Міхаіл Спірыдонаў. Гістарычныя карты Беларусі ў айчынных энцыклапедыях
Заснаванае ў 1967 г. Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства „Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі“ (першапачаткова „Галоўная рэдакцыя Беларускай Савецкай Энцыклапедыі пры АН Беларусі“) стала і працяглы час заставалася галоўным цэнтрам, які ініцыяваў складанне гістарычных карт Беларусі і рыхтаваў іх да друку ў сваіх шматлікіх разнастайных выданнях. Вялікую ролю ў гэтай важнай справе адыгралі былыя і цяперашнія супрацоўнікі групы картаграфіі дадзенага выдавецтва Л. У. Белякова, Т. С. Забеліна, Т. У. Кавалеўская, Н. М. Махавікова, В. Ф. Надзененка, Т. І. Нішт, Я. П. Цупа, Г. Р. Шыкунова і Т. В. Якубоўская. Менавіта яны падрыхтавалі да друку вялікую колькасць гістарычных карт Беларусі па ўсіх перыядах і гэтым садзейнічалі развіццю адной з галін усё яшчэ недастаткова распрацаванай у айчыннай гістарыяграфіі спецыяльнай гістарычнай навукі — гістарычнай картаграфіі.
У дадзеным артыкуле ўпершыню даецца агульны кароткі агляд пэўных вынікаў шматгадовай гістарычна–картаграфічнай дзейнасці названага выдавецтва на падставе ўліку адпаведных карт, што былі апублікаваны ў: „Беларуская Савецкая Энцыклапедыя“ (БелСЭ. Т.1—12. Мінск, 1969—1975), „Беларуская ССР: Кароткая энцыклапедыя“ (БССРКЭ. Т. 1. Мінск, 1978), „Энцыклапедыя гісторыі Беларусі“ (ЭГБ. Т. 1—6, кн. 1. Мінск, 1993—2001) і „Беларуская Энцыклапедыя“ (БелЭн. Т. 1—15. Мінск, 1996—2002) (гл.: дадаткі 1 і 2). Спадзяёмся, што дадзены агляд будзе карысны не толькі для гісторыкау, але і для ўсіх тых, хто цікавіцца мінулым нашай Радзімы.
Па нашых падліках, у БелСЭ апублікавана 45 гістарычных карт як арыгінальных, так і кампілятыўных. З іх 27 былі таксама перадрукаваны ў БССРКЭ. Пры гэтым у апошняй, у прыватнасці, новымі па сутнасці былі толькі дзве карты (гл. Д. 1, № 2, 13). Падлікі колькасці карт па асноўных перыядах гісторыі Беларусі сведчаць, што дапісьменны перыяд адлюстраваны на дзвюх картах у БелСЭ і трох у БССРКЭ, старажытнарускі — адпаведна на шасці і пяці, перыяд уключэння і знаходжання сучаснай тэрыторыі Рэспублікі Беларусь у складзе Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (ВКЛ, другая палова ХIII — XVIII ст.) — на сямі і трох, перыяд далучэння і знаходжання Беларусі ў складзе Расійскай імперыі — на пяці і дзвюх, савецкі перыяд, у т. л. і знаходжання Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі ў складзе Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, — на 25 і 15. Такім чынам, самы кароткі перыяд гісторыі Беларусі адлюстраваны на большасці (53%) карт БелСЭ, што яскрава сведчыць пра характар тагачасных прыярытэтаў у гістарыяграфіі.
На наш погляд, мінулае Беларусі, асабліва дасавецкага перыяду, адлюстравана на картах БелСЭ выключна абмежавана. Недахопамі гэтага камплекта карт можна лічыць ананімнасць многіх з іх, г. зн. адсутнасць звестак пра тое, адкуль яны скампіляваны, а таксама дробнасць маштабаў большасці гэтых выданняў, што істотна зніжае іх змястоўнасць. Істотным агульным недахопам БелСЭ, на нашу думку, з’яўляецца і тое, што тапаніміка гістарычных карт зусім не адлюстравана ў выданні „Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Паказальнікі: прадметны, імянны, геаграфічных назваў“ (Мінск, 1976).
Новы, больш плённы этап гістарычна–картаграфічнай дзейнасці выдавецтва „Беларуская Энцыклапедыя“ пачаўся ў сувязі з падрыхтоўкай ЭГБ. У ёй ужо апублікавана і плануецца апублікаваць у апошнім томе 174 гістарычныя карты, пераважна арыгінальныя, з іх пяць як укладкі. Гэта амаль у чатыры разы больш (370%), чым у БелСЭ. Большасць (127, або 71%) гэтых жа карт перадрукавана ў выдадзеных тамах БелЭн. Пры гэтым не зусім зразумелыя крытэрыі адбору карт для публікацыі ў БелЭн. Напрыклад, карты Палескай, Пінскай і Полацкай вобласцяў перадрукаваны, а аналагічныя карты Бабруйскай, Баранавіцкай, Беластоцкай, Брэсцкай, Вілейскай, Віцебскай, Гомельскай, Гродзенскай, Магілёўскай і Мінскай — не, хоць, на нашу думку, апошнія таксама вартыя гэтага.
У дадзеным кароткім аглядзе гістарычных карт ЭГБ немагчыма прааналізаваць іх змест усебакова, таму мы таксама абмяжуемся ў асноўным агульнымі звесткамі аб ступені забяспечанасці імі розных перыядаў гісторыі Беларусі, звярнуўшы ўвагу на некаторыя найбольш арыгінальныя з іх, што, як правіла, былі складзены ўпершыню.
Дапісьмовы перыяд гісторыі Беларусі адлюстраваны на трох традыцыйных археалагічных картах. Па старажытным перыядзе ў ЭГБ ёсць чатыры таксама традыцыйныя карты. Варта заўважыць, што ў БелЭн у адрозненне ад ЭГБ дадаткова перадрукавана вельмі састарэлая карта „Кіеўская Русь у IX— пач. ХII ст.“
Перыяд уключэння і знаходжання сучаснай тэрыторыі Рэспублікі Беларусь у складзе ВКЛ прадстаўлены ў ЭГБ 42 картамі (24,1% усіх). Дарэчы, у БелЭн у адрозненне ад ЭГБ, у прыватнасці, дадаткова перадрукавана даўно састарэлая карта „Лівонская вайна 1558—1583 г.“, пра якую, на жаль, няма карты ў ЭГБ. Сярод карт гэтага храналагічнага блока варта адзначыць серыі арыгінальных карт розных воласцяў XVI—XVIII ст. В. Л. Насевіча і М. Ф. Спірыдонава — „беларускіх“ паветаў ВКЛ канца XVI ст. Пэўную навізну маюць таксама карты В. І. Мялешкі, Г. М. Сагановіча і М. А. Ткачова аб падзеях у Беларусі 1648—1661 г., а таксама У. І. Пашкевіча „Беларусь у гады Паўночнай вайны 1700—1721 г.“, дарэчы, у БелЭн замененую на іншую: „Паўночная вайна 1700—1721 г. Агульны ход вайны“, якая па інфармацыйнасці адносна падзей у Беларусі значна саступае першай.
Значная колькасць карт ЭГБ (71, або 40,8% усіх) прысвечана перыяду знаходжання сучаснай тэрыторыі Беларусі ў складзе Расійскай імперыі. Сярод іх арыгінальнасцю вылучаюцца серыі карт: адміністрацыйна–тэрытарыяльнага дзялення канца XVIII ст. Я. К. Анішчанкі, „беларускіх“ уездаў імперыі другой паловы ХIХ ст. В. Л. Насевіча і баёў 1812 г. В. В. Антонава. Варта адзначыць і арыгінальную карту В. П. Панюціча „Адыходніцтва з Беларусі (1861—1910 г.)“.
Савецкі перыяд гісторыі Беларусі, у т. л. і перыяд знаходжання БССР у складзе СССР, адлюстраваны ў ЭГБ на 53 (30,5% усіх) картах. Заходняй Беларусі, якая з 1921 да 1939 г. знаходзілася ў складзе Рэспублікі Польшча, прысвечана толькі адна карта з адміністрацыйна–тэрытарыяльным дзяленнем на 1935 г. Большасць гэтых карт уяўляюць перадрукоўкі з розных ранейшых выданняў, якія, на жаль, не названы. Многія застаюцца ананімнымі, бо аўтары на іх не пазначаны. Да таго ж пераважная большасць карт гэтага храналагічнага блока прысвечана падзеям II сусветнай вайны 1941—1945 г. на тэрыторыі Беларусі. Сярод іх да арыгінальных у пэўнай ступені можна залічыць карты У. Ф. Ісаенкі „Абарона Мінска 25 чэрвеня — 3 ліпеня 1941 г.“ і „Навагрудскі «кацёл»“.
Такім чынам, ЭГБ колькасна значна папоўніла комплекс гістарычных карт Беларусі, асабліва па дасавецкім перыядзе. Аднак, на жаль, на яе старонках пакуль што не з’явіліся карты па гісторыі гаспадаркі (у прыватнасці, індустрыялізацыі, калектывізацыі), культуры і царквы, а пераважаюць карты, якія адлюстроўваюць амаль выключна асноўныя палітычныя, ваенныя і адміністрацыйна–тэрытарыяльныя факты, падзеі і працэсы. Гэты істотны недахоп абумоўлены, на наш погляд, усё яшчэ вельмі недастатковай распрацаванасцю праблем гістарычнай геаграфіі і гістарычнай картаграфіі Беларусі. Акрамя гэтага галоўнага, ЭГБ мае і іншыя недахопы: на многіх картах, асабліва дробнамаштабных, не паказаны ні лікавыя, ні лінейныя маштабы, што ператварае іх па сутнасці ў малазмястоўныя схемы; у першым і шостым (кн. 1) тамах няма абавязковых для энцыклапедыі спісаў карт, а ў тых, дзе яны ёсць, не паказаны старонкі, на якіх адпаведныя карты надрукаваны, што, безумоўна, ускладняе карыстанне імі. Дарэчы, у БелЭн наогул няма такіх спісаў.
Варта таксама дадаць, што шэраг гістарычных карт, апублікаваных у ЭГБ, быў перадрукаваны ў іншых выданнях „Беларускай энцыклапедыі“: „Иллюстрированная хронология истории Беларуси: с древности и до наших дней“ (3 изд. Минск, 2002) і „Беларусь: Энцыклапедычны даведнік“ (Мінск, 1995).
На наш погляд, гістарычныя карты ЭГБ, як і „Нацыянальнага атласа Беларусі“ (Мінск, 2002. Гл. дадатак 3), могуць і павінны стаць асновай для стварэння даўно неабходных усім, хто цікавіцца мінулым нашай Радзімы, навукова–папулярнага і навуковага гістарычных атласаў Беларусі, якіх у адрозненне ад суседніх краін у нас да гэтага часу няма. Бо, на жаль, некалькі апублікаваных лапідарных школьных атласаў па гісторыі Беларусі не могуць задаволіць сур’ёзную цікавасць шматлікіх чытачоў да гістарычных карт.
Дадатак 1
Дадатак 2
| П№ | Аўтар | Назва | Маштаб млн. | Энцыклапедыi | |
| ЭГБ Т:с |
БелЭн Т:с |
||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
| 1 | Ісаенка У.Ф. | Пашырэнне археалагiчных культур на тэрыторыi Беларусi | 3,8 | 1:163 | 3:21 |
| 2 | Ісаенка У.Ф. | Каменны век на тэрыторыi Беларусi | 3,8* | 4:42 | 7:514 |
| 3 | Крывальцэвiч М.М., | Чарняўскi М.М. Бронзавы век на тэрыторыi Беларусi | 3,8* | 2:78 | 3:260 |
| 4 | Штыхаў Г.В. | Крывiчы | 3,8* | 4:271 | 8:498 |
| 5 | Багамольнiкаў У.У. | Радзiмiчы | 2,1* | 6,1:67 | — |
| 6 | Лысенка П.Ф. | Дрыгавiчы | 3,8* | 3:301 | 6:226 |
| 7 | Кiеўская Русь у IХ — пач. ХII ст. | 12 | — | 8:253 | |
| 8 | Штыхаў Г.В. | Старажытныя землi Беларусi ў ХI—ХIII стст. | 3,8* | 4:169 | 3:23 |
| 9 | Насевiч В.Л. | Вялiкае княства Лiтоўскае ў ХIII— 1–й пал. XIV ст. | 5,3* | 2:388 | 4:358 |
| 10 | Насевiч В.Л. | Вялiкае княства Лiтоўскае ў 2–й пал. XIV—XV ст. | 5,3* | 2:391 | 4:359 |
| 11 | Бiтва пад Грунвальдам 15. VII. 1410 г. | 3:157 | — | ||
| 12 | Бохан Ю.М. | Бiтва пад Грунвальдам 15. VII. 1410 г. | — | 5:463 | |
| 13 | Насевiч В.Л. | Свiслацкая воласць (стараства) у XV—XVI стст. | 6,1:262 | 14:264 | |
| 14 | Аршанская бiтва 1514 г. | 1:187 | 1:538 | ||
| 15 | Насевiч В.Л. | Аршанскi павет на пач. XVI ст. | 1:192 | 1:542 | |
| 16 | Насевiч В.Л. | Мазырскае стараства ў 1-й пал. XVI ст. | 5:38 | — | |
| 17 | Насевiч В.Л. | Пiнскае стараства ў сярэдзiне XVI ст. | 5:497 | 12:366 | |
| 18 | Лiвонская вайна 1558—1583 гг. | 4,5 | — | 9:245 | |
| 19 | Спiрыдонаў М.Ф. | Беларусь у канцы XVI ст. | 2,5* | 2:394—395 | 4:360—361 |
| 20 | Спiрыдонаў М.Ф. | Аршанскi павет у канцы XVI ст. | 1,2* | 1:191 | 1:541 |
| 21 | Спiрыдонаў М.Ф. | Ашмянскi павет у канцы XVI ст. | 1* | 1:239 | 2:168 |
| 22 | Спiрыдонаў М.Ф. | Браслаўскi павет у канцы XVI ст. | 0,8* | 2:70 | 3:248 |
| 23 | Спiрыдонаў М.Ф. | Берасцейскi павет у канцы XVI ст. | 0,8* | 2:104 | 3:298 |
| 24 | Спiрыдонаў М.Ф. | Ваўкавыскi павет у канцы XVI ст. | 0,8* | 2:235 | 4:42 |
| 25 | Спiрыдонаў М.Ф. | Вiленскi павет у канцы XVI ст. | 1,1* | 2:286 | 4:168 |
| 26 | Спiрыдонаў М.Ф. | Вiцебскi павет у канцы XVI ст. | 0,9* | 2:333 | 4:229 |
| 27 | Спiрыдонаў М.Ф. | Гарадзенскi павет у канцы XVI ст. | 1,1* | 3:137 | 5:436 |
| 28 | Спiрыдонаў М.Ф. | Кiеўскае ваяводства ў канцы XVI ст. Фрагмент. | 1,3 | 4:167 | — |
| 29 | Спiрыдонаў М.Ф. | Лiдскi павет у канцы XVI ст. | 0,8 | 4:365 | 9:251 |
| 30 | Спiрыдонаў М.Ф. | Мазырскi павет у канцы XVI ст. | 1 | 5:40 | 9:517 |
| 31 | Спiрыдонаў М.Ф. | Менскi павет у канцы XVI ст. | 1,3 | 5:190 | 10:447 |
| 32 | Спiрыдонаў М.Ф. | Мсцiслаўскае ваяводства ў канцы XVI ст. | 1,2 | 5:226 | 10:538 |
| 33 | Спiрыдонаў М.Ф. | Новагародскi павет у канцы XVI ст. | 1,4 | 5:262 | 11:95 |
| 34 | Спiрыдонаў М.Ф. | Пiнскi павет у канцы XVI ст. | 1,4 | 5:502 | 12:372 |
| 35 | Спiрыдонаў М.Ф. | Полацкае ваяводства ў канцы XVI ст. | 1,4 | 5:524 | 12:455 |
| 36 | Спiрыдонаў М.Ф. | Рэчыцкi павет у канцы XVI ст. | 2,2 | 6,1:181 | 14:40 |
| 37 | Спiрыдонаў М.Ф. | Слонiмскi павет у канцы XVI ст. | 0,8 | 6,1:341 | 15:19 |
| 38 | Думiн С.У., Канапацкi І.Б. | Татарскiя землеўладаннi ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм у XVI — пач. XVII ст. | 6,1:508 | — | |
| 39 | Насевiч В.Л. | Прапойская воласць у XVI ст. | 5:565 | 13:16 | |
| 40 | Насевiч В.Л. | Бабруйская воласць (стараства) у 2–й пал. XVI — 1–й пал. XVII ст. | 1:255 | 2:188 | |
| 41 | Насевiч В.Л. | Магiлёўская воласць у пач. XVII ст. | 5:18 | — | |
| 42 | Мялешка В.І. | Антыфеадальная вайна 1648—1651 гг. на Беларусi | 5,6* | 1:134 | — |
| 43 | Сагановiч Г.М., Ткачоў М.А. | Вайна Расii з Рэччу Паспалiтай 1654—1667 гг. Ваенныя дзеяннi 1654—55 гг. | 6,1* | 2:190 | 3:457 |
| 44 | Сагановiч Г.М., Ткачоў М.А. | Вайна Расii з Рэччу Паспалiтай 1659—61 гг. Ваенныя дзеяннi 1654—55 гг. | 6,1* | 2:190 | 3:457 |
| 45 | Казлоў Л.Р., Мiхайлоўская Л.Ю. | Вялiкае княства Лiтоўскае ў XVII ст. | 6* | 2:397 | 4:362 |
| 46 | Насевiч В.Л. | Крычаўская воласць у XVII—XVIII стст. | 4:280 | 8:525 | |
| 47 | Пашкевiч У.І. | Беларусь у гады Паўночнай вайны 1700—1721 гг. | 3,8* | 5:445 | — |
| 48 | Паўночная вайна 1700—1721 гг. Агульны ход вайны. | 12 | — | 12:223 | |
| 49 | Насевiч В.Л. | Барысаўская воласць (стараства) у XVIII ст. | 1:319 | 2:330 | |
| 50 | Насевiч В.Л. | Любашанская воласць (стараства) у XVIII ст. | 4:411 | 9:394 | |
| 51 | Насевiч В.Л. | Рагачоўская воласць (стараства) у XVIII ст. | 6,1:41 | 13:197 | |
| 52 | Насевiч В.Л. | Рэчыцкая воласць (стараства) | 6,1:180 | 14:39 | |
| 53 | Казлоў Л.Р. | Адмiнiстрацыйна–тэрытарыяльны падзел Беларусi i сумежных тэрыторый у сярэдзiне XVIII ст. | 3 | 1:укладка | 1:115 |
| 54 | Далучэнне Беларусi да Расii | 4,9* | 3:199 | 3:25 | |
| 55 | Анiшчанка Я.К. | Магiлёскае намеснiцтва (1777—1795 гг.). | 2 | 5:14 | |
| 56 | Анiшчанка Я.К. | Полацкае намеснiцтва (1777—1795 гг.). | 1,7 | 5:527 | 12:456 |
| 57 | Насевiч В.Л. | Копыскi павет у 1802—1861 гг. | 4:234 | 8:415 | |
| 58 | Анiшчанка Я.К. | Лепельскi павет у канцы XVIII — пач. ХIХ ст. | 4:352 | — | |
| 59 | Анiшчанка Я.К. | Слонiмская губерня (1796 г.) | 6,1:338 | 15:15 | |
| 60 | Лукашэвiч А.М. | Планы аховы заходнiх гранiц Расiйскай iмперыi (канец ХVIII — пач. ХIХ ст.) | 6,2: | — | |
| 61 | Айчынная вайна 1812 г. Наступленне французскай армii. 12 чэрвеня—20 верасня 1812 г. | 8,5 | 1:укладка | 3:451 | |
| 62 | Айчынная вайна 1812 г. Наступленне рускай армii. 6 кастрычнiка—2 снежня 1812 г. | 7,5 | 1:укладка | 3:451 | |
| 63 | Антонаў В.В. | Вiленская аперацыя 1812 г. | 2:277 | — | |
| 64 | Антонаў В.В. | Бой каля в. Астроўна 13 (25)—14 (26) лiпеня 1812 г. | 1:244 | — | |
| 65 | Лукашэвiч А.М. | Бiтва пад Салтанаўкай 9—11 (21—23) лiпеня 1812 г. | 6,1:214 | 14:116 | |
| 66 | Клясцiцкiя баi 1812 г. Размяшчэнне войскаў на 14 (26) лiпеня i iх рух да 18 (30) лiпеня | 4:205 | 8:355 | ||
| 67 | Клясцiцкiя баi 1812 г. Агульны ход баёў 18 (30) — 20 лiпеня (1 жнiўня) | 4:205 | 8:355 | ||
| 68 | Бiтва пры Чашнiках 19 (31) кастрычнiка 1812 г. | 6,2: | — | ||
| 69 | Антонаў В.В. | Барысаўская бiтва 9 (21)—11 (23) лiстапада 1812 г. | 1:318 | 2:329 | |
| 70 | Антонаў В.В. | Бярэзiнская аперацыя 1812 г. | 2:173 | 3:415 | |
| 71 | Антонаў В.В. | Ваўкавыскi бой 3—4 (15—16).11.1812 г. | 2:234 | — | |
| 72 | Бiтва каля в. Студзёнка 14—16 (26—28) лiстапада 1812 г. | 6,1:434 | — | ||
| 73 | Казлоў Л.Р. | Адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусi i сумежных тэрыторый у 2–й пал. ХIХ — пач. ХХ ст. | 3 | 1:укладка | 1:116 |
| 74 | Панюцiч В.П. | Адыходнiцтва з Беларусi (1861—1910 гг.) | 1:64 | — | |
| 75 | Насевiч В.Л. | Аршанскi павет у 2–й пал. XIХ ст. | 1:192 | 1:542 | |
| 76 | Насевiч В.Л. | Ашмянскi павет у 2–й пал. XIХ ст. | 1:240 | 2:169 | |
| 77 | Насевiч В.Л. | Бабруйскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 1:258 | 2:192 | |
| 78 | Насевiч В.Л. | Барысаўскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 1:322 | 2:332 | |
| 79 | Насевiч В.Л. | Брэсцкi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 2:105 | 3:299 | |
| 80 | Насевiч В.Л. | Быхаўскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 2:148 | 3:379 | |
| 81 | Насевiч В.Л. | Ваўкавыскi павет у канцы XIХ — пач. ХХ ст. | 2:235 | 4:43 | |
| 82 | Насевiч В.Л. | Вiлейскi павет у канцы XIХ — пач. ХХ ст. | 2:270 | 4:160 | |
| 83 | Насевiч В.Л. | Вiцебскi павет у канцы XIХ — пач. ХХ ст. | 2:334 | 4:230 | |
| 84 | Насевiч В.Л. | Гарадоцкi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 2:479 | 5:45 | |
| 85 | Насевiч В.Л. | Гомельскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 3:76 | 5:346 | |
| 86 | Насевiч В.Л. | Горацкi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 3:87 | 5:358 | |
| 87 | Насевiч В.Л. | Гродзенскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 3:137 | 5:437 | |
| 88 | Насевiч В.Л. | Дзiсенскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 3:230 | 6:117 | |
| 89 | Насевiч В.Л. | Дрысенскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 3:304 | 6:229 | |
| 90 | Насевiч В.Л. | Ігуменскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 3:472 | 7:165 | |
| 91 | Насевiч В.Л. | Клiмавiцкi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 4:198 | 8:338 | |
| 92 | Насевiч В.Л. | Кобрынскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 4:220 | 8:370 | |
| 93 | Насевiч В.Л. | Лепельскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 4:352 | 9:208 | |
| 94 | Насевiч В.Л. | Лiдскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 4:365 | 9:251 | |
| 95 | Насевiч В.Л. | Магiлёўскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 5:26 | 9:469 | |
| 96 | Насевiч В.Л | Мазырскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 5:41 | 9:517 | |
| 97 | Насевiч В.Л. | Мiнскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 5:191 | 10:448 | |
| 98 | Насевiч В.Л. | Мсцiслаўскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 5:229 | 10:540 | |
| 99 | Насевiч В.Л. | Навагрудскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 5:263 | 11:96 | |
| 100 | Насевiч В.Л. | Пiнскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 5:502 | 12:373 | |
| 101 | Насевiч В.Л. | Полацкi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 5:538 | 12:465 | |
| 102 | Насевiч В.Л. | Пружанскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 5:576 | 13:49 | |
| 103 | Насевiч В.Л. | Рагачоўскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 6,1:42 | 13:198 | |
| 104 | Насевiч В.Л. | Рэчыцкi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 6,1:181 | 14:40 | |
| 105 | Насевiч В.Л. | Свянцянскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 6,1:266 | 14:270 | |
| 106 | Насевiч В.Л. | Сенненскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 6,1:290 | 14:330 | |
| 107 | Насевiч В.Л. | Слонiмскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 6,1:341 | 15:20 | |
| 108 | Насевiч В.Л. | Слуцкi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 6,1:351 | 15:31 | |
| 109 | Насевiч В.Л. | Суражскi павет у 1–й пал. — сярэдзiне ХIХ ст. | 6,1:448 | 15:278 | |
| 110 | Насевiч В.Л. | Чавускi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 6,2: | — | |
| 111 | Насевiч В.Л. | Чэрыкаўскi павет у 2–й пал. ХIХ ст. | 6,2: | — | |
| 112 | Спiрыдонаў М.Ф. | Схема планiроўкi сядзiбы Адампаль (каля 1900 г.) | 1:45 | — | |
| 113 | Вiленская губерня ў канцы ХIХ ст. | 1,7* | 2:283 | 4:165 | |
| 114 | Вiцебская губерня ў пач. ХХ ст. | 2,3* | 2:324 | 4:220 | |
| 115 | Гродзенская губерня ў пач. ХХ ст. | 2,2* | 3:126 | 5:426 | |
| 116 | Магiлёўская губерня ў пач. ХХ ст. | 2,5* | 5:19 | 9:458 | |
| 117 | Мiнская губерня ў пач. ХХ ст. | 2,4* | 5:176 | 10:425 | |
| 118 | Бiч М.В. | Структура насельнiцтва Беларусi i сумежных тэрыторый у канцы ХIХ ст. (1897 г.). | 3 | 1:укладка | — |
| 119 | Першая сусветная вайна 1914—1918 гг. Ваенныя дзеяннi на тэрыторыi Беларусi | 5* | 5:472 | — | |
| 120 | Усходне–Пруская аперацыя 1914 г. | 6,2: | — | ||
| 121 | Заходнi фронт 1915—18 гг.: у кампанiю 1915 г. | 3:418 | — | ||
| 122 | Лукашэвiч А.М. | Свянцянскi прарыў 1915 г. | 6,1:267 | 14:271 | |
| 123 | Заходнi фронт 1915—18 гг.: у кампанiю 1916 г. | 3:418 | |||
| 124 | Баранавiцкая аперацыя 19 чэрвеня (2 лiпеня)—16 (29) лiпеня 1916 г. | 1:298 | — | ||
| 125 | Заходнi фронт 1915—18 гг.: у кампанiю 1917—18 гг. | 3:418 | — | ||
| 126 | Беларусь у 1918—1920 гг. Люты 1918 г.—люты 1919 г. | 5,8* | 3:100 | — | |
| 127 | Брэсцкi мiр 1918 г. | 2:102 | 3:298 | ||
| 128 | Мяцеж Доўбар–Муснiцкага | 3:270 | 6:186 | ||
| 129 | Беларусь у 1918—1920 гг. Сакавiк 1919 г.—1920 г. | 5,8* | 3:100 | — | |
| 130 | Варшаўская аперацыя 23 лiпеня—25 жнiўня 1920 г. | 2:225 | 4:18 | ||
| 131 | Сярэдняя Лiтва (1920—1922 гг.) | 6,1:484 | 15:362 | ||
| 132 | Узбуйненне Беларускай ССР | 4* | 6,1:566 | — | |
| 133 | Заходняя Беларусь. 1935 г. | 2,7* | 3:422 | 7:21 | |
| 134 | Вiцебская вобласць. 1938 г.; 1944 г.; 1954 г.; 1993 г. | 1,2 | 2:323 | — | |
| 135 | Гомельская вобласць. 1938 г.; 1954 г.; 1996 г. | 2 | 3:69 | — | |
| 136 | Магiлёўская вобласць. 1938 г.; 1954 г.; 1999 г. | 1,9 | 5:18 | — | |
| 137 | Мiнская вобласць. 1938 г.; 1954 г.; 1960 г.; 1999 г. | 1,4 | 5:174 | — | |
| 138 | Баранавiцкая вобласць. 18.11.1940 г.; 20.9.1944 г. | 1,6* | 1:299 | — | |
| 139 | Беластоцкая вобласць. 18.11.1940 г. | 1,9* | 1:491 | — | |
| 140 | Брэсцкая вобласць. 1940 г.; 1944 г.; 1954 г. | 1 | 2:94 | — | |
| 141 | Вiлейская вобласць. 1.1.1941 г. | 1,7* | 2:269 | — | |
| 142 | Беларуская ССР, палiтыка–адмiнiстрацыйная карта. 1.1.1941 г. | 3,3* | 1:56 | 1:117 | |
| 143 | План вайны фашысцкай Германii супраць СССР (План „Барбароса“) | 1:307 | 2:304 | ||
| 144 | Вялiкая Айчынная вайна 1941—1945 гг. Агульны ход ваенных дзеянняў. 22 чэрвеня 1941 г.—23 снежня 1943 г. (22 чэрвеня 1941 г.—18 лiстапада 1942 г.). | 20 | 2:426 | 4:371 | |
| 145 | Абарона Брэсцкай крэпасцi. 1941 г. | 2:89 | 3:288 | ||
| 146 | Ісаенка У.Ф. | Абарона Мiнска 25 чэрвеня—3 лiпеня 1941 г. | 0,48* | 5:162 | 10:409 |
| 147 | Ісаенка У.Ф. | Навагрудскi „кацёл“ | 2,5* | 5:260 | — |
| 148 | Ваенна-адмiнiстрацыйны падзел акупiраванай тэрыторыi Беларусi (па стану на 1942 г.) | 4,5* | 1:89 | — | |
| 149 | Знiшчэнне насельнiцтва Беларусi нямецка–фашысцкiмi акупантамi ў гады Вялiкай Айчыннай вайны | 4* | 1:90 | — | |
| 150 | Вялiкая Айчынная вайна 1941—1945 гг. Агульны ход ваенных дзеянняў. 22 чэрвеня 1941 г. — 23 снежня 1943 г. (19 лiстапада 1942 г. —23 снежня 1943 г.). | 15 | 2:426 | 4:371 | |
| 151 | Манаенкаў А.Л. | Дыслакацыя партызанскiх злучэнняў, брыгад i асобных атрадаў на акупiраванай тэрыторыi Беларусi (чэрвень 1941 г.—лiпень 1944 г.) | 3,75 | 5:415 | 12:137 |
| 152 | Пасэ У.С. | Бялынiцкiя аперацыi партызан у 1943 г. 13 красавiка | 2:165 | — | |
| 153 | Пасэ У.С. | Бялынiцкiя аперацыi партызан у 1943 г. 26 жнiўня | 2:165 | — | |
| 154 | Пасэ У.С. | Бялынiцкiя аперацыi партызан у 1943 г. 11 верасня | 2:165 | — | |
| 155 | Смаленская аперацыя 7 жнiўня — 2 кастрычнiка 1943 г. | 6,1:357 | 15:42 | ||
| 156 | Бранская аперацыя 1 верасня—3 кастрычнiка 1943 г. | 2:66 | 3:243 | ||
| 157 | Гомельска–Рэчыцкая аперацыя 10—30 лiстапада 1943 г. | 3:67 | 5:338 | ||
| 158 | Гарадоцкая аперацыя 13—31 снежня 1943 г. | 2:478 | 5:44 | ||
| 159 | Вялiкая Айчынная вайна 1941—1945 гг. Агульны ход ваенных дзеянняў. Студзень 1944 г.—май 1945 г. | 15 | 2:427 | 4:374 | |
| 160 | Шомадзi В.Э. | Вызваленне Беларусi ад нямецка–фашысцкiх захопнiкаў (1943—1944 гг.) | 2,5 | 2:432—433 | 4:372—373 |
| 161 | Беларуская аперацыя. 23 чэрвеня—29 жнiўня 1944 г. | 5,6* | 1:364 | 2:405 | |
| 162 | Шомадзi В.Э. | Калiнкавiцка–Мазырская аперацыя 8 студзеня — 8 лютага 1944 г. | 4:29 | 7:468 | |
| 163 | Рагачоўска–Жлобiнская аперацыя 21—26 лютага 1944 г. | 6,1:40 | 13:197 | ||
| 164 | Лiтвiн А.М. | Абарона Дняпроўска–Бугскага канала. Люты–сакавiк 1944 г. | 3:261 | 6:171 | |
| 165 | Лабанок У.Е., Манаенкаў А.Л. | Абарона Полацка–Лепельскай партызанскай зоны i прарыў блакады (11 красавiка—5 мая 1944 г.) | 5:529 | 12:437 | |
| 166 | Вiцебска–Аршанская аперацыя 23—28 чэрвеня 1944 г. | 2:318 | 4:212 | ||
| 167 | Магiлёўская аперацыя 23—28 чэрвеня 1944 г. | 5:16 | 9:454 | ||
| 168 | Бабруйская аперацыя 24—29 чэрвеня 1944 г. | 1:253 | 2:188 | ||
| 169 | Мiнская аперацыя 29 чэрвеня—4 лiпеня 1944 г. | 5:171 | 10:419 | ||
| 170 | Полацкая аперацыя 29 чэрвеня—4 лiпеня 1944 г. | 5:529 | 12:458 | ||
| 171 | Вiльнюская аперацыя 5—20 лiпеня 1944 г. | 2:291 | 4:176 | ||
| 172 | Беластоцкая аперацыя 5—27 лiпеня 1944 г. | 1:490 | 3:71 | ||
| 173 | Люблiн–Брэсцкая аперацыя. 18 лiпеня—2 жнiўня 1944 г. | 4:412 | 9:369 | ||
| 174 | Бабруйская вобласць. 20.9.1944 г. | 1,9* | 1:254 | — | |
| 175 | Гродзенская вобласць. 1944 г.; 1954 г.; 1996 г. | 1,9 | 3:127 | — | |
| 176 | Палеская вобласць у 1944—54 гг. 20.9.1944 г. | 1,3* | 5:386 | 11:549 | |
| 177 | Пiнская вобласць. 20.9.1944 г. | 1,7* | 5:499 | 12:367 | |
| 178 | Полацкая вобласць. 20.9.1944 г. | 1,9* | 5:530 | 12:458 | |
* Прыблiзныя лiкавыя маштабы вызначаны намi, бо на саміх картах нi лiкавыя, нi лiнейныя маштабы не паказаны.
Дадатак 3
Спіс гістарычных карт Нацыянальнага атласу Беларусі (Мінск, 2002)
1. Ксяндзоў У.П. Палеаліт і мезаліт Беларусі. 24—5–е тысячагоддзі да н.э. 1:4 000 000…… С. 263
2. Чарняўскі М.М. Неаліт Беларусі. 5–е—пачатак 2–га тысячагоддзя да н.э. 1:4 000 000…… С. 263
3. Чарняўскі М.М. Бронзавы век Беларусі. Пачатак 2–га тысячагоддзя — VIII ст. да н.э. 1:4 000 000…… С. 263
4. Шадыра В.І. Жалезны век Беларусі. VIII—VII cт. да н.э. — IV—V ст. н.э. 1:4 000 000…… С. 263
5. Мядзведзеў А.М. Беларусь у раннім сярэднявеччы. V—X ст. 1:4 000 000…… С. 264
6. Лысенка П.Ф., Штыхаў Г.В. Беларусь у IX—першай палове XIII ст. 1:4 000 000…… С. 264
7. Насевіч В.Л. Утварэнне Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Другая палова ХIII—XIV ст. 1:5 500 000…… С. 264—265
8. Насевіч В.Л. Вялікае княства Літоўскае ў XV— першай палове XVI ст. 1:5 500 000…… С. 265
9. Бохан Ю.М. Бітва пад Грунвальдам. 15 ліпеня 1410 г. // Беларуская энцыклапедыя. Т. 5. Мінск, 1997. С. 463…… С. 265
10. Спірыдонаў М.Ф. Беларусь у другой палове XVI ст. 1:1 500 000…… С. 266—267
11. Спірыдонаў М.Ф. Рэч Паспалітая ў канцы XVI ст. 1:10 000 000…… С. 267
12. Беларусь на карце „Вялікае княства Літоўскае“ (1613 г.). // Кордт В. Материалы по истории русской картографии. Вторая серия. Вып. 2: Карты всей России и западных её областей до конца XVII в. Киев, 1910. № 13—16…… С. 268
13. Сагановіч Г.М. Беларусь у XVII ст. 1:3 000 000…… С. 269
14. Пашкевіч У.І. Беларусь у гады Паўночнай вайны. 1700—1721 гг. 1:3 500 000…… С. 269
15. Анішчанка Я.К. Беларусь у другой палове XVIII ст. 1:1 500 000…… С. 270—271
16. Спірыдонаў М.Ф. Рэч Паспалітая ў 1770 г. 1:10 000 000…… С. 271
17. Анішчанка Я.К. Паўстанне 1794 г. у Беларусі. 1:3 000 000…… С. 272
18. Насевіч В.Л. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел усходняй Беларусі. 1772—1792 гг. 1:3 000 000…… С. 272
19. Насевіч В.Л. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел Беларусі. 1793—1796 гг. 1:3 000 000…… С. 272
20. Насевіч В.Л. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел Беларусі. Першая палова ХIХ ст. 1:3 000 000…… С. 273
21. Падзеі вайны 1812 г. у Беларусі. Чэрвень—жнівень. 1:6 000 000 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. Укладка…… С. 273
22. Падзеі вайны 1812 г. у Беларусі. Кастрычнік—снежань.1:5 500 000 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. Укладка…… С. 273
23. Міхайлоўская Л.Ю., Насевіч В.Л. Беларусь у другой палове ХIХ—пачатку ХХ ст. 1:2 150 000…… С. 274—275
24. Цітоў В.С., Штыхаў Г.В. Межы рассялення беларусаў. 1:4 000 000 // Этнаграфія Беларусі. Мінск, 1989. С. 549…… С. 275
25. Біч М.В., Насытка Я.П. Структура насельніцтва Беларусі і сумежных тэрыторый у канцы ХIХ ст. (1897 г.). 1:3 000 000 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск, 1993. Укладка…… С. 276
26. Смальянінаў М.М., Траццяк С.А. Беларусь у гады Першай сусветнай вайны 1914—1918 гг. (Кампаніі 1915—1917 г.). Лютаўская рэвалюцыя ў Беларусі. 1:3 000 000…… С. 276
27. Траццяк С.А. Усталяванне Савецкай улады ў Беларусі. Лістапад 1917 г. — люты 1918 г. 1:3 000 000…… С. 277
28. Смальянінаў М.М., Траццяк С.А. Заходняя вобласць (Заходняя Камуна) РСФСР. 23 лістапада 1917 г. — снежань 1918 г. Заходні паход Чырвонай Арміі. Верасень 1918 г. — студзень 1919 г. 1:3 000 000…… С. 277
29. Траццяк С.А. Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі і Літоўска–Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. 1 студзеня 1919 г. — ліпень 1920 г. 1:3 000 000…… С. 278
30. Траццяк С.А. Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусі — Беларуская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка. Чэрвень1920 г. — сакавік 1921 г. 1:3 000 000…… С. 278
31. Жук В.М. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел Савецкай Беларусі. 1921—1926 гг. 1:3 000 000…… С. 279
32. Жук В.М. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел Савецкай Беларусі. 1935—1937 гг. 1:3 000 000…… С. 279
33. Палуян У.А. Заходняя Беларусь. 1921—1930 гг. 1:3 000 000…… С. 279
34. Палуян У.А. Заходняя Беларусь. 1931—1939 гг. 1:3 000 000…… С. 279
35. Палуян У.А. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел Заходняй Беларусі. 1931—1939 гг. 1:1 500 000…… С. 280
36. Палуян У.А. Уз’яднанне Заходняй Беларусі з Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікай. 17 верасня — 14 лістапада 1939 г. 1:3 000 000…… С. 281
37. Жук В.М., Палуян У.А. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел Беларусі. 1940 г. 1:3 000 000…… С. 281
38. Ісаенка У.Ф. Вялікая Айчынная вайна. Баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі. 22 чэрвеня — жнівень 1941 г. 1:1 500 000…… С. 282—283
39. Манаенкаў А.Л. Вялікая Айчынная вайна. Партызанскія фарміраванні ў Беларусі. 1941—1944 гг. 1: 3 500 000 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 5. Мінск, 1999. С. 415. С. 284
40. Шомадзі В.Э. Вялікая Айчынная вайна. Вызваленне Беларусі. Верасень 1943 г. — жнівень 1944 г. 1:3 000 000 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 2. Мінск, 1994. С. 432—433………………… С. 285
41. Сафонаў М.В. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел Беларусі. 1945 г. 1:3 000 000…… С. 285
42. Несцяровіч М.Б. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел Беларусі. 1955 г. 1:3 000 000…… С. 286
43. Урублеўскі А.П. Адміністрацыйна–тэрытарыяльны падзел Беларусі. 1965 г. 1:3 000 000…… С. 286
44. Спірыдонаў М.Ф. Фарміраванне тэрыторыі горада Мінска. 1800—2001 гг. 1:65 000…… С. 287
45. Спірыдонаў М.Ф. Мінск і наваколле. 1800 г. 1:100 000…… С. 288
46. Спірыдонаў М.Ф. Мінск і наваколле. 1850 г. 1:100 000…… С. 288
47. Спірыдонаў М.Ф. Мінск і наваколле. 1900 г. 1:100 000…… С. 288
48. Спірыдонаў М.Ф. Менск і наваколле. 1920 г. 1:100 000….. С. 288
49. Спірыдонаў М.Ф. Мінск і наваколле. 1940 г. 1:100 000…… С. 289
50. Спірыдонаў М.Ф. Мінск і наваколле. 1950 г. 1:100 000…… С. 289
51. Спірыдонаў М.Ф. Мінск і наваколле. 1965 г. 1:100 000…… С. 289
52. Спірыдонаў М.Ф. Мінск і наваколле. 1980 г. 1:100 000…… С. 289