ДОЛБИЛОВ, МИХАИЛ Д. Русский край, чужая вера: этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II. Москва: Новое литературное обозрение, 2010. 1000 с.
Са стварэннем новых дзяржаў на постсавецкай прасторы, з адраджэннем царкоўнага жыцця ў 90-я г. XX ст. пачалі праводзіцца даследаванні па этнічнай і канфесійнай гісторыі, пры гэтым яны ішлі практычна паралельна, як у Расіі, так і ў Беларусі, Літве і іншых краінах. У 2010 г. выйшла грунтоўная кніга, важная для даследчыкаў, што займаюцца гэтымі праблемамі перыяду канца XVIII — пачатку XX ст., калі тэрыторыя Беларусі і Літвы ўваходзіла ў склад Расійскай імперыі. Яе аўтар ужо вядомы беларускім гісторыкам па артыкулах у „Ab Imperio», а таксама кнігамі (адзін з аўтараў) „Западные окраины Российской империи» (Масква, 2006) і (разам са Д. Сталюнасам) „Обратная уния: из истории отношений между католицизмом и православием в Российской империи. 1840-1873″ (Вільня, 2010)[1].
Манаграфія складаецца з уводзінаў, 11 раздзелаў, заключэння, заўваг, спісаў скарачэнняў, картаў і архіўных фондаў, імяннога паказальніка. Праца напісана з выкарыстаннем шырокага корпуса архіўных матэрыялаў, а таксама вялікай колькасці навуковых даследаванняў рознага часу і краін. Сцісла ахарактарызуем праблемы, даследаваныя аўтарам у адпаведных раздзелах (у іх паслядоўнасці) :
„Политизация религиозности: основания и антиномии конфессиональной политики империи»; М. Далбілаў абмаляваў тут у агульных рысах імперскую мадэль „одомашнивания» неправаслаўных веравызнанняў;
„Николаевская конфессионализация: счастливые униаты, обиженные католики?»; паказана розніца ў падыходах імперскіх уладаў да грэка-ўніяцкага і рыма-каталіцкага веравызнання, што, на думку аўтара, адлюстравала прагматызм, з якім пры Мікалаі І уводзілася канфесійная дысцыплінаванасць; акрамя таго, ад паўтарэння ў дачыненні да каталіцызму таго, што параўнальна лёгка зрабілі з уніяй, урад спынялі довады халоднага розуму, боязь знешнепалітычных ускладненняў, звесткі пра настроі сярод каталіцкай эліты, асцярожная ацэнка ўласных кіраўнічых асаблівасцяў;
«Двусмысленная веротерпимость: определение сферы „духовно-административных дел» в начале правления Александра ІІ»; аўтар адзначыў, што ў першыя гады праўлення Аляксандра ІІ пазначылася тэндэнцыя да паслаблення дзяржаўнага ўмяшання ў рэлігійнае жыццё, якая выклікала хвалю своеасаблівай праваслаўнай самакрытыкі, калі параўнанні з іншымі прызнанымі ў дзяржаве канфесіямі ўсё часцей аказваліся не на карысць праваслаўя. На думку аўтара, гэта, хутчэй за ўсё, быў спосаб па-новаму вырашыць ранейшую задачу імперскай канфесійнай інжынерыі: дамагчыся дысцыплінарнага ўздзеяння дзяржавы на рэлігійнасць падданых, захоўваючы пры гэтым культурную дыстанцыю ад духоўных эліт, асабліва ад „чужой веры»;
„Власть перед лицом этнического многообразия: поиск русскости в Северо-Западном крае в 1856-1863 г.»; аўтар прыйшоў да высноў, што да 1860-х г. этнічная і культурна-рэгіянальная дыферэнцыяцыя насельніцтва заходніх губерняў, найперш сельскага, стала для рускіх на кароткі час адным з аргументаў у спрэчцы з польскі-мі / польскамоўнымі элітамі аб пераважным культурным уплыве ў краі. Распрацоўваліся ідэі падтрымкі культурна-моўных асаблівасцяў мясцовага сялянства ў адроз-ненне ад дваранскіх і клерыкальных эліт, у першую чаргу польскіх і каталіцкіх. Па задуме аўтараў гэтых ідэй, такія льготы дапамаглі б беларусам і ўкраінцам, а такса-ма літоўцам усвядоміць сваю адасобленасць ад палякаў, што прывяло б да ўмацавання агульнарускага адзінства. Аднак самі бюракраты, як лічыць аўтар, заставаліся па-свойму зацікаўленымі ў развіцці ўяўленняў пра мясцовыя асаблівасці рускай ідэнтычнасці; „Логика католикофобии: от М. Н. Муравьева к К. П. Кауфману»; на думку аўтара, каталіцызм лягчэй было б дыскрэдытаваць на ўзроўні дактрыны і ў сферы ўяўлення, чым пры непасрэдным з ім сутыкненні. Успрыманне каталіцызму яго праціўнікамі заставалася амбівалентным: з аднаго боку, яны гаварылі пра сваю гістарычную перавагу і сілу дзяржавы, якая стаіць за імі, з другога — гэтыя людзі, бачачы шыкоўныя касцёлы і чуючы агульныя спевы вернікаў пад арганную музыку, адчувалі комплекс культурнай непаўнавартаснасці і боязь рэлігійнага празелітызму;
„Дискредитация католицизма: противостояние и компромиссы (1866 — начало 1870-х г.)»; як піша аўтар, на працягу некалькіх гадоў натхнёныя нацыяналізмам метады дыскрэдытацыі каталіцызму пераважалі над менш радыкальнымі практыкамі „канфесійнай дзяржавы», і апошнія паступова „руцінізавалі» пачаты з такім запалам паход супраць „лацінства». У 1866 г. некаторым сучаснікам з ліку як праваслаўных, так і каталікоў сур’ёзна здавалася, што ўлады вось-вось адмовяць рымскаму каталіцызму ў статусе памяркоўнага „замежнага вераспавядання»;
«„Царская вера»: массовые обращения католиков в православие»; аўтар адзначыў, што эксцэсы масавых зваротаў у праваслаўе не толькі ўскладнілі рэлігійнае жыццё тысяч і тысяч каталікоў, але і дэмаралізавалі пэўную крытычную масу свецкіх і царкоўных бюракратаў. Менавіта ў гэтым сэнсе кампанія 1864-1867 г. стала ўрэшце каштоўным урокам для творцаў канфесійнай палітыкі: яна пазначыла мяжу, за якую ўлада, калі яна хоча застацца на падмурку „канфесійнай дзяржавы», выходзіць не можа;
„Русский католик и западнорусс: столкновение проектируемых идентичностей»; на думку аўтара, у выніку станоўчае вызначэнне Заходняй Расіі аказалася занадта размытым. Каяловічу і іншым прыхільнікам раз-віцця лакальнай рускай самасвядомасці не ўдалося ўкласці пачуццё „западнорусской особости» ў значныя ідэалагічныя формулы, не прыбягаючы да дагматычнай, афектаванай палонафобіі і нянавісці да каталіцызму. Калектыўная памяць пра „Русь» у Вялікім Княстве Літоўскім і пра ўніяцкую царкву не магла развіцца ў нейкую гібрыдную форму лаяльнасці, у якой „мяккая» прыхільнасць да лакальнай традыцыі (якая змяшчала у сабе і зерне беларусафільства ў нацыянальным сэнсе слова) спалучалася б з больш патрабавальным, напорыстым нацыяналізмам агульнарускага маштабу;
«„Очищение» иудаизма: система отдельного образования для евреев в конфессиональной политике»; аўтар прыйшоў да высноваў, што няцяжка заўважыць цікавы кантраст: надзеі віленскіх чыноўнікаў на „ачышчэнне» іўдаізму і пераўтварэнне яўрэйства былі ў зеніце ў той самы перыяд, калі каталіцызм у Паўночна-Заходнім краі, пры ўдзеле тых самых дзеячоў, зазнаваў грубы націск і вельмі зневажальныя абмежаванні;
„Kulturkampf на Минщине: борьба властей за русификацию католического богослужения (1870-1880)»; як піша аўтар, спроба ўвесці рускую мову ў каталіцкіх храмах, пры ўсіх дэструктыўных наступствах і, мабыць, бясплоднасці па частцы асіміляцыі каталікоў-беларусаў, станоўча адбілася на паступовым пераасэнсаванні прынцыпаў канфесійнай палітыкі;
„Пренебрегая иудаизмом: тихий поворот к сегрегации евреев»; аўтар прыйшоў да высноваў, што дэманстратыўная адмова ўладаў ад удзелу ў рэфармаванні духоўных спраў яўрэяў, якая ў атмасферы 1860-х г. змагла б сведчыць пра ліберальныя перакананні, на практыцы спрыяла скасаванню ў 1873 г. сістэмы асобнай адукацыі для яўрэяў (яна першапачаткова базавалася на прызнанні непадзельнасці веры і навучання). Такім чынам ухіленне ўладаў ад традыцыйнай для імперскай дзяржавы функцыі канфесійнага нагляду і рэгулявання негатыўна адгукнулася на намаганнях па акультурацыі яўрэяў з дапамогай рускамоўнай школы.
Міхаіл Далбілаў вылучыў і даследаваў у манаграфіі тры напрамкі канфесійнай палітыкі ў Расійскай імперыі: у дачыненні да 1) рымскіх каталікоў; 2) былых грэка-ўніятаў (якія складалі ў 1860-я г., разам з нашчадкамі, пераважную большасць праваслаўнага насельніцтва краю); 3) яўрэяў. Як піша аўтар, „насколько разумеется, можно вообще отделить подход властей к иудаизму от их же действий, мотивированных восприятием еврейства в терминах этничности и языка» (37). Таму зразумела, што закладзенае ў манаграфію азначэнне „чужой веры» шырэй за юрыдычнае значэнне тэрміна „замежныя веравызнанні» („иностранные исповедания»): калі каталікі і іўдзеі траплялі пад катэгорыю членаў цярпімых канфесійных згуртаванняў, у той час як уся паства ўніяцкай царквы, канчаткова скасаванай у заходніх губернях у 1839 г., была пераведзена пад юрысдыкцыю праваслаўнага Найсвяцейшага Сіноду.
Акрамя асноўных кірункаў канфесійнай палітыкі аўтар адзначыў, што ў фокусе яго аналізу — мысленне бюракратаў, заклапочаных пошукам і праверкай нейкіх агульных прыёмаў уздзеяння на рэлігійнасць разнаверных падданых, а праз яе — на палітычную і культурную лаяльнасць. Акрамя таго, кожнаму з трох вылучаных аб’ектаў увагі адпавядала спецыфічнае кола праектаў і спосабаў імперскага перафармавання ідэнтычнасцяў, якія вывучаюцца ў манаграфіі (37).
У назве кнігі аўтар вылучыў канкрэтныя перыяд і абшар: час кіравання расійскага імператара Аляксан-дра (1855-1881) і тэрыторыя Беларусі і Літвы. На самай справе як перыяд, так і тэрыторыя значна шырэйшыя, бо разглядаецца канфесійная палітыка ад Пятра I і па ўсёй Расійскай імперыі, а таксама, для параўнання, аўтар выкарыстоўвае прыклады па Аўстрыйскай імперыі і інш. Такая шырыня, вядома, цікавая, але яна абцяжарвае ўспрыманне зменаў дзяржаўнай палітыкі, і яе спецыфіка ў заходніх губернях не вельмі выразная. На мой погляд, звязана гэта з выкарыстаннем для аналізу вялікай колькасці, акрамя расійскіх, англамоўных і нямецкамоўных выданняў і невялікай — літоўскіх і беларускіх (магчыма, з-за таго, што даследаванні выдаваліся на нацыянальных мовах). Таму ў манаграфіі зусім мала бачання праблемы з боку даследаваных тэрыторый — Літвы і Беларусі.
Так, напрыклад, палітыка стаўлення да ісламу ў Паволжы адрознівалася ад палітыкі стаўлення да ісламу ў заходніх губернях, дзе яна была дастаткова лаяльнай. А ў дачыненні да каталікоў і ўніятаў у розныя часы палітыка не была адназначнай. Тое самае адбывалася і з нацыянальным вызначэннем народаў, якія жылі на тэрыторыі Беларусі і Літвы, на якое звярнуў увагу М. Далбілаў. Дастаткова было яўрэю перайсці з іўдаізму у хрысціянства, як ён станавіўся рускім. У розныя часы беларусы называліся літоўцамі (Віленшчына), рускімі і палякамі, беларусамі, а этнічныя літоўцы — жамойтамі, літоўцамі, палякамі (дваранства). Гэта было звязана не толькі з вызначэннем нацыянальнасці па канфесіі, але і з саслоўнай, моўнай прыналежнасцю, а таксама з тэрыторыяй. Як пісаў у 40-я г. XIX ст. Чарніцкі, „простонародное наречие белорусов должно отнести к одному из древнейших. Оно близко к малороссийскому, смешано с литовским и некоторыми наречиями других языков. Белорусское наречие менее других славянских народов подвергалось изменению»[2].
Аўтар параўноўвае напрамкі дзейнасці віленскай Рэвізійнай камісіі (створанай у 1866 г.) з рэфарматарскай дзейнасцю Пятра I. Хацелася б нагадаць, што тыя ж аспекты прыцягвалі ўвагу і былі абвінавачваннямі су-праць каталіцкай царквы і ў XVI ст., у часы Рэфармацыі, што прывяло да расколу еўрапейскага грамадства. А пратэстантызм паўплываў і на Пятра I, што відаць на прыкладзе стварэння Найсвяцейшага Сіноду (замест традыцыйнага для праваслаўнай царквы патрыяршаства).
Палітыка Мікалая І у дачыненні да каталіцкай царквы заходніх губерняў, у выніку разважанняў аўтара, уяўляецца вельмі складанай (84). На нашу думку, гэта не зусім адпавядае ўяўленням грамадства XIX ст. Мяняліся манархі, палітычнае становішча, абставіны — мянялася і палітыка, але не хутка, што засведчыла і разгледжаная праца. Але, нягледзячы на шматлікія праекты па розных пытаннях, у тым ліку і канфесійных, паўстанне 1830-1831 г., змену палітыкі, страту паноўнага становішча ў дзяржаве каталіцтва доўгі час заставалася самай багатай і ўплывовай канфесіяй беларуска-літоўскіх губерняў, бо за ім стаяла вышэйшае саслоўе гэтай тэрыторыі, што знайшло адлюстраванне і ў высновах аўтара ў другім раздзеле. Акрамя таго, якімі б ні былі планы царскага ўрада, у губернях яны павінны былі выконвацца мясцовымі чыноўнікамі, а тыя і ў канцы 50-х г. былі пераважна каталікамі. Напрыклад, 10 студзеня 1856 г. літоўскі праваслаўны мітрапаліт (былы ўніяцкі епіскап) Іосіф Сямашка пісаў обер-пракурору Найсвяцейшага Сіноду, што у Віленскай і Гродзенскай губернях усё найвышэйшае кіраўніцтва гэтых губерняў складалася з 27 праваслаўных і 84 каталікоў[3]. Па Мінскай губерні з 864 служачых, на якіх у 1861 г. былі сабраны звесткі, толькі 43 чыноўнікі (з дробных) і да 100 пісараў былі праваслаўнымі, астатнія -„палякі-лацінцы”[4]. Таму і загады ўрада часцей заставалі на паперы або неаднаразова паўтараліся.
Разглядаючы схему „цывілізацыйнага разлому» А. Смалянчука паміж каталіцкім „ліцвінствам» і праваслаўнай „заходнерускасцю», М. Далбілаў адзначыў, што у яе «не вписывается тот факт, что память об униатской церкви, служившей одной из основ особой русинской идентичности XVII — XVIII веков, могла даже спустя тридцать лет после отмены унии объединять в неприязни к православной Великороссии („Москве») местных образованных жителей как католического, так и православного вероисповедания — и вовсе не обязательно тех, кто уже стал модерным белорусским националистом» (204). На мой погляд, аўтар мае рацыю, бо трыццаць гадоў — гэта няшмат, жылі тыя самыя людзі, якія былі ахрышчаны як уніяты, хадзілі ва ўніяцкі храм, а пасля 1839 г. яны працягвалі хадзіць у гэты ж храм, але ўжо як праваслаўныя, да таго самага святара, які таксама быў былым уніятам і які таксама дрэнна ведаў рускую мову і праваслаўную службу, маліліся па-польску. Гэтыя „воссоединенные» былі дрэннымі праваслаўнымі вернікамі, больш глядзелі ў бок касцёла, але наўрад ці сярод іх былі „мадэрныя беларускія нацыяналісты”.
Можа быць, канфесійнае і нацыянальнае жыццё беларуска-літоўскіх губерняў XIX ст. таксама не было такім складаным, як гэта здаецца гісторыкам. У гэтых губернях узровень адукацыі быў даволі нізкім, а сялянства — практычна непісьменным нават да канца стагоддзя, не вельмі адукаваным было дробнае дваранства і хрысціянскае насельніцтва гарадоў і мястэчак. Лясы, балоты, слабаразвітыя шляхі зносінаў, сродкаў сувязі і інфармацыі, большасць храмаў — у гарадах, мястэчках. Усё гэта прыводзіла да таго, што насельніцтва (у тым ліку і дробнае дваранства) з пакалення ў пакаленне не адлуча-лася са сваіх сядзіб. Наўрад ці іх цікавіла нацыянальная прыналежнасць, асабліва сялянства, ды з-за шматлікіх пераходаў з аднаго веравызнання ў іншае яна была няпростай: каталікі і ўніяты — палякі, праваслаўныя і стараверы — рускія. Ці не вельмі гэта складана для практычна непісьменных вернікаў, якія нідзе не былі, а храм наведвалі, часцей за ўсё, пры хрышчэнні ды шлюбе. Толькі добра адукаваны чалавек, які ведаў гісторыю краю, чытаў кнігі і перыядычныя выданні, бываў у розных мес-цах імперыі і за яе межамі, мог цікавіцца праектамі, якія былі прысвечаны розным кірункам палітыкі расійскага ўрада, калі яны да яго даходзілі, або рыхтаваць іх і адпаведна вызначаць свае нацыянальныя амбіцыі.
У цэлым манаграфія можа быць цікавай для беларускіх даследчыкаў як пункт гледжання прадстаўніка расійскай гістарычнай навукі на тэрыторыю Беларусі і Літвы і як крыніца каштоўных матэрыялаў. Шэраг пытанняў, асабліва прысвечаных канфесійнай палітыцы, за апошнія 20 гадоў у беларускай гістарыяграфіі ўжо рас-працаваны. Будуць карысныя для беларускіх гісторыкаў і матэрыялы па гісторыі яўрэйскага народа, яго рэлігіі і адукацыі, прыведзеныя аўтарам.
Мінск
Алена Філатава
[1] Гл. рэцэнзію 3. Шыбекі на с. 299-310 гэтага нумара.
[2] Военно-статистическое обозрение Российской империи. T. VIII, ч. 3. Могилевская губерния, сост. Генерального штаба капитан Черницкий. С.-Петербург, 1848. С. 56.
[3] Вестник Западной России. 1868. Кн. 10. Т. 4. С. 37-39.
[4] НГАБ у Мінску, ф. 1418, воп. 2, спр. 1, арк. 5.