Конрад Бабятыньскі. Прыватныя фартэцыі ў ВКЛ пад час вайны з Масквою (1654—1667)
Першая палова XVII ст., безумоўна, — вельмі цікавы перыяд у гісторыі ваеннай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага. На ўсходнія землі Рэчы Паспалітай са спазненнем прыйшлі найноўшыя на той час тэндэнцыі, якія ўжо ў папярэднім стагоддзі зрабілі пераварот у абарончым будаўніцтве Заходняй Еўропы. Трэба, аднак, адразу адзначыць, што на стан літоўскіх умацаванняў гарадоў і замкаў паўплывалі яны хіба толькі ў пэўнай ступені. Узвядзенне новых бастыёнаў, як і комплексная мадэрнізацыя састарэлых сярэднявечных гарадскіх і замкавых муроў, патрабавала велізарных грашовых сродкаў, а зрабіць гэта маглі — і тое ў абмежаваных аб’ёмах — толькі некаторыя з найбагацейшых магнацкіх родаў. Па гэтай жа прычыне перад пачаткам вялікай вайны з Маскоўскай дзяржавай у 1654 г. толькі некалькі крэпасцяў былі абгароджаны новымі ўмацаваннямі, збудаванымі ў адпаведнасці з канонамі заходнееўрапейскага мастацтва фартыфікацыі. Да іх з поўнай упэўненасцю можна аднесці Ляхавічы і Стары Быхаў, што належалі Сапегам, а таксама ўладанні Радзівілаў: Біржы, Нясвіж і, перш за ўсё, Слуцк[1].
Крытычны стан дзяржаўнага скарбу ВКЛ, практычна пазбаўленага стабільных паступленняў, стаў прычынай таго, што ў першай палове XVII ст. у дзяржаўных гарадах не толькі не праводзілася ніякіх прац па мадэрнізацыі, але, як правіла, фінансавання не хапала нават на самыя неабходныя рамонтныя работы[2]. У гэты перыяд толькі ў Смаленску з’явіліся два магутныя драўляна-земляныя аб’екты, умацаваныя камянямі і цэглай, у выглядзе бастыёнаў, пабудаваных паводле прынцыпаў старанідэрландскай архітэктуры (фартэцыя Жыгімонта і фартэцыя Уладыслава). Яны павінны былі, прынамсі тэарэтычна, істотна ўзмацніць абароназдольнасць гэтай ключавой на літоўска-маскоўскім памежжы крэпасці[3]. У той жа час планы грунтоўнай перабудовы і мадэрнізацыі ўмацаванняў іншых стратэгічна значных гарадоў, такіх, як Вільня або Дзвінск, выпрацаваныя ў сярэдзіне XVII ст., на жаль, засталіся амаль выключна на паперы[4].
Ужо пад час першага этапу вайны з Масквою (1654-1655) ход ваенных дзеянняў выразна засведчыў: толькі тыя крэпасці, якія мелі абарончыя збудаванні новага тыпу ды знаходзіліся пад аховай моцнага гарнізона, што складаўся галоўным чынам з наёмных жаўнераў, маглі аказаць паспяховае доўгатэрміновае супраціўленне непрыяцелю. Дзяржаўныя гарады з састарэлымі ўмацаваннямі, што, як правіла, былі ў крытычным стане ды абараняліся зазвычай толькі мяшчанамі і мясцовай шляхтай, здаваліся вельмі хутка, усяго праз некалькі дзён абароны (Полацк, Мсціслаў), а часта нават без бою (Магілёў, Орша). Усяго тры няпоўныя месяцы трывала аблога Смаленска, які (калі браць пад увагу магутныя фартыфікацыі, хаця тыя і знаходзіліся не ў найлепшым стане, а таксама моцны гарнізон), несумненна, мог даўжэй супраціўляцца непрыяцелю. Практычна толькі абаронцы Гомеля і Віцебска, падтрыманыя сіламі харугваў рэгулярнай арміі Княства, годна выканалі свой салдацкі абавязак і капітулявалі толькі тады, калі былі вычарпаныя ўсе магчымасці для вядзення далейшай барацьбы[5].
На гэтым фоне зусім іначай выглядае абарона крэпасцяў большасці прыватных гарадоў[6]. Працяглае і ўпартае супраціўленне маскоўскім войскам ужо аказвалі дзве невялікія крэпасці, размешчаныя на левым беразе Дняпра — Горы і Дуброўна. У Горах, маёнтку Сапегаў, цэнтрам абароны стаў выгадна размешчаны на ўзгорку замак, узведзены ў часы канцлера Льва. Ён меў умацаванні, пабудаваныя паводле нідэрландскай сістэмы фартыфікацыі, аснову якіх утвараў земляны вал з 7 бастыёнамі. Мы не маем звестак пра знаходжанне у Горах асабістых войскаў падканцлера Казіміра Льва Сапегі ці нейкіх атрадаў рэгулярнай арміі. У любым выпадку, асноўны цяжар абароны выпаў на долю мяшчан, мясцовай шляхты і залежных землеўласнікаў. Аднак горад годна бараніўся і здаўся толькі 9 кастрычніка 1654 г. пад уплывам весткі пра капітуляцыю Cмаленскай крэпасці[7].
Яшчэ даўжэй абарону трымала Дуброўна. Гарнізон гэтага горада, якім валодаў жамойцкі стараста Ежы Караль Глябовіч, складала яго ўласная рота венгерскай пяхоты (100 жаўнераў), а таксама мяшчане, залежныя землеўласнікі і мясцовая шляхта. Умацаванні Дуброўны, хаця і мелі выключныя прыродныя перавагі (з двух бакоў доступ да іх баранілі Днепр і рэчка Дуброўна), былі, несумненна, састарэлыя і з другой паловы XVI ст. практычна не мадэрнізаваліся. У цэнтры на невялікім узгорку месціўся замак, які меў сярэднявечныя, напэўна, яшчэ з мяжы XV i XVI ст., драўляна-земляныя фартыфікацыі. Затое горад меў вельмі добрую артылерыю, спраўленую ўладальнікам, і быў забяспечаны неабходнымі запасамі ваенных матэрыялаў і правізіі. Гэта дазволіла абаронцам аказваць маскоўскім войскам упарты і працяглы супраціў, які трываў больш за тры месяцы — ажно да 22 кастрычніка.
Дарэчы, адзначым, што, паводле загаду цара, крэпасці Дуброўны і Гор ужо ў кастрычніку 1654 г. практычна былі зраўняныя з зямлёю, а жыхары вывезеныя ўглыб Маскоўскага княства. Да канца вайны іх так і не адбудавалі, і ў пазнейшых ваенных дзеяннях Горы і Дуброўна ўжо не выконвалі ніякай ролі[8].
Чарговым рубяжом, на якім можна было паспрабаваць затрымаць царскія войскі і наёмныя казацкія атрады, быў Днепр і размешчаныя на ім гарады — ад Оршы на поўначы да Новага Быхава на поўдні[9]. На жаль, большасць з іх (па розных, зрэшты, прычынах) увогуле не бараніліся. Так было ў выпадку як ужо згаданых дзяржаўных гарадоў (такіх, як Орша і Магілёў), так і прыватных мястэчак. У руках непрыяцеля вокамгненна апынулася пазбаўленая ўзброенай абароны Копысь, што належала біржанскім Радзівілам, а таксама Новы Быхаў (вядомы таксама, паводле іншых крыніц, як Тайманаў, уласнасць роду Слушкаў). 10 верасня 1654 г. пасля нядоўгай аблогі здаўся Шклоў (маёнтак Сяняўскіх), у якім, верагодна, гэтаксама не было ніякіх вайсковых злучэнняў[10].
„А той непрыяцель замкі бярэ, як грыбы, — пісаў пасля атрымання гэтых навін гетман Януш Радзівіл. — Не засталося ўжо нічога, толькі адзін Быхаў, які, калі б, крый Божа, здолелі ўзяць, уладу над усёй Белай Руссю атрымалі б»[11]. На шчасце, старабыхаўская крэпасць спраўдзіла ўскладзеныя на яе спадзяванні, спыніўшы пераможны паход непрыяцеля на захад і застаючыся цягам доўгіх гадоў адзіным апірышчам велікакняскай улады на Дняпры.
Яшчэ пры жыцці гетмана Яна Караля Хадкевіча горад быў абгароджаны новымі каменнымі фартыфікацыямі, якія пасля 1625 г. былі паслядоўна мадэрнізаваныя і разбудаваныя наступнымі ўладальнікамі — Янам Станіславам, а потым Казімірам Львом Сапегамі. Дзякуючы іх намаганням у сярэдзіне XVII ст. Стары Быхаў стаў наймацнейшай (разам са Слуцкам) літоўскай цытадэллю з найноўшымі ўмацаваннямі, збудаванымі паводле старанідэрландскай сістэмы фартыфікацыі. Утвараў іх перш за ўсё магутны земляны вал вышынёю 7-8 метраў і шырынёю да 30 метраў ля падэшвы, умацаваны 5 бастыёнамі і 6 равелінамі. Ва ўсходняй частцы горада месціўся невялікі каменны замак у форме прамавугольніка памерамі 77 на 100 метраў. Абкружаў яго земляны вал з бастыёнамі, а з захаду, поўначы і поўдня — яшчэ і равы глыбінёю некалькі метраў і шырынёю 22-27 метраў[12].
Абарону Старога Быхава забяспечваў сфармаваны Сапегамі надзвычай моцны гарнізон, аснову якога складалі прафесійныя жаўнеры. Агульная лічба абаронцаў горада напрыканцы 1654 г., паводле некаторых звестак, магла дасягаць 3000 чалавек, у тым ліку — 100 драгунаў і 400 нямецкіх пехацінцаў. Да таго ж, у склад гарнізона ўваходзілі 17 сотняў мяшчанскай міліцыі, а таксама яўрэйскае насельніцтва і шляхта з паўднёвых і ўсходніх паветаў Вялікага Княства Літоўскага, якая шукала ратунку ад непрыяцеля пад прыкрыццём быхаўскіх фартыфікацый. У пачатку 1655 г. у горад дадаткова было накіравана 200 драгунаў пад камандаваннем капітана Яна Кругера і паручніка Вільгельма Клята. Вядома таксама пра планы ўмацавання гарнізона яшчэ 300 жаўнерамі нямецкай пяхоты, якія павінны былі заставацца ў распараджэнні дзяржавы, аднак мы не можам сцвярджаць, ці ўрэшце так сталася[13].
Стары Быхаў, забяспечаны належнымі запасамі пораху, свінцу і правізіі, а таксама моцнай артылерыяй (4 цяжкія гарматы і 26 палявых), мог без асаблівых цяжкасцяў у 1654-1655 г. адбіваць чарговыя атакі маскоўскіх і казацкіх войскаў. Спярша ў 1654 г. вытрымаў амаль трохмесячную аблогу казацкага корпуса Івана Залатарэнкі (6 верасня — 26 снежня 1654 г.), наносячы праціўніку адчувальныя страты. Гэтак жа безвынікова казакі спрабавалі захапіць крэпасць і ў траўні — чэрвені, а потым — увосень 1655 г., што, зрэшты, скончылася для іх трагічна, бо 17 кастрычніка ад выпадковага стрэлу абаронцаў загінуў Залатарэнка. З ліпеня 1655 г. у ваколіцах Старога Быхава неаднаразова аб’яўляліся і маскоўскія атрады пад кіраўніцтвам Аляксея Трубяцкога, якія, аднак, нават не спрабавалі штурмаваць крэпасць[14].
Паколькі напрыканцы 1655 г. маскоўскія войскі спынілі ваенныя дзеянні на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, Стары Быхаў на доўгі час пазбавіўся пагрозы нападаў звонку. Гэтаму спрыяла таксама і прымірэнчая ý адносінах да Масквы палітыка гетмана Паўла Яна Сапегі, які пасля смерці ў студзені 1656 г. Казіміра Льва стаў новым уладальнікам крэпасці. Заключанае ў лістападзе 1656 г. пад Вільняй замірэнне яшчэ болей умацавала бяспеку прыдняпроўскіх уладанняў Сапегаў[15].
Ва Усходняй Беларусі сітуацыя дыяметральна змянілася толькі ў верасні 1658 г., пасля заключэння Гадзяцкай дамовы. Тады распачалося антымаскоўскае паўстанне, у якім галоўную ролю адыгралі казацкія атрады пад кіраўніцтвам чавускага палкоўніка Івана Нячая. Беручы пад увагу стратэгічнае становішча і перш за ўсё — магутныя фартыфікацыі, ужо ў 1657 г. Нячай абраў Стары Быхаў сваёй галоўнай базай. З канца траўня 1659 г., пасля шэрагу перамог маскоўскіх войскаў, крэпасць стала апошнім пунктам супраціўлення паўстанцаў. Тым часам гарнізон быў амаль поўнасцю заменены, што, зрэшты, вельмі негатыўна адбілася на яго баяздольнасці. Большую частку гарнізона цяпер складалі слаба падрыхтаваныя і недысцыплінаваныя беларускія казакі, у той жа час нічога невядома пра знаходжанне ў крэпасці колішніх нанятых Сапегамі атрадаў пяхоты і драгунаў.
На жаль, даступныя нам крыніцы не дазваляюць у належнай меры вывучыць акалічнасці, пры якіх Нячай атрымаў магчымасць увесці ў Стары Быхаў свае аддзелы. Такое рашэнне, несумненна, было прынята па-за ведамам гетмана Сапегі, а губернатар крэпасці Мікалай Нерашынскі дзейнічаў пад націскам надзвычай складанай, дынамічна зменлівай ваенна-палітычнай сітуацыі, а таксама пад ціскам казацкага палкоўніка, які самавольна размясціў свае атрады ва ўладаннях Сапегі. Вядома, што гетман быў праціўнікам шчыльнага супрацоўніцтва з казакамі, як, дарэчы, і самой Гадзяцкай дамовы, слушна асцерагаючыся, што яно прывядзе да аднаўлення канфлікту з царом і можа стаць катастрофай для яго ўсходнебеларускіх уладанняў[16].
Спачатку аблога Старога Быхава сіламі атрадаў пад кіраўніцтвам Івана Лабанава-Растоўскага не мела ніякага поспеху і падавалася, што гарнізон здолее пратрымацца да прыбыцця дапамогі. Увосень 1659 г. становішча, аднак, пачало катастрафічнапагаршацца. Суцэльнай паразай скончыўся паход на Днепр выпраўленага Сапегам невялікага корпуса літоўскай кавалерыі, якім камандаваў полацкі кашталян Ян Сасноўскі. На Левабярэжнай Украіне ў гэты ж час распачаўся бунт супраць Івана Выгоўскага, які ўжо ў кастрычніку быў пазбаўлены булавы. А ў Старым Быхаве ўзніклі сур’ёзныя праблемы з харчаваннем і ў выніку — голад, які суправаджаўся традыцыйнымі захворваннямі. Ужо напрыканцы года частка гарнізона пачала адкрыта выказвацца за здачу, і да такога рашэння ўсё больш схіляўся і сам Нячай. Але перш чым пачалі весціся перамовы пра капітуляцыю, маскоўцам удалося змовіцца з камендантам замка Шульцам, а таксама з некалькімі членамі магістрата, якія ў ноч з 13 на 14 снежня адчынілі гарадскую браму, куды і ўварваўся непрыяцель. Большасць абаронцаў Старога Быхава была перабіта, а тых, хто застаўся жывы, у тым ліку і Нячая, вывезлі ў Маскву[17].
Такую ж ролю, як і Стары Быхаў, у гады маскоўскай акупацыі выконвала і размешчаная ў Наваградскім ваяводстве Слуцкая крэпасць. Яна была чарговай, а на самай справе — апошняй значнай заслонай непрыяцельскім войскам, што атакавалі паўднёва-заходнія паветы Вялікага Княства Літоўскага. Ужо ў самым пачатку канфлікту з царом існавала асцярога, што калі Слуцк „іх [Масквы. — K. Б.] націску не вытрымае, <…> не будуць мець у Літве ніякай перашкоды»[18]. У 1654-1655 г., калі ўжо пачалася вайна, у горадзе па ініцыятыве ўладальніка, літоўскага канюшага Багуслава Радзівіла вельмі хуткімі тэмпамі праводзіліся шырокія фартыфікацыйныя работы. У выніку ў старанідэрландскім стылі была мадэрнізавана лінія земляных умацаванняў з 12 бастыёнамі, што абкружала горад ды мела каля 8 метраў у вышыню і каля 26 метраў у шырыню. Даўжыня ж яе складала разам амаль 4 кіламетры. На тэрыторыі новага горада тады была ўзведзена цытадэль (Новы замак). Яна мела ў плане падмурак формы квадрата і была абаронена равелінам, 4 бастыёнамі і шырокім ровам. Тады ж былі перабудаваны таксама фартыфікацыі, узведзеныя яшчэ ў XV ст., перш за ўсё, два замкі: Верхні і Ніжні. Пасля заканчэння гэтых прац Слуцк стаў адной з самых сучасных крэпасцяў ва ўсёй Рэчы Паспалітай, абароназдольнасць якой дадаткова забяспечвалася за кошт адпаведным чынам выкарыстаных пры будаўніцтве ўмацаванняў прыродных умоваў (рэкі Случ і Вясея, забалочаныя мясціны)[19].
Безумоўна, Багуслаў Радзівіл паклапаціўся таксама і пра забеспячэнне крэпасці надзвычай моцным гарнізонам, які да 1660 г. налічваў у сярэднім каля 1000 жаўнераў. І толькі потым — калі практычна знікла небяспека атакі з боку непрыяцеля — гарнізон з-за вельмі вялікіх выдаткаў на ўтрыманне стаў паступова скарачацца. Ён складаўся пераважна з палка нямецкай пяхоты канюшага і аплачваўся з прыватнай казны Радзівіла ажно да 1659 г., пакуль не перайшоў у распараджэнне дзяржавы. Акрамя таго, Слуцк абаранялі 4 палкі гарадской міліцыі, якія тэарэтычна маглі налічваць да 1800 чалавек[20]. Да таго ж, як і ў Старым Быхаве, у горадзе знаходзілася шмат шляхцічаў-уцекачоў з акупаваных непрыяцелем тэрыторый, што пры неабходнасці маглі ўмацаваць сілы гарнізона. Таму Слуцк мог асабліва не баяцца нападаў маскоўскіх і казацкіх войскаў. Зрэшты, дзякуючы свайму перыферыйнаму становішчу ён амаль увесь час заставаўся ўбаку ад галоўных ваенных дзеянняў і практычна толькі аднойчы зведаў непасрэдную пагрозу ад непрыяцеля. У верасні 1655 г. (2-6, 27-30 верасня) двойчы да горада падыходзілі атрады Аляксея Трубяцкога, падтрыманыя ў другім выпадку казацкім корпусам на чале з Васілём Залатарэнкам, але іх нясмелыя спробы атакі былі з лёгкасцю адбітыя абаронцамі[21].
Хаця Князь Багуслаў з 1655 г. і знаходзіўся далёка ад Слуцка, ён стала ліставаўся з чарговымі камендантамі гарнізона і сваімі падначаленымі, намагаючыся вырашаць праблемы, з якімі сутыкаўся гарнізон крэпасці. Безумоўна, асноўнае месца ў гэтай карэспандэнцыі займалі пытанні лагістычнага характару (якія тычыліся пераважна харчавання і размяшчэння такога вялікага гарнізона ва ўмовах ваенных дзеянняў), а таксама праблемы, звязаныя з утрыманнем дысцыпліны сярод жаўнераў ці адносінамі паміж імі і жыхарамі горада.
Каб гарантаваць Слуцку бяспеку, Радзівіл таксама прымаў розныя, часта неадназначныя дыпламатычныя захады. Перш за ўсё, настойліва намагаўся захоўваць добрыя адносіны з Багданам Хмяльніцкім, а пасля яго смерці — з Іванам Выгоўскім. Гэтым ён хацеў забяспечыць свае ўладанні як ад нападаў з боку суседняй Украіны, так і ад раптоўных візітаў беларускіх казацкіх атрадаў, што заўсёды прыводзіла да велізарных матэрыяльных стратаў. Такая палітыка прыносіла пажаданы вынік, бо ўжо ў траўні 1656 г. Хмяльніцкі пачаў выдаваць універсалы, у якіх забараняў казакам падыходзіць да Слуцка, а таксама гарантаваў слуцкім купцам бяспеку ў гандлі з Украінай[22].
Князь Багуслаў наладжваў таксама адносіны з расійскімі ўладамі. У 1657 г. ён нават некалькі разоў выказваў гатоўнасць перайсці на службу да Аляксея Міхайлавіча пры ўмове вяртання сваіх уладанняў і гарантыі бяспекі для Слуцка. Гэтыя заявы варта ўспрымаць не як чарговы палітычны спектакль Радзівіла, а хутчэй як элемент тыповай для тагачасных літоўскіх магнатаў і шляхты гульні, асноўнай мэтай якой было ўратаванне ад знішчэння маскоўскімі войскамі ўласных уладанняў[23].
У 1654-1660 г. яшчэ дзве прыватныя магнацкія крэпасці на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага не былі ўзятыя непрыяцелем. Гэта Ляхавічы і Нясвіж, што належалі Паўлу Яну Сапегу і Міхалу Казіміру Радзівілу. Як і Слуцк, гэтыя гарады па прычыне свайго размяшчэння доўгі час заставаліся ўбаку ад тэатра галоўных ваенных дзеянняў. Да 1660 г. толькі аднойчы — у верасні 1655 г. — яны сталі аб’ектам нападу непрыяцеля. Пад час згаданага ўжо рэйду атрадаў пад камандаваннем Аляксея Трубяцкога, які прынёс паўднёвым паветам Вялікага Княства Літоўскага велізарную матэрыяльную шкоду і дэмаграфічныя страты, асабліва пацярпеў Нясвіж. Маскоўцы і іх памагатыя-казакі спалілі новы горад, які не меў умацаванняў, аднак здолелі выстаяць замак і, відаць, абкружаная валамі галоўная частка горада, забяспечаныя моцным гарнізонам, падмацаваным уцекачамі з занятых непрыяцелем земляў[24].
Парадаксальна, але ў першыя гады вайны для абедзвюх крэпасцяў гарнізон Слуцка ўяўляў большую небяспеку за маскоўскія і казацкія атрады. Гэта было звязана з намерам Багуслава Радзівіла ажыццявіць у 1655 г. свае планы ўтварэння ўласнага ўдзельнага княства, залежнага ад Швецыі, якое павінна было ахапіць перш за ўсё тэрыторыю Наваградскага ваяводства. 4-5 снежня атрады пад камандаваннем каменданта Слуцка Адама Волакса падступна захапілі Нясвіж, а праз восем дзён — і суседні замак у Міры, што таксама належаў гэтай лініі роду Радзівілаў. Няўдачу, аднак, пацярпела спроба захопу Ляхавічаў, дзе гарнізон захаваў вернасць Сапегам і Рэчы Паспалітай. Зрэшты, Багуслаў, сустрэўшы жорсткую рэакцыю Паўла Яна Сапегі і літоўскай арміі, хутка зразумеў, што ў тагачаснай палітычнай сітуацыі яго планы не маюць аніякіх шанцаў быць рэалізаванымі, і адмовіўся ад іх. Братазабойчыя войны на Наваградчыне працягваліся да вясны 1656 г., і зноў жа ў іх най-больш пацярпеў Нясвіж, атакаваны высланай гетманам Сапегам харугвай мазырскага земскага суддзі Самуэля Аскеркі. Значныя страты гораду прынес артылерыйскі агонь, пашкоджаны былі і ўмацаванні замка, у якім гарнізон канюшага на чале з камендантам капітанам Яку-бам Робакам трымаў абарону, мусіць, да першых дзён красавіка 1656 г.[25].
Пасля чатырох гадоў адноснага спакою Ляхавічы, Нясвіж (у меншай ступені — таксама і Слуцк) апынуліся у сур’ёзнай небяспецы: у пачатку 1660 г. Наваградскае ваяводства стала аб’ектам нападу Івана Хаванскага. Галоўнай мэтай маскоўскіх войскаў сталі Ляхавічы, аблога якіх пачалася 23 сакавіка. Гэтая крэпасць была вельмі добра падрыхтаваная да абароны, а яе ўмацаванні належалі да ліку наймацнейшых у Вялікім Княстве Літоў-скім. Мы дакладна не ведаем, калі і з чыёй ініцыятывы ўзводзіліся фартыфікацыі (верагодна, яшчэ за Янам Каралем Хадкевічам, але пазней значна разбудаваныя Казімірам Львом Сапегам), але яны былі сучасныя, бастыённага тыпу, абкладзеныя цэглай і камянямі (стараітальянская абарончая сістэма), мелі ў плане чатырохкутнік памерам 175 на 220 метраў, узмоцнены чатырма бастыёнамі. Ляхавічы былі забяспечаныя і моцнай артылерыяй: у 1658 г. тут налічвалася 30 гармат рознага тыпу, а пра два гады — ажно 47. Вялікія запасы пораху і правізіі дазвалялі трымаць доўгую, тэрмінам нават у год, аблогу[26]. У крэпасці размяшчаўся шматлікі гарнізон пад камандаю рэчыцкага ваяводы Станіслава Міхала Юдыцкага. У яе склад уваходзілі некалькі сотняў жаўнераў венгерскай пяхоты і драгунаў, нанятых гетманам Сапегам, а таксама грамады шляхты і сялян, якія шукалі тут паратунку ад арміі Хаванскага[27].
Ляхавічы аказалі непрыяцелю неспадзявана ўпартае супраціўленне, звязаўшы яго сілы больш чым на тры месяцы і выйграўшы тым самым час для канцэнтрацыі літоўскай арміі і дывізіі Стэфана Чарнецкага, які рыхтаваўся распачаць паход на тэрыторыю Вялікага Княс-тва Літоўскага. Гарнізон адбіў два штурмы маскоўскіх атрадаў (6 красавіка і 24 траўня), нанёсшы ім адчувальныя страты. Хаця для абаронцаў сітуацыя хутка пагаршалася, бо канцэнтрацыя на невялікай прасторы некалькіх тысяч чалавек стала прычынай сур’ёзных праблем лагістычнага характару (сярод якіх — хваробы, пагроза эпідэміі), ліцвінам удалося пратрымацца да 28 чэр-веня, калі аб’яднаныя ля суседняй Палонкі каралеўскія і велікакняскія сілы нанеслі поўную паразу маскоўскім войскам, ратуючы тым самым Ляхавічы[28].
Атрады Хаванскага не здолелі захапіць таксама і Нясвіж. Пабудаваны тут напрыканцы XVI ст. замак выконваў перш за ўсё функцыю рэзідэнцыі Радзівілаў і не меў такіх моцных і сучасных умацаванняў, як Ляхавічы або Слуцк. Аднак гэта была сур’ёзная, захаваная ў добрым стане фартэцыя новаітальянскага тыпу, падыход да якой, акрамя вельмі спрыяльнага рэлье-фу, баранілі, між іншым, 4 бастыёны, глыбою poý і ставы. Земляны вал у форме няправільнага пяцікутніка з 7 бастыёнамі акружаў таксама і Стары горад. Да 1660 г. былі ліквідаваныя пашкоджанні часоў знаёмых ужо нам баёў 1655-1656 г. Як і замак, горад быў добра падрыхтаваны да абароны камендантам — мясцовым эканомам Лукашам Тыбароўскім, а гарнізон агулам налічваў каля 1200 жаўнераў, якіх ад пачатку вайны з уласных сродкаў аплачваў Міхал Казімір Радзівіл[29]. Князь паклапаціўся таксама пра забеспячэнне замка значнымі запасамі правізіі і ваеннага рыштунку, што дазваляла вытрымаць доўгую аблогу[30].
Увесну 1660 г. непрыяцель спачатку не чапаў Нясвіжскай крэпасці, але вылазкі мясцовага гарнізона надта ж даваліся ў знакі Хаванскаму, паспяхова паралізуючы яго камунікацыйныя шляхі. Толькі ў чэрвені маскоўскі военачальнік вырашыў атакаваць горад і прызначыў для выканання гэтага задання атрады прыблізнай колькасцю ў 2500 жаўнераў, якія прывёў яму на дапамогу з-пад Магілёва Сямён Зміеў. Аднак перш чым шырокія дзеянні супраць абаронцаў Нясвіжа паспелі пачацца, ужо 26 чэрвеня аблога (а ўласна, хутчэй — блакада) была раптоўна перарваная, бо Хаванскі пачаў сцягваць усе свае атрады для супрацьдзеяння войскам Сапегі і Чарнецкага, што набліжаліся з захаду[31].
Адным з вынікаў пераможнай кампаніі 1660 г. было вяртанне многіх размешчаных у Беларусі прыватных гарадоў, страчаных у 1654-1655 г. Так, высланы на Днепр атрад літоўскай кавалерыі пад камандаваннем палявога пісара Аляксандра Гілярыя Палубінскага ўжо 25 ліпеня без бою авалодаў Оршай і Копысю. Не пазней за 31 ліпеня здаўся Шклоў, а неўзабаве ў рукі ліцвінаў перайшла і Дуброўна[32].
Уздоўж лініі Дняпра маскоўскія атрады надалей утрымлівалі Магілёў, а з прыватных крэпасцяў, што цікавяць нас, — Стары Быхаў. Нешматлікасць аддзе-лаў пяхоты і драгунаў, практычна поўная адсутнасць цяжкай артылерыі і інжынерных войскаў, а галоўнае — перанос асноўных ваенных дзеянняў у іншыя раёны Вялікага Княства Літоўскага выключалі магчымасць пачатку аблогі, здольнай схіліць гарнізоны гэтых гарадоў да капітуляцыі. Канчаткова вярнуць Магілёў удалося толькі 11 лютага 1661 г. пры вырашальнай ролі тамтэйшых мяшчан, якія ўласнымі сіламі перабілі большую частку гарнізона, а камандаванне перадалі ў рукі літоўскіх войскаў[33].
Нашмат даўжэй бараніўся Стары Быхаў, размешчаны далёка ўбаку ад тэатра галоўных ваенных дзеянняў. Яго гарнізон здаўся толькі на пачатку студзеня 1664 г. пасля працяглай блакады, што толькі ў нязначнай ступені было абумоўлена ваеннымі высілкамі ліцвінаў, а у нашмат большай — велізарным голадам, які суправаджаўся праблемамі са здароўем царскіх салдат[34].
Фартыфікацыі прыдняпроўскіх гарадоў адыгралі важную ролю і ў час апошняга этапу вайны. Паколькі войскі Рэчы Паспалітай не мелі ніякіх шанцаў на адваяванне Смаленска, менавіта ўздоўж лініі Дняпра было вырашана стварыць рубеж абароны, дзе і меркавалася стрымаць маскоўскі наступ. Асновай гэтага рубяжа павінен быў стаць трыкутнік Магілёў — Шклоў — Ко-пысь. Асаблівая роля адводзілася двум апошнім гарадам, размешчаным бліжэй да Смаленскай Брамы — найкарацейшай і найбольш зручнай для непрыяцеля па прыродных умовах дарогі праз Смаленск з Масквы ўглыб Вялікага Княства Літоўскага. Элементам гэтай сістэмы не магла быць Орша, якая некалі мела выключна важнае стратэгічнае значэнне, бо тамтэйшы замак на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў знаходзіўся ў поўным заняпадзе[35].
Своеасаблівым брустверам, высунутай пляцоўкай абароны Вялікага Княства Літоўскага была размешчаная далей на поўнач Копысь — адзіны, апрача Дуброўны, горад на верхнім Дняпры, які знаходзіўся на левым, усходнім, беразе. Копысь належала, як ужо згадвалася, біржанскай лініі роду Радзівілаў, а яе ўладаром у час канфлікту з Масквой быў князь Багуслаў. Перыферыйнае знаходжанне Копысі не дазволіла ёй дасягнуць такога значэння, як другая беларуская рэзідэнцыя гэтай галіны роду — Слуцк. Больш за тое, да пачатку вайны з царом Багуслаў ні разу, мусіць, не наведаўся ў свой прыдняпроўскі маёнтак[36]. Паколькі ў першай палове XVII ст. Копысі, як і іншым гарадам, размешчаным у верхнім рэчышчы Дняпра, пасля перамяшчэння мяжы з Масквой далёка на ўсход (Дзявулінскае замірэнне), непрыяцель практычна не пагражаў, тут перасталі весці, як правіла, вельмі дарагія і карпатлівыя работы па ўмацаванні фартыфікацый. Пра маштаб іх заняпаду можа пераканаўча сведчыць той факт, што апошнія сур’ёзныя рамонтныя работы на гэтым аб’екце вяліся яшчэ ў канцы XVI ст., у 1597-1599 г., адразу пасля атры-мання Копысі Радзівіламі ад папярэдніх уладальнікаў — князёў Астрожскіх (1594). Таму нядзіўна, што ўжо ў першай палове XVII ст. мясцовыя ўмацаванні былі вельмі занядбаныя і фактычна знаходзіліся ў катастрафічным стане. Больш за тое, інвентарны спіс ад 1651 г. сведчыць, што ў Копысі, па сутнасці, не было класічнага замка, а яго ролю выконваў размешчаны недалёка ад ракі маёнтак Радзівілаў (называны ў крыніцах „вялікім домам»), узведзены на месцы колішняга сярэднявечнага гарадзішча. Ён быў абкружаны слабымі і надта састарэлымі фартыфікацыямі — нізкім земляным валам, неглыбокімі равамі і драўляным парканам (частаколам). Напэўна, падобным чынам выглядалі і ўмацаванні горада[37].
Нягледзячы на тое, што пад час маскоўскай акупацыі тут вяліся досыць актыўныя работы па ўмацаванні фартыфікацый, пасля вызвалення яны вымагалі неадкладнага рамонту[38]. Сам жа горад і наваколле былі амаль цалкам спустошаныя, жыхары — вынішчаныя. Каб забяспечыць Копысі абарону, па просьбе Багуслава Радзівіла гетман Сапега накіраваў у дапамогу яму ха-ругву венгерскай пяхоты, каля сотні жаўнераў, пад ка-мандаваннем Станіслава Скарбка. З лістапада 1654 г. ажно да ліпеня 1660 г. яна ўваходзіла ў склад гарнізона Слуцка, але з кастрычніка гэтага ж года ўдзельнічала ў бітвах супраць Масквы на полі бою. Нягледзячы на данясенне ротмістра, што Копысь „няздольная да абароны» і ёй востра не хапае артылерыі, ужо 23 лістапада 1660 г. — на наступны дзень пасля прыбыцця ў горад — жаўнеры з поспехам прынялі баявое хрышчэнне, адбіваючы нечаканыя атакі маскоўскіх аддзелаў з корпуса Пятра Далгарукага[39].
У наступныя гады Скарбэк спрабаваў дастасаваць Копысь да патрабаванняў, якіх вымагала яе знахо-джанне на першай лініі фронту. У 1661 г. ён кіраваў шырокімі работамі па рамонце ўмацаванняў замка, сярод іншага — узбуйняў валы і ўзводзіў новы паркан, безвынікова вымагаў павелічэння гарнізону. Затое яму ўдалося прывезці са Шклова 20 гакаўніц. Адначасова Скарбэк мусіў амаль бясконца змагацца з велізарнымі фінансавымі і матэрыяльнымі праблемамі. Так, увесну 1663 г. ён паведамляў, што з-за дарагоўлі і недахопу правізіі сярод яго падначаленых лютуе безупынны голад, а жаўнеры „зусім ужо голыя ходзяць» і гатовыя да бунту ці пакідання службы („крычаць, што лепей шыі тым паадсякаць, чым надалей у такой нэндзы заставацца»)[40].
Аднак зазначым, што, нягледзячы на праведзеныя рамонтныя работы, умацаванні Копысі так і не былі да-ведзеныя да належнага стану, хаця горад знаходзіўся пад пагрозай ажно да практычнага заканчэння ваенных дзеянняў улетку 1666 г. „Відаць, тыя панове нічога не разумеюць у фартэцыях, калі называюць Копысь фартэцыяй, якой няма, а толькі з гарбылёў мізэрны паркан», — пісаў з непрыхаваным сарказмам уладальнік горада[41]. Таму нядзіўна, што ў 1665-1666 г. з-за неда-хопу патрэбных сродкаў для арганізацыі бяспекі горада кіраўніцтва літоўскай арміі сур’ёзна задумвалася, ці не будзе лепей спаліць або разабраць умацаванні, чым аддаць іх у рукі непрыяцеля[42]. Пасля падпісання Андрусаўскага замірэння гэтыя ўмацаванні імкліва знішчаліся. Аглядаючы іх у 1671 г., аршанскі харужы Самуэль Кміціц паведамляў, што „трапіў на суцэльныя руіны, увесну вада адзін рог зусім адарвала і старыя сцены разбурыла і пазносіла». Нядаўна насыпаныя валы ўжо пачалі абвальвацца і таксама патрабавалі неадкладнага рамонту, на які, аднак, не было сродкаў[43].
Другой прыватнай крэпасцю, якая адыгрывала важную ролю ў сістэме абароны лініі Дняпра, быў Шклоў. Тамтэйшы замак і горад мелі, праўда, старыя, пераважна драўляныя фартыфікацыі (узведзены яны былі пасля 1580 г., ды нейкія будаўнічыя працы вяліся ý іх яшчэ ў другой дэкадзе XVII ст.), але дадатковая ix абарона забяспечвалася надзвычай спрыяльнымі прыроднымі ўмовамі. Доступ да ўмацаванняў быў магчымы толькі з паўночнага боку, дзе ўзвышаўся земляны вал з драўляным парканам і частаколам. З усходу горад бараніў Днепр, які ў тым месцы меў шырыню каля 150 м, што рабіла напад непрыяцеля з другога берага ракі практычна немагчымым. Іншыя бакі ўмацаванняў засланяў вялікі стаў, утвораны ў выніку з’яднання вод рэчкі Шклоўкі (часам называнай таксама Серабранкай) і сістэмы каналаў ды плацін. Сам замак, размешчаны ў глыбіні горада ля месца ўпадзення Шклоўкі ў Днепр, быў таксама абаронены дадатковай сістэмай фартыфікацыі[44].
Пасля вызвалення з-пад маскоўскай акупацыі Шклоўская фартэцыя — як і іншыя беларускія гарады — знаходзілася ў вельмі дрэнным стане. Яе ўмацаванні патрабавалі комплекснага рамонту, не хапала артылерыі, пораху, куль і іншых ваенных матэрыялаў. Напачатку у горадзе месціўся вельмі нешматлікі гарнізон (усяго 200 драгунаў), які, аднак, напрыканцы лістапада 1660 г. здолеў адбіць напады атрадаў Пятра Далгарукага[45].
У наступныя гады стан Шклова паступова, але адчувальна паляпшаўся. Да 1664 г. удалося правесці у горадзе найбольш пільныя рамонтныя работы, набыць некалькі дзясяткаў гармат, а таксама забяспечыць склады адпаведнымі запасамі правізіі і ваенных матэрыялаў. У крэпасць таксама накіравалі моцны гарнізон рэгулярнай арміі, колькасць якога дасягала часам нават 1000 жаўнераў[46]. Вядома, што пра бяспеку Шклова вельмі дбаў у той час гетман Сапега, але найперш тут трэба адзначыць заслугі энергічнага каменданта крэпасці, ірландца на службе ў літоўскай арміі — палкоўніка Гугона О’Келлі (у крыніцах, што паходзяць з велікакняскіх земляў, яго прозвішча сустракаецца найчасцей у спаланізаванай форме — Okielli)[47].
У той жа час невядома, ці браў удзел у гэтай справе тагачасны ўладальнік Шклова — Мікалай Геранім Сяняўскі. Гэтаму мог быць прычынай малады ўзрост магната, які ў 1660 г. меў толькі 15 гадоў і не распачаў яшчэ самастойнай дзейнасці на публічнай арэне, а таксама адсутнасць сродкаў, неабходных для захавання крэпасці ў належным стане і ўтрыманні адпаведнай колькасці гарнізона, які аплачваўся з уласнай кішэні. Таксама трэба памятаць, што Сяняўскі ўсё сваё жыццё відавочна больш цікавіўся асноўнымі сваімі маёнткамі, якія знаходзіліся ў Рускім ваяводстве, і значна менш дбаў пра ўладанні, размешчаныя на перыферыі дзяржавы — Шклоў і Мыш. Таму можна меркаваць, што ён з задавальненнем успрыняў узяцце адказнасці за іх абарону літоўскай арміяй і Паўлам Янам Сапегам[48].
Найбольш сур’ёзнае выпрабаванне сістэма абароны лініі Дняпра вытрымала ў ходзе летняй кампаніі 1664 г. Ужо з траўня гэтага года палявы гетман Міхал Казімір Пац пачаў — у апоры на фартыфікацыі Копысі, Шклова і Магілёва — рыхтавацца да адпору атакі дзвюх моцных маскоўскіх армій пад камандаваннем Якава Чаркаскага (верагодна, каля 30 000 жаўнераў) і Івана Хаванскага (каля 5000 жаўнераў). Паміж Копыссю і Шкловам ліцвіны разгарнулі ўмацаваны лагер, у якім паступова былі сабраны ўсе, здольныя на той час да нясення службы. У сукупнасці сілы Паца яшчэ ў траўні 1664 г. не перавышалі 4000, а напрыканцы ліпеня — 5000 жаўнераў. Вялікую розніцу ў колькасным складзе армій абодвух бакоў толькі часткова мог кампенсаваць дрэнны стан маскоўскага войска, якое нічым не нагадвала пераможных атрадаў 1654-1655 г. і, паводле вартых даверу крыніц, складалася з „люду нікчэмнага і пад прымусам сабранага, яшчэ нявопытнага»[49].
Зрэшты, абодва праціўнікі былі на той час зусім знясіленыя канфліктам, які цягнуўся ўжо больш за дзесяць гадоў і ўсё яшчэ заставаўся далёкі ад канчатковага вырашэння. Ліцвіны таксама перманентна змагаліся з велізарнымі фінансавымі і матэрыяльнымі праблемамі (не кажучы ўжо пра надзвычай складаныя ўнутраныя адносіны ў краіне ва ўмовах імклівага набліжэння грамадзянскай вайны з вялікім каронным маршалкам Ежы Любамірскім), якія значна паслаблялі іх ваенны патэнцыял[50].
Яшчэ да падыходу да Дняпра арміі Чаркаскага, што паволі рушыла з раёна Бранска, палявы гетман рас-пачаў баявыя дзеянні супраць атрадаў Хаванскага, якія пагражалі яго пазіцыям з поўначы. Пакінуўшы свае пазіцыі пад Шкловам, пасля імклівага рэйду 16 чэрвеня ліцвіны знянацку заспелі і нагалаву разбілі пад Віцебскам гэтую групу непрыяцельскіх войскаў, каб потым засяродзіцца выключна на затрыманні значна мацнейшай арміі Чаркаскага на папярэдне вызначаным і паспешліва ўмацаваным абарончым рубяжы. Першыя маскоўскія атрады дасягнулі Дняпра 1 жніўня, ідучы на захад дарогай, што вяла ад Горак. Заняўшы пазіцыі на беразе ракі насупраць Шклова, яны распачалі абстрэл літоўскага лагера з цяжкай артылерыі. Скарыстаўшы з часовага хаосу, які ўдалося выклікаць у шэрагах арміі Паца, у ноч з 2 на 3 жніўня маскоўцы пабудавалі мост цераз раку, нечакана пераправіліся на другі бераг Дняпра на поўнач ад Шклова і насыпалі там шанец.
У такой сітуацыі, беручы пад увагу велізарную колькасную перавагу праціўніка і кепскі стан умацаванняў свайго лагера, Пац адмовіўся ад планаў абароны ў полі і вырашыў вывесці свае атрады пад ахову фартыфікацый прыдняпроўскіх крэпасцяў. На працягу некалькіх гадзін у ноч з 3 на 4 жніўня з большасцю кавалерыі ён паспяхова адышоў на поўдзень, да Магілёва, у той час як аддзелы „люду агнявога» былі накіраваныя на падмацаванне гарнізонам Копысі і Шклова. У Копысь спачатку былі накіраваныя тры харугвы нямецкай пяхоты (пад камандаваннем Ежы Гардона) з чатырма гарматамі. Гарнізон жа Шклова склалі тры палкі нямецкай пяхоты (каля 30 рот, пэўна, блізу 2000 жаўнераў), туды таксама накіравалі рэшту артылерыі і абозу арміі[51].
Гэтая тактыка апраўдала сябе, бо маскоўская армія — у адрозненне ад кампаніі 1654 г. — ужо не магла даць рады ўмацаванням прыдняпроўскіх гарадоў. Частка царскіх атрадаў, ідучы па слядах літоўскай кавалерыі, ужо 4 жніўня падышла да Магілёва. Ліцвіны, прыкры-тыя валам ніжняга горада, не ўступалі ў бой, але адбыліся сутычкі гарцаўнікоў, а таксама артылерыйскія перастрэлкі. У выніку маскоўцы панеслі адчувальныя страты і ў той жа дзень адступілі да Шклова[52].
Аблога гэтага горада таксама была для іх не асабліва ўдалай. Моцны артылерыйскі агонь (які нібыта вёўся ажно з 80 гармат, што, аднак, падаецца сумнеўным) не мог нанесці вялікай шкоды ані абаронцам, ані ўмацаванням горада, затое вылазкі залогі прыносілі новыя поспехі і сеялі замяшанне ў шэрагах арміі Чаркаскага. У дадатак сярод абложнікаў імкліва падала дысцыпліна, расло дэзерцірства, пачаўся голад і, як паведамлялася, „людзі у бой ледзьве паловаю збіраюцца». Па гэтых прычынах ужо 11 жніўня царскі камандзір аддаў загад адступаць на левы бераг Дняпра[53].
Непераможнай стала для маскоўскіх войскаў нават Копысь, якая з усіх падняпроўскіх гарадоў мела, несумненна, найслабейшыя ўмацаванні. У жніўні мясцовы гарнізон, падмацаваны сямю ротамі замежнага ўзору, без цяжкасцяў адбіў вельмі слабыя атакі праціўніка. Урэшце, пасля чарговай няўдачы, 20 жніўня новы маскоўскі камандзір Юры Далгарукі (прызначаны замест Чаркаскага) прыняў рашэнне адступаць на поўнач, да Дуброўны. Там царскія атрады стаялі яшчэ два месяцы, аднак ўжо не маглі зламаць літоўскую дняпроўскую лінію абароны[54].
Ход ваенных падзей пад час вайны з Масквою ў 1654-1667 г. выразна засведчыў, што крэпасці, якія мелі сучасныя, захаваныя ў добрым стане фартыфікацыі бастыённага тыпу, бароненыя сіламі моцнага гарнізона, што складаўся ў асноўным з вопытных, прафесійных жаўнераў, забяспечаныя адпаведнай артылерыяй, а таксама значнымі запасамі правізіі і ваеннага рыштунку, маглі аказваць паспяховы працяглы супраціў не-прыяцелю. Аднак стан дзяржаўнай велікакняскай казны, а таксама абмежаваныя фінансавыя магчымасці большасці прадстаўнікоў палітычнай эліты сталі прычынай таго, што толькі два найбагацейшыя магнацкія роды — Радзівілаў і Сапегаў — маглі дазволіць сабе такія дарагія інвестыцыі, якія, зрэшты, абмяжоўваліся толькі некалькімі гарадамі. Гераічная абарона Старога Быхава і Ляхавіч ці нязломнасць залогі Слуцка, несумненна, былі паказальным узорам ваенных поспехаў літоўскага боку і, акрамя таго, бадай, адзінымі светлымі падзеямі ў адзначаныя бясконцымі паразамі гады вайны (да 1660 г.) і на працяглы час стрымлівалі вялікія сілы праціўніка. Аднак яны не маглі істотна паўплываць на ход ваенных дзеянняў, а тым болей — змяніць вынікі вайны.
Важная роля, якую ў апошні перыяд вайны (асабліва пад час кампаніі 1664 г.) адыграла літоўская сістэма абароны лініі Дняпра, што абапіралася на фартыфікацыі Копысі, Шклова і Магілёва, стала не столькі доказам значнага паляпшэння стану ўмацаванняў гэтых гарадоў пасля 1660 г., але хутчэй — праявай глыбокага крызісу, які на той час перажывала маскоўская ваенная справа. Пасля шэрагу параз, якія панеслі царскія войскі у генеральных бітвах на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага і Украіны ў 1659-1661 г. (Канатоп, Палонка, Цуднаў, Талачын, Кушлікі), яны ўжо не былі здольныя ні на вядзенне якіх-небудзь эфектыўных наступальных дзеянняў, ні нават на ваенную дэманстрацыю, якая магла б прымусіць Рэч Паспалітую пайсці на саступкі ў часе мірных перамоваў.
Пераклад Наталлі Дзенісюк
[1] Цэласнае апісанне сістэмы абароны Вялікага Княства Літоўскага XVII ст. падаў B. Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku, Toruń, 1998, s. 84-85. Гэты аўтар кошт пабудовы сучаснай магутнай цытадэлі з элементамі бастыёна ацэньвае ў некалькі соцень тысяч злотых (тамсама, s. 291—292). Да гэтага часу асноўнай манаграфіяй на тэму прыватных гарадоў Вялікага Княства Літоўскага перыяду новай гісторыі з’яўляецца кніга М. А. Ткачова, Замкі і людзі, Мінск, 1991. Пра ролю, якую адыгралі пад час канфлікту з Масквою прыватныя крэпасці, пісаў таксама нядаўна я — у больш кароткім выглядзе — у артыкуле: Prywatne twierdze magnackie w Wielkim Księstwie Litewskim w czasie wojny z Moskwą w latach 1654—1667 — wybrane problemy, у кн.: Zamki, twierdze i garnizony Opola, Śląska i dawnej Ezeczypospolitej, рэд. T. Ciesielski, Zabrze, 2010, s. 173-186.
[2] Пра магчымасці скарбу ВКЛ у гэты перыяд гл., галоўным чынам, манаграфію A. Filipczak-Kocur, Skarbowość Ezeczypospolitej 1587—1648. Projekty-ustawy-realizacja, Warszawa, 2006, s. 264-332; а таксама H. Wisner, Wojsko litewskie 1. połowy XVII wieku, cz. I, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości» (далей скар. SMHW), t. XIX, cz. I, 1973, s. 126-129.
[3] B. Dybaś, Fortece…, s. 145-148, 153-154; D. Kupisz, Smoleńsk 1632-1634, Warszawa, 2001, s. 19-20; B. Ostrowski, Pospolite ruszenie szlachty smoleńskiej w XVII wieku, „Acta Baltico-Slavica», t. XIII, 1980, s. 187. Пра ўзвядзенне гэтых умацаванняў гл. таксама артыкул J. Czajewskiego, Cytadela smoleńska, „Inżynier Budownictwa», 2010, № 10.
[4] S. Alexandrowicz, Eozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, Poznań, 1989, s. 223-225 (пра план мадэрнізацыі фартыфікацыі Вільні ад 1648 г.); В. Dybaś, Fortece…, s. 14, 125, 127, 154, 201 (пра Дзвінск).
[5] К. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna. Wojna Ezeczypospolitej z Moskwą 1654-1655, Zabrze, 2004, s. 35-82, 124-128; ён жа, Działania armii Wasyla Piotrowicza Szeremetiewa na terenie województwa połockiego w czasie wojny Rzeczypospolitej z Moskwą w latach 1654—1655, у кн.: „Studia Historyczno-Woj:„StudiaHistoryczno-Wojskowe», t. II, рэд. K. Bobiatyński, P. .K.Bobiatyński,P.Gawron i M. Nagielski, Nagielski,Zabrze, 2008, s. 129-143; P. Kroll, Obrona Smoleńska w 1654 r., у кн.: Staropolska sztuka wojenna XVI—XVII wieku. Prace ofiarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu, рэд. M. Nagielski, Warszawa, 2002, s. 151-172.
[6] У гэтым артыкуле разглядаюцца пытанні, звязаныя з функцыянаваннем толькі часткі прыватных літоўскіх гарадоў у адзначаны перыяд. Па-за ўвагай засталася гісторыя шматлікіх меншых цытадэляў, размешчаных перш за ўсё на паўночным флангу (напр., Себежа, Невеля, Іказні), паколькі яны не мелі значнага ўплыву на ход вайны.
[7] П. Грасоўскі да Я. Радзівіла, Горы, 2 VIII 1654, Российский Государственный Архив Древних Актов, фонд 389, воп. 1, 1654: ч. 2, с. 58; Е. K. Глябовіч да К. Л. Сапегі, Мінск 12 XI 1654, Biblioteka Narodowa (далей цыт. BN), akcesja, rkps 6564, nr 108 (тут іншая дата капітуляцыі горада — 24 X); гл. таксама: K. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna, s. 79—80; М. А. Ткачоў, Замкі і людзі, с. 101—105.
[8] Гл.: Е. K. Глябовіч да К. Л. Сапегі, Мінск 12 XI 1654, BN, akcesja, rkps 6564, nr 108; гл. таксама: K. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna, s. 79-80; М. А. Ткачоў, Замкі і людзі, с. 90-95.
[9] Пра ролю лініі Дняпра ў абароне межаў Вялікага Княства Літоўскага гл.: K. Bobiatyński, Twierdze naddnieprzańskie w systemie obrony wschodniej granicy Wielkiego Księstwa Litewskiego — XVI — połowa XVII wieku, „Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne», t. II, 2004, s. 29-40.
[10] K. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna, s. 44-45, 51, 63-64.
[11] Я. Радзівіл да К. Л. Сапегі, Мінск 2 XI 1654, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej (далей цыт. BOZ), rkps 1795, t. III, k. 108-109.
[12] Пра умацаванне Старога Быхава, гл.: А. Р. Hryckiewicz, Warowne miasta magnackie na Białorusi i Litwie, „Przegląd Historyczny», t. LXI, 1970, z. 3, s. 437-438; М. А. Ткачоў, Замкі і людзі, с. 80-82; ён жа, Замки Беларуси, Минск, 2005, с. 162— 166.
[13] А. Тшэбіцкі да К. Л. Сапегі, Варшава 21 I 1655, BN, BOZ, rkps 1795, t. III, k. 138-138v; К. Л. Сапега да Яна Казіміра, Слонім 31 III 1655, Biblioteka Muzeum im. Czartoryskich w Krakowie (далей цыт. BCzart.), rkps 2105, s. 301; Акты относящиеся к истории Южной и Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею, т. XIV, Санкт Петерсбург, 1889, с. 467; гл. таксама: В. Dybaś, Fortece…, s. 136; A. Eachuba, Wysiłek mobilizacyjny Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1654-1667, SMHW, t. XLIII, 2007, s. 50 (камент. 71). У лістападзе і снежні 1655 г. у крэпасці павінна было размяшчацца каля 1000 жаўнераў: гл. даклад Т. Амельяновіча (маскоўскага палоннага, які ўцёк з Быхава), а таксама абаронцаў горада: Акты Московского государства, т. II, сост. Н. А. Попов, Санкт Петерсбург, 1894, № 758-759, 766, с. 463-464, 467.
[14] Падрабязней пра дзеянні, што вяліся пад Старым Быхавам у 1654—1655 г., гл.: K. Бабятыньскі, Стары і Новы Быхаў у час вайны Рэчы Паспалітай з Масквой (1654—1655), „Беларускі Гістарычны Агляд», т. X, 2003, сш. 1-2 (18-19), с. 89-120. http://www.belhistory.eu/konrad-babyatynski-stary-i-novy-byxa%D1%9E-u-chas-vajny-rechy-paspalitaj-z-maskvoj-1654-1655/
[15] Б. Н. Флоря, Русское государство и его западные соседи (1655-1661 гг.), Москва, 2010, с. 153-154, 180-184, 219-223, 227-229, 244-246.
[16] K. Kossarzecki, Велике князівство Литовське і Гадяџька унія, [w:] Гадяџька унія 1658 року, рэд. П. Сохань, В. Брехуненко, Киів 2008, с. 215—224; ён жа, Wyprawa korpusu kasztelana połockiego Jana Sosnowskiego pod Stary Bychów (lato — jesień 1659 roku), у кн.: W kręgu Hadziacza A. D. 1658. Od historii do literatury, рэд. P. Borek, Kraków 2008, s. 143–145; M.Szwa. P.Borek, Kraków 2008, s.143–145; M. Szwaba, Litwa wobec unii hadziackiej 1658 roku, „Studia Wschodnie. Prace Historyczne», t. II, red. K. Matwijowski i R. Żerelik, Wrocław, 1993, s. 33-37.
[17] З польскіх гісторыкаў гэтыя дзеянні падрабязна апісваюць: K. Kossarzecki, Działalność wojskowa pułkownika Iwana Nieczaja na Białorusi w latach 1657—1659, „Україна в Центрально-Східній Европі», т. V, 2005, с. 373-384; ён жа, Wyprawa korpusu, s. 140-156; P. Kroll, Działania zbrojne pułkownika Iwana Nieczaja na Białorusi w latach 1658-1659, SMHW, t. XLIII, 2007, s. 132-137.
[18] А. Г. Палубінскі да К. Л. Сапегі, з смілавіцкага лагера 7 X 1654, BN, akcesja, nr 6564, nr 86.
[19] Пра ўмацаванні Слуцка гл.: A. P. Hryckiewicz, Warowne miasta, s. 431—434; W. Pozdniakou, Założenia urbanistyczne miast Białorusi Południowej w XVI—XVII wieku, „Archeologia Historica Polona», Toruń, 1996, s. 272-285; М. А. Ткачоў, Замкі і людзі, с. 23—35.
[20] K. Bobiatyński, Działania posiłkowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1654—1655, SMHW, t. XLI, 2004, s. 64, 77; B. Dybaś, Fortece…, s. 136, 318; A. P. Hryckiewicz, Milicje miast magnackich na Białorusi i Litwie w XVI-XVIII w., „Kwartalnik Historyczny», t. LXXVII, 1970, z. 1, s. 48—49; K. Kossarzecki, Forteca słucka w okresie wojen połowy XVII wieku, „Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne», 2004, t. II, s. 45-52.
[21] Diariusz oblężenia Słucka: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów (далей цыт. AGAD, AR), dz. II, księga 69.14, s. 55-60; параўн.: K. Kossarzecki, Słuck wobec zagrożenia moskiewskiego i kozackiego wobec wojny z Moskwą w latach 1654—1667, „Materiały do Historii Wojskowości», № 2, Pułtusk 2004, s. 96-98.
[22] Падрабязней пра гэта: K. Koссажецкі, Джерела Архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655—1669 роках, „Україна в Центрально-Східній Европі», т. VI, 2006, с. 548—566; ён жа, Słuck wobec zagrożenia, с. 98—101.
[23] B. N. Florja, Bogusław Radziwiłł a Rosja, „Kwartalnik Historyczny», R. 116, 2009, z. 4, s. 29-34; ён жа, Русское государство, с. 232, 311—314; гл. таксама: K. Kossarzecki, Słuck wobec zagrożenia, s. 100-101. У маскоўскіх архівах захаваліся таксама пераканальныя сведчанні таго, што для гарантавання бяспекі Слуцку Радзівіл ажно да 1660 г. перадаваў маскоўскаму боку звесткі пра планы арміі Рэчы Паспалітай на ўсходнім фронце, а таксама пра ход перамоваў са Швецыяй у Аліве.
[24] Гарнізон Нясвіжа, які складаўся з прыватных аддзелаў М. К. Радзівіла, налічваў на той час нібыта ажно 1800 чалавек, аднак гэтая лічба падаецца крыху перабольшанай; гл. „Summariusz expens w praesidium nieświeskim przez 6 miesięcy na ludzie Księcia JM pana podczaszego W. Ks. L. łożonych, to jest przez oblężenie a 1 II ad 31 VII anni 1660” (AGAD, AR, dz. II, № 1433). Усяго страты, панесеныя ў 1655—1657 г. уладальнікам горада „спаленымі касцёламі, фальваркамі, свірнамі, гумнамі», ацэньваліся ў згаданым вышэй спісе, прадстаўленым пад час паседжанняў сойма ў 1661 г., больш як 200 тыс. злотых. Падрабязней гэтыя пытанні разглядаюцца ў артыкуле „Выдаткі князя Міхала Казіміра Радзівіла на абарону Нясвіжа ў 1655-1660 гг.», апублікаваным у БГА, Т. 18 (2011). http://www.belhistory.eu/konrad-babyatynski-vydatki-mihala-kazimira-radzivila-na-abaronu-nyasvizha-%D1%9E-1655%E2%80%931660-g/
[25] K. Kossarzecki, Próby tworzenia udzielnego władztwa księcia Bogusława Radziwiłła w oparciu o dobra podlaskie i słuckie w okresie zalewu szwedzkiego i moskiewskiego przełomu 1655 i 1656 roku, SMHW, t. XLIII, 2007, s. 28-41; T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, у кн.: B. Radziwiłł, Autobiografia, oprac. T. Wasilewski, Warszawa, 1979, s. 54—55.
[26] M. A. Ткачоў, Замкі і людзі, с. 98—100; гл. таксама: К. Kos-sarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Zabrze 2005, s. 162; Iнвентарны спіс Ляхавіч ад 26 лют. 1658, у: Zbiór dyplomatów rządowych i aktów prywatnych posługujących do rozjaśnienia dziejów Litwy i złączonych z nią krajów (od 1387 do 1710 r.), red. M. Krupowicz, Wilno, 1858, cz. I, № XLVI, s. 116-118.
[27] Паводле верагоднай справаздачы Станіслава Бальскага (пакаёвага слугі губернатара Ляхавічаў), які 7 красавіка ўцёк у маскоўскі лагер, у склад гарнізона крэпасці ўваходзілі дзве харугвы венгерскай пяхоты і тры харугвы драгунаў (разам — 450 жаўнераў), акрамя таго, там знаходзілася 3500 чалавек шляхты, немцаў, яўрэяў ды сялян, якія, натуральна, таксама маглі ўдзельнічаць у абароне (М. А. Ткачоў, Замкі і людзі, с. 100; K. Kossarzecki, Kampania roku 1660, s. 164-165).
[28] Падзеі, што адбываліся пад Ляхавічамі, падрабязна апісаў K. Kossarzecki, Kampania roku 1660, s 162-177,189-191, 238-242.
[29] У 1660 г. у склад гарнізона Нясвіжа ўваходзілі: 4 харугвы драгунаў (600 жаўнераў), 2 харугвы венгерскай пяхо-ты (200 жаўнераў), верагодна, 4 харугвы „казацкай» пя-хоты (разам гэтая „фармацыя» павінная была налічваць 300 жаўнераў) і адна харугва казацкай конніцы. Кошты ўтрымання гарнізона (перш за ўсё — на забеспячэнне правізіяй) толькі ў першай палове 1660 г. склалі немалую суму ў 56 628 зл. (гл.: AGAD, AR, dz. II, nr 1433); гл. таксама мой артыкул: Выдаткі князя Міхаіла Казіміра Радзівіла на абарону Нясвіжа ў 1655-1660 г., апублікаваны ў БГА Т. 18 (2011).
[30] K. Kossarzecki, Kampania roku 1660, s. 167—168. Асноўную інфармацыю пра ўмацаванні Нясвіжа падалі ў сваіх працах: A. P. Hryckiewicz, Warowne miasta, s. 435-437; F. Markowski, Zamek Mikołaja Radziwiłła Sierotki w Nieświeżu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki», т. IX, 1964, z. 2, s. 155-172; М. А. Ткачоў, Замкі і людзі, с. 11—16; гл. таксама рэестры нясвіжскіх гармат ад 6 сакавіка i 16 красавіка 1657: AGAD, AR, dz. XXVI, nr 80 i 81.
[31] K. Kossarzecki, Kampania roku 1660, s. 189-191, 209.
[32] Тамсама, s. 259—263. Пра ўзяцце Шклова даведваемся з ліста П. Я. Сапегі да А. Г. Палубінскага, Чарчын 31 VII 1660, AGAD, AR, dz. V, № 13868, cz. IV, s. 63-64.
[33] K. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna, s. 181.
[34] „Punkta przy rekuperowaniu fortecy starobychowskiej, między JM panem Eberhardem Bokumem pułkownikiem JKM, a JM panem Owierkiejem Fiedorowiczem Bołtynem, wojewodą ludzi JCW na fortecy bychowskiej zostawających, postanowione i kawalerskim parolem stwierdzone», у лагеры пад Быхавам 8 I 1664, BCzart., rkps 157, № 2, s. 5-8; гл. таксама ліст Я. Цадроўскага да Б. Радзівіла, Копысь 18І1664, AGAD, AR, dz. V, № 1867, cz. I, s. 87-89.
[35] K. Bobiatyński, Twierdze naddnieprzańskie, s. 30-35. Пра стан замка ў Оршы гл.: М. А. Ткачев, Замки Беларуси, с. 84—86.
[36] Itinerarium B. Radziwiłła, у: B. Radziwiłł, Autobiografia, s. 235— 241. Падрабязней пра рэзідэнцыю біржанскіх Радзівілаў гл. манаграфію U. Augustyniak, Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585—1640). Mechanizmy patronatu, Warszawa, 2001, s. 220-249.
[37] AGAD, AR, dz. XXV, № 1766/2-3; гл. таксама: K. Bobiatyński, Twierdze naddnieprzańskie, s. 31—32; A. P. Hryckiewicz, Warowne miasta, s. 439; M. А. Ткачоў, Замкі і людзі, с. 57—60; ён жа, Замки Беларуси, с. 174—176. Вельмі падрабязна, на аснове багатай базы крыніц, гісторыю Копысі ў час вялікай вайны 1654—1657 г. даследаваў апошнім часам K. Kossarzecki, Forteca w Kopy si nad Dnieprem w latach wojny Rzeczypospolitej z Moskwą 1654—1667 (артыкул у друку). Пра лёс гэтага маёнтка да сярэдзіны XVII ст. гл. таксама глыбокае даследаванне J. Seredyki, Magnackie spory o posiadłość kopyskąw XVI i pierwszej połowie XVII w., „Zeszyty Naukowe Wyż szej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich w Opolu», Seria A: Historia, t. XIII (1975), s. 59-111.
[38] Пра іх тагачасны стан гл.: Інвентарны спіс ад 10 студзеня 1661 г.: AGAD, AR, dz. XXV, № 1768, s. 23-24; параўн.: Акты Московского Государства, т. III, сост. Д. Я. Самоквасов, С.Петербург, 1894, № 110/1, с. 106.
[39] С. Скарбэк да Б. Радзівіла, Kopyś 27 XII 1660, AGAD, AR, dz. V, № 14423, s. 29—32; гл. таксама лісты ад С. Пшыбароўскага да Б. Радзівіла, Гарадок 13 XI і Копысь 4 XII 1660, тамсама, № 12561, s. 103-106, 107-110; гл. таксама: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660, s. 381-383.
[40] С. Скарбэк да Б. Радзівіла, Копысь 12 VIII 1661, 13 III, 19 і 28 IV 1663, AGAD, AR, dz. V, № 14423, s. 41-44, 53-55, 59-60, 61-64.
[41] Б. Радзівіл да Я. Мяжэнскага, Каралявец 4 V 1665, AGAD, AR, dz. IV, kop. 60, t. IV, № 388; гл. таксама: У. Слаўкоўскі да Б. Радзівіла, Kopyś 27 VI 1665, AGAD, AR, dz. V, № 14596, s. 9-10.
[42] M. K. Пац да Б. Радзівіла, Ліпнішкі 24 IV 1665, AGAD, AR, dz. V, № 11209, cz. II, s. 65-66; Я. Мяжэнскі да Б. Радзівіла, Вільня 13 VI 1665, тамсама, № 9646, cz. III, s. 119-122; Б. Радзівіл да А. Бекера, Каралявец 19 VI 1665, AGAD, AR, dz. IV kopie, t. III, № 32, k. 575.
[43] С. Кміціц да Б. Радзівіла, Гародня 13 IX 1671, AGAD, AR, dz. V, № 6873, s. 19-20; гл. таксама: М. А. Ткачев, Замки Беларуси, с. 175-176.
[44] А. P. Hryckiewicz, Warowne miasta, s. 440-441; M. А. Ткачоў, Замкі і людзі, с. 139-145.
[45] С. Пшыбароўскі да Б. Радзівіла, Копысь 30 X1660, AGAD, AR, dz. V, № 12561, s. 99-102; П. А. Сапега да А. Г. Палубінскага, б/м 31 X 1660, тамсама, № 13868, cz. IV, s. 92; С. Скарбэк да Б. Радзівіла, Копысь 27 XII 1660, тамсама, № 14423, s. 29-32; гл. таксама: K. Kossarzecki, Kampania roku 1660, s. 380-385. Трактоўка расійскага боку: А. В. Малов, Московские выборные полки солдатского строя в начальный период своей истории 1656-1671 гг., Москва, 2006, с. 462-463.
[46] С. Скарбэк да Б. Радзівіла, Копысь 12 VIII 1661 i 28 IV 1663, AGAD, AR, dz. V, № 14423, s. 41-44, 61-64.
[47] Пра яго кар’єру: A. Eachuba, Oficerowie armii litewskiej z armii szwedzkiej i oficerowie armii szwedzkiej z armii litewskiej w latach 1655-1660, у кн.: Wojny północne w XVI-XVIII wieku. W czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, red. B. Dybaś przy współpracy A. Ziemlewskiej, Toruń, 2007, s. 161.
[48] Гл. біяграфію Sieniawskiego ў: W. Majewski, Mikołaj Hieronim Sieniawski, „Polski Słownik Biograficzny, t. XXXVII, z. 1, Warszawa — Kraków, 1996, s. 137-142.
[49] Ліст камісара па перамовах з Масквой да Стэфана Чарняцкага, Жвіровічы 14 VII 1664, BCzart., rkps 157, nr 206, s. 649-650.
[50] Ход ваенных дзеянняў у 1664 г. падаю паводле свайго артыкула: K. Bobiatyński, Kampania letnia 1664 roku na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego — nieznany fragment wojny Rzeczypospolitej z Moskwą 1654—1667, у кн.: Wojsko, wojskowość, miasta. Studia po^więcone prof. Stanisławowi Herbstowi w stulecie urodzin, рэд. K. Bobiatyński, P. Gawron, M. Nagielski, Zabrze, 2009, s. 227-232, 234, 236.
[51] Тамсама, s. 230-240.
[52] Тамсама, s. 240.
[53] Тамсама, s. 240-242.
[54] Тамсама, s. 242-246.