1945–1977), Łodź 2002; P. Chmielewski, Dyplomacja sowiecka w Radzie Bezpieczeństwa wobec zadań utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego u progu zimnej wojny, t. I–II, Łodź 2005.
[23] NKWD o polskim podziemiu 1944–1948. Konspiracja polska na Nowogrodczyźnie i Grodzieńszczyźnie, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1997.
[24] “Звезда” за 25.08.1921 г.
[25] Гл., напрыклад: Советская Россия и Польша, Москва 1921, с. 42–43; Документы внешней политики СССР, т. IV, док. 197, с. 289–290; Dokumenty i materiały, t. IV, dok. 37, s. 52–53.

Наверх

Артур Высоцкі. Вынікі саветызацыі беларускіх і ўкраінскіх земляў ІІ Рэчы Паспалітай у 1939–1941 г. з перспектывы культурнага сутыкнення

1 студзеня, 2011 |


Уступленне Чырвонай Арміі 17 верасня 1939 г. на ўсходнія землі тагачаснай Польшчы, сёння вядомыя як Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна, запачаткавала тут ваеннае панаванне Саветаў і дало старт працэсу ўсебаковай саветызацыі, якая на практыцы ў той ці іншай ступені закранула кожнага тагачаснага жыхара гэтых мясцін. З сацыяльнага пункту гледжання саветызацыя азначала не толькі палітычную і прававую ўніфікацыю памянёных земляў з рэштай Савецкага Саюза, але і не ў меншай ступені (а можа, і перш за ўсё) выхаванне новага тыпу грамадзяніна, які пазней атрымаў азначэнне homo sovieticus. Як заўважае Рычард Пайпс, „адной з галоўных задач усіх дзяржаўных (г. зн. савецкіх. А. В.) інстытутаў — ад прафсаюзаў да Чырвонай Арміі — стала прышчапленне грамадзянам камуністычнага светапогляду”[1]. Для гэтага новыя ўлады тут усімі сродкамі і метадамі стараліся паламаць ранейшыя сацыяльныя сувязі — у тым ліку сямейнага, рэлігійнага, этнанацыянальнага і грамадзянскага характару.

У артыкуле зроблена спроба адказаць на пытанне, якімі былі сацыяльныя вынікі захадаў, зробленых савецкімі ўладамі на заходнебеларускіх і заходнеўкраінскіх зем лях у 1939–1941 г., якою была рэакцыя мясцовага на-сельніцтва на структурныя і ідэалагічныя навацыі, а калі гэты працэс натыкаўся на перашкоды — то што было іх прычынай. Асаблівае месца ў адказах на гэтыя пы танні займае праблема сутыкнення культур, якая, як нам падаецца, у значнай ступені дазваляе зразумець эфектыўнасць палітыкі, рэалізаванай савецкім кіраўніцтвам.

Змест і практыка ўжывання паняцця сутыкнення культур склаліся ў польскай сацыялогіі і антрапалогіі ў працэсе рознабаковага даследавання ўсялякага роду кантактаў паміж адрознымі культурамі[2]. Сутыкненне культур можна акрэсліць як асаблівую разнавіднасць міжкультурнага кантакту, пад час якога ўзнікае процістаянне паміж асобнымі людзьмі і групамі людзей, што характарызуюцца істотна адрознымі культурнымі рысамі, якія ў сукупнасці вызначаюць іх своеасаблівую культурную тоеснасць. Міжкультурны кантакт, які падпадае пад азначэнне сутыкнення культур, адрозніваецца ад іншых тыпаў міжкультурнага кантакту сваёй адноснай раптоўнасцю і нечаканасцю, у большай ступені канфрантацыйным, чым памяркоўным характарам (хоць абодва гэтыя аспекты прысутнічаюць), а таксама тым, што ён датычыць хутчэй вялікіх сацыяльных пластоў (вялікіх груп людзей, грамадскіх класаў, а пры пэўных умовах нават цэлых сацыякультурных сістэм), а не асобных інцыдэнтаў, што вынікаюць са знаходжання аднаго чалавека або невялікай групы (скажам, сям’і) у чужародным культурным асяроддзі (напрыклад, у выніку працоўнай міграцыі або вучобы за мяжой). Пры гэтым сутыкненне культур, як і любая форма міжкультурных адносінаў, праяўляецца як на макра-, так і на мікрасацыяльным узроўні — то бок, хоць і датычыць вялікіх сацыяльных груп, на практыцы ўвасабляецца ў сукупнасці шматлікіх сацыяльных кантактаў на мікраўзроўні.

Погляд на падзеі 1939–1941 г., што разгортваліся на тэрыторыі сённяшніх Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны, з пункту гледжання сутыкнення культур дазваляе дадаткова ў дачыненні да цяперашняй гістарыяграфіі апісаць сацыяльныя адносіны, удзельнікамі якіх было як мясцовае (беларускае, украінскае, польскае, яўрэйскае, літоўскае), так і прышлае насельніцтва (прадстаўнікі іншых народаў, што жылі ў СССР).

Матэрыялам для артыкула паслужылі агульнадаступ ныя крыніцы. Першая іх група — гэта апісальныя матэрыялы, да якіх належаць манаграфічныя даследаванні гісторыкаў, прысвечаныя фактаграфічнайрэкан струкцыі ці ўсёй сукупнасці падзей 1939–1941 г. або толькі іх паасобных аспектаў. Другой групай, якая дала маг чымасць прыадкрыць успрыманне палітыкі са-ветызацыі ў тагачаснай грамадскай свядомасці, сталі першакрыніцы ў выглядзе рознага роду мемуараў, успамінаў і паведамленняў (усяго іх было выкарыстана каля 1,5 тысячы адзінак). Усе гэтыя першакрыніцы былі створаны праз пэўны час пасля падзей, што падлягаюць нашаму аналізу, але іх асноўную частку складае аўтабіяграфічны матэрыял, занатаваны ў канцы 1980-х — першай палове 1990-х г., які зберагаецца ва „Усходнім архіве” (далей УА) пры варшаўскім фондзе «Цэнтр „Хартыя”» (г. зн. успаміны, якія пісаліся ў якасці допісаў на шматлікія конкурсы мемуараў, абвяшчаныя ў 1989–1994 г.), а таксама ўспаміны, апублікаваныя ў масавых выданнях за межамі Польшчы (да 1989 г.) і ў самой Польшчы (пасля 1989 г.). Аналіз гэтых матэрыялаў быў праведзены біяграфічным метадам (метадам вывучэння асабовых дакументаў), які здаўна займае ў сацыялогіі трывалыя пазіцыі, а таксама ў адпаведнасці з канцэпцыяй гуманістычнага фактару, які ўяўляе сабой асноўную метадалагічную дырэктыву біяграфічнага метаду. Паводле гэтай дырэктывы, сацыяльныя з’явы трэба ўспрымаць праз прызму тых значэнняў, якія былі пашыраны сярод тых, хто гэтыя з’явы перажываў. У прапанаваным даследаванні мы адмовіліся ад гэтага крайне ідэалістычнага імператыву на карысць больш умеркаванай пазіцыі, якая падкрэслівае ролю гуманістычнага фактару як аднаго з аспектаў пазнаванай грамадскай рэчаіснасці, а не адзінага яе выразніка[3]. Асабовыя дакументы, выкарыстаныя ў да следаванні, служаць толькі для пазнання грамадскай свядомасці ў яе індывідуальным увасабленні, а не грамадскай рэчаіснасці ў цэлым, і тым больш не выступаюць у якасці асновы для фактаграфічнай рэканструкцыі закранутых падзей.

Ход саветызацыі і нацыянальная палітыка савецкіх уладаў

Прычыны і ход саветызацыі добра вядомы і належным чынам апісаны ў гістарычнай літаратуры[4]. Дзеля гэтага тут мы не будзем спыняцца на іх падрабязным разглядзе. Варта, аднак, падкрэсліць, што гэты працэс меў на мэце максімальна поўнае дастасаванне сацыякультурнай сістэмы, атрыманай у спадчыну ад Польшчы, да савецкага ладу. На практыцы гэта датычылася ўсіх без выключэнняў сфераў грамадскага жыцця. Аднак хоць саветызацыя і праводзілася паслядоўна, яе інтэнсіўнасць і скіраванасць не былі канстантай. Яны залежалі, у прыватнасці, ад дынамікі нацыянальнай палітыкі, што рэалізоўвалася савецкімі ўладамі на працягу 21 месяца „прысутнасці” на анексаваных тэрыторыях.

Нацыянальная палітыка, як і большасць іншых палітычных ініцыятыў, што рэалізоўваліся савецкай уладай у 1939–1941 г. на заходнебеларускіх і заходнеўкраінскіх землях, прынцыпова не адрознівалася ад таго, што было ў той час нормай ва ўсім Савецкім Саюзе. Тым не менш, з увагі на макраструктурную спецыфіку анексаванага рэгіёна і дынаміку змен у нацыянальным пытанні яна аператыўна карэктавалася і дастасоўвалася да актуальных палітычных патрэбаў Савецкай дзяржавы. Асноўным інструментам гэтай палітыкі было выкарыстанне міжнацыянальных канфліктаў, што засталіся ў спадчыну ад міжваеннай Польшчы[5].

У 1930-я г. у СССР усімі спосабамі намагаліся прапагандаваць так званы савецкі патрыятызм. Гэта павінна было прывесці да сцірання культурных і класавых адрозненняў як паміж паасобнымі рэспублікамі, так і ўнутры іх саміх, што ў выніку мусіла стварыць перадумовы для выхавання савецкага грамадзяніна і ўтварэння адзінай савецкай нацыі. Асновай гэтага працэсу было насаджэнне рускіх кадраў у мясцовых органах улады і войску, а таксама наданне прыярытэту рускай культуры. На думку маскоўскіх уладаў, гэта павінна было забяспечыць большую стабільнасць цэнтралізаванай дзяржавы і трываласць дыктатуры, чым у сітуацыі, пры якой будаўніцтва дзяржаўных інстытутаў абапіралася б толькі на мясцовыя кадры[6].

У спецыяльнай літаратуры найчасцей адзначаюцца тры фазы нацыянальнай палітыкі, якая рэалізоўвалася ў гэты перыяд савецкімі ўладамі на ўсходніх землях былой Польшчы[7]. Першая фаза працягвалася нядоўга, да лістапада 1939 г., характарызуючыся адносна лагодным стаўленнем да ўсіх нацыянальных груп. Чырвоная Армія ў сваім паходзе на захад, паводле афіцыйнай прапагандысцкай версіі, несла „вызваленне” не толькі беларусам і ўкраінцам, але і ўсім рабочым і сялянам, „прыгнечаным” капіталістычнай дзяржавай. Гэты перыяд характарызуецца тым, што савецкія ўлады імкнуліся падкрэсліць адзінства лёсу працоўных мас без увагі на іх нацыянальнасць[8]. Беларускія і ўкраінскія нацыяналістычныя лозунгі, а таксама эмансіпацыйныя адозвы, звернутыя да яўрэяў, якія тады сям-там з’яўляліся, мелі на мэце галоўным чынам прапагандысцкі эфект. Яны павінны былі стварыць уражанне сапраўднага вызвалення народных мас, а таксама, шляхам эксплуатацыі мясцовых міжнацыянальных канфліктаў, справакаваць да стыхійных актаў насілля супраць асобы і маёмасці, тым самым, у сваю чаргу, падкрэсліўшы рэвалюцыйны характар надыходзячых зменаў. Ужо напрыканцы верасня, аднак, пачаліся першыя планавыя, выконваныя на падставе загадзя падрыхтаваных спісаў, арышты нацыянальных дзеячаў усіх супольнасцяў[9].

У канцы лістапада — пачатку снежня 1939 г., пасля таго як завяршыліся ваенныя дзеянні і занятая тэрыторыя была больш-менш узята пад кантроль, становішча паасобных нацыянальных груп пачало мяняцца. Савецкія ўлады, якія ўзялі курс на тое, каб не зважаючы ні на што ўвесці тут новы сацыяльны парадак, пачалі знішчаць усялякія праявы былой польскай дзяржавы. З публічнай прасторы выціскалася польская мова, а чыноўнікі розных узроўняў і ведамстваў — пераважна палякі — пазбаўляліся сваіх пасадаў і замяняліся „ўсходнікамі” (дзяржслужачымі, прысыланымі з больш аддаленых раёнаў СССР) або прадстаўнікамі мясцовага беларускага, украінскага і яўрэйскага насельніцтва („вылучэнцамі”). Эканамічная эліта пазбаўлялася сваёй маёмасці. Цалкам знікла памешчыцтва, якое было амаль выключна польскім і больш чым любая іншая супольнасць на „ўсходніх крэсах” атаясамлівалася з польскасцю[10]. Палякі першымі зведалі масавыя арышты і сталі галоўнымі ахвярамі дзвюх першых хваляў дэпартацыі. З сакавіка 1940 г. пачасціліся выпадкі затрымання асоб, падазраваных у супрацоўніцтве з польскім падполлем. Не дзіва, што польскае насельніцтва ўспрымала ўсе гэтыя і шэраг іншых згаданых вышэй захадаў як антыпольскія, перажывала вострае пачуццё крыўды і лічыла сябе галоўнай ахвярай савецкай агрэсіі. Тым не менш, як піша Рафал Унук, „аналіз рэпрэсіўнай палітыкі Саветаў у дачыненні да нацыянальных меншасцяў паказвае, што тэрор у роўнай ступені датычыў і ўкраінскіх, яўрэйскіх, а таксама беларускіх эліт. <…> Усходні акупант змагаўся не з польскасцю як такой, а з польскай дзяржавай, а таксама з усімі праявамі польскага жыцця, што заставаліся па-за кантролем савецкай сістэмы. У той жа меры ён змагаўся і з несавецкай або антысавецкай дзейнасцю ўсіх іншых тамтэйшых нацыянальных груп”[11]. Падобнага меркавання прытрымліваецца і Войцех Сляшыньскі, для якога надзвычай жорсткая ў дачыненні да палякаў палітыка, рэалізаваная ў першы год акупацыі, вынікала не з непрыязнасці або нянавісці да канкрэтнага народа, а з процідзеяння „групе, якая палітычна і культурна дамінавала на крэсах усходніх”[12].

Адначасова разгарнулася палітыка беларусізацыі і ўкраінізацыі, якая, аднак, прадугледжвала ўключэнне абедзвюх нацыянальных культур у рэчышча агульнасавецкай інтэрнацыянальнай культуры, зводзячы іх да ўзроўню мясцовага фальклору. Як заўважае Мечыслаў Інглёт, „была запушчана ва ўжытак зручная ў прапагандысцкіх адносінах папулісцкая фармулёўка аб стварэнні даступнай для мас культуры — нацыянальнай паводле формы і сацыялістычнай паводле зместу. Кідаліся лозунгі аб апоры на літаратурную традыцыю ўсяго прагрэсіўнага чалавецтва”[13]. Але на практыцы зварот да нацыянальных культур, на думку Гжэгажа Грыцюка, азначаў пачатак шматступеннага працэсу, накіраванага на русіфікацыю ўкраінскага і беларускага насельніцтва[14]. Ужо ў пачатку 1940-х г. улады пачалі паступова адыходзіць ад лозунгаў беларусізацыі і ўкраінізацыі занятых тэрыторый. Аб гэтым сведчыла, у прыватнасці, паступовае змяншэнне колькасці „нацыянальных” школ на карысць рускамоўных, а таксама нацыянальны склад партыйных чыноўнікаў, прысыланых на акупаваныя абшары, якія найчасцей карысталіся рускай мовай, а не беларускай ці ўкраінскай[15]. Сярод галіцкіх украінцаў, як і сярод палякаў, амаль ад самага пачатку савецкай агрэсіі пераважала адназначна негатыўнае стаўленне да яе. У сваю чаргу, беларусы, яўрэі і ўкраінцы Валыні першапачаткова былі настроены да Саветаў прыязна. З цягам часу, аднак, і яны, пад уплывам шэрагу расчараванняў, турбот або незразумелых паводзінаў уладаў (для кожнай нацыянальнай групы іх набор крыху адрозніваўся), з вясны 1940 г. пачалі мяняць сваё стаўленне на негатыўнае і нават варожае[16].

Пачатак трэцяй фазы нацыянальнай палітыкі, рэалізаванай савецкімі ўладамі ў Заходняй Беларусі і Заходняй Украіне, датуецца сярэдзінай 1940 г., ён быў абумоўлены зменамі ў міжнародным становішчы. Пасля хуткага разгрому Францыі і акупацыі гітлераўскімі войскамі Румыніі ўсё больш рэальным выглядаў будучы канфлікт паміж дзвюма еўрапейскімі „звышдзяржавамі”. Тэрыторыя Польшчы магла стаць у гэтай сітуацыі полем бітвы, а яе былыя ўсходнія землі — непасрэдным тылам будучага фронту для Савецкага Саюза. У чэрвені 1940 г. Сталін пачаў вывучаць магчымасць стварэння ў СССР па-прасавецку настроеных польскіх узброеных сілаў[17]. Адначасова пачалі рабіцца захады, якія мелі на мэце выклікаць сімпатыі польскага насельніцтва на анексаваных тэрыторыях. Зноў адрадзілася ідэя, закінутая ў канцы верасня 1939 г., аб утварэнні ў будучыні Польскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (хутчэй за ўсё, на землях, якія меркавалася адваяваць у нацысцкай Нямеччыны). Пра паляпшэнне становішча палякаў у заходніх абласцях УССР і БССР сведчыла, у прыватнасці, спыненне масавых арыштаў і дэпартацый, з’яўленне польскамоўных савецкіх газет, пашырэнне доступу палякам да пасадаў у партыі, органах улады і адукацыі, павелічэнне колькасці пачатковых школ з польскай мовай навучання. Вялікай падзеяй сталі ўрачыстасці з нагоды 85-годдзя з дня смерці Адама Міцкевіча, якія прайшлі 25–26 лістапада 1940 г. пры шырокім (паводле ўказання зверху) удзеле мясцовых партыйных органаў. Савецкая прапаганда раптам памяняла вектар асвятлення польскай палітыкі, звыкла растлумачыўшы ранейшыя „пралікі” памылкамі шараговых членаў партыі[18]. Тым не менш, гэтая перамена не азначала нейкага радыкальнага павароту ў агульнай палітыцы ўладаў адносна палякаў, беларусаў і ўкраінцаў. Іх будучыня па-ранейшаму звязвалася выключна з вялікім савецкім народам і „мудрым кіраўніцтвам” з Масквы[19].

Сацыяльная дыферэнцыяцыя вынікаў саветызацыі

У дачыненні да працэсу саветызацыі цяжка было захаваць нейтральнасць. Ён датычыў усіх і ў той ці іншай ступені змушаў да канкрэтных дзеянняў. У канчатковым выніку кожны мусіў так ці інакш акрэсліць сваю пазіцыю ў дачыненні да гэтага працэсу. На змест, скіраванасць і выражанасць гэтых пазіцый уплывалі не толькі прамыя кантакты з савецкімі ўстановамі і людзьмі ва ўмовах акупацыі (гэтак польскае насельніцтва вызначала для сябе новую сітуацыю), але і фактары, якія папярэднічалі гэтым кантактам, — асабісты досвед; уяўленне пра царскую, а пазней савецкую Расію, якое перадавалася ў сем’ях з пакалення ў пакаленне або было здабыта са сродкаў масавай інфармацыі ці папулярнай у той час краязнаўчай літаратуры; афіцыйная антыбальшавіцкая прапаганда, якая вялася ўладамі міжваеннай Польшчы; нарэшце, спароджанае гэтымі і іншымі крыніцамі цэлае скопішча нацыянальна-этнічных стэрэатыпаў у дачыненні да народаў, прадстаўнікоў якіх у той час можна было сустрэць на саветызаваных тэрыторыях (як карэнных, так і прышлых). З пункту гледжання нацыянальнай дыферэнцыяцыі, хада і вынікі саветызацыі залежалі ад культурнай дыстанцыі, якая аддзяляла тую ці іншую культурную групу ад савецкасці як адмысловага тыпу сацыякультурнай сістэмы.

Грамадскае стаўленне да саветызацыі не было аднародным. З гэтага вынікала і неаднароднасць спароджаных ёю сацыяльных вынікаў. Іх дыферэнцыяцыі маглі спрыяць розныя фактары. У прапанаваных ніжэй разважаннях на гэтую тэму бяруцца пад увагу такія чыннікі, як узрост, тэрыторыя, сацыяльны статус у класавай структуры грамадства, а таксама нацыянальнасць. З прычыны ўжытага ў працы даследчага метаду адназначнае вызначэнне статыстычнай залежнасці паміж даследаванымі з’явамі і пералічанымі фактарамі не ўяўляецца магчымым. Тым не менш, назіранні, зробленыя ў час апрацоўкі сабранага эмпірычнага матэрыялу, дазваляюць зарыентавацца ў тэме і па меншай меры сфармуляваць зыходныя гіпотэзы, якія добра было б праверыць у іншых, прысвечаных гэтаму пытанню, даследаваннях з выкарыстаннем колькасных метадаў, што стварыла б глебу для статыстычных высноваў.

Хоць польскае насельніцтва ў пераважнай большасці амаль не мела цікавасці да культуры, якая ішла з усходу, і слаба паддавалася саветызацыі, гэтая канстатацыя будзе слушнай хіба ў дачыненні да дарослага насельніцтва. Аналіз узаемадачыненняў польскага насельніцтва з савецкай сістэмай сярэдняй і вышэйшай адукацыі сведчыць, што ўзрост, відаць, быў істотным фактарам пры выпрацоўцы стаўлення да савецкай культуры. Тут можна адзначыць наступную залежнасць: чым маладзейшы быў узрост вучня, тым большаю была яго ўспрымальнасць да новых савецкіх каштоўнасцяў, нормаў і мадэляў паводзінаў. Старэйшыя школьнікі, выхаваныя ў большай ступені ў даваеннай польскай культуры, лягчэй заўважалі кардынальна іншае аблічча савецкай сістэмы, слабей прасякаліся новымі каштоўнасцямі і з большым супраціўленнем прыстасоўваліся да змененых сацыяльных нормаў. У аналізаваных намі ўспамінах пра гэтую залежнасць сведчаць, у прыватнасці, больш частыя выпадкі пазітыўнай ацэнкі савецкай школы людзьмі, якія ў часе падзей былі малодшымі школьнікамі, тады як тыя, хто сустрэў саветызацыю ў старэйшым узросце, больш схільныя да выкрыцця ідэалагічных функцый савецкай сістэмы адукацыі, выказвання яўна негатыўных асабістых ацэнак, а таксама праяўлення меншай цікавасці да такіх праяваў пазашкольнай дзейнасці, як піянерскія і камсамольскія атрады. Што да польскіх студэнтаў, то сярод іх назіраліся ўсё больш масавыя выпадкі адмовы ад працягу навучання ў савецкіх інстытутах і ўніверсітэтах.

З праведзенага намі аналізу таксама вынікае, што тэрытарыяльны фактар, у сваю чаргу, прынцыпова не ўплываў ні на падатлівасць палякаў працэсу саветызацыі, ні на глыбіню ўспрымання імі культурнай адметнасці, якою характарызаваліся савецкі грамадскі лад і па водзіны паасобных яго прадстаўнікоў. Успаміны ў гэтых адносінах вельмі падобныя па сваёй прыродзе. Такая сітуацыя можа азначаць, што на ўсёй даследаванай тэрыторыі характар і ўзровень польскай самасвядомасці сярод жыхароў былі прыкладна аднолькавыя (г. зн. мелі мес ца культурная ўніфікацыя і аднастайны тып нацыянальнай тоеснасці). З іншага боку, гэта таксама сведчыць пра падабенства інстытуцыйных механізмаў і метадаў ука ранення савецкай сацыякультурнай сістэмы як у Заход няй Беларусі, так і ў Заходняй Украіне, а пазней і на Віленшчыне.

Уплыў класава-саслоўнага фактару на даследаваныя з’явы цяжка вызначыць. У цэлым можна канстатаваць, што польскае насельніцтва, і асабліва яго эліты (землеўласнікі, інтэлігенцыя), успрынялі прыход савецкіх войскаў і ўкараненне савецкай сацыякультурнай сістэмы з ярка выражанай варожасцю. Але былі і выключэнні, калі палякі ставіліся да савецкай дзяржавы з сімпатыяй. Як правіла, гэта датычыла прадстаўнікоў ніжэйшых слаёў грамадства або людзей, якія мелі трывалыя камуністычныя перакананні. Як можна меркаваць, тут большы ўплыў мелі эканамічныя і палітычныя фактары, чым нацыянальная ідэнтыфікацыя рэспандэнтаў. Палякі рабоча-сялянскага паходжання ў меншай ступені адчувалі на сабе негатыўныя вынікі савецкай палітыкі, а таму і больш прыхільна да яе ставіліся. Прадстаўнікі гэтых груп, падобна да інтэлігенцыі і памешчыкаў, таксама звярталі ўвагу на культурныя і цывілізацыйныя адрозненні. Тым не менш, сялян больш турбавалі эканамічныя вынікі сацыяльных зменаў. Вельмі часта яны адзначалі разрыў паміж прапагандай і рэальным функцыянаваннем савецкай эканомікі. Іх думкі пра акупацыю маюць у гэтым выпадку больш практычны, дзелавы, канкрэтны і адначасова менш ідэалагізаваны характар.

У асяроддзі інтэлігенцыі і памешчыкаў ацэнка саветызацыі была адназначна негатыўнай. Гэта тлумачылася як рэальнай пагрозай існаванню гэтых груп, аж да небяспекі фізічнай ліквідацыі, так і грамадска-палітычнымі (страта сацыяльнага статусу), эканамічнымі (страта матэрыяльнага базісу існавання — у першую чаргу гэта датычыла памешчыцтва), ідэалагічнымі (уціск польскасці) і культурнымі прычынамі. Інтэлігенцыя і памешчыкі больш за ўсіх астатніх адчувалі і выказвалі сваю культурную неадпаведнасць савецкай сістэме, брак разумення новых каштоўнасцяў і нормаў, а таксама пачуццё адчужанасці ў новых умовах.

Паводзіны буржуазіі і мяшчанства ўяўлялі сабой нешта сярэдняе паміж гэтымі пазіцыямі. Практычнасць, прадбачлівасць і ўменне рацыянальна ацаніць сітуацыю, уласцівыя гэтым слаям (асабліва буржуазіі), прымушалі іх абіраць стратэгію чакання, ісці на кампрамісы і лішне не пярэчыць уладам. Яны спадзяваліся, што страчаны бізнес удасца хутка аднавіць пасля рэстаўрацыі даваеннага становішча. Таму ў першую чаргу яны намагаліся зберагчы асабістую свабоду. Патрыятызм у гэтым выпадку трактаваўся больш утылітарна („халодны” патрыятызм), чым у асяроддзі інтэлігенцыі і памешчыкаў. Што ж да ўспамінаў, пакінутых прадстаўнікамі мяшчанства, то яны больш сканцэнтраваныя на штодзённым жыцці і ў іх наогул адсутнічаюць апакаліптычныя або нацыянальна-каталіцка-месіянскія матывы.

Напрыканцы варта дадаць, што неаднастайным было і стаўленне мясцовага насельніцтва да паасобных катэгорый савецкіх грамадзян. Самы вялікі страх, найбольшае пачуццё адчужанасці і неразумення абуджалі супрацоўнікі НКУС, а найменшае — чырвонаармейцы. Розная сацыякультурная дыстанцыя ў дачыненні да гэтых дзвюх катэгорый вынікала з рознасці іх функцый і звязаных з гэтым асацыяцый ды грамадскіх адносінаў. Нкусаўцы выклікалі панічны страх: яны ўвасаблялі рэпрэсіўнасць і чужароднасць савецкай сістэмы. Чырвонаармейцы, у сваю чаргу, звярталі на сябе ўвагу за кошт вонкавага непадабенства да „заходнікаў”, што найчасцей выклікала смех. Савецкія перасяленцы з усходу — „усходнікі” — знаходзіліся, як правіла, недзе паміж памянёнымі крайнімі катэгорыямі. У залежнасці ад сваіх функцый і ступені інтэграцыі ў мясцовае грамадства яны выклікалі здзіўленне, страх, смех ці абыякавасць.

Уплыў саветызацыі на беларускае, украінскае і яўрэйскае насельніцтва

Поруч з палякамі пры тых жа акалічнасцях падобным саветызацыйным уплывам падлягалі і прадстаўнікі іншых народаў — беларусы, украінцы, яўрэі (калі гаварыць пра самыя шматлікія). Нават беглы аналіз прысвечанай гэтай тэме літаратуры, пры аналагічных абмежаваннях наконт глыбіні разваг, дазваляе канстатаваць, што нацыянальны фактар накладаў выразны адбітак на стаўленне насельніцтва да тэрытарыяльнай анексіі Усходняй Польшчы, а пазней — да савецкага рэжыму і працэсу саветызацыі.

Да 17 верасня 1939 г. салдаты няпольскай нацы-янальнасці змагаліся з гітлераўскімі войскамі (пачынаючы з 1 верасня 1939 г., калі выбухнула вайна) у шэрагах Войска Польскага не горш за палякаў. Да таго часу не назіралася і ўзмацнення антыпольскіх выступленняў з боку нацыянальных меншасцяў. Гэтая сітуацыя змянілася пасля таго, як на ўсходнія землі ўступіла Чырвоная Армія. Сярод адступаючых на ўсход атрадаў Войска Польскага пачаліся ўсё больш шматлікія выпадкі дэзерцірства, а пасля таго, як ваенная параза польскай дзяржавы пачала выглядаць амаль непазбежнай, гэтая з’ява яшчэ больш узмацнілася і ахапіла ўсе нацыянальныя групы, у тым ліку і палякаў[20]. Адначасова пачаліся і ўсё часцейшыя выступленні прадстаўнікоў нацменшасцяў супраць польскага насельніцтва. Яны набывалі розныя формы — ад лагодных (напрыклад, адмова карміць салдат Войска Польскага або бежанцаў з Цэнтральнай Польшчы) да самых радыкальных (узброеныя напады, якія часам прымалі характар арганізаваных дыверсійных акцый). Пасля 11 верасня, адначасова са з’яўленнем ва Усходняй Галіччыне войскаў Вермахта, свае антыпольскія акцыі распачалі атрады Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў. Яны былі скіраваны галоўным чынам супраць бежанцаў, вайсковых асаднікаў і невялікіх груп салдат[21]. Пасля 17 верасня ажывіліся і баявыя ячэйкі Камуністычнай партыі Заходняй Украіны[22]. На беларускіх землях міжваеннай Польшчы антыпольскія выступленні арганізоўваліся і каардынаваліся, у прыватнасці, членамі Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі і Камуністычнай партыі Польшчы. Тут справа дайшла да нападаў, якія былі здзейснены разнастайнымі атрадамі „самаабароны”, так званымі „павязачнікамі” (ад чырвоных павязак на рукавах) і атрадамі часовай міліцыі ў некалькіх дзясятках пасёлкаў і мястэчак[23].

Яшчэ перад прыходам атрадаў Чырвонай Арміі ствараліся рэўкомы і рознага роду баявыя атрады, якія пераймалі ўладу ад імя Савецкага Саюза. Іх задачай было пасеяць хваляванні сярод ніжэйшых сацыяльных слаёў і ў той ці іншай ступені падрыхтаваць іх да новага ладу, які неўзабаве меўся запанаваць. Гэтаму спадарожнічалі забойствы і грабяжы, скіраваныя супраць „варожых народу” груп. Яны датычылі прадстаўнікоў мясцовай адміністрацыі, памешчыцтва і інтэлігенцыі. Знішчэнне ранейшай сацыяльна-інстытуцыйнай інфраструктуры ўтварала пустую прастору, якую павінен быў запоўніць новы, „справядлівы” грамадскі лад[24].

Стаўленне няпольскага насельніцтва да тэрытарыяльнай анексіі Усходняй Польшчы, а потым да савецкага праўлення і працэсу саветызацыі праяўлялася ў многіх сітуацыях, прадыктаваных логікай укаранення новага сацыяльнага парадку. Вобраз украінцаў, беларусаў і яўрэяў, які найбольш урэзаўся ў памяць палякам і найчасцей прысутнічае ў аналізаваных успамінах, можна падзяліць на чатыры галоўныя элементы. У гэты вобраз уваходзіла ацэнка паводзінаў памянёных груп насельніцтва пад час: 1) прыходу Чырвонай Арміі (у тым ліку і ацэнка іх стаўлення да прыходу Саветаў у цэлым); 2) кароткага перыяду „безуладдзя” паміж прыходам савецкіх войскаў, якому спадарожнічаў распад інстытутаў польскай дзяржавы, і ўтварэннем органаў новай улады, а таксама 3) перыяду панавання Саветаў і ажыццяўлення рэформаў. Чацвёртым складнікам згаданага вобраза была паступовая эвалюцыя стаўлення няпольскага насельніцтва да савецкай улады (канстатаваная палякамі не без злараднасці), якая адбыва лася ў ходзе ўкаранення савецкіх парадкаў за кошт іх параўнання з парадкамі польскімі.

Пачатак Другой сусветнай вайны і спрычыненае гэтым заняцце пасля 17 верасня 1939 г. тэрыторыі Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны савецкімі войскамі дало ўкраінцам, беларусам і яўрэям, што насялялі ўсходнія ваяводствы міжваеннай Польшчы, шанцы на рэалізацыю хоць бы мінімальных палітычных, сацыяльных і эканамічных правоў, якія ў пераважнай большасці ігнараваліся або аспрэчваліся ў імя інтарэсаў польскай дзяржавы. Кожная з памянёных груп выказвала свае надзеі па-свойму. У цэлым можна сказаць, што вылучэнне на першы план тых ці іншых пастулатаў залежала ад сацыяльнага складу кожнай меншасці: чым больш сярод яе прадстаўнікоў было сялян, тым больш у авангард выходзілі пытанні эканамічна-побытавога характару. У першую чаргу гэта датычыла беларусаў і валынскіх украінцаў. Што да ўкраінцаў з Галіччыны, дзе інтэлігенцыя была больш шматлікая, а нацыянальны рух — больш развіты, то сярод іх большую папулярнасць здабывалі лозунгі аб палітычна-нацыянальным „вызваленні”. У сваю чаргу, яўрэйскае насельніцтва — асабліва яго бяднейшыя слаі — з новай сітуацыяй звязвала надзеі на паляпшэнне побытавых умоваў і большы ўдзел у грамадскім жыцці (прасоўванне па сацыяльнай лесвіцы і спыненне дыскрымінацыі).

Становішча сельскага насельніцтва на ўсходніх землях міжваеннай Польшчы ў той час вызначалася такімі фактарамі, як культурная адсталасць, галеча, непісьменнасць, перанаселенасць вёсак, малазямелле, слабае развіццё прамысловасці, адносна нізкія закупачныя цэны на сельскагаспадарчую прадукцыю і г. д. Лічылася, што ўсё гэта было вынікам палітыкі, якая праводзілася польскімі ўладамі, і іх нежадання ісці на неабходныя рэформы, якія маглі б прывесці да павышэння жыццёвага ўзроўню насельніцтва ўсходніх земляў. Сярод сялян і найбяднейшых гараджан было досыць шмат тых, хто цвёрда верыў або сімпатызаваў камуністам.

З прычыны сацыяльна-эканамічных умоваў, у якіх існавалі нацыянальныя меншасці, а таксама нацыянальнай палітыкі, што праводзілася на ўсходніх землях у міжваенны перыяд, цяжка было чакаць ад украінскага, беларускага і яўрэйскага насельніцтва лаяльнага стаўлення да польскай дзяржавы ў крытычны момант, калі над ёю навісла пагроза. Прыход Чырвонай Арміі да ваў надзею на паляпшэнне жыццёвых і сацыяльных умо ваў, асабліва калі ўлічыць, што сярод многіх прадстаўнікоў няпольскіх груп насельніцтва дамінавала ўяўленне пра СССР як пра краіну, дзе рэалізуюцца прынцыпы сацыяльнай справядлівасці, дзе рабочыя і сяляне бяруць рэальны ўдзел у дзяржаўным кіраванні[25]. І, напрыклад, сярод беларусаў гэтага міфа не маглі перабіць ні вопыт летніх месяцаў 1915 г. (калі паўтара мільёна жыхароў заходніх губерняў Расійскай імперыі, амаль выключна праваслаўных, былі пераселены на ўсход, а цэлыя вёскі спалены перад наступленнем немцаў[26]), ні памяць пра некалькі месяцаў панавання савецкай улады ў 1919–1920 г. (калі рэгіён быў аб’ектам інтэнсіўнай эксплуатацыі), ні палітыка, рэалізаваная ў савецкіх рэспубліках у 1930-я г. (масавае знішчэнне інтэлігенцыі, арышты і ссылкі, гвалтоўная калектывізацыя вёскі).

Ва ўспамінах польскага насельніцтва захавалася досыць аднастайная карціна прыходу Саветаў. Паводле гэтых успамінаў, беларусы, украінцы і яўрэі віталі чырвонаармейцаў кветкамі і трыумфальнымі аркамі, частавалі іх садавіной, малаком і цукеркамі, а потым дапамагалі савецкім палітрукам і камісарам чыніць рэпрэсіі супраць палякаў і разам з імі ўкаранялі новыя грамадскія парадкі. У найбольшай ступені такі вобраз захаваўся за яўрэямі, у меншай — за беларусамі і ўкраінцамі.

Для польскага насельніцтва было відавочна, што „прыход Саветаў” — гэта акт агрэсіі, акупацыя іх дзяржавы. Палякі найчасцей не ўспрымалі савецкай прапаганды, якая малявала тагачасныя падзеі як „вызваленчы паход”, учынены дзеля абароны беларусаў і ўкраінцаў, прыгнечаных і эксплуатаваных польскімі памешчыкамі ды капіталістамі. Некаторыя рэспандэнты прытрымліваюцца думкі, што аналагічны пункт гледжання панаваў у той час і сярод няпольскага насельніцтва памянёных земляў[27]. Што да публічнай прасторы, то тут савецкая прапаганда паспяхова ўкараніла тэрміналогію, якая сцвярджала вызваленне Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, і з таго часу паняцці „вызваленне”, а таксама „Заходняя Украіна” і „Заходняя Беларусь” набылі ў савецкай інтэрпрэтацыі гэтых падзей характар неаспрэчных аксіём.

На фактаграфічным узроўні цяжка адназначна ацаніць маштабы захопленага вітання Чырвонай Арміі няпольскім насельніцтвам. Сярод гісторыкаў па-ранейшаму ідуць гарачыя спрэчкі пра гэта. Больш спантанныя акты вітання атрадаў Чырвонай Арміі, як правіла, адбываліся бліжэй да польска-савецкай мяжы. Затое больш арганізаваны характар яны мелі ў населеных пунктах, размешчаных далей на захадзе, куды войскі прыходзілі пазней або нават праз некалькі дзён знаходжання ў дадзенай мясцовасці. Праходзілі яны, як правіла, паводле аднолькавага сцэнарыя і нярэдка былі аздоблены квяцістым цырыманіялам. Можна канстатаваць, што мерапрыемствы такога роду адбываліся перш за ўсё там, дзе раней існавалі структуры КПЗБ і КПЗУ. Пры гэтым варта падкрэсліць, што ў гарадах і мястэчках ядром камуністычных асяродкаў было яўрэйскае насельніцтва, а на вёсцы — беларускае і ўкраінскае. У залежнасці ад канкрэтнага месца арганізаваных урачыстасцяў пераважалі і праз гэта „кідаліся ў вочы” прадстаўнікі той ці іншай нацыянальнай меншасці. У дадатак да гэтага неабходна ўлічваць, што ў некаторых выпадках удзел у вітанні Чырвонай Арміі быў прымусовы або тлумачыўся кан’юнктурнымі прычынамі[28].

Што да пазіцыі яўрэйскага насельніцтва, то частка даследчыкаў, такіх, як Марэк Вяжбіцкі, Анджэй Сава, Войцех Сляшыньскі, Бен-Цыён Пінчук і Доў Левін, лічаць, што дэманстрацыя радасці сярод яўрэяў мела амаль паўсюдны характар. Іншай думкі прытрымліваюцца, напрыклад, Кшыштаф Ясевіч[29] і Анджэй Жбікоўскі, якія сцвярджаюць, што доля тых, хто праяўляў нейкі энтузіязм, была адносна нізкай, а ўяўленні пра паўсюднасць такіх паводзінаў сярод яўрэйскага насельніцтва сталі вынікам глыбокага ўкаранення стэрэатыпаў і належаць да польскай нацыянальнай міфалогіі, народжанай пры Саветах у 1939–1941 г.

У сваю чаргу, гаворачы пра стаўленне беларусаў да савецкай агрэсіі супраць Польшчы ў верасні 1939 г., трэба канстатаваць, што хоць і невялікі, але прыметны працэнт гэтага насельніцтва стаў на бок польскай дзяржавы. Перш за ўсё гэта датычыла тых, хто займаў чыноўніцкія пасады або служыў у якасці салдат і малодшых афіцэраў у Войску Польскім — гэта значыць асобаў, якія шчыльней былі звязаны з даваеннымі дзяржаўнымі інстытутамі. Другую катэгорыю прыхільнікаў Польшчы склала насельніцтва, якое перад вайной апынулася пад уплывам узмоцненай прапагандысцкай кампаніі ў антыбальшавіцкім духу (члены Корпуса абароны памежжа або — далей ад мяжы — польскіх патрыятычных арганізацый). Многія польскія інтэлігенты і памешчыкі знаходзілі дапамогу і сховішча сярод беларусаў. Большасць прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі і дзеячаў беларускага нацыянальнага руху занялі прасавецкія пазіцыі ў дачыненні да Чырвонай Арміі і савецкай улады. Аднак некаторыя з іх з самага пачатку не верылі ў добрыя намеры ды абяцанкі савецкіх уладаў і пакінулі Вільню адразу пасля ўступлення ў горад Чырвонай Арміі[30]. Тым не менш, „пераважная большасць беларусаў, — піша Яўген Мірановіч, — сустрэлі змену палітычнай сітуацыі з насцярожанасцю або абыякавасцю. Ні камітэты, што віталі савецкіх камандзіраў хлебам і соллю, ні дыверсійныя атрады не паўставалі самі сабою, стыхійна, а наступаючае савецкае войска сваім выглядам і паводзінамі выклікала хутчэй паўсюднае здзіўленне, а не энтузіязм”[31].

Падсумоўваючы наяўныя сведчанні, Рафал Унук прыйшоў да высновы, што „ў Галіччыне сярод тых, хто вітаў Чырвоную Армію, пераважала яўрэйскае насельніцтва. У паўночнай частцы Крэсаў з кветкамі, хлебам і соллю выходзілі перш за ўсё мясцовыя беларусы і яўрэі, у паўднёвай частцы Палесся і на Валыні — яўрэі і ўкраінцы. Шмат дзе значную долю сярод вітальнікаў складалі этнічныя палякі”[32].

Падзеі, якія адбываліся на працягу некалькіх дзён (а часам і даўжэй) — з моманту прыходу савецкіх войскаў і спалучанага з гэтым больш ці менш поўнага распаду ранейшых дзяржаўных структур да моманту ўсталявання адноснага кантролю над сітуацыяй з боку но вай улады, — вызначаліся цікавымі з’явамі з пункту гледжання сацыяльных адносінаў, што склаліся ў гэтым рэгіёне. Выявілася, што ранейшая (польская) сацыяльная сістэма мела для часткі мясцовага насельніцтва выключна прыгнятальніцкі характар. Так, крушэнне ранейшых грамадскіх парадкаў і юрыдычных нормаў прывяло да паўсюднага аслаблення сацыяльнай дысцыпліны, дало выхад назапашанай у грамадстве сацыяльнай напружанасці, пачуццям несправядлівасці і безнадзейнасці. Некаторыя людзі скарысталі перыяд „безуладдзя” для звядзення асабістых рахункаў і спагнання крыўдаў. Часам тагачасныя падзеі прымалі выгляд групавога высвятлення набалелых канфліктаў. У гэты перыяд меў месца цэлы шэраг нападаў на цывільнае насельніцтва, самавольных арыштаў, грабяжоў, разбояў, збіванняў і марадзёрства.

[Брэст] „Адразу ж пачалі ўтварацца групы — адны з намерам будаваць вітальныя брамы, другія — каб спагнаць свае асабістыя рахункі”[33];

[Ваколіцы Навагрудка] „Прыходзілі людзі з вёскі. Скакалі па фатэлях, насалоджваючыся ўсёдазволенасцю, тым, што цяпер настала іх чарга”[34];

[Навагрудак] „<…> пачынаецца, я б сказаў, сапраўдная жакерыя — наступ пэўных слаёў, якія ідуць у горад. Групы сялян, нярэдка ўзброеных, прыходзяць у горад нападпітку і робяць там што хочуць — пачынаецца паляванне на паліцэйскіх, на ўраднікаў, на вайскоўцаў”[35].

Ва ўспамінах польскага насельніцтва пераважае менавіта такая карціна падзей. Пры гэтым на першы план у ёй вылучаецца нацыянальная падаплёка. І хоць на цяперашнім этапе даследаванняў цяжка ўсе бакова прааналізаваць з’яву самасудаў на ўсходніх зем лях Польшчы ў верасні 1939 г., але ж удзел у іх укра інскага і беларускага насельніцтва на вёсцы, як і яў рэйскага ў гарадах, выглядае значным, хоць, вядома, далёка не ўсе прадстаўнікі гэтых народаў бралі актыўны ўдзел у актах насілля. Часам жа ў іх удзельнічалі і палякі. Многія вызваленыя з турмаў камуністычныя актывісты і сімпатызанты, украінскія і беларускія палітычныя, грамадскія і культурныя дзеячы, а такса ма простыя людзі нярэдка па ўласнай ініцыятыве ўтваралі „сялянскія рэвалюцыйныя камітэты” і потым уступалі ў склад афіцыйна абвешчаных народнай мілі цыі і працоўнай гвардыі. Гэтыя структуры, часта без загадаў павятовых або ваяводскіх часовых упраўленняў, праводзілі ў жыццё рашэнні, скіраваныя на ўвядзенне савецкіх парадкаў (напрыклад, пра парцэляцыю зямлі, канфіскацыю і падзел памешчыцкай або царкоўнай уласнасці). Ахвярамі нападаў і рэпрэсій былі сацыяльна-прафесійныя групы, абвешчаныя савецкай уладай „ворагамі народа” або звязаныя з інстытутамі польскай дзяржавы. У іх лік уваходзілі афіцэры і салдаты Войска Польскага, паліцэйскія, ураднікі, памешчыкі, вайсковыя асаднікі, святары, заможныя сяляне і мяшчане, купцы і фабрыканты, а таксама члены іх сямей. У пераважнай большасці пералічаныя сацыяльныя групы складаліся на гэтай тэрыторыі з асобаў польскай нацыянальнасці, хоць былі сярод іх і асобныя прадстаўнікі іншых нацыянальнасцяў. Вось чаму ў перыяд „безуладдзя” (як, зрэшты, і пазней) стваралася ўражанне, што на землях, занятых пасля 17 верасня 1939 г. Чырвонай Арміяй, мелі месца перш за ўсё этнічныя, а не класавыя канфлікты — хоць на самай справе ход канфліктаў вызначаўся найперш класавымі падзеламі, а ўжо на іх, як правіла, накладаліся і падзелы этнічныя. Як тлумачыць у дачыненні да беларускіх земляў Марэк Вяжбіцкі, „беднасць і сацыяльнае бяспраўе значнай часткі беларускага сялянства з аднаго боку, а з другога — магчымасць лёгкага ўзбагачэння за кошт больш заможных суседзяў <…> пры адначасовым знікненні польскага апарату прымусу і паблажлівым стаўленні савецкіх уладаў вялі да масавага ўдзелу насельніцтва ў грабяжах. Лініяй падзелу тут найчасцей выступала ступень заможнасці…”[36]. З гэтай прычыны ахвярамі грабяжоў рабіліся і заможныя сяляне незалежна ад іх нацыянальнасці.

Уяўляецца таксама, што большасць нападаў былі не столькі стыхійныя, колькі інспіраваныя, а то і проста арганізаваныя „баявымі атрадамі”, утворанымі мясцовымі камуністычнымі актывістамі[37]. Магчымасць спагнаць асабістыя рахункі, а таксама ўзбагаціцца за кошт ахвяр нападаў у гэтым выпадку выступала як стымул і адначасова ўзнагарода за ўдзел у канкрэтных акцыях. З гэтай прычыны поруч з перакананымі камуністамі і іх прыхільнікамі (сярод якіх пераважала моладзь) досыць вялікі ўдзел у іх бралі і прадстаўнікі найбольш маргіналізаваных слаёў грамадства, а таксама беднаты, для якіх адкрывалася магчымасць (вядома, за выключэннем зусім ужо адпетых злачынцаў) рэабілітацыі ў вачах новай улады або хуткага і адносна лёгкага павышэння свайго сацыяльнага статусу.

Стаўленне вяскоўцаў, якія ўдзельнічалі ў самасудах, да канкрэтных „крыўдзіцеляў” залежала не толькі ад сацыяльнага і прафесійнага становішча ахвяраў, але і ад таго, як апошнім удавалася ў папярэднія часы „наладзіць стасункі з вёскай”.

„Там, дзе той ці іншы землеўласнік, той ці іншы памешчык не ўмеў у свой час паладзіць з вёскай, дзе стаўленне да сялян было жорсткае і несправядлівае, — там здараліся нярэдка і трагічныя рэчы”[38].

Вядома, аднак, што не заўсёды добрых адносінаў з сялянствам было дастаткова для памешчыкаў, каб пазбегнуць грабяжоў, пабояў ці нават смерці, пра што сведчыць наступнае паведамленне з ваколіц Гродна:

«Непадалёк ад швагравага маёнтка быў маёнтак адной кабеты. Яна вельмі добра абыходзілася з усімі. Заснавала ў сябе школу, бальнічку. Яе работнікі, парабкі ды і ўсе навакольныя сяляне не ведалі бяды. Яна сказала сялянам: „Вы ж заступіцеся за мяне, бо я была добраю да вас”. Яны ж на гэта адказвалі: „Так, пані была добрая, але лепей уцякай, пані, бо будзем плакаць, але будзем рэзаць”»[39].

Перыяд панавання савецкай улады ў 1939–1941 г. — гэта перш за ўсё грунтоўная і энергічная рэарганізацыя амаль усіх элементаў грамадскага жыцця, мэтаю якой было ўкараненне прынцыпаў сацыялістычнай дзяржавы. Ва ўспамінах польскага насельніцтва адыход ад польскасці практычна ва ўсіх сферах грамадскага жыцця ацэньваецца ў катэгорыях нацыянальнай трагедыі, якая пакінула пасля сябе не меншую траўму, чым падзеі верасня 1939 г., якія прадэманстравалі сапраўднае стаўленне прадстаўнікоў іншых тутэйшых народаў да польскай дзяржаўнасці. Савецкая ўлада радыкальна відазмяніла сацыяльную стратыфікацыю, якая паспела была замацавацца на гэтых землях. Гэтыя пераўтварэнні заключаліся, асабліва ў першыя месяцы, перш за ўсё ў паніжэнні сацыяльнага статусу былых эліт — пераважна палякаў, — пры адначасовым узвышэнні прадстаўнікоў ніжэйшых паверхаў сацыяльнай іерархіі, г. зн. рабочых і сялян. У першую чаргу гэта датычыла беларусаў, украінцаў і яўрэяў, а ў меншай ступені закранала і частку найбяднейшых палякаў.

Для сельскага насельніцтва палітыка савецкіх уладаў мела найперш эканамічнае значэнне. У параўнанні з ідэалагічнымі пытаннямі сялян куды больш хвалявалі праблема падзелу канфіскаваных зямельных угоддзяў, аб’ёмы грамадскіх работ і збожжанарыхтовак, а пазней — калектывізацыя вёскі. Беларускасць і ў крыху меншай ступені ўкраінскасць зводзіліся да сферы рэгіянальнага фальклору — як і ва ўсходніх частках абедзвюх рэспублік. Нацыянальная мова адукацыі, якая панавала ў пачатковых і няпоўных сярэдніх школах, паступова замянялася рускай мовай (апошняя адпачатку дамінавала ў апошніх класах сярэдняй школы і педагагічных вучылішчах). Аналагічны працэс адыходу ад беларускасці і ўкраінскасці назіраўся і ў сферы кіроўных кадраў, якія ва ўсё большай колькасці прыбывалі з усходу. Асноўную масу гэтых кадраў складалі саветызаваныя партыйныя работнікі, якія нярэдка рускай мовай валодалі значна лепш, чым беларускай ці ўкраінскай[40].

На першым этапе ўстанаўлення савецкай улады адбылося адчувальнае паляпшэнне матэрыяльнага становішча сельскага насельніцтва, у асноўным дзякуючы таму, што знікла неабходнасць плаціць падаткі, зні зі лі ся цэны на прамысловыя тавары, а попыт на сельска гаспадарчую прадукцыю вырас за кошт раскватараваных чырвонаармейцаў і ўсходнікаў. Аднак ужо праз некалькі месяцаў выявілася неэфектыўнасць савецкай эканомікі. Асабліва балючай і расчаравальнай для сель скага насельніцтва ўсіх нацыянальнасцяў аказалася ў тэорыі добраахвотная, а на практыцы прымусовая калетывізацыя сельскай гаспадаркі. Яна азначала адчужэнне ўласных зямельных надзелаў на карысць калгасаў — прадпрыемстваў, як з цягам часу выявілася, абы-як арганізаваных і кіраваных, дзе сістэматычнай з’явай стала марнатраўства і крадзяжы. У выніку ўсяго гэтага заняпала сама культура сялянскай працы. Досыць хутка высветлілася, што савецкая рэальнасць надзвычай далёкая ад вобразаў, маляваных прапагандай, а таму цяжкае матэрыяльнае становішча правакавала да параўнанняў з даваеннай рэчаіснасцю. Апроч таго, мясцовае насельніцтва мела ўсё больш нагод і магчымасцяў для кантактаў з усходнікамі. З назіранняў і гутарак няцяжка было атрымаць агульнае ўяўленне пра рэальную сітуацыю ў СССР, а часам і даведацца пра падрабязнасці, якія выклікалі шок (рэпрэсіі, голад, шматгадовыя прысуды за крадзяжы прадуктаў харчавання, гвалтоўная калектывізацыя і г. д.).

Змена палітычнай улады спарадзіла сярод няпольскага насельніцтва ўсеагульныя спадзевы на рэформы ў грамадстве і паляпшэнне эканамічнага і палітычнага становішча. Аднак напрыканцы 1940 г. распачатая барацьба з кулацтвам, узмоцненая калектывізацыя, паступовая русіфікацыя школьніцтва, сістэмнае выцясненне з грамадскага жыцця рэлігіі, арышты і дэпартацыі прадстаўнікоў пэўных сацыяльных груп, а таксама шмат якія іншыя рэпрэсіўныя акцыі (арышты дзеячаў нацыянальнага і камуністычнага руху[41], забароны пэўных сялянскіх звычаяў[42]) урэшце спрычыніліся да заўважнага росту нездаволенасці савецкай уладай з боку ўкраінскага, беларускага і яўрэйскага насельніцтва. Нездаволенасць сялян праяўлялася ў непрыкрытай, а часам і дэманстрацыйнай лаянцы і крытыцы на адрас савецкай улады, у невыкананні даведзеных нормаў нарыхтоўкі збожжа і іншай сельскагаспадарчай прадукцыі, ва ўхіленні ад грамадскіх работ або, прынамсі, імітацыі іх выканання[43].

Ва ўспамінах палякаў факт змянення настрояў няпольскага насельніцтва не толькі не застаецца без увагі, а нават падкрэсліваецца. Бо гэта пацвярджала абгрунтаванасць іх моцных засцярог перад новай уладай і несправядлівасць панесеных крыўдаў, не кажучы пра тое, што было важкім аргументам супраць савецкай агрэсіі і на карысць адбудовы польскай дзяржаўнасці.

Успаміны пра перагляд беларусамі, украінцамі і яўрэямі свайго стаўлення да савецкай акупацыі, убачаны з пункту гледжання палякаў, надзіва падобныя паводле сваёй структуры і афарбоўкі. Ва ўсіх іх апісваецца, як слабеў першапачатковы энтузіязм па меры раскрыцця сапраўднага аблічча савецкага „раю” і грамадзяне самых розных нацыянальнасцяў ды сацыяльных станаў пачыналі тужыць па даваеннай Польшчы. Большасць гэтых апісанняў набывалі анекдатычны характар.

У дачыненні да беларусаў сярод польскага насельніцтва быў папулярны погляд, што „першая савецкая акупацыя адвярнула беларусаў ад камунізму”[44]. Адзін з аўтараў, які прыгадвае тагачасныя падзеі, характарызуе гэтае меркаванне як досыць трапнае, а ў якасці яго абгрунтавання прыводзіць папулярную ў тыя часы думку:

«Праз нейкія паўгода-год пасля прыходу на „крэсы” Саветаў пачалі хадзіць такія размовы: „Палякі нас апалячвалі дваццаць гадоў, апалячыць не маглі, а Саветы ў адзін год апалячылі”. І так было»[45].

Прыведзенае вышэй меркаванне знаходзіць пацвярджэнне ў яшчэ адным анекдоце, а дакладней, гумарыстычнай бытавой замалёўцы:

«У Навагрудку расказвалі пра адну бабу, трошкі, можа, ненармальную, якая аднаго разу выйшла на вуліцу ў такой вялікай падранай спадніцы і з кольцам каўбасы на шыі. То яе пытаюць: „Ці ж ты звар’яцела?” А яна адказвае: „Гэта панскае ярмо”, — то бок каўбаса, і, паказваючы на дзіравую спадніцу, дадае: „А гэта ваша свабода”»[46].

Аўтар, які расказаў пра гэты выпадак, далей робіць такія высновы наконт стаўлення беларускага насельніцтва да савецкай дзяржавы:

«То бок гэты беларускі народ, з якога, урэшце, і мае сякія-такія прашчуры паходзяць, таксама мае сваю мудрасць, як і кожны іншы народ. <…> Яны выдатна разумелі, наколькі ўсё тое, што здарылася, не адпавядала прапагадзе, якую ім падсоўвалі. І ў якую яны верылі. Вось адкуль былі тыя кветкі, якімі абсыпалі савецкія танкі сямнаццатага і васямнаццатага верасня, і тыя натоўпы, якія выходзілі па-святочнаму прыбраныя, тым болей што была нядзеля. Пазней савецкія салдаты пыталіся: „Што ж гэта, самі буржуі выйшлі нас сустракаць?” — „Якія буржуі?” — адказвалі ім на гэта. „Ну, такія прыбраныя”. Мы тлумачылі: „Але ж гэта простыя вяскоўцы”. — „Як так, гэта ў вас вяскоўцы ходзяць у такіх строях?” І гэта былі факты. Гэта зусім не нейкая антыпрапаганда, проста так было. Таму што для многіх савецкіх салдат сутыкненне з нашым узроўнем — далёка не найвышэйшым, тым больш на крэсах, далёкіх усходніх крэсах, дзе гэты цывілізацыйны ўзровень быў, праўду сказаць, прымітыўны, „трэцегатунковая Польшча”, — усё ж для іх гэта было шокам, было адкрыццём”[47].

Нягледзячы на ўсё вышэйсказанае, нельга сцвярджаць, што перамена настрояў няпольскага насельніцтва з прасавецкіх на антысавецкія і ў пэўнай ступені нават на прапольскія была масавай з’явай. Як паказвае (у да чыненні да беларускага насельніцтва) Яўген Мірановіч, «дасягненні савецкай улады ў 1939–1941 г. на Беласточчыне па-рознаму ацэньваліся беларускім насельніцтвам. Ацэнкі залежалі ад уласнага досведу канкрэтных жыхароў, сямей, вёсак. У дадатак да ўсяго гэты перыяд быў надта кароткі, што не дазволіла многім беларусам заняць адназначную пазіцыю ў дачыненні да новай рэальнасці. <…> Гэта была „руская ўлада, з якою мірыліся як з процілегласцю ўлады польскай — непрымальнай для беларускіх сялянскіх мас. Хоць сюды і нахлынулі „саветы” і „бязбожнікі”, нітрохі не падобныя на даўнейшую расійскую адміністрацыю, усё ж і яны не выглядалі абсалютнымі чужынцамі. Яны размаўлялі хоць і на незразумелай паводле лексікі, але ўсё ж на „сваёй”, „рускай” мове. Прадстаўнікі гэтай улады не мелі „панскіх” манер — наадварот, многія з іх лаяліся і паводзілі сябе акурат як мясцовыя сяляне»[48].

Пачуццё адчужанасці ад савецкай рэчаіснасці, як відаць, не такое вялікае ў беларусаў, у трохі большай ступені было ўласціва яўрэям і ўкраінцам, а асабліва іх элітам. Як і ў выпадку палякаў, сярод няпольскага насельніцтва стаўленне да саветызацыі таксама шмат у чым залежала ад месца, займанага тым ці іншым чалаве кам у сацыяльнай іерархіі, — чым вышэйшае яно было, тым мацней адчувалася чужароднасць савецкай культуры[49].

У калектыўнай памяці палякаў захаваўся досыць адназначны вобраз няпольскага насельніцтва ў час прыходу Саветаў. Палякі, якія, як правіла, вызначаліся вельмі высокім узроўнем нацыянальнай самасвядомасці, найчасцей ацэньвалі інстытуты польскай дзяржавы не ў класавых (як, напрыклад, беларусы), а ў нацыянальных катэгорыях. Таму гэтыя ацэнкі мелі надзвычай эмацыянальны характар і былі звязаны з абвінавачаннямі іншых народаў у здрадзе і спрыянні знішчэнню поль скасці. Сярод розных этнічных груп, якія насялялі зем лі былой Усходняй Польшчы, найгорш ацэньваліся палякамі паводзіны яўрэяў, потым — беларусаў і ўкра інцаў. Савецкая нацыянальная палітыка, вынікам якой, асабліва на першым этапе, было прыніжэнне статусу польскасці і рост уплыву іншых нацыянальных груп, прычынялася да рознай ацэнкі савецкага праўлення з боку польскага і няпольскага насельніцтва. Калі ж высветлілася, што ўся гэтая палітыка ў любых сваіх праявах была скіравана толькі на саветызацыю занятых тэрыторый, беларусы, украінцы і яўрэі пачалі ў большай ступені праяўляць негатыўнае стаўленне да савецкіх парадкаў і тых, хто іх праводзіў у жыццё. Тым не менш, перыяд савецкага панавання ў 1939–1941 г. прывёў да значнага пагаршэння ўзаемаадносінаў паміж палякамі з аднаго боку і яўрэямі, украінцамі ды беларусамі з другога, а таксама прадэманстраваў наяўнасць істотных разыходжанняў (а то і супярэчнасцяў) паміж імі ў цэлым шэрагу эканамічных, сацыяльных і палітычных пытанняў. Пашыраны на ўсё няпольскае насельніцтва негатыўны вобраз зрабіўся адным з міфаў часоў „першых Саветаў”, які захаваўся ў гістарычнай свядомасці палякаў аж да цяперашніх часоў. Асабліва ён выявіўся пасля таго, як 22 чэрвеня 1941 г. пачалася гітлераўска-савецкая вайна і фронт неўзабаве шпарка рушыў на ўсход. У той час мелі месца даволі шматлікія акты помсты палякаў, скіраваныя супраць прадстаўнікоў тых ці іншых даваенных нацыянальных меншасцяў, асабліва ж супраць канкрэтных асоб, якія адыгралі актыўную ролю ў антыпольскіх акцыях у верасні 1939 г.

Якія структурныя фактары паслужылі прычынай розных адносінаў мясцовага насельніцтва да саветызацыі? Як можна меркаваць, стаўленне палякаў, украінцаў, беларусаў і яўрэяў да савецкага ладу залежала ад веравызнання супольнасці, яе класавай структуры, а таксама ад ступені ўсведамлення сябе як нацыі. На гэты апошні фактар уплывалі, зрэшты, два папярэднія. На абшарах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, пачынаючы з XIX ст., працэсы нацыятварэння шпарчэй ішлі сярод тых народаў, якія прытрымліваліся каталіцкага, а не праваслаўнага веравызнання, а таксама тых, якія валодалі больш „поў най” сацыяльнай структурай, у тым ліку мелі развіты слой нацыянальнай эліты (у першую чаргу інтэлігенцыі). У цэлым, калі значна спрасціць карціну, можна канста таваць, што большая прыхільнасць да саветызацыі, асаб ліва на яе першапачатковых этапах, была ўласціва тым супольнасцям, якія характарызаваліся меншай куль тур най дыстанцыяй у дачыненні да савецкай сацыякультурнай сістэмы. І наадварот, дзе культурная дыстанцыя была большая — там расла непрыязнасць, неразуменне і варожасць у дачыненні да савецкай улады. Фактарамі, якія працавалі на змяншэнне памянёнай дыстанцыі, бы лі праваслаўе (у беларусаў, валынскіх украінцаў), перавага ў сацыяльнай структуры сялянства (у беларусаў і ўкра інцаў), а таксама нізкі ўзровень нацыянальнага развіцця (у беларусаў і валынскіх украінцаў). У сваю чаргу, фактарамі, якія павялічвалі гэтую дыстанцыю, былі ка та ліцызм (у палякаў), развіты слой эліты ў структуры гра мадства (у палякаў і ў меншай ступені ў галіцкіх украінцаў), а таксама высокі ўзровень нацыянальнай самасвядомасці (зноў жа ў палякаў і ў меншай ступені ў га ліцкіх украінцаў). Прыхільнасць да саветызацыі з боку част кі яўрэяў вызначалася адносна высокай пашыранасцю сярод іх камуністычных поглядаў і сімпатый, а таксама маг чымасцю дабіцца ў новай дзяржаве куды большых кар’ ерных пазіцый, чым гэта было ў даваеннай Польшчы.

Выглядае, што тыя самыя фактары прадвызначылі і перамену ў стаўленні да Савецкага Саюза і яго палітыкі ў больш позні перыяд. Праваслаўнае беларускае і ўкраінскае насельніцтва нярэдка лічыла польскую дзяржаву чужым для сябе ўтварэннем. Ад часоў польска-савецкай вайны 1920 г. яно чакала прыходу войскаў з усходу — пасланцоў іншай, як лічылася, праваслаўнай, дзяржавы. Між тым прыход 17 верасня 1939 г. Чырвонай Арміі і ўсталяванне савецкай улады пацягнулі за сабой уціск рэлігіі, ліквідацыю прыватнай уласнасці і нават пераслед за ідэйныя камуністычныя перакананні. Гэта былі асноўныя прычыны, па-рознаму важкія для кожнай няпольскай супольнасці, у выніку якіх нарастала расчараванне і мянялася стаўленне да савецкай дзяржавы і савецкага ладу.

Прычыны нетрываласці саветызацыі

У цэлым можна канстатаваць, што вынікі саветызацыі аказаліся зусім не такія, якіх чакалі савецкія ўлады, асабліва ў дачыненні да польскага насельніцтва[50]. Нетрываласць саветызацыі, як можна меркаваць, была прадвызначана некалькімі фактарамі. Першы з іх датычыў часу, на працягу якога ўкараняліся змены, і тэмпаў іх ажыццяўлення. Пачатак нямецка-савецкай вайны (а дакладней, гітлераўская акупацыя саветызаваных земляў) перапыніў нядаўна запачаткаваны працэс. Паводле першапачатковай задумы, саветызацыя далучаных земляў мелася быць максімальна глыбокая, але ж пры гэтым павінна была ісці адносна павольна і паступова, а не так рэзка (прынамсі спачатку), як гэта мела месца, напрыклад, пры літуанізацыі Віленшчыны, пры спробах украінізацыі Заходняй Украіны рэспублі канскімі ўладамі (што добра відаць на прыкла дзе Львоўскага ўніверсітэта) або ў выпадку палітыкі, якую праводзілі гітлераўскія ўлады. Бо савецкія ўлады, урэшце, не кіраваліся вартасцямі, тыповымі для нацыянальных рухаў, і былі далёкія ад характэрнага для апошніх радыкалізму пры ўтварэнні дзяржаўна-нацыянальных інстытутаў. Яны не мелі на мэце дасягнуць этнічна-культурнай аднастайнасці, характэрнай для нацыянальных дзяржаваў, а таму не збіраліся, напрыклад, цалкам выкасоўваць польскасць з грамадскага жыцця; замест гэтага ім неабходна было паступова дабіцца падпарадкавання, кантролю і ўніфікацыі, уласцівых таталітарнаму рэжыму камуністычнай дзяржавы. Пераўтварэнні, спрычыненыя саветызацыяй, мусілі быць больш павольныя (чым, напрыклад, літуанізацыя), таму што павінны былі азначаць змены ў грамадскай свядомасці мясцовага насельніцтва, а не толькі і выключна фармальныя перамены або трансфармацыю сацыяльнай структуры. У канчатковым выніку сацыякультурная сістэма на беларускіх і ўкраінскіх землях міжваеннай Польшчы мусіла набыць такі самы выгляд, як ва ўсіх астатніх частках Савецкага Саюза. Умовы, пры якіх адбывалася паглынанне новых тэрыторый, — недахоп кадраў і слабасць інфраструктуры, боязь выклікаць празмерныя хваляванні з боку насельніцтва (напрыклад, у выпадку калектывізацыі) — былі дадатковымі прычынамі таго, што ўкараненне новай сістэмы на месца старой рэалізоўвалася ў некаторых сферах грамадскага жыцця паступова (напрыклад, у адукацыі[51]). Улічваючы непрацягласць ажыццяўлення гэтага працэсу, перапыненага пачаткам нямецка-савецкай вайны, цяжка зрабіць канчатковыя высновы наконт паспяховасці выбраных метадаў і ўспрымальнасці да іх мясцовага насельніцтва.

Другім фактарам, які прадвызначыў нетрываласць саветызацыі, была недастаткова добрая падрыхтоўка савецкіх кадраў і адносна высокі ўзровень іх „разбэрсанасці”. Гэта ў роўнай ступені датычыла як тых, хто прыбываў сюды з аддаленых раёнаў Савецкага Саюза („усходнікаў”), так і работнікаў, набіраных з мясцовага насельніцтва („вылучэнцаў”). Як канстатуе Уладыслаў Банусяк, «нягледзячы на тое, што партыйны апарат сістэматычна разбудоўваўся, а на акупаваныя землі накіроўваліся ўсё новыя і новыя работнікі, тут нават праз паўтара года пасля анексіі назіралася куды больш, чым у „старых” раёнах, хібаў у рабоце партыйных, дзяржаўных і следчых органаў. Магчыма, менавіта тэрытарыяльная спецыфіка, прыхільнасць людзей да іншага тыпу гаспадарання і кіравання, а таксама расчараванне жыхароў акупаваных земляў у „савецкай рэчаіснасці” прыводзілі да таго, што чарговыя групы актывістаў так і не маглі дасягнуць поспеху ў „саветызацыі” насельніцтва, а ў дадатак да гэтага паддаваліся дэмаралізацыі»[52].

Нетрываласць саветызацыі, асабліва ў дачыненні да палякаў, была звязана і з сутыкненнем культур, якому прысвечаны наш артыкул. Дыстанцыя паміж вартасцямі, нормамі і ўзорамі паводзінаў кожнай з культур (польскай і савецкай) была настолькі вялікая, што польскае насельніцтва, нават перад абліччам усеагульнага і татальнага тэрору, перад пагрозай ссылак, арыштаў, расстрэлаў і г. д., аказвала працэсу саветызацыі актыўны супраціў. Яно лічыла новыя парадкі незразумелымі, ірацыянальнымі і безнадзейнымі з пункту гледжання рэалізацыі хоць бы першарадных інтарэсаў уласнай культурнай групы. Падобнае стаўленне было і да савецкіх культурных вартасцяў — яны не мелі вялікай прывабнасці ў вачах большасці палякаў, часта былі занадта недаступныя для іх разумення; іх сустракалі з крытыкай, насмешкай, у найлепшым разе з абыякавасцю. У канчатковым выніку польскае насельніцтва слаба ўспрымала гэтыя вартасці і тым больш не прасякалася імі. Навязаная палякам сацыякультурная сістэма ўспрымалася імі як чужая іх ментальнасці і не прыдатная для задавальнення іх патрэб. Іх уражвалі ўласцівыя савецкай сістэме паказуха, успрыманне адукацыі, навукі, мастацтва і культуры ўсяго толькі як інструментаў для прасоўвання камуністычнай ідэалогіі, назойлівае выхаванне ў духу інтэрнацыяналізму і савецкага патрыятызму замест патрыятызму нацыянальнага і гонару за свае нацыянальныя традыцыі, дый наогул адмаўленне нацыянальных і рэлігійных каштоўнасцяў, — з чаго вынікала і непазбежнае прыніжэнне польскіх нацыянальных вартасцяў у рамках новай сістэмы. Асноўнымі бенефіцыярамі апошняй сталі іншыя нацыянальныя і этнічныя групы (найперш беларусы, украінцы, яўрэі, літоўцы і рускія). Польскае насельніцтва атрымлівала ў ёй статус нацыянальнай меншасці. Апрача таго, цяж ка было зразумець такі парадак рэчаў, пры якім арга ні зацыйныя і чалавечыя высілкі, найчасцей адарваныя ад рэальных патрэбаў грамадства і меркаванняў яго ка рысці, былі разлічаны найперш на прапагандысцкі эфект, прычым сам змест прапаганды нярэдка карэнным чынам разыходзіўся з навакольнай рэчаіснасцю. Зусім ма ла ахвоты мелі палякі мірыцца і з такімі асаблівасцямі но вай сістэмы, як разгалінаваная бюракратыя, адмова ад ранейшых звычаяў і традыцый, жорсткая цэнтраліза цыя і па дзенне прэстыжу ранейшай сацыяльнай эліты. Агулам кажучы, рэалізацыя асноватворнай мэты савецкай сістэмы, якою была „як мага хутчэйшая — найлепей у межах аднаго пакалення — поўная перамена менталітэту грамадзян і іх адаптацыя да шаблонаў камуністычнага ладу”[53], сутыкнулася з сур’ёзнай перашкодай у выглядзе культурнай несумяшчальнасці польскага насельніцтва з насельніцтвам савецкім і з савецкай сацыякультурнай сістэмай.

У выніку кантакту з савецкай культурай адбыўся рост нацыянальнай і культурнай самасвядомасці яго ўдзельнікаў, а таксама рост усведамлення культурных адметнасцяў уласнай і чужых культурных груп. Чым большым было пачуццё культурнай адрознасці ад савецкага ладу, тым больш гэтая з’ява праяўлялася на ўзроўні грамадскай свядомасці. Гэтая выснова датычыць як мясцовага (польскага, беларускага, украінскага, яўрэйскага і г. д.), так і прышлага (савецкага) насельніцтва. У дачыненні да польскага насельніцтва атрыманыя ў выніку праведзенага аналізу аўтабіяграфічнага матэрыялу элементы культурнай адметнасці на фоне савецкай рэчаіснасці 1939–1941 г. можна супаставіць з пэўнымі рысамі савецкай сістэмы, выкарыстоўваючы для гэтага як сацыялагічную тэрміналогію, так і тэрміналогію, ужываную ў метадалагічных даследаваннях, прысвечаных пытанням савецкага і камуністычнага ладу. Такая спроба пададзена ў табліцы[54].

На заканчэнне варта заўважыць, што, хоць палітыка савецкіх уладаў улічвала і паспяхова выкарыстоўвала для ўласных мэтаў міжнацыянальныя канфлікты і макрасацыяльную спецыфіку занятых тэрыторый, няўвага да культурнай адметнасці мясцовага насельніцтва (асабліва польскага) вяла да неэфектыўнасці ў працэсе ўсталявання фармальных і нефармальных пра ві лаў па во-дзінаў, навязвання патрэбных пазіцый і каштоўнасцяў. Вось чаму выбраныя меры аказаліся непрыдатнымі для здзяйснення задуманых планаў па куль турнай перабудове падпарадкаваных супольнасцяў. У гэтым сэнсе савецкія ўлады і сам Сталін, як можна меркаваць, занадта паспяшаліся залічыць насельніцтва ўсходніх земляў міжваеннай Поль шчы (у тым ліку і палякаў) да блізкіх сабе культурных груп[60].

Пераклад Сяргея Петрыкевіча



[1] Pipes R. Rosja bolszewikow. Warszawa, 2005. S. 337.
[2] Падрабязней пра гэта гл.: Wysocki A. Problematyka zderzenia kultur w socjologii i antropologii // Annales UMCS. Sectio I. Philosophia — Sociologia. 2008, vol. XXXIII. S. 23–41.
[3] Гл. развагі на гэтую тэму: Babiński G. Metodologia a rze-czywistość społeczna. Dylematy badań etnicznych. Kraków, 2004. S. 54.
[4] Напрацоўкі польскай гістарыяграфіі на тэму падзей 1939–1941 г. на былых усходніх тэрыторыях (якія ў Польшчы зазвычай называюць „першай савецкай акупацыяй”), нягледзячы на далёка не поўнае раскрыццё архіўных першакрыніц, на сёння трэба прызнаць істотнымі.
[5] Гл.: Śleszyński W. Okupacja sowiecka na Białostocczyźnie 1939–1941. Propaganda i indoktrynacja. Białystok, 2001. S. 259.
[6] Гл. тамсама. С. 273.
[7] Hryciuk G. Polacy we Lwowie 1939–1944. Życie codzienne. Warszawa, 2000.
[8] Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 — czerwiec 1941). Warszawa, 2007. S. 32.
[9] Wierzbicki M. Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941). Warszawa, 2007. S. 51–52; Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 262.
[10] Гл.: Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresow. Ziemiaństwo polskie na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939–1941. Studium z dziejów zagłady dawnego narodu politycznego. Warszawa, 1998.
[11] Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 32.
[12] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 260.
[13] Inglot M. Polska kultura literacka Lwowa lat 1939–1941. Ze Lwowa i o Lwowie. Lata sowieckiej okupacji w poezji polskiej. Antologia utworów poetyckich w wyborze. Wrocław, 1995. S. 153.
[14] Hryciuk G. Polacy we Lwowie… S. 98–99. Гл. таксама: Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 27.
[15] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 263.
[16] Mironowicz E. Ludność białoruska Białostocczyzny wobec władzy radzieckiej w latach 1939–1941 // Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939–1941 / Red. Giżejewska M., Strzembosz T. Warszawa, 1995. S. 251–253; Wierzbicki M. Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941). Warszawa, 2007. S. 189; Sowa A. L. Stosunki polsko-ukraińskie 1939–1947. Kraków, 1998. S. 123; Motyka G. Białorusini a Ukraińcy wobec władzy komunistycznej na Kresach Wschodnich II RP w latach 1939–1941 // Studia z dziejów okupacji sowieckiej (1939–1941). Obywatele polscy na kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacja sowiecką w latach 1939–1941 / Red. Strzembosz T. Warszawa, 1997. S. 49–60.
[17] Гл.: Dębski S. Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941. Warszawa, 2003. S. 357; Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresow… S. 161–162.
[18] Гл.: Boćkowski D. Władza radziecka wobec Polakow, Żydów i Białorusinów na Białostocczyźnie 1939–1941 w świetle dokumentów partyjnych // Polacy — Żydzi — Białorusini — Litwini na północno-wschodnich ziemiach Polski a władza radziecka (1939–1941). W kręgu mitów i stereotypów / Red. Gnatowski M., Boćkowski D. Białystok, 2005. S. 61–84.
[19] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 259–265.
[20] Sowa A. L. Stosunki polsko-ukraińskie… S. 74–76.
[21] Hryciuk G. Zmiany ludnościowe i narodowościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1939–1948 // Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948 / Red. Ciesielski S. Toruń, 2003. S. 149–150; Torzecki R. Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej. Warszawa, 1993.
[22] Падобнага роду выступленні адбыліся, у прыватнасці, у Перамышлі, Стрыі, Драгобычы, Падгорцах, Барыславе, Трускаўцы, Мікалаеве, Даліне, Калушы, наваколлях Жыдачава, Варохты, Жабыні. Гл.: Sowa A. L. Stosunki polsko-ukraińskie… S. 80–96.
[23] Такія падзеі мелі месца, у прыватнасці, у Гродне, Азёрах, Індуры, Верцялішках, Вілейцы, Волпе, Сапоцкіне, Зэльве, Ваўкавыску, Астрыне, Дзятлаве, Дзярэчыне, Іванаве, Гарад цы, Драгічыне і Пінску. Гл.: Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 20; Wierzbicki M. Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941). Warszawa, 2007. S. 129–190; Grzelak Cz. Kresy w czerwieni: agresja Związku Sowieckiego na Polskę w 1939 roku. Warszawa, 1998. S. 211–213; Motyka G. Białorusini a Ukraińcy wobec władzy komunistycznej na Kresach Wschodnich II RP w latach 1939–1941 // Studia z dziejów okupacji… S. 49–60.
[24] Jasiewicz K. Zagłada polskich Kresow… S. 85–92; Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 21.
[25] Wierzbicki M. Polacy i Białorusini… S. 10.
[26] Mironowicz E. Białoruś. Warszawa, 2007. S. 28–29.
[27] Krechowiecki A. Okupacja sowiecka we Lwowie w latach od wejścia Armii Czerwonej we wrześniu 1939 roku do wkroczenia wojsk niemieckich w czerwcu 1941 roku, mps // AW II/1585. K. 28.
[28] Wierzbicki M. Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką (1939–1941). Warszawa, 2007. S. 147–149.
[29] Апошняя публікацыя гэтага даследчыка, праўда, мае ўжо крыху іншы тон: Jasiewicz K. Rzeczywistość sowiecka 1939–1941 w świadectwach polskich Żydow. Warszawa, 2009.
[30] Iwanów M. Sprawa przynależności Wilna i problemy naro do-wościowe na Białorusi // Społeczeństwo białoruskie… S. 85–92.
[31] Mironowicz E. Białoruś… S. 149.
[32] Wnuk R. „Za pierwszego Sowieta”… S. 20. Тамсама бібліяграфія, што датычыць вышэйпамянёных спрэчак.
[33] Bręgosz S. Wspomnienia emigracyjne, rkps // AW II/1756/J. K. 2.
[34] Brzezak J. Relacja, mps // AW I/62. K. 1.
[35] Bułhak H. Relacja, mps // AW I/70. K. 15–16.
[36] Wierzbicki M. Polacy i Białorusini… S. 136.
[37] Такі тэзіс вылучае, у прыватнасці, Марэк Вяжбіцкі і дае яму паважнае абгрунтаванне, прыводзячы ў якасці довадаў, сярод іншага, сацыяльны склад нападнікаў, схему іх дзеянняў, стаўленне савецкіх уладаў да падобных актаў гвалту, нарэшце — ролю камуністычных арганізацый і дыверсійнай дзейнасці СССР на тэрыторыі Польшчы перад вайной. Гл. тамсама. С. 142–145, 220–243.
[38] Bułhak H. Relacja… K. 35. Іншы аўтар, пішучы пра вёску Бабры Лідскага павета (Навагрудчына), прыгадвае, што мясцовае праваслаўнае беларускае насельніцтва пад час прыходу Саветаў паводзіла сябе „вельмі прыстойна; бацька заўсёды ім дапамагаў, часта бываў сватам на вясковых вяселлях. Маці раней была санітаркай, дык таксама часта спрыяла людзям медыцынскімі парадамі, дапамагала ў розных сітуацыях”. Аўтарка падкрэслівае, што бацька дапамагаў толькі тады, калі беларусы „прасілі па-польску”, а яны „ўмелі размаўляць па-польску, бо ў вёсцы была польская школа”. Гл.: Ficner-Szostak M. Relacja, mps // AW I/159. K. 1.
[39] Skinderowa E. Wspomnienia, mps // AW II/1422/2K. K. 13.
[40] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 260–263.
[41] Вось як пра гэта піша Тадэвуш Баркоўскі, у 1939 г. настаўнік польскай мовы з Гродна: «Знамянальным для Саветаў быў лёс мясцовых камуністаў. Пасля прыходу рускіх мясцовыя камуністы, пераважна беларусы, атрымалі кіраўнічыя пасады. Але недзе праз месяц іх усіх арыштавалі і вывезлі. У 1941 г. я сустрэў аднаго з іх, вызваленага немцамі. Ён пераказаў мне тое, што яму сказалі ў вочы: „Вы сваю справу зрабілі, але вы хвалілі Савецкі Саюз за грошы. Вы не верыце ў камунізм, а таму паедзеце „да белых мядзведзяў”. Яго збіраліся вывезці, але гэтаму перашкодзілі немцы. Апынуўшыся на волі, ён кляў Саветы апошнімі словамі і, як мне здавалася, нарэшце сёе-тое зразумеў. Але пасля паўторнага прыходу Саветаў зноў прасякнуўся да іх любоўю і нават дабіўся сабе нейкай пасады». Гл.: Borkowski T. Relacja, mps // AW I/1152. K. 4–5.
[42] Казіміра Сакалоўская, памешчыца з-пад Вільні, звяртае ўвагу на рэакцыю беларускага насельніцтва на ўведзеную забарону галашэнняў: «Асабліва непрыхільна быў сустрэты загад, паводле якога жанчынам забаранялася лямантаваць. Прымірыцца з такой забаронай ім было надта складана, бо ў цяжкім бязрадасным жыцці беларуса існуе патрэба „галасіць” — у форме спеву ці плачу — пры кожнай нагодзе, як радаснай, так і сумнай. Дзікім, прарэзлівым лямантам, у якім чуваць нараканне, прарываўся зазвычай зацісканы ў сабе душэўны боль, набрынялая ўнутры бяссільная роспач ад немагчымасці нешта змяніць». Гл.: Sokołowska K. Pożegnanie Kresow, mps // AW II/1430/2K. K. 64–65.
[43] Mironowicz E. Białoruś… S. 146–171; Wierzbicki M. Polacy i Białorusini… S. 359–378.
[44] Bułhak H. Relacja… K. 26–27.
[45] Тамсама. К. 29.
[46] Тамсама.
[47] Тамсама. К. 29–31.
[48] Mironowicz E. Białorusini w Polsce 1944–1949. Warszawa, 1993. S. 85.
[49] Гл.: Klaczko L. 20 miesięcy w czerwonym Lwowie, mps // AWII/692. K. 2–3; Lanckorońska K. Wspomnienia wojenne. 22 IX 1939 — 5 IV 1945. Kraków, 2001. S. 41.
[50] Нетрываласць гэтых працэсаў была відавочная не толькі ў свядомасным плане (у плане ацэнкі новай рэчаіснасці), але і ў сферы аб’ектыўных з’яў. Асабліва гэта датычыць удзелу палякаў у рабоце савецкіх афіцыйных установаў, а таксама ў сацыяльным ахопе руху супраціўлення, калі разумець яго шырока.
[51] Варта падкрэсліць, што з гэтай прычыны ніхто з вучняў і студэнтаў любога ўзросту не паспеў прайсці поўнага цыкла савецкага навучання і выхавання.
[52] Bonusiak W. Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich w latach 1939–1941 („Zachodnia Ukraina” i „Zachodnia Białoruś”). Rzeszow, 2006. S. 80.
[53] Śleszyński W. Okupacja sowiecka… S. 491.
[54] Пералічаныя ніжэй рысы сацыяльна-культурных сістэм (культур), узятыя са штодзённых назіранняў за паводзінамі Саветаў і функцыянаваннем савецкага грамадскага ладу, зробленых палякамі ў 1939–1941 г., вядома, не вычэрпваюць усіх рысаў савецкасці і тым больш польскасці. Урэшце, дакладна акрэсліць спецыфіку ўсёй сацыяльна-культурнай сістэмы як цэлага, незалежна ад прасторавага і часавага кантэксту, не так і проста.
[55] Chałubiński M. Komunizm i socjalizm // Encyklopedia socjologii. T. 2. Warszawa, 1999. S. 54–55.
[56] На гэта звяртае ўвагу, напрыклад, Ян Томас Грос у прадмове да адной з першых публікацый, прысвечаных успамінам палякаў (у тым ліку і дзяцей) пра часы першай савецкай акупацыі. Гл.: „W czterdziestym nas Matko na Sybir zesłali…” Polska a Rosja 1939–1942 / Wybor i oprac. Grudzińska-Gross I., Gross J. T. Kraków, 2008. S. 75–81.
[57] Pipes R. Kultura jako propaganda // Rosja bolszewikow. Warszawa, 2005. S. 302–360.
[58] Waszkiewicz J. Diagnoza: sowieckość // Magazyn Polski na Uchodźstwie. 2006. № 9.
[60] Абгрунтаваннем такога тыпу мыслення пра Польшчу можа быць, напрыклад, папулярнае ў Расіі з XVIII ст. выслоўе: „Курица не птица, Польша не заграница”.

Наверх

Раманава Ірына, Махоўская Ірына. Мір: гісторыя мястэчка, што расказалі яго жыхары. Вільня, 2009 (Анджэй Екацерынчук)

2 снежня, 2010 |


РАМАНАВА, ІРЫНА; МАХОЎСКАЯ, ІРЫНА. Мір: гісторыя мястэчка, што расказалі яго жыхары. Вільня: Еўрапейскі гуманітарны ўніверсітэт, 2009. 247 с.

Мір, што фігуруе ў назве кнігі Ірыны Раманавай і Ірыны Махоўскай, — сёння невялікі гарадскі пасёлак у Гродзенскай вобласці, які, аднак, мае надзвычай багатую гісторыю. Менавіта яе раскрыццё і паставілі сабе на мэце даследчыцы. Але дасягнуць гэтай мэты яны вырашылі не традыцыйным для гісторыка спосабам — праз даследаванне дакументаў, а пры дапамозе жывых сведак і непасрэдных удзельнікаў колішніх гістарычных падзей.

Названы населены пункт адметны тым, што тут знаходзіцца замак XVI ст., у якім да Другой сусветнай вайны і прыходу савецкай улады жылі прадстаўнікі княскага роду Святаполк-Мірскіх. Наяўнасць у гісторыі Міра замка і княскага роду дагэтуль з’яўляецца прадметам гонару і падставай для пачуцця выключнасці сярод яго жыхароў. Дадавала славы Міру і тутэйшая ешыва (існавала ў 1815–1939 г.), славуты адукацыйны цэнтр для паслядоўнікаў іўдаізму з многіх краін Еўроры, а таксама Амерыкі і Афрыкі. Выключны каларыт наваколля прадвызначаў і этнічны склад мястэчка: тут мірна жылі беларусы, палякі, татары і яўрэі.

Гэтае багацце і з’яўляецца прадметам рэканструкцыі непаўторнай мікрагісторыі Міра аўтаркамі кнігі. Іх мэтай была не чарговая спроба раскрыцця „аб’ектыўнай ісціны”, а пошук рэспандэнтаў, здольных расказаць даследчыку мноства „суб’ектыўных ісцін”. Са статыстычных зводак і дакументаў акцэнт быў перасунуты на простых людзей. У аснове рэцэнзаванай працы ляжыць перакананне, што гэтыя суб’ектыўныя веды з’яўляюцца гістарычнымі фактамі не ў меншай ступені, чым падзеі, якія рэальна мелі месца. Сёння вусная гісторыя — адзін з найбольш папулярных напрамкаў гістарычнай навукі. Аргументам на карысць такой метадалогіі даследаванняў выступае той факт, што вусны слой гісторыі знаходзіцца пад пагрозай незваротнай страты разам з адыходам носьбітаў гэтых ведаў. Узятыя даследчыцамі інтэрв’ю — гэта гісторыя вачыма людзей, якія самі ніколі не перанеслі б яе на паперу. Аўтаркі зафіксавалі ўспаміны непасрэдных сведак і ўдзельнікаў падзей, якія адносяцца сама меней да трох, а то і чатырох перыядаў. Гэта гісторыя, якая ў адваротным выпадку ніколі не была б прадстаўлена шырокаму колу чытачоў. Некаторыя інфарматары не дачакаліся выхаду кнігі.

Кніга стала плёнам навуковых экспедыцый, якія пра водзіліся з ліпеня 2003 да ліпеня 2005 г. з удзелам студэнтаў гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Была складзена спецыяльная анкета з выкарыстаннем двух метадаў вывучэння вуснай гісторыі: біяграфічны метад і праца па схеме „пытанне — адказ”. Даследаванне з’явілася камбінацыяй гэтых двух метадаў.

Даследчыкі наведалі кожны дом у гарадскім пасёлку Мір, у выніку чаго былі ўзяты 85 інтэрв’ю. Рэспандэнтамі ў пераважнай большасці сталі людзі, якія нарадзіліся ў 1910–1930 г. Яны далі згоду на публікацыю сваіх прозвішчаў, і гэты спіс можна знайсці ў канцы кнігі. Са браны такім чынам матэрыял няпроста паддаваўся аналізу. Аўтары даследавання распрацавалі віртуальную мадэль такога аналізу, паводле якой інфарматары, ні быта сабраныя ў адным месцы, апавядалі гісторыю мяс тэчка Мір, узаемна дапаўняючы адзін аднаго. На прак тыцы аналіз запісаных інтэрв’ю ажыццяўляўся наступным чынам: браўся фрагмент успамінаў аднаго з рэспандэнтаў і шукаліся дапаўненні ва ўспамінах іншых інфарматараў. Такім чынам быў ажыццёўлены свайго роду мантаж фрагментаў успамінаў паводле тэматычнага крытэрыя. Плёнам такой методыкі стаў зборны (калектыўны) аповед жыхароў Міра, рэканструкцыя прасторы іх штодзённага побыту на працягу некалькіх гістарычных перыядаў.

Заслугоўвае ўвагі тое, як аўтары справіліся з праблемай аналізу яўрэйскай памяці пра жыццё ў Міры. Па аб’ектыўных прычынах даследчыкі не мелі магчымасці апытаць яўрэяў, якія дажылі б у Міры да сёння, бо не ўдалося адшукаць ніводнага прадстаўніка гэтай супольнасці. Жыццё яўрэяў паказана ў кнізе з пункту гледжання беларусаў, палякаў і татараў. Вядома, такое адлюстраванне не можа быць тоесным карціне, намаляванай самімі яўрэямі. Імкнучыся кампенсаваць адсутнасць яўрэйскіх аповедаў пра мінуўшчыну Міра, аўтары кнігі скарысталі ўспаміны, лісты яўрэяў — былых жыхароў мястэчка — і апублікавалі іх у канцы кнігі ў якасці дадаткаў. Без іх праца, несумненна, страціла б каштоўнасць, стала б няпоўнай, фрагментаванай рэканструкцыяй гісторыі Міра.

Кніга складаецца з трох раздзелаў, кожны з якіх прысвечаны пэўнаму гістарычнаму перыяду. Яны маюць наступныя назвы: I. Мір „за польскім часам”, II. Другая сусветная вайна, III. Пасляваенны Мір. У трох згаданых раздзелах змешчаны аналіз шырокага эмпірычнага матэрыялу, назапашанага пад час экспедыцый. Неад’емную частку публікацыі складаюць таксама першакрыніцы, сабраныя пад адным загалоўкам „Дадаткі. Лісты і ўспаміны аб Міры”. Гэта перш за ўсё карэспандэнцыя і ўспаміны былых яўрэйскіх жыхароў Міра, перакладзеныя Ірынай Махоўскай на беларускую мову з англійскай і рускай.

Раздзел «Мір „за польскім часам”» складаецца з двух падраздзелаў, першы з якіх атрымаў назву „Штодзённае жыццё мястэчка”. Аўтары на падставе сабранага ад рэспандэнтаў матэрыялу здолелі дэталёва рэканструяваць тапаграфію міжваеннага Міра, што ўваходзіў тады ў склад другой Рэчы Паспалітай. Мы даведваемся пра назвы вуліц, месцазнаходжанне храмаў і найважнейшых устаноў — гміннай адміністрацыі, паліцэйскага ўчастка, дома культуры, школ, пра размяшчэнне крам, рэстаранаў, корчмаў, лазні, пра этнічнае паходжанне і прозвішчы іх уладальнікаў.

Аўтаркам кнігі на аснове ўзятых інтэрв’ю ўдалося дэталёва паказаць узаемаадносіны жыхароў Міра з тамтэйшай яўрэйскай грамадой. З гэтай часткі кнігі вынікае, што кожная з этнічных супольнасцей, якія насялялі Мір, спецыялізавалася на канкрэтнай сферы дзейнасці: напрыклад, крамамі, рэстаранамі, корчмамі апекаваліся галоўным чынам яўрэі, а коньмі гандлявалі цыганы. Аўтаркам праекта ўдалося таксама зафіксаваць успаміны жыхароў Міра аб „прафесіях”, якія незваротна адышлі ў нябыт, — бабках-павітухах і шаптухах. Асабліва цяжка пад час палявых даследаванняў здабыць інфармацыю пра апошніх, бо шаптухі знаходзяцца пад аховай своеасаблівага культурнага табу. З аналізу эмпірычнага матэрыялу вынікае, што ў той час асноўнымі заняткамі жыхароў Міра, з якіх яны жылі, былі, у першую чаргу, рамяство і земляробства. З першага падраздзела паўстае таксама маёмасная структура мястэчка і звязаныя з ёй побытавыя ўмовы жыцця насельніцтва. Да цікавых назіранняў адносіцца хоць бы тое, што „простым” людзям жылося ў той час дрэнна, а тым, хто слугаваў князю Святаполк-Мірскаму, — добра.

Асаблівую ўвагу аўтаркі кнігі прысвяцілі міжнацыянальным адносінам у даваенным Міры. Перад намі паўстае мястэчка, дзе яўрэі складалі больш за палову насельніцтва, а на некаторых вуліцах — і пад 90%. Побач з імі жылі беларусы, палякі і татары. Кожная з гэтых супольнасцяў культывавала свае традыцыі, прычым у вачах беларусаў, палякаў і татараў найбольш адрозніваліся ад усіх якраз яўрэі. Яны вылучаліся не толькі адзеннем, але і паводзінамі ды мовай. Вучні Мірскай ешывы між сабой гаварылі на сваёй мове, а з беларускім насельніцтвам — па-беларуску. Бела-русы ўспрымалі яўрэяў праз прызму матэрыяльнага становішча і прафесійных заняткаў апошніх. З прааналізаванага матэрыялу паўстае вобраз яўрэя як чалавека, які займаецца перш за ўсё гандлем ці рамяством і амаль ніколі не працуе на зямлі. У кнізе, аднак, можна знайсці інфармацыю і пра яўрэйскія сем’і, што знаходзіліся ў цяжкім матэрыяльным становішчы.

Неяўрэйскія супольнасці (асабліва беларусы) успрымалі яўрэяў у цэлым пазітыўна, хоць толькі яўрэі былі прадметам жартаў і кпінаў з боку астатніх груп. Яўрэі часцей за ўсё ўспрымаліся як „чужыя”. Заслугоўвае ўвагі той факт, што яўрэйская супольнасць мястэчка была найбольш ізаляваная ад астатніх. З аднаго боку, эмірычны матэрыял сведчыць, што беларускім рэспандэнтам імёны і прозвішчы яўрэяў было прыгадваць цяжэй, чым палякаў. З другога боку, як вынікае з прыведзенай у дадатках перапіскі выпускнікоў Мірскай ешывы, яўрэям найцяжэй запаміналіся прадстаўнікі польскай супольнасці, на чале з князем Святаполк-Мір -скім. У кнізе прыводзяцца прыклады прадузятых меркаванняў і негатыўных стэрэатыпаў пра яўрэяў, якія нібыта маглі быць забойцамі хрысціянскіх дзяцей, хоць тут жа прысутнічаюць і цалкам процілеглыя выказванні.

Зусім па-іншаму апісваюць беларускія жыхары Міра тамтэйшую татарскую грамаду, якая для іх была куды больш блізкая і зразумелая. Гэтыя дзве супольнасці яднала не толькі адна мова, але і род заняткаў ды лад жыцця. Падкрэсліваецца адсутнасць варожасці паміж беларусамі і татарамі, доказам чаго часта былі мяшаныя шлюбы. Татары атаясамліваліся з працавітасцю і з канкрэтнай прафесіяй — агародніцтвам.

Перад чытачом паўстае адметны вобраз беларуска-польскіх узаемадачыненняў, на шкоду якім ішла надта вялікая маёмасная розніца паміж польскім і беларускім насельніцтвам. Шкодзіла тут, на думку бе ла рускіх рэс-пандэнтаў, і тыповая польская пыха, якая ўспрымалася як самаўзвышэнне. З апісання польска-беларускіх узаемаадносін вынікае, што беларусы ў стасунках з палякамі схільныя былі акрэсліваць сябе не як беларусаў, а як „рускіх”. У процілегласць „сваім” татарам палякі ўспрымаліся як прыхадні, „чужыя”. Беларускія жыхары Міра згадваюць і пра ўзмацненне антыяўрэйскіх настрояў сярод часткі палякаў у другой палове 1930-х г.

З гэтага падраздзела мы даведваемся і пра тагачасную сістэму асветы ў мястэчку Мір, а таксама пра багацце культурнага жыцця тамтэйшай шматнацыянальнай грамады. Важную ролю ў культурным жыцці мястэчка выконвала пажарнае дэпо. Ёсць тут і ўспаміны, прысвечаныя рэлігійным, народным і дзяржаўным святам.

Вельмі цікавыя ўспаміны жыхароў Міра датычаць жыцця ў Савецкай Беларусі. Сабраныя матэрыялы дазваляюць аўтаркам меркаваць, што міране досыць добра ведалі пра становішча, якое панавала ва ўсходняй частцы Беларусі, але ж не заўсёды хацелі верыць весткам з-за ўсходняй мяжы. З успамінаў, змешчаных у гэтым падраздзеле, заслугоўваюць увагі фрагменты, што апавядаюць пра дзейнасць на тэрыторыі Заходняй Беларусі падпольных камуністычных арганізацый, якія распаўсюджвалі сярод беларускага насельніцтва станоўчыя меркаванні пра савецкую рэчаіснасць і паджыўлялі негатыўны вобраз палякаў у процілегласць „сваім” рускім. З прааналізаванага матэрыялу вынікае, што камуністычная агітацыя знаходзіла ў Міры дабратворную глебу.

Другая частка першага раздзела атрымала назву „Замак і маёнтак”. Яна цалкам прысвечана русіфікаванаму ў XIX ст. беларуска-польскаму княжацкаму роду Святаполк-Мірскіх, і ў першую чаргу асобе Міхала Святаполк-Мірскага, які сярод жыхароў мястэчка карыстаўся выключнай папулярнасцю. Адмоўна на гэтую папулярнасць уплываў той факт, што шляхі звычайнага жыхара Міра і князя перасякаліся вельмі рэдка. Магчымасць доступу ў маёнтак князя ўспрымалася мясцовымі жыхарамі ў катэгорыях вялікага прэстыжу, нават калі гэта датычыла княскіх слуг або парабкаў. Заўважым, што хоць жыхары Міра і князь жылі нібыта ў двух паралельных светах, але ж ён залічваўся ў катэгорыю „сваіх”. Відаць, гэтаму спрыяла тое, што, нягледзячы на валоданне некалькімі мовамі, з мясцовымі жыхарамі князь кантактаваў па-беларуску. Супольная мова і вера збліжалі князя ды праваслаўнае беларускае насельніцтва ў каталіцкай дзяржаве.

Другі раздзел пачынаецца падраздзелам, які атрымаў назву „Першыя Саветы”. Менавіта так старэйшыя жыхары Заходняй Беларусі яшчэ і сёння называюць перыяд пасля 17 верасня 1939 г. З прыведзеных у гэтай частцы аповедаў мы даведваемся, як выглядала ўступленне ў мястэчка савецкіх войскаў, як рэагавалі на гэтую падзею мясцовыя жыхары. Дзякуючы камуністычнай агітацыі прадстаўнікі савецкага боку ўспрымаліся як „свае”. Рэспандэнты адзначаюць, што савецкія войскі ўвайшлі як вызваленчыя сілы, якіх віталі з кветкамі і непрыхаванай радасцю. Зусім нямногія ўспрымалі гэты момант як пачатак вайны.

Цікавымі выглядаюць каментары рэспандэнтаў, якія апісваюць канфлікт паміж уяўным вобразам Саветаў і „жывым” савецкім войскам. Найбольшае здзіўленне жыхароў Заходняй Беларусі выклікала сціплае адзенне і рыштунак салдат Чырвонай Арміі; гэта было першым сігналам таго, як на самай справе жывецца ва ўяўным „раі” за ўсходняй мяжой. Ахвярамі агітацыі былі і чырвонаармейцы, якія не маглі зразумець, чаму польскае насельніцтва гаворыць на зразумелай рускім мове.

Кніга прыводзіць цікавыя сведчанні пра паводзіны яўрэйскага насельніцтва пасля прыходу Чырвонай Арміі. На думку рэспандэнтаў, пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР яўрэі занялі значную долю кіраўнічых пасад на розных узроўнях новай улады. Негатыўнае адценне набыло паўсюдна ўжыванае раней слова жыд. Савецкія ўлады прапагандавалі выкарыстанне замест яго эмацыянальна нейтральнага наймення яўрэй.

Іншай істотнай для рэспандэнтаў з’явай у той час былі рэпрэсіі савецкай улады супраць „варожых элементаў”. З аналізу эмпірычнага матэрыялу вынікае, што ў 1940 г. пачаліся высылкі ў Сібір, якія закранулі не толькі польскіх асаднікаў і чыноўнікаў, але і беларускіх „кулакоў”. Інфарматары таксама падрабязна апісваюць метады прымусовай калектывізацыі. Аўтаркі кнігі падкрэсліваюць, аднак, што большасць рэспандэнтаў пазітыўна паставіліся да змен, якія адбыліся пасля далучэння іх земляў да БССР, асабліва да замены афіцыйнай польскай мовы ў дзяржаўных установах і сістэме адукацыі беларускай ды рускай мовамі.

З другой часткі другога раздзела („Штодзённае жыццё ў часы нямецкай акупацыі”) вынікае, што ў свядомасці большасці беларускіх рэспандэнтаў вайна пачалася толь кі 22 чэрвеня 1941 г. — пасля абвяшчэння Гітлерам вайны СССР і пасля ўступлення ў Мір нямецкіх войскаў 28 чэрвеня таго ж года. Перад гэтым мястэчка зведала бамбардзіроўкі. Змяшчаюцца ўспаміны пра ўзаемаадносіны паміж нямецкімі акупантамі і мясцовым беларускім насельніцтвам. Глыбокі і балючы след у памяці жыхароў Міра пакінулі катаванні, ужытыя супраць мясцовых камуністычных актывістаў. Рэспандэнты падрабязна апісваюць усталяваную немцамі сістэму кіравання ў мястэчку і этапы ўкаранення нямецкай улады.

Перыяд нямецкай акупацыі рэспандэнты ўспамінаюць як час, калі панаваў адносны спакой, што тлумачылася строгасцю ўсталяваных парадкаў. Падкрэсліваецца, што падаткі, якія трэба было плаціць намцам, былі куды ніжэйшыя, чым „за Польшчай”. Апрача таго, немцы не цікавіліся тымі, хто не лез у палітыку. Яны не рабавалі гаспадарак. Вельмі важнай падзеяй, асацыяванай з нямецкай акупацыяй, інфарматары называюць адкрыццё немцамі ў Міры беларускай школы, вучні якой мелі магчымасць наведваць урокі праваслаўнай рэлігіі. Частка беларускай моладзі заахвочвалася да ўступлення ў новаствораны Саюз беларускай моладзі, які будаваўся на ўзор нямецкага гітлерюгенда. На думку рэспандэнтаў, моладзь уступала туды не з уласнага пераканання, а па прымусу, не ўсведамляючы вынікаў, пад пагрозай адпраўкі на прымусовыя работы ў Нямеччыну. З тэксту кнігі паўстае вобраз немцаў як сілы, якая больш-менш добра абыходзілася з мясцовым насельніцтвам, за выключэннем яўрэяў. Маладыя мужчыны пад прымусам уступалі таксама ў атрады дапаможнай паліцыі. Каб пазбегнуць вывазу на працу ў Нямеччыну, моладзь далучалася і да партызанскіх атрадаў.

Яшчэ адной з’явай, асацыяванай з нямецкай акупацыяй, быў прымусовы вываз жыхароў Міра на работы ў Нямеччыну. Аднак самыя трагічныя ўспаміны ваеннага перыяду ў рэспандэнтаў пакінуў Халакост. Сярод аповедаў мы знаходзім дэталёвыя апісанні вынішчэння яўрэяў, яўрэйскага гета, створанага ў мястэчку, і масавых забойстваў яўрэйскага насельніцтва. З расказаў жыхароў Міра мы даведваемся і пра паўстанне ў яўрэйскім гета. Рэспандэнты звяртаюць увагу на тое, што пад час знішчэння яўрэйскага насельніцтва немцы выкарыстоўвалі паліцэйскія атрады, укамплектаваныя перш за ўсё літоўцамі і латышамі. Ёсць таксама сведчанні аб спробах выратавання яўрэяў ад смерці беларускімі жыхарамі Міра.

Прыгадваючы паўторны прыход Саветаў, рэспандэнты сцвярджаюць, што гэтым разам яны ўспрымаліся без такога энтузіязму, як у 1939 г. З іх прыходам звязваецца неадкладная мабілізацыя ў Чырвоную Армію. Заканчэнне вайны жыхары Міра атаясамліваюць з неапісальнай радасцю.

Трэці раздзел называецца „Пасляваенны Мір”. Першыя гады пасля вайны — гэта, ва ўспрыманні жыхароў Міра, перыяд адбудовы разбураных дамоў, дэфіцыту ежы, адзення і абутку. Тым не менш, яны падкрэсліваюць, што насельнікам Усходняй Беларусі жылося ў гэты час яшчэ цяжэй. Паводле пераканання жыхароў Міра, „за Польшчай” узровень жыцця ў мястэчку быў куды вышэйшы, чым у першыя пасляваенныя гады. У такіх умовах квітнеў нелегальны гандаль, які дзяржавай разглядаўся як спекуляцыя. Гэты гістарычны перыяд у Заходняй Беларусі атрымаў назву „другіх Саветаў”. Паводле сведчанняў, прыведзеных у кнізе, жыхары Міра ўсведамлялі, што новую ўладу ажыццяўлялі людзі прыезджыя, перш за ўсё з Расіі, а шанцы на кар’еру для прадстаўнікоў мясцовага насельніцтва павялічвала партызанскае мінулае. У кнізе знайшло адлюстраванне стаўленне жыхароў Міра да пасляваеннай калектывізацыі. З успамінаў рэспандэнтаў вынікае, што гэтае стаўленне шмат у чым залежала ад маёмаснага становішча канкрэтнага гаспадара. Інфарматары з роспаччу ўспамінаюць сталінскі перыяд, які атаясамліваецца з вайной, голадам, раскулачваннем, арыштамі і высылкамі. Яны не хаваюць свайго непрыхільнага стаўлення да дзяржаўных улад, якія ўжывалі рэпрэсіі супраць жыхароў, у прыватнасці, за ўдзел у рэлігійным жыцці.

Рэспандэнты больш падрабязна апісваюць пасляваенны перыяд, чым міжваенны ці ваенны. Парадаксальна, што міжваенны і пасляваенны перыяды ацэньваюцца жыхарамі Міра вельмі падобна, хоць на самай справе яны істотна адрозніваліся. Гісторыю XX ст. жыхары гэтага мястэчка, як і іншыя насельнікі Заходняй Беларусі, прывыклі дзяліць на наступныя перыяды: „за царом”, „за Польшчай”, „першыя Саветы”, вайна („за немцамі”) і „другія Саветы”. У гэты час Мір зведаў істотныя сацыяльныя і эканамічныя трансфармацыі, якія закранулі ў першую чаргу маёмасны аспект. У міжваенны перыяд найвялікшым багаццем была зямля. Пасля вайны становішча змянілася, і індывідуальныя гаспадары апынуліся ў цяжкім становішчы. Іншым наступствам ваеннай віхуры стала адзначаная ў кнізе страта шматнацыянальнага характару мястэчка. З пасёлка назаўсёды знікла яго неад’емная частка — яўрэйскі субстрат разам з усім сваім багаццем.

Складанасць і разнастайнасць гісторыі ды традыцый Міра былі па-майстэрску рэканструяваныя ў памянёнай кнізе. Апрача падрабязнага аналізу ўспамінаў беларускіх, польскіх і татарскіх жыхароў Міра ў кнігу былі ўключаны пераклады лістоў і ўспамінаў яўрэйскіх выпускнікоў Мірскай ешывы. Без гэтага раздзела рэканструкцыя мікрагісторыі мястэчка, ажыццёўленая аўтарамі кнігі, была б няпоўнай. Успаміны яўрэяў служаць каштоўным дадаткам да згадак прадстаўнікоў іншых этнічных груп, якія нярэдка свядома ідэалізуюць сябе. Дадатковай вартасцю кнігі з’яўляецца змешчаны ў ёй ілюстрацыйны матэрыял з міжваеннага перыяду. Гэта і фотаздымкі найважнейшых будынкаў, і партрэты прадстаўнікоў княжацкага роду Святаполк-Мірскіх. Кніга „Мір: гісторыя мястэчка, што расказалі яго жыхары” — гэта праца, важная не толькі для жыхароў Міра і не толькі для жыхароў усёй Заходняй Беларусі. Яе варта ацэньваць і як важкі ўклад у агульнабеларускую гістарыяграфію. Урэшце, фіксацыя такой мікрагісторыі — вуснай гісторыі, расказанай непасрэднымі сведкамі па дзей, — мае вялікае значэнне ў працэсе аднаўлення гістарычнай памяці беларускага народа.

Люблін

Анджэй Екацерынчук

Наверх

Мічыхіра Ясуі. Беларусы і Кангрэс нацыянальных меншасцяў у перыяд з 1925 да 1938 г.

13 верасня, 2010 |

[1]
Кангрэс нацыянальных меншасцяў – міжнародны форум, які ладзіўся дзеля салідарызацыі высілкаў нацыянальных дыяспар Еўропы з 1925 да 1938 г., – стаў унікальным досведам супрацоўніцтва нацыянальных меншасцяў у міжваеннай Еўропе. Гэты кангрэс быў заснаваны ў 1925 г. па ініцыятыве шэрагу прадстаўнікоў нямецкай дыяспары з краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, у прыватнасці Прыбалтыкі.

У 1922 г. лідары нямецкай дыяспары ў краінах Еўропы ўтварылі Таварыства нямецкіх меншасцяў у Еўропе (“Verband der deutschen Minderheiten in Europa”), каб мець магчымасць каардынаваць свае дзеянні на аснове прызнання наяўных межаў. Як было заяўлена, мэта заключалася ў стварэнні такой арганізацыі, якая магла б служыць пляцоўкай для ўсіх еўрапейскіх нацыянальных меншасцяў і даваць ім магчымасць вырашаць супольныя праблемы. У жніўні 1925 г. латышскі немец, тэарэтык у галіне нацыянальнага права Пауль Шыман разам з італьянскім славенцам Ёсіпам Вілфанам і чэхаславацкім венграм Гезам Сюле выступілі са зваротам да нацыянальных меншасцяў Еўропы. Тады ж эстонскі немец Эвальд Амендэ здзейсніў паездку па краінах Еўропы, у ходзе якой сустракаўся з лідарамі тамтэйшых нацыянальных дыяспар і пераконваў іх у неабходнасці супрацоўніцтва. У выніку ўсіхгэтых намаганняў 15 кастрычніка 1925 г. у Жэневе адбыўся першы Кангрэс нацыянальных меншасцяў.

Адметна, што афіцыйна ён называўся “Europäischer Nationalitätenkongress”, або “Congrès des nationalités européennes”, г. зн. без згадвання пра “меншасці”, хоць на самай справе гэта быў з’езд прадстаўнікоў нацыянальныхменшасцяў, як слушна канстатуе польская назва (Kongres Mniejszości Narodowych), а таксама беларуская, якая ўжывалася ў крыніцах таго перыяду. Варта адзначыць, што названыя дзеячы нацыянальных дыяспар у кожнай са сваіхкраін мелі статус парламентарыяў. Яны ўтварылі прэзідыум кангрэса. Старшынёй стаў Вілфан, які заставаўся на гэтай пасадзе да канца існавання кангрэса. Шыман і Сюле былі віцэ-старшынямі. У сваю чаргу, Амендэ ўзначаліў Генеральны сакратарыят кангрэса, які размясціўся ў Вене.

Гэты артыкул мае на мэце паказаць, якое дачыненне да Кангрэса нацыянальных меншасцяў на працягу яго існавання мелі беларусы. Згаданая тэма амаль не закранута як у беларускай гістарыяграфіі, так і ў даследаваннях, прысвечаных Кангрэсу нацыянальных меншасцяў [2].

Спачатку беларусы ставіліся да Кангрэса нацыянальных меншасцяў вельмі скептычна. Так, перад ад’ездам у Жэневу дэпутат Фабіян Ярэміч [3], які некалькі разоў быў прадстаўніком беларусаў на кангрэсе, у інтэрв’ю ідышамоўнай варшаўскай газеце “Der Moment” дзяліўся такімі сваімі думкамі наконт першага кангрэса: “Хоць мы не ўтойваем, што будзем удзельнічаць у працы кангрэса і пастараемся паказаць наша становішча ў Польшчы, мы мала ўскладаем на яго надзей, бо наша становішча ў Польшчы кардынальна адрозніваецца ад становішча іншых меншасцяў у іншых краінах: напрыклад, шведаў ці датчан у Германіі і да т. п. Беларускаму насельніцтву ўласціва тэрытарыяльная кампактнасць, і яго патрэбы адрозніваюцца ад патрэб іншых меншасцяў, якія заключаюцца ў здабыцці пэўнай нацыянальна-культурнай аўтаноміі. Зыходзячы з праграмы кангрэса, такія маштабныя патрабаванні, як нашы, там разглядацца не будуць. Такім чынам, кангрэс для нас не мае вялікага значэння. Тым не менш, ён мае істотнае значэнне ў агульным кантэксце нацыянальнага пытання, бо ўпершыню збяруцца разам прадстаўнікі нацыянальных дыяспар з усяго свету, у тым ліку тых дыяспар, якія маюць свае нацыянальныя дзяржавы, – напрыклад, палякі Літвы, немцы Польшчы і гэтак далей, – і ўсе разам яны будуць абмяркоўваць неправамерны прыгнёт меншасцяў тытульнымі нацыямі. Гэта пакладзе пачатак утварэнню аб’яднанага фронту меншасцяў, што варта вітаць” [4].

Прыгледзімся да таго, як праходзіў першы кангрэс (15–16 кастрычніка 1925 г.). 14 кастрычніка адбыліся папярэднія закрытыя кансультацыі прадстаўнікоў усіх меншасцяў, што меліся быць на з’ездзе. У справаздачы дэлегатаў кангрэса Міністэрству замежных спраў Польшчы паведамляецца: “14 кастрычніка прайшла агульная ўнутраная канферэнцыя ўсіх прадстаўнікоў дыяспар. <…> Адразу выявіўся падзел на наступныя групы: немцы, венгры і славенцы; палякі, лужычане і датчане; украінцы, беларусы, рускія, літоўцы і яўрэі. Па прапанове пана Станіслава Серакоўскага, польскага дэлегата ад Германіі, часовым старшынёй стаў Вілфан” [5]. У сваю чаргу, згодна з афіцыйнай справаздачай, падрыхтаванай прэзідыумам кангрэса, у гэтых кансультацыях поруч з Вілфанам і Серакоўскім удзельнічалі: Элемер Якабфі (венгр з Румыніі), Рудольф Брандш (немец з Румыніі), Леа Моцкін (яўрэй ад парыжскага Камітэта яўрэйскіх дэлегацый), Паўло Васыньчук (украінец з Польшчы), Фабіян Ярэміч (беларус з Польшчы), Аляксей Героўскі (карпатарусін з Чэхаславакіі), ксёндз Вінцас Заянчкаўскас (літовец з Польшчы), Эрнест Хрысціянсен (датчанін з Германіі) [6].

Паўло Васыньчук, дэпутат польскага сейма і прадстаўнік украінцаў Польшчы, заявіў, што нельга абмяжоўвацца раней заяўленай праграмай канферэнцыі. Ён сказаў: “Калі мы хочам міру, то павінны прызнаць прынцып самавызначэння народаў у адпаведнасці са статутам Лігі Нацый” [7]. Была выбрана падрыхтоўчая камісія, у якую ўвайшло па адным прадстаўніку ад кожнай меншасці. На паседжанні гэтай камісіі ўкраінцы і беларусы выступілі з прапановай пашырыць праграму кангрэса. У выпадку адхілення гэтай прапановы ўкраінцы прыстрашылі, што пакінуць з’езд. У адказ польская дэлегацыя ўнесла прынцыповую рэзалюцыю, паводле якой у аснове нацыянальных патрабаванняў меншасцяў павінна ляжаць лаяльнасць да дзяржаў, у якіх яны жывуць [8].

15 кастрычніка 1925 г. прайшло пленарнае паседжанне. Старшыня Ёсіп Вілфан выступіў з прывітальным словам, падкрэсліўшы, што дэлегаты з’езда рэпрэзентуюць 50 мільёнаў чалавек. Аднак «адразу выявілася асобная пазіцыя ўкраінскай і беларускай дэлегацый, – пісаў рэпарцёр варшаўскай сіянісцкай газеты “Nasz Przegląd”, якая належала да выданняў, што найбольш шырока асвятлялі кожны кангрэс. – Яны не лічаць сябе прадстаўнікамі нацыянальныхменшасцяў і таму патрабуюць пашырыць праграму кангрэса так, каб яна ахапіла таксама тэрытарыяльныя і палітычныя патрабаванні. Як вядома, згодна з праектам арганізацыйнага камітэта, праграма кангрэса была зведзена да досыць абстрактнага пытання нацыянальнай талерантнасці і крыху вузейшага аспекту – арганізацыі самакіравання. Праблематыка нацыянальнага самавызначэння, вылучаная ўкраінцамі і беларусамі, не знаходзіць, аднак, шматлікіх прыхільнікаў. <…> Пасля выбараў прэзідыума ў ім акрэслілася процістаянне паміж украінска-беларускім блокам, сфармаваным на канферэнцыі, і астатнімі дэлегацыямі» [9]. Васыньчук і Ярэміч таксама былі выбраны ў склад прэзідыума [10], але адмовіліся прыняць свае мандаты. Ярэміч заявіў, што “беларускія і ўкраінскія дэлегаты застануцца на з’ездзе ў якасці назіральнікаў і не ўвойдуць у прэзідыум, бо папярэдняя канферэнцыя адхіліла іх прапанову звярнуцца на з’ездзе да праблем народаў, што жывуць на кампактнай тэрыторыі і імкнуцца да самавызначэння” [11].

На якой мове выступаў Ярэміч? Што да мовы форуму, то было вырашана: можна выступаць на любой мове, але толькі з нямецкай і французскай не вымагаўся пераклад. На практыцы амаль усе выступоўцы прамаўлялі па-нямецку. Цікава, што між палякаў Ян Качмарэк з Германіі і Леан Вольф з Чэхаславакі ., адзначыўшы спачатку, што робяць гэта, каб пазбегнуць затрымак і цяжкасцей з перакладам, выступалі па-нямецку, тады як Серакоўскі, паляк з Германіі, карыстаўся французскай мовай. Ярэміч прамаўляў па-беларуску, а Алена Леўчаніўская – сенатар польскага парламента і член секцыі ўкраінцаў Польшчы (у інфармацыі “Naszego Przeglądu” яна памылкова была названа беларускай) – пераклала сваё выступленне на нямецкую мову, адзначыўшы, што ўкраінцы і беларусы складаюць трэцюю частку насельніцтва польскай дзяржавы. Ярэміч абвясціў, што ён, як і ўкраінцы Польшчы, застанецца на кангрэсе ў якасці назіральніка, пакуль не будзе ўхвалена пашырэнне праграмы [12].

Супраць прапановы польскіх беларусаў і ўкраінцаў выступіла большасць удзельнікаў кангрэса, бо яна супярэчыла самой яго канцэпцыі – якая ставіла ў цэнтр увагі жыццё меншасцяў у наяўных дзяржавах, а не праблемы буйных нацыянальных дыяспар, што апынуліся пад юрысдыкцыяй чужаземных дзяржаў. Серакоўскі, дэлегат ад палякаў Германіі, катэгарычна запярэчыў супраць прыняцця гэтай прапановы, заявіўшы, што “ўкраінска-беларуская дэкларацыя змяшчае канкрэтнае пытанне наконт канкрэтнай краіны. З гэтай прычыны ён лічыць, што згаданая дэкларацыя не павінна далучацца да пратакола, а яе трэба разглядаць як прыватнае пасланне” [13].

Як мы бачым, у ходзе першага кангрэса беларусы і ўкраінцы Польшчы не ўдзельнічалі ў дыскусіях, застаючыся назіральнікамі. На другім Кангрэсе нацыянальныхменшасцяў, які адбыўся ў жніўні 1926 г. у Жэневе, высветлілася, што стаўленне беларусаў і ўкраінцаў Польшчы да кангрэса ніяк не памянялася. Другі Кангрэс нацыянальных меншасцяў прайшоў 25–27 жніўня 1926 г. у Жэневе. На ім зноў прысутнічала дэлегацыя беларусаў і ўкраінцаў Польшчы. Дэлегатам ад беларусаў другі раз стаў Фабіян Ярэміч. У сваю чаргу, украінцаў Польшчы прадстаўлялі Дмытро Лявіцкі, Міхайла Чаркаўскі і Аляксандр Марытчак. Варта падкрэсліць, што дэлегатамі ад украінцаў на папярэднім кангрэсе былі выключна ўкраінскія палітыкі з Валыні, тады як на другі кангрэс ад украінцаў Польшчы выправіліся і актывісты УНДА (Украінскага нацыянальнадэмакратычнага аб’яднання) з Усходняй Галіччыны. Валынскіх украінскіх палітыкаў прадстаўляў сенатар польскага парламента Чаркаўскі, які быў у спісе ўкраінскай дэлегацыі з Польшчы і на папярэднім кангрэсе. Лявіцкі быў дэпутатам сейма другога склікання, а таксама старшынёй УНДА. Нягледзячы на гэта, згаданыя ўкраінскія палітыкі гэтак жа негатыўна ставіліся да рэгламенту прэзідыума Кангрэса, як і іх папярэднікі. 25 жніўня дэлегацыі ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы выступілі з супольнай дэкларацыяй, у якой гаварылася: “Як вядома, нашы прадстаўнікі на першай нацыянальнай канферэнцыі, што прайшла ў Жэневе летась, заявілі, што не могуць удзельнічаць у працы кангрэса і што, з прычыны пазначаных у дэкларацыі матываў, імкнуцца да рэалізацыі права на поўнае самавызначэнне. Дзеля гэтага нашы прадстаўнікі прапанавалі пашырыць праграму канферэнцыі ў згаданым кірунку. Камітэт канферэнцыі не прыняў нашай прапановы. Тэматыка сёлетняга кангрэса засталася такой жа вузкай, як была дагэтуль. Паколькі мы разглядаем прынцып самавызначэння нацый як неабходны зыходны пункт для іх палітычнага развіцця і як гарантыю мірнага суіснавання народаў, мы і сёлета не можам удзельнічаць у працы кангрэса. Незалежна ад пералічаных прычын, мы лічым, што праца кангрэса нават у гэтых вузкіх рамках павінна вітацца і што яна заслугоўвае нашых самых цёплых пажаданняў. З увагі на гэта мы вырашылі прысутнічаць на кангрэсе ў якасці назіральнікаў” [14].

Пасля доўгіх перамоваў з прэзідыумам кангрэса польскія беларусы і ўкраінцы вырашылі ўдзельнічаць у ім толькі ў якасці назіральнікаў, бо ў магчымасці абмеркавання тэрытарыяльных пытанняў зноў было адмоўлена [15]. Натан Швальбе, рэпарцёр “Naszego Przeglądu”, які сачыў за ходам кангрэса, пісаў: «З імі доўга і цярпліва вялі перамовы, шмат якія прадстаўнікі меншасцяў спрабавалі ўгаварыць іх пайсці на кампраміс, які ўсё ж не вымагаў бы поўнай адмовы ад незалежніцкіх пастулатаў. У якасці прыкладу можа служыць факт допуску на кангрэс каталонскай дэлегацыі, які стаў магчымым усяго толькі пасля абвяшчэння яе ўдзельнікамі дэкларацыі, што, прымаючы ўмовы аргкамітэта, яны, як прадстаўнікі народа, расселенага на кампактнай тэрыторыі, не адмаўляюцца ад сваіх больш шырокіх прэтэнзій. Як бы там ні было, у канчатковым выніку ўкраінцы і беларусы зніклі з афіцыйнага спіса дэлегатаў і прысутнічалі на Кангрэсе як “назіральнікі”, пазбаўленыя нават права браць слова. Гэтай самагубчай тактыкай ахвотна скарысталіся дэлегаты рускай меншасці Польшчы, якія толькі сёлета вырашылі прыехацьна з’езд» [16]. Цікава, што аўтар гэтай нататкі, як мы бачым, звярнуў увагу на прыклад каталонцаў, якія пагадзіліся прыняць агульны рэгламент і пачынаючы з другога кангрэса актыўна ўдзельнічалі ў дыскусіях, не адмаўляючыся пры гэтым ад пастулату пра неабходнасць тэрытарыяльнай аўтаноміі для меншасцяў, якія жылі ў адпаведных краінах кампактна.

Трэці кангрэс прайшоў 22–24 жніўня 1927 г. зноў у Жэневе. На гэтым форуме было 13 нацыянальных дыяспар (харвацкая, чэхаславацкая, дацкая, каталонская, нямецкая, польская, руская, славенская, славенска-харвацкая, сербалужыцкая, украінская, венгерская, яўрэйская), якія агулам налічвалі, як пісалі газеты, 40 мільёнаў чалавек у розных краінах Еўропы. Найбольш уплывовым было згуртаванне прадстаўнікоў нямецкай дыяспары, якое ўключала ў сябе дзевятнаццаць дэлегатаў з сямі краін (Польшчы, Даніі, Эстоніі, Латвіі, Венгрыі, Югаславіі, Румыніі, Чэхаславакіі). З ёю спаборнічала група прадстаўнікоў польскай меншасці (шэсць дэлегатаў з Германіі, Літвы, Латвіі і Чэхаславакіі), якія цесна каапераваліся з трыма дацкімі і адным сербалужыцкім дэлегатам з Германіі. У сваю чаргу, прадстаўнікі яўрэйскай меншасці (адзінаццаць дэлегатаў з Польшчы, Літвы, Латвіі, Чэхаславакіі, Румыніі, Балгарыі, а таксама ад Камітэта яўрэйскіх дэлегацый у Парыжы) выконвалі ролю трэцяй сілы.

Галоўнай тэмай гэтага кангрэса стала залучэнне ў якасці ўдзельнікаў форуму прадстаўнікоў новых нацыянальных меншасцяў, а менавіта фрызаў і літоўцаў Германіі, македонцаў Югаславіі, а таксама ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы [17].

На пачатку жніўня ўкраінцы, беларусы і літоўцы Польшчы правялі супольную нараду і накіравалі ў прэзідыум кангрэса дэкларацыю з чатырох пунктаў, прыняцце якіх яны выставілі сваёй умовай далучэння да кангрэса. Гэтыя пункты ўключалі ў сябе наступныя патрабаванні: “1) прызнаць, што ўдзел у кангрэсе згаданых груп не азначае іх адмовы ад нацыянальна-палітычных памкненняў і права на самавызначэнне; 2) уключыць у кола пытанняў, што падлягаюць абмеркаванню на кангрэсе, не толькі тэарэтычныя развагі пра патрэбу абароны нацыянальных меншасцяў, але і факты злоўжыванняў і беззаконня ў дачыненні да народаў, якія церпяць прыгнёт у асобных краінах Еўропы; 3) скасаваць умову лаяльнасці нацыянальных меншасцяў да паноўных дзяржаў, неабходнасць якой падкрэслівалася ў дыскусіях на першым і другім кангрэсах; 4) уключыць па двое прадстаўнікоў ад згаданых груп у прэзідыум кангрэса. Патрабаванні, узнятыя ў гэтых пунктах, не былі задаволены так, як таго вымагалі заяўнікі; вось чаму ўкраінская дэлегацыя, гэтак жа, як і летась, удзельнічала ў кангрэсе ў якасці назіральнікаў” [18]. Як пісаў, не без пэўнага драматызму, Станіслаў Папроцкі, камандзіраваны на кангрэс спецыяльна ўтвораным у Польшчы Інстытутам даследаванняў нацыянальнага пытання, нямецкія дэлегаты “гатовы былі пагадзіцца з далучэннем да кангрэса македонцаў Югаславіі, а таксама ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы – нават цаной саступак у сферы базавай канцэпцыі кангрэса, якая, як мы ведаем, выключала з кола абмеркаванняў пытанне самавызначэння нацый, – але яны катэгарычна выступалі супраць прыняцця фрызаў, хоць пытанне іх удзелу было прадметам абмеркаванняў і рашэнняў першых двух кангрэсаў, а спецыяльна створаная для разгляду гэтага пытання камісія прызнала фрызаў нацыянальнай меншасцю” [19].

Супраць такой пазіцыі групы нямецкіх дэлегатаў рэзка выступалі пасланцы нацыянальных меншасцяў Германіі, якія катэгарычна патрабавалі прызнаць фрызскую дэлегацыю ў якасці ўдзельнікаў кангрэса і не мяняць ранейшага рэгламенту абмеркаванняў. Разгарнуліся шумныя дыскусіі, але рознагалоссі паміж двума лагерамі былі занадта глыбокія і ўрэшце ніякага кампрамісу не было дасягнута. Усё скончылася тым, што дэлегацыі палякаў, датчан і сербалужычан пастанавілі пакінуць Кангрэс нацыянальных меншасцяў.

Карэспандэнт “Naszego Przegląu”, знаёмячы чытачоў з прамовай лідара польскай меншасці ў Германіі і аднаго з намеснікаў старшыні кангрэса, пастараўся перадацьувесь драматызм сітуацыі. Ён пісаў: «Ян Качмарэк ад імя ўсіх меншасцяў Германіі зачытаў пратэставую дэкларацыю: “Мы зрабілі ўсё, каб захаваць салідарнасць, мы пагадзіліся на культурную аўтаномію. Але арганізатары кангрэса, дбаючы аб сімпатыях з боку ірэдэнтысцкіх меншасцяў, груба праігнаравалі правы меншасці мірнай і лаяльнай. У арганізацыі, закліканай яднаць між сабою меншасці, не павінна быць падзелу на моцныя і слабыя нацыянальнасці, а паколькі такі падзел праведзены, мы пакідаем сход”» [20].

Палякі і іх прыхільнікі пакінулі залу, што выклікала збянтэжанасць сярод удзельнікаў кангрэса. Пасля перапынку паседжанне прадоўжылася, і немцы, венгры, яўрэі і каталонцы выказалі давер старшыні Вілфану, заявіўшы, што яны застаюцца на сходзе [21].

Варта яшчэ прывесці характэрны каментарый аўтара гэтай нататкі: «Каб чытач зразумеў, наколькі “вялікая” праблема стаіць на парадку дня, трэба прыгадаць, што фрызаў налічваецца ўсяго дваццаць тысяч чалавек, дый з тых трынаццаць тысяч лічаць сябе немцамі і толькі сем тысяч – фрызамі. Дык паўстае пытанне, ці можа такая чалавечая супольнасць, большая доля якой зведала асіміляцыю, лічыцца асобным народам, а таксама які мінімум людзей патрэбен для таго, каб называцца нацыянальнай меншасцю, не высмейваючы саму ідэю аб ёй. Большасць удзельнікаў сходу трымаліся думкі, што гэты “незлічоны” фрызскі народ можа прынамсі яшчэ гадок пачакаць прыняцця статута, які павінен быць гатовы да наступнага з’езда. <…> Усё гэта было проста не пазбаўленай пікантнасці “спрэчкай славян” між сабою, у якой славяне-палякі паставілі шах славянам-“русінам” [украінцам. – М. Я.] пры дапамозе нямецкіх фрызаў» [22].

З увагі на ўсё гэта пытанне аб далучэнні да работы кангрэса новых удзельнікаў – у тым ліку ўкраінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы – было адкладзена да наступнага з’езда. Такім чынам, і на трэцім кангрэсе, як ні ціснулі на арганізатараў дэлегацыі польскіх украінцаў, беларусаў і літоўцаў, патрабуючы прыняць іх вымогі аб змяненні рэгламенту ізапрасіць іх на паседжанне, выступіўшы з супольнай дэкларацыяй, – усё ж у канчатковым выніку яны зноў прысутнічалі ў якасці назіральнікаў. Гэтым разам беларусаў прадстаўляў блізкі паплечнік Ярэміча Васіль Рагуля, які ў 1922 г. быў выбраны дэпутатам польскага сейма, а ў 1928 г. – сенатарам. Як і Ярэміч, ён быў дэлегаваны на кангрэс Віленскім беларускім нацыянальным камітэтам. Варта падкрэсліць, што супраць Рагулевага ўдзелу ў кангрэсе, паводле справаздачы Міністэрства ўнутраных спраў, выступала “арганізацыя пад крылом А. [Арсена. – М. Я.] Паўлюкевіча, якая накіравала ў прэзідыум кангрэса заяву, што дэпутат Рагуля не мае права прадстаўляць беларускае насельніцтва і можа выступаць толькі ад імя сваёй партыі” [23].

Чацвёрты кангрэс праходзіў з 29 да 31 жніўня 1928 г. у Жэневе. На гэтым кангрэсе ўпершыню адсутнічала польская меншасць, але затое беларусы разам з украінцамі афіцыйна ўдзельнічалі ў дыскусіях. Прадстаўніком беларусаў, як і на папярэдніх кангрэсах, быў Ярэміч. Натан Швальбе, праніклівы журналіст “Naszego Przeglądu”, які назіраў за ходам форуму з самага пачатку, так апісаў змены ў характары кангрэса: «Асобныя польскія дэлегаты сядзелі на задніх радах нават не як назіральнікі, а толькі як прадстаўнікі прэсы. З іншага боку, прадстаўнікі ўкраінцаў і беларусаў Польшчы, якія ў папярэднія гады не бралі дзейснага ўдзелу ў Кангрэсе з прычыны ўнесенай у статут забароны на пастулаты незалежніцкага характару, былі канчаткова “дапушчаны” да кангрэса яшчэ перад яго адкрыццём» [24].

30 жніўня 1928 г. беларускі дэлегат упершыню з’явіўся на трыбуне Кангрэса нацыянальных меншасцяў. Ярэміч зрабіў наступную заяву: “Ад імя беларускага народа, які жыве ў межах Польшчы, я вітаю IV Кангрэс нацыянальных меншасцяў, зычу яму плённай працы і дзякую за допуск беларускай групы да працы ў якасці членаў кангрэса. Вельмі шкада, што гэтым разам не ўдасца узяцьдзейснага ўдзелу ў рабоце кангрэса, таму што мы атрымалі запрашэнне толькі за некалькі дзён і не змаглі падрыхтавацца як след. Карыстаючыся магчымасцю, я хацеў бы адзначыць, што палітычныя памкненні беларускага народа былі ў самых агульных рысах прадстаўлены на кангрэсах 1925 і 1926 гадоў. Пакідаю за сабой права абвясціцьнашу дэкларацыю на наступным кангрэсе” [25].

Невядома, на якой мове Ярэміч выступаў. Хутчэй за ўсё, па-беларуску, як і на першым кангрэсе. У часопісе польскага Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання “Sprawy Narodowościowe” быў апублікаваны артыкул уласнага карэспандэнта выдання, пасланага на гэты кангрэс. Цікава, што ў гэтым артыкуле цалкам прыведзена вышэйпамянёная прамова Ярэміча, адно што напачатку ў вусны выступоўцы ўкладзена фармулёўка “ад імя часткі беларускага народа” замест “ад імя беларускага народа” [26]. Цяжка сказаць, адкуль узялося гэтае разыходжанне. Магчыма, карэспандэнт мог кіравацца тым фактам, што на папярэднім кангрэсе, як мы згадвалі вышэй, паланафільскія колы беларусаў звярнуліся ў прэзідыум з пратэстам супраць прызнання Рагулі прадстаўніком усяго беларускага народа. І ўсё ж на самай справе, наколькі можна меркаваць, Ярэміч пачаў сваю прамову словамі “ад імя беларускага народа”, якія мы чытаем не толькі ў афіцыйнай – хоць і перакладзенай на нямецкую мову – стэнаграме кангрэса, але і ў іншых матэрыялах, у тым ліку ў справаздачы, падрыхтаванай аддзелам па справах нацыянальнасцяў Міністэрства ўнутраных спраў Польшчы [27].

Як вынікае са “Справаздачы аб жыцці нацыянальных меншасцяў Польшчы”, падрыхтаванай МУС, Ярэміч быў выбраны дэлегатам Кангрэса нацыянальных меншасцяў на паседжанні Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта, датаваным 19 ліпеня 1928 г. Аўтар справаздачы паведамляе: “Дэпутату Ярэмічу было даручана ініцыяваць на кангрэсе дыскусіі аб беларускай адукацыі, рэпрэсіях супраць дзеячаў беларускай асветы, а таксама дыскрымінацыі беларусаў пры ажыццяўленні зямельнай рэформы” [28]. Калі звесткі Міністэрства ўнутраных спраў былі дакладныя, то трэба канстатаваць, што Ярэміч не здолеў выканаць даручанай яму місіі. Аднак можна выказаць здагадку, што калі б ён узяўся абмаляваць на кангрэсе становішча беларусаў, то змест такога выступлення мог бы быць падобны да ягонага артыкула ў часопісе “Natio” [29], выдаваным сумесна рознымі арганізацыямі нацыянальных меншасцяў Польшчы, а таксама да прамовы Адольфа Клімовіча – пра якую будзе сказана ніжэй – на кангрэсе 1933 г. Аўтар справаздачы МУС канстатаваў, што выступленне Ярэміча было “вельмі бляклым” і “не мела ніякага эфекту” [30].

Тут трэба звярнуць увагу на заяву, зробленую ўкраінцамі Польшчы, бо да яе далучыўся і Ярэміч. За дзень да Ярэмічавай прамовы вялікі розгалас выклікала выступленне Дмытра Лявіцкага – прадстаўніка ўкраінцаў Польшчы. Ён падкрэсліў, што ўкраінскі народ імкнецца да заваёвы незалежнасці і ніколі не змірыцца з падзелам сваёй тэрыторыі паміж чатырма дзяржавамі (Расіяй, Польшчай, Чэхаславакіяй і Румыніяй). Далей Лявіцкі заявіў: “Украінскі народ – гэта не нацыянальная меншасць; на ўсіх населеных ім землях ён складае абсалютную большасць. Беручы пад увагу, што Кангрэс нацыянальных меншасцяў у кола сваіх абмеркаванняў не ўключае пытанняў дзяржаватварэння, гэтае абмежаванне яго кампетэнцый не дае яму магчымасці займаць ні станоўчую, ні адмоўную пазіцыю адносна дзяржаватворчых памкненняў”. Гэтая заява нічым не адрозніваецца ад ранейшых выказванняў украінцаў, беларусаў і літоўцаў Польшчы. Аднак далей прамоўца абвясціў пра змену свайго стаўлення да Кангрэса: “Улічваючы, што галоўная мэта склікання Кангрэса нацыянальных меншасцяў, а менавіта свабода культурнага развіцця, не гарантуецца ўкраінскаму народу ў межах чужаземных дзяржаў, мы вырашылі супрацоўнічаць з кангрэсам. Разам з тым мы падкрэсліваем, што наша далучэнне да Кангрэса нацыянальных меншасцяў у якасці членаў аніяк не азначае нашай адмовы ад выкладзеных вышэй прэтэнзій” [31].

Папроцкі, які з боку Польшчы назіраў за ходам форуму, назваў гэтую заяву дэлегацыі ўкраінцаў Польшчы “кульмінацыйным пунктам кангрэса”. “Сакрэт палішынеля, – пісаў ён, – заключаўся ў тым, што гэтая заява была плёнам нямецка-ўкраінскай змовы, клінком, накіраваным супраць польскай дзяржавы. Абставіны, пры якіх украінская меншасць Польшчы атрымала статус удзельнікаў кангрэса, нікому не былі вядомыя; з часу папярэдніх кангрэсаў фармальна нічога не змянілася: ідэалагічны базіс мерапрыемства застаўся ранейшы, прычыны, па якіх украінцы, беларусы і літоўцы Польшчы раней не хацелі далучацца да сходу, нікуды не дзеліся, але ўсе аднекуль даведаліся, што ўкраінцы ібеларусы Польшчы атрымалізапрашэнне на кангрэс, што яны гэтае запрашэнне прыняліішто не абышлося без настойлівых папярэдніх высілкаў кіраўніцтва кангрэса, скіраваных на тое, каб гэтыя меншасці, нягледзячы на іх пазіцыю, супярэчную прынцыпу лаяльнасці, узялі ўдзел у сходзе. Гэтыя высілкі, відавочна, дасягнулі жаданага плёну, таму што ўкраінскія і беларускія дэлегаты з’явіліся на Кангрэсе, а доказам дасягнутага пагаднення паслужыла выбранне дэпутата Дмытра Лявіцкага ў склад прэзідыума кангрэса яшчэ перад яго выступленнем” [32].

У сваю чаргу, Ярэміч растлумачыў перамену пазіцыі беларусаў у дачыненні да кангрэса ў інтэрв’ю, узятым у яго пасля кангрэса карэспандэнтам львоўскай ідышамоўнай газеты “Morgana”. На пытанне “Што паслужыла прычынай таго, што беларусы вырашылі адмовіцца ад ранейшай ролі назіральнікаў і ўзяць удзел у кангрэсе?” Ярэміч адказаў: “Прычына простая: мы працяглы час устрымліваліся ад далучэння да работы кангрэса, бо яго рамкі былі для нас занадта вузкімі. У статуце Саюза [кангрэса. – М. Я.] нацыянальных меншасцяў ёсць адзін пункт, які вымагае безальтэрнатыўнай лаяльнасці да той дзяржавы, у якой жыве нацыянальная меншасць. <…> Дагэтуль можна было толькі весці тэарэтычныя дыскусіі, але нельга было гаварыць пра рэальныя ўзаемаадносіны, якія ў гэтай дзяржаве пануюць, а таксама няможна было адкрыта і ў належным святле тлумачыць свету рэальнае становішча меншасці”. На пытанне “Дык вы далучыліся да кангрэса таму, што цяпер нешта змянілася?” Ярэміч адказаў: “Я спадзяюся, што жыццё прымусіць кангрэс змяніць сваю пазіцыю, і толькі перакананасць у тым, што гэта адбудзецца, паспрыяла майму ўдзелу ў гэтым кангрэсе як прадстаўніка Беларусі. Але я вельмі прашу вас у газеце адзначыць, што наш удзел у кангрэсе не азначае адмовы ад далейшай барацьбы за наданне нашаму народу ўсіх належных правоў” [33].

З гэтага часу так званыя “ірэдэнтысцкія групы”, г. зн. украінцы, беларусы і літоўцы Польшчы, афіцыйна ўдзельнічалі ў рабоце наступных кангрэсаў. Асабліва актыўную ролю аж да апошняга кангрэса адыгрывалі ўкраінцы, пры тым што ўкраінская дэлегацыя з Румыніі дэманстравала негатыўнае стаўленне да сваіх супляменнікаў з Польшчы і часта трымалася асобна.

Затое беларусы з 1929 да 1932 г. па розных прычынахне прыязджалі на кангрэс, хоць кожны раз іх удзел анансаваўся. Так, у 1929 г. беларускі дэлегат Ярэміч прыслаў у прэзідыум кангрэса тэлеграму, у якой выказваў “шкадаванне, што не можа прыбыць на кангрэс па незалежныхад яго прычынах”. Гэтыя словы адразу прымусілі журналістаў строіць здагадкі, ці не забаранілі дэпутату Ярэмічу выезд за мяжу. З боку прэзідыума кангрэса неўзабаве было патлумачана, што прычыны непрыезду, відаць, асабістыя і не маюць нічога агульнага з дзеяннямі польскіхулад [34]. У 1931 г., едучы ў Жэневу на сёмы кангрэс, беларускі дэлегат Ярэміч раптоўна захварэў і быў прааперыраваны ў пазнанскай бальніцы [35].

Чарговы раз прадстаўнік беларусаў з’явіўся толькі на дзявятым кангрэсе, які праходзіў з 16 да 19 верасня 1933 г. у Берне. Беларускім дэлегатам на гэтым форуме быў інжынер Адольф Клімовіч – вядомы дзеяч з асяродку Беларускай хрысціянскай дэмакратыі.

18 верасня 1933 г. Клімовіч, выступаючы ад імя Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта, востра раскрытыкаваў палітыку польскага ўрада на беларускіх землях, і асабліва новы закон аб мясцовым самакіраванні, прыняты 23 сакавіка 1933 г.: “Як прадстаўнік Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта – органа, які прадстаўляе звыш двух з паловай мільёнаў беларусаў, што апынуліся ў межах сённяшняй Польшчы, я лічу сваім абавязкам заявіць пра стаўленне нашага камітэта да пытанняў мясцовага самакіравання і рэлігійна-нацыянальнай палітыкі. Віленскі беларускі нацыянальны камітэт на пленарным паседжанні, якое адбылося 5 ліпеня гэтага года [1933 г. – М. Я.], сфармуляваў сваю пазіцыю ў гэтых пытаннях наступным чынам. Большасць тых, хто ў органах мясцовага самакіравання выдаюць сябе за беларусаў, – гэта польскія асаднікі, салдаты або памешчыкі, прызначаныя на розныя пасады ў дзяржаўных адміністрацыях і тых жа органах мясцовага самакіравання (і яны зусім не беларусы). Новы закон аб мясцовым самакіраванні патрабуе, каб усе супрацоўнікі нават ніжэйшых органаў самакіравання абавязкова валодалі вуснай і пісьмовай польскай мовай, і адначасова дазваляе перадаваць самакіраванне ў рукі адміністрацыі, з чаго вынікае, што беларускія землі будуць служыць выключна на карысць палякам. У рэлігійным жыцці сярод праваслаўных беларусаў падтрымліваецца русіфікацыя, каб перашкодзіць пашырэнню і развіццю беларускай нацыянальнай свядомасці. З іншага боку, польскае духавенства ў рымска-каталіцкіх касцёлах імкнецца паланізаваць беларускіх каталікоў” [36].

Гэткім чынам агучыўшы пазіцыю Віленскага беларускага нацыянальнага камітэта, Клімовіч падкрэсліў, што беларусы, якія пражываюць кампактна, складаюць на сваіх землях абсалютную большасць, а не меншасць. “Нягледзячы на гэта, беларускія землі знаходзяцца пад кантролем чыноўнікаў паноўнай нацыі. Гэтыя землі выглядаюць як чужаземны край, у якім анідзе не пачуеш роднай мовы”.

Прамоўца таксама раскрытыкаваў сістэму асветы на беларускіх землях. “Больш за два з паловай мільёны беларусаў, якія цяпер жывуць у Польшчы, маюць толькі адну беларускую пачатковую школу і некалькі так званых утраквістычных [двухмоўных. – М. Я.] пачатковых школ, якія, зрэшты, амаль не адрозніваюцца ад чыста польскіх”. Акрамя асветы, якая служыць інструментам паланізацыі, “дэнацыяналізацыі спрыяе і касцёл”. Паводле слоў Клімовіча, арцыбіскуп віленскі і біскуп пінскі “сістэматычна пераводзяць беларускіх каталіцкіх ксяндзоў у малых парафіяхз месца на месца і прымушаюць іх служыць на незнаёмыхбеларускіх землях” [37]. У канцы сваёй прамовы Клімовіч запатрабаваў для паляпшэння становішча мясцовага беларускага насельніцтва гарантаваць яму права займаць пасады ў органах мясцовага самакіравання. Тым самым ён выказаў поўную салідарнасць з рэзалюцыяй кангрэса, паводле якой меншасць, што пражывае кампактна, мае права на самакіраванне і ўласнае культурна-рэлігійнае жыццё.

Новы закон аб мясцовым самакіраванні, які згадваў Клімовіч, афіцыйна называўся “Закон ад 23 сакавіка 1933 г. аб частковай змене сістэмы мясцовага самакіравання”. Але, хоць у яго назве гаварылася пра “частковую змену”, на самай справе гэты закон кардынальна рэарганізоўваў прынцыпы, на якіх будавалася сістэма самакіравання. Фактычна ён ставіў органы мясцовага самакіравання ў поўную залежнасць ад дзяржаўнай адміністрацыі [38]. Унесены ўрадам праект гэтага закона выклікаў моцны адпор не толькі няпольскай, але і польскай апазіцыі. У ходзе абмеркавання ў сейме тыя польскія партыі, што не ўваходзілі ў кіроўную кааліцыю, выказаліся супраць урадавага праекта. У сваю чаргу, нацыянальныя меншасці пратэставалі, у прыватнасці, супраць надання польскай мове дзяржаўнага статусу на ўзроўні мясцовых органаў улады. На адным з паседжанняў сейма ў лютым 1933 г. Ярэміч у сваім выступленні назваў гэты закон “паліцэйскім актам” і не ўстрымаўся ад папрокаў на адрас польскіх партый, якія дагэтуль паслядоўна адмаўляліся прызнаць за мясцовымі меншасцямі права на мясцовае самакіраванне. “Беларусы ў польскай дзяржаве не мелі самакіравання. У нас былі розныя загады генеральнага камісара ўсходніх земляў, начальніка дзяржавы, сеймавыя законы, пастановы ўсялякіх міністраў, і гэта быў такі юрыдычны хаос у сферы самакіравання, што фактычна кожны чыноўнік мог рабіць тое, што яму падабалася, і заўсёды абапіраўся пры гэтым на нейкую пастанову або закон. Я рады, што гэты законапраект пазбаўляе самакіравання не толькі беларусаў, але і польскае грамадства; справа ідзе да таго, што ў Польшчы не будзе самакіравання, а калі і вы, панове [польскія апазіцыйныя партыі. – М. Я.], адчуеце, што значыць не мець самакіравання, дык, можа, разам мы прыйдзем да таго, што зладзім такое самакіраванне, якое павінна быць” [39].

Згаданая прамова Клімовіча – хоць і невядома, на якой мове яна прагучала, – была першай, у якой прадстаўнік беларусаў на Кангрэсе нацыянальных меншасцяў паведаміў усяму свету пра становішча беларусаў у Польшчы. Аднак здаецца, што гэтая спроба не прынесла чаканага плёну, бо ў той час беларускае пытанне ў Польшчы не выклікала ўжо аніякай цікавасці ў Еўропе. На пачатку 1930-х г., як слушна заўважаў прафесар Мірановіч, польскі ўрад “са стаічным спакоем успрымаў усе беларускія пратэсты, адрасаваныя Лізе Нацый. Усе беларускія выступленні на міжнародным узроўні не проста ігнараваліся, а адвольна перакручваліся без ніякай увагі на рэальныя факты. Часцей за ўсё любыя дзеянні беларусаў выдаваліся за актыўнасць камуністычнай агентуры. А ніхто ў Еўропе не збіраўся перашкаджаць польскаму ўраду ў барацьбе з камуністычнай агентурай на сваёй тэрыторыі” [40]. Да таго ж дзявяты Кангрэс нацыянальных меншасцяў стаў пераломным у гісторыі гэтага форуму, бо ў цэнтр яго ўвагі выйшла пазіцыя кангрэса адносна пераследу яўрэяў у Германіі. Група яўрэйскіхменшасцяў запатрабавала ад прэзідыума кангрэса выступіць з рэзалюцыяй, у якой бы выразна асуджалася палітыка гітлераўскага ўрада ў дачыненні да яўрэяў. Аднак група нямецкіх меншасцяў, якая дамінавала ў кангрэсе, не хацела адкрыта выступаць супраць палітыкі германскага ўрада. У выніку група яўрэйскіх меншасцяў, адчуўшы сваю няздольнасць пераламаць сітуацыю, вырашыла пакінуцькангрэс. У ходзе дзявятага кангрэса амаль уся ўвага дэлегатаў, журналістаў і іншых удзельнікаў была прыкавана да гэтага пытання.

І ўсё ж польскі ўрад не стаў заплюшчваць вочы на прамову Клімовіча, палічыўшы яе небяспечнай антыпольскай прапагандай. Увесь 32-і нумар газеты “Беларуская крыніца” з поўным тэкстам гэтай прамовы быў канфіскаваны [41]. У наступным 33-м нумары, які выйшаў з “белай плямай” на месцы паўторнай публікацыі, да чытачоў дайшло толькі паведамленне, што 32-і нумар не выйшаў з прычыны змяшчэння Клімовічавай прамовы [42]. Цікава, што ў наступны, 34-ы, нумар была пастаўлена ўжо не прамова Клімовіча, а артыкул пад назвай “Кангрэс нацыянальных меншасцяў і беларусы” [43]. Акрамя таго, увесь нумар быў надрукаваны не лацінкай, а кірыліцай. Варта звярнуць увагу, што ў гэтым артыкуле падкрэслівалася вялікае значэнне Кангрэса нацыянальных меншасцяў для беларусаў.

У наступных штогадовых з’ездах у 1934–1936 г. беларусы не ўдзельнічалі. Прычыны іх адсутнасці былі розныя, у тым ліку і адміністрацыйныя перашкоды. Калі ў 1935 г. Віленскі беларускі нацыянальны камітэт вырашыў дэлегаваць Клімовіча на XI кангрэс у якасці прадстаўніка беларусаў, польскія ўлады не выдалі яму пашпарта і ён не змог выехаць у Жэневу [44]. Як паведамляў польскі назіральнік, аднаго дня ў канцы паседжання генеральны сакратар Амендэ зачытаў шэраг лістоў, дасланых на адрас прэзідыума, у тым ліку тэлеграму ад Клімовіча. Даведаўшыся, што Клімовіч не прыбыў на кангрэс з-за праблемы з пашпартам, Амендэ “выказаў здзіўленне, што не ўсе этнічныя групы ў Польшчы карыстаюцца роўнымі магчымасцямі” [45]. Праз год у афіцыйным пераліку меркаваных удзельнікаў кангрэса 1936 г. апынуліся прозвішчы Клімовіча і ксяндза Адама Станкевіча – але з невядомых прычын ніхто з іх не прыехаў. Варта заўважыць, што прозвішча ксяндза Адама Станкевіча, лідара Беларускай хрысціянскай дэмакратыі і дэпутата польскага сейма першага склікання (1922–1927), упершыню трапіла ў спісы ўдзельнікаў кангрэса якраз у 1936 г. [46]. Перад чарговым кангрэсам (у 1937 г.) спачатку было абвешчана, што ў ім возьмуць удзел Клімовіч і Адам Станкевіч [47]. На самай справе абодва не прыехалі, але ў спіс дэлегатаў, змешчаны ў апублікаванай пасля з’езда справаздачы, увайшло толькі прозвішча Станкевіча [48].

Трынаццаты Кангрэс нацыянальных меншасцяў адбыўся ў ліпені 1937 г. Гэтым разам упершыню ў гісторыі форуму ён прайшоў у Лондане. Рэмігіуш Бежанэк (Bierzanek), стыпендыят варшаўскага Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання і пазней вядомы спецыяліст у галіне міжнароднага публічнага права, камандзіраваны інстытутам у якасці назіральніка, растлумачыў гэта жаданнем арганізатараў кангрэса “зацікавіць брытанскую грамадскую думку праблематыкай кангрэсаў і тым самым паспрыяць больш актыўным дзеянням Вялікабрытаніі у абарону меншасцяў” [49].

На другі дзень паседжанняў (15 ліпеня) у галоўнай зале Вестмінстэрскага палаца першым на парадку дня быў заслуханы даклад ксяндза Адама Станкевіча “Этычныя асновы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў”. Гэты даклад быў найдаўжэйшай прамовай у гісторыі форуму, з якімі дагэтуль выступалі беларускія прадстаўнікі. Аднак сам ксёндз Станкевіч адсутнічаў, а тэкст даклада зачытаў на англійскай мове Джордж Папоф [50], жэнеўскі карэспандэнт газеты “Rigasche Rundschau”. Цяжка сказаць, на якой мове быў напісаны арыгінальны тэкст, але вядома, што яго англійская версія была загадзя падрыхтавана і Папоф толькі прачытаў яе, а не пераклаў на месцы [51].

Свой даклад ксёндз не забыўся дапоўніць наступнай рэмаркай: “Шкадую, што не атрымаў магчымасці выступіць асабіста”, але канкрэтная прычына яго непрыезду нам невядомая [52].

Даклад ксяндза Станкевіча пачынаўся з паказу агульнага становішча беларусаў (the White-Ruthenians). Як паведамляў аўтар, агулам на свеце налічваецца каля 12 мільёнаў беларусаў, беручы пад увагу ў тым ліку эмігрантаў, аселых у Сібіры і іншых рэгіёнах Савецкага Саюза, а таксама ў ЗША. З іх 5 мільёнаў жыве ў Савецкім Саюзе, больш за 100 тысяч – у Латвіі, а таксама два з паловай мільёны ў Польшчы, хоць афіцыйная польская статыстыка падае толькі 1 600 000 беларусаў.

У Польшчы беларусы жывуць кампактнай масай і таму складаюць не меншасць, а абсалютную большасць на сваіх тэрыторыях. Акрамя таго, у дакладзе апавядалася пра здабыткі нацыянальнага адраджэння і культурнага развіцця, дасягнутыя за апошнія 50 гадоў насуперак велізарным цяжкасцям. Станкевіч звяртаў увагу, што беларускі нацыянальны рух натхняўся памяццю пра “вялікую мінуўшчыну беларуска-літоўска-ўкраінскай дзяржавы”.

Гэтая частка даклада паслужыла прадметам кпінаў з боку назіральніка, дасланага Інстытутам даследаванняў нацыянальнага пытання. «Пачатак даклада не меў нічога агульнага з заяўленай тэмай, – пісаў Бежанэк, – і ўяўляў сабой сціслую характарыстыку беларускага народа. Аўтар даклада даў агульны нарыс нацыянальнай працы беларусаў, якія, не спыняючыся перад цяжкасцямі, “памятаюць слынную мінуўшчыну беларуска-літоўска-ўкраінскай дзяржавы [sic!], у якой беларуская мова была дзяржаўнай мовай”, і вядуць сваю нацыянальную барацьбу» [53].

Пяройдзем да астатняй часткі даклада, гэта значыць непасрэдна да тэмы “Этычныя асновы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў”. Ксёндз разглядаў “этычныя асновы” «з пункту гледжання агульнага сэнсу, з якога, сцісла кажучы, вынікае, што “быць” лепш, чым “не быць”, “альтруізм” лепшы, чым “эгаізм”, і што чалавек павінен рабіць дабро ды намагацца не рабіць зла». Урэшце, “прагрэс і культура кожнага народа лепшыя, чым застой, рэгрэс, зняволенне ці смерць”.

Так пачынаючы свае развагі, ксёндз Станкевіч рэзюмаваў этычныя асновы нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў у наступных васьмі пунктах: «1. Кожная нацыянальная меншасць мае права разві ваць ізахоўваць свой нацыянальны характар, а таксама такія адметнасці, як мова, рэлігія, увесь нацыянальны лад жыцця; a) народы са сваім нацыянальным характарам і прыроджаным імкненнем да далейшага развіцця з’яўляюцца прадуктам прыроды і таму маюць права на існаванне; б) нацыянальныя асаблівасці, якія вылучаюцькожны народ, найперш мова, – гэта спадчына, пакінутая ад бацькоў дзецям. Таму пазбаўляць нейкі народ гэтыхнабыткаў азначае нішчыць яго нацыянальны характар і наносіць яму вялікую шкоду.

Вось чаму прадстаўнікі нацыянальных меншасцяў маюць права дабівацца ад дзяржавы, у якой яны жывуць, абароны сваіх культурных набыткаў нароўні з набыткамі ўсіх іншых грамадзян. У сваю чаргу, дзяржава абавязана дбаць пра тое, каб меншасці маглі карыстацца, поруч з афіцыйнай мовай, сваёю ўласнай мовай у школах, судахі дзяржаўных установах.

2. Нацыянальныя меншасці паводле азначэння маюцьтакія ж правы, як тытульная нацыя. Іх колькасная меншасць і культурная беднасць аніяк не прымяншаюць іхнатуральных правоў, таму што меншасці, як і большасць, з’яўляюцца жыхарамі дзяржавы, жыхарамі, якія выконваюць усе абавязкі, ускладзеныя на яе грамадзян. Дзеля гэтага нацыянальныя меншасці маюць неад’емнае права дэлегаваць сваіх прадстаўнікоў у парламент, карыстацца роднай мовай у школах, займаць дзяржаўныя пасады, атрымліваць субсідыі з дзяржаўнага бюджэту на пакрыццё сваіх сацыяльных, культурных і нацыянальных патрэб у такой прапорцыі, якая адпавядае колькаснай долі кожнай меншасці.

3. Як і кожны індывід, усе сацыяльныя і асабліва нацыянальныя групы (калектывіды) імкнуцца да развіцця і культуры. Яны могуць – а на самай справе дух стварэння ўласцівы ўсім культурам – дасягнуць прагрэсу значна прасцей і лепш на роднай мове і на прыроднай нацыянальнай глебе. Толькі дзякуючы гэтаму вялікая скарбонка чалавечай культуры ўзбагачаецца новымі каштоўнасцямі і новымі набыткамі.

4. З маральнага пункту гледжання, любы крайні эгаізм – як індывідуальны, так і групавы, г. зн. класавы, нацыянальны ці дзяржаўны – заслугоўвае асуджэння. Адмова ж нацыянальным меншасцям у тых правах, якія мае ў краіне тытульная нацыя, – гэта таксама праява такога бязмернага і амаральнага эгаізму. Такі эгаізм штурхае нацыю ці дзяржаву да ўзбагачэння ўласнай культуры або паляпшэння эканамічнага становішча за кошт слабейшых народаў. Агульнавядома, што нацыянальныя меншасці, пазбаўленыя на дзяржаўным узроўні сваіх правоў, становяцца аб’ектам самай разнастайнай эксплуатацыі.

5. Нацыянальныя меншасці маюць права не толькі абараняць свае нацыянальныя набыткі, ствараць сваю нацыянальную культуру і карыстацца тымі ж правамі, што і звычайныя грамадзяне, але і маюць права на аўтаномію. Этычныя асновы права на аўтаномію зыходзяць з самой сутнасці дзяржавы. Таму што сутнасцю і мэтай дзяржавы з’яўляецца – ці прынамсі павінна з’яўляцца – не безагляднае павелічэнне сваёй моцы аж да бясконцасці, а забеспячэнне дабрабыту і багацця ўсіх грамадзян незалежна ад іх нацыянальнасці і веравызнання. Вось для чаго дзяржава павінна гартаваць сваю моц і сілу.

6. Міжнацыянальная згода і мір – самае каштоўнае маральнае дабро. Вайна ж у найвышэйшай ступені амаральная. Аднак міру ў наш час не дасягнуць, калі 40 мільёнаў чалавек, якія ўсведамляюць свае нацыянальныя правы і абавязкі, будуць пры гэтым пазбаўлены неад’емнага права на іх рэалізацыю.

7. Жаданне кожнай нацыянальнай меншасці зберагчы сваю мову, рэлігію і культуру, а таксама атрымацьу разумным аб’ёме правы аўтаноміі адпавядае не толькі натуральнай чалавечай, але і хрысціянскай этыцы. Гэта можна выказаць пры дапамозе банальнай формулы: suum cuique [“дайце кожнаму належнае”. – М. Я.]. Гэтая формула вызначае як самы вялікі прагрэс, так і самае глыбокае разуменне тых асноў, на якіх грунтуюцца ў тым ліку ўсе натуральныя правы.

Хрысціянская этыка ў дачыненні да культурных і нацыянальных меншасцяў грунтуецца на прызнанні чалавечай індывідуальнасці як крыніцы прагрэсу і культуры, а таксама на імкненні да паглыблення і ўмацавання гэтай індывідуальнасці. Аднак такое стаўленне хрысціянства да чалавечай індывідуальнасці нітрохі не пазбаўляе чалавека таго, што яму ўласціва, не адбірае ў яго ні паасобныхвартасцяў, ні адметных нацыянальных рысаў, а наадварот пераўтварае, паляпшае і ўдасканальвае іх. Таму, у святле вучэння Хрыста, народ (нацыянальнасць) – гэта не нешта, што павінна быць знішчана, а тое, з чаго і праз што культурныя каштоўнасці могуць развівацца. У выніку кожная дзяржава, якая замест станоўчага стаўлення да натуральнага развіцця нацыянальных меншасцяў спрабуе сцерці іххарактэрныя рысы, здзяйсняе амаральны ўчынак.

Апрача такой элементарнай этычнай асновы згаданыхпамкненняў нацыянальных меншасцяў, мы можам знайсці чарговыя практычныя ўказанні ў Хрыстовым вучэнні. Так, успомніце наказ Хрыста вучыць усе народы (Мц

28, 19). А дар размаўляць на розных мовах, які апосталы атрымалі ад Святога Духа, ясна паказвае на тое, што гэтая навука павінна адбывацца на іх родных мовах, а не на мовах класічных.

8. На аснове гэтых натуральных і звышнатуральныхэтычных прынцыпаў было створана міжнароднае права, якое абараняе інтарэсы меншасцяў і іх дзеянні, скіраваныя на адстойванне гэтых інтарэсаў.

Правы чалавека, якія Польшча, згодна з Версальскім дагаворам 1918 г. [1919 г. – М. Я.] і Рыжскім дагаворам 1921 г., абавязалася выконваць, уключаюць у сябе ў тым ліку культурныя і нацыянальныя правы беларускай меншасці ў Польшчы. Шмат гадоў беларусы не шкадавалі высілкаў на тое, каб увасобіць гэтыя правы ў жыццё.

Завяршаючы свае сціплыя заўвагі, прысвечаныя этычным асновам нацыянальна-культурных правоў нацыянальных меншасцяў, я хацеў бы выказаць наша гарачае жаданне, каб тыя 40 мільёнаў чалавек, з якіх складаюцца нацыянальныя меншасці Еўропы, дзеля ўласнага дабра і на карысць Еўропы не толькі маглі вывучаць і правільна разумець асновы сваіх нацыянальных правоў, але і ўбачылі б іх ушанаванне ў рэальным жыцці» [54].

Наколькі адпавядаў даклад ксяндза Станкевіча – досыць агульны, тэарэтычны і спецыфічны – тагачасным складаным рэаліям, у якіх знаходзіліся нацыянальныя меншасці Еўропы, можна спрачацца.

Як мы бачым, стаўленне беларусаў да Кангрэса нацыянальных меншасцяў было неадназначнае. Яны не заўсёды накіроўвалі на гэты форум сваіх дэлегатаў. Адбывалася гэта па розных прычынах, некаторыя з якіх былі аб’ектыўнымі і тлумачыліся забаронай або перашкодамі польскіх улад. Ці была беларусам блізкая ідэя салідарнасці нацыянальных меншасцяў на міжнародным узроўні? Хоць у першыя гады правядзення кангрэса (1925–1927) беларусы адмаўляліся ад удзелу ў дыскусіях, гэта тлумачылася (гэтак жа як у выпадку ўкраінцаў і літоўцаў) іх негатыўным стаўленнем да рэгламенту, зацверджанага прэзідыумам кангрэса, які абмяжоўваў тэматыку спрэчак агульнымі пытаннямі. Беларусы, украінцы і літоўцы Польшчы не маглі пагадзіцца з гэтым абмежаваннем. Немалаважны той факт, што, нягледзячы на гэта, беларусы – у асобе Фабіяна Ярэміча – усё ж заставаліся ў зале паседжанняў, хай сабе і ў якасці назіральнікаў.

На наступных кангрэсах беларускія дэлегаты часта адсутнічалі. Тым часам змяніўся характар форуму. Пауль Шыман – ліберальны тэарэтык у галіне нацыянальнага права, адзін з заснавальнікаў кангрэса і яго шматгадовы віцэ-старшыня – страціў сваю пасаду пасля 1933 г., калі сярод нямецкіх дэлегатаў узмацніліся нацыяналістычныя настроі. У красавіку 1936 г. памёр Эвальд Амендэ – нязменны генеральны сакратар і паплечнік Шымана, які ў 1930-я г., праўда, у нейкай ступені паддаўся гітлераўскай прапагандзе. Тым не менш, можна канстатаваць, што беларусы – прынамсі такія памяркоўныя палітыкі з іх асяроддзя, як Ярэміч, Рагуля, Клімовіч і Адам Станкевіч, – да канца намагаліся ўтрымліваць з Кангрэсам нацыянальных меншасцяў цесны кантакт. Можна меркаваць, што згаданыя беларускія палітыкі лічылі гэты кангрэс важным міжнародным форумам, які даваў ім магчымасць расказаць пра становішча беларусаў у Польшчы і выказаць пратэст супраць іх прыгнёту перад усім светам. Па меры таго як усё больш відавочнай рабілася няздольнасць Лігі Нацый даваць рады міжнацыянальным канфліктам, беларусы ў пошуках падтрымкі, як выглядае, усё большую вагу надавалі Кангрэсу нацыянальныхменшасцяў. На карысць гэтага служыць той факт, што беларуская прэса, у прыватнасці газета “Беларуская крыніца”, неаднаразова падкрэслівала важнасць кангрэса для беларускага народа. Так, ксёндз Станкевіч у 1939 г. адзначаў: “Нямала такжа беларускай прапаганды праводзiла БХД пры помачы мiжнародных Кангрэсаў нацыянальныхменшасцяў i яго экзакутывы – Сакратарыяту. Праз 12 гадоў (1925–1938), калi Беларускi нацыянальны камiтэт пасылаў на кангрэсы свайго афiцыяльнага прадстаўнiка, бадай выключна БХД рыхтавала яму адпаведную прамову i iнфармацыйны аб беларускай праблеме матэрыял, якi заўсëды бываў скарыстаны, калi не на трыбуне кангрэсаў, дык у ягоных або якiх iншых публiкацыях. Апрача гэтага, тая ж БХД праз гэты час была ў пастаянных зносiнахз Сакратарыятам кангрэсаў i праз яго ўсцяж праводзiла беларускую iнфармацыйную прапаганду” [55].

З іншага боку, наколькі заўважнай была актыўнасць беларусаў Польшчы на Кангрэсах нацыянальных меншасцяў? Праўду кажучы, у параўнанні з высілкамі ўкраінцаў Польшчы, якія пастаянна накіроўвалі дэлегатаў на кангрэс, беларусы былі вельмі асцярожныя. Падаецца, аднак, што прысутнасць беларусаў магла мець значэнне для Кангрэса – незалежна ад актыўнасці іх дэлегатаў – як сведчанне яго аўтарытэту (ці, прынамсі, наяўнасці прэтэнзій на аўтарытэт) у якасці “парламента нацыянальных меншасцяў”. Улічваючы тое, што з прычыны пэўных абставін колькасць нацыянальных дыяспар, якія адпраўлялі дэлегатаў на кангрэс, паступова змяншалася, а некаторыя групы меншасцяў (нямецкая, украінская і венгерская) пасля сыходу яўрэйскіх прадстаўнікоў у 1933 г. усё больш выходзілі на першы план, вага беларускай дэлегацыі, як можна меркаваць, прапарцыйна ўзрастала.

Чарговы XVI кангрэс адбыўся ў жніўні 1938 г. у Стакгольме. Аднак напружаная палітычная сітуацыя, якая склалася ў той час у Еўропе, выразна адбілася на ходзе мерапрыемства. На гэтым кангрэсе зноў не было беларускага дэлегата з Польшчы. Невядома нават, ці значыліся беларусы ў спісе заяўленых дэлегатаў. Як паведамляў назіральнік ад Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання Стэфан Навакоўскі, на адным з паседжанняў Курт Грэбе, пастаянны дэлегат ад нямецкай меншасці з Польшчы, прапанаваў вызначыць месцам правядзення будучага Кангрэса Бялград, Парыж, Берн ці Осла, што было аднагалосна падтрымана [56]. Аднак налета, у 1939 г., успыхнула Другая сусветная вайна. Кангрэсу нацыянальных меншасцяў больш не наканавана было сабрацца.

Пераклад Сяргея Петрыкевіча


[1] Гэтая праца – частка плёну навуковых даследаванняў, прафінансаваных Японскім таварыствам папулярызацыі навукі (JSPS KAKENHI № JP19K01069) і польскай Нацыянальнай праграмай развіцця гуманістыкі (NPRH № 8124/MH/IH/14).
[2] Пра агульны ход кангрэса гл.: Bambergar-Stemmann S. Der Europäische Nationalitätenkongreß 1925 bis 1938. Marburg, 2000; Michaelsen R. Der Europäische Nationalitäten-Kongreß 1925–1928. Frankfurt / Main, 1984. Пра жыццёвы шлях Шымана і Амендэ гл.: Hiden J. Defender of Minorities: Paul Schiemann 1876–1944. London, 2004; Housden M. On their own behalf: Ewald Ammende and Europe’s National Minorities and the campaign for cultural autonomy 1920–1936. Amsterdam, 2014.
[3] Пра жыццёвы шлях гэтага важнага ў кантэксце нашай працы дзеяча гл.: Głogowska H. “Ja jak pradstaŭnik biełaruskaha narodu…”: Działalność Fabiana Jeremicza w Sejmie II Rzeczypospolitej i ruchu białoruskim // “Зъ зычливости ку моєи отчизнє”: Tom pamiątkowy dedykowany Profesorowi Mikołajowi Timoszukowi. Warszawa, 2017.
[4] Chwila. 10.10.1925. № 2357. S. 6.
[5] Sprawozdanie z przebiegu Zjazdu mniejszości, odbytego w Genewie w dn. 14–16.X.1925 roku. Archiwum Akt Nowych (далей AAN). Sygn. 1588. K. 95–96.
[6] Compte-rendu de la première conférence des Groupes nationaux organisés des Etats Européens en 1925 à Genève / Sitzungsbericht der ersten Konferenz der organisierten nationalen Gruppen in den Staaten Europas im Jahre 1925 zu Genf. [Wien – Leipzig, 1926] (далей Compte-rendu / Sitzungsbericht). P. 12–13.
[7] Nasz Przegląd. 15.10.1925. № 282. S. 1.
[8] Тамсама.
[9] Nasz Przegląd. 18.10.1925. № 285. S. 6.
[10] Nasz Przegląd. 16.10.1925. № 283. S. 3.
[11] Тамсама.
[12] Nasz Przegląd. 18.10.1925. № 285. S. 6.
[13] Тамсама. На самай справе гэтыя дэкларацыі не трапілі ў справаздачу кангрэса, выдадзеную прэзідыумам (гл.: Compterendu / Sitzungsbericht).
[14] Nasz Przegląd. 30.08.1926. № 240. S. 2; Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 25–27. August 1926. [Wien – Leipzig, 1927.] S. 26–27.
[15] Nasz Przegląd. 22.08.1926. № 232. S. 5; 26.08.1926. № 236. S. 2; Nowy Dziennik. 29.08.1926. № 196. S. 3; Chwila. 28.08.1926. № 2674. S. 7; Droga. № 11 (Listopad 1926). S. 50.
[16] Nasz Przegląd. 29.08.1926. № 239. S. 5.
[17] Тут нельга не прыгадаць, што яшчэ ў 1927 г. украінцы Румыніі прыслалі на кангрэс сваю дэлегацыю, якая пазней, незалежна ад іх супляменнікаў з Польшчы, нязменна брала дзейсны ўдзел ва ўсіх наступных сходах, аж да апошняга кангрэса.
[18] Sprawy Narodowościowe. Rok I. 1927. № 4. S. 398.
[19] Paprocki S. III-ci Kongres Mniejszości Narodowych w Genewie // Sprawy Narodowościowe. Rok I. 1927. № 4. S. 344.
[20] Hirszhorn S. Trzeci kongres mniejszości narodowych w Genewie //Nasz Przegląd. 28.08.1927. № 237. S. 4. Пра арыгінальную прамову Качмарэка гл. у: Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 22. bis 24. August 1927. Wien – Leipzig, 1928. S. 123–124.
[21] Paprocki S. III-ci Kongres Mniejszości Narodowych w Genewie. S. 349–350.
[22] Hirszhorn S. Trzeci kongres mniejszości narodowych w Genewie. S. 4.
[23] Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce. Nr 46 (за жнівень 1927 г.). S. 14. AAN. Sygn 1021; Беларуская крынiца. 02.09.1927. № 36. C. 3.
[24] Nasz Przegląd. 01.09.1928. № 243. S. 3.
[25] Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 29. bis 31. August 1928. Wien – Leipzig, 1928. S. 83.
[26] Paprocki S. IV Kongres Mniejszości Narodowych // Sprawy Narodowościowe. Rok II. 1928. № 3–4. S. 326–327.
[27] Sprawozdanie z IV Kongresu Mniejszości Narodowych w Genewie w dn. 29–31 sierpnia 1928 r. (Warszawa, 14 września 1928 roku). AAN. Zespół Akt Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Sygn 83.
[28] Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce za miesiąc lipiec – sierpień 1928 r. (11 września 1928). S. 13. AAN. Sygn 1021.
[29] Jeremicz F. Białorusini, ich obecne położenie polityczne i ich dążenia // Natio. 1927. № 1–2. S. 16–24.
[30] Sprawozdanie z życia mniejszości narodowych w Polsce za miesiąc lipiec – sierpień 1928 r. S. 13.
[31] Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 29. bis 31. August 1928. Wien – Leipzig, 1928. S. 63.
[32] Paprocki S. IV Kongres Mniejszości Narodowych. S. 327–328.
[33] Biełaruskaja krynica. 23.09.1928. № 44. S. 2.
[34] Nasz Przegląd. 30.8.1929. № 241. S. 6. У спісе дэлегатаў, змешчаным у справаздачы кангрэса за 1929 г., значылася “беларуская група” без указання канкрэтных прозвішчаў. Ніжэй была пададзена заўвага, што “з непрадбачаных прычын іх прадстаўнікі не змаглі прыбыць”: Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 26. bis 28. August 1929. Wien – Leipzig, 1930. S. VIII.
[35] Беларуская κрынiца. 10.09.1931. № 27. C. 2.
[36] Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Bern, 16. bis 19. September 1933. Wien – Leipzig, 1934. S. 38–39.
[37] Тамсама.
[38] Dziennik Ustaw. 1933. № 35. Poz. 294.
[39] Sprawozdanie Stenograficzne Sejmu Rzeczypospolitej. Pos. 86. 14.02.1933. Łam. 80.
[40] Mironowicz E. Białorusini i Ukraińcy w polityce obozu Piłsudczykowskiego. Białystok, 2007. S. 68.
[41] Biełaruskaja krynica. 25.09.1933. № 32. S. 1.
[42] Biełaruskaja krynica. 29.09.1933. № 33. S. 1–2.
[43] Беларуская κрынiца. 08.10.1933. № 34. C. 1.
[44] Biełaruskaja krynica. 05.09.1935. № 32. S. 3.
[45] Paprocki S. J. XI-ty Kongres mniejszości narodowych // Sprawy Narodowościowe. Rok IX. 1935. № 5. S. 532.
[46] У пераліку адсутных дэлегатаў, якія даслалі ў прэзідыум кангрэса прывітальныя тэлеграмы, значацца, сярод іншага, “Беларускі нацыянальны камітэт і ксёндз А. Станкевіч”: Sitzungsbericht des Kongresses der Organisierten Nationalen Gruppen in den Staaten Europas. Genf, 16. bis 17. September 1936. Wien – Leipzig, 1937. S. VI. З’яўленне ў спісе дэлегатаў кангрэса назвы арганізацыі было выключным выпадкам. Аднак у спіс дэлегатаў, змешчаны ў раздрукаваным перад кангрэсам парадкам дня, было ўключана толькі прозвішча Станкевіча: XII Congress of European National Minorities. List of Delegates. AAN. Sygn. 2318. K. 30.
[47] XIII Congress of European National Minorities. List of Delegates (provisional). AAN. Sygn. 2319. K. 64–65. У лісце з пасольства Польшчы ў Лондане ў Міністэрства замежных спраў, датаваным 26 ліпеня 1937 г., ёсць абодва прозвішчы: AAN. Sygn. 2319. K. 40.
[48] The Congress of the European National Minorities. London Meeting 14th–15th July 1937. Wien – Leipzig, 1938. P. 6.
[49] Sprawy Narodowościowe. Rok XI. 1937. № 3. S. 340.
[50] Як пісаў генеральны сакратар Інстытута даследаванняў нацыянальнага пытання С. Папроцкі ў лісце ў МЗС за 19 ліпеня 1937 г., «сапраўдным арганізатарам з’яўляецца нейкі Папоф, журналіст па прафесіі, нараджэнец балтыйскіх краін, здаецца рускі, блізкі сябар Амендэ. Ён сцвярджае, што, арганізуючы кангрэс, выконвае “запавет Амендэ”». AAN. Sygn. 2319. K. 25.
[51] У матэрыялах, што датычацца трынаццатага кангрэса, сабраных польскім МЗС, ёсць англійская версія даклада Адама Станкевіча: AAN. Sygn. 2319, K. 66–70. У афіцыйнай справаздачы XIII кангрэса гэты даклад быў змешчаны без скарачэнняў. Гл.: The Congress of the European National Minorities. London Meeting 14th–15th July 1937. Wien – Leipzig, 1938. P. 51–54. Абедзве версіі цалкам супадаюць, апрача некалькіх слоў.
[52] У сваіх дзённіках за чэрвень, ліпень і жнівень 1937 г. Станкевіч нічога не напісаў пра трынаццаты кангрэс. Гл.: Станкевiч А. З Богам да Беларусi. Вiльня, 2008. C. 838–839. Зрэшты, дзённік у той час вёўся ім нерэгулярна, запісы рабіліся час ад часу.
[53] Bierzanek R. XIII Kongres Mniejszości Narodowych. AAN. Sygn. 2319. K. 36. Гл. таксама: Sprawy Narodowościowe. Rok XI. 1937. № 3. S. 341–342.
[54] The Congress of the European National Minorities. London Meeting 14th–15th July 1937. Wien – Leipzig, 1938. P. 52–54.
[55] Stankievič A. Biełaruski chryścijanski ruch (Histaryčny narys). Vilnia, 1939. S. 226. Гэтая праца ўключана ў збор твораў Адама Станкевіча: Станкевiч А. З Богам да Беларусi. Вiльня, 2008. C. 552.
[56] Sprawy Narodowościowe. Rok XII. 1938. № 3. S. 354.

Наверх

Генадзь Сагановіч. Беларускі каляндар у гістарычнай асвеце ў 1910–1939 г.

1 жніўня, 2010 |


Настольныя календары кніжнага фармату (сучаснага тыпу) былі вядомыя на землях Беларусі з часоў Рэчы Паспалітай, дзе яны пачалі выходзіць прыкладна з сярэдзіны ХVІІІ ст. Дзякуючы таму, што ў іх змяшчалася многа інфармацыі практычнага характару з розных галін жыцця – з сельскай гаспадаркі, медыцыны, ветэрынарыі, а таксама звесткі па гісторыі, такія кніжачкі карысталіся асаблівай папулярнасцю шырокіх колаў насельніцтва [1]. “Людская супольнасць не можа абысціся без календара” [2], – пісаў ананімны аўтар аднаго з кракаўскіх выданняў названай эпохі. Як адзначаюць даследчыкі, ужо ў апошнія дзесяцігоддзі існавання Рэчы Паспалітай яны сталі своеасаблівай энцыклапедыяй не толькі для шляхты і мяшчан, але ў пэўнай меры і для сялян [3]. Чытаць далей →

Анджэй Смалярчык. Таварыства Беларускай Школы ў Палескім ваяводстве ў 1926–1933 г.*

1 жніўня, 2010 |


Палескае ваяводства ў міжваенны перыяд – найменш даследаваны рэгіён тагачаснай польскай дзяржавы. Асноўная прычына – цяжкасці з доступам да беларускіх і літоўскіх архіваў у савецкі час. Да пачатку 1990-х г. вывучэнне гісторыі ўсходніх рэгіёнаў Другой Рэчы Паспалітай было немагчымае: доступ у архівы быў закрыты. Становішча карэнным чынам змянілася ў 1990 г. Адкрыццё ўсходніх архіваў для польскіх навукоўцаў дазволіла праводзіць комплексныя гістарычныя даследаванні. Чытаць далей →

Мічыхіра Ясуі. Беларусы і яўрэі ў парламенце Польшчы ў 1922–1927 г. Супрацоўніцтва і разыходжанні паміж тэрытарыяльнымі і экстэрытарыяльнымі меншасцямі

1 жніўня, 2010 |


Мэта гэтай працы – паказаць узаемаадносіны паміж беларусамі і яўрэямі ў парламенце міжваеннай Польшчы першага склікання (1922–1927). Нягледзячы на існаванне пэўнай літаратуры, прысвечанай Беларускаму пасольскаму клубу [1], – а ў выпадку Яўрэйскага парламенцкага кола (далей – Яўрэйскае кола) літаратуры нават даволі багатай [2], – гісторыкі мала ўвагі аддавалі ўзаемаадносінам паміж дзвюма названымі фракцыямі [3]. У гэтым артыкуле праз параўнанне дзейнасці Беларускага пасольскага клуба і Яўрэйскага кола я хацеў бы адлюстраваць спецыфіку стасункаў паміж прадстаўніцтвамі “тэрытарыяльных» і“экстэрытарыяльных” нацыянальных меншасцяў. Чытаць далей →

Аляксандр Пагарэлы. Да праблемы сацыял-дарвінізму і яго кантэкстаў у друку Заходняй Беларусі

16 ліпеня, 2010 |


Даследчыкі з абгрунтаванай падазронасцю ставяцца да ўказанняў на небяспеку той ці іншай сацыяльнай ці культурнай тэндэнцыі ў жыцці грамадстваў у мінулым і эмоцый, што праяўляюцца ў публічным дыскурсе ў гэтай сувязі. Аднак у матэрыялах, з якімі працуюць гісторыкі, этнолагі і антраполагі, таксама варта шукаць адказ на тое, чаму тая ці іншая праблема выклікала такое абвостранае ўспрыманне. Іх задачай таксама з’яўляецца кантэкстуалізацыя і фон, на якім даваліся ацэнкі тых ці іншых сацыяльных і культурных тэндэнцый. Трэба ў гэтым выпадку пазбягаць залішняга рэдукцыянізму, а ўжо тым больш ігнаравання іх як залішняй гіпербалізацыі. У гісторыі беларускага нацыянальнага руху ў канцы ХІХ – другой чвэрці ХХ ст. даволі часта розныя праблемы, якія звязваліся з яго развіццём, артыкуляваліся як вострыя дылемы. Такія дылемы былі таксама эмацыйна афарбаваныя. Але яны не былі выпадковыя, а ўзнікалі па меры таго, як беларускі рух развіваўся арганізацыйна, палітычна і дыскурсіўна. Артыкуляцыя пытанняў нацыянальнай ідэнтычнасці і перспектыў развіцця нацыянальных памкненняў беларусаў не як абстрактных, а як зусім канкрэтных і актуальных мела ў першую чаргу разважлівы і неэмацыйны характар[1]. Чытаць далей →

Siebert, Diana. Herrschaftstechniken im Sumpf und ihre Reichweiten. Landschaftsinterventionen und Social Engineering in Polesien von 1914 bis 1941. Wiesbaden, 2019 (Антон Лявіцкі).

18 жніўня, 2009 |

SIEBERT, DIANA. Herrschaftstechniken im Sumpf und ihre Reichweiten. Landschaftsinterventionen und Social Engineering in Polesien von 1914 bis 1941. Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2019. 572 S., 3 Abb., 14 Karten, 7 Tab. (Historische Belarus-Studien, 9).

Праца нямецкай даследчыцы Дыяны Зіберт “Тэхнікі панавання на балоце і іх дасягальнасць. Інтэрвенцыі ў ландшафт і сацыяльная інжынерыя на Палессі з 1914 да 1941 г.” мае на мэце паказаць, якія тэхнікі асваення балотаў прымяняліся на Палессі і з якім поспехам (17). Аўтарка, ужо добра вядомая гісторыкам Беларусі шэрагам сваіх беларусазнаўчых публікацый [1], адштурхоўваецца ад тэзіса, што Палессе ўвесь час знаходзілася «паміж сутыкненнем і супрацоўніцтвам, прыцягненнем і адрынаннем, паміж тэрорам і нармальнасцю, паміж тэрытарыялізацыяй і паўторным “здзічэннем”, паміж устанаўленнем бяспекі і ўзнаўленнем небяспекі (Ver- und Entsicherheitlichung), паміж прыпісваннем да свайго і чужога» (18). Гэты тэзіс яна імкнецца давесці на матэрыяле асобных эпізодаў з гісторыі рэгіёна.

Кніга складаецца з дзвюх сутнасных частак. Другая частка (пасля ўводзінаў) – раздзелы ад другога да шостага. Яны тычацца Першай сусветнай вайны, узброеных канфліктаў 1918–1920 г., Палескага ваяводства ў складзе Польшчы (фактычна два раздзелы), савецкага панавання 1939–1941 г.; шосты раздзел падсумоўвае гэты разгляд. Трэцяя частка кнігі (з сёмага да адзінаццатага раздзела) прысвечана тэарэтычным разважанням (канцэпт партызанства, каланізацыя, тэрытарыялізацыя і інш.), якія аўтарка часткова грунтуе на эмпірычных звестках першай часткі.

Эмпірычная частка кнігі абапіраецца на традыцыйныя, добра вядомыя сюжэты. Аўтарка імкнецца дастасаваць да сваёй працы новыя канцэпты і паняцці, кола якіх вельмі шырокае: spatial turn, тэрытарыялізацыя, тэхнікі панавання, сацыяльная інжынерыя, каланіялізм, othering, clash of cultures – ажно да прынагоднай адсылкі да “не-месцаў” (116). Розныя паняцці Д. Зіберт выкарыстоўвае вельмі шырока, таму да “інтэрвенцый” яна адносіць яўрэйскія пагромы пад польскай акупацыяй 1919 г., меліярацыю 1920-х г., публікацыі пра дробную шляхту ў друку 1930-х гг. і інш. Кніга ахоплівае шырокую гістарычную эпоху, у бібліяграфіі можна знайсці такіх розных аўтараў, як Дэвід Грэбер, Норберт Эліяс – побач з найноўшымі дасягненнямі беларусазнаўства накшталт працы Эндру Слоіна. Такая шырыня эмпірычнага і тэарэтычнага далягляду абарочваецца заганай. Мэта кнігі выразна не вызначана. Магчыма, Д. Зіберт не суадносіць свае развагі з наяўнай гістарыяграфіяй таму, што ўхіляецца ад дакладнага вызначэння праблемы, якой кніга прысвечана. Імкненне аўтаркі даць вычарпальнае апісанне прыводзіць да таго, што тлумачэнні часта губляюць глыбіню і навізну, а выніковы тэзіс – канкрэтнасць. Адсюль жа, магчыма, і шматузроўневая, іерархічна разбудаваная структура кнігі, якая ўключае, акрамя частак і раздзелаў, падраздзелы і параграфы, якія часта складаюцца з аднаго абзаца. Напісана кніга ў падкрэслена эксперыментальным стылі. Даследчыца свабодна абыходзіцца з нормамі навуковага пісьма, часта дазваляе сабе ацэначныя меркаванні (адно з найбольш яскравых тычыцца слоўнага запасу беларускай мовы, 149). Спасылкі не даведзены да ладу: яны выкананы ў розным фармаце, акрамя таго, Д. Зіберт спарадычна спасылаецца на падручнікі і Вікіпедыю.

Свядомае рашэнне аўтаркі застацца ў межах падзейнай гісторыі (16) супярэчыць яе тэарэтычным устаноўкам, імкненню разгледзець гістарычныя з’явы “доўгай працягласці” (нездарма яна рэгулярна згадвае Ле Феўра). Кніга, безумоўна, выйграла б праз удакладненне пастаўленых пытанняў, выпрацоўку больш яснай тэзы і зварот да сучаснай гістарыяграфіі ў дачыненні да строга вызначанай тэмы. Гаворка не толькі пра тэхнічныя паляпшэнні – больш празрыстую структуру ці больш лаканічнае выкладанне. Гаворка найперш пра паглыбленне аналізу.

Мюнхен

Антон Лявіцкі


[1] Гл.: Siebert D. Bäuerliche Alltagsstrategien in der Belarussischen SSR (1921–1941). Die Zerstörung patriarchalischer Familienwirtschaft. Stuttgart, 1998. (рэц. С. Новікава // БГА. 2000. Т. 7. С. 267– 271); яна ж. Vereinige und herrsche: Aufstieg und Niedergang des Chutorwesens im östlichen Weißrußland (1922–1940) // Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. Bd. 43 (1995). H. 1. S. 58–77; яна ж. Zur Geschichte der Belarus und der dortigen Geschichtspflege seit 1944 // Projektgruppe Belarus im Jugendclub Courage e. V.: “Dann kam die deutsche Macht”. Weißrussische Kinderhäftlinge in deutschen Konzentrationslagern 1941–1945. Eine Dokumentation. Köln, 1999. С. 188–197; яна ж. Die Juden in Weißrussland vor der Shoah // Projektgruppe Belarus im Jugendclub Courage e. V.: “Existiert das Ghetto noch?” Weißrussland: Jüdisches Überleben gegen nationalsozialistische Herrschaft. Berlin u.a., 2003. С. 268– 275; яна ж. Пассивность как неприятие крестьянами Белоруссии коллективизации // Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Тэзісы дакладаў и паведамленняў. Мінск, 1993. Т. 1. С. 185–186; яна ж. Из истории хуторов в Советской Белорусии (1923–1941) // Гістарычная навука і гістарычная адукацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Т. 1: Гісторыя Беларусі. Мінск, 1994. C. 168–175; яна ж. Установа аддзелаў ЗАГС у ССРБ: грамадзянізацыя і індывідуалізацыя праз устанаўленне парадку // БГА. 2017. Т. 24. C. 71–88; яна ж. Карта из приложения к Брест-Литовскому мирному договору: причины неопубликования и ошибки в интерпретации текста документа в немецкоязычной историографии // Журнал Белорусского государственного университета. История. 2018. № 2. C. 48–56.

Ilgiewicz, Henryka. Wileńskie towarzystwa i instytucje naukowe w XIX w. Toruń, 2005; Societas Academicae Vilnenses. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie (1907–1939) I jego poprzednicy. Warszawa, 2008 (Марцэлі Косман).

6 чэрвеня, 2009 |


ILGIEWICZ, HENRYKA. Wileńskie towarzystwa i instytucje naukowe w XIX wieku. Toruń: Adam Marszałek, 2005. – 480 s.; eadem, Societas Academicae Vilnenses. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie (1907-1939) i jego poprzednicy. Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 2008. – 668 s.

Першае з названых тут даследаванняў Генрыкі Ільгевіч, прысвечаных віленскім навуковым таварыствам, што існавалі пасля падзелаў і ў міжваенны перыяд (XIX ст. -1939 г.), стала вынікам дзесяцігадовай працы, якая грунтуецца найперш на скрупулёзных пошуках у віленскіх зборах (Бібліятэка Літоўскай АН, Аддзел рукапісаў у былым будынку бібліятэкі Ўрублеўскіх, Біб ліятэка Віленскага універсітэта, Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы). На падставе іх матэрыялаў аўтарка пашырыла і неаднакроць верыфікавала ранейшыя веды па тэме, асабліва сягаючы да друкаваных польскіх і расійскіх крыніц, а таксама да часопісаў XIX ст., выдаваных не толькі ў Вільні. Багаты таксама спіс літаратуры прадмета, які апрача даўніх пазіцый утрымлівае мноства найноўшых публікацый; калі першыя звачайна выкарыстоўваюцца як матэрыял, то большасць апошніх у дачыненні да тэмы маюць агульны характар і даводзяць патрэбу яе грунтоўнага даследавання. Уласна гэта і ажыццявіла аўтарка рэцэнзаванай працы.

XIX стагоддзе — асаблівы час для Вільні, якая стала правінцыйнай цвярдыняй польскай культуры на ўсходзе, арэнай сутыкнення паміж ранейшым характарам былой сталіцы Вялікага Княства Літоўскага і аднаго з найслаўнейшых цэнтраў першай Рэчы Паспалітай, ды русіфікатарскімі намерамі захопніка, асабліва відавочнымі пасля абодвух вялікіх паўстанняў — 1831 і 1864 г., лістападаўскага і студзеньскага. У свой час перыяд паміж першым з іх пасля ліквідацыі ў 1832 г. Імператарскага публічнага універсітэта я назваў „Перарыў, але не пустка” (M. Kosman, Uniwersytet Wileński 1579-1979. Kraków 1981, s. 52). Тых, хто прыязджаў сюды з Польшчы, з Кракава ці Познані, пад канец XIX ст. перапаўняла павага да абаронцаў справы даўніх вякоў у горадзе, які ўжо жыў духам Міцкевіча і рамантызму, пра што пісалі ў успамінах пасля вяртання з па-над Вяллі. Да багатай бібліяграфіі тут дадаў бы, між іншага, нататкі падарожжа славутага галіцыйскага гісторыка Станіслава Смолькі, а таксама Aнтонія Карпіньскага з Вялікапольшчы.

Праца пра віленскія таварыствы і навуковыя інстытуты XIX ст. ахоплівае час, які вызначаецца для гэтага стагоддзя ў польскай гісторыі, г. зн. 1795-1915 г., ад канца Рэчы Паспалітай да выгнання расіян з Вільні немцамі на другі год вялікай еўрапейскай вайны, названай потым сусветнай. Гэтыя арганізацыі запаўнялі пустку, што ўзнікла пасля закрыцця універсітэта, якому было два з паловай стагоддзя. Kлімат эпохі з літоўскага пункту гледжання падаюць ковенскія даследчыкі Э. Александравічус і А. Кулакаўскас (аўтарка ўказвае на іх сінтэзу ў літоўскай версіі, апублікаванай у 1996, і ў перакладзе на польскую мову, выдадзеным у Кракаве ў 2003 г.), што вельмі істотна для верыфікацыі замацаваных у Польшчы стэрэатыпаў.

Да гэтага часу не хапала агульнай ацэнкі зробленага таварыствамі і навуковымі камісіямі, што дзейнічалі ў Вільні пад расійскім панаваннем, хоць ёсць шэраг публікацый пра асобныя інстытуцыі, пераважна матэрыяльнага характару. Генрыка Ільгевіч падрыхтавала аналітычную сінтэзу, у першым жа сказе нагадваючы пра 200-годдзе заснавання Віленскага лекарскага таварыства, якое выпала на год выхаду яе кнігі. У паасобных раздзелах улічваецца палітычны фон дзейнасці, асабліва стаўленне ўлады да польскіх і расійскіх арганізацый з вылучэннем часоў узрасталага ўціску або пэўнага лібералізму, а таксама сувязі з іншымі асяроддзямі ў краіне (па ўсіх падзелах) і па-за межамі імперыі. Пачатковую дату вызначае заснаванне Навуковага лекарскага таварыства. Aўтарка звярнула ўвагу на генезіс паасобных інстытутаў, асабліва на іх заснавальнікаў, крыніцы фінансавання, навуковыя даследаванні, выдавецкую дзейнасць. Важнае месца займаюць асабовыя справы, а менавіта здзяйсненні паасобных дзеячоў ці арганізатараў культурнага жыцця ў бібліятэках і чытальнях, праз імпрэзы і публікацыі.

Першы з васьмі раздзелаў (Warunki rozwoju wileńskich instytucji naukowych w XIX i na początku XX wieku, s. 13-51) утрымлівае агульную характарыстыку культурнага жыцця з падзелам на тры перыяды: першую трэць XIX ст., калі яно заставалася ў цяні універсітэта, затым часу паміж паўстаннямі і, нарэшце, трэці перыяд да 1915 (калі расійская акупацыя змянілася нямецкай). Як самы творчы аўтарка вызначае першы этап, калі галоўная роля належала універсітэту, які ўплываў, зрэшты, не толькі на амаль 50-тысячны горад, але таксама праз Віленскую навучальную акругу на ўсе заходнія губерні Расійскай імперыі. У ёй функцыянавалі шматлікія кнігарні, друкарні і разнастайныя таварыствы.

Другі этап — пасля падаўлення паўстання — азначаў жорсткую атаку расійскай улады на нацыянальную культуру і яўную вайну з яе шматвяковымі дасягненнямі. Славуты універсітэт знік, яго зборы былі вывезены, але засталіся будынкі і памяць пра іх мінулае. Часова былі створаны сурагаты вышэйшай школы — Медыцынска-хірургічная і Духоўная акадэміі. З іншага боку, пачынанні расійскай улады сутыкнуліся з супрацівам грамадства, які пасля паразы ўзброенай барацьбы меў перадусім пазітывістычны характар, што выявілася найперш у трэцім этапе гісторыі „Паўночна-Заходняга краю”.

Раздзел II (Cesarskie Towarzystwo Lekarskie w Wilnie 1805-1915, s. 52-104) утрымлівае першае мінідаследаванне заслужанай установы, якое амаль цалкам грунтуецца на рукапісных і друкаваных крыніцах. Такім чынам, працы канца ХІХ ст. пяра Юзафа Бяліньскага і Ўладыслава Захорскага на гэтую ж тэму, якія функцыянавалі ў навуковым звароце да гэтага часу, цяпер набываюць чыста гістарыяграфічную вартасць.

Музей старажытнасцяў і Археаграфічная камісія ў Вільні, 1855-1865 (разгляданыя ў раздзеле III) завяршылі дзейнасць, не перажыўшы дэкады пасля ўдушэння студзеньскага паўстання. Хоць гэтыя інстытуцыі былі арганізаваны зямянствам, якое захоўвала лаяльнасць да трона, апошняга не хапіла для таго, каб яны захаваліся. Іх дырэктыўна замяніла заснаваная ў 1864 г. Віленская археаграфічная камісія (раздзел IV), якая служыла — як бы цяпер сказалі — ідэі „гістарычнай палітыкі” і характарызавалася тэндэнцыйнасцю, а яе 39 тамоў крыніц не пазбаўлены ўласцівай для эпохі эдытарскіх недахопаў. Тым не менш яны да гэтага часу выкарыстоўваюцца ў даследаваннях, асабліва тады, калі аснова публікацыі потым згубілася. Aўтарка аб’ектыўна паказала мінусы і плюсы гэтай установы, якая раптоўна скончыла сваю паўвекавую дзейнасць пасля захопу Вільні немцамі.

Дзве чарговыя інстытуцыі былі філіяламі агульнарасійскіх таварыстваў, a менавіта Імператарскага Расійскага геаграфічнага таварыства ў 1867-1915 г. (раздзел V) і Таварыства прыхільнікаў рускай гістарычнай асветы (раздзел VI), аддзел якога, арганізаваны ў Вільні ў 1899 г., ахопліваў сваёй дзейнасцю галоўным чынам расійскае насельніцтва. У працы Музея Мураўёва, які меў падобны характар, Г. Ільгевіч вылучае два этапы: 1901-1907 i 1908-1915 г. Высвятляюцца матывы, што кіравалі яго арганізатарамі, якія імкнуліся сабраць помнікі і сведчанні дзейнасці генерал-губернатара.

Апошні VIII раздзел (Centralne Archiwum Wileńskie 1852-1915) — гэта чарговая мініманаграфія ўстановы, створанай паводле імператарскага ўказу з мэтай узяць пад кантроль найперш дакументацыю зямельных уладанняў. У першым дзесяцігоддзі асноўнай задачай архіва быў збор і ўпарадкаванне матэрыялаў, тады як публікатарская дзейнасць распачалася толькі праз 15 гадоў пасля выпуску першага каталога, які з часам дапаўняўся наступнымі — ажно да 10-томнага вопісу дакументаў. Яго зборы ад пачатку сталі варштатам даследчыцкай працы. Mеліся служыць пацвярджэнню права расійскай улады на былое Вялікае Княства Літоўскае, якое называлася „літоўска-рускім”. Аднак, як падкрэслівае Г. Ільгевіч у заканчэнні, настойлівая прапаганда выклікала адваротны эфект, асабліва калі ўлада прымалі такія захады, як узвядзенне помніка Мураўёву. Затое стварэнне яго музея дазволіла зрабіць тое, на што не спадзяваліся — захаваць багатыя матэрыялы па гіс торыі антырасійскага паўстання на землях Літвы і Беларусі.

Варта высока ацаніць працу Генрыкі Ільгевіч (амаль 40% выдання, якое налічвае каля 500 старонак, складаюць анексы, табліцы, бібліяграфія ды рэзюмэ на англійскай і літоўскай мовах, а тэкст забяспечаны індэксам, ілюстрацыямі звязаных са зместам архітэктурных помнікаў, некаторых з якіх ужо няма), а таксама публікацыю кнігі торуньскім выдавецтвам, што так шмат зрабіла для польскай літуаністыкі. Гэтая кніга зойме важнае месца ў даследаваннях не толькі гісторыі Польшчы і Рэчы Паспалітай пасля падзелаў, але павінна быць з удзячнасцю прынятая найперш віленскім навуковым асяроддзем і таксама беларускай ды расійскай навукай.

Не прайшло і трох гадоў пасля выхаду рэцэнзаванай кнігі, як з’явілася чарговая праца Генрыкі Ільгевіч — „Societas Academicae Vilnenses”. Гэта сапраўдны opus vitae, выдадзены ў прыгожым графічным афармленні пад патранатам Дэпартамента польскай культурнай спадчыны за межамі пры Міністэрстве культуры і нацыянальнай спадчыны ў Варшаве. Разам з папярэдняй пазіцыяй яна ўтварае адно цэлае. Як і вызначана ў назве, паставіўшы за мэту даследаваць зробленае ў міжваенныя гады, калі Вільня ўваходзіла ў склад адроджанай Польскай Рэчы Паспалітай, першыя тры раздзелы (19-221) аўтарка прысвяціла агульным пытанням і найперш падала сінтэтычную характарыстыку гістарычнага кантэксту. Пасля гэтага яна занялася Таварыствам аматараў старажытнасцяў і народаазнаўства (Towarzystwo Miłośników Starożytnictwa i Ludoznawstwa) (1899-1907), a затым Таварыствам Музея навукі і мастацтва ў Вільні (Towarzystwo Muzeum Nauki i Sztuki w Wilnie) (1907-1914).

Чарговыя шэсць раздзелаў (223-454) прысвечаны галоўнай тэме — Таварыству аматараў Вільні (Towarzystwo Miłośników Wilna) (1919-1933) і найперш Таварыства прыяцеляў навук (Towarzystwo Przyjaciół Nauk). Паказаўшы, як гэтая інстытуцыя паўстала, аўтарка падала гісторыю яе кароткай, але вельмі плённай дзейнасці ў 1907-1914 г., пад час І сусветнай вайны і пасля яе заканчэння, а таксама ў 1922-1939 г. У апошнім раздзеле разглядаюцца лёсы сяброў Таварыства прыяцеляў навук у гады ІІ сусветнай вайны, а таксама яго збораў.

Кніга ўражвае як дасягненнямі інстытуцыі, якой прысвечана, так і працай самой Г. Ільгевіч, якая падсумоўвае вынікі даследавання ў заканчэнні (455-468) і дакументуе ў больш чым 50-старонкавай бібліяграфіі (aрхіваліі, друкаваныя крыніцы, літаратура з вылучэннем — што ёсць, зрэшты, справай дыскусійнай — часопісаў і прэсы). Выданне завяршаецца літоўскім і англійскім рэзюмэ, індэксам асобаў і спісам шматлікіх, выдатна надрукаваных ілюстрацый. Абодва тамы — важны ўнёсак у гісторыю культуры Вільні XIX – сярэдзіны XX ст. як інтэлектуальнага цэнтра паўночна-заходніх правінцый Рэчы Паспалітай. Імі несумненна зацікавяцца найперш навука польская, літоўская і беларуская.

Познань

Марцэлі Косман

Наверх

Юрась Бачышча. Польская школьная палітыка на Палессі: вядомае і невядомае.

18 жніўня, 2006 |

* Smolarczyk, Andrzej. Szkolnictwo powszechne i oświata pozaszkolna w województwie Poleskim w latach 1919–1939. Warszawa, 2014. 560 s.

Кнігу Анджэя Смалярчыка можна назваць энцыклапедыяй сацыяльнага жыцця на Палессі ў міжваенны час. Аўтар вельмі шматгранна і дасканала разбірае самыя розныя аспекты, звязаныя са школьнай палітыкай на Палессі. Падае іх на добра прапісаным палітычным, культурным і побытавым фоне. Пад увагу даследчыка трапляе палітыка і цэнтральных, і мясцовых грамадзянскіх і школьных урадаў, пры гэтым добра паказана яе супярэчлівасць і непаслядоўнасць, з усёй багатай палітрай поглядаў як на саму сутнасць і перспектыву развіцця Палесся, так і на задачы адукацыйнай палітыкі на гэтай тэрыторыі. Аналізуецца багатая статыстыка, якая дазваляе прасачыць пэўную дынаміку ў розных характарыстыках вучняў, настаўнікаў, колькасці і якасці школьных будынкаў, дзейнасці розных арганізацый, што садзейнічалі асвеце і ажыццяўлялі яе разам са школай ці пазашкольна. Чытаць далей →

Галоўная » Запісы па тэме 'Заходняя Беларусь'