East and West. History and Contemporary State of Eastern Studies. Edited by JAN MALICKI and LESZEK ZASZTOWT. Conference Centre for East European Studies. University of Warsaw, October 26-28, 2008. – Warsaw, 2009. – 335 p.

Распад „сацыялістычнай садружнасці», а потым і СССР на сумежжы 1980-х і 1990-х г. паклаў пачатак працэсу маштабных трансфармацый ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне. Былая сістэма міждзяржаўных адносінаў разбурылася ўшчэнт. Пераважная большасць дзяржаў, што пасля Другой сусветнай вайны знаходзіліся ў сферы ўплыву СССР, стала рухацца ў бок Еўрапейскага Саюза і НАТА пад лозунгамі „вяртання ў Еўропу». З 1991 г. гэты ж напрамак стаў прыярытэтным для Літвы, Латвіі і Эстоніі, якія аддзяліліся ад Савецкага Саюза. Расія пасля некаторага вагання аддала перавагу ідэі аднаўлення статусу „вялікай дзяржавы». Што датычыць Беларусі, Украіны і Малдовы, то яны не змаглі выразна вызначыцца са сваімі прыярытэтамі і дагэтуль знаходзяцца ў пошуках аптымальнай мадэлі палітычнага развіцця і пазіцыянавання на міжнароднай арэне.

Пытанні самаідэнтыфікацыі дзяржаў і народаў Усходняй Еўропы, рэалізацыі ідэйных канструкцый у практычнай палітыцы разглядаюцца ў адпаведным зборніку, які стаў вынікам міжнароднай канферэнцыі, што адбылася ў Варшаве ў кастрычніку 2008 г. Актыўную ролю ў правядзенні гэтай канферэнцыі і выданні зборніка адыграў варшаўскі Цэнтр ўсходнееўрапейскіх даследаванняў.
Чытаць далей →

Репрессивная политика советской власти в Беларуси: сб. науч. работ / Сост. И. КУЗНЕЦОВ, Я. БАСИН; науч. ред. В. П. АНДРЕЕВ. Вып. 1. Минск, 2007. 376 с.; Вып. 2. Минск, 2007. 377 с.; Вып. 3. Минск, 2007. 373 с.

Выйшлі з друку тры выпускі зборніка прац беларускіх і замежных аўтараў, прысвечанага гісторыі станаўлення сталінскага таталітарызму ў Беларусі і яго наступствам у пасляваенны перыяд. Зборнікі асвятляюць шырокі спектр праблем і падзей XX ст. ва ўсёй іх складанасці і супярэчлівасці. У прапанаваных увазе чытачоў артыкулах выразна прасочваецца навуковая навізна, што стала магчымым дзякуючы фармуляванню прынцыпова новых падыходаў на аснове прыцягнення велізарнага масіву крыніц, якія раней не ўводзіліся ў навуковы зварот. Аўтары гэтай рэцэнзіі абмежаваныя загадзя зададзеным аб’ёмам і таму будуць канцэнтраваць сваю ўвагу толькі на найбольш значных працах.

Галоўнае праблемнае поле ў артыкуле Ігара Кузняцова — урокі, якія варта здабыць з палітычных рэпрэсій XX ст. Ён згаджаецца з меркаваннем даследчыкаў пра падабенства нацызму і камунізму, асабліва ў метадах дзейнасці (вып. 1, с. 27). Аўтар сцвярджае, што „вывучэнне злачынстваў сталінізму і камунізму ідзе з велізарным спазненнем у параўнанні з вывучэннем нацысцкіх злачынстваў» (тамсама, с. 29).
Чытаць далей →

Around California in 1891 / [by NICHOLAS RUSSEL; trans. by SARA FENANDER; ed. and with an introd. and a biographical sketch by] TERENCE EMMONS. Stanford: Stanford Alumni Association, 1991. xix, [3], 179, [7], ill. (The Portable Stanford Book Series)
У 2021 г. спаўняецца 130 гадоў падарожжу легендарнага доктара Руселя на вакацыі ў горы Сьера-Невада і 30 гадоў – публікацыі перакладу “справаздачы” з таго падарожжа, якая ўбачыла свет з ініцыятывы стэнфардскага гісторыка-русіста Тэранса Эманса. У адрозненне ад другой кнігі Эманса з “Руселеўскага блока” [1], “Па Каліфорніі” за гэтыя дзесяцігоддзі не звярнула на сябе ўвагу ў Беларусі і вядомая шырокаму чытачу толькі па рэдкіх згадках у публікацыях пра Руселя. Дзякуючы перапісцы з Эмансам мы маем магчымасць параўнаць пераклад, зроблены Сарай Фенандэр, з арыгіналам. Цытаваць гэты твор, які можа прэтэндаваць на статус літаратурнага помніка, мы будзем па ўласным перакладзе на беларускую мову з рускамоўнага рукапісу, які захоўваецца ў Дзяржаўным архіве Расійскай Федэрацыі [2]. Чытаць далей →

ТУМАШ, ВІТАЎТ. Выбранае: уклад., падрыхт. тэкстаў, рэдаг., камент. НАТАЛЛІ ГАРДЗІЕНКІ, ЛЯВОНА ЮРЭВІЧА. Мінск: Кнігазбор, 2020. 541 с. (Бібліятэка Бацькаўшчыны; Спадчына: агледзіны)

Да нашых дзён у айчыннай гістарычнай літаратуры застаецца незаўважаным той факт, што беларуская гістарыяграфія другой паловы ХХ ст. абавязкова мае разглядацца ў фармаце яе дзвюх адрозных частак – савецкай і эміграцыйнай. Па традыцыі, якая, дарэчы, выразна сягае каранямі менавіта ў часы БССР, пад “беларускай гістарыяграфіяй” 1940–1980-х гадоў разумеюцца працы, створаныя ў савецкай Беларусі. Натуральна, гэта можна патлумачыць пераемнасцю сучаснай афіцыйнай, ды й, умоўна кажучы, “незалежнай” навукі, калі зважаць на “паходжанне” нашых аўтараў – іх адукацыю, навучанне ў папярэднікаў, працу ў рамках інстытуцый ды нават рамкі, што накладаюцца традыцыяй напісання і рэдагавання тэкстаў. Падаецца, што зварот да эміграцыйных гісторыкаў калі і адбываецца, то толькі эпізадычна – або ў адмысловых тэкстах, прысвечаных дзейнасці беларусаў замежжа, або ў тых выпадках, калі вядзецца пра нейкія дыскусіі паміж эміграцыйнымі і савецкімі гісторыкамі.
Чытаць далей →

KOUIDA, ARTEM. Melioration im Belarussischen Polesien. Die Modernisierung der sowjetischen Peripherie (1965–1991). Wiesbaden, 2019. 280 S., 19 Abb., 1 Karte. (Historische Belarus- Studien 7)

Калі ў дачыненні да Беларусі час ад часу ўзнікае азначэнне “перыферыя”, то Беларускае Палессе можна было б ахарактарызаваць як “перыферыю перыферый”. З прычыны прыродных асаблівасцяў і дастатковай аддаленасці ад цэнтра і вялікіх гарадоў спачатку Расійскай імперыі, а пасля Польскай рэспублікі і Савецкай дзяржавы, Палессе атрымала “славу” глушы і глыбокай правінцыі, якая яшчэ доўга яе пераследавала. А галоўная прыродная асаблівасць (ці славутасць) Палесся – балота – ператварылася яшчэ і ў метафару – адсталасці і інертнасці, якая нярэдка выкарыстоўвалася і пры азначэнні сучаснага (да 2020 г.) грамадства Беларусі. Як нагадвае аўтар рэцэнзаванага выдання Арцём Куйда, забалочаныя мясціны яшчэ ў сярэдзіне ХХ ст. займалі да адной трэці ўсёй тэрыторыі Беларусі. І сёння, пасля дзесяцігоддзяў меліярацыйных высілкаў, плошча балот, якія знаходзяцца на тэрыторыі Беларусі, перасягае такую ва ўсіх заходнееўрапейскіх дзяржавах разам ўзятых (241). Гісторыя, тапаграфія і экалогія Палесся павінны займаць істотнае месца ў гісторыі і ідэнтычнасці Беларусі. І тым не менш, даследаванню гэтага рэгіёна пакуль не аддавалася належная ўвага.
Чытаць далей →

SIEBERT, DIANA. Herrschaftstechniken im Sumpf und ihre Reichweiten. Landschaftsinterventionen und Social Engineering in Polesien von 1914 bis 1941. Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2019. 572 S., 3 Abb., 14 Karten, 7 Tab. (Historische Belarus-Studien, 9).

Праца нямецкай даследчыцы Дыяны Зіберт “Тэхнікі панавання на балоце і іх дасягальнасць. Інтэрвенцыі ў ландшафт і сацыяльная інжынерыя на Палессі з 1914 да 1941 г.” мае на мэце паказаць, якія тэхнікі асваення балотаў прымяняліся на Палессі і з якім поспехам (17). Аўтарка, ужо добра вядомая гісторыкам Беларусі шэрагам сваіх беларусазнаўчых публікацый [1], адштурхоўваецца ад тэзіса, што Палессе ўвесь час знаходзілася «паміж сутыкненнем і супрацоўніцтвам, прыцягненнем і адрынаннем, паміж тэрорам і нармальнасцю, паміж тэрытарыялізацыяй і паўторным “здзічэннем”, паміж устанаўленнем бяспекі і ўзнаўленнем небяспекі (Ver- und Entsicherheitlichung), паміж прыпісваннем да свайго і чужога» (18). Гэты тэзіс яна імкнецца давесці на матэрыяле асобных эпізодаў з гісторыі рэгіёна.
Чытаць далей →

РОДЭВАЛЬД, ШТЭФАН. “Пра Полацкую Венецыю”. Калектыўныя дзеянні сацыяльных груп горада паміж Усходняй і Цэнтральнай Еўропай (Сярэднявечча, ранні Новы час, XIX ст. – да 1914 г.). Мінск: Лімарыус, 2020. 632 с. (Бібліятэка часопіса “Беларускі Гістарычны Агляд”, 30)

Пасля выдання кнігі амерыканскага палітолага Роберта Дэвіда Патнэма “Making democracy work: Civic traditions in Modern Italy” (1993) сусветная гуманітарыстыка “адкрыла” для сябе новыя гарызонты даследавання “сацыяльнага капіталу” гарадскіх супольнасцяў без прывязкі да канкрэтнага кейса, абмежаванага ў часе і прасторы [1]. Сапраўды, “публічная сфера”, традыцыі кааперацыі, “палітычная рэальнасць”, нормы мiжгрупавой інтэракцыі і гарызантальныя сувязі часам вызначаюцца больш аб’ектыўна і змяняюцца больш марудна, чым спекулятыўныя “эпохі” ў духy Леапольда фон Ранке. З такой перспектывы доўгага трывання (longue durée) прафесар Ляйпцыгскага ўніверсітэта Штэфан Родэвальд упершыню паставіў пытанне пра калектыўныя дзеянні ў Полацку на працягу амаль тысячы гадоў (IX ст. – 1914 г.). Чытаць далей →

У Беларусі з’явілася новае працяглае выданне на гістарычную тэматыку. Прычым выпускае яго не проста калектыў гісторыкаў-аднадумцаў, а людзі пэўнай палітычнай арыентацыі. Створаны і зарэгістраваны ў Літве Інстытут імя братоў Луцкевічаў ставіць перад сабой задачу прапагандаваць каштоўнасці сацыял-дэмакратыі і адным з важных кірункаў дзейнасці бачыць даследаванне гісторыі беларускіх сацыял-дэмакратычных партыі і арганізацый, а таксама структур, якія прытрымліваліся падобных прынцыпаў і былі створаны прадстаўнікамі іншых народаў, што жылі на тэрыторыі Беларусі (палякаў, яўрэяў, расійцаў). Відавочна, што галоўны ідэолаг выдання і яго ўкладальнік – пазначаны “адказным рэдактарам” вядомы беларускі гісторык і прыхільнік сацыял-дэмакратычных ідэй Анатоль Сідарэвіч. Яму належыць большасць публікацый па тэматыцы гісторыі Беларускай сацыялістычнай грамады, а таксама жыцця і творчасці братоў Луцкевічаў, якія з’явіліся ў беларускай гістарыяграфіі цягам некалькіх дзесяцігоддзяў. Апошнія гады спадар Анатоль спрабуе грунтоўна пашырыць сферу сваіх даследаванняў, звяртаючыся да спадчыны так званага “нацыянал- камунізму” ў БССР 1920-х гадоў, а таксама ў Заходняй Беларусі.
Чытаць далей →

Пытанні, звязаныя з выкарыcтаннем і інтэрпрэтацыяй мінулага ў палітычных кантэкстах, у апошнія гады сталі прадметам асаблівай увагі. Звычайна гэтыя даследаванні знаходзяцца ў межах memory studies і маюць інтэрдысцыплінарны характар. У іх удзельнічаюць прадстаўнікі розных сацыяльных навук – гісторыкі, сацыёлагі, культуролагі, даследчыкі міжнародных адносін, псіхолагі ды інш. Сярод такіх даследаванняў толькі зрэдку сустракаюцца працы, прысвечаныя Беларусі [1], так што кніга польскага гісторыка Войцаха Сляшыньскага стала важным папаўненнем іх нешматлікага шэрагу.
Чытаць далей →

*Lewis, Simon. Belarus – Alternative Visions: Nation, Memory and Cosmopolitanism. New York and London, 2019.

Ці бывае так, што пазітыўная матывацыя, добразычлівасць і спагадлівасць аўтара прыносяць сумнеўныя вынікі, заснаваныя на хібнай метадалогіі? Так, бывае.

У мінулым годзе ўбачыла свет манаграфія Саймана Льюіса “Беларусь – альтэрнатыўныя бачанні. Нацыя, памяць і касмапалітызм”, выпушчаная даволі вядомым выдавецтвам і ў цікавай кніжнай серыі, прысвечанай расійскім і ўсходне-цэнтральнаеўрапейскім даследаванням. Кніга стала вынікам шматгадовых штудый навукоўца, які цяпер працуе ў Інстытуце славяназнаўчых даследаванняў Патсдамскага ўніверсітэта. Чытаць далей →

* ЛИЦКЕВИЧ, ОЛЕГ В. “Летописец великих князей литовских” и “Повесть о Подолье”: опыт комплексного критического разбора. С.-Петербург: Дмитрий Буланин, 2019. 928 с., 16 с. [цв. вкл.]

У 2019 г. у санкт-пецярбургскім выдавецтве Дзмітрыя Буланіна выйшла кніга беларускага даследчыка Алега Ліцкевіча «“Летописец великих князей литовских” и “Повесть о Подолье”: опыт комплексного критического разбора». У ёй аўтар упершыню за 35 гадоў [1] звярнуўся да комплекснага вывучэння айчыннага летапісання, а менавіта да вывучэння двух самых старажытных помнікаў гістарыяграфіі Вялікага Княства Літоўскага – “Летапісца вялікіх князёў літоўскіх” і “Аповесці пра Падолле”. Аўтар манаграфіі даказвае, што сёння існуе пяць рэдакцый “Летапісца” і тры рэдакцыі “Аповесці пра Падолле”. “Летапісец” выразна падзяляецца на дзве часткі: 1) ад пераліку сыноў Гедыміна да ўцёкаў Вітаўта з Крэўскага замка; 2) ад уцёкаў Вітаўта ў Прусію да сустрэчы з зяцем, вялікім князем маскоўскім Васілём Дзмітрыевічам, у Смаленску. Чытаць далей →

Кнізе Мікалая Платонавіча Вакара (1894–1970) “Belorussia. The Making of a Nation”, якая ўбачыла свет больш чым паўстагоддзя назад, выпаў лёс не толькі стаць першым акадэмічным выданнем пра мінулае Беларусі на англійскай мове, але і цягам дзесяцігоддзяў заставацца адзінай працай такога роду [1]. Не дзіўна, што зусім нядаўна (у 2013 і 2014 г.) выдавецтва Гарвардскага ўніверсітэта двойчы перавыдавала яе ў фармаце электроннай кнігі [2] – значыць, быў попыт. Але з гэтага вынікае, што на Захадзе праца Вакара пра Беларусь і ў наш час лічыцца прыдатнай для ўніверсітэцкай аўдыторыі, што быццам і сёння няма лепшых. Хоць пасля свайго выхаду названая кніга адразу выклікала супярэчлівыя водгукі: заходнія славісты віталі яе і не шкадавалі высокіх ацэнак [3], тады як з боку беларускай эміграцыі прагучала нямала сур’ёзнай крытыкі [4]. Чытаць далей →

HOMO HISTORICUS 2008. Гадавік антрапалагічнай гісторыі / пад рэд. А. Ф. СМАЛЕНЧУКА з удзелам І. М. ДУБЯНЕЦКАй. Вільня: ЕГУ, 2008. — 520 с.

Напрыканцы 2008 г. беларускія чытачы атрымалі новы гістарычны альманах, які выйшаў з непрывычным для Беларусі лацінскім тытулам Homo historicus і прыемна ўразіў сваім аб’ёмам ды якасцю паліграфіі. Назва з прыхаванымі ў ёй дарвінісцкімі алюзіямі падкрэслівала амбіцыі стваральнікаў на тое, каб выданне стала новай прыступкай у развіцці беларускай гістарычнай навукі. На вокладцы ўдакладнена, што гэта „Гадавік антрапалагічнай гісторыі». Такое інтрыгоўнае азначэнне, не вельмі пашыранае ў беларускім гуманітарным дыскурсе, выклікала ў першую чаргу цікавасць да прадмовы, бо менавіта яна павінна паказаць, як разумеюць самі стваральнікі свае мэты і месца новага выдання ў гістарыяграфічным ландшафце.
Чытаць далей →