Наталля Сліж. Справа аднаго наезду, або Пра рэпутацыю Льва Сапегі
Канцлер ВКЛ Леў Сапега (1557-1633) і смаленскі ваявода Філон Кміта-Чарнабыльскі (каля 1530-1587) — адны з найбольш вядомых асобаў сваёй эпохі. Л. Сапегу прысвечана панегірычная літаратура XVII ст.[1]. Яго першая біяграфія з’явілася ўжо ў 1645 г., аўтарам якой быў Ян Рывоцкі[2]. У гістарыяграфіі шмат увагі аддавалася кар’еры Л. Сапегі, яго ролі ў рэлігійным жыцці ВКЛ[3]. Але менш вядома пра яго дзейнасць на пасадзе аршанскага падстаросты.
Смаленскі ваявода Філон Кміта-Чарнабыльскі быў адным з герояў Інфлянцкай вайны. Сваімі вайсковымі подзвігамі заслужыў павагу сучаснікаў і шанаванне нашчадкаў[4]. У разнастайных гістарычных даследаваннях значная ўвага аддавалася менавіта яго вайсковай дзейнасці[5].
Выяўлены ліст Стэфана Баторыя да аршанскага старосты Ф. Кміты-Чарнабыльскага адносіцца да міжваеннага часу гадоў Інфлянцкай вайны. У ім паказаны неправавыя дзеянні аршанскага падстаросты Л. Сапегі (наезд на прыватную маёмасць), а таксама Ф. Кміты-Чарнабыльскага, які прыкрываў яго злачынства. Названы факт невядомы ў ix біяграфіі, ён сведчыць, што ўчынкі гэтых асобаў былі не заўсёды гераічнымі. Тым не менш, мы не ставілі за мэту паказаць Л. Сапегу і Ф. Кміту-Чарнабыльскага як антыгерояў. Дакумент прадэманструе, як у некаторых выпадках яны праяўлялі сябе на пасадах падстаросты і старосты.
Ліст Стэфана Баторыя захоўваецца ў архіве Гарнастаяў [гл. дадатак 1], бо справа звязана з берасцейскім ваяводам Гаўрылам Іванавічам Гарнастаем (? -1587)[6]. Гэта адзіны дакумент па гэтым выпадку. Напісаны ён быў у Мальбарку 25 лістапада 1577 г. пісарам Мікалаем Ясенскім[7]. Адрасаваны непасрэдна аршанскаму старосту па скарзе Г. Гарнастая на Л. Сапегу за наезд на яго сяло Старцэвічы ў маёнтку Задняпроўе[8].
17 жніўня 1577 г. Л. Сапега разам са старасельскімі і басейскімі баярамі Сямёнам Рубцом, Іванам Фядровічам, Грышкам і Марцінам Ганчарэнскімі, басейскімі падданымі Арцёмам Марцюшэвічам, Ходарам Зяньковічам, Іванам, Кандратам, Хромам і Івашкам Анбрасовічамі і з іншымі падданымі і баярамі, а таксама з аршанскімі казакамі і памочнікамі з ураду аршанскага падстаросты наехалі на сяло, пабілі і памардавалі падданых Г. Гарнастая, забралі ў іх маёмасць. У дакуменце пералічана толькі дзесяць асобаў, якія ўдзельнічалі ў наездзе. Пра агульную колькасць удзельнікаў меркаваць складана, бо былі не толькі падданыя, але і асобы з ураду і казакі. Войска Л. Сапегі магло складаць не менш за 30 чалавек. Наезд быў зроблены не з уласных маёнткаў, а са староства, хоць у той час Л. Сапега меў спадчынны маёнтак Сакольні ў Аршанскім павеце, які атрымаў пасля падзелу спадчыны з братамі ў 1575 г.[9].
Было адзначана, што берасцейскі ваявода скаргі на падстаросту падаваў неаднаразова. Але Ф. Кміта-Чарнабыльскі не хацеў прымаць сведчанні возных аб шкодах, акрамя таго яшчэ і іншыя дакументы па гэтай справе вырваў з актавых кніг. Па артыкуле 20 раздзела 4 Статута ВКЛ 1566 г. у функцыі старосты, сярод іншых справаў, уваходзіў разгляд наездаў на маёмасць. Невыкананне старостам сваіх абавязкаў і парушэнне закону прымусіла Г. Гарнастая падаць скаргі ў суды ў іншыя паветы. У дакуменце не адзначана, у якія менавіта. Бліжэйшыя суды былі ў Віцебску, Полацку, Мсціславе і Менску. Верагодней за ўсё скаргі былі пададзены ў менскі гродскі суд, бо Г. Гарнастай быў там старостам. Але на сёння гродскія кнігі гэтых судоў не захаваліся, таксама як і аршанскага, таму спраўдзіць гэтую інфармацыю немагчыма.
Выпадак стаў прычынай для позвы ў гаспадарскі суд Ф. Кміты-Чарнабыльскага, Л. Сапегі і яго памочнікаў. Яны павінны былі з’явіцца праз 8 тыдняў, калі гаспадар будзе ў той час у Польшчы, ці праз 4 тыдні, калі ён будзе ў ВКЛ. Быў дадзены час, неабходны для прыезду, як гэта вызначана ў Статуце ВКЛ. Крыніца спасылаецца на звычай і на Статут 1566 г., што правапарушэнні, здзейсненыя дзяржаўнымі асобамі, павінен разглядаць вялікі князь літоўскі. Артыкул не адзначаны, але гэтыя выпадкі агаворваюцца ў заканадаўстве (Статут ВКЛ 1566 г., р. 4, арт. 21, 45).
Паводле Статута ВКЛ 1566 г. (р. 11, арт. 1,2), Л. Сапега за наезд павінен быў выплаціць штраф і кампенсаваць шкоды. Але гэты від дакумента (позва ў суд) не дае магчымасці даведацца пра прысуд па справе. Наезд на маёмасць быў вельмі распаўсюджаным злачынствам у той час і пазней. Падобныя справы часта разглядаліся ў гродскіх судах. Для доказу наезду выклікаўся павятовы возны, які аглядаў шкоды і рабіў іх апісанне. Пасля яго сведчанні заносіліся ў кнігі і былі доказам у судовым працэсе. Але Ф. Кміта-Чарнабыльскі замест выканання сваіх абавязкаў, разгляду справы і вынясення прысуду скарыстаўся службовым становішчам, каб не даць хады справе. Ён выступіў на баку Л. Сапегі. Пры гэтым ён даводзіўся шваграм Г. Гарнастаю, быў жанаты з яго роднай сястрой Настассяй[10].
На 1577 г. падстароста меў толькі 20 гадоў і не быў уплывовай асобай у павеце. На такі ўчынак ён мог наважыцца пры падтрымцы іншай асобы. Хутчэй за ўсё, такой асобай стаў Ф. Кміта-Чарнабыльскі, бо ў дакуменце згадана пра яго верагодную „намову» і асабістую зацікаўленасць у спыненні справы.
Дадзены выпадак не адбіўся на кар’ерным росце ні Ф. Кміты-Чарнабыльскага, ні Л. Сапегі. Аршанскі староста займаў сваю пасаду да 1587 г., а ў 1579 г. стаў смаленскім ваяводам[11]. Відавочна, што яго вайсковая дзейнасць спрыяла станоўчаму вырашэнню пытання для яго. Аршанскі падстароста дзякуючы пратэкцыі Радзівілаў пачаў яскравую кар’еру: у 1581 г. ён ужо быў пісарам ВКЛ, у 1585 г. — падканцлерам, у 1589 — канцлерам[12].
Гэта замалёўка не мяняе кардынальна біяграфічных дадзеных пра Ф. Кміту-Чарнабыльскага і Л. Сапегу. Яна дадае новую інфармацыю пра дзейнасць у міжваенны час аднаго і пра пачатак кар’еры другога, а таксама паказвае, што абодва былі здольныя на неправавы ўчынак. Асобы, якія займаюць высокія пасады і шмат робяць для свай Айчыны, не заўсёды дзейнічаюць беззаганна. Але ад гэтага іх дасягненні не становяцца менш значнымі.
Дадатак 1. Ліст Стэфана Баторыя аршанскаму старосту Філону Кміту-Чарнабыльскаму (1577).
Дакумент напісаны на старабеларускай мове, арыгінал. Мае памеры 322х200 і замацаваны пячаткай „Пагоня». Пры транслітарацыі тэкстаў у аснову пакладзены прынцып палітарнай іх перадачы. Захаваны літары „ѧ», „ѡ», „ѩ», „ү», „Ѣ«, „є». Вынасныя літары пададзены курсівам. Прапушчаныя літары ў словах пад цітламі адноўлены з улікам асаблівасцяў правапісу старабеларускай мовы і ўзяты ў круглыя дужкі. Устаўкі ад аўтара падаюцца ў квадратных дужках і каментуюцца ў палеаграфічных падрадковых заўвагах. Нумарацыя старонкі дадзена ў квадратных дужках.
[19] Стефан Божю м(и)л(о)стю корол полскии великии литовскии рускии прускии жомоисткии мазовецкии ифлянскии кн(ѧ)же седмигородскоє иных.
Старосте ѡршаньскому п(а)ну Филону Семеновичу Кмите Чернобыльскому. Жаловалъ намъ воевода берестеыскии староста меньскии державца каменецкии пан Гаврило Иванович Горностаи за справою үрадника своєг(о) Петра Тыминьского ѡ тош деи в року семдесят семом месеца августа семогонадцать дня в неделю подстаростии твои ѡршаньскии Лев Иванович Сопега[13] не ведаю єти и з росказанья твоєго або самъ зумыслу своєго особого своего и з боѩрми своими старосельскими и басеискими на имѩ съ Семеномъ Рубцемъ, Иваном Федровичом, Гришкам Мартином Ганчаренскими и с подданными своими басеискими Артемъ Мартюшевичомъ, Ходором Зеньковичом, Иваном, Кокдратож, Хромом, Ивашюш Акбросовичами и з ыкшими многими боѩрми и подданными своими и с козаками ѡршаньскими. Так же и з многими помочниками своими з ураду своєго подстароства cршанского наєхавши моцно гвалтож на властное имеке его Заднепръское на село Старцевичи[14] подданых єго побил помордовал и маєтности их wm мала до велѧ з домов их тым боѩром и подданым своим побрати велел. ѩко деи то ширеи на врадех н(а)ших г(оспо) д(а)рских ѡповедано и на выписех ширеи сѧ покажет. А к тому деи ѡт возных не хотел приимовати сознаныѧ але єще съ книгъ иншиє справы повыдрал[15]. И в тых же слугъ п(а)на воєводиных кони и иныє речи поѡтнимал. Которыє деи кривды морды и шкоды и бесправѧ тот подстаростич твои не з ыменѧ и з оселости своеи чинит але з староства н(а)шого што деи до инших врадов мусить слати. [..][16]оповедати ѡ што деи неоднокроти пан воєвода на то подстарост[о]го[17] твоєго жаловал и справедливости у тебе просил нижли деи справедливости үчинити не хотел. В чомъ кривду и шкодү великую ѡт тебє самого бытии менечи просил нас пан воєвода берестеискии абых с тобою справедливость w то єг(о) м(и)л(о)сти үчинити [20] велели. Ино кгды ж пан воєвода такую кривду и шкодү з ураду твоєго староства ѡршаньского собе быти менит а водле звычаю права посполитог(о) и статуту земского великого кн(ѧ)зьтва литовского з врадниками нашими үкривжоныи нигдеи индеи толко пред нами г(оспо)д(а)ремъ справедливости доходити себе маєт. Тогды праказуем абы єси пред нами г(оспо) д(а)ремъ там где на тот час дворем н(а)шимъ г(оспо)д(а) рским будемъ сам ку праву сталъ и тог(о) Лва подстаростего своєго зь єг(о) всими помочниками пред нами поставил и в том всем што на жалобе вышеи ѡписано п(а) ну воєводе усправедливилъна рокъ водле статуту зложоныи то єст ѡт поданѩ тобе сего позву нашег(о). єстли такъ долго в Коруне полскои змешкаемъ за ѡсемъ недел. А гдебыхмо до паньства н(а)шого великого кн(ѧ)зьтва литовского ѡсель выєхали нимъ таѩ ѡсемъ недель выидеть. Ино поприєханьє нашом даст ли Богъ в границы великого кн(ѧ)зьтва литовского за чотыри недели. Писан ү Малборку. ЛѢта Бож(его) нарож(енѩ) 1577 м(е)с(е)ц ноябра 25 днѩ.
Миколаи ѩсенскии писар.
[1] Borek P. Lew Sapieha w świetle oracji pogrzebowej Sebastiana Łaszewskiego // Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna / Red.K. Stępnik. Lublin, 2007. S. 77-90; Галенчанка Г. Невядомыя i малавядомыя помнікі духоўнай спадчыны і культурныхсувязей Беларусі XV — сярэдзіны XVII ст. Мінск, 2008. С. 149.
[2] Čiuprinskas M. Retoryka a biografia: życie Lwa Sapiehy w dziele Jana Rywockiego Idea magni herouis (1645) // Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna / Red. K. Stкpnik. Lublin, 2007. S. 65-76.
[3] Życie sławnych polaków. Orzechowski S. Życie Jana Tarnowskiego. X. Kochanowski. Lew Sapieha. T. I—II. Radom, 1830; Lulewicz H. Sapieha Lew // Polski Słownik Biograficzny (далей — PSB). T.XXXV/1. Zesz. 144. Warszawa; Wrocław; Kraków, 1993. S. 84-104;Akinczyc I. Lew Sapieha a problem religijny w Wielkim Księstwie Litewskim // Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna / Red. K. Stępnik. Lublin, 2007. S. 17-26; Kempa T. Kanclerz Lew Sapieha a kościół unicki // Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna / Red. K. Stępnik. Lublin, 2007. S. 27-42; Czwolek A. Lew Sapieha, dyplomata w służbie Zygmunta III // Леў Сапега (1557—1633 гг.) і ягочас. Зборнік навуковых артыкулаў. Гродна, 2007. С. 123—138 і інш.
[4] Kochanowski J. Iesda do Moskwy. Kraków, 1583; Narkliewicz S.Dekret wieczney pamieci na sedziego ziemskiego smolenskiego JMP Hieronima Ciechanowicza, sakratarza JKM i na assesora JM przy żałobie pogrzebowey. Wilna, 1651.
[5] Eberle J. Kmita Fiłon Czarnobylski // Polski Słownik Biograficzny. T. 13. Wrocław; Warszawa; Kraków, 1967-1968.S. 88—89; Помнікі старажытнай беларускай пісьменнасці.Уклад., уступ. артыкулы, каментарыі канд. Філалагічных навук А.Ф.Коршунава. Мінск, 1975; Кміта-Чарнабыльскі Філон // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 4. Мінск, 1997.С. 207; Янушкевіч А. Вульская бітва 1564 г. // Commentarii Polocenses Historici. 2004. T. 1. С. 39-40.
[6] Г. Гарнастай быў старэйшым сынам падскарбія ВКЛ,навагарадскага ваяводы Івана Астаф’евіча (?—1558). Пасля бацькі атрымаў багатую спадчыну. Акрамя згаданай пасады займаў яшчэ наступныя: камянецкі дзяржаўца, менскі староста(1575), менскі ваявода. Markiwicz A. Hornostaj Gabriel (Hawryіa) Iwanowicz // PSB. T. 9. Wrocław; Warszawa; Kraków, 1960-1961.S. 626-627.
[7] Мікалай Ясенскі займаў пасаду пісара з 1576 г. Памёр у 1600 г. Lulewich H., Rachuba A. Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litеwskiego XIV—XVIII wieku. Spisy. Kórnik, 1994. S. 212.
[8] Archiwum Główny Aktów Dawnуch (далей—AGAD). Rchiwum Potockich z Radzynia, sygn. 349, k. 19-20.
[9] Lietuvos mosklų akademijos Bibliotekas rankraščtų skyrius, f.16-44,l. 11-12v.
[10] Eberle J. Kmita Fiłon Czarnobylski // PSB. T. 13. Wrocław; Warszawa; Kraków, 1967-1968. S. 89.
[11] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy. T. IV. Ziemia Smoleńska i województwo Smoleńskie XIV—XVIII wiek / pod red.A. Rachuby. Oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. Romaniuk. Warszawa, 2003. S. 215, 365.
[12] Lulewicz H. Sapieha Lew // PSB. T. XXXV/1. Zesz.144. Warszawa; Wrocław; Kraków, 1993. S. 84-104.
[13] Імя, прозвішча і пасада падкрэслена.
[14] Назва мясцовасці падкрэслена.
[15] Слова падкрэслена.
[16] У гэтым месцы дакумент парваны.
[17] У гэтым месцы дакумент парваны. Літара адноўлена па сэнсе.