Генадзь Сагановіч. Мілітарныя абрысы культу Божай Маці Жыровіцкай у ХVII ст.*
* Артыкул напісаны дзякуючы стыпендыі Thesaurus Poloniae МЦК у Кракаве (восень 2018).
Традыцыя прыпісваць Божай Маці функцыі абароны ад ворага і забеспячэння ваенных перамог мела глыбокія карані і ўзыходзіла да Візантыйскай імперыі. Там яшчэ ў VІІ ст., пасля цудоўнай абароны Канстанцінопаля ад авараў, Марыя стала апякункай візантыйскай сталіцы, а таксама воінаў і саміх імператараў, што бралі яе ікону ў ваенныя паходы [1]. У візантыйскіх гімнах Багародзіцу называлі “правадыркай войскаў”, “непрабівальным шчытом” [2] і іншымі падобнымі азначэннямі з ваеннага лексікону.
Пад уплывам візантыйскай традыцыі такое ўспрыманне Дзевы Марыі пашыралася на Русі. Адзін з ранніх прыкладаў таму – бітва 1170 г. за Ноўгарад Вялікі, калі, паводле легенды, ікона Божай Маці дапамагла ноўгарадцам абараніцца ад суздальцаў [3]. У гісторыі Маскоўскай дзяржавы таксама вядома нямала выпадкаў, калі ваенныя поспехі звязваліся з імем Багародзіцы. Так, у літаратуры можна знайсці сцвярджэнні, што ў 1380 г. у абозе арміі князя Дзмітрыя Іванавіча Данскога на Куліковым полі знаходзілася ікона Успення Божай Маці і што сам князь прыпісваў перамогу яе заступніцтву [4]; што нябесная заступніца часта ратавала ад спусташэнняў Маскву (у 1395 г. ад Тамерлана, у 1408 г. ад хана Эдыгея, у 1521 г. ад крымскага хана Махмет Гірэя), а ў 1581 г. не дазволіла арміі Стэфана Баторыя захапіць Пскоў [5] і да т. п.
У межах ВКЛ, як і ў Польскім каралеўстве, якое з ХIV ст. уключала і заходнія землі Украіны, развіццё візантыйска-ўсходнеславянскага культу Марыі знайшло натуральны працяг. На абшарах дзяржавы Ягайлавічаў разам з шанаваннем Божай Маці ў грамадстве пашыралася яе прызнанне ў войску. Адной з ранніх праяў такой тэндэнцыі была, сярод іншага, папулярнасць “Багародзіцы”, якая стала важнай баявой песняй у XV ст., пад час войнаў з Нямецкім ордэнам, пра што пісаў у сваёй хроніцы Ян Длугаш [6]. Трэба ўлічваць, што Ордэн ад пачатку існавання таксама называў сваёй апякункай Найсвяцейшую Панну Марыю. Для рыцараў гэтага ордэна яе культ пераўзыходзіў нават культ Хрыста – пра адданасць рыцараў Марыі шмат напісаў храніст Пётр з Дусбурга [7]. І ў тым, што “Багародзіца” гучала ў 1410 г. пад Грунвальдам, у паслядоўным прысваенні гэтай песні войскамі Ягайлы і Вітаўта, даследчыкі небеспадстаўна бачаць адкрытае ідэалагічнае супрацьборства і духоўнае суперніцтва з рыцарскай дзяржавай [8]. Пазней “Багародзіца” спявалася “па звычаю продкаў” [9] перад бітвамі і ў абозах войскаў Рэчы Паспалітай і асабліва шанавалася, што можна звязваць з узрастаннем веры ў яе сілу. З пачатку XVII ст. захаваліся абозныя казані, прысвечаныя Багародзіцы. Перад пачаткам бітвы ўсе мусілі выконваць гэтую песню, каб падкрэсліць містычны характар войска як выбранага народа [10].
Даследчыкі адзначаюць, што XVII стагоддзе стала часам лавінападобнага ўзрастання колькасці месцаў культу Марыі ў Рэчы Паспалітай. Як тлумачыцца, адной з прычын такой з’явы можна лічыць змену тыпу набожнасці, а менавіта з’яўленне “тэалогіі страху”, якая запанавала на абшарах Еўропы ў эпоху барока [11]. На ўсходніх землях Рэчы Паспалітай на ўмацаванне культу і памнажэнне яго святых месцаў у XVII і XVIII ст. паўплывалі таксама частыя войны ды прыродныя катаклізмы, перажываць якія насельніцтву дапамагала шанаванне ікон, вера ў дапамогу Марыі [12]. Пратэкцыі нябеснай заступніцы прыпісваліся і перамогі над ворагам. Пры гэтым аб дапамозе ў тыя часы прасілі не ў Багародзіцы як такой, а ў канкрэтнай яе выявы – у іконы [13]. З надзеяй на цудоўныя абразы і ўмяшанне Божай Маці ў хаду вайны, відаць, можна звязваць і тое, што пазней у цырымоніях каранацыі Дзевы Марыі ў Рэчы Паспалітай абавязковым элементам урачыстасці было войска [14].
Характэрна, што мілітарныя матывы культу Марыі прапагандаваліся і ў тагачаснай літаратуры. Напрыклад, у адным з найбольш значных твораў вялікага канцлера ВКЛ Альбрыхта Станіслава Радзівіла “Дыскурс набожны…” [15], напісаным не пазней за 1635 г., аўтар параўноўвае Дзеву Марыю з войскам, называе яе гетманам, што камандуе “палкоўнікамі” і “ротмістрамі”, пад якімі меліся на ўвазе патрыярхі, апосталы і вызнаўцы Марыі – аддзелы, гатовыя да бою [16]. А ў вершы славутага польскага паэта і гісторыка Веспасіяна Кахоўскага “Студзянна” Багародзіца была названа “кватармайстрам нябесных палкоў”, “нябесным абозным” [17].
Веру ў дапамогу Марыі падмацоўвалі канкрэтныя прыклады яе заступніцтва за сваіх вызнаўцаў. Відаць, самым вядомым на тыя часы прататыпам умяшання нябеснай апякункі ў вайну стала абарона Яснай Гары ад шведаў у канцы 1655 г., упершыню апісаная прыёрам чанстахоўскага кляштара айцоў паўлінаў Аўгустынам Кардэцкім у “Новай Гігантамахіі” [18]. Услед за ім аўтары іншых твораў, што апісвалі аблогу, найперш такія, як Станіслаў Кабежыцкі і Амброзы Нешпарковіч [19], галоўную ролю ў перамозе над шведамі таксама прыпісвалі Марыі. Апошні пісаў, напрыклад, што самі шведы гаварылі, як Марыя паказвалася ім пад час аблогі, і ў выніку яе ўмяшання іх кулі то білі ў зямлю, то бралі вышэй, а запальныя ядры, выстраленыя па кляштары, ляцелі назад [20].
“Новая Гігантамахія” Кардэцкага выканала важную ролю ў тым, каб грамадства верыла ў цудадзейнае ўмяшанне Чорнай Мадонны (як называлі абраз Божай Маці Чанстахоўскай) у абарону Яснай Гары і дапамогу сваім вызнаўцам: чатыры разы яна друкавалася ў другой палове XVII ст. і яшчэ тройчы – у наступным стагоддзі [21]. За названымі аўтарамі гэтую ж ідэю праводзілі творцы польскай нацыянальнай літаратуры (у т. л. Адам Міцкевіч, Генрык Сянкевіч), і ў ХІХ ст. Ясная Гара стала польскім нацыянальным міфам. Безумоўна, да гэтага спрычыніліся не толькі сама паспяховая абарона Яснай Гары ад шведаў, але і звязаная з ёю львоўская прысяга караля Яна Казіміра ў 1656 г. з афіцыйным абвяшчэннем Багародзіцы каралевай Польшчы і ВКЛ, а, напэўна, яшчэ больш – каранацыя Чанстахоўскай іконы (1717 г.) [22]. Як бы там ні было, сама вера ў тое, што гэта ўмяшанне Марыі забяспечыла поспех абароны Чанстаховы ў 1655 г., рабілася фактам масавай свядомасці насельніцтва Рэчы Паспалітай яшчэ ў другой палове XVII ст. [23].
Аднак такой славе Яснай Гары і Чорнай Мадонны папярэднічаў шэраг менш вядомых прыкладаў на ўсходнеславянскіх землях Рэчы Паспалітай, дзе цудатворныя іконы Дзевы Марыі, як лічылася, задавальнялі гарачыя малітоўныя просьбы сваіх вызнаўцаў і дапамагалі ім у вайне з непрыяцелем. У прыватнасці, з ваеннай гісторыяй сярэдзіны XVII ст. непасрэдна звязана ікона Божай Маці Холмскай [24]. Як сцвярджаў канцлер А. С. Радзівіл, калі кароль Ян Казімір у 1651 г. “пачуўаповеды пра цудоўны абраз Багародзіцы ў Хoлме ў схізматыкаў”, то забраў яго ў паход супраць казакоў і змясціў у абозе каля намёта для правядзення імшы [25]. Пра абраз Дзевы Марыі ў каралеўскім абозе, каля якога ўсё войска заўзята малілася, паведамляў у сваіх успамінах і Станіслаў Асвенцім. Апошні пісаў таксама, што незадоўга да бітвы коннікі з харугвы падольскага ваяводы Станіслава Патоцкага, “будучы ў полі на старожы, убачылі ў паветры белагаловую, якая сваім плашчом прыкрывала наш абоз”, – і гэты прывід быў успрыняты як знак пратэкцыі Марыі над войскам Рэчы Паспалітай і зарука будучых перамог [26]. Пасля пераможнай бітвы 1651 г. пад Берасцечкам лічылася, што вікторыю арміі Рэчы Паспалітай прынёс у тым ліку абраз Божай Маці Холмскай. Перад ім былі складзены сабраныя трафеі, а кароль “на каленях і без падушкі дзякаваў Богу і Багародзіцы” [27]. Сцэна з каралём перад холмскай іконай у першай палове XVIII ст. была змешчана на срэбраным пакрыцці алтарнай пліты ў старой грэка-каталіцкай царкве Нараджэння Найяснейшай Дзевы Марыі ў Холме.
Падобную славу займела ікона Божай Маці Бярдычаўскай, якую ў мясцовы кляштар кармелітаў перадаў кіеўскі ваявода Януш Тышкевіч (лагойскі) у падзяку за вызваленне з турэцкай няволі [28]. Яе называлі “Аздобай і абаронай украінскіх краёў” [29], а сам Бярдычаў – “фартэцыяй Божай Маці”. Адзначылася ў вайне і Сокальская ікона Божай Маці: традыцыя сцвярджае, што яна ў 1655 г. “страхам паразіла” вялікія войскі Багдана Хмяльніцкага [30].
На землях Беларусі таксама былі цудадзейныя іконы з падобнай славай. Сярод іх трэба найперш прыгадаць абраз Божай Маці, які належаў касцёлу кармелітаў у Бялынічах (закладзены Львом Сапегам у 1620-я гады) [31]. Пра яго паходжанне амаль не захавалася дакладных звестак [32]. Найверагодней, ікона была мясцовай – яе стварыў у 20-я ці 30-я гады XVII ст. невядомы мастак [33]. Неўзабаве пасля гэтага яна пачала праслаўляцца цудамі [34], сярод якіх – паспяховая абарона Ляхавіч у 1660 г., пад час вайны з Маскоўскай дзяржавай. У Ляхавічы ікона трапіла ў 1655 г., калі яе перадалі ў моцную фартэцыю Сапегаў, каб уберагчы святыню ад прафанацыі ці рабавання, і заставалася яна там больш за сто гадоў. У літаратуры часам выказваецца думка, што Божай Маці Бялыніцкай дзякавалі за перамогу арміі Рэчы Паспалітай над маскоўскімі сіламі ў бітве пад Палонкай у 1660 г. [35], хоць сам абраз знаходзіўся тады ў абложанай фартэцыі Ляхавіч. На справе з умяшаннем Божай Маці Бялыніцкай звязвалі ўсё ж толькі абарону Ляхавіч, а не бітву пад Палонкай. Пра гэта ясна сведчаць гравюра [36], прысвечаная згаданай абароне, і вота [37], ахвяраваная іконе ў падзяку за абарону Ляхавіч, відаць, самім Станіславам Міхалам Юдыцкім, які кіраваў ляхавіцкай залогай.
Яшчэ адзін беларускі абраз праславіўся дачыненасцю да перамогі 1673 г. пад Хоцінам – гэта абраз Божай Маці з Юравіч [38]. Згодна з каталіцкай традыцыяй, калі пад Хоцінам турэцкая армія абступіла войска гетмана Яна Сабескага і ўжо не было надзеі на добры сыход супрацьстаяння, у храмах Рэчы Паспалітай сталі прасіць дапамогі супраць непрыяцеля. Тады, як сцвярджаў у сваім творы ксёндз Францішак Колерт, аўтар кніжкі па гісторыі гэтай іконы, у Юравічы да капліцы сабраўся “цэлы Мазырскі павет”, які ў малітвах прасіў, каб Маці Божая выслала на дапамогу рыцарству Рэчы Паспалітай “моцнага Анёла, дала падтрымку і абарону…” [39]. І ўжо ў наступную ноч людзі пабачылі “над капліцай Юравіцкай Марыі дзіўнае святло, з якога зарады вогненных стрэлаў выляталі да Хоціма – ясны знак Нябеснай дапамогі і падтрымкі…”. А ўдзень Сабескі разбіў туркаў, перамогшы іх намнога большую армію. Ф. Колерт адназначна звязваў вікторыю з умяшаннем Юравіцкай Марыі, якая “стала страшнай Бусурману, як выстаўлены абоз”, і сцвярджаў, што тыя стрэлы, якія бачылі над капліцай, паляцелі на галовы непрыяцеля [40]. У адной з песняў пра цудоўны абраз з Юравічаў, друкаваных пазней, ён таксама праслаўляецца за ролю ў перамозе над туркамі пад Хоцінам [41].
Аднак сярод цудатворных ікон, звязаных з ваеннымі падзеямі на землях Беларусі, асаблівае месца належыць несумненна Божай Маці Жыровіцкай. Гэты маленькі абраз, зроблены на яшмавым камені авальнай формы, належыць да найбольш папулярнага ў візантыйскім мастацтве іканаграфічнага тыпу “Замілаванне” (або “Элеўса”) [42]. Яго гісторыі прысвечана нямала даследаванняў [43], а важнай крынічнай асновай з’яўляюцца творы, напісаныя манахамі Жыровіцкага манастыра ў XVII–XVIII ст. Першым такім творам стала “Гистория, або Повесть людей розных, веры годных, о образе чудотворном Пренасвятейшое Девы Марии Жировицком…”, напісаная Феадосіем Баравіком не пазней за 1621 г. і затым надрукаваная ў Вільні спачатку на старабеларускай і польскай, а потым толькі на польскай мове [44]. Яна ўключае гісторыю з’яўлення іконы ў Жыровічах, яе апісанне і прыклады цудаў, якія пры ёй адбыліся. Потым узнік твор “Чудотворная икона Пресвятой Богородицы в Жировичах” Ясафата Дубянецкага, які быў манахам, а ў 1652–1654 г. архімандрытам Жыровіцкага манастыра. Яго кніга, што ўяўляла з сябе перапрацоўку гісторыі Баравіка з дапаўненнямі [45], хутка таксама была выдадзена базыльянамі ў Вільні [46]. Рукапісы твораў як Баравіка, так і Дубянецкага, якія калісь належалі Жыровіцкаму базыльянскаму манастыру, а цяпер захоўваюцца ў архіўных фондах у Санкт-Пецярбурзе [47] і Львове [48], застаюцца каштоўнымі крыніцамі па гісторыі іконы да гэтага часу.
Згодна з “Гісторыяй…” Баравіка, ікона з’явілася пастушкам у лесе на дзікай грушы, калі ўладальнікам Жыровіч быў маршалак гаспадарскі Аляксандр Солтан [49], і хутка стала вядомая сваімі цудамі – дапамогай хворым і пакалечаным ды іншымі праявамі боскай ласкі. Найбольшая ж вядомасць да жыровіцкай святыні прыйшла ў перыяд яе прыналежнасці базыльянам – пасля 1609 г. Калі ў творы Феадосія Баравіка першы цуд ад святой іконы ў Жыровічах быў засведчаны пад 1558 г., а іх пералік даведзены 1628 г. [50], то Ясафат Дубянецкі ў сваёй кнізе запісаў цуды да 1652 г., пры гэтым найбольшая іх колькасць прыпадала на апошнія гады, калі ў Рэчы Паспалітай бушавала казацкае паўстанне [51]. Але іх рэгістрацыя працягвалася, і ў рукапісе Я. Дубянецкага, які захоўваецца ў Львове, за перыяд з 1558 г. да сярэдзіны ХVІІ ст. запісана ўжо 1976 выпадкаў Боскай ласкі, што адбыліся пры жыровіцкай іконе [52]. І на гэтым рэгістратарская праца не скончылася. Да нас дайшлі два рукапісы розных аўтараў, якія запісалі розныя цуды ды сцвярджэнні іх сведкаў за перыяд з 1619 да 1756 г. [53]. У іх гаворыцца пра ўваскрашэнне памерлых, рознага роду выздараўленні, вылечванні рук і ног, вяртанне зроку, розуму, мовы і г. д. Гэта пераважна тыповыя прыклады дабрадзействаў Багародзіцы, якія ў той час прыпісваліся і многім іншым цудатворным абразам [54]. Але ёсць сярод іх многа такіх, што вылучаюцца ў асобную катэгорыю цудаў – гэта розныя формы дапамогі ў вайне супраць ворагаў.
Спачатку мілітарныя матывы цудадзейнай сілы Божай Маці Жыровіцкай выяўляліся ў сувязі з прыездамі каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх, якія пачалі наведваць жыровіцкую святыню з сярэдзіны XVII в. Першым з каранаваных асобаў у Жыровічы прыехаў кароль Уладзіслаў IV Ваза з каралевай Цэцыліяй Рэнатай. Пра гэты візіт, што адбыўся ў пачатку 1644 г., пісаў у сваіх мемуарах цытаваны вышэй Альбрыхт Станіслаў Радзівіл, які адзначыў, што манарх “ахвяраваў Багародзіцы дары вялікай каштоўнасці” і прабыў тады ў Жыровічах два дні [55]. Потым іх гасцінна прымаў у сваіх Ружанах надворны маршалак Казімір Лявон Сапега [56], які шчодра падтрымліваў уніяцкую царкву ў ВКЛ. За каралеўскай парай прыехалі каронны канцлер і вялікая світа саноўнікаў. Спецыяльную службу ў жыровіцкай царкве адслужыў віленскі архімандрыт Аляксей Дубовіч, адзін з лепшых уніяцкіх красамоўцаў. Яго казань была выдадзена ў Вільні асобнай кніжачкай пад назвай “Кан’юнкцыя зямных планет з нябеснымі, выстаўленая ў Жыровіцкай царкве” [57]. Базыльянскі прапаведнік гаварыў у казані, што пасля прыезду такога манарха “сэрцы і вера ўсіх народаў” пачнуць паварочвацца да гэтага святога месца [58]. Выглядае, што гэты візіт караля ў Жыровічы быў нейкім чынам звязаны з планамі вайны супраць Турцыі, якія Уладзіслаў IV выношваў з вузкім колам блізкіх яму палітыкаў [59]. Бо толькі прымаючы такое дапушчэнне, можна зразумець, чаму ў жыровіцкай казані адзначалася, што пасля малітвы ў “той царкве, дзе вядзецца ўсходняя богаслужба”, кароль Уладзіслаў IV адбярэ ў Турцыі “ўсходнія краіны”, а Божая Маці з Сынам гатовая “ачольваць войска Яго Каралеўскай Міласці, рыхтуючы перамогі і каралеўства” [60].
Аднак да вайны з Турцыяй не дайшло, затое неўзабаве на землях Украіны распачалося казацкае паўстанне, узначаленае Багданам Хмяльніцкім, і з гэтымі падзеямі быў звязаны візіт у беларускае мястэчка наступнага манарха. У 1651 г., калі Ян Казімір Ваза рыхтаваўся весці армію ў паход супраць войска Б. Хмяльніцкага і татараў, то ён таксама паехаў памаліцца і папрасіць падтрымкі ў Божай Маці Жыровіцкай. Як адзначыў у сваім дзённіку цытаваны вышэй А. С. Радзівіл, кароль прыехаў тады ў Жыровічы, “каб прынесці прысягу” Дзеве Марыі [61]. Як і пад час візіту Уладзіслава IV, яго таксама прымаў у Ружанах К. Л. Сапега, а ў жыровіцкай царкве спецыяльную службу для манарха адслужыў той жа Аляксей Дубовіч, казань якога зноў выдалі ў Вільні [62]. У прадмове віленскі архімандрыт умела звязаў з’яўленне жыровіцкай іконы на грушы са старажытнай гісторыяй. Прыпамінаючы, што каралю Давіду бог падаваў знак на вяршалінах грушак, калі трэба пачаць бітву, каб перамагчы, ён рабіў выснову, што гэтым самым Госпад Бог паабяцаў ласку перамогі каралям на грушы, і напэўна “таму Айчына не можа парадавацца генеральнай вікторыяй, што па ласку такой перамогі не звярталася да груш. Генеральную перамогу трымае пры сабе Прачыстая Дзева Жыровіцкая, цудатворны абраз якой аблюбаваў сабе месца на грушы; на грушы ў святле з’явіўся, там быў заўважаны і знойдзены, да грушы заўсёды вяртаўся, на грушы здзяйсняў цуды, каб Найяснейшы Польскі Кароль, вялікі Манарх шырокай Сарматыі ў Жыровіцкай царкве набожна прасіў аб перамозе <…> уважліва слухаў жыровіцкія малітвы”, і толькі пасля гэтага пачынаў вайну – “аглядаў войска, даваў бітву” [63]. У самой казані таксама гаварылася, што польскі кароль і вялікі князь літоўскі кленчыць у жыровіцкай царкве і пакорна схіляецца перад алтаром, аддаючы “пад абарону Божай Маці сваю Карону, сваю дзяржаву” [64].
28–30 чэрвеня 1651 г. адбылася бітва пад Берасцечкам, у якой сапраўды перамогу здабыла армія Рэчы Паспалітай. І гэтая перамога лічылася ласкай, атрыманай ад жыровіцкай іконы. Удзячны кароль у наступным годзе выдаў Жыровічам прывілей, які пацвярджаў магдэбургскае права і мусіў служыць “праслаўленню Прачыстай Дзевы Марыі і забеспячэнню патрэбаў тых, хто да яе прыходзіць…” [65].
Кнігі цудаў паказваюць, што ў гады Хмяльніччыны Божая Маці Жыровіцкая пачала дапамагаць у вайне не толькі ў адказ на малітвы манархаў: нябесным заступніцтвам яна падтрымлівала сваіх звычайных вернікаў у іх барацьбе з казакамі і дзякуючы гэтаму знаходзіла ўсё большую папулярнасць сярод удзельнікаў вайны. Цікава, што аўтар першага апісання гісторыі культу Жыровіцкай Дзевы Марыі Феадосій Баравік, які двойчы быў ігуменам жыровіцкага манастыра, да ўступлення ў базыльянскі ордэн сам быў на вайсковай службе [66], – біяграфічны факт, які, магчыма, таксама меў нейкае значэнне для папулярызацыі іконы сярод жаўнераў.
Першыя прыклады заступніцтва Божай Маці Жыровіцкай за ўдзельнікаў ваенных дзеянняў падаў у сваёй гісторыі іконы Язафат Дубянецкі, а потым яшчэ больш падобных выпадкаў запісалі іншыя манахі, якія працягвалі кнігі цудаў. Паводле Я. Дубянецкага, многія шляхцічы засведчылі, што ў вайне з казакамі зварот у малітве да жыровіцкай Божай Маці ўратоўваў ім жыццё. Напрыклад, зямянін Рэчыцкага павета чачэрскі намеснік Ян Костка сцвярджаў, што калі ў 1648 г. яго схапілі казакі і ўжо выводзілі расстрэльваць, ён памаліўся абразу – і быў адпушчаны [67]. Наступны сведка Павел Турчыновіч з Гарадзенскага павета, таварыш харугвы стражніка ВКЛ Грыгорыя Мірскага, сцвярджаў у сваіх звестках, што ў бітве з казакамі палкоўніка Міхаіла Крычэўскага пад Лоевам ён быў падстрэлены пад рэбры і ўжо мусіў упасці з каня, але “аддаўся помачы Найсвяцейшай Панны, ахвяруючыся яе цудатворнаму жыровіцкаму абразу, [і хоць] быў тады пасечаны, але хутка цалкам выздаравеў” [68]. А Даніла Хіліцкі з Пінскага павета паведаў драматычную гісторыю пра тое, як ён з групай шляхты хаваўся ад казакоў у лесе, але тыя падпільнавалі і на яго вачах пачалі хапаць і забіваць шляхцічаў. Тады Хіліцкі схаваўся ў высокай траве і, звярнуўшыся да цудоўнай іконы, стаў прасіць паратунку – і ў выніку казакі не заўважылі яго, хоць доўга шукалі і праходзілі побач [69]. Лідскі шляхціч Бардоўскі таксама паведамляў пра заступніцтва Найсвяцейшай Жыровіцкай Панны ў часы “мінулых няшчасных сутычак з казакамі”: яна і яму дапамагла выйсці жывым “амаль з рук непрыяцельскіх” [70]. А шляхетны Тэафіл Ян Корбут з Ваўкавыскага павета засведчыў, як ён, будучы ў 1651 г. у радзівілаўскім абозе пад Любечам, не раз апынаўся ў небяспецы “паміж густых непрыяцельскіх шабляў і куляў”, але “калі пакорным сэрцам прасіў ратунку ў Найяснейшай Панны, то заўсёды бачыў, што [яна] як магутнай віхурай адганяла непрыяцеляў, а сам з Божай ласкі здаровым вяртаўся з бітвы” [71].
Ужо ў гады барацьбы з казакамі практыкаваўся рытуал пасвячэння вайсковых харугваў перад святым абразом у Жыровічах. Запіс пра гэта ёсць у цытаваным выданні Я. Дубянецкага. Як сцвярджалі ў сакавіку 1652 г. два шляхцічы з харугвы берасцейскага земскага пісара Станіслава Баброўніцкага, яны абодва вярнуліся з вайны “здаровымііцэлымі” дзякуючы заступніцтву Панны Марыі. Пры гэтым яны адзначылі, што папрасілі апекі ў жыровіцкай іконы ў той дзень, “калі пасля пасвячэння сваёй харугвы выходзілі з ёй з Жыровічаў” [72].
Тое, што ў гады паўстання Хмяльніцкага цудатворны абраз жыровіцкага манастыра, можна сказаць, набываў славу абаронцы беларускіх земляў ад казакоў, пацвярджае зварот да яе заступніцтва не толькі шляхцічаў, але і жыхароў горада. Так, прадстаўнікі царкоўнага ўніяцкага брацтва з Мінска ў 1649 г. прыйшлі ў Жыровічы з паклонам, каб падзякаваць цудатворнай іконе за тое, што апека Марыі не дапусціла казакоў да горада. Яны ахвяравалі абразу сярэбраную пласцінку (воту) з вершаваным тэкстам, у якім гаварылася, што заступніцтвам Жыровіцкай Дзевы быў ад Мінска “меч казацкі адвернуты” [73].
Вайна 1654–1667 г. прынесла небывалыя спусташэнні як усяму краю, так і Жыровічам ды самому базыльянскаму манастыру. Базыльяне аказаліся ў сітуацыі безабаронных і бяспраўных, паколькі на захопленых землях у адпаведнасці з палітыкай маскоўскіх уладаў уніяцкая царква пазбаўлялася права на існаванне. Як паведамлялася цару, у верасні 1655 г. ратнікі ваяводы князя Аляксея Трубяцкога “город Слоним и слободы и Журавицкой унеяцкой монастырь каменой город и около Журавицкого монастыря слободы и иные унеяцкие монастыри и костелы выжгли и людей побивали и в полон имали и совсем разоряли без остатку…” [74]. Каб выратаваць цудатворны абраз, манахі вывозілі яго ў суседні Быцень, дзе базыльянскі манастыр быў цудам уратаваны ад разбурэння пробашчам Сімяонам Стаўроўскім [75]. Улічваючы цяжкае становішча, у якім апынулася цалкам (funditus) разбуранае непрыяцелем “цудоўнае месца Жыровічы”, сойм 1661 г. выказаў мястэчку ў пастанове “асаблівую павагу і спачуванне”, вызваліўшы яго на чатыры гады ад падаткаў [76].
З іншага боку, тая спусташальная вайна па-свойму паспрыяла далейшаму развіццю культу Божай Маці Жыровіцкай. Менавіта з запісаў за тыя гады паходзіць асабліва шмат прыкладаў заступніцтва Жыровіцкай Дзевы за жаўнераў ВКЛ. Іх засведчылі ў рукапіснай “кнізе цудаў” дзясяткі ўдзельнікаў тых падзей, вайскоўцы розных чыноў – ад таварышаў да паручнікаў і капітанаў [77]. Некаторыя з іх адзначылі, што гэта ім “таварыства параіла <…> ахвяравацца Найсвяцейшай Панне Жыровіцкай” [78], г. зн. у войску тады ўжо быў пэўны культ названай іконы, і многія жаўнеры бралі з сабою яе копію. Найчасцей гаворыцца пра выпадкі, калі Марыя дапамагала ўхіляцца ад варожых куляў і халоднай зброі, загойваць атрыманыя раны, уцякаць з палону і ад пагоні, ад несправядлівага ваеннага суда, а таксама ад розных іншых нягодаў ваеннага часу, у тым ліку ад абозных хваробаў. Паводле сведчанняў, такія цуды мелі месца ў баях з маскоўскім войскам пад Смаленскам, на Віцебшчыне, пад Меднікамі, у сечы з арміяй царскага ваяводы князя Юрыя Далгарукага над ракой Басяй і ў іншых бітвах.
Найбольш прыкладаў праслаўлення сілы цудадзейнай іконы прывёў ужо згаданы ротмістр Станіслаў Баброўніцкі, берасцейскі земскі суддзя. Спачатку ён расказаў пра выпадкі ў Гомелі, абложаным у 1654 г. казакамі Івана Залатарэнкі, да якіх далучылася маскоўскае войска. Калі там у выніку гарматных абстрэлаў і штурмаў былі моцна пашкоджаны замкавыя сцены, Баброўніцкі сам “жыровіцкія папяровыя абразкі да дзюрак паўкладваў, і тады дзякуючы пратэкцыі Найсвяцейшай Панны [яны] былі ўратаваныя ад усіх штурмаў”. Пры гэтым, у выніку ўмяшання нябеснай апякункі, спроба казакоў запаліць замак скончылася тым, што агонь “абярнуўся і спаліў нямала іх” [79]. Гэта прыклад такога ж заступніцтва за горад, дараванага Жыровіцкай Дзевай, якім праз год на ўсю Рэч Паспалітую праславілася Божая Маці Чанстахоўская, што дапамагла абаронцам Яснай Гары адбіцца ад шведаў [80].
Пазней пад Меднікамі, сцвярджаў далей Баброўніцкі, ім давялося атакаваць двухтысячны аддзел маскоўскіх стральцоў, і калі непрыяцель пачаў густы і моцны абстрэл, то многія з каня падалі, а ён у сваёй харугве нікога не страціў, і тлумачыў гэта так: “напэўна нам тое дапамагло, што кожны пры сабе па маёй парадзе меў папяровы абразок Найсвяцейшай Жыровіцкай Панны” [81]. Падобны цуд паўтарыўся пад Смаленскам, дзе яго харугва натрапіла на вялікую групоўку маскоўскіх рэйтараў. Там Баброўніцкі з таварышамі ўратаваўся дзякуючы таму, што “прысягнуўтаму святому месцу» (г. зн. Жыровічам); так было і ў бітве 1661 г. над Басяй, дзе жыровіцкі абразок убярог яго з таварышамі ад “густой страляніны з магутных гармат” [82]. Са свайго боку шляхціч Геранім Ліпскі, які таксама браў удзел у той сечы, паведаміў, што меў зашытымі ажно два такія абразкі – “адзін у шапцы, а другі ў каптане на грудзях”, і “калі маскоўская пяхота адкрыла агонь з мушкетаў, то вялікая куля трапіла ў шышак пад ніжнюю бляху, але, наткнуўшыся на зашыты абразок, сплюшчылася і не ўчыніла шкоды” [83].
Нябесная апякунка не пакідала без дапамогі і многіх ужо параненых жаўнераў. Так, Якуб Адамовіч, таварыш харугвы абознага ВКЛ Міхала Казіміра Паца, апісаў тое, як яго падстрэлілі ў бітве з Хаванскім пад Віцебскам (1661 г.), пасля чаго ён чатыры дні, церпячы страшны боль, не мог дастаць кулю. Але ўспомніў, што меў пры сабе абразок жыровіцкай іконы, і ўявіў, “як у Жыровічах Найсвяцейшая Панна загойвае яго раны, і з таго часу пачаў папраўляцца, куля ў хуткім часе выпала і стаў здаровым” [84]. Як апавядаў іншы шляхціч, Самуэль Рамашэўскі з Лідскага павета, калі яго, узятага ў палон, масквіцін у лесе “прастрэліў”, а потым яшчэ шабляй пасек, то ён ахвяраваўся той жа іконе – і дзякуючы гэтаму выжыў, страціўшы толькі выбітае вока [85].
Жаўнеры верылі, што іх апякунка можа пасеяць страх у стане непрыяцеля, літаральна пазбавіць яго духу. Прыклад такога ўмяшання падаў да запісаў у кнігах жыровіцкага манастыра Себасцян Высятыцкі, які сцвярджаў, што ў 1660 г., калі маскоўскае войска Хаванскага з крыкам “Руби! Руби!” раптоўна напала на ляхавіцкі абоз, то ён з таварышамі крыкнуў: “Найсвяцейшая Панна Жыровіцкая, ратуй нас!”, і ўсе прысягнулі цудоўнай іконе, у выніку “Маскву ахапіў такі страх, што самі пачалі ўцякаць” [86]. Сваім жа Жыровіцкая Дзева, сцвярджалі сведкі, дадавала духу [87], аберагала ад палону ці прыходзіла на выручку ў няволі. Так, Пётр Тамкевіч, Базыль Вігура і іншыя шляхцічы розных паветаў ВКЛ сцвярджалі, што прысяга жыровіцкай святыні дапамагла ім цудоўным спосабам выратавацца з маскоўскага палону [88]. А таварыш гусарскай харугвы палявога гетмана ВКЛ Міхаіл Юршэвіч расказаў, як у бітве з царскай арміяй пад Дзіснай ён зваліўся з каня і павінен быў трапіць у палон, бо “ўжо з усіх бакоў акружылі”, але дзякуючы малітве да жыровіцкай іконы дзівам уратаваўся [89].
Урэшце Божая Маці Жыровіцкая не пакідала жаўнераў без дапамогі і ў тых выпадках, калі яны траплялі ў бяду з іншых прычын, у тым ліку з-за алкаголю. Напрыклад, Конрад Барычэўскі з харугвы палкоўніка Самуэля Кміціча распавёў, як “аднаго разу, будучы добра п’яным і ўехаўшы на кані з вялікага разбегу ў балота, зваліўся і аб вострыя камяні моцна патоўк галаву і твар, так што, калі выцягнулі з балота, нямала часу праляжаў як мярцвяк”. Але як павезлі да жыровіцкай святыні, то “на першым жа начлезе паздаравеў, пехам прайшоў з дзясятак міляў да Жыровіч і там аддаў падзяку Богу і Божай Маці” [90]. Падобная гісторыя была запісана і ад шляхціча Берасцейскага ваяводства Казіміра Антановіча [91].
Зразумела, да так шанаванай вайскоўцамі жыровіцкай святыні звярталіся не толькі ў хвіліны вялікай патрэбы. Адзін з актыўных удзельнікаў той вайны ашмянскі стольнік Ян Уладзіслаў Пачобут-Адляніцкі, які служыў у гусарскай харугве палявога гетмана, у 1660-я гады шматразова наведваў Жыровічы. У сваіх успамінах ён адзначаў, што выбіраўся туды, каб “наведаць Маці Міласэрнасці”, пабыць там на богаслужбе перад цудатворнай іконай з жонкай і малымі дзеткамі, або проста прыехаць у “шчаслівае месца” [92].
Асобнае месца ў мілітарным змесце культу Божай Маці Жыровіцкай займае яе далучанасць да вялікага ваеннага трыумфу. Як сцвярджае традыцыя, жыровіцкі абраз спрычыніўся да перамогі ў славутай бітве 1660 г. пад Палонкай, што каля Слоніма. Лічыцца, што напярэдадні гэтага важнага сутыкнення яму маліліся вялікі гетман Павел Сапега, які быў з войскам у Жыровічах 24 чэрвеня, і рускі ваявода Стэфан Чарнецкі, што прывёў сваю каронную дывізію на злучэнне з сіламі ВКЛ для бітвы з арміяй ваяводы баярына Івана Хаванскага [93]. Калі баталія пад Палонкай скончылася разгромам групоўкі Хаванскага [94], то заслуга ў атрыманай перамозе прыпісвалася тады Божай Маці [95]. І хоць непасрэдных сведчанняў такога трактавання перамогі ў апісаннях удзельнікаў бітвы або сучаснікаў тых падзей знайсці пакуль не ўдаецца [96], некаторыя пазнейшыя крыніцы пацвярджаюць такую легенду.
Спачатку сцэна бітвы пад Палонкай стала сюжэтам апошняга малюнка ў серыі з дзесяці выяваў, што адлюстравалі галоўныя моманты гісторыі цудатворнай іконы і яе цудаў на карціне невядомага францішканіна, які ў 1666 г. намаляваў жыровіцкі абраз у натуральную велічыню [97]. Пазней пра карціну на тэму згаданай бітвы паведамляў выкладчык полацкай базыльянскай школы Тэафіл Янткевіч у брашуры пра каранацыю жыровіцкай іконы, якая адбылася ў 1730 г. [98]. Апісваючы інтэр’ер Успенскага сабора – галоўнага жыровіцкага храма, спецыяльна дэкараванага да ўрачыстасці, ён спыніўся на сямі авальных карцінах, змешчаных на калонах і хорах, якія дэманстравалі найбольш важныя моманты гісторыі абраза і тых цудаў, што пры ім здзейсніліся. На трэцяй левай калоне вісела карціна, якая ілюстравала перамогу ў бітве пад Палонкай з дапамогай Маці Божай Жыровіцкай. У небе над маскоўскім войскам невядомы мастак змясціў жыровіцкую ікону, што праменямі б’е па варожых ратніках, якіх пераследуюць, забіваюць і бяруць у палон жаўнеры Рэчы Паспалітай [99].
Слава перамогі пад Палонкай прыпісвалася жыровіцкай Божай Маці і ў “Песні аб Найсвяцейшай Жыровіцкай Панне”, ці проста “Жыровіцкай песні”, якую з нагоды згаданай каранацыі напісаў базыльянін Скальскі [100]. Гэты твор, які лічыцца самай вядомай песняй пра цудатворныя абразы ВКЛ, напісаны простай мовай і ўтрымлівае нямала канкрэтных гістарычных фактаў, у тым ліку згадкі пра фундатараў манастыра і візіты манархаў да іконы. Самі Жыровічы ў ёй названы “новай Чанстаховай”, а наконт бітвы сказана, што:
Палубінскія і Агінскія, і зацныя Сапегі
І Карэцкія, і Чарнецкія, і адважныя Хадкевічы
Атрымалі тут Жыровіцкую дапамогу,
З малым войскам разагналі непрыяцельскую моц [101].
Успрыманне перамогі пад Палонкай як чарговай праявы ласкі Прачыстай Дзевы Марыі яшчэ больш праслаўляла жыровіцкі абраз. У 1684 г. у Жыровічы прыязджаў Ян III Сабескі, які маліўся і дзякаваў Божай Маці за перамогу над асманскай арміяй у бітве пад Венай. Па просьбе мясцовага войта кароль пацвердзіў беларускаму мястэчку магдэбургскае права, загадаўшы, між іншага, аберагаць пасяленне ад жаўнераў – “каб ніхто ніякім чынам не адважваўся неяк абцяжарваць гэтае святое месца…” [102].
Візіты манархаў, як і вера ў ролю жыровіцкай іконы ў атрыманні вялікіх ваенных перамог, – усё гэта, несумненна, зрабіла вядомым беларускае мястэчка далёка за межамі краю. Пералічваючы ў сваім творы самыя вядомыя месцы Рэчы Паспалітай другой паловы XVII ст., у якіх былі цудатворныя іконы Божай Маці, згаданы вышэй Веспасіян Кахоўскі прывёў васямнаццаць гарадоў і мястэчак, сярод якіх на шостым месцы былі Жыровічы [103]. І ў песні 1730 г. гэтае мястэчка было невыпадкова названа “новай Чанстаховай”. Калі браць пад увагу ваенны аспект культу Божай Маці Жыровіцкай, то можна сказаць, што для ВКЛ яна ў тыя часы сапраўды была своеасаблівым аналагам Чорнай Мадонны з Яснай Гары.
1 Гл.: Степаненко В. П. Военный аспект культа Богоматери в Византии (ІХ–ХІІ вв.) // Античная древность и средние века. Вып. 31. Екатеринбург, 2000. С. 198–220.
2 Vitkauskienė B. R. Kult maryjny // Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego: analizy i obrazy / oprac. Ališauskas V. [et al.]; przekł. Bukowiec P., Kalęba B., Piasecka B. Kraków, 2006. S. 273.
3 Сказание о земной жизни Пресвятой Богородицы [репринт изд. 1904 г.]. Москва, 1991. С. 242–243.
4 Праўда, даследчыкі не знаходзяць гэтаму яўных сведчанняў, а сама Данская ікона Прасвятой Багародзіцы, як высветлена, была напісана пазней. Гл.: Амелькин А., Селезнев Ю. Куликовская битва в свидетельствах современников и памяти потомков. Москва, 2011. С. 267–268.
5 Сказание о земной жизни Пресвятой Богородицы. С. 245, 247–249, 252–255.
6 Długosz J. Roczniki czyli Kroniki Sławnego Królestwa Polskiego. Ks. 10 i 11 / przeł. J. Mrukówna, red. S. Gawęda i in. Warszawa, 1982. S. 122–123 i iнш.
7 Петр из Дусбурга. Хроника земли Прусской. Москва, 1997. С. 65–66, 69–70 і далей. Пар.: Матузова В. И. Время в “Хронике земли Прусской” Петра из Дусбурга // Древнейшие государства Восточной Европы, 2006. Москва, 2009. С. 326–328.
8 Hashod J.-P. “Dlaczego pod Grunwaldem śpiewano ‘Bogurodzice’?» Duchowa rywalizacja między Krzyżakami a Polakami // Pamiętnik Literacki. T. XCVI (2005). Z. 2. S. 43–49.
9 Gloger Z. Encyklopedia staropolska ilustrowana. T. 1. Warszawa, 1978. S. 185–187; Łopatecki K. Koncepcja Boga – Pana historii wśród żołnierzy Rzeczypospolitej na przełomie XVI i XVII wieku // Religia wobec historii, historia wobec relіgii / pod red. E. Przybył. Kraków, 2006. S. 369.
10 Kazania ks. Fabijana Birkowskiego Zakonu S. Dominika kaznodziejskiego / wyd. K. J. Turowski. Krakow, 1858. S. viii; пар.: Barłowska M. Ekscytarz Chodkiewicza w “Wojnie Chocimskiej» Wacława Potockiego. Powinowactwa literackie i rzeczywiste // Barok 2001. Nr. 1. S. 93; Łopatecki K. Op. cit. S. 369.
11 Zakrzewski A. J. W kręgu kultu maryjnego: Jasna Góra w kulturze staropolskiej. Częstochowa, 1995. S. 86–88.
12 Пар.: Kuchowicz Z. Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku. Łódź, 1975. S. 106–107.
13 Niendorf M. Das Großfürstentum Litauen. Studien zur Nationsbildung in der Frühen Neuzeit (1569–1795). Wiesbaden, 2006. S. 158–159.
14 Łopatecki K. Nabożeństwa wojskowe w Rzeczypospolitej szlacheckiej: zarys organizacyjno-prawny // Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań, XVI–XVIII wiek / pod red. T. Ciesielskiego i A. Filipczak-Kocur. Warszawa – Opole, 2008. S. 533.
15 Radziwiłł A. S. Dyskurs nabożny z kilku słów wzięty o wysławieniu najświętszej Panny Bogarodzicy Maryjej. Krakow, 1650.
16 Radziwiłł A. S. Dyskurs nabożny… S. 1, 11, 267, 274–292, 305 і інш. Пар.: Słomak I. Militaria w wybranych modlitewnikach XVIII wieku – wobec tradycji emblematyki // Terminus. R. XIV. Kraków, 2012. S. 72.
17 Kochowski W. Utwory poetyckie: wybór / oprac. M. Eustachiewicz. Wyd. 2. Wrocław, 1991. S. 80.
18 Kordecki A. Nowa Gigantomachia. Kraków, 1657; Pamiętnik oblężenia Częstochowy: 1655 r. / Augustyn Kordecki; tł. z łac. J. Łebkowskiego i. e. Łepkowskiego z r. 1858 / red. J. Majdecki. Częstochowa, 1991. Пар.: Kersten A. Szwedzi pod Jasną Górą 1655. Warszawa, 1975.
19 Kobierzycki S. Obsidio Clari Montis Częstochoviensis <…> Gdańsk, 1656; Obsidio Clari Montis = Oblężenie Jasnej Góry / Stanisław Kobierzycki; z jęz. łac. przeł. K. Chmielewska i E. Rygał; wstęp i przyp. A. J. Zakrzewski. Kraków, 2007; Nieszporkowitz А. Odrobiny Stołu Krolewskiego, Abo Historya O Cudownym Obrazie Naswięt: Panny Maryey Częstochowskiey <…> na Iasney Gorze Częstochowskiey <…> Kraków, 1683. Пар.: Michałowska M. Palladium polskie. Militarne aspiekty ikonografii maryjnej XVII–XVIII wieku // Studia Claromontana. T. 6. Jasna Góra, 1985. S. 34–35.
20 Nieszporkowitz А. Odrobiny Stoіu Krolewskiego… S. 161–163, 167, 169.
21 Zakrzewski A. J. W kręgu kultu maryjnego… S. 110.
22 Witkowska A., Nastalska-Wiśnicka J. Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej. Maryjne miejsca święte w drukach staropolskich. Lublin, 2013. S. 91, 120–121.
23 Michałowska M. Palladium polskie. Militarne aspiekty ikonografii maryjnej XVII–XVIII wieku // Studia Claromontana. T. 6. Jasna Góra, 1985. S. 44–45.
24 Пар.: Лабынцев Ю. А., Щавинская Л. Л. Живая древность: литературная традиция культа иконы Богоматери Холмской наших дней // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2002. № 2 (8). С. 14–25.
25 Radziwiłł A. S. Pamiętnik o dziejach w Polsce. Przełożyli i oprac. A. Przyboś i R. Żelewski. Т. 3. Warszawa, 1980. S. 291.
26 Stanisława Oświęcima dyaryusz 1643–1651 / wyd. W. Czermak. Kraków, 1907. S. S. 289. Пар.: Michałowska M. Palladium polskie. Militarne aspiekty ikonografii maryjnej XVII–XVIII wieku // Studia Claromontana. T. 6. Jasna Góra, 1985. S. 32.
27 Radziwiłł A. S. Pamiętnik o dziejach w Polsce. Т. 3. S. 309.
28 Słomak I. Militaria w wybranych modlitewnikach XVIII wieku –wobec tradycji emblematyki. S. 73.
29 “Ozdoba i obrona Ukraińskich Krajów” – гл.: [Pinocci J. S.] Grzegorz od Św. Ducha: Ozdoba y obrona Ukraińskich krajów Przecudowna w Berdyczowskim obrazie Marya… Berdyczow, 1765; Пар.: Witkowska A., Nastalska-Wiśnicka J. Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej. S. 164–166.
30 Barącz S. Cudowne Obrazy Matki Najświętszej w Polsce. Lwów, 1891. S. 251.
31 На думку В. Насевіча, на жаль, нічым не пацверджаную, Л. Сапега мог і абраз вывезці з межаў Маскоўскай дзяржавы ў гады Смуты. Гл.: Насевіч В. У складзе Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай // Памяць: Бялыніцкі раён. Мінск, 2000. С. 49.
32 Асноўную літаратуру гл. у: Witkowska A., Nastalska-Wiśnicka J. Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej, s. 173–174.
33 Жудро Ф. Белыничский Богородичный монастырь // Могилевские Епархиальные Ведомости (далей МЕВ). 1893. № 27-28. С. 492–496; Wołyniak [Giżycki J. M.]. Z przeszłości karmelitów na Litwie i Rusi. Cz. 1. Kraków, 1918. S. 33–34.
34 У літаратуры сцвярджаецца, што ў XVIII ст. з-за цудоўнай іконы Божай Маці Бялынічы называлі “Беларускай Чанстаховай”. Гл.: Barącz S. Cudowne Obrazy Matki Najświętszej w Polsce. S. 21–22; Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 1. Warszawa, 1880. S. 199. Цікава, што ў В. Насевіча яна “руская Чанстахова” – на жаль, без спасылкі на крыніцы. Гл.: Памяць: Бялыніцкі раён. Мінск, 2000. С. 56. У кожным разе Бялыніцкую ікону маглі параўноўваць са славутым Чанстахоўскім абразом толькі пасля таго, як у 1760 г. яе вярнулі з Ляхавіч у Бялынічы, дзе быў узведзены новы касцёл, а ў наступным годзе смаленскі епіскап Ежы М. Гільцэн (Hylzen) з дазволу Апостальскай сталіцы правёў каранацыю гэтай святыні.
35 Krahel T. Sanktuaria maryjne decezji wileńskiej // Wiadomości Kościelne Diecezji Białostockiej. T. 13: 1987. Nr. 3. S. 115. Пар.: Witkowska A., Nastalska-Wiśnicka J. Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej. S. 120–121.
36 Гл.: Бабулин И. Б. Московские “легионы” на гравюре “Осада Ляхович в 1660 году” // История военного дела: исследования и источники. Т. 3. С.-Петербург, 2012. С. 297–320. Пар.: Kossarzecki K. Kampania roku 1660 na Litwie. Zabrze, 2005.
37 Паломническое путешествие воспитанников Могилевской духовной семинарии в Белыничский мужской монастырь 18–20 июня 1893 года // МЕВ. 1893. № 21. С. 366. У надпісе на воце, названым “Obrona Lachowicka – początek wojen wygranych”, аўтар дзякаваў Бялыніцкай Панне за тое, што ўберагла яго ад “непрыяцельскай рукі”, і дадаваў: “Дзякуючы табе абараніў Ляхавіцкі замак, дзякуючы табе адбіў маскоўскія і шведскія штурмы” (Przez cie Lachowickie[go] zamku obroniłem / Przez cie szturmy moskiewskie j szwedskie odbiłem…). Пар.: Корнилова Л. А. Страницы белорусской мариологии: Жировичская, Белыничская и Остробрамская иконы Богоматери // Сборник Калужского художественного музея. Вып. 1. Ч. 1. Калуга, 1993. С. 40.
38 Асноўную літаратуру пра гэты абраз гл. у: Witkowska A., NastalskaWiśnicka J. Ku ozdobie i obronie Rzeczypospolitej, s. 289–290.
39 Kolert F. Krynice cudownych łask Maryi z Jurowickich Gór wynikające. Nieśwież, 1755. S. B9.
40 Тамсама. S. B10–В11.
41 У песні, між іншага, гаворыцца: …pod Chocimem tłuszcz bisurmanska zbila, zgniotła, rozproszyłaś і w niwiecz ich obrociłaś Siłą swą świętą. Гл.: Barącz S. Cudowne Obrazy Matki Najświętszej w Polsce. S. 95.
42 Бобров Ю. Г. Основы иконографии древнерусской живописи. С.-Петербург, 1995. С. 209, 215–216.
43 Сярод публікацый апошніх дзесяцігоддзяў гл.: Mironowicz A. Jozafat Dubieniecki – historia cudownego obrazu żyrowickiego // Rocznik Teologiczny. T. XXXIII (1991). S. 195–215; Chomik P. Kult ikon Matki Bożej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku. Białystok, 2003. S. 60–74 і наст.
44 Гл. другое польскамоўнае выданне: Borowik T. Historia abo powieść zgodliwa przez pewne podanie ludzi wiary godnych o obrazie przeczystey Panny Mariey żyrowickim cudotwornym. Wilno, 1628.
45 Падрабязней гл.: Мірановіч А. Малавядомая крыніца да гісторыі Жыровіцкага манастыра // Белорусский сборник: статьи и материалы по истории и культуре Белоруссии. Вып. 6. С.‑Петербург, 2008. С. 167–169.
46 Dubieniecki J. Historia o obrazie przeczystej Panny Mariey cudownym. Wilno, 1653.
47 Боровик Т. “Гистория або повесть…”. Архив Санкт-Петербургского института истории РАН (далей АСПбИИ РАН). Ф. 52 (коллекция П. Н. Доброхотова). Оп. 1. Д. 38. Л. 15–19. Што тычыцца твора Я. Дубянецкага “Образ Чудотворны Пресвятой Богородицы в Жировичах”, то гэта больш позняя копія друкаванай версіі яго кнігі 1653 г. Гл.: АСПбИИ РАН. Ф. 52. Оп. 1. № 270. Л. 1–5об. Публікацыя ў: Mironowicz A. Jozafat Dubieniecki –historia cudownego obrazu żyrowickiego. S. 207–215.
48 Львівська національна наукова бібліотека Украïни ім. В. Стефаника, Відділ рукописів (далей ЛННБУ ВР). МВ 261: Dubieniecki J. O Cudach ktorą sie wszechmocnoscia Boza Przy Obrazie Przeczystej Dziewicy w Zyrowicach po dzis dzien dzieja. Пар.: Суша А. Лёс культурнай спадчыны грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі: новыя знаходкі ў львоўскіх зборах // Здабыткі: дакументальныя помнікі на Беларусі / склад. Л. Г. Кірухіна, К. В. Суша. Вып. 11. Мінск, 2009. С. 88–130.
49 Найверагодней ікона з’явілася ў першыя дзесяцігоддзі XVI ст. Гл.: Жукович П. Неизданное русское сказание о Жировичской иконе Божией Матери (в связи с историей русского дворянского рода Солтанов Жировицких) // Известия Отделения русского языка и словесности Императорской Академии Наук. Т. XVII. Кн. 2. С.-Петербург, 1912. С. 204–209.
50 Borowik T. Historia abo powieść… S. D, О3.
51 Dubieniecki J. Historia o obrazie… S. 74–129.
52 ЛННБУ ВР. МВ 261: Dubieniecki J. O Cudach ktorą sie wszechmocnoscia Boza Przy Obrazie Przeczystej Dziewicy w Zyrowicach po dzis dzien dzieja.
53 ЛННБУ ВР. МВ 393, МВ 394. Пар.: Суша А. Лёс культурнай спадчыны грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі: новыя знаходкі ў львоўскіх зборах. С. 92.
54 Пар.: Księga cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych / do druku przygot., wstęp. A. Mironowicz. Białystok, 1997; Księga cudów przed ikoną Matki Boskiej Waśkowskiej dokonanych / do druku przygot. i wstęp. A. Mironowicz. Białystok, 2012. Пар.: Kruk M. P. Ikony-obrazy w świątyniach rzymskokatolickich dawnej Rzeczypospolitej. Kraków, 2011. S. 189–192.
55 Radziwiłł A. S. Pamiętnik o dziejach w Polsce. Т. 2. S. 383–384.
56 Kognowicki K. Życia Sapiehów y listy od monarchów, książąt y różnych panujących do tychże pisane. T. 3. Wilno, 1792. S. 97; Sapiehowie: materjaly historyczno-genealogiczne i majątkowe. T. 2. Petersburg, 1891. S. 24–25.
57 Dubowicz A. Coniunctia planet ziemskich z niebieskiemi w cerkwi zurowieckiej wystawiona. Wilno, 1644.
58 Ibidem. S. A3v.
59 Historia dyplomacji polskiej (połowa X – XX w.). T. 2: 1572–1795 / pod red. Z. Wójcika. Warszawa, 1982. S. 110–111; Wisner H. Władysław IV Waza. Wrocław [et. al.], 1995. S. 101–104.
60 Dubowicz A. Coniunctia planet… S. B2–B2v.
61 Кароль прыехаў “dla spełnienia ślubu”. Гл.: Radziwiłł A. S. Pamiętnik o dziejach w Polsce. Т. 3. Warszawa, 1980. S. 287.
62 Dubowicz A. Złota godzina dnia złotego początek. Wilno, 1651.
63 Ibidem. S. 2rev–3.
64 Ibidem. S. A.
65 Гл.: Материалы для истории Жировицкого монастыря // Литовские епархиальные ведомости (далей ЛЕВ). 1864. № 4. С. 131–132. Фактычна гэта было пацверджанне права на кірмашы, дадзенага Жыровічам яшчэ ў 1642 г. каралём Уладзіславам IV, і права на абмежаванае самакіраванне, якое ў дакуменце называлася магдэбургскім правам. Гл.: Rimša E. Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego / tłum. J. Sienkiewicz. Warszawa, 2007. S. 1176–1177.
66 Ozorowski E. Borowik Teodozy // Słownik Polskich Teologów Katolickich. T. 1. Warszawa, 1981. S. 198–199.
67 Dubieniecki I. Historia o Obrazie… S. 21.
68 Ibidem. S. 45–46.
69 Ibidem. S. 55–56.
70 [Dubieniecki J.] O Cudach ktorą sie wszechmocnoscia Boza Przy Obrazie Przeczystej Dziewicy w Zyrowicach po dzis dzien dzieja. ЛННБУ BР. МВ 261. S. 1095.
71 Dubieniecki I. Historia o Obrazie… S. 93.
72 Ibidem. S. 77.
73 [Dubieniecki J.] O Cudach… S. 1081.
74 Мялешка В. Грамадзянская вайна на Беларусі // Profesor Henryk Łowmiański – życie i dzieło : Materiały z sesji naukowej poświęconej dziesiątej rocznicy śmierci uczonego / red. A. Kijas, K. Pietkiewicz. Poznań, 1994. S. 141.
75 Stebelski I. Chronologia albo porządne według lat zebranie znaczniejszych w Koronie Polskiej i Wiel. Księstwie Litewskim… dziejów i rewolucji… Wilno, 1782. S. 285.
76 Volumina legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie. T. IV. Petersburg, 1859. S. 381.
77 ЛННБУ BР. МВ 394. S. 9–39.
78 Тамсама. S. 16, 59адг.
79 Тамсама. S.14адг.–15.
80 Pamiętnik oblężenia Częstochowy: 1655 r. / Augustyn Kordecki. Częstochowa, 1991; Obsidio Clari Montis = Oblężenie Jasnej Góry / Stanisław Kobierzycki; z jęz. łac. przeł. K. Chmielewska i E. Rygał; wstęp i przyp. A. J. Zakrzewski. Kraków, 2007. S. 178–179, 210.
81 ЛННБУ ВР. МВ 394. S. 15.
82 Тамсама.
83 Тамсама. S. 12адг.
84 Тамсама. S. 39.
85 Тамсама. S. 10адг.
86 Тамсама. S. 15адг.
87 Часам гаварылася пра амаль літаральнае вяртанне духу. Так, Марцін Кацёл са Смаленскага ваяводста, які служыў у Мсціслаўскай харугве, моцна захварэў і ў 1662 г. ужо хацеў накласці на сябе рукі, але пасля таго, як аддаўся ў апеку цудоўнай іконе Найсвяцейшай Маці, вярнуўся да здароўя. Гл.: ЛННБУ ВР. МВ 394. S. 27–27адг.
88 ЛННБУ ВР. МВ 394. S. 9, 13.
89 Тамсама. S. 26.
90 Тамсама. S. 13.
91 Тамсама. S. 9адг.
92 Pamiętnik J. W. Poczobuta-Odlanickiego (1640–1684) / wyd. A. Rachuba. Warszawa, 1987. S. 236, 248, 267, 287, 291.
93 Charkiewicz W. Żyrowice – łask krynice. Słonim, 1930. S. 17.
94 Пра аблогу Ляхавіч і затым пра бітву пад Палонкай падрабязней гл.: Kossarzecki K. Kampania roku 1660 na Litwie. Zabrze, 2005. S. 162–199, 220–235; Majewski A. A. Aleksander Hilary Połubiński (1626–1679), marszałek wielki litewski: działalność polityczno-wojskowa. Warszawa, 2017. S. 236–242.
95 Charkiewicz W. Żyrowice… S. 18; Корнилова Л. А. Страницы белорусской мариологии. С. 35.
96 У прыватнасці, Ян Хрызастом Пасэк, які ўдзельнічаў у бітве і досыць шмат увагі аддаў яе апісанню, нідзе не ўпамінае жыровіцкай іконы, адзначыўшы толькі, што пасля перамогі Стэфан Чарнецкі ў Дзень Найсвяцейшай Панны Марыі ўвайшоў у Ляхавічы, дзе яго ўзнёсла віталі як вызваленцу. Гл.: Pasek J. Ch. Pemiętniki / przedm. J. Tazbir; wstęp i objaśnienia W. Czapliński. Warszawa, 2009. S. 213–215.
97 Фота гэтай выявы змешчана ў пачатку прыведзенай працы В. Харкевіча.
98 Jętkiewicz T. Aquila grandis magnarum alarum in Zyroviciana solitudine nidificans, sub corona renascens Beatissima Virgo Maria, in parva sua, sed pretiosissima gemma, maximis gratijs a tertio jam saeculo orbi nota a sanctissimo felicis recordationis Benedicto XIII, sub felicissimo regimine Clementis XII ad secundissimam Augusi Secundi regis Poloniarum totiusque polono-palaemonici orbis felicitatem, ante comitia regni generalia Grodnae celebranda, anno Domini 1730. 19 Septembris juxta vetus vero calendarium 8 ejusdem… Supraslij, 1730. У пачатку ХХ ст. протаіерэй Мікалай Дзікоўскі выдаў грунтоўны рускамоўны пераказ гэтага твора. Гл.: Диковский Н. Коронование Жировицкой чудотворной иконы Богоматери. (1730 год). Гродно, 1902.
99 Jętkiewicz T. Aquila grandis magnarum alarum… Supraslij, 1730. S. 74. Пар.: Диковский Н. Коронование Жировицкой чудотворной иконы Богоматери. С. 40–41.
100 Piesni nabozne na swięta uroczyste według porządku Koscioła Swiętego Rzymsko-katolickiego na cały rok zebrane, z przydatkiem nowych pesni przedrukowane. Wilno, 1831. S. 504–514. Пар.: Baliński M., Lipiński T. Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym і statystycznym. T.3. Warszawa, 1846. S. 686. Charkiewicz W. Opus cit. S. 18; Корнилова Л. А. Страницы белорусской мариологии. С. 37; Chomik P. Elementy dydaktyczne w poezji maryjnej jako forma kultu cudownych ikon Matki Bożej w Wielkim Księstwie Litewskim // Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej / pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk, P. Chomika. Białystok, 2002. S. 248; idem. Kult ikon Matki Bożej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku. Białystok, 2003. S. 353–356.
101 Вось увесь фрагмент песні, прысвечаны бітве: I w Połące tam walczące wojsko Moskwy przegrało / Choc sie bitwą z naszą Litwą Kawalerską scierało / Połubińscy i Ogińscy, i zacni Sapiehowie / I Koreccy, i Czarnieccy, i bitni Chodkiewiczowie / Tu przyznali Zyrowickiej pomocy / Wojska mało rozpraszało nieprzyjacielskie mocy. Цыт. паводле: Piesni nabozne na swięta uroczyste… S. 507.
102 Гл.: ЛЕВ. 1864. № 4. С. 133–134.
103 Kochowski W. Utwory poetyckie: wybór / oprac. M. Eustachiewicz. Wyd. 2. Wrocław, 1991. S. 80–81.