БЕЛАРУСКІ ГІСТАРЫЧНЫ АГЛЯД

16 жніўня 2008 г. пасля доўгай і цяжкай хваробы ў сваёй кватэры ў Аполі памёр прафесар Ян Серадыка, былы рэктар Вышэйшай педагагічнай школы—постаць выключная ў тамтэйшым навуковым асяроддзі і між польскіх гісторыкаў, пра каго ў некралогу, падпісаным рэктарам, Вышэйшай вучонай радай і ўсёй акадэмічнай супольнасцю, сказана: „Пайшоў з жыцця выбітны навуковец, Чалавек вельмі справядлівы, далікатны і сардэчны”[1]. Гэтую вестку я атрымаў па тэлефоне, калі знаходзіўся ў паўднёвай Англіі, за дзень перад вяртаннем дадому, так што змог удзельнічаць у апошнім развітанні са шматгадовым сябрам, знакамітым даследчыкам і чалавекам з характарам, які рэдка сустракаецца. Трапна адзначылі гэта аўтары працытаванага некралога.

Хаця ўжо на працягу некалькіх месяцаў і асабліва апошніх тыдняў можна было чакаць найгоршага (з пэўнага часу пасярэдніцай у тэлефонных размовах была яго жонка Эва), аднак мы шчыра верылі, і сам ён, пэўна, таксама не губляў надзеі, што 8 кастрычніка мы з ім сустрэнемся на ўрачыстым святкаванні ягонага 80-годдзя і паўвекавога стажу навуковай працы і тады ўручым яму памятную кнігу, падрыхтаваную з гэтай нагоды. Кніга—чарговая за апошнія 20 гадоў[2] — з’явілася, але ўжо прысвечаная памяці гісторыка[3]. У ёй змешчана поўная бібліяграфія ягоных публікацый (129 пазіцый) і некалькі астатніх тэкстаў, здадзеных аўтарам у друк.

У здабытку Яна Серадыкі пераважаюць манаграфіі, прысвечаныя соймам (прычым датычныя ўсёй Рэчы Паспалітай), асаблівае ж месца займае кніга пра канфлікт паміж вялікім маршалкам літоўскім Крыштафам Дарагастайскім і ягонай другой жонкай, Соф’яй з Радзівілаў, выкліканы яе пазашлюбным раманам. Гэтая праца грунтуецца на шматгадовых карпатлівых пошуках першакрыніц, увесь сюжэт разгортваецца на беларускім абшары Вялікага Княства Літоўскага. Пад знакам Пагоні застаецца таксама бадай большая частка спадчыны апольскага даследчыка, звязаная з унутранымі справамі і палітычнымі стасункамі (у тым ліку спрэчкамі на парламенцкай глебе пасля заключэння Люблінскай уніі) паміж абедзвюма складовымі часткамі Рэчы Паспалітай. Аддадзім ёй асаблівую ўвагу ў наступнай частцы гэтага нарыса.

***

Літуаністыка ў Польшчы мае даўнія традыцыі як у галіне гістарычных даследаванняў, так і літаратура- і мовазнаўчых[4]. Гэта зразумела, калі мець на ўвазе дзяржаўнае і культурнае адзінства Рэчы Паспалітай на працягу некалькіх стагоддзяў — несумненны феномен на фоне еўрапейскай новай гісторыі[5]. Развітая яшчэ пад уладай захопнікаў, літуаністыка выдатна развівалася далей у міжваеннае дваццацігоддзе, калі яе цэнтрам зрабілася Вільня, але акрамя яе значнае месца займалі таксама іншыя акадэмічныя асяродкі ІІ Рэчы Паспалітай. Урон ёй нанесла Другая сусветная вайна, асабліва яе палітычныя вынікі, якія сталі прычынай сыходу ўцалелых пасля ліхалецця людзей навукі ў падполле, аднак каб з гэтага анямелага стану выйсці на свет — самім або праз уласных вучняў, — ледзь толькі з’явіліся адпаведныя ўмовы[6]. Плён тут прынесла пазітывісцкая пазіцыя, відавочная ў дзеяннях постацяў такога маштабу, як Станіслаў Лоранц (Нацыянальны музей у Варшаве зрабіў цэнтрам для збораў і сустрэч выгнаннікаў з Віленшчыны)[7], аўтар фундаментальнай працы пра пачаткі Літвы Генрык Лаўмяньскі — у Познані (сам перайшоў да вывучэння старажытнага славянства, затое згуртаваў вакол сябе нешматлікае, але адборнае кола вучняў)[8], а ў сталіцы ягоны малодшы калега з-па-над Віліі, Юліюш Бардах, які напярэдадні 1939 г. пачынаў асістэнтам Універсітэта Стэфана Баторыя, з часам прыняў у яго эстафету як даследчык і апякун наступнага пакалення[9]. Навейшыя часы знайшлі знаўцу ў Пётры Ласоўскім, якога з карэннай Польшчы ў вайну лёс закінуў у край над Віліяй, што дало яму магчымасць вывучыць мову і захапіцца даследаваннямі ХХ ст.[10]. Гэта толькі некалькі прозвішчаў з такога шматлікага сёння кола гісторыкаў-літуаністаў у Польшчы, на чыёй карце яны адзначаны не толькі ў Варшаве, Познані ці Кракаве, але амаль ва ўсіх акадэмічных асяродках, што квітнеюць у Торуні, Беластоку, Уроцлаве, Аполі, Гданьску ці Ольштыне. Варта падкрэсліць супрацоўніцтва з сучаснымі Літвой і Беларуссю, якое паглыбляецца і прыносіць двухбаковы плён, традыцыі сувязяў у гэтай галіне з пасляваеннай Масквой, згладжванне недаверу і варожасці, з польскага боку — пераадольванне шкоднага патэрналізму і падкрэслівання „цывілізацыйнай вышэйшасці”[11], узаемныя пераклады кніг — прыгадаю тут біяграфію даволі супярэчлівай постаці гетмана Януша Радзівіла, што выйшла з-пад пяра Генрыка Віснера[12], нарысы па гісторыі Літвы даследчыкаў з Вільні і Коўна[13], нарэшце, эксклюзіўна выдадзеную працу пра культуру Вялікага Княства[14]. Gutta cavat lapidem — кропля камень точыць… А з іншага боку, не бракуе прыдуманых „адкрыццяў”, такіх, як звязанае з імем дзеяча эміграцыі ў Злучаных Штатах, аматара Ёнаса Даінаўскаса, які ў другой палове ХХ ст. падвергнуў сумненню існаванне… дакумента пагаднення ў Крэве 1385 г., назваўшы яго фальсіфікацыяй[15]. Cui bono? На шчасце, такіх надуманых і пазбаўленых навуковай вартасці высноваў, таксама і на тэму іншых аспектаў польска-літоўскай уніі на яе пачатковым этапе, не ўспрымаюць усур’ёз прафесійныя гісторыкі, прычым польскія даследчыкі палічылі мэтазгодным даць ім слушны адпор[16].

У таксама шматлікай сёння ў Польшчы плеядзе літуаністаў, асабліва даследчыкаў Вялікага Княства, пачэснае месца, якое ён замацаваў сваімі дасягненнямі на працягу мінулага паўвеку, займае Ян Серадыка, чые даследаванні парламентарызму Рэчы Паспалітай напярэдадні падзелаў не могуць замыкацца ў межах цяперашняй этнічнай Польшчы, Літвы, Украіны або Беларусі, як гэта калісьці спрабавалі рабіць, але складаюць адзінае цэлае, злучанае інстытутамі сойму і сената. Пры гэтым стымулююць падняцце шэрагу дэталёвых тэм, лакалізаваных ужо тэрытарыяльна ў паасобных мясцовасцях або рэгіёнах, датычных асобаў ці сямействаў, найчасцей магнацкіх.

Не забракавала Яну Серадыку таксама асабістага матыву, звязанага з тым фрагментам біяграфіі, калі семнаццацігадовым пасля заканчэння Другой сусветнай вайны на хвалі міграцый народаў трапіў назаўсёды ў Аполе. Нарадзіўся ў Граеве, на Беласточчыне, а гэта ж паблізу даўняй мяжы паміж Каронай і Вялікім Княствам. У 1939 г. знаходзіўся разам з сям’ёй у Пінску — сэрцы Палесся, і там хлопцам-падлеткам перажыў ваенны час і абедзве акупацыі, працуючы фізічна на мясцовай рачной суднаверфі. Там пад канец вайны страціў старэйшага брата, які быў застрэлены і спачывае на адным з мясцовых пагостаў. Ягоную магілу прафесар здалёк атачаў асаблівым клопатам, а Пінск змог наведаць праз шмат гадоў. Той візіт у 2005 г. у мясціну свайго юнацтва, да якога доўга рыхтаваўся, перажыў і ўспамінаў у размовах з вялікім хваляваннем. Зрэшты, горача намаўляў мяне паўдзельнічаць у гэтай выключнай экскурсіі па Палессі, што ў той час, на жаль, па розных прычынах не было для мяне магчымым. Аднак я пабываў там на дзесяць з нечым гадоў раней, успамінаючы ўласныя даследаванні валочнай памеры ў другой палове XVI ст. Такім чынам, пасля ягонага вяртання мы маглі параўнаць свае ўражанні, а адным з апошніх артыкулаў Яна Серадыкі быў „Пінск Альбрыхта Станіслава Радзівіла”[17]. Даклад пад гэтай назвай, заснаваны на грунтоўных даследаваннях і поўны яркіх апісанняў, ён прачытаў пад час канферэнцыі ва Ўніверсітэце Адама Міцкевіча на пачатку студзеня 2006 г. Тады ў апошні раз наведаў Познань.

***

А цяпер — згадка маёй асабістай рэфлексіі, якую я змясціў у канцы нарыса пра шляхі польскай літуаністычнай гістарыяграфіі ў другой палове мінулага стагоддзя:

„Калі позняй восенню 1972 г. я знаходзіўся ў Вільні і амаль не пакідаў гмаху Бібліятэкі Ўрублеўскіх (цяпер Цэнтральная бібліятэка Літоўскай Акадэміі Навук) над Віліяй, які змяшчае багаты кнігазбор, аддзелы старадрукаў і рукапісаў, у кавярні-сталоўцы на цокальным паверсе ў першы раз сустрэў — на той час таксама дацэнта — Яна Серадыку. Наша знаёмства, а з часам і сяброўства пачалося там пад час доўгіх вячэрніх размоваў, якія мы вялі па меры магчымасці ў вандроўках па старажытнай сталіцы Ягелонаў. Для нядаўняга рэктара Almae Matris Opoliensis гэта быў другі, даўжэйшы выезд у бібліятэкі Ленінграда, Вільні ды іншых асяродкаў, дзе змяшчаюцца архівы XVII ст. Пасля першага выезду—заўсёды рады падзяліцца інфармацыяй, што не надта часта сустракаецца — напісаў інструктыўны даведнік па разведаных зборах, каб аблегчыць працу пазнейшым даследчыкам. А пасля другога, калі мы пазнаёміліся, — з’явілася, між іншым, даследаванне на тэму спрэчак пра касцёл у Кейданах паміж Крыштафам Радзівілам і ксяндзом Матэушам Кабыляньскім <…> Пра гэтую навуковую працу і яе аўтара я думаў праз 21 год, калі мне ўдалося ажыццявіць план наведвання цвярдыні літоўскага кальвінізму[18], калі я паглядаў на касцёл св. Юрыя і ў крыпце збора — на труну, якая хавае астанкі князя Януша…”[19]. Таго самага, увекавечанага ў „Патопе” Генрыка Сянкевіча.

Да крэсаў, але паўднёва-ўсходніх, скіравала Яна Серадыку ўжо ў 1958 г. магістарская праца („Польска-ўкраінскія стасункі ў 1648-1651 гг.”), апублікаваная часткова ў друку, а з гадамі — у першым фрагменце — адноўленая ў томе навуковых прац, заяўленых на 75-годдзе аўтара[20]. З абароненай у 1963 г. доктарскай дысертацыяй („Сойм у Торуні 1626 г.”) трывала ўвайшоў у элітарнае кола найвыбітнейшых знаўцаў парламентарызму, а пры гэтым — і ўнутранай гісторыі старажытнай Літвы, што даказвае шэраг спадарожных гэтай кнізе навуковых прац і дадатковых матэрыялаў. З таго часу аналітычныя падыходы ішлі ў яго поруч з сінтэзам. Варта адзначыць таксама працы дакументальныя і крыніцазнаўчыя. Да найвыбітнейшых дасягненняў Яна Серадыкі трэба залічыць даспелую працу аб схіле панавання Жыгімонта ІІІ Вазы[21], што трактуе тэму ў шырокім кантэксце (яна паслужыла падставай габілітацыйнага звання), якая пры неабходнасці мусіць кампенсаваць пакінутую, на жаль, у праекце манаграфію пра гэтага супярэчлівага ўладара.

Сярод ягоных пяці наступных кніг асаблівае значэнне мае манаграфія сойму 1627 г., які аўтар ужо ў загалоўку назваў соймам, што не спраўдзіў чаканні. Завяршэннем галоўнага этапу даследаванняў, якія ахапілі другую палову панавання Жыгімонта ІІІ, стала манаграфія сойму 1618 г., а таксама заяўленая амаль адначасова кніга пра парламентарыяў гэтага перыяду[22].

Сярод трох галоўных задач прафесара універсітэта Ян Серадыка заўсёды добрасумленна пачынаў з дыдактыкі, на першае месца заўжды ставіў даследаванні першакрыніц. Тым часам пражыванне ў Аполі патрабавала цяжкіх паездак па краіне і замежных, шмат высілкаў было накіравана на пошукі ў архівах і на ўзбагачэнне ўласнага кнігазбору. На месцы не знаходзіў архіваў, датычных старапольскага парламентарызму, бібліятэчныя кнігазборы таксама вымушалі накіроўвацца ў іншагароднія бібліятэкі. На шчасце, паблізу знаходзіўся Ўроцлаў, узбагачоны часткай збораў львоўскага Асалінеума. Тыя пастаянныя больш далёкія экспедыцыі, асабліва ў Варшаву, патрабавалі немалой самаахвярнасці і выездаў глыбокай ноччу, каб адразу прыбыўшы сядаць за працу над рукапісамі ў старадаўнім палацы Рачыньскіх на вуліцы Доўгай альбо ў гмаху на плошчы Красіньскіх. Затое, аддаючы належнае неабходнасці ўдзелу ў арганізацыйным жыцці, навуковец з пачуцця абавязку браў на сябе адказныя функцыі (на чале з пасадай рэктара Almae Matris Opoliensis, якую мусіў заняць пры асабліва складаных акалічнасцях), аднак з найбольшай ахвотай вызваляўся ад іх пасля вызначанага тэрміну, як толькі дазвалялі абставіны. Так было з удзелам у працы Галоўнай рады вышэйшай адукацыі, з тройчы займанай пасадай дырэктара Інстытута гісторыі. Дзякуючы гэтаму — насуперак частым клопатам аб здароўі — Ян Серадыка заявіў пра сябе такім багатым апублікаваным здабыткам[23].

У апісанні падарожжаў гісторыка можна вылучыць два шляхі. Адзін вёў даследчай лініяй, другі звязваўся з турыстычнымі захапленнямі, і на ім абазначыліся перадусім выезды шмат гадоў запар ва ўлюбёную Шчаўніцу і вандроўкі па Пенінах. У апошнія гады, хоць яшчэ не адразу пасля першага сур’ёзнага пагаршэння здароўя ў сярэдзіне 1991 г. — калі здароўе гэтага не дазваляла, яны былі заменены шпацырамі па не менш прывабным сілезскім курорце Кудове побач з чэшскай граніцай. Затое сляды першага шляху знаходзім у дакументацыі ягоных прац у выпісках з архіваў і бібліятэк Кракава, Варшавы (некалькі гадоў быў пастаянным карыстальнікам Галоўнага архіва старадаўніх актаў з найбагацейшым Архівам Радзівілаў у першую чаргу і спецыяльных збораў Нацыянальнай бібліятэкі), Уроцлава, Гданьска, Познані з блізкім Курнікам[24]. Але на гэтым шляху асаблівае месца занялі замежныя навуковыя паездкі — найперш чатырохмесячная, ад снежня 1969 да сакавіка 1970 г., у Савецкі Саюз (яна стала сапраўднай аддушынай сярод будняў бязмерна напружанага рэктарскага тэрміну) і наступная — паўтарамесячная — у апошнім квартале 1972 г., адразу ж пасля таго, як ён пакінуў гэтую пасаду, калі засталіся ўспаміны пра яе цяжар і асабліва—пра справу выбуху ў актавай зале тагачаснай Вышэйшай педагагічнай школы на вуліцы Алескай у Аполі.

Першая вялікая паездка Яна Серадыкі на ўсход ахапіла Маскву, Ленінград, Кіеў, Львоў, Мінск і Вільню. У апошнюю (а таксама ў горад над Нявой) ён вярнуўся пад час другой „пілігрымкі” (гэта тады мне надарылася магчымасць пазнаёміцца з апольскім даследчыкам і пачуць не адну „справаздачу” з навуковых вандровак, прысвечаных першай палове XVII ст., а таксама — галоўным чынам — з нялёгкага досведу ягонага толькі што завершанага рэктарства). У Маскве вывучаў зборы Цэнтральнага дзяржаўнага архіва старадаўніх актаў, а таксама аддзел рукапісаў нацыянальнай кніжнай скарбніцы (Бібліятэкі імя Леніна), у Ленінградзе — такі ж самы аддзел у Бібліятэцы імя Салтыкова-Шчадрына (гэта там знаходзіліся разрабаваныя пасля падзелаў польскія рукапісы і старадрукі, а сярод міжвольных дабрадзеяў прысутнічалі — што мне шматразова прыгадваў з характэрным тонкім гумарам пад час спатканняў — партрэты двух братоў-біскупаў, стваральнікаў Бібліятэкі Залускіх у Варшаве ў XVIII ст.), у Кіеве — Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Украінскай ССР, у Львове—ягоны тамтэйшы філіял, а таксама аддзел рукапісаў Бібліятэкі Акадэміі навук УССР імя Стэфаніка (пад гэтай назвай у гістарычным гмаху пад купалам раней хаваўся старадаўні Асалінеум), у Мінску і Вільні — рэспубліканскія Цэнтральныя гістарычныя архівы, больш за тое — а можа, перадусім — у горадзе Гедыміна Універсітэцкую бібліятэку (здолеў дабрацца да яе пад час другога прабывання, таксама як і да збораў Інстытута гісторыі Акадэміі навук у Ленінградзе) і Бібліятэку Акадэміі навук.

Асобныя справаздачы змяшчаюць як спісы даследаваных калекцый разам з сігнатурамі, так і трапныя характарыстыкі ix зместу. Прыезджы з Польшчы канцэнтраваў увагу на крыніцах, датычных перадусім унутрыпалітычных падзей у Рэчы Паспалітай у апошнія (да 1629 г.) тры гады панавання Жыгімонта ІІІ, для сваёй рыхтаванай манаграфіі, якая мусіла ўбачыць свет пасля дзесяці гадоў працы, у 1978 г.[25], аднак, з іншага боку, не забываў пра вялікую прыгоду, якой з’яўляецца для даследчыка архіўная праца, калі ён зусім выпадкова можа натрапіць на сляды найцікавейшых справаў, што пазней схіліць яго да распрацоўкі цалкам новых тэм. Заўважыў жа і „на палях” асноўнага архіўнага даследавання не прамінуў занатоўваць справы, якія на той момант менш яго займалі, напрыклад, з разраду прыватных маёмасных справаў і судовых спрэчак. Гэта мусіла прынесці плён ужо ў недалёкай будучыні ў выглядзе справаў пра „незвичайную гісторыю” роду Максімовічаў-Ломскіх, а таксама пра магнацкія спрэчкі аб Капыскіх уладаннях.

Раней за вышэйзгаданыя крыніцазнаўчыя інструктыўныя справаздачы з навуковых падарожжаў па бібліятэках і архівах на тэрыторыі Расіі і старадаўняй Рэчы Паспалітай[26] з’явіліся першыя артыкулы Яна Серадыкі пра падзеі з гісторыі Вялікага Княства, напрыклад, пра соймавыя дэбаты паміж караняжамі і бацвіннікамі ў 1627 г. або пра спробу байкатавання імі Торуньскага сойму[27], які праходзіў годам раней.

Тыя аналітычныя артыкулы не толькі адкрывалі новыя карціны невядомых фрагментаў гісторыі, але і прыводзілі да цікавых канстатацый, такіх, як, напрыклад, гэтае фінальнае разважанне пра спрэчкі за Копысь паміж біржанскімі Радзівіламі і Львом Сапегам: „Такім чынам, у цэлым, ніколькі не адкідаючы іншых фактараў, здаецца, што тая крыніца пастаяннай палітычнай размежаванасці нашай магнатэрыі, якая выражалася ў слабасці і нетрываласці алігархічных груповак, каранілася перадусім у яе глыбокіх эканамічных антаганізмах, якія гэткім чынам рабілі немагчымым фарміраванне ў тагачаснай Рэчы Паспалітай адзінай улады магнацкай алігархіі”[28]. Аўтар таксама звяртае ўвагу на негатыўныя наступствы несупынных і зацятых маёмасных спрэчак, часта паміж пародненымі магнатамі, якія аслаблялі іх энергію і перашкаджалі пазітыўнай дзейнасці на грамадскай ніве, „але адначасова не давалі магчымасці рэальна стварыць адпаведна моцную магнацкую групоўку. Групоўку, якая здолела б маналітна і на працягу доўгага адрэзка часу выступаць перад каралём ці шляхтай з канкрэтнай палітычнай праграмай…”.

Героі публікацыі—не толькі асобы з галоўнай палітычнай арэны, але і зусім незнаёмыя постаці, як, напрыклад, нейкі Максімовіч, які з’яўляецца на першай старонцы цытаванага доследу. Ян Серадыка, карэктуючы датуль выпадковыя згадкі, змешчаныя ў літаратуры па прадмеце, і скрупулёзна ўзнаўляючы гісторыю роду Максімовічаў-Ломскіх, звыкла трактаваных як адасобленае сямейства, у асобным артыкуле падае тэму як цікавы матэрыял да пытання прасоўвання па сацыяльнай лесвіцы, пранікнення мяшчан на Літве ў шляхецкі стан ды нават у шэрагі магнатэрыі. Памянёныя тут Максімовічы-Ломскія знаходзіліся ў другой чвэрці XVII ст. на прамым шляху да апошняй перамогі, аднак пераацанілі свае магчымасці і нават страцілі пазіцыю, якую напрацавалі сабе сярод мяшчанскай эліты Магілёва, хутка развіталіся з „падманлівым бляскам шляхецкага клейнота <…> і сышлі ўсяго за дзесяць з нечым гадоў у шэрагі арандатараў і нават шляхецкай беднаты, каб неўзабаве знікнуць з гістарычнай арэны”. І далей — трапная заўвага наконт абедзвюх частак Рэчы Паспалітай: „Здаецца, што наколькі лягчэй было здабыць шляхецтва, нават не зусім легальным шляхам, на Літве, настолькі цяжэй было тут, чым у Кароне, увайсці ў магнацкую праслойку. Была яна ў Вялікім Княстве неяк больш замкнёнай і кансерватыўнай, значна пільней ахоўвала сваю каставасць, чым каронная”[29].

Надта высока нацэльваліся Максімовічы-Ломскія, прычым не хапіла ім часу і праславутай крыхі шчасця. У 1606-1641 г. сабралі велізарныя Капыскія ўладанні, пасля чаго пайшло атрыманне павятовых пасадаў (смаленскіх, аршанскіх), сваяцтва са старымі (аднак хутчэй заняпалымі) княжацкімі родамі, стварэнне ўласнай шляхецкай кліентуры і прэстыжнае выстаўленне на ваенныя выправы ўласных узброеных почтаў. Аднак умяшаліся — напэўна, страціўшы адчуванне рэальнасці, а можа, проста ідучы на рызыку — у спрэчкі паміж Крыштафам Радзівілам і Львом Сапегам, пасварыліся паміж сабой, што прывяло іх да згаданага заняпаду. Гісторык звярнуў увагу на матэрыялы, якія далі б пяру Ўладзіслава Лазіньскага імпульс для напісання маляўнічай аповесці ў стылі „Правам і левам” ці „Жыцця польскага ў мінулых стагоддзях”.

Але і Серадыка закрануў і ўвасобіў у кнігу адну з такіх тэм. Да гэтага мы вернемся праз некаторы час. Высновы свае стараўся не толькі пацвярджаць надзейнымі дакументальнымі крыніцамі, але і паказваць на шырокім гістарычным фоне, між іншым, спасылаючыся на літоўскую традыцыю рэлігійнай талерантнасці, што даводзіць напісаны ў перыяд гістарыяграфічных дыскусій на гэтую тэму (звязаных са святкаваннем 400-й гадавіны ўхвалення Варшаўскай канфедэрацыі) дослед пра шлях вяртання каталікамі страчанага ў час Рэфармацыі касцёла ў цвярдыні кальвінізму — радзівілаўскіх Кейданах. Асноўны пласт матэрыялаў быў сабраны ў час другой паездкі ў Вільню[30]. У гэтым выпадку аўтар звярнуў увагу на арыгінальную нават па тагачасных мерках постаць біскупа Якуба Варанецкага, які быў у свой час пробашчам у Коўне і Геранёнах і, нягледзячы на забарону касцельных уладаў, без дакораў сумлення вянчаў у 1593 г. каталіцкім шлюбам Эльжбету з Астрожскіх і кальвініста Крыштафа Радзівіла[31]. Са знакамітай ленінградскай калекцыі Дуброўскага (Бібліятэка імя Салтыкова-Шчадрына) выбраў і апублікаваў з каментарыямі складзены несумненна ў першыя гады панавання Жыгімонта ІІІ дакумент, датычны ўвасаблення лозунгаў рэлігійнай талерантнасці ў Рэчы Паспалітай. Гэтая публікацыя — прыклад дасведчанасці на ніве выдання крыніц[32].

А цяпер — маючы завершаныя працы аднаго з найвыбітнейшых даследчыкаў старапольскага парламентарызму — звернем увагу на адну з рысаў гэтага навукоўца, які заўсёды пазбягаў спрэчак, але пры гэтым цвёрда адстойваў свае дакументальна пацверджаныя аргументы даследчыка: палеміст. Справа датычыць дыскусіі пра спецыфіку літоўскага парламентарызму з іншым знаўцам праблемы — Генрыкам Віснерам, а канкрэтна — пра характар Віленскай канвакацыі. Варшаўскі даследчык распачаў яе ў 1968 г. заўвагамі пра гэты сход, характэрны для Вялікага Княства і скліканы пасля Люблінскай уніі і яшчэ ў XVII ст. пад час бескаралеўя, таксама як і праз уладара, незалежна ад функцыянавання павятовых соймікаў і генеральнага, або вальнага сойму. Серадыка, які трактаваў канвакацыю на сваю думку як праяву разрыву уніі, у дакладна праведзеным разважанні зноў выказаўся за выключны характар гэтага сходу, прывёўшы прыклад падзей 1627 г. Рашуча абараняў сваю пазіцыю, але, з іншага боку, здолеў прызнаць рацыю апанента ў некаторых пытаннях, што, аднак, не зменшыла важкасці агульных вынікаў ягоных разваг[33].

Гэтая палеміка была звязана з доктарскай дысертацыяй Яна Серадыкі пра Торуньскі сойм 1626 г. Чарговым вынікам ягоных шматгадовых даследаванняў стала габілітацыйная дысертацыя пра Рэч Паспалітую ў апошнія гады панавання Жыгімонта ІІІ[34], узбагачоная каштоўнымі артыкуламі, якія дапаўнялі яе асноўныя палажэнні, што, аднак, не датычыліся тыпова літоўскіх пытанняў. Opus magnum, прысвечаны ўнутранай палітыцы, спасылаецца на багатую літаратуру — польскую і замежную, якая здаўна канцэнтравала ўвагу на стасунках з замежжам, і выкарыстоўвае вынікі гэтых даследаванняў. Погляд аўтара скіраваны на здзяйсненні трох тагачасных соймаў, што ён заяўляе ва ўводзінах, паказваючы ў ходзе аналізу, якое вялікае значэнне для спазнання падзей унутры дзяржавы мела яе парламенцкае жыццё. З шасці раздзелаў палова датычыць уласна пасяджэнняў парламента („Лістападаўскія пасяджэнні і рашэнні”, „Няспраўджаныя надзеі на рэформу ў 1631 годзе”, „Апошні пры Жыгімонце ІІІ”), астатнія ж сітуацыі — ад Альтмарскай дамовы да пасяджэнняў, распачатых у сярэдзіне лістапада 1629 г., а таксама перыядаў паміж першым і другім ды другім і трэцім соймамі. Дададзім, што гэтыя няспраўджаныя надзеі былі прыпісаны не толькі пасяджэнням 1631 г., але і ранейшым, 1627-га, якім аўтар прысвяціў асобную кнігу[35], выдадзеную чатырма гадамі раней. Рэч Паспалітая з’яўляецца выразным прыкладам трактоўкі соймаў не як саміх у сабе, але як пункта выхаду да значна шырэйшай карціны, насамрэч унутрыпалітычнай гісторыі, з улікам унутраных стасункаў. Тут мы знаходзім вобраз кіроўнай эліты ў дзяржаве — актыўнай, і залежных ад яе—масавых удзельнікаў соймікаў. Погляд аўтара найперш скіроўваецца на месца пасяджэнняў – каралеўскі замак у Варшаве, аднак бярэ пад увагу спецыфіку розных частак Кароны і Вялікага Княства праз характарыстыку лакальных інтарэсаў у выглядзе соймікавых інструкцый і сенатарскіх выступленняў (галасавання); заўважым, што найчасцей у тэксце кнігі згадваюцца постаці — акрамя, зразумела, самога Жыгімонта ІІІ, каралевіча Ўладзіслава IV, кандыдата ў спадкаемцы трона, нунцыяў Барберыні і Вісконці, а таксама Густава Адольфа, канцлераў Тамаша Замойскага і Якуба Задзіка, а таксама надзвычай папулярнага сярод шляхты князя Ежы Збаражскага, — двух магнатаў-ліцвінаў, Льва Сапегі і Крыштафа Радзівіла, а побач з імі з’яўляюцца шматлікія прадстаўнікі абодвух гэтых родаў. Дакументацыя — заснаваная на матэрыялах віленскіх і з варшаўскага AGAD, у тэксце і каментарыях аўтар асабліва шмат месца аддае галасам з Вялікага Княства, ахвотна цытуе словы аднадумцаў князя на Біржах і Дубінках, асабліва Станіслава Кураша. Пад час парламенцкіх пасяджэнняў 1629 г. у дыскусіі наконт Альтмарскай дамовы даволі шмат месца заняло жаданне літоўскіх паслоў утрымаць у сваіх руках ленніка — электара Клайпеды, беручы пад увагу яе значэнне гандлёвага порта. Гэтая тэма была раней абвешчана ў соймікавых інструкцыях. Іх аналіз адносна ўсіх трох разгледжаных у кнізе соймаў паказвае карціны разыходжання інтарэсаў лакальных і іншым разам — паміж абедзвюма складовымі часткамі Рэчы Паспалітай, хоць было б спрашчэннем вышукваць іх выключна з абодвух бакоў унутранай граніцы, якая гэтыя часткі падзяляла. Супольная палітыка дазваляла дасягнуць таксама паглыблення інтэграцыйных працэсаў і даміноўных агульных мэтаў у замежнай палітыцы. Іншая справа, што дальнабачнасць эліты не была ў той час яе галоўнай вартасцю. На заканчэнне аўтар станоўча ацэньвае дзейнасць дзяржаўнай адміністрацыі ў перыяд выхаду з пасляваеннага хаосу, а таксама пазітыўныя парламенцкія дасягненні на цэнтральным і лакальным узроўнях, імкненне згладзіць супярэчнасці паміж тронам і шляхтай, разрыў з абструкцыяй нават ранейшых вялікіх апазіцыянераў — Радзівіла і Збаражскага. „Жыгімонт ІІІ ніколі датуль не цешыўся такім вялікім прызнаннем і падтрымкай шляхецкага грамадства, як уласна цяпер — пад канец свайго панавання. Гэта сведчыць аб якімсьці насамрэч абмежаваным, але значным у параўнанні з папярэднімі гадамі ўтварэннем адзінства інтарэсаў дзяржаўнай улады і прынамсі часткі шляхецкіх грамадзянаў Рэчы Паспалітай” (с. 212).

Аўтар знаходзіць прычыну такой станоўчай з’явы ў двухбаковым імкненні да кампрамісаў. Яны, звычайна дабраславёныя, у дадзеным выпадку, аднак, мелі і негатыўныя наступствы, прынамсі ў аддаленай перспектыве. Не спрыялі рэформам, неабходным для далейшага спраўнага функцыянавання дзяржаўных інстытутаў. Серадыка, поўны захаплення манархам[36], асабліва за ягонае сумленнае выкананне абавязкаў, усебаковасць інтарэсаў і клопат пра годнае прадстаўленне манаршай велічы, не хавае шкадавання аб тым, што ў той час быў прапушчаны зручны момант для неабходных рэформ, асабліва сістэмы фінансаў, што не было яшчэ немагчыма. Тут ён застаецца салідарным з тымі даследчыкамі, якія лічаць, што паходжанне initium calamitatis Regni (пачатку бедаў каралеўства. — Перакл.), які прыпадае на пачатак вялікага пераможнага казацкага паўстання ў 1648 г. пад правадырствам Багдана Хмяльніцкага, за якім надышлі вялікія войны — Маскоўская і Шведская (не кажучы пра сяміградскія або татара-турэцкія), з якіх Рэч Паспалітая не здолела ўзняцца, трэба шукаць у падзеях з сярэдзіны панавання Жыгімонта ІІІ, часу пасля заканчэння выправаў на Маскву, калі змучаныя ўдзельнікі шматгадовых баталій, у тым ліку ўнутраных (рокаш Зебжыдоўскага) пайшлі ў нейкай ступені па лініі найменшага супраціву, як сказалі б героі Міцкевічавай эпапеі, згодна з выслоўем: „Неяк жа гэта будзе!”. У навейшых сінтэтычных трактоўках гэты пералом in minus у часы першага Вазы, яшчэ мала бачны ў бляску старадаўняй раскошы, найвыразней адзначыў Ежы Тапольскі, прыняўшы 1618 г. за паўзу паміж эпохай Адраджэння і дамінавання шляхты (з 1501 г.) і часамі Барока і развіцця магнацкай алігархіі (да 1733 г.)[37]. А калі нават 1648 г. традыцыйна прымаецца за рубеж паміж часамі стабілізацыі польска-літоўскай Рэчы Паспалітай і перыядам крызісу, які прывёў яе да канчатковага заняпаду, дык пачаткі разбурэння ўгледжвае ў гадах пасля згасання Ягелонаў і ўвядзення вольнай элекцыі, а асабліва ў другой палове панавання Жыгімонта ІІІ[38]. На адмоўнае, хаця выразна відавочнае толькі ў другой палове XVII ст. значэнне паслярокашавага кампрамісу (_„у правадыроў апазіцыі волас з галавы не ўпаў”) звяртае ўвагу Януш Тазбір[39]. Заслугоўвае ўвагі таксама аналіз сітуацыі аўтарамі вялікага 10-тамовага („Кракаўскага”) агляду гісторыі Польшчы і звязаны з ім сінтэтычны погляд Герарда Лябуды[40].

Ян Серадыка творча выявіўся ў гэтай плыні ацэнак, выказваючы свой жаль да караля (на схіле ягонага праўлення) і яго найбліжэйшых дарадчыкаў, шкадуючы аб іх адмове ад ранейшых намераў фінансавай рэформы, што неўзабаве праявілася негатыўнымі наступствамі, паколькі, на яго думку, рэформа была яшчэ магчыма, што дало б нагоду „да ўздыму і да засцярогі перад паразамі другой паловы XVII ст. і заняпадам у XVIII ст.”. Трэба было схіліць шляхту да гэтага „шляхам умелых кампрамісаў і пераконвання” (затое аўтар сумняваецца ў магчымасці ўвядзення зменаў у сістэму вольнай элекцыі, не кажучы пра абсалютызм або спадчынную манархію). Быць можа, але ж у гісторыі мы маем справу з сітуацыямі магчымымі або адваротнымі, што часта залежыць ад індывідуальнасці правадыроў. Але ж — быць можа…

Перакананасць апольскага даследчыка падаецца захапляльнай і грунтуецца на дасканалым (мала хто сёння так пранікліва застаецца за панібрата з крыніцамі XVII ст. і ведае іх знутры, разумее іх дух!) веданні архіўных дакументаў і друкаваных выданняў эпохі Вазаў. А асаблівую абазнанасць у літоўскіх справах праявіў у выдадзенай амаль на два дзесяцігоддзі пазней кнізе, якая з-за малога накладу і недахопу належнай прэзентацыі не выйшла за межы вузкага кола даследчыкаў эпохі, а з улікам яе дзівоснага зместу павінна б заняць месца побач са шматразова ўзнаўлянымі і шырока папулярызаванымі працамі вышэйзгаданага Ўладзіслава Лазіньскага, Яна Станіслава Быстроня або Станіслава Васілеўскага. Пры гэтым абачлівы аўтар свядома затрымаў на некалькі гадоў яе выданне па меркаваннях… палітычных, бо адзін з яе галоўных герояў воляй выпадку насіў тое ж самае прозвішча, што і гратэскны і таямнічы кандыдат на пасаду Прэзідэнта Польшчы на ўсеагульных выбарах Anno Domini 1990. Станіслаў Тыміньскі — старэйшаму пакаленню вядомая тая авантурная сітуацыя, малодшаму, пэўна, гэта ўжо нічога не гаворыць. Аўтар палічыў патрэбным растлумачыць чытачам, навошта ўзяўся за тэму, настолькі далёкую ад ягоных ранейшых інтарэсаў, сярод якіх побытавая тэматыка, уласна кажучы, адсутнічала. Дадзім жа яму слова, тым болей што справа датычыцца згаданых мною раней даследчых шляхоў, калі ў ходзе рэалізацыі загадзя пастаўленых задач магчыма цалкам пазапланава напаткаць зусім новыя матэрыялы, якія пабуджаюць да да-лейшых пошукаў.

„Кніга гэтая паўстала <…. > неяк выпадкова. Яе нараджэнне пачалося ў той момант, калі пад час прагляду ў Галоўным архіве старадаўніх актаў у Варшаве карэспандэнцыі літоўскіх магнатаў мяне заінтрыгаваў загаловак так званай цыдулы пры адным з лістоў Крыштафа Дарагастайскага, вялікага маршалка літоўскага ў 1597 – 1616 г. <…> Са зместу адназначна вынікала, што жонка маршалка, Соф’я з Радзівілаў, здраджвала яму з нейкім Станіславам Тыміньскім, адным са шляхетных слуг двара Дарагастайскага. Тая сенсацыйная інфармацыя не была, аднак, на той час для мяне дастаткова зразумелай…”[41].

Сенсацыйная… адна з многіхпадобных справаў, хіба што яны звычайна былі ўтоеныя і не знаходзілі адлюстравання ў пісьмовай дакументацыі. А з іншага боку, рэдка калі, раз ужо былі занатаваны, траплялі ў рукі такога дапытлівага даследчыка. І Серадыка пачаў „выношваць” тэму, якая не давала яму спакою. Дзейнічаў зусім не як чысты медыявіст, які з мізэрных фрагментаў узнаўляе цэласны вобраз, найчасцей, аднак, гіпатэтычны. У дадзеным выпадку было інакш — крыніц XVII ст. захавалася непараўнальна больш, чым з Сярэднявечча, тым болей што на дапамогу прыйшлі шчасце і вялізная дасведчанасць эрудыта, які збіраў матэрыялы — аб чым я ўспамінаў — да другога тома задуманай манаграфіі пра Жыгімонта ІІІ, якая мусіла ахапіць 1609-1632 г. А той ліст здраджанага мужа, датаваны студзенем 1610 г., быў напісаны ў абозе пад Смаленскам швагру Крыштафу Радзівілу, стрыечнаму брату той самай Соф’і, другой гераіні рамана.

Заняты іншымі — планавымі — тэмамі, гісторык спачатку быў закінуў далейшыя высвятленні, але праз некаторы час вярнуўся да іх, заахвочаны прачытаннем фрагмента адной з кніг, якая бліжэй падыходзіла да справы відавочна асаблівай, а менавіта — рамана княжны з бедным слугой[42]. Гэтым разам пачаў правяраць недакладнасці і прыступіў да сістэматычных пошукаў, карыстаўся парадамі больш чым дзесятка спецыялістаў (акрамя гісторыкаў, таксама знаўцаў медыцыны) з Польшчы, Літвы, Беларусі і Аўстрыі, чые прозвішчы скрупулёзна пералічыў ва ўступе да сваёй манаграфіі. Вынікі пошукаў прадстаўляў у вузкіх колах (Аполі, Торуні[43], Познані), каб пасля перапынку, выкліканага клопатамі аб здароўі, завяршыць усё і апублікаваць у выглядзе кнігі[44].

Відавочна, „Княжна і бедны слуга” адрозніваецца ад іншых выданняў Серадыкі (але нароўні з імі прафесійна пацверджана дакументамі, маючы ў гэтым аспекце перавагу над працамі вышэйзгаданых эсэістаў[45]) тэматыкай, затое выяўляе шырокія гуманістычныя інтарэсы аўтара. Кніга чытаецца нібы дасканалая, поўная загадак аповесць, складаецца яна з шасці раздзелаў з загалоўкамі сапраўды літаратурнымі: „Dramatis personae” („Персанажы драмы”. — Перакл.), „Раман Соф’і і Станіслава”, „Выкрыццё каханкаў”, „Працэс Тыміньскага”, „Прымірэнне сужэнцаў”, „Так мінаюць слава і драмы людскія”. Гэта гатовы матэрыял для кінасцэнарыя або тэатральнай п’есы.

Дазволю сабе на гэтым месцы прыгадаць фрагмент выдавецкай рэцэнзіі, якую ў 1994 г. я напісаў для выдавецтва Апольскага універсітэта: „Аўтар паказаў важны фрагмент старапольскай гісторыі нораваў, трактаваны так, як належыць тонкаму даследчыку, з улікам гістарычнага кантэксту (дадам: і асабліва рэаліяў і спецыфікі Вялікага Княства Літоўскага) і шэрагу спадарожных матываў. Без перабольшвання можна сказаць, што гістарыяграфія атрымала вобраз другога вялікага рамана з радзівілаўскага кола. Той, першы, датычыўся, канешне, Барбары Радзівілаўны”.

Ужо тады я звярнуў увагу на белетрыстычныя матывы, бездакорна прыдатныя да сцэнарыя, а таксама на вартасці навуковай працы ў сферы такога папулярнага сёння жанру, як дакументальная літаратура.

Другі выдавецкі рэцэнзент, Ярэма Мацішэўскі, заўважыў, між іншым: „Ян Серадыка напісаў чарговую цудоўную, выдатна пацверджаную дакументамі манаграфію, прысвечаную айчыннай гісторыі XVII ст., а што ён выйшаў па-за межы апрацаванай датуль тэматыкі — тым лепш. Напісаў яе пры гэтым цёпла, з разуменнем спраў людскіх у індывідуальным і грамадскім вымярэннях. Гэтая кніга паглыбляе нашы веды пра польскае або польска-літоўска-рускае XVII стагоддзе, набліжае да нас людзей, якія жылі ў той час, адкрывае датуль мала спазнаныя рысы іх менталітэту, ладу жыцця, характару”.

Аўтар зрадніўся з тэмай і сваімі героямі, перадусім з Дарагастайскім, адной з найвыбітнейшых постацяў грамадскага жыцця Літвы і Рэчы Паспалітай у першай палове XVII ст. У значнай ступені прачытанне біяграфіі вялікага маршалка літоўскага пяра Казіміра Лепшага[46] ў нацыянальным даведніку заахвоціла яго некалькі гадоў даследаваць любоўна-скандальны матыў. Наколькі гэты тэкст, якому ўжо споўнілася паўстагоддзя, паслужыў для яго адным з арыенціраў (у ім знаходзілася таксама кароткая інфармацыя пра шлюбную здраду), дык, завяршаючы ўласныя даследаванні, мог бы напісаць для PSB значна шырэйшы жыццяпіс гэтага магната. Замяніла яго кніга, а таксама напісаныя пасля яе заканчэння артыкулы, асабліва пра побыт хваравітага Крыштафа на курорце ў Сілезіі і ягоную смерць ва Ўроцлаве[47], адкуль цела было перавезена сваякамі (двойчы быў жанаты, ад шлюбу з Соф’яй Радзівілаўнай пакінуў сына — Уладзіслава) у Мураваную Ашмянку, дзе адбылося пахаванне ў кальвінскім зборы. Асобна заняўся аналізам ягоных выхаваўчых прадпісанняў для другой жонкі (была ёю якраз Соф’я)[48], а таксама тэстаментам[49] і інвентаром рухомай маёмасці[50]. Згадваў гэтую постаць і ў іншых працах, датычных літоўскай магнатэрыі, а таксама стаў хадайнікам ушанавання памяці свайго „пратэжэ” на месцы яго скону: у эпілогу манаграфіі апеляваў менавіта да ўроцлаўскіх гуманітарыяў, каб падтрымалі ініцыятыву ў справе размяшчэння на фасадзе гандлёвага дома „Фенікс” дошкі з паведамленнем, што на гэтым месцы некалькі стагоддзяў таму стаяла камяніца „Пад Залатым Дрэвам”, у якой (трэба было ўспомніць) «памёр па дарозе на лячэнне да Цепліцаў <…> маршалак в. літоўскі, палітык, ваяр, літаратар і навуковец, перадусім аўтар „Гіпікі”. Быў бы сапраўды задаволены, — дадаў, — калі б менавіта такі мог быць дадатковы эфект гэтай кнігі, насамрэч пабочны ў адносінах да яе асноўнага зместу, але, можа, значна больш трывалы за яе. Пэўна ж, больш відовішчны, бо практычна штодня надпіс чыталі б не толькі жыхары Ўроцлава, але і многія турысты, якія наведваюць гэты горад. Думаю таксама, што быў бы гэта прыгожы жэст у напрамку братоў нашых ліцвінаў, які падкрэсліваў бы нашу памяць пра іх вялікага суайчынніка і у той жа час грамадзяніна агульнай для нас тады Рэчы Паспалітай»[51]. Гісторык з Аполя, шукаючы сляды, пакінутыя маршалкам, кансультаваўся, між іншым, з Адамам Мальдзісам з Мінска, а таксама з Вітаўтасам Раўдэлюнасам і Антанасам Цілам з Вільні. Апошні па ягонай просьбе выправіўся ў Мураваную Ашмянку, дзе, аднак, — як напісаў у лісце 8 красавіка 1991 г., слядоў Дарагастайскіх у касцёле, пабудаваным у XVIII ст., не знайшоў, таксама як і ў каталогу рукапісаў Бібліятэкі Акадэміі Навук, спасылаючыся толькі на вядомыя матэрыялы з працы Чэслава Янкоўскага пра Ашмянскі павет і на навейшы — выдадзены ў Мінску — Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі, з якога далучыў да ліста ксеракопію на цікавую тэму.

Кніга „Княжна і бедны слуга” выклікала значнае рэха па Беларусі, дзе яе аўтар стаў класікам даследаванняў XVII ст. і асабліва — постаці Дарагастайскага, якая карыстаецца вялікай пашанай. Каб адзначыць 445-я ўгодкі з дня яго нараджэння — юбілей, які прыпаў на 2007 г. — былі арганізаваны адмысловыя ўрачыстасці і выдадзены ў шыкоўным выглядзе слынны твор маршалка. У сувязі з гэтым цікавую перапіску з аўтарам манаграфіі вяла перакладчыца „Гіпікі” на беларускую мову Святлана Ішчанка. Гісторыка з Аполя, канешне, запрасілі як ганаровага госця на святкаванне, але, на жаль, стан здароўя не дазволіў яму ўдзельнічаць.

З сучаснай Беларуссю ён завязаў знаёмства, як мы ведаем, значна раней — у дзяцінстве, прычым у драматычных абставінах. Праз шмат гадоў наведваў яе некалькі разоў, між іншым, як удзельнік міжнароднай навуковай канферэнцыі ў Мінску „Традыцыі і перспектывы інстытутаў парламентарызму ў Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропе XV-XX ст.” (29-30 траўня 2001 г.), пад час якой выступіў з дакладам на тэму ўдзелу міністраў Вялікага Княства Літоўскага ў соймах Рэчы Паспалітай абодвух народаў на прыкладзе эпохі Вазаў[52].

Плёнам выступленняў Яна Серадыкі на канферэнцыях і ўдзелу ў калектыўных працах сталі — акрамя вышэйназваных — публікацыі на тэмы парламентарнай актыўнасці Радзівілаў[53], прававой культуры літоўскай магнатэрыі[54], канфліктаў паміж маршалкамі абедзвюх частак Рэчы Паспалітай[55], нарэшце, цыкл доследаў „Мемарыяла” канцлера Альбрыхта Станіслава Радзівіла[56], у тым ліку пра такі блізкі аўтару Пінск (асяродак Палесся ведаў галоўным чынам са старапольскіх крыніц і з уласнага досведу — таго, часоў акупацыі, а таксама пачатку ХХІ ст.)[57]. Літоўскія сюжэты знаходзілі адлюстраванне ў праблемных трактоўках[58], датычных усёй Рэчы Паспалітай і асабліва — старапольскага парламентарызму[59], найлепей жа гэта відаць у вышэйзгаданых соймавых манаграфіях. Калі ж Інстытут палітычнай гісторыі Вышэйшай школы кіравання і банкаўскай справы ў Познані, з якім прафеcар усталяваў сувязь пасля выхаду на універсітэцкую пенсію і стаў адным з даследчых стаўпоў гэтага калектыву, пастанавіў адзначыць ягонае 75-годдзе з дня нараджэння выданнем тома выбраных прац, Ян Серадыка парэкамендаваў уключыць у яго сярод шасці вялікіх раздзелаў перадусім гэтыя, звязаныя з Вялікім Княствам і выдадзеныя ўпершыню ў папярэднія гады, а менавіта: спрэчкі пра Копысь[60], пра касцёл у радзівілаўскай сядзібе[61], а таксама выхаваўчыя прадпісанні Дарагастайскага жонцы, якая прычыніла яму столькі турбот[62]. Больш за тое—акрамя згадкі дэбюту, звязанага з паўстаннем Хмяльніцкага[63], уключыў у том дзве новыя працы: пра ўдзел у соймавым жыцці сенатараў эпохі Жыгімонта ІІІ[64], а таксама міністраў 1587-1668 г., ці эпохі ўсіх трох польскіх Вазаў[65]. Гэтыя працы былі, вядома, дапоўнены вынікамі даследаванняў і роздумаў апошніх некалькіх дзесяцігоддзяў.

На даследчыя дасягненні свайго настаўніка ў галіне літуаністыкі звярнуў увагу дваццаць гадоў таму ягоны найвыбітнейшы вучань[66], сярод жа 16 аўтараў прысвечанага яму тады юбілейнага выдання знайшліся тыя, што напісалі на тэмы, датычныя ўласна Літвы (епіскапат, войска)[67]. У значна большай колькасці з’явіліся яны ў прыгожай памятнай кнізе да 75-гадовага юбілею ў 2004 г. (Studia Historyczno-Prawne). Успамінаючы ж сёння здабытак Яна Серадыкі ў даследаваннях гісторыі старадаўняй Літвы, не магу не прыгадаць нашых сумесных вандровак у мінулыя гады па Горадзе Гедыміна і Віленшчыне, а таксама пазнейшых навуковых дыскусій, асабліва ў перыяд, калі рэктар з Аполя па маёй просьбе ўдзельнічаў у працах Навуковай рады Бібліятэкі Курніцкай ПАН, часта карыстаўся зборамі гэтага цэнтра і публікаваўся ў яе „Pamiętniku” (1976-1982), а пазней, у 1998 г., пажадаў прыняць запрашэнне да ўдзелу ў працах калектыву ў Познані, які я тады ўзначальваў, быў таксама ініцыятарам майго дзесяцігадовага штатнага супрацоўніцтва з Апольскай Alma Mater і яе добрым духам у 1983-1993 г. Рэгулярна сустракаліся мы ў той час у ягонай гасціннай кватэры на вуліцы Плебісцытавай і ў атачэнні кніг і нататак вялі доўгія размовы пра гісторыю даўніх вякоў і найноўшую, a таксама пра сучаснасць. А зблізіла нас трыццаць шэсць гадоў таму Вільня „маіх” Ягелонаў і Ягоных Вазаў…

Апоўдні 20 жніўня 2008 г. на могілках у Аполі са сваім выбітным папярэднікам ад імя шматлікіх прысутных сяброў, калег і супрацоўнікаў Апольскага універсітэта развітаўся ў хвалюючых словах рэктар — прафесар Станіслаў Ніцея[68].

---

[1] Gazeta Wyborcza. 19.VIII.2008 (мясцовая частка, с. 10).
[2] Да 60-гадовага юбілею Яна Серадыкі быў выдадзены том„Z dziejów Rzeczypospolitej szlacheckiej”(Opole, 1988), да 75-годдзяз дня нараджэння і 45-годдзя навуковай працы — „Studia Historyczno-Prawne” (Opole, 2004).
[3] Studia Historyczno-Prawne, pod red. W. Kaczorowskiego. Opole,2008. У падрыхтоўцы гэтай кнігі ўдзельнічалі каля 20 польскіх і замежных аўтараў, большасць змешчаных тэкстаў датычыцца абедзвюх частак Рэчы Паспалітай XVII ст.
[4] Гл. Ochmański J. Lituanistyka w Polsce do 1965 r. // Roczniki Historyczne 34, 1968. S. 137-168. Ён жа, Dzieje Litwy w pracach współczesnych historyków polskich //Rocznik Białostocki 2, 1962.S. 451-458.
[5] Bardach J. O Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Dzieje unii polsko-litewskiej. Kraków, 1996. Kosman M. Unia Polski z Litwą i jej echaw XIX-XX wieku // Per saecula ad tempora nostra. Sborník prací k šedesátým narozeninám prof. Jaroslava Pánka. Uspořádali J. MikulecaM. Polívka. Svazek I. Praha, 2007. S. 247-251.
[6] Шырэй: Kosman M. Wileńscy badacze dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego na rozdrożu po 1945 roku // Ostatni obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego. Praca zbiorowa pod red. T. Bujnickiego iK. Stępnika. Lublin, 2005. S. 317-327. Ён жа, Dzieje Litwy w historiografii polskiej drugiej połowy XX wieku. Szkic do tematu // Studia historyczno-prawne. Prace dedykowane Profesorowi Janowi Seredyce w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestopięciolecie pracy naukowej. Pod redakcją W. Kaczorowskiego i J. Dorobisza. Opole, 2004. S. 119-126.
[7] Jarocki R. Rozmowy z Lorentzem. Warszawa, 1981. S. 24-52. Lorentz S. Album wileńskie. Warszawa, 1986. Kosman M. Stanisław Lorentz i Vladas Drema – przyjaźń ponad podziałami // Kultura polityczna w Polsce. T. VI. Część pierwsza. Praca zbiorowa. Poznań, 2006. S. 337-345. Гл. таксама: Ferdynand Ruszczyc 1870-1936. Pamiętnik wystawy. Pod red. J. Ruszczycówny.Warszawa, 1966. Sleсdziński Ludomir. Pamiętnik wystawy. Podred. I. Kołoszyńskiej. Warszawa, 1977. Крыніцай ведаў пранавуковае — і не толькі! — польска-літоўскае супрацоўніцтвава ўмовах пазітывісцкай канспірацыі пасля Другой сусветнайвайны з’яўляецца апублікаваная ў польскім арыгінале і ўпаралельным перакладзе на літоўскую мову багатая — ахопліваебольш за тры дзесяцігоддзі, ад 1958 да 1991 г. — перапіска паміжшматгадовым дырэктарам Нацыянальнага музея ў Варшавеі віленскім гісторыкам мастацтва, перад Другой сусветнайвайной ягоным студэнтам ва Ўніверсітэце Стэфана Баторыя,Уладзіславам (Владасам) Дрэмай: Vladas Drėma. Laiskai – Stanisław Lorentz, Listy. Vilnius, 1998.
[8] Bardach J. O dawnej i niedawnej Litwie. Poznań, 1988. S. 399-430(rozdział IX: Henryk Łowmiański jako badacz dziejów Litwy historycznej).
[9] Kosman M. Juliusz Bardach – lituanista // Czasopismo Prawno-Historyczne. T. LVI. Zeszyt 1. 2004. S. 323-329.
[10] Гл.: Międzymorze. Polska i kraje Europy środkowo-wschodniej XIX-XX wiek. Studia ofiarowane Piotrowi Łossowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Warszawa, 1995. S. 9—29.
[11] Другі бок таксама не застаўся без віны, нярэдка кажучы пра небесстароннасць партнёра з-па-над Віслы, які шукаў у Вялікім Княстве праславутага Эльдарада і прымнажэння жыхароў Кароны за кошт мясцовага насельніцтва. Было гэта рэха даўніх сварак, якія, аднак, не да твару гісторыкам-прафесіяналам. Гл. таксама: Kosman M. Mitologia rediviva. Między litwomaniąs litwofobią // Kultura polityczna w Polsce. T. II: Mity i fakty. Praca zbiorowa. Poznań, 1999. S. 103—111. Ён жа: Litauen zwischen Vergangenheit und Gegenwart. Studien zur politischen Kultur.Teil 1. Poznań, 2003. S. 119-128.
[12] Wisner H. Janusz Radziwiłł (1612-1655) wojewoda wileński hetman wielki litewski. Warszawa, 2000. Ён жа: Jonušas Radvila (1612-1655) Kėdainių šešėlyje. Z polskiego przetłumaczyіa T. Bairašauskaitė. Leidykla Vaga, 2000.
[13] Aleksandravičius E. i Kulakauskas A. Pod władzą carów. Litwa w XIX wieku. Z litewskiego przełożyła B. Kalęba. Kraków, 2003.(Арыгінальнае выданне: Carų valdžioje. Lietuva XIX amžiuje. Baltos Lankos, 1996). Kiaupa Z., Kieupienė J., Kuncevičius A. Historia Litwy od czasów najdawniejszych do 1795 roku. Warszawa, 2007. (Сумесны пераклад з літоўскай мовы з: Lietuvos istorijaįki 1795 metų. Wyd. II. Vilnius, 2000.)
[14] Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego. Analizy i obrazy. Przekładz litewskiego P. Bukowiec, B. Kalęba, B. Piasecka. Kraków, 2006.(Пяццю гадамі раней у Вільні з’явілася ў ідэнтычным мастацкім афармленні выданне першадруку: Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra. Tyrinėjimai ir vaizdai. Гл.: Косман М. З разваг над культурай Вялікага Княства Літоўскага // Беларускі Гістарычны Агляд. T. 13. Сшытак 2 (25). 2006. С. 375-387.) Згодна з назвай, выклад павінен датычыцца Вялікага Княства,а насамрэч засяроджваецца на этнічнай Літве і яе праблемах.Затое гістарычную Літву ў сувязі з усёй Рэччу Паспалітай трактуе праца, выдадзеная беларускімі гісторыкамі: Вялікае Княства Літоўскае: Энцыклапедыя. T. 1—2. Мінск, 2005-2006,старанна ілюстраваная, пераклад якой на польскую мову быў бы вельмі пажаданы.
[15] Dainauskas J. Autentyczność aktu krewskiego // Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica II. 1987. S. 125-144. Прапануючы польскаму чытачу гэты шакуючы тэкст, упершыню апублікаваны на літоўскай мове ў ЗША (Чыкага, 1976), рэдакцыя выказала спадзяванне, што палеміка засяродзіцца на ягоных асноўных тэзісах, а не выключна на шматлікіх фактаграфічных хібах або бібліяграфічных памылках.
[16] Гл. між іншым: Błaszczyk G. Czy była unia krewska? // Kwartalnik Historyczny CX. Zeszyt 1. 2003. S. 83-96.
[17] Kultura polityczna w Polsce. T. VI: Litwa w polskiej tradycji i kulturze politycznej. Praca zbiorowa pod redakcjąM. Kosmana. Część 1. Poznań, 2006. S. 37-49.
[18] Пад час чарговага з таго 1972 г. знаходжання ў Вільні я настойліва прасіў гаспадароў аб магчымасці наведаць старажытную цвярдыню кальвінізму, а яны — аж да вялікай палітычнай пераменыў СССР — не маглі задаволіць маю просьбу, паколькі Кейданы па ваенных разліках былі мясцовасцю пад асаблівай аховай.Але пра гэта я даведаўся не адразу.
[19] Kosman M. Dzieje Litwy w historiografii polskiej. S. 134. Гл.таксама яго: Pasje Jana Seredyki // Strony. Czasopismo Społeczno-Kulturalne, № 3-4 (21-22). Opole, 1998. S. 20 nn. Ён жа: Autor i jego dzieło // Seredyka J. Rozprawy z dziejów XVI i XVII wieku. Poznań, 2003. S. 9-19.
[20] Rozprawy z dziejów XVI i XVII wieku. S. 21-53.
[21] Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629-1632). Zarys wewnętrznych dziejów politycznych. Opole, 1978.
[22] Sejm zawiedzionych nadziei (1627). Opole, 1981. Sejm warszawski z 1618 roku. Opole, 1988. Parlamentarzyści II połowy panowania Zygmunta III Wazy. Opole, 1989.
[23] Гл. біяграмы і біяграфічныя нарысы: Współcześni uczeni polscy. Słownik biograficzny. T. IV. Warszawa, 2002. S. 66 n. Zіota Księga Nauki Polskiej. Naukowcy Zjednoczonej Europy 2006. Warszawa, 2006. S. 723. Гл. спасылку 15, а таксама: Dorobisz J. i Kaczorowski W. Profesor Jan Seredyka. W czterdziestopięciolecie pracy naukowej // Studia historyczno-prawne. S. 9-16.
[24] Два тэрміны (з 1976 да 1982 г.) Ян Серадыка быў членам Навуковай Рады Бібліятэкі Курніцкай, публікаваў свае творы на старонках яе друкаванага органа „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”.
[25] Гл. спасылку 17.
[26] Źródła do panowania Zygmunta III w archiwach i bibliotekach ZSRR // Sprawozdania Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.Wydział I: seria A № 7 za rok 1969. Wrocław, 1971. S. 65-71. Źródła do dziejów Polski i Litwy okresu przedrozbiorowego w bibliotekach Wilna i Leningradu — тамсама, № 10 za rok 1973. Wrocław, 1974. S. 37-48.
[27] Konflikt między Koroną i Litwą na sejmie warszawskim 1627 r. //Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia VI. Opole, 1967. S. 129—153. Magnackie spory o posiadłość kopyską w XVI i pierwszej połowie XVII wieku // тамсама, HistoriaXIII. Opole, 1975. S. 59—111. Niepospolite dzieje Maximowiczów-Łomskich w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku // Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. T. 30. Zeszyt 2. Wrocław, 1975.S. 203—220. Шырэйшы, комплексны погляд на вышэйпамянёную праблему змяшчае артыкул Polityczne konsekwencje magnackich konfliktów majątkowych dla dziejów dawnej Rzeczypospolitej // Sprawozdania Wydziału I Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Seria A, № 12 za rok 1975. Wrocław, 1977. S. 22-27.Праз гады выспеў артыкул вузка парламентарнай тэматыкі: Instrukcja powiatu wileńskiego na sejmy panowania Zygmunta III Wazy // Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, № 2—3. Wrocław, 1994 (Studia Historyczno-Prawne. Prace ofiarowane Kazimierzowi Orzechowskiemu w 70 rocznicę urodzin. Pod red. K. Matwijowskiego i S. Ochmann Staniszewskiej). S. 189—197.
[28] Magnackie spory, s. 91.
[29] Niepospolite dzieje, s. 216 n.
[30] Dzieje zatargów i ugody o kościół kiejdański w XVI-XVII w. // Odrodzenie i Reformacja w Polsce, XXII. 1976. S. 83-110.
[31] Jakub ze Zbaraża Woroniecki – pechowy biskup polskiego renesansu // Sprawozdania Wydziału I Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Seria A, № 12 za rok 1975. Wrocław, 1977. S. 25-41.
[32] Nie znany projekt egzekucji konfederacji warszawskiej // Odrodzenie i Reformacja w Polsce, XX. 1975. S. 155-169. Z dziejów tolerancji religijnej na Litwie za panowania Zygmunta III // Sprawozdania OTPN. Seria A, № 10 zа rok 1973. Wrocław, 1974. S.103—110. Аўтар не паддаецца ўражанням ад жорсткіх, аднакадзінкавых прыкладаў рэлігійных ганенняў, але, паказваючы іх у агульным кантэксце, падкрэслівае атмасферу талерантнасці ўадносінах да іншых веравызнанняў і нават зусім незвычайныя яепраявы. Ягоныя погляды сыходзяцца — за малымі выняткамі—са сцвярджэннямі іншых даследчыкаў, у тым ліку ЯнушаТазбіра, Генрыка Віснера і аўтара гэтых радкоў. Скончыў жа меркаваннем: «Такім чынам, калі, нягледзячы на такую вялікую і шматгадовую контррэфармацыйную акцыю пры Жыгімонце ІІІ, пасля ўжо ягонай смерці не толькі паміжадзінкавым магнатам-кальвіністам (мае на ўвазе віленскагаваяводу і гетмана Крыштафа Радзівіла. — М. К.) і біскупам (віленскім Яўстафіем Валовічам.—М. К.) альбо тым жа магнатамі адным ці другім законнікам, але паміж шляхтай каталіцкай ікальвінскай цэлага ваяводства (Віцебскага. — М. К.) панавалаамаль цэлае стагоддзе Рэфармацыі і Контррэфармацыі нічым неазмрочаная згода, можна хіба без залішняга перабольшвання сцвярджаць, што ў справах свабоды сумлення тагачаснае ВялікаеКняства Літоўскае найбольш заслугоўвае назвы „дзяржава без вогнішчаў”» (с. 110). Сапраўды, скрупулёзныя даследаванні паказалі, што той праект не ажыццявіўся на Літве, а ягоным аўтарам быў нейкі жыхар Кароны, аднак тэкст не ў меншай меры адлюстроўвае талерантныя тэндэнцыі, моцныя перадусім у Вялікім Княстве.
[33] Radziwiłłówski plan zbojkotowania przez Litwę w 1626 roku sejmu nadzwyczajnego w Toruniu // Zeszyty Naukowe WSP w Opolu. Historia 8. Opole, 1971. S. 35—59. Konwokacja wileńska, ale jaka? // Historia XII. 1973. S. 120-139. Гл. асабліва s. 134 n. Por.Kosman M. Parlamentaryzm Wielkiego Księstwa Litewskiego wświetle najnowszych badań // Zapiski Historyczne. T. LXX. Zeszyt 4. Toruń, 2005. S. 97.
[34] Гл. спасылку 17.
[35] Sejm zawiedzionych nadziei. Opole, 1981.
[36] Мы памятаем, што гэта быў і заставаўся ў далейшым, а значыць, на працягу творчага паўстагоддзя, галоўны герой ягоных даследчых змаганняў з гісторыяй, якому (а прынамсі, другой палове яго панавання) меў намер прысвяціць манаграфію, дакументальна заснаваную на ўласных пошуках крыніц і, такім чынам, незалежную ад разрозненых гістарыяграфічных ацэнак. Сааўтарам—у дачыненні да першай паловы панавання—меўся быць Ярэма Мацішэўскі. На жаль, абодва знакамітыя аўтары не здолелі выканаць свой паважны намер. Серадыку засталася ўласцівай сімпатыя да блізкай яму постаці манарха, аднак жа ён здолеў сфармуляваць ацэнкі, далёкія ад аднабаковых, што мы бачым у названай тут працы. А гэткая пазіцыя нячаста сустракаецца сярод біёграфаў. Як згадваў праф. Серадыка ў адной з размоў са мной, пэўнае задавальненне яму прынесла тое, што абодвух патэнцыйных аўтараў у нейкай ступені замяніў у сваіх даследаваннях панавання Жыгімонта ІІІ Генрык Віснер. Аднак мы далей чакаем не менш грунтоўнай біяграфіі манарха, які панаваў амаль паўстагоддзя. Навуковец з Аполя прыгадваў тут Уладзіслава Пацеху, які са сваёй манаграфіяй пра каралеву Бону таксама размахнуўся настолькі амбіцыйна, што не здолеў яе скончыць (апублікаваў чатыры ёмістыя тамы).
[37] Dzieje Polski pod redakcją J. Topolskiego. Warszawa, 1975. S. 254 nn.
[38] Kosman M. Polska w drugim tysiącleciu. Tom I: Czasy narodu ipaństwa szlacheckiego. Toruń, 2007; асабліва раздзел Złudne uspokojenie, які ахоплівае заканчэнне панавання Жыгімонта ІІІ іпраўленне Ўладзіслава IV (падзагаловак: Cisza przed burzą),с. 221-234.
[39] Zarys historii Polski pod redakcją J. Tazbira. Warszawa, 1979. S.238.
[40] Wielka historia Polski: Grzybowski S. Dzieje Polski i Litwy (1506-1648). Kraków, 2000; Gierowski J. A. Rzeczpospolita w dobie Złotej wolności (1648-1763). Kraków, 2001. Labuda G. Zadania i celepoznawcze syntezy historii Polski od prawieku do współczesności // Forum Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości. R. IX,№ 19. Poznań, 2004 (Prace Instytutu Historii Politycznej, № 4). S.29-38.
[41] Seredyka J. Księżniczka i chudopachołek. Zofia z Radziwiłłów Dorohostajska – Stanisław Tymiński. Opole, 1995. S. 7. Кніга з’явілася праз 5 гадоў пасля той прэзідэнцкай кампаніі, калі ўжо мела месца новая элекцыя, у выніку якой Леха Валенсу змяніў пасля першага і адзінага тэрміну Аляксандр Квасьнеўскі, а Станіслаў Тыміньскі, па праўдзе кажучы, зноў з’явіўся, але ўжо як кандыдат другарадны, а не першага плана. Актуалізацыю мы сустракаем толькі ўсярэдзіне тэксту, калі аўтар задумваецца: ці мог тагачасны сапернік Леха Валенсы быць нашчадкам Станіслава Тыміньскага, які жыў на пачатку XVII ст., — і прыходзіць да адмоўнай высновы (гл. с. 85).
[42] Гэта была кніга Ярэмы Мацішэўскага „Szlachta polska i jej państwo”. Warszawa, 1969 (апісанне на с. 158—159).
[43] Гл: Zofia Radziwiłłówna. Z dziejów obyczajów na Litwie okresu wczesnego baroku // Sprawozdania Toruńskiego Towarzystwa Naukowego za rok 1990. S. 18-23.
[44] Гл: Księżniczka i chudopachołek. S. 9 nn.
[45] Бо найноўшыя выданні, напр. Уладзіслава Лазіньскага,навуковыя рэдактары забяспечылі спасылкамі на крыніцы,якія дазваляюць адкарэктаваць не адну цытату з дакумента, што звычайна падаецца „па памяці”. Будучаму выдаўцу гэтай —таксама як і іншых — прац Я. Серадыкі не давядзецца браць на сябе такія клопаты.
[46] Lepszy K. Dorohostajski Krzysztof Mikołaj z przydomkiem Moniwid, h. Leliwa (1562-1615) // Polski Słownik Biograficzny. T.V. Kraków, 1939-1946. S. 330-333.
[47] Krzysztof Dorohostajski na Dolnym Śląsku // Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka. 1996, № 1-3. S. 350-356.
[48] Instrukcje „wychowawcze” Krzysztofa Dorohostajskiego dla żony Zofii Radziwiłłówny // Duktem czasów. Księga pamiątkowa ku czciProfesora Mariana Kaczmarka. Opole, 1996. S. 291-303.
[49] Testament Krzysztofa Moniwida Dorohostajskiego // Aere Perennius. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Gerarda Labudy na 85-lecie urodzin. Poznań, 2001. S. 101-114.
[50] Праца з гэтай серыі („Inwentarze majątku ruchomego Krzysztofa Dorohostajskiego, marszaіka wielkiego litewskiego”, камп’ютарны друк, с. 34), падрыхтаваная да друку ў пачатку 2008 г.,завяршае цыкл даследаванняў, звязаных з гэтай постаццю. Гэта скрупулёзна прадстаўлены і пранікліва ахарактарызаваны спіс, які грунтуецца на датычных тэстамента ад 12 траўня 1615 г. нерухомай маёмасці (пералік знайшоўся ў згаданай апошняй волі) і рухомасці (у дадзеным выпадку падрыхтоўка спісаў патрабавала велізарных намаганняў). Гл. таксама: Militaria Krzysztofa Moniwida Dorohostajskiego // Litwa w epoce Wazów. Prace ofiarowane Henrykowi Wisnerowi w siedemdziesiątąrocznicę urodzin. Pod red. W. Kriegseisena i A. Rachuby. Warszawa, 2006. S. 355-371. Некалькі гадоў чакае публікацыі тэкст„Oporządzenia jeździeckie w zbiorach Krzysztofa Dorohostajskiego” (камп’ютарны друк, с. 13), складзены для падрыхтаванайнайноўшай памятнай кнігі для праф. Юліюша Бардаха да юбілеюлітуаністычных даследаванняў (падкрэсліванне маё. — М. К.).
[51] Księżniczka i chudopachołek, s. 129.
[52] Пашыраная версія гэтага тэксту з’явілася ў зборніку прац Я. Серадыкі, гл. спасылку ніжэй.
[53] Udział Radziwiłłów w sejmach panowania Zygmunta III Wazy //Miscellanea Historico-Archivistica (Archiwum Gіówne Akt Dawnych). T. 3: Radziwiłłowie XVI-XVIII wieku. W kręgu polityki i kultury. Praca zbiorowa pod red. E. Potkowskiego. Warszawa, 1989.S. 13-26.
[54] Kultura prawna magnatów litewskich w XVI i XVII wieku // Kultura polityczna w Polsce (I) Przeszіość i teraźniejszość. Pod red. M.Kosmana. Poznań, 1996. S. 35-46.
[55] Konflikty marszałków koronnych z litewskimi od unii lubelskiejdo połowy XVII wieku // Świat pogranicza Księga pamiątkowa na70-lecie urodzin Tadeusza Wasilewskiego, pod red. M. Nagielskiego, A. Rachuby i S. Górzyńskiego. Warszawa, 2003. S. 213-221.
[56] Habsburgowie w Pamiętniku Albrychta Stanisława Radziwiłła //Per saeculaad tempora nostra. Sbornik praci k śedesatym narozeninám prof. Jaroslava Pánka. Uspořádali J. Mikulec a M. Polívka. Svazek 1. Praha, 2007. S. 507-514. Nad Pamiętnikiem Albrychta Stanisława Radziwiłła: 1. O Wielkopolsce i Wielkopolanach; cz. 2:„Inni”Habsburgowie i Habsburżanki // Na obrzeżach polityki. Podred. M. Kosmana. Część czwarta. Poznań, 2007. S. 15-48.
[57] Pińsk Albrychta Stanisława Radziwiłła // Kultura polityczna w Polsce. Pod red. M. Kosmana. T. VI: Litwa w polskiej tradycji i kulturze politycznej, część druga. Poznań, 2006. S. 37-49.
[58] Здалёк пазіраў на Літву і зблізку — на яе ўплывовых прадстаўнікоў Джаванні Паола Мукантэ, цырыманіймайстар папскага двара, які ў 1596 г. суправаджаў у легацыі ў Польшчу кардынала Энрыка Каэтані, а пасля вяртання ў Рым у 1598 г.склаў справаздачу пра экзатычную для яго выправу. Гл.: Kaczorowski W. i Seredyka J. Polska i Polacy końca XVI wieku według Giovanniego Paola Mucante // Kultura polityczna w Polsce.Pod red. M. Kosmana. T. IV: Swoi i obcy, część I. Poznań, 2004. S.49-69.
[59] Прыкладам сапраўды падзвіжніцкай працы назавем багата,як звычайна, дакументаваную і поўную таблічных уставак кнігу Parlamentarzyści drugiej połowy panowania Zygmunta III Wazy (Opole, 1989), што ахоплівае ўсю Рэч Паспалітую. Кніга хоць і патрабуе асаблівай канцэнтрацыі пры чытанні, аднак аблягчае працу наступным пакаленням даследчыкаў. Тут варта заўважыць, што такая каштоўная праца была выдадзена малым — тым старым — накладам, аўтару ж вызначылі ліміт:10 аркушаў, у выніку чаго ён не здолеў рэалізаваць першасную задуму разгледзець сенатараў і паслоў усяго 45-гадовага панавання Ягелона па кудзелі.
[60] Rozprawy z dziejów XVI i XVII wieku. Poznań, 2003. Rozdział II: Magnackie spory o posiadłość kopyską w XVI i pierwszej połowieXVII wieku. S. 55-110.
[61] III. Dzieje zatargów i ugody o kościół kiejdański w XVI-XVII wieku, — тамсама, s. 111—140.
[62] IV. Instrukcje „wychowawcze”Krzysztofa Dorohostajskiego dla żonyZofii Radziwiłłówny, — тамсама, s. 141—154.
[63] I. Stosunki ukraińsko – rosyjskie w 1648 roku, — тамсама, s. 21—54.
[64] V. Senatorowie Rzeczypospolitej na sejmach Zygmunta III Wazy(1587-1632). S. 155-238.
[65] VI. Ministrowie Rzeczypospolitej na sejmach epoki trzech Wazów(1587-1668). S. 239-311.
[66] W. Kaczorowski. Jubileusz profesora Seredyki // Trybuna Opolskaą 50 z 28.II.1989 r. S. 6.
[67] Z dziejów Rzeczypospolitej szlacheckiej // Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich w Opolu. Seria Historia, № XXVI. Opole, 1988 (тэксты М. Космана і Г. Віснера, часткова таксама іншых аўтараў).
[68] Матэрыялы пра Яна Серадыку (у тым ліку прамову рэктара Ніцеі) гл. у часопісе Апольскага універсітэта „Index”, № 7—8 (91-92) 2008 г.

Наверх

Tags: Вялікае Княства Літоўскае, Гiстарыяграфiя, Рэч Паспалітая