Сантэ Грачыёці. Пра даследаванні беларускага “Трышчана” ў Італіі.
Вяртаюся да аднаго з маіх даўніх захапленняў, каб аддаць даніну павагі цудоўнаму літаратурнаму жанру, а таксама каб адплаціць яму за тую няўвагу з боку даследчыкаў, у якой ён ужо доўгі час застаецца. Маё вяртанне да гэтай тэмы абумоўлена двума даўгамі (як навуковымі, так і прапазітыўнымі) – раманістычным і славістычным. Што да першага, то варта было б вярнуцца, зрабіўшы адваротны пераклад беларускага “Трышчана” (ТБ) на італьянскую мову, да аднаго тэксту італа-венецкага паходжання, які невядомы нашым раманістам або, прынамсі, не ўзяты імі пад увагу з-за моўнага бар’ера. Што да другога, то ён скіраваны на вывучэнне літаратурна-лінгвістычнага помніка, які павінен быў бы разглядацца як сведчанне народзінаў прафаннай (свецкай, нерэлігійнай, белетрыстычнай) літаратуры ў Беларусі.
Як з першага, так і з другога гледзішча беларускі тэкст надзвычай важны, але пры гэтым, здаецца, выпадае з поля зроку даследчыкаў – і раманістаў, і славістаў, зарыентаваных на іншыя тэмы. І яны маюць на гэта права, але засмучае няўвага, якая пазбаўляе навукоўцаў поля даследаванняў, неабходнага дзвюм філалагічным навукам – раманістыцы і славістыцы, што абяцае добры плён для іх саміх. Сапраўды, пасля даследаванняў, праведзеных на гэтым полі мною [1] і Эмануэлай Згамбаці [2], такія навуковыя пошукі, калі не памыляюся, не мелі ў нас працягу, у той час як за межамі Італіі яны вяліся паслядоўна, ідучы наперад рознымі шляхамі з вынікамі, безумоўна, карыснымі на мясцовым узроўні, але філалагічна нязначнымі па навізне ў галіне міжнацыянальнай і міжкультурнай кампаратывістыкі.
Я мушу прабачыцца за тое, што пачынаю з сваіх даследаванняў, як з пункту выхаду для майго гістарычнага выкладу. Але гэты пункт выхаду – які потым стаў канцэпцыяй італа-венецкага паходжання паўднёваславянскага прататыпа, ад якога залежыць ТБ – быў ужо гістарычна пастуляваны і ўскосна аргументаваны ў XIX ст. А. Брукнерам (1886) і А. Весялоўскім (1888). Грунтуючыся на загалоўку, пад якім аповед, разам з іншымі, змешчаны ў зборным рукапісе Рачынскіх у Познані, дзе сказана, што яны ўзяты “s knig serbskih” [з сербскіх кніг], гэтыя славісты першымі знайшлі ў тэксце лексічныя і сінтаксічныя сербахарвацкія рэшткі, а з імі шэраг венетызмаў, якія сведчылі пра італа-венецкае паходжанне арыгінала, з якога беларускі тэкст, праз сербахарвацкае пасярэдніцтва, павінен быў паходзіць. Звесткі пра існаванне рукапісу Венскай Нацыянальнай Бібліятэкі, які змяшчае венецкага “Трыстана” (ТВ), былізанадта прывабнымі каб быць пакінутымі без увагі, і таксама воляю лёсу ён стаў даступным Аўлу Данадэла, які з сямідзясятых гадоў мінулага стагоддзя рыхтаваў публікацыю венецкага “Трыстана з Вены” [3], каб даць у наша распараджэнне сваю транскрыпцыю рукапісу (датаванага 1487 г.) задоўга да публікацыі. Яна стала асновай для параўнання, якое з таго часу можна было рабіць паміж двума рукапісамі, беларускім і італа-венецкім. Таксама можна было пачаць аналітычным шляхам высвятляць роднасныя сувязі беларускага “Трышчана” з венецкім “Трыстанам”. У маёй працы «“Srpska” istorija Trístana…» я меркаваў давесці, што першыя дзве траціны ТБ залежалі ад традыцыі ТВ, скарочаную рэдакцыю якога яны ўяўлялі. Але са значна большай дакладнасцю вызначыла гэтую сувязь паміж двума тэкстамі (ТБ і ТВ) Эмануэла Згамбаці ў заўвагах да свайго выдання з перакладам беларускага “Трышчана» і потым у сінаптычных табліцах, змешчаных у першым дадатку (pp. 405–486).
Пад час даследаванняў у Сантэ Грачыёці і Эмануэлы Згамбаці ў распараджэнні былі, апрача данадэлавай транскрыпцыі венецкага “Трыстана” (ТВ), тэкст беларускага “Трышчана” (ТБ), транскрыбаваны і надрукаваны Весялоўскім (1888) [4], і класічныя творы пра Трыстана ў прозе, напісаныя Лёзэтам і Куртысам. У Эйлерта Лёзэта гэта – своеасаблівая трыстанаўская энцыклапедыя, “Le roman en prose de Tristan, le roman de Palamède et la compilation de Rusticien de Pise, Analyse critique d’atrès le manuscrits de Paris” (Paris, Bouillon, 1891) (карысная для нас галоўным чынам з-за Rustichello di Pisa [Селяніна з Пізы], рэха якога адчуваецца ў ТБ). Рэнэ Л. Куртыс у наш час паклапацілася, грунтуючыся на ms. 404 Муніцыпальнай Бібліятэкі з Карпэнтрас, выдаць “Le roman de Tristan en prose” ў трох тамах, з якіх пад час нашых даследаванняў выйшлі з друку толькі два [5]. Натуральна, трэба было яшчэ, каб выйшлі выданні Філіпа Менарда т. зв. “другой” (“народнай”) версіі “Romanzo di Tristano” ў прозе, заснаванай на ms. N° 2542 Венскай Нацыянальнай Бібліятэкі [6], і т. зв. “першай версіі”, заснаванай на ms. N° 757 Парыжскай Нацыянальнай бібліятэкі [7]. Гэтыя новыя выданні значна пашырылі абсяг ведаў па артурыянскай тэме ўвогуле і разам з тым спарадзілі неабходнасць параўнаць з імі таксама тое, што мы ведалі пра венецкага “Трыстана” і тое, што мы маглі сказаць пра яго. Выданне венецкага “Трыстана”, падрыхтаванае скрупулёзна, з веданнем справы і бязмежнай цярплівасцю Данадэла, задаволіла – для часу, у які яно выйшла – першую патрэбу, але не другую, адказнасць за выкананне якой у значнай меры яшчэ ляжыць на славістах.
Славісты, пасля таго як мінула вялікая эпоха Весялоўскага і Брукнера ў ХІХ ст., арыентаваліся на папулярызатарскую белетрыстыку, больш ці менш высокага навуковага узроўню, але з унёскамі таксама карыснымі для мясцовай культурнай гісторыі, да якіх часам дадаваліся пераклады ТБ на народную мову. Першы прыклад быў зроблены сербкай Ірэнай Грыцкат – яе сербскі пераклад і яшчэ больш уступнае даследаванне, “Povest o Trištanu i Ižoti” (Beograd, Srpska Književna Zadruga, 1966), натхнёныя меркаваннем пра сербскасць твора, падказаным загалоўкам пазнанскага рукапісу (“з сербскіх кніг”). Сапраўды, уводзіны былі неабходныя, каб паказаць пашырэнне трыстанаўскай тэматыкі на сербахарвацкім абшары і вылучыць некаторыя сербахарватызмы (не ўсе дакладныя), наяўныя ў беларускім тэксце. У рэальнасці трыстанаўская тэма настолькі чужая для культуры еўрапейскага Усходу, што робіць дарэмнай усялякую спробу лічыць яе аселенай у Сербіі [8. Тэрыторыя, з якой паходзіць славянскі “Трыстан” – Далмацыя, зона суіснавання славянскай і раманскай культуры, таму ў свой час я і казаў пра славянараманскі сімбіёз, які доўжыўся ад Сярэднявечча да Новага Часу. З гэтага культурнага рэгіёна сярод твораў заходняга паходжання, якія потым перайшлі ў літаратуры еўрапейскага Усходу (Сербія, Балгарыя, Русь), узялі пачатак таксама рыцарскія раманы пра Трыстана, Ланцэлота, Баву з Антоны, якія мы знаходзім запісанымі і часткова перапісанымі ў беларускім рукапісе з Познані. Застаўся ў гісторыі інвентар спадчыны з горада Задар (Далмацыя) з 1389 г., у якім згадваліся некаторыя творы свецкай літаратуры: сярод якіх, у прыватнасці, “unus Rimancius Febi [9] in littera latina <…> unus Rimancius Princevalis in littera latina <…> Item unus Rimancius parvus Tristani. Item unus Rimancius scriptus partim in latino et partim in schlavo”. Апрача гэтых “rimanci” [раманы ў прозе], пісец адзначыў таксама “unus liber Alexandri parvus in littera sclava” [10]. Гэтымі выразамі пісец пазначаў не мову, а пісьмо, адрознае лацінскае пісьмо (для лацінскай ці італьянскай мовы) і славянскае пісьмо (верагодна, глагалічнахарвацкае), даючы сведчанне пра існаванне ў Задары пры канцы XIV ст. копій рыцарскіх раманаў, напісаных таксама “littera schlava”, г. зн. харвацкай глаголіцай.
Вось такая пасярэдніцкая функцыя паміж культурай Захаду і славянскага Усходу гэтай сціплай літаратуры, якая, заўсёды застаючыся ў сферы літаратуры прафаннай, пашырылася далёка за межы жанру рыцарскай.
Асаблівае значэнне набыла тады (прыблізна ад XIV ст. і далей) перадача твораў казачнай вучонасці, як “Гісторыя пра багацці Індыі” і падобныя, але перш за ўсё псеўдагістарычных аповедаў, як “Аповед пра Трою” і “Раман пра Аляксандра”. Гэта творы, якія шырока і ў розных формах распаўсюджваліся па ўсёй Еўропе і якія на славянскіх Балканах маюць яўныя прыкметы іх прамой залежнасці ад лацінскіх матрыц, хоць не заўсёды, магчыма, удаецца вызначыць дакладныя тэкстуальныя прататыпы. Так, у сербскім і балгарскім “Аповедзе пра Трою” выразна відаць лацінская форма і венецкая фанетыка некаторых уласных імёнаў (Парыш, Менелаюш, Брыжэіда). Апрача таго, там адметная і лексіка, уласцівая Далмацыі, асабліва паўночнай Далмацыі (rusag [вугарызм], mudros, oblas). Нарэшце ў сербскім тэксце мы знаходзім амаль літаральныя цытаты, узятыя з “Метамарфозаў” Авідзія, ды інш.
Пра ўсё гэта я падрабязна пісаў у маім даўнім даследаванні 1971 г. [11]. У такой форме гэтыя легенды пераходзяць з харвацкіх тэрыторый на сербскія, балгарскія, румынскія і нарэшце на Русь, выцясняючы там адпаведныя візантыйскія рэдакцыі. Пашырэнне заходняй цывілізацыйнай мадэлі на тэрыторыі паміж заходняй Еўропай і праваслаўнай Славіяй адбываецца паступова таксама і праз гэтыя творы, якія разам з гісторыямі перадавалі ідэі заходняга свету. І адсюль бярэ пачатак розны спосаб і розная ступень прыняцця, з якой славянскі свет спаборнічаў з імі.
І адна з тэрыторый, на якой адбывалася спаборніцтва, была ўласна тэрыторыя куртуазнай культуры. Культура гэтая сутыкаецца з тым светам, які мастацкімі сродкамі выяўляе некаторыя істотныя адрозненні, што існавалі паміж культурай Захаду (лацінскай каталіцкай) і культурай Усходу (грэцкай праваслаўнай).
Але пад азначэннем “лацінскі каталіцкі” ў плане ідэй хаваецца шматстайная рэальнасць, дзе вера і розум, улада і асоба, этычнае правіла і пачуццёвы імпульс пастаянна спаборнічаюць, у той час як грэцкі праваслаўны свет у ідэальным плане больш маналітны, прынамсі, з выгляду. З гэтага адрознення паходзіць таксама рознае прыняцце заходніх рыцарскіх раманаў ва ўсходнім славянскім свеце. Трыстан, персанаж брэтонскага цыкла і сімвал куртуазнай культуры, не быў успрыняты ў Славіі моцна і глыбока: беларускі “Трышчан” памірае там без нашчадкаў ці пабочных суродзічаў, праніклых туды пры кантакце. Па-за кадрам для нас застаецца выпадак чэшскага “Трыстана”, ад якога захаваліся пазнейшыя спісы XV ст. аб’ёмам каля 9000 радкоў. Яны парафразуюць эпічныя творы Эйльгарта фон Обергэ (канец XII ст.), Готфрыда са Страсбурга (пачатак XIII ст.), Гайнрыха з Фрайберга (канец XIII ст.), дзе апяваюцца рыцарскія каштоўнасці, у той жа час характэрная рыса свету Готфрыда са Страсбурга – куртуазнае каханне [12]. Матыў куртуазнага кахання настолькі ўкаранёны ў культуры позняга багемскага Сярэднявечча, што нават агіяграфічныя творы паддаюцца яго чарам і прымаюць яго мову да такой ступені, што ў вершаваным “Жыцці” ці “Легендзе пра святую Кацярыну” любоў святой да Хрыста наўпрост параўноўваецца з каханнем Ізоты да Трыстана, бо любоў “ўладарыць над усім, няма нічога больш магутнага за яе” [13]. Нягледзячы на гэта, згаданы эпізод куртуазнага кахання застаецца даволі ізаляваным у рыцарскім кантэксце, таксама і ў асяроддзі багемскім, дзе маюць, аднак, вялікі поспех фантастычна-рыцарскія аповеды германскага паходжання (“Брунсвік”, “Мелузіна”, “Ота”, “Базыль з залатымі валасамі” і падобныя) ці нават паўночнатырольскія – “Маленькі ружовы сад”, “Вялікі ружовы сад” і падобныя.
Таксама на паўднёваславянскім абшары поспех “Трыстана» быў, наколькі гэта можна вызначыць з рэшткаў пісьмовай традыцыі, абмежаваны ў часе, так што для нас яго выжыванне абавязанае пэўнаму пазародаваму патомству, засведчанаму нам беларускім “Трышчанам”. Ёсць яшчэ іншы рыцарскі раман, вершаваны, які змешчаны ў рукапісе з Познані і які, маўляў, паходзіць “з сербскіх кніг”, а таму пабочна роднасны “Трышчану”, – аповед “Бава з Антоны” (у: Веселовский А. Н. Приложения, цыт., с. 129–172). Раман пра Баву (Buovo ці Bovo), папулярызаваны ў нас Андрэа да Барберына творам “I reali di Francia» (першае выданне: Modena, 1491), дзе ён займаў IV кнігу, даў пачатак, праз беларускі пераклад, але таксама паралельна з ім, расійскаму “Баве”, які інтэнсіўна распаўсюджваўся праз друк для народнага ўжытку нават на ўзроўні лубка [14]. У адрозненне ад “Трыстана” “Бава” падаецца нам у Беларусі, а потым і ў Расіі як аповед, перапоўнены дзеямі, дрэнна звязанымі між сабою, пазбаўленымі псіхалагічнага вымярэння, без выразных слядоў рыцарскай ідэалогіі і асабліва без псіхалагічна-этычнага вылучэння любоўнага элемента. Гэта раман, які будуецца на аснове авантурных сюжэтаў, схільных да пачварнага, гвалтоўнага і цудоўнага, у якім захоўваюцца толькі некалькі няўстойлівых эпічных матываў і некалькі імгненных пробліскаў кахання (напрыклад, у постаці Бавы, які ідзе “на бой і на смерць” пасля таго, як Дружэўна = Drusiana “пацалавала яго ў вусны, вочы і вушы”) [15]. Па-за гэтымі выключнымі момантамі, з неабходнасці дэградаванымі ў вартасці і танальнасці ў параўнанні з заходнімі прататыпамі, рускі Бава робіцца народным героем рускіх гераічных казак. Вера Кузьміна [16] давяла, насуперак меркаванню Весялоўскага, што рускі “Бава” залежыць ад беларускага з Познані, і менавіта таму мы гаворым пра гэта тут. Але ў той жа час Кузьміна выявіла доўгае жыццё “Бавы” на расійскай тэрыторыі, налічыўшы цэлых чатыры яго рэдакцыі, якія былі ва ўжытку ад XVII (ад першай рэдакцыі, якая захоўвае яшчэ лексічныя элементы беларускага паходжання) да XVIII ст. (прататып чацвёртай – украінскі рукапіс 1788 г.). Паралельна з лёсам рамана, які сягае, як было толькі што сказана, да лубка, адносна інтэнсіўна развіваюцца яго даследаванні.
Наадварот, як літаратурная традыцыя, так і развіццё даследаванняў, датычных беларускага “Трышчана”, нашмат адстае ў параўнанні з тым жа “Бавой” (калі не казаць пра іншае), і гэта ёсць падставай, каб пачаць з радзімы гэтага літаратурнага помніка – Беларусі. Тры гады таму, першы раз у гісторыі, у Мінску адбыўся Кангрэс Міжнароднага камітэта славістаў, на якім упершыню беларуская славістыка была прадстаўлена перад калегамі з усяго свету: пэўны аналаг таго, што адбылося ў 1983 г., калі першы раз Міжнародны камітэт славістаў сабраўся ў Кіеве. Мяркую, што ў тым выпадку беларусы імкнуліся паказаць сябе ў найлепшым святле ў вачах калег з іншых краін. Але я не ўбачыў у праграме Кангрэса, калі толькі не памыліўся, тэмы, якая тычыцца беларускага “Трышчана”. Гэта азначае, што не была ацэнена яго важнасць, хоць, на маю думку, гэта першае ўвасабленне на народнай беларускай мове свецкага апавядальнага твора, які, мы лічым, сёння мае вялікае значэнне для еўрапейскай культуры і літаратуры. Але гэта здарылася ў выніку недаацэнкі твора (культурна-ідэалагічнага характару?), першае сучаснае выданне якога, з перакладам на сучасную італьянскую мову, было зроблена ў Італіі Эмануэлай Згамбаці пад кіраваннем Грачыёці і пры заахвочванні Пік’ё [17]. У кнізе былі прыкладзены намаганні ўзнавіць не толькі поўны вобраз твора, але і спектраскапічную карціну яго тэкстуальна-літаратурных кампанентаў (італа-венецкіх і сербахарвацкіх), улучаных у тэкст беларускага перакладу XVI–XVII ст. Насамрэч, вялікая частка працы была прысвечана выяўленню італьянскіх крыніц твора, якія могуць быць знойдзены ў венецкім Трыстане з Вены, даступным у транскрыпцыі (тады яшчэ не выдадзенай) Аўла Данадэла.
Вартасць “Tristano biancorusso”, апрача ўсяго астатняга, была ў пастаянным параўнанні беларускага тэксту з папярэднімі: для першай часткі гэта перадусім венецкі “Трыстан” (ТВ), потым “Раман пра Трыстана” (“Roman de Tristan”, RT) у выданні Куртыса; для другой часткі, разам з RT, таксама ўсе іншыя тэксты, у якіх сустракаюцца матывы ТБ: “Рыкардыянскі Трыстан” (“Tristano Riccardiano”, Tric.), Круглы Стол “Tavola Ritonda” (TvR), трыстанаўскі фрагмент Дзібальдона да Каналь (“Zibaldona da Canal”, FrT). Такім чынам, Згамбаці давяла да завяршэння ўсё тое, пра што папярэднія даследчыкі, пачынаючы з Брукнера і Весялоўскага, толькі выказвалі гіпотэзы і часткова пачыналі выяўляць. Праца мела адмысловую вартасць для раманістаў, бо выяўляла генезіс італьянскага ці італа-венецкага прататыпа – з перакладу якога павінен быў урэшце паходзіць беларускі тэкст “Трыстана”. Гэта тлумачыць няўвагу славянскіх даследчыкаў да праблем тэксту ў рамане, калі гэта не закранала самага вузкага поля перакладаў, анамастыкі, тапанімікі і пад. Шчаслівым выключэннем, як мне здаецца, была праца Зоры Кіпель, якая ў 1988 г. падрыхтавала англійскі пераклад беларускага “Трышчана”, суправаджаючы яго сціслым, але грунтоўным уступным артыкулам, дзе разгледзела даследаванні Згамбаці, якія ўлічвала таксама ў англійскім перакладзе, не заўсёды, аднак, прызнаючы залежнасць ад іх. На с. 28 сваёй працы, напрыклад, распавядаючы пра параненага Амуратам Трыстана, які просіць караля Марку даць загад падрыхтаваць яму човен, каб паехаць шукаць паратунку ад атручаных ран, Кіпель перакладае беларускі тэкст так: “prepare a good vessel for me and equip it with what I will need, with food and drink and one sail so light that one person can take it down”, падаючы ў заўвазе (на с. 147), што ў беларускім арыгінале слову sail адпавядае ведро [вядро]: «read by many as pail. Corruption of Byelorussian “vetrilo”, or Serbo-croatian “jedro” = sail?». Сапраўды, просьба Трышчана аб магчымасці мець, разам з запасам хлеба і вады, таксама лёгкае вядро, якое можна было б без цяжкасці сцягнуць уніз, гучыць дзіўна, і Згамбаці паказала (“Tristano biancorusso”, pp. 141–142), што прачытанне вядро паходзіць з памылкі перакладу славянскага перакладчыка, які прачытаў як vjedro (вядро) слова, якое ў сербахарвацкім арыгінале павінна было быць jedro (ветразь) [18]. Відавочна, беларускі перакладчык не зразумеў слова jedro паўднёвага-славянскага арыгінала, якога няма ў беларускай мове [19]. Усё ж трэба захапляцца стараннасцю З. Кіпель, што, узяўшыся за справу перастварэння для серыі перакладных твораў англа-амерыканскага выдавецтва і відавочна прызначаючы яго для аўдыторыі з неспецыялістаў у асобных літаратурах [20], яна палічыла сваім абавязкам забяспечыць яго гісторыка-філалагічным апаратам, які надаў бы яму, прынамсі часткова, гістарычнае ці культурна-гістарычнае і тэкстуальна-літаратурнае вымярэнне.
Працу Кіпель вельмі хвалілі на прэзентацыі польскабеларускага выдання з факсіміле беларускага “Трышчана”, якую правёў у снежні 2006 г. Марыюш Машкевіч. Кніга выйшла з друку ў студзені 2007 г. пад назвай “Białoruski Tristan / Belaruski Tryščan” [21]. Сапраўды, выданне, прэзентаванае Машкевічам, заўсёды падае прачытанні Кіпель і ў большасці іх прымае, хоць часта не адмаўляецца прапаноўваць новыя прачытанні ці інтэграцыі лакун, перадусім для першых, моцна пашкоджаных, аркушаў рукапісу. Машкевіч – ініцыятар і спонсар выдання твора, тым часам як Кіпель у пэўным сэнсе муза-натхніцелька, на якую потым пастаянна спасылаецца рэдакцыйная група пры ўзнаўленні тэксту.
Дыпламатычная праца, якую вёў Машкевіч у Беларусі ў 2006 г., калі здавалася, што там пачынаецца моцны еўрапеістычны рух, прывяла яго да думкі выдаць друкам рукапіс XVI–XVII ст. з Познані – куртуазны раман пра Трышчана і Іжоту – як знак прыналежнасці Беларусі да Еўропы, і гэта ў манументальным выданні, якое змяшчае факсіміле рукапісу, так, каб яно магло трапіць ва ўсе школы і ўніверсітэты краіны ды надаць “шмат натхнення ў будаўніцтва агульнай і бяспечнай Еўропы” [22]. Я не ведаю, наколькі гэтае высакароднае памкненне дасягнула пастаўленых мэтаў, але з пэўнасцю яно дасягнула таго, чаго не было ў намерах: даць у рукі даследчыкаў, і не толькі беларускіх, каштоўную, бо незаменную, прыладу даследавання – фатаграфічнае, высокай выразнасці, узнаўленне рукапісу, якое дазваляе кожнаму асабіста чытаць яго, правяраючы і нават выпраўляючы прачытанні, публікаваныя раней. Мяркую, што гэта – найбольшы ўнёсак, які зрабіла гэтае выданне і яшчэ будзе рабіць у даследаванні беларускага “Трышчана” [23]. Карыстаючыся гэтым вынікам, а таксама абапіраючыся на яго, мы можам прыступіць да таго, што мелі на думцы, пачынаючы пісаць гэтыя радкі: што рабіць з беларускім “Трышчанам» на грунце славянскім і грунце італьянскім?
Але перш чым падступіцца да гэтага пытання, мяркую, што неабходна сказаць яшчэ штосьці пра іншыя часткі беларускага рукапісу, якія могуць паказаць значэнне і культурную функцыю “Трышчана” ў Беларусі таго часу.
Выходзіць за межы сферы раманаў урывак з “Хронікі Літвы і Жамойці” (у рук. на с. 225–291), які ў рукапісе абрываецца на 1548 годзе. Сярод герояў рыцарскіх раманаў, згаданых у загалоўку рукапісу з Познані, Ланцэлот, які належыць да брэтонскага цыкла, не атрымаў літаратурнага працягу ў славянскім свеце. Затое вялізны поспех меў “Бава” (у рук. на с. 129–171), пра якога мы гаварылі, распаўсюджаны ўрэшце ў Расіі як “Volksbuch” [народная кніга] і чытаны праз стагоддзі. Напэўна, будзе дарэчы разам з італьянскім зваротным перакладам беларускага “Трышчана” запланаваць пераклад “Бавы” для карыстання, скажам, не славянскага, а заходняга чытача.
Хачу яшчэ падзяліцца шэрагам назіранняў для “Гісторыі пра Атылу” (у рук. на с. 173–224), якая не з’яўляецца народным раманам і кандыдатам на зваротны пераклад, але ўсё ж важная для высвятлення асяроддзя і культурна-ідэалагічнага прызначэння твораў, змешчаных у рукапісе з Познані. “Гісторыя пра Атылу”, ці, як падае загаловак з пазнанскага рукапісу, “Історія о Атылі, королі угорском” – гэта беларускі пераклад польскай версіі лацінскага “Athila”, які быў напісаны паміж 1536 і 1537 г. [24] венграм Міклашам Олагам (Miklós Oláh), сакратаром каралевы Марыі, удавы Людвіка II Венгерскага, палеглага ў трагічнай бітве пры Мохачы ў 1526 г. Твор, цалкам легендарны, паказваў Атылу мудрым і магутным уладаром, у якім адлюстроўваліся падфарбаваныя настальгіяй рысы магутнага венгерскага караля Мацьяша Корвіна, які памёр незадоўга да таго. У 1574 г. лацінскае жыццё Атылы было перакладзена палякам Цыпрыянам Базылікам [25], мешчанінам, які быў набілітаваны авантурным князем Якубам Гераклідам Базылікам, прэтэндэнтам на трон Малдавіі. Ад яго Цыпрыян узяў прозвішча Базылік, бо раней зваўся Цыпрыянам з Серадза. Адбывалася ўсё гэта з дапамогай уплывовага літоўскага князя кальвініста Мікалая Радзівіла Чорнага і з ласкі караля Жыгімонта Аўгуста, які з асабістых прычын быў звязаны з Базылікам [26]. Палітычная Літва была этнічна-лінгвістычнай Беларуссю, і гэта тлумачыць прысутнасць “Гісторыі” ў беларускім рукапісе. Але разам з тым у ёй прысутнічала таксама мара пра Малдавію, дзеля якой у гэтай краіне нейкі час сядзеў на троне князь-авантурнік. Пра Малдавію Польшча мроіла здавён, бо гэта дазваляла праз яе выйсці да Чорнага мора. У сваім перакладзе беларус па-рабску залежыць ад польскага тэксту “Базыліка” і ідзе за ім слова ў слова, прымаючы тыя ж мадэрнізаваныя назвы лацінскіх тапонімаў і паўтараючы тыя ж памылкі перакладу польскага перакладчыка [27]. Версія “Базыліка” была перакладзена на беларускую мову амаль адразу пасля яе выхаду з друку ў 1574 г.: рукапіс з Познані, у якім змешчаны беларускі пераклад “Гісторыі”, сапраўды адносіцца да 1582 г. Але гэтая беларуская “Гісторыя” заканчваецца тут, як тут закончылася і распаўсюджванне гісторыі беларускага “Трышчана”. З розных прычын ні “Трышчан”, ні “Атыла” не мелі (або больш ужо не мелі) чаго сказаць беларускаму чытачу і абодва паміралі без “нашчадкаў”, у адрозненне, адзначаю гэта апошні раз, ад “Бавы”.
Зноў вяртаюся да ўжо выказанай думкі, што беларускі “Трышчан” можа і павінен быць перакладзены назад на італьянскую мову. Магу прызнацца, што гэта была тая патаемная думка, якая прымусіла мяне апошні раз пісаць пра “Трышчана”: абараніць справу яго (зваротнага) перакладу / (пера)друку на італьянскай мове. Навуковая літаратура па рыцарскім рамане ў прозе, перадусім артурыянская і асабліва трыстанаўская, у нас цяпер у поўным росквіце, з шырокім развіццём сумежнай папулярызатарскай выдавецкай дзейнасці высокага ўзроўню.
У часы, калі Грачыёці і Згамбаці пачыналі цікавіцца беларускім “Трышчанам”, Даніэла Бранка пісала ў Падуі, пад кіраваннем Джанфранка Фалена, дыпломную працу “I romanzi italiani di Tristano e la Tavola Ritonda” [“Італьянскія раманы пра Трыстана і Круглы Стол”, 1966], якая праз два гады выйшла з друку ў выдавецтве Лео Ольшкі ў Фларэнцыі. Цяпер калега Даніэла Дэлькорна Бранка, перад тым як пакінуць універсітэт (лістапад 2014 г.), падрыхтавала крытычнае выданне “Бавы з Антоны” “Buovo d’Antona, Cantari in ottava rima (1490)” (Roma, Carocci, 2008). У ім кампетэнтна і з уласцівай для яе элегантнасцю Бранка зноў прапануе нам з усімі неабходнымі папраўкамі выданне “Бавы” 1480 г. падана-венецкай традыцыі [28]. Але паміж тым першым і гэтым апошнім этапам Даніэла Бранка працягвала даследаваць артурыянскі матэрыял, старанна аналізуючы і інтэрпрэтуючы яго, з новымі ўнёскамі ў яго спазнанне [29]. Гэта прыклад, блізкі мне, праз адносіны, якія звязвалі мяне з Віторэ Бранка, з усяго таго, што на гэтую тэму можна было б яшчэ сказаць.
Дык што ж рабіць з беларускім “Трышчанам”? Гэта італьянскі рыцарскі раман, перасаджаны ў замежжа, які прадстаўляе ў дзвюх пачатковых трацінах кароткую, ці лепш сказаць, эпітамаваную рэдакцыю венецкага “Трыстана”: кароткую рэдакцыю, якая не захавалася на італьянскай мове. І ёсць яшчэ нешта, што можна сказаць пра апошнюю траціну твора: як і ў астатніх “Трыстанах» у прозе, дзе спалучаюцца па-свойму ўсе даступныя рэаліі, але якія спалучаны інакш таксама і ў іншых тэкстах. Існуе англійскі пераклад беларускага “Трышчана” (ТБ), зроблены амерыканскай беларускай Зорай Кіпель, але амерыканскі – іншы свет, у той час як італьянскі пераклад (ці пераклад зваротны) вярнуў бы тэкст дадому, тым больш калі б побач з беларускім тэкстам, перакладзеным назад, парупіліся падаць паралельныя месцы з “Трыстана” венецкага: гэта было б пэўным відам аднаўлення эпітамаванага тэксту ТВ, які на італьянскай мове страчаны.
Ці знойдзе мой выступ на абарону зваротнага перакладу водгук? Я спадзяюся на гэта таксама таму, што стаўка ў гульні вартая высілкаў для кожнага, хто б захацеў рызыкнуць і выкласці пробную карту: quod bonum felix faustum fortunatumque sit. Але было б найбольшай удачай, калі б побач з “Трышчанам” быў надрукаваны ў італьянскім перакладзе таксама беларускі “Бава”, які часткова атрымаў працяг у рускіх рэдакцыях, але які, разам з тым, адрозніваецца ад іх як мовай, так і зместам.
Пераклад з італьянскай Алеся Жлуткі
* Graciotti, Sante. Delle (mancate) ricerche in Italia sul Tristano bielorusso (o bianco-russo) // Πολυιστωρ. Scripta slavica Mario Capaldo dicata. Mosca-Roma, 2015. P. 101–111.
[1] Graciotti S. Hrvatska glagoljska književnost kao kultumi posrednik između Evropskog zapada i istočnih Slovena // Slovo. 21 1971. P. 305–323; Id.: “Srpska” istorija Tristana i njegov italijansko-venetski original // Naučni sastanak slavista u Vukove dane: Referati i saopštenja. Sv. 22. Beograd, 1979. P. 29–43.
[2] Sgambati E. Note sul Tristano bielorusso // Ricerche Slavistiche, 24–26 (1977–1979). P. 33–53; Ead.: Il Tristano biancorusso. Firenze: Licosa, 1983 [= Studia Historica et Philologica XV. Sectio Slavoromanica, 4].
[3] Нарэшце выйшаў з друку ў 1994 г.: Il libro di messer Tristano (“Tristano Veneto”) / A cura di A. Donadello. Venezia: Marsilio, 1994.
[4] Веселовский А. Н. Белорусские повести о Тристане, Бове и Аттиле в Познанской рукописи конца XVI в. // ён жа. Из истории романа и повести // Сборник ОРЯС. XLIV. 3. Вып. II. Славяно-романский отдел. С.-Петербург, 1888. Приложения [з уласнай нумарацыяй старонак]. С. 1–127.
[5] Першы том выйшаў у Манака (Monaco: Max Hueber, 1963), другі ў Лейдэне (Leiden: Brill, 1976), а трэці, які яшчэ не з’явіўся ў час нашых даследаванняў, – у Кембрыджы (Cambridge: Brewer, 1985).
[6] Пар.: Le Roman de Tristan en prose. 9 voll. Genève: Droz, 1987–1997.
[7] Пар.: Le Roman de Tristan en prose (version du manuscrit 757 de la Bibliothèque Nationale de Paris). 5 voll. Paris: Classiques francais du Moyen Âge, 1997–2007.
[8] Прыкладам таго, як цяжка чалавеку з усходняй часткі новай Еўропы – пасля шчаслівых дзён расійскай філалогіі другой паловы ХIХ ст. – перамяшчацца ў гэтым коле твораў і вартасцяў паміж Сярэднявеччам і Новым Часам, была для мяне праца А. Д. Міхайлава “Французский рыцарский роман и вопросы типологии жанра в средневековой литературе” (Москва: Наука, 1976), дзе пад катэгорыю рыцарскага рамана падводзяцца ўсе творы больш ці менш раманістычнага зместу, ад псеўдакласічных аповедаў пра Трою і Аляксандра да Крэцьена дэ Труа, раманаў у прозе XIII–XIV ст. з іх пазнейшымі філіяцыямі аж да канца Сярэднявечча. Аўтар, аднак, не згадаў пры гэтым венецкага “Трыстана”, не кажучы ўжо пра “Трышчана” беларускага, а таксама, што асабліва прыкра, не вызначыў дакладна спецыфіку рыцарскага рамана Артуравага цыкла або, у прыватнасці, Трыстанавага.
[9] Пра Феба (Febus), якога вельмі рэдка згадвалі ў ліку сярэднявечных раманаў, у венецкім “Трыстане” гаворыцца так: “E dei altri cavalieri non ve digo, li qual fo molti de plui novelli e de pluii antigi, come fo Febus, lo qual de grandissime prodeçe passà tuto lo mondo” (“А пра іншых рыцараў я не кажу, многія з іх больш новыя і больш даўнія, чым быў Febus, што з вялікімі цудамі прайшоў увесь свет”) (пар. выд.: Donadello А., цыт.: P. 498).
[10] Пар.: Jireček C. Eine slavische Alexandergeschichte in Zara, 1389 // Archìv für slavische Philologie. XXV. 1903. S. 157–158.
[11] Graciotti S. Hrvatska glagoljska književnost kao kulturni posrednik…, цыт., асабліва на с. 312–319.
[12] Бліскучую бібліяграфічную нататку пра чэшскага “Трыстана” можна знайсці пад рубрыкай “Tristram a Izalda” ў: Lexicon Česke Literatury. Osobnosti. Dila – Instituce. 4/1. S – T. Praha: Academia, 2008. P. 1001–1002.
[13] Пар.: Dvĕ legendy z doby Karlovy Legenda o svatém Prokopu, Život svaté Kateriny. Praha, 1959. P. 187; “jenž jest nade vši vĕcí pánem. / mimoňž mocnĕjšieho nenie”. У наступных радках (1381–1388), апавядаючы пра бічаванне святой, якая церпіць усё дзеля любові да Бога, ананімны паэт параўноўвае гэтую любоў з любоўю Ізоты да Трыстана, абуджанай у яе сэрцы любоўным зеллем.
[14] Лубок – гэта выданне на лятучых лістках з медзярытнымі ілюстрацыямі (у нашым выпадку аповед пра Баву), назву якому дае герой эпонім, з таксама выгравіраваным тэкстам аповеду. Маю перад вачыма кнігу “Le Loubok. L’imagerie populaire russe XVIIe – ХІХe siècles (Leningrad: Aurora, 1984), дзе на ілюстрацыі 100 паказана бітва Бавы з пачварай (паўчалавекам і паўканём, кентаўрам) Палканам, які, верагодна, мог бы адпавядаць італьянскаму арыгіналу Пуліканэ ці Пэлюканэ. Аднак трэба зазначыць, што ў італьянскім арыгінале паўжывёльны персанаж, Пэлюканэ, – верны слуга Бавы (і Друзьяны) і, больш за тое, ён не кентаўр, а істота напалову чалавек і напалову сабака: такім чынам лубок уяўляе з сябе падвойнае перараджэнне арыгінальнай постаці італьянскага Пуліканэ.
[15] Цытата з рускай рэдакцыі рамана – так, як яна пададзена класікам: Гудзий И. К. Хрестоматия по древней русской литературе XI–XVII вв. Москва, 1947. С. 432.
[16] Кузьмина В. Д. Рыцарский роман на Руси: Бова. Петр Златых Ключей. Москва: Наука, 1964. С. 27 і наст.
[17] Sgambati E. Il Tristano biancorusso, цыт.
[18] Праўка, зробленая Згамбаці, – не проста здагадка, яна грунтуецца на паралельным месцы з венецкага “Трыстана” f. 13rb [= “Roman de Tristan”, § 308], дзе Трыстан просіць пакласці ў човен апрача хлеба і вады лёгкі ветразь, якім зможа кіраваць адзін чалавек: “una picciola vella la qual io poro montar e abassar ala mia volontade” [“маленькі ветразь, які я змагу падымаць і спускаць калі захачу”].
[19] Слова jedro ў значэнні ‘ветразь’ няма ў беларускай, а таксама ў сучаснай рускай мове, але яно ёсць у харвацкай і славенскай мовах (jadro) і, апрача таго, у царкоўнаславянскай, пар.: Vasmer M. Russisches Etymologisches Wörterbuch. III. Heidelberg, 1958. S. 483; Skok P. Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika. I. Zagreb: JAZU, 1971. Гл. слова jedro. S. 768–769; Срезневский И. И. Материалы для словаря древнерусскаго языка. Т. III. С.-Петербург, 1906 [Перадрук: Graz, 1971]. Кол. 1640–1641; дадаю для шырокага параўнальнага спектра дадзеных пра яго: Sławski F. Słownik etymologiczny języka polskiego. I (A – J). Kraków, 1952–1956. S. 485–486). Гл. слова jadro.
[20] На тытульнай старонцы чытаем (пасля “The Byelorussian Tristan”, translated by Zora Kipel): Volume 59. Series B. Garland Library of Medieval Literature. New York & London: Garland Publishing, Inc., 1988.
[21] Далей на тытульнай старонцы: “Faksymile rękopisu wraz z analizą filologiczną Alesia Brazgunowa i Nadziei Starowojtowej i ich przekładami na współczesny język białoruski, pod redakcią Mariusza Maszkiewicza”. Wrocław: Kolegium Europy Wschodniej im. Nowaka-Jeziorańskiego, 2007.
[22] Пар.: Białoruski Tristan / Belaruski Tryščan, цыт., p. 8.
[23] Змешаны характар выдання, крыху навуковы і крыху палітычны, абумовіў тое, што ў ім не хапае неабходных дадзеных для крытычнага выдання, для якога мы не маем не толькі звестак пра тэкстуальныя варыянты, прынятыя або праігнараваныя ў TБ і прысутныя ў суадносных тэкстах (перадусім у TВ і ў RT), але нават бібліяграфічных звестак пра гэтыя тэксты. Напрыклад: адкуль цытуецца тэкст венецкага “Трыстана”? Напэўна, не з тэксту крытычнага выдання, падрыхтаванага Аўлам Данадэла; а значыць, непасрэдна з венскага рукапісу? І адкуль “Roman de Tristan”, калі ўзяць пад увагу, што маем у сваім распараджэнні не адно выданне (Curtis, Löseth, Ménard…)? Нягледзячы на гэта, я маю вельмі станоўчае меркаванне пра згаданую працу.
[24] Сёння можна прачытаць у выданні: Colomannus Eperjessy, Ladislaus Juhás. Hungaria-Athila. Budapest, 1938.
[25] Olahus M. Historia spraw Atyle, króla węgierskiego. Kraków, 1574, dr. M. Wirzbięta.
[26] Поўны агляд біяграфіі і твораў Базыліка змешчаны ў: Nowy Korbut. Bibliografìa literatury polskiej. T. 2. Piśmiennictwo Staropolskie. A – M. Warszawa: PIW, 1964. Гл. артыкул: “Bazylik Cyprian”. S. 16–19.
[27] Пра пераклад “Базыліка” гл.: Graciotti S. L“Athila” di Miklós Oláh fra la tradizione italiana e le filiazioni slave // Venezia e l’Ungheria nel Rinascimento / A cura di Vittore Branca. Firenze: Olschki, 1973. P. 306–312.
[28] Выдадзена: Bazaliero de Bazalieri. Bologna, 1480. Але і моўны італа-венецкі каларыт выдання мае важнае значэнне для даследчыка беларускага рукапісу з Познані, які паходзіць з італа-венецкай матрыцы.
[29] Вартыя ўвагі асабліва: Branca D. Sulla tradizione italiana del “Buovo d’Antona” e sui rapporti con la tradizione francese // Quaderni di filologia romanza della Facoltà di Lettere e Filosofia dell’Università di Bologna. 18. 2006. P. 103–116; Ead.: Prospettive per lo studio della “Mort Artu” in Italia // Modi e forme della fruizione della “materia arturiana” nell’Italia dei secc. XIII–XV. Milano: Istituto Lombardo di Scienze e Lettere, 2006. P. 67–83; Ead.: Interpretazione della fine nella tradizione italiana della “Mort Artu” // Mito e storia della tradizione cavalleresca. Spoleto: Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, 2006. P. 405–425; Ead.: “Le carte piene di sogni”. Introduzione alla Tavola Ritonda padana // Tavola Ritonda. Manoscritto Palatino 556. Roma: Istituto della Enciclopedia Italiana, 2009. P. 3–18; нарэшце, ананатваны агляд гэтых даследаванняў у Італіі: Lecteurs et interprétes des romans arthuriens récentes // Medieval Multilingualism. The Francophone World and their Neighbours. Turnhout: Brepols, 2010. P. 155–186.