БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД
НАВУКОВЫ ЧАСОПІС
Галоўная » Запісы па тэме 'Вялікае Княства Літоўскае'

Артыкулы па тэме ‘Вялікае Княства Літоўскае’

Анджэй Рахуба. Мабілізацыйны высілак ВКЛ пад час вайны 1654–1667 г.


Выбух вайны з Масквой улетку 1654 г. (хоць ён і не быў нечаканым) заспеў Вялікае Княства Літоўскае не надта добра падрыхтаваным да адпору захопнікам. Перш за усё, не была гатова стрымаць імпэтны націск ворага Смаленская крэпасць,якая,якпаказаліранейшыя войны, з’яўлялася ключавым элементам абароны краіны і якую слушна называлі брамай Вялікага Княства Літоўскага [1]. Не лепш выглядала справа з палявой арміяй, што налічвала (напэўна, пад час праведзенага 7 верасня 1653 г. генеральнага перапісу) 12 540 пайкоў i коней [2], або каля 11 200 жаўнераў, a на яе ўтрыманне патрабаваўся 1 604 983 злотых [3]. Гэтую армію складалі 3 харугвы гусараў (374 коннікі) [4], 4 адзінкі рэйтараў (1020 пайкоў) [5], 26 казацкіх харугваў (2274 коннікі) [6], 9 татарскіх харугваў (960 коннікаў) [7],11 адзінак драгунаў (2974 пайкоў) [8], 9 адзінак нямецкай пяхоты (4088 пайкоў) [9], 7 харугваў польскай (венгерскай) пяхоты (850 чалавек) [10]. Аднак, напэўна, гэта не ўсе вайсковыя адзінкі, якія былі ў той час на вайсковай службе, бо нейкая іх колькасць знаходзілася таксама ў гарнізонах дзяржаўных крэпасцяў або не была ўлічана пры перапісе [11]. А паколькі войска было прафесійнае і некалькі гадоў удзельнічала ў баях, то гэтая армія была не толькі сама па сабе значнай вайсковай сілай, але, перш за усё, добрай кадравай школай для нованабраных харугваў. Таму ў сваім пасланні першаму сойму 1654 г. кароль прапанаваў перш за ўсе захаваць без зменаў колькасць войска Вялікага Княства і прызначыць на яго ўтрыманне нявыплачаныя падаткі (рэтэнты), а таксама ўхваліць на гэтую патрэбу новыя падаткі [12]. Чытаць далей →

Кшыштаф Касажэцкі. Стаўленне шляхты ВКЛ да шведскага і маскоўскага панавання ў 1655–1656 г.


Неспадзяванае аслабленне пазіцый Рэчы Паспалітай у 1648 г. i наступных гадах змаганняў з казацкім паўстаннем на Ўкраіне, а потым яе катастрафічнае паражэнне ў першыя месяцы вайны з Масквой у 1654 i на пачатку 1655 г. прывялі да поўнай змены раскладу сілаў у гэтай частцы Еўропы. На ўсё больш нарастальную моц Масквы нядобразычліва глядзелі не толькі татары, яна зрабілася рэальнай пагрозай для балтыйскіх інтарэсаў Швецыі. Яшчэ раней у Стакгольме разглядалі магчымасць удару па аслабленай Рэчы Паспалітай, і поспехі Масквы маглі толькі паскорыць прыняцце такога рашэння. Шведская інтэрвенцыя i яе імклівае разгортванне ў першыя дні вельмі кепска ўспрымаліся ў Маскве. Там добра разумелі варожае стаўленне шведаў, якія не мелі намеру дапусціць на балтыйскае ўзбярэжжа царскія войскі, што накіроўваліся туды з усходу. Цар жа не збіраўся адмаўляцца ад магчымасці абаперціся на гэтае ўзбярэжжа і планаваў такім чынам адкрыць нарэшце для Масквы балтыйскі шлях у Еўропу.
Чытаць далей →

Міраслаў Нагельскі. Вайсковая дзейнасць Аляксандра Гілярыя Палубінскага ў 1648–1676 г.


Аляксандр Гіляры Палубінскі нарадзіўся 6 жніўня 1626 г. Ён быў сынам князя Канстанціна, ваяводы ў Парнаве, і Соф’і з Сапегаў. Вучыўся ў Віленскай акадэміі, потым у Замойскай, а затым у Кракаве[1]. Ва ўзросце 17 гадоў з’явіўся пры двары Ўладзіслава IV i як стыпендыят караля быў у 1644 г. накіраваны ў Галандыю і Францыю з метай вывучэння моваў і для азнаямлення з вайсковым майстэрствам Захаду. У 1646 г. адбыўся таксама ягоны дэбют на палітычнай арэне — ён быў абраны на слонімскім сойміку дэпутатам вальнага сойму[2]. Вайсковую кар’еру распачаў у 1648 г. у сувязі з выбухам казацкага паўстання Багдана Хмяльніцкага. Яшчэ 22-гадовым юнаком атрымаў ад Януша Радзівіла, палявога гетмана ВКЛ, прыпаведны ліст на фармаванне гусарскай харугвы на 100 коннікаў. На чале гэтай харугвы ўдзельнічаў у зімовай кампаніі супраць казакоў, вылучыўся пры штурме Пінска 9 X 1648 г.[3]. Потым удзельнічаў у бітвах пад Мазыром (22 II1649), а таксама ў крывавай бітве з казакамі пад Лоевам, дзе армія Януша Радзівіла разбіла сілы паўстанцаў пад камандай Міхайлы Крычэўскага (31 VII 1649). У гэтай баталіі вылучылася гусарская рота Палубінскага, якая ўваходзіла ў склад ударнай групы з некалькіх гусарскіх ротаў пад агульнай камандай Паўла Невяроўскага[4]. Пасля заканчэння гэтай ваеннай кампаніі разам з харугвай знаходзіўся ў Слоніме. Вясной 1650 г. за ваенныя заслугі атрымаў пасаду слонімскага падкаморыя, а войска ў 1650 г., пад час рыцарскага кола выбіраючы сваіх дэлегатаў на вальны сойм, запатрабавала для яго ад Яна Казіміра ўзнагароды за праяўленую ім „ахвоту ягоную да служэння Айчыне і кошты, якія [нясе], гусарскую харугву ўзначальваючы»[5].
Чытаць далей →

Конрад Бабятыньскі. Кар’ера і вайсковая дзейнасць гетмана ВКЛ Міхала Казіміра Паца


Гетман ВКЛ і ваявода віленскі Міхал Казімір Пац належыць да найбольш вядомых (але і найбольш неадназначных) асобаў, якія пакінулі істотны след у гісторыі Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў у другой палове XVII ст. Але яго вайсковая дзейнасць — вельмі важны элемент біяграфіі — дагэтуль не выклікала ў гісторыкаў надта вялікай зацікаўленасці[1]. Увага даследчыкаў у найбольшай ступені была засяроджана на палітычнай актыўнасці Паца, у асноўным як апазіцыянера з часоў Яна III Сабескага. У польскай гістарыяграфіі і нават у гістарычнай свядомасці замацаваўся адназначна негатыўны стэрэатыпны вобраз Паца — смяротнага ворага пераможцы з-пад Вены, склочніка, баламута, здрадніка і платнага прыслужніка электара брандэнбургскага і імператара аўстрыйскага, які змагаўся супраць запланаваных дзяржаўных рэформаў і ўмацавання цэнтральнай улады. Вынікі палітычнай дзейнасці, ацэнкі якой, зрэшты, не заўсёды знаходзяць пацверджанне ў крыніцах, выразна засланілі справы Паца на іншым полі дзейнасці — як вайсковага камандзіра, заснавальніка многіх рэлігійных фондаў і мецэната мастацтва. Акрамя таго, многія польскія гісторыкі, якія выказалі крытычныя меркаванні на тэму ягонай грамадскай дзейнасці, часта аддавалі перавагу несправядлівым закідам пра адсутнасць у гетмана вайсковых талентаў.
Чытаць далей →

Дзмітры Віцько. Спробы рэспубліканцаў дамагчыся ўлады над войскам ВКЛ у 1697–1698 г.


Працяглыя войны Рэчы Паспалітай з туркамі і татарамі ў апошняй трэці XVII ст. і абавязак утрымліваць не такое ўжо і вялікае, але пастаяннае войска[1] абумовілі нарастанне супярэчнасцяў у адносінах паміж шляхецкім грамадствам і войскам ВКЛ, якія зводзіліся галоўным чынам да нявырашанасці двух асноўных пытанняў — выплаты заробку і жаўнерскіх злоўжыванняў. Абедзве праблемы не былі нечым прынцыпова новым і насілі ў Рэчы Паспалітай характар хутчэй хранічны, аднак сітуацыя на той час набыла сапраўды сур’ёзныя маштабы. У 1698 г. запазычанасць вялікакняскага скарбу перад войскам дасягнула 54 „чвэрцяў» (квартальных ставак заробку), і пагашэння яе не прадбачылася ні ў блізкай, ніўдалёкай перспектыве. У такіх умовах жаўнерскія рабункі выглядалі прынамсі лагічна, як і паблажлівыя да іх адносіны з боку вялікага гетмана. Такая сітуацыя непазбежна вяла да ўмацавання апазіцыі Сапегам, як дамінавальнага ў той час магнацкага дому, што яскрава прадэманстраваў канфлікт вакол кансістэнцый (пастояў) у духоўных уладаннях. Кульмінацыяй яго стала адлучэнне ад касцёла віленскім біскупам Канстанцінам Казімірам Бжастоўскім у 1694 г. роду Сапегаў на чале з вялікім гетманам Казімірам Янам і вялікім падскарбіем Бенядзіктам Паўлам. Наступным буйным выступленнем апазіцыі супраць гегемоніі Сапегаў была канфедэрацыя часткі войска ВКЛ 1696 г., арганізаваная прыдворнай партыяй ужо пасля смерці Яна ІІІ Сабескага[2]. Адначасова рабіліся спробы заканадаўчага ўрэгулявання праблемы.
Чытаць далей →

Андрэй Мацук. Войска як інструмент усталявання ўлады Аўгуста ІІІ у ВКЛ у 1733–1735 г.


Пасля смерці 2 лютага 1733 г. караля Аўгуста ІІ Рэч Паспалітая ўвайшла ў перыяд чарговага бескаралеўя. Пра свае прэтэнзіі на карону заявілі адразу некалькі ахвотнікаў, як з мясцовых магнатаў „пястаў», так і з замежных кандыдатаў. Найбольшай падтрымкай карысталіся кандыдатуры былога караля Станіслава Ляшчынскага і сына памерлага манарха саксонскага курфюрста Фрыдэрыка Аўгуста. У ВКЛ найбольшую папулярнасць сярод шляхты, безумоўна, мела кандыдатура „пяста». Слабасць пазіцый Фрыдэрыка Аўгуста была выклікана некалькімі прычынамі. Па-першае, папулярнасцю сярод шляхты кандыдатуры „пяста» і адмоўным стаўленнем да іншаземца. Па-другое, саксонскімі камісарамі былі вызначаны Юзаф Вакербарт Салмур і Вольф Баўдысін, якія слаба арыентаваліся ў сітуацыі ў Рэчы Паспалітай, у тым ліку і ў ВКЛ. Па-трэцяе, у апошнія гады панавання Аўгуста ІІ у грамадска-палітычным жыцці ВКЛ дамінавала анты карал еўская і антысаксонская апазіцыя, якая і цяпер мела перавагу. Па-чацвёртае, імкненне некаторых магнатаў ВКЛ самім атрымаць карону і прыхільнае стаўленне да гэтага Аўстрыі і асабліва Расіі.
Чытаць далей →

Litauen und Ruthenien. Studien zu einer transkulturellen Kommunikationsregion (15.-18. Jahrhundert) (Уладзімір Канановіч)


Litauen und Ruthenien. Studien zu einer transkulturellen Kommunikationsregion (15.-18. Jahrhundert) / Herausgegeben von STEFAN ROHDEWALD, DAVID FRICK, STEFAN WIEDERKEHR. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 2007. — 364 s. (Forschungen zur osteuropäischen Geschichte, Bd.71)

Гэтая кніга навуковых артыкулаў — вынік і плён міжнароднага сімпозіума „Вялікае Княства Літоўскае і ўсходнія тэрыторыі польскай Кароны як міжкультурны камунікацыйны рэгіён (XV-XVIII ст.)», які адбыўся 10-12 сакавіка 2005 г. у баварскім горадзе Пасаў. Галоўная задача, што стаяла перад удзельнікамі сімпозіума, сярод якіх меў гонар знаходзіцца і аўтар гэтых радкоў, — вызначыць і апрабаваць асобныя навуковыя паняцці і ідэі, з дапамогай якіх можна было б даследаваць культурныя практыкі паміж рознымі этнаканфесійнымі групамі ў гэтым надзвычай неаднародным з культурнага пункту гледжання рэгіёне (Вялікае Княства Літоўскае і ўсходнія землі польскай Кароны) у познім Сярэднявеччы і ў ранні Новы час. Чытаць далей →

Wojny północne w XVI-XVIII wieku. Torun 2007 (Генадзь Прыбытка)

Wojny północne w XVI-XVIII wieku / Redakcja: BOGUSŁAW DYBAŚ. Współpraca: ANNA ZIEMLEWSKA. Toruń: Towarzystwo naukowe w Toruniu, 2007. —306 s.

Сярод мноства праблем беларускай гістарыяграфіі, якія яшчэ чакаюць свайго даследчыка, вывучэнне паўночных войнаў XVI-XVIII ст. займае асаблівае месца. І гэта нядзіўна: у той перыяд яны былі найістотнейшым чыннікам існавання Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай у цэлым і

зрабілі велізарны ўплыў на палітычнае, эканамічнае і культурнае жыццё федэратыўнае дзяржавы. Больш за тое, гэтыя войны ў вялікай ступені спрычыніліся да кшталтавання палітычнае сістэмы дзяржаваў Усходняе Еўропы. Калі барацьба за „dominium Maris Baltici» ўрэшце прывяла Швецыю да страты дамінавання на поўначы кантынента, то яна ж сталася падставаю да імклівага росту ўплыву Расіі і Прусіі, а таксама да заняпаду Рэчы Паспалітай.
Чытаць далей →

Янушкевіч, Андрэй. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкай вайна 1558–1570 г. (Аляксандр Філюшкін)


ЯНУШКЕВIЧ, АНДРЭЙ. Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558-1570 гг. Мінск: „Медисонт», 2007. — 356 с.

У 2007 г. American Council of Learned Societies падтрымаў выданне манаграфіі беларускага гісторыка Андрэя Янушкевіча пра Інфлянцкую вайну. Факт прыемны, таму што ў СССР і на постсавецкай прасторы кніг, прысвечаных гэтай вайне — згодна з агульнапрынятай версіяй, самай доўгай у рускай гісторыі, 25-гадовай, якая працягвалася з 1558 да 1583 г. — не друкалася з 1954 г. Такім чынам, праца Янушкевіча перарвала завесу навуковага маўчання адносна гэтага канфлікта за апошнія 53 гады!
Чытаць далей →

Kotljarchuk, Andrej. In the Shadows of Poland and Russia (Міхал Дуда)


KOTLJARCHUK, ANDREJ. In the Shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisis of the mid-17 th Century. Sődertőrns hőgskola (Sődertőrns Doctoral Dissertations, nr 4), 2006. — 347 s.

Аўтар звярнуўся да тэмы, нібыта добра вядомай у Польшчы і грунтоўна даследаванай такімі гісторыкамі, як Тадэвуш Васілеўскі ці Генрык Віснэр[1]. Аднак у іх працах, абапертых пераважна на айчынныя і часткова шведскія матэрыялы, адзначана неабходнасць глыбейшых даследаванняў. Узнятыя аўтарам новыя даследчыя праблемы (як, напрыклад, недаацэненыя эканамічны ці канфесійны аспекты) у значнай ступені запаўняюць прагал у нашых ведах пра падзеі Вялікага Княства 1655-1661 г., перадусім уніі Швецыі і ВКЛ ды неафіцыйных перамоваў з Расіяй. Вартасцю з’яўляецца даступная і папулярная мова выкладання, салідная крыніцавая база ўражвае лічбай ды ахопам здзейсненага пошуку, які даў магчымасць выкарыстаць шэраг новых крыніц. Аўтар ладзіў доследы не толькі ў шведскіх і польскіх архівах. Навацыйнымі былі пошукі ў беларускіх, расійскіх і літоўскіх архівах. Чытаць далей →

Kotljarchuk, Andrej. In the Shadows of Poland and Russia (Конрад Бабятыньскі)


KOTLJARCHUK, ANDREJ. In the Shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisis of the mid-17 th Century. Sődertőrns hőgskola (Sődertőrns Doctoral Dissertations, nr 4), 2006. — 347 s.

Кніга Андрэя Катлярчука — яго кандыдацкая дысертацыя, абароненая ў чэрвені 2006 г. нa гістарычным факультэце Стакгольмскага універсітэта. Галоўнай мэтай сваіх даследаванняў аўтар паставіў усебаковы разгляд складанай палітычнай і ваеннай сітуацыі, у якой апынулася Вялікае Княства Літоўскае ў выніку вайны са Швецыяй і Масквой у 1655-1657 г. У прадмове аўтар зазначыў, што задача яго кнігі, перш за ўсё, — жаданне падарваць шырока распаўсюджаны ў польскай і заходнееўрапейскай, у тым ліку шведскай, гістарыяграфіі, стэрэатып дачыненняў Вялікага Княства і Швецыі ў гэты перыяд. На першых старонках працы (2-3) аўтар сфармуляваў тэзіс, якому падпарадкаваў пазней свае высновы. Паводле меркавання аўтара, ацэнка гісторыкамі дагавораў Януша Радзівіла са шведамі ў 1655 г. як здрады інтарэсам Рэчы Паспалітай неапраўданая, таму патрабуе грунтоўнага перагляду. Саму унію Швецыі і ВКЛ i рашэнне ліцвінаў аб разрыве уніі з Каронай аўтар лічыць элементам агульнай дэзінтэграцыі ў „дзяржаве абодвух народаў», а перш за ўсё элементам больш шырокай агульнаеўрапейскай тэндэнцыі — крызісу цэнтральнай улады ў сярэдзіне XVII ст. Гэты крызіс знаходзіў выяўленне ў канфліктах паміж каралём і станамі, дзяржавай і грамадзянамі ў многіх краінах Старога Кантынента. Акрамя Рэчы Паспалітай аўтар звяртае ўвагу на падобныя з’явы, якія, між іншым, адбываліся ў Імперыі Габсбургаў (крыху раней), Англіі, Францыі, Галандыі ці Партугаліі (5-6, 87-89). Чытаць далей →

Дарус Куоліс. Масква і Літва: translatio imperii, translation rei publicae


У тлумачэннях ідэі Масква трэці Рым, што ўзнікла ў часы Сярэднявечча, да гэтага часу мала ўвагі аддаецца літоўскаму фактару, або фактару Вялікага Княства Літоўскага. Дзяржаўная ідэалогія Вялікага Княства Маскоўскага ў XV—XVI ст. абапіралася на даўнія гістарычна абумоўленыя адносіны не толькі з Канстанцінопалем, Рымам, Святой Рымскай імперыяй, але і з суседняй Літвой, якая валодала сталіцай „усяе Русі» Кіевам. Ідэю пераносу імперыі, якая набірала ў той час у Маскве сілу і вагу, можна інтэрпрэтаваць i як антытэзу той ідэі, што складвалася ў Літве, — ідэі пераносу рэспублікі.
Чытаць далей →

Сяргей Саўчанка. Маскоўскі свет вачыма Русі XVI–XVII ст.


Галоўная задача нарыса заключаецца ў спробе адказаць на пытанне: якім бачыўся маскоўскі свет у інтэлектуальным соцыуме Русі XVI—XVII ст. і якія якасныя змены адбыліся ў гэтым бачанні на працягу адзначанага адрэзку часу? У святле „тэндэнцыйна» падабраных крыніц акрэсліваюцца магчымыя варыянты і напрамкі будучых, магчыма больш пераканаўчых, інтэрпрэтацый. Аўтар добра ўсведамляе, што яго меркаванні не маюць безапеляцыйнай вагі і могуць быць абвергнуты альтэрнатыўным даследаваннем.

Да пачатку XVII ст. на абшарах літоўска-польскай Русі традыцыйным было стаўленне да Масковіі як да чужой, часам дзіўнай, незразумелай і нават дзікай краіны. Фактар рэлігійнай еднасці „народа рускага» і маскавітаў не быў прад-метам увагі і таму, відаць, рэдка выкарыстоўваўся ў палітычных спекуляцыях. Напрыклад, „Хроніка Літоўская і Жамойцкая» (20-я г. XVI ст.) паведамляе пра пераход рускіх князёў на маскоўскую службу, аднак у гэтых выпадках рэлігійныя матывы, скрайне важныя для XVII ст., нават не агучваюцца. Як прыклад прывядзём эпізод з северскімі князямі, якія пакрыўдзіліся на каралеўскіх слуг, што не дапусцілі іх на аўдыенцыю да караля, і тады, піша храніст, „…княжата северские до Ивана Васильевича пристали… сами себе и князства єму свои поддали…»[1].
Чытаць далей →