Ганна Харашкевіч. Перакрыжаванне культур. Мастацкая культура армянскіх абшчын на землях Рэчы Паспалітай*
* Художественная культура армянских общин на землях Речи Посполитой (Минск, 9–11 октября 2012 г.) / сост. и отв. ред. И. Скворцова. Минск: Арт Дизайн, 2013. 240 с.
Сярод народаў, што засялялі Рэч Паспалітаю, галоўнае месца займалі абарыгены яе вялікіх тэрыторый, якія зазналі розную эвалюцыю. Развіццё польскага і збольшага літоўскага этнасаў у цэлым працягвалася паспяхова, хоць і ў розным тэмпе. Нямецкае насельніцтва былых ордэнскіх тэрыторый асімілявалася, зрэшты, даволі павольна, тым больш што на працягу XVI ст. з-за рэлігійных войнаў яно папаўнялася і каталікамі-папістамі, і лютэранамі з цэнтральна-еўрапейскіх нямецкіх земляў. У межах гэтага дзяржаўнага ўтварэння адбываўся працэс фармавання нацыянальнай ідэнтычнасці розных галін “Русі”, якая ў Сярэднія вякі і на пачатку Новага часу мела розныя самавызначэнні, як, зрэшты, і ў XIX–XX ст. ды ў сучаснай навуцы [1]. На базе заходняй галіны ўсходніх славян складваліся ўкраінская і беларуская народнасці, прадстаўнікі якіх да сярэдзіны XVII ст. ужо ўсведамлялі сябе ўкраінцамі і беларусамі.
Побач са славянскімі і літоўскімі абарыгенамі стракатую карціну этнасаў Рэчы Паспалітай папаўнялі шматлікія ўцекачы з родных краёў [2]. Акрамя ўжо згаданых немцаў, было шмат яўрэяў і армян, якіх выцяснялі з родных земляў еўрапейскія і агрэсіўныя мусульманскія дзяржавы. У выніку частых міжусобіц у Крымскім ханстве, а таксама ліквідацыі Астраханскага ханства з’явілася шматлікая праслойка татараў. Адметнасць мовы, рэлігіі і заняткаў стварала некаторыя перадумовы для этнічнай самаарганізацыі прадстаўнікоў гэтых этнасаў, якія занялі прыкметнае месца ў сацыяльна-эканамічным жыцці Рэчы Паспалітай. У польскай і расійскай літаратуры даволі добра вывучана становішча яўрэяў і формы іх ар-ганізацыі. У польскай гістарыяграфіі ў апошні час вялікая ўвага аддаецца і гісторыі татараў [3], значная частка якіх падпала пад частковую асіміляцыю. Актыўна даследавалі гісторыю армян Рэчы Паспалітай у другой палове XIX ст. польскія і асабліва ўкраінскія гісторыкі, сярод якіх першае месца займаюць Я. Дашкевіч [4] і яго вучань гісторык права М. Капраль [5], апошні абмежаваўся пераважна Львовам, дзе армянскае насельніцтва было шматлікім. Высілкамі Цэнтра армяназнаўчых даследаванняў “Анив” (“Кола”; базуецца ў Мінску) на чале з Армэнам Хечаянам, дзейнасць якога накіравана на вывучэнне далёкай і блізкай мінуўшчыны армянскага народа, выпускаецца аднайменны часопіс, а ўвосень 2012 г. была праведзена канферэнцыя “Мастацкая культура армянскіх абшчын на землях Рэчы Паспалітай”, матэрыялы якой выйшлі ў зборніку з такой самай назвай [6]. У канферэнцыі ўдзельнічалі вучоныя і кіраўнікі навукі Арменіі, Беларусі, Літвы, Польшчы [7]. Падабенства лёсу народаў гэтых краін (адсутнасць уласнай дзяржаўнасці на працягу доўгага часу і вымушанасць эміграцыі) ужо ў 1895–1939 г., як вынікала з даклада Д. Мацыяс, прадвызначылі магчымасць і нават неабходнасць падобнага супрацоўніцтва. Па выніках канферэнцыі выдадзены зборнік дакладаў, добра падрыхтаваны Ірынай Скварцовай і ў адрозненне ад большасці сучасных расійскіх выданняў практычна пазбаўлены памылак друку. Дакладныя пераклады з некалькіх моў. Добрыя ілюстрацыі. У цэлым зборнік падрыхтаваны і выдадзены вельмі старанна і з любоўю.
Канферэнцыя і зборнік, які з’явіўся ўслед за ёй, працягваюць традыцыю калектыўнага абмеркавання агульнага мінулага ў рамках Міжнароднай асацыяцыі Інстытутаў гісторыі краін СНД.
На пленарнае паседжанне былі вынесены тры гісторыка-тэарэтычныя даклады, што датычыліся і агульных праблем культурнай адаптацыі, і асіміляцыі прышлага насельніцтва ў Рэчы Паспалітай, тыпалогіі і метадалогіі вывучэння гэтых праблем.
Удзельнікі канферэнцыі зыходзілі з прынцыпу, най-больш дакладна сфармуляванага супрацоўнікам польскага Міністэрства культуры і захавання культурнай спадчыны М. Міхальскім, які разглядаў армянскую культурную спадчыну як частку агульнай спадчыны ўсіх народаў, што засялялі некалі Рэч Паспалітую. Ён жа ахарактарызаваў формы працы Міністэрства ў рамках супрацоўніцтва з цэнтрам “Анив”. Гэта дакументаванне і інвентарызацыя помнікаў (якія знаходзяцца на тэрыторыі Украіны) рознагатыпу і паходжання (ад рукапісаў і помнікаў выяўленчага мастацтва да надмагілляў, у прыватнасці, Лычакаўскіх могілак у Львове), захаванне і рэстаўрацыя найбольш знакавых з іх (у першую чаргу, армянскага сабора УспенняПрасвятой Багародзіцы ў Львове) і, нарэшце, прапаганда дасягнутых поспехаў.
Аналіз мадэлі культурнай адаптацыі армянскай “этнічнай меншасці”, зроблены С. Захаркевічам (БДУ), мае і актуальна-метадычнае значэнне, бо гэты працэс, распачаты ў Сярэднявеччы, працягваецца і ў наш час, набываючы новыя рысы. Пад адаптацыяй культуры аўтар разумее не толькі прыстасаванне “невялікай этнічнай групы да дамінантнай культурнай прасторы шляхам запазычання пэўных элементаў культуры ці ўсяго комплексу цалкам”, але і процідзеянне дыфузіі ўласнай культуры “з дапамогай выбудоўвання сацыяльных бар’ераў, межаў і маркераў”. С. Захаркевіч уводзіць паняцці “рэсурсавая прадказальнасць” і “адапцыйны патэнцыял этнічнай групы”. Пад першым ён разумее “рэальную магчымасць доступу да сацыяльна-эканамічных, палітычных і культурных рэсурсаў пэўнага рэгіёна, грамадства ці дзяржавы ў цэлым з улікам знешніх умоваў навакольнага асяроддзя”. Другім тэрмінам пазначана “сукупнасць унутраных фактараў этнічных меншасцяў, якія паўплывалі на выбар той ці іншай стратэгіі культурнай адаптацыі”. Ён падкрэслівае, што дзяржаўная ўлада і Вялікага Княства Літоўскага, і Рэчы Паспалітай падтрымлівала хрысціянскае і актыўнае ў эканамічных адносінах насельніцтва (а міжнародным гандлем армяне паспяхова займаліся здаўна), якое ўжо ў XI ст. з’явілася на землях Русі (у 1569 г. яны стануць паўднёва-ўсходняй ускраінай Рэчы Паспалітай). Названыя землі, якія знаходзіліся на перыферыі Еўропы, былі слаба заселены і тым больш слаба ўрбанізаваны. Гэтыя фактары, несумненна, спрыялі фармаванню армянскіх абшчын нароўні з яўрэйскімі і нават цыганскімі, якім Жыгімонт I надаў адмысловыя правы, што, безумоўна, спрыяла і развіццю іх эканамічнай дзейнасці.
Аўтар адзначае, аднак, што армяне, носьбіты ўласных рэлігійных традыцый, зазналі акаталічванне, асабліва ў XVIII ст., і нават зрабілі свой унёсак у Польскае асветніцтва. Ён паказвае таксама асаблівасці з’яўлення армян у краіне: яны былі ўцекачамі ў адрозненне ад татараў і рускіх старавераў, якіх спачатку нібыта запрашалі “ў якасці працоўных рэсурсаў і ваеннай сілы”. Такое проціпастаўленне не зусім карэктнае. І прадстаўнікі дзвюх апошніх этнічных груп самі шукалі прыстанішча ў Рэчы Паспалітай па ўнутраных прычынах, як ужо згадвалася вышэй. Што ж да заняткаў гэтых этнічных меншасцяў, то яны сапраўды істотна адрозніваліся. Армяне практычна трымалі ў сваіх руках увесь усходні гандаль. Аўтар добра арыентуецца не так ва ўкраінскай, як у сучаснай польскай і англамоўнай гістарыяграфіі, што, мабыць, характэрна для гісторыкаў постсавецкага перыяду ва ўсіх краінах, якія ўзніклі на развалінах СССР, пачынаючы з Расіі. Так, С. Захаркевіч услед за Карлам Дойчам, аўтарам камунікатыўнай тэорыі, падкрэслівае ролю нацыянальнага эгацэнтрызму, падтрымання і распрацоўкі “ўласных уяўленняў пра гістарычны працэс і ролю і месца ў ім армянскай абшчыны” і, пералічваючы шэраг сістэмаўтваральных твораў армянскай літаратуры Рэчы Паспалітай, як летапісных, так і актавых, паказвае іх ролю ў захаванні гістарычнай памяці і ў супрацьстаянні асіміляцыйным працэсам (26). У цэлым артыкул С. Захаркевіча не толькі малюе абагульняльную карціну армянскай мадэлі культурнай адаптацыі армян у Рэчы Паспалітай, але і дае глебу для параўнальна-гістарычнага вывучэння і іншых народаў еўрапейскай “перыферыі”.
Сацыяльны і прававы статус армянскіх абшчын у Каралеўстве Польскім і Вялікім Княстве Літоўскім – прадмет параўнальнага вывучэння К. Стопкі (30–41). Хоць аўтар – гісторык, сама пастаноўка пытання – юрыдычна дакладная, якая сыходзіць з канкрэтных рэалій юрыдычнага статусу абшчыны і асобы, – уяўляецца ў леп-шым сэнсе сучаснай і актуальнай. Аўтар не задаволены цяперашняй трактоўкай разгляданага пытання і прапануе больш канкрэтна-гістарычны падыход да яе разгляду ў залежнасці ад: месца пражывання прышэльцаў (у Кароне ці Літоўскам Княстве, у каралеўскім горадзеці ў прыватным, у горадзе ці ў юрыдыцы, пры гэтым ён вылучае памежныя тэрыторыі, якія часта зазнавалі ваенныя і сацыяльныя ўзрушэнні, а адпаведна і дэмаграфічныя, што выключала існаванне стабільных прававых структур), сацыяльнай прыналежнасці (аўтар выключае са сферы ўвагі тых армян, якія атрымалі шляхецкія правы і карысталіся імі), вядзення групавой ці індывідуальнай дзейнасці (сялянскай працай армяне не займаліся), тыпу падсуднасці (пад гарадской юрысдыкцыяй ці па-за ёй) і, нарэшце, наяўнасці храма ўласнай канфесіі. К. Стопка прасачыў, як змянялася становішча львоўскай армянскай абшчыны пры Казіміры Вялікім з 1356 г. Вылучыўшыся з-пад улады агульнагарадской адміністрацыі, абшчына абрала ўласнага войта, што прывяло яе да канфлікту з гарадской радай, які доўжыўся аж да 1469 г., калі Казімір Ягелончык ліквідаваў гэтую пасаду. Тым не менш тая схема (спалучэння агульнагарадской каталіцкай і іншанацыянальнай улады, прадстаўленай войтам адпаведнай канфесіі) была пашырана і на іншыя гарады Кароны Польскай, хоць праваслаўнай Русі ні ў Львове, ні ў Камянцы-Падольскім не ўдалося дамагчыся ўласнай юрысдыкцыі. Пасля ліквідацыі пасады войта як армянская абшчына, так і “руская” ператварыліся ў рэлігійныя, якія, натуральна, цэнтрам прыцягнення мелі свае храмы.
З распаўсюджваннем магдэбургскага права члены армянскіх абшчын, у першую чаргу каталікі, сталі падпарадкоўвацца гэтаму праву, часам, праўда, захоўваючы этнічную і рэлігійную асобнасць. Падобны пераход вызваляў іх ад выплат на карысць дзяржавы, што і выклікала процідзеянне армянскіх абшчын. Асаблівае становішча займалі армяне, якія жылі ў каралеўскіх ці прыватнаўласніцкіх (свецкіх і царкоўных) юрыдыках, дзе дзейнічала польскае права, якому і падпарадкоўваліся ўсе жыхары. Выключэннем была юрыдыка св. Яна ў прыгарадзе Львова, якая знаходзілася ў падпарадкаванні дэкана рымска-каталіцкага Капітула. Яна была заснавана для армян-каталікоў паводле пастановы караля Уладзіслава Ягайлы ў 1415 г. Служба (лацінская літур-гія) у саборы вялася, аднак, на стараармянскай мове, а жыхары падпарадкоўваліся дэкану, хоць і падлягалі суду толькі па армянскіх законах. Больш тыповым было становішча армян, якія жылі адасоблена ў іншых юрыдыках. Так, у каралеўскіх (тыпу Падзамча Львова) яны падпарадкоўваліся старасту, які кіраваўся польскім заканадаўствам. Своеасаблівыя ўмовы склаліся ў Камянцы-Падольскім у залежнасці ад месца пражывання: армяне, якія валодалі дамамі ў той частцы горада, якой кіравалі польскія войты, падлягалі суду па магдэбургскім праве, а русь і палякі, што жылі на тэрыторыі армянскай абшчыны, – армянскаму.
Сітуацыя ў XVII ст. змянілася ў выніку уніі каталіцкай і армянскай цэркваў. У буйных гарадах, за выключэннем Львова і Камянца-Падольскага, дзе асаблівы прававы статус армян быў ліквідаваны толькі ў канцы XVIII ст., армяне-каталікі падпарадкоўваліся агульнагарадскім законам, што пашырыла правы армян – валоданне нерухомасцю, абранне ўладаў, уласны ўдзел у гарадскім самакіраванні. Сітуацыя ў прыватных гарадах была рознай. Прывілеі ўладальнікаў, падараваныя армянам, утрымлівалі або толькі права на ўласную царкву, або (як на паўднёвым усходзе Рэчы Паспалітай) нават на права асобнага суда з уласным войтам. У адным з такіх гарадоў – Замосці, створаным па рэнесансавым узоры, армяне з’явіліся па запрашэнні вялікага кароннага гетмана Яна Замойскага і адразу пабудавалі сваю царкву з прускага каменю, сродкі на ўтрыманне святара даваў сам гетман.
У Вялікім Княстве Літоўскім ніводная армянская абшчына (натуральна, гарадская) не мела адасобленага прававога статуcу. Гэта была тэрыторыя панавання магдэбургскага права, якое давалася ўсім жыхарам горада (у тым ліку і чужынцам розных канфесій). У гарадскіх радах (лавах) дзейнічалі часам і армяне. Прыкладам такога прававога ўладкавання можа служыць Кіеў, армяне якога з 1570 г. атрымалі права выбару бургамістра. Былі і некаторыя выключэнні. У 1432 г. армяне засталіся па-за юрысдыкцыяй падараванага Уладзіславам Ягайлам магдэбургскага права. На чале рэлігійна-прававой армянскай абшчыны стаяла рада (ад 8 да 12 чалавек) старшынаў-лаўнікаў, якія выбіраліся “штогод” практычна на пажыццёвы тэрмін з найбольш заможных гараджан. Гэта былі войт, пісар, намеснікі, якія кіравалі ўласнасцю, эканомы і зборшчыкі падаткаў. З радных выбіраўся і суд, які здзяйсняў правасуддзе з 2-4 прысяжнымі па грамадзянскіх і часткова крымінальных справах (за выключэннем забойстваў, згвалтаванняў, крадзяжоў і махінацый з нерухомасцю), і толькі ў 1497 г. Аляксандр пашырыў дзеянне магдэбургскага права і на армян. Тыя, што жылі ў ВКЛ за межамі гарадоў, падпарадкоўваліся старасцінскаму, “рускаму”, праву, а тыя, што атрымалі шляхецтва – шляхецкаму земскаму. Стварэнне Рэчы Паспалітай у 1569 г. суправаджалася заняпадам армянскіх абшчын на літоўскай тэрыторыі, яны былі падпарадкаваны нямецкаму магдэбургскаму праву. Сур’ёзную эвалюцыю зведала і армянскае рэлігійнае права, якое з цягам часу набывала ўсё больш свецкі характар.
Дакладны гісторыка-юрыдычны падыход да тэмы дазволіў аўтару выйсці на разгляд кардынальнага пытання пра ролю прававога статусу ў захаванні культурнай адасобленасці этнічнай меншасці і даць на яго парадаксальны адмоўны адказ. Галоўным фактарам для яе захавання аўтар лічыць прыток новых перасяленцаў у эканамічна камфортныя і перспектыўныя для іх рэгіёны. К. Стопка ілюструе гэтае становішча прыкладам Камянца-Падольскага, які перайшоў пад турэцкую ўладу ў 1672 г. Камянецкія армяне ўцяклі ў бяспечныя гарады Рэчы Паспалітай – Кракаў, Варшаву, Гданьск, Люблін і іншыя – і занялі зусім рознае становішча: ад членаў цэхавых і купецкіх аб’яднанняў да плебеяў, але на былую “радзіму” пасля хуткага вызвалення горада не вярнуліся. Аналагічную з’яву аўтар прасачыў і на прыкладзе іншых гарадоў, якія кепска развіваліся эканамічна. Іх армяне пакідалі дзеля хуткай кар’еры ў іншых больш паспяховых цэнтрах, хай сабе нават пазбаўленых намёкаў на якую-небудзь адасобленасць іх абшчын. Нарэшце, К. Стопка робіць некаторыя высновы адносна захавання звычаяў, мовы, рэлігіі, прававога статусу, унутранай салідарнасці этнічнай меншасці. На яго думку, усе гэтыя фактары мелі вялікае значэнне для першага-другога пакалення перасяленцаў. Яны ўмела выкарыстоўваліся ў Кароне для прыцягнення новага насельніцтва, што спрыяла паскарэнню ўрбанізацыі ў гэтым рэгіёне (у адрозненне ад Вялікага Княства Літоўскага, дзе панавала магдэбургскае права, яно ўраўноўвала армян з асноўным этнасам, не даючы першым ніякіх прывілеяў). І ў далейшым на тэрыторыі
Кароны ў армян засталіся вялікія магчымасці для сацыяльнага ліфта, бо найбольш прадпрымальныя шчодра прылічаліся да шляхты і тым самым стваралі стымул для новых перасяленцаў.
Неабходна падкрэсліць, што аналіз прававога статусу армян у Рэчы Паспалітай, зроблены К. Стопкам паводле ўласнай праграмы, адкрывае новыя перспектывы ў вывучэнні этнічных адносінаў у тых краінах, дзе насельніцтва не было этнічна аднастайным, а працэсы адаптацыі і асіміляцыі зацягваліся ў тугі вузел унутраных канфліктаў.
Другая частка рэцэнзаванага зборніка прысвечана характарыстыцы архіўных і бібліяграфічных крыніц. Разглядаючы разнастайныя картаграфічныя крыніцы [8], Р. Атаян засяроджваецца на картах армянскіх “калоній” (першыя з іх – царкоўныя. Карта армянска-каталіцкай царквы ў Польшчы на 1772 г., складзена С. Данігевічам, выдадзена ў Львове ў 1928 г.; другая 2001 г. – схема армянскіх калоній у кнізе Я. Хшаншчэўскага “Цэрквы польскіх армян”, багата забяспечана ілюстрацыямі; трэцяя такога ж зместу – вынік дзейнасці Рыжскай армянскай абшчыны; чацвёртая – К. Мутафяна, дзе паказаны асноўныя цэнтры і культавыя помнікі). Р. Атаян лічыць усе гэтыя карты недастаткова інфарматыўнымі [9] і ставіць новыя задачы. Ён мяркуе, што неабходна ўключыць у падобныя карты звесткі пра армянскія скрыпторыі Сярэднявечча і Новага часу, картаграфаваныя супрацоўнікамі Матэнадарана, стварыць карту армянскіх паселішчаў у Антычнасці, а таксама картасхемы ўсіх тых гарадоў, дзе знаходзіліся армянскія абшчыны, картасхемы гарадоў з армянскімі “калоніямі” на аснове планаў рознага часу (напрыклад, Камянца-Падольскага 1672, 1684, 1691 і 1773 г.). Праект ідэальнай з пункту гледжання гісторыка карты прадугледжвае выкарыстанне дакладнай геаграфічнай асновы, указання сучасных межаў дзяржаў паралельна з гістарычнымі, нанясення на карту дарог, рачной сеткі, падзелу і вылучэння шрыфтам гарадоў, дзе знаходзіліся “калоніі”, і населеных пунктаў з гістарычнымі і цяпер дзейснымі храмамі. Калі гэтая частка праграмы будучай карты калоній не выклікае ніякіх пярэчанняў (а рэцэнзенту нагадвае праект вялікага расійскага картографа І. Галубцова [10]), то другая частка прапаноў Р. Атаяна ўяўляецца небясспрэчнай. Творы выяўленчага і дэкаратыўна-прыкладнага мастацтваў на карце наўрад ці будуць досыць выразнымі, хоць бы з-за маштабу. Гэтыя дадаткі мэтазгодна змяшчаць у асобныя ўкладкі, пранумараваныя, як і геаграфічныя пункты на асобнай картасхеме. У цэлым, аднак, праграма вельмі ўражвае, хочацца пажадаць аўтару поспеху ў яе найхутчэйшым ажыццяўленні.
Надзвычай карысны кароткі агляд літоўскіх даследчыцкіх публікацый па гісторыі армянскіх абшчын і іх дзейнасці ў Вялікім Княстве Літоўскім, зроблены В. Рыбікаўскене. Калі працы Э. Рымшы былі і раней вядомыя, то вельмі цікавыя высновы назіранняў Р. Фірэёвіча і Ю. Лаўрушаса ўпершыню даступныя чытачам на рускай мове.
Манаграфічны характар носіць даследаванне Т. Саргсян, якая старанна сабрала разнастайныя звесткі пра архітэктурны лёс храма св. Нікалааса ў Камянцы-Падольскім. Аўтар на аснове больш дакладнага прачытання Камянецкага летапісу, памятнай царкоўнай кнігі і надпісаў прапануе перадатаваць некаторыя этапы будаўнічай гісторыі помніка, адносячы да другой паловы XVI ст. фармаванне агульнага вобліку царквы, які захоўваўся на працягу яшчэ двух стагоддзяў.
Піруза Мнацаканян прапануе агляд больш як 100 армянскіх рукапісаў Матэнадарана, створаных на тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Крыніцай звестак пра паходжанне гэтых рукапісаў служаць калафоны, дзе перапісчыкі называюць сябе, сваё месцазнаходжанне, часам замоўцу і акалічнасці, пры якіх рукапіс ствараўся. Галоўным чынам гэта богаслужбовыя кнігі. Нешматлікія рукапісы гістарычнага зместу: гісторыя Хацінскай вайны 1621 г., апісанне нашэсця татараў на Рэч Паспалітую, апісанне Іаанеса Камянецкага аблогі Камянца-Падольскага войскам султана Мяхмеда IV у 1627 г. Хацелася б выказаць пажаданне пра выданне вышэйназваных рукапісаў і асобнай публікацыі калафонаў, найбольш змястоўных з пункту гледжання гісторыі сусветнай і армянскай культуры.
Да артыкула П. Мнацаканян тэматычна блізкае даследаванне ўкраінскага вучонага А. Бажко, прысвечанае Камянецкаму летапісу, які захаваўся ў Бібліятэцы мхітарыстаў у Венецыі і апублікаваны Гевондам Алішанам у 1896 г. Спачатку яго вялі прадстаўнікі трох пакаленняў адной сям’і: Тэр-Аванесу належаць запісы за 1560– 1605 г. на старажытнаармянскай мове, яго сыну ТэрГрыгору – за 1605–1616 г. на армяна-кіпчакскай, унукам Тэр-Акобу і Тэр-Аксенту – да 1624 г. Аўтарства запісаў на абедзвюх мовах за наступныя 30 гадоў засталося невядомым. Першы складальнік летапісу протаіерэй свабодна валодаў класічнай старажытнаармянскай мовай. Ён, на думку А. Бажко, які пагадзіўся з пунктам гледжання Я. Дашкевіча, пачаў свой выклад з 1410 г., памылкова датаваўшы яго 1450 г. Значным для першага аўтара летапісу быў 1430 год, калі пасля смерці Вітаўта, які адважна біўся з татарамі, Камянец перайшоў у падпарадкаванне Польскага Каралеўства. Вітаўту Тэр-Аванес міжволі супрацьпастаўляе ўладароў краіны, якія ў 1568 г. нічога не зрабілі для выратавання краіны ад страшнага нашэсця 40-тысячнага татарскага войска, што на працягу двух тыдняў бесперашкодна рабавалі Падолле (93). Камянец перайшоў у склад Кароны. Другім паваротным момантам для Тэр-Аванеса быў 1569 год: у Любліне ўжо раней аб’яднаныя Польшча і Літва дамовіліся, “каб адзіны суд быў і судовая пячатка і каб з гэтага часу былі вечнымі гэтае рашэнне і гэты парадак” (91).
Кругагляд Тэр-Аванеса быў даволі шырокі. Хоць звесткі пра Вялікае Княства Літоўскае за XVI ст. нешматлікія, ён з патрыятычным гонарам занёс паведамленне пра перамогу 15 верасня 1562 г. 16-тысячнага коннага войска Жыгімонта Аўгуста над 30-тысячным “маскоўскім”. На наступны год ён з жалем запісаў, што “маскоўскі вялікі князь… прыйшоў у каралеўскія землі і [захапіў Полацк] не ўласнымі сіламі, а з дапамогай бунту падступных і дрэнных русічаў, калі тыя падпалілі крэпасць у пяцішасці месцах, а потым спалілі ўвесь горад і крэпасць, і самі здалі крэпасць ворагу, і ўсе трапілі ў палон да маскавітаў” (93). А. Бажко тлумачыць пазіцыю Тэр-Аванеса стэрэатыпамі, распаўсюджанымі ў Рэчы Паспалітай у дачыненні да праваслаўных. Яны, па меркаванні даследчыка, адчуваюцца і ў апісанні ўрачыстай працэсіі камянецкіх мяшчан 14 кастрычніка 1579 г. з выпадку вяртання Полацка ў склад Рэчы Паспалітай. Русь Камянца-Падольскага ў працэсіі ўдзельнічаць адмовілася.
Наступныя аўтары працягнулі традыцыю першага летапісца, падкрэсліваючы недахопы дзяржаўнай палітыкі ў дачыненні да казацтва. У ліпені 1649 г. ананім запісаў: “З’явіўся Хмяльніцкі з Крываносам, і колькі нягодаў зведала Польшча”. Яшчэ выразней пазіцыя ананіма выяўлена ў запісе ад 18 жніўня 1650 г.: “Казацкі народ столькі крыві праліў, пакуль мудры дабрадзейны кароль наш Казімір [Ян-Казімір] перамір’е з ім не заключыў. А ўсё гэта праз неразумнасць вяльможаў нашых здарылася!” (93). Несумненна, звесткі Камянецкага летапісу пашыраюць нашы ўяўленні не толькі пра міжнародныя адносіны ў Еўропе, але і пра грамадскую атмасферу ў XVI– XVII ст.
Трэці раздзел зборніка непасрэдна прысвечаны архітэктуры, выяўленчаму і дэкаратыўнаму мастацтву армян Рэчы Паспалітай. Тут 14 артыкулаў, найбольшая ўвага аддадзена так званым слуцкім кунтушовым паясам, апісанню і датаванню наяўных у розных сховішчах экзэмпляраў, тэхніцы іх вытворчасці і рэстаўрацыі, успрыманню іх сучасным чалавекам і г. д. Асноўнымі ў гэтай частцы можна лічыць артыкулы І. Скварцовой пра датаванне паясоў і А. Сардарава пра хрысціянскія сімвалы армян і беларусаў. Першы з іх змяшчае аргументаваныя абгрунтаванні новага датавання выбітных помнікаў прыкладнага мастацтва XVIII ст., аўтар удакладняе і ролю Лявона Маджарскага не толькі ў арганізацыі вытворчасці, але і ў падрыхтоўцы мастацкіх праектаў.
Артыкул А. Сардарава дае ўяўленне пра ролю хрысціянства ў фармаванні светаадчування еўрапейскіх народаў (“Я ёсць шлях”, Ян 14.6). Аўтар пачынае з тлумачэння ідэаграмы сонца (кола з прамянямі) – салярнага знака, які выконваў функцыі абярэгу, ахоўніка. З прыходам хрысціянства, спачатку яшчэ не дзяржаўнай рэлігіі, новы сімвал – крыж, крыж у коле ці зорны крыж – увабраў у сябе і ўсе значэнні ранейшага знака і набыў ідэю ўваскрэшання і вечнага жыцця. Асабліва выразна гэтую ідэю ўвасабляюць крыж завіты ці крыж, які расце. Яго высякаюць на камянях (хачкарах) ці ўсталёўваюць на паклонных крыжах і капліцах (каплічках).
Храналагічна да гэтага артыкула прымыкае артыкул К. Лавыш пра бытаванне візантыйскага і ўсходняга (пераважна сірыйскага) шкла (шыкоўнага посуду і бранзалетаў – шараговых упрыгожванняў гарадскіх жанчын) на тэрыторыі Беларусі і армянскіх аналагаў. Абагульняючы матэрыялы раскопак Ф. Гурэвіч у Наваградку і дадатак да іх у выніку працы там жа Т. Бубянько і параўноўваючы іх з аналагічнымі помнікамі прыкладнога мастацтва Аюбідскай Сірыі, выяўленымі ў армянскім Дзвіне, аўтар прыходзіць да высновы пра “ўцягнутасць сярэднявечных гарадоў Беларусі ў гандлёвыя і культурныя адносіны з краінамі Усходу і Візантыі” і агульныя крыніцы паступлення гэтых артэфактаў на Русь і ў Арменію.
Сярод прац на архітэктурныя тэмы адзін з найбольш цікавых – артыкул В. Карніенкі пра армянскую капліцу XVI–XVII ст. у Кіеўскім Сафійскім саборы ва ўсходняй частцы прыдзела св. Антонія і Фядосія, дзе былі выяўлены армянскія графіці XVI–XVII ст. Пасля даследаванняў аўтара колькасць графіці (малюнкаў і надпісаў кірыліцай, лацінкай і армянскім шрыфтам) дасягнула 143 (с. 146). Ён жа выдаў тры першыя часткі поўнага корпуса графіці – двух прыдзелаў: Георгія Вялікапакутніка, Пятра і Паўла і цэнтральнага нефа. Шматлікія графіці В. Карніенка перадатаваў 70-мі гадамі XVI ст., удакладніў імёны святых, што дазволіла таксама больш выразна паказаць гісторыю самога сабора не толькі ў XVI–XVII ст., але і ў XI–XII ст. Прыемна, што працы па даследаванні сабора і яго графіці, пачатыя А. Комечам і С. Высоцкім, паспяхова працягваюцца і ў нашы дні ўкраінскімі вучонымі.
Армэн Казаран, які праславіўся выданнем помнікаў VII–VIII ст., гэтым разам засяродзіўся на гісторыі Армянскага сабора ў Львове, паглыбіўшыся значна далей за сваю польскую папярэдніцу І. Валаньскую. А. Казаран адзначыў уплыў розных традыцый (рамана-гатычнай, візантыйскай і старажытнарускай XII–XIII ст. на фармаванне вобліку храма сярэдзіны XIV ст. (120–121). Старажытны роспіс, элементы якога захаваліся, выяўляе падабенства з традыцыяй крымскіх армян таго ж XIV ст. (у прыватнасці, Іаана Прадцечы ў Кафе 1348 г.).
У сферу ўвагі гісторыкаў архітэктуры трапілі не толькі знакамітыя храмавыя збудаванні, але і “правінцыйныя”, у тым ліку і свецкія. С. Азізян распавядае пра помнікі сучаснай Івана-Франкоўскай вобласці Украіны, дзе армянскія калоніі з’явіліся ў XV (Снятын), XVII (Станіслаў), XVIII (Гарадзенка і Куты) стагоддзях. Лёс галоўнага храма ў Івана-Франкоўску (былым Станіславе) трагічны. Мясцовыя станіслаўскія армяне не прызналі армяна-каталіцкай уніі. Першапачатковы драўляны храм св. Станіслава 1665 г., аднагодак горада, на працягу 1743–1773 г. быў заменены новым барочным будынкам, які пацярпеў у час Першай сусветнай вайны, у 1946 г. перададзены Украінскай аўтакефальнай праваслаўнай царкве, за адсутнасцю праваслаўных вернікаў быў аддадзены мастакам-“дысідэнтам”, потым у 1971 г. Музею гісторыі і атэізму, у 1992 г. – Украінскай праваслаўнай царкве Маскоўскай патрыярхіі і, нарэшце, Украінскай аўтакефальнай праваслаўнай царкве, роспісы зафарбаваны сучаснымі мастакамі (захаваліся толькі дзве кампазіцыі Яна Салецкага “Узнясенне” і “Акафіст Багародзіцы”).
Сучаснікам храма св. Станіслава быў і храм у сяле Лысец, збудаваны з каменю ў 1889 г. Святаром быў этнічны армянін, які праводзіў літургію і па армянскім, і па лацінскім абрадзе. Тут знаходзілася копія XVI ст. цудатворнага абраза Божай Маці з кафедральнага сабора Камянца-Падольскага, прывезенага ў ХIII ст. з Канстанцінопаля. Абраз знік у 30-я г., калі была знішчана і царква. Лысец знакаміты двума сваімі выхадцамі – архіепіскапамі Львоўскай мітраполіі С. Стэфановічам (1752–1858) і М. Ісаакам (1824–1901).
Крыху больш удала склаўся лёс армянскіх цэркваў у Гарадзенцы і ў Снятыне, хоць першай – храму Бязгрэшнага зачацця Дзевы Марыі 1706 г., узведзенаму бежанцамі з Камянца-Падольскага [11], пагражае абрушэнне, а другая выкарыстоўваецца не па прызначэнні.
Французская даследчыца С. Лапорт на прыкладзе абразоў Віфліемскага храма 1628 г. Новай Джульфы, раёна Ісфагана, куды шах Абас на пачатку XVII ст. перасяліў багатых армян з Джульфы, паказвае працэс засваення армянскімі майстрамі дасягненняў еўрапейскага мастацтва, у прыватнасці П. Рубенса і М. дэ Воса. Гравюры гэтых майстроў паслужылі асновай для стварэння армянамі кампазіцый “Распяццяў”. Еўрапейскія мастацкія павевы дасягалі і Львова. Лазар Бабердацы ствараў свае ілюстрацыі да Бібліі пад моцным уплывам мініяцюр Тэадора дэ Бры да Вульгаты, выдадзенай у 1598 г.
У сувязі з даследаваннем армяна-еўрапейскіх мастацкіх сувязяў паўстае пытанне пра аналагічныя армянаіранскія і армяна-турэцкія. Гэтае пытанне ўдзельнікамі канферэнцыі закранута не было. Тым часам яно заслугоўвае адмысловай увагі. Не толькі армянскія купцы знаёмілі еўрапейскія народы з ужытковым мастацтвам Ірана (дзяржавы Сефевідаў) і Асманскай імперыі, але і самі армянскія мастакі зведвалі ўплыў мастацтва гэтых краін. Збольшага вядома ўздзеянне іранскай мініяцюры на армянскую творчасць. Можа быць, на наступнай канферэнцыі варта паставіць і пытанне пра сувязь армянскага і іранскага мастацтва і пра ролю армянскага, як правадніка армянскіх традыцый?
Львоўская мастацтвазнаўца І. Гаюк працягнула даследаванне В. Александровіча пра армянскіх мастакоў Львова. Яна адзначыла, што армянская мініяцюра, у якім бы са шматлікіх скрыпторыяў яна ні была створана, захоўвала традыцыйныя сярэднявечныя рысы. І гэта насуперак прыкметнаму з XIV ст. уплыву італьянскага кніжнага мастацтва. Помнікі армянскага іканапісу і жывапісу ствараліся толькі ў Львове. Яны нешматлікія і належаць пэндзлю мясцовых мастакоў. Адна праца – майстра чэшскай школы. У выявах св. Каэтана, св. Рыгора Асветніка, Памазання на царства цара Трдата можна знайсці сляды малдава-румынскага паходжання. Упершыню І. Гаюк звяртаецца да гісторыі ўзнікнення і бытавання цудатворнага абраза XVII ст. Багародзіцы Камянецкай, прывезенай з Кіева, верагодна, у 1651 г., а ў 1654 г. у яе гонар было заснавана брацтва.
Цудатворным лічыўся і абраз св. Рыгора Асветніка, паводле яго картушу, які захоўваўся асобна, абраз быў перададзены ў храм Кацярынай Вачкоенц у 1638 г., а ў 1640 г. паўстала і брацтва. І. Гаюк на падставе прозвішча данатара і стылёвых асаблівасцяў лічыць, што абраз быў створаны ў Румыніі. З гэтым жа рэгіёнам яна звязвае Святую Тройцу XVI ст., у кампазіцыі прыкметныя сляды ўплыву гравюры А. Дзюрэра 1511 г., хоць, мяркуючы па размяшчэнні Святога Духа, мастак быў армянінам, які ездзіў у Румынію, як і яго сын, таксама іканапісец, “для свайго ўбогага пражытку”. Па меркаванні І. Гаюк гэта быў Павел Богуш (упершыню згаданы ў 1570 г. – †1605), яго сын Сымон (каля 1575 – 1648), прыдворны мастак Мнішкаў у Самборы, ездзіў у 1604– 1611 г. у Расію – менавіта з той жа мэтай. Аўтар прыпісвае яму серыю карцін (“Заручыны Марыны Мнішак і Дзмітрыя ў Кракаве ў 1605 г.”, “Каранацыя і каранацыйнае шэсце”, “Каранацыя Марыны Мнішак”, нарэшце, яе ж парадны партрэт 1606 г.). Нашчадкі двух першых Багушэвічаў працягнулі сямейную традыцыю: у 1702 г. адзін з іх быў цэхмістрам львоўскіх мастакоў. Акрамя гэтай дынастыі існавалі яшчэ некалькі, аднак звестак пра іх вельмі мала; выключэнне – Хрыстафор Захарыя Захновіч, меркаваны аўтар партрэта Крыштафа Аведыка Бернатовіча, прадстаўніка найбагацейшага львоўскага армянскага роду (†1671 г.).
Падагульняючы свае назіранні, І. Гаюк адзначае, што армянскі партрэт развіваўся ў чатырох формах – пагруднага, паяснога, на ўвесь рост і надмагільнага. У вельмі цікавым артыкуле І. Гаюк, якая ўвяла шмат новага матэрыялу, чытачу, мабыць, не хапае ідэалагічнага (прабачце за гэтае азначэнне) асэнсавання працэсу станаўлення армянскага мастацтва, як галіны ці антытэзы сармацкага мастацтва. Зрэшты, чытач можа падумаць пра гэта сам, пазнаёміўшыся з “Сармацкім партрэтам” Л. Тананаевай (Масква, 1979).
Традыцыі культурных армяна-руска-беларускіх сувязяў працягнуты былі і ў ХХ ст. – пры гэтым крыху парадаксальным спосабам: зборнік завяршаецца артыкулам А. Харака, прысвечаным калекцыі прац Івана Айвазоўскага (Айвазяна), якая знаходзіцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі. Дырэктар гэтага музея Алена Аладава (1907–1986) актыўна спрыяла папаўненню фондаў музея творамі рускага жывапісу (гэтая калекцыя складае больш за паўтары тысяч прац) і ў 1950–1960-я г. у Маскве і Ленінградзе набыла каля 40 прац знакамітага армянскага мастака, частка якіх прысвечана падзеям гісторыі Расіі і Турцыі [12].
У сувязі з гэтым рэцэнзенту хочацца вярнуцца да некаторых кардынальных пытанняў зборніка. Эвалюцыя абшчын, адаптацыі армян да ўмоваў Рэчы Паспалітай завяршаецца знікненнем гэтай формы самаарганізацыі. Якія прычыны гэтага? Якія прычыны адсутнасці падобных абшчын [13] у Княстве ўсяе Русі (1485–1547), Расійскім царстве (1547–1721) і, нарэшце, Расійскай імперыі (1721–1917) [14]? Аддаленасць ад тых краін, якія пакідалі бежанцы? Малая колькасць апошніх? Жорсткасць клімату або ўлады?
Узнікненне такіх пытанняў – своеасаблівы знак якасці ўсяго зборніка. Ён прывабны пастаноўкай шырокіх гістарычных праблем і скрупулёзнымі мікрадаследаваннямі па прыватных, але важных для гісторыі культуры Еўропы і Азіі пытаннях [15]. Гэтым яму гарантавана доўгае жыццё.
Пераклад Ларысы Дарожкі
[1] Шырока прыняты ў савецкай і расійскай літаратуры тэрмін “Літоўская Русь” уяўляецца не зусім дакладным.
[2] Украпленні галандцаў, італьянцаў, татараў, цыганоў, а таксама англічан і шатландцаў з XVI ст. і старавераў Расіі з XVII в. былі нешматлікімі (Захаркевич С. Армяне Речи Посполитой. Анализ модели культурной адаптации // Художественная культура армянских общин. С. 20).
[3] У першую чаргу варта назваць працу А. Канапацкага (Konopacki A. Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX wieku. Warszawa, 2010).
[4] Дашкевич Я. Р. Вiрмени в Украïні: дорогами тисячолiть. Зб. наук. праць. Львiв, 2012.
[5] Капраль М. М. Національні громади Львова XVI–XVIII ст. (соціально-правові взаємини). Львiв, 2003; Економічні привілеї міста Львова XV–XVIII ст.: Привілеї та статути ремісничих цехів та купецьких корпорацій Львова / упоряд. М. Капраль. Львів, 2007.
[6] Назва канферэнцыі не цалкам адлюстроўвае змест дакладаў. Так, М. Альшэўска ахарактарызавала дзейнасць шэрагу армян: гандляра-мануфактурыста, пісьменніка, філосафа, якія актыўна ўдзельнічалі ў пераўтварэннях Станіслава Аўгуста Панятоўскага ў 1764–1795 г., але яны не ўваходзілі ў армянскую абшчыну (с. 184–190).
[7] На жаль, не прысутнічалі расійскія вучоныя і прадстаўнікі аналагічных расійскіх устаноў, хоць абмен вопытам захавання культурнай спадчыны быў бы карысны і для іх, і для іх замежных калег.
[8] Р. Атаян пачынае з першай карты свету на армянскай мове Таўмаса Ванандэцы, выдадзенай у Амстэрдаме ў 1695 г.
[9] Выключэнне ён робіць толькі для дзвюх картаў “Армянскія калоніі ў Польшчы, Украіне, Малдавіі і Крыме”, для якіх быў абраны неадпаведны маштаб.
[10] Хорошкевич А. Л. Рец. на кн.: Памяць стагоддзяў на карце Айчыны: зб. навук. прац у гонар 70-годдзя Міхаіла Федаравіча Спірыдонава / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад.: Р. А. Аляхновіч, А. І. Груша, А. Б. Доўнар; рэдкал.: А. А. Каваленя (адк. рэд.) [і інш.]. Минск, 2007 // Славяноведение. 2009. № 2. С. 103–107.
[11] Гісторыя гэтай армянскай абшчыны падрабязна вывучана А. Каглянам, Р. Смерачанскім і В. Нікіфаруком.
[12] Усе яны ёсць у рэцэнзаваным зборніку. Ён змяшчае тры блокі каляровых ілюстрацый, але іх падзел уяўляецца не вельмі ўдалым. На пошукі ілюстрацый да пэўнага артыкула ідзе шмат часу. Лепш было б нумараваць ілюстрацыі па парадку, а не ў адпаведнасці з артыкуламі. Першы блок каляровых ілюстрацый, бадай, найбольш слабое месца кнігі. Залішнім падаецца дубляванне выявы магілы М. Ісаака, а таксама друкаванне вокладак (праўда, вытанчана прыгожых) дзвюх польскіх кніг І. Валаньскай і выявы Замойскага музея. Выявы гэтых вокладак лепш было б змясціць на апошняй старонцы вокладкі зборніка, а за кошт эканоміі месца можна было б павялічыць карты 2 і 3.
[13] Гэта тычыцца не толькі армян, але і выхадцаў з Рэчы Паспалітай, якія магутнай плынню памкнуліся на ўсход ужо ў апошнія гады Лівонскай вайны.
[14] У зборніку па-ранейшаму ўжываецца прынятая ў айчыннай гістарыяграфіі XIX ст., як і ў сучаснай замежнай, пачынаючы з Украіны і Беларусі, недакладная назва краіны “Масковія”.
[15] На фоне ўласнай і, бадай, агульнарасійскай сучаснай неахайнасці ў дачыненні да карэктуры цешыць амаль поўная адсутнасць памылак (шкада, што не пашанцавала “причту”, які пераўтварыўся ў “притчу”).
Наверх