Юрый Внуковіч. Першая гісторыя Беларусі па-літоўску як крок да суладдзя нацыянальных наратываў*
* Kamuntavičius, Rūstis. Gudijos istorija. Baltarusijos istorija. Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos centras, Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės institutas, 2021. 351 p.
Кніга сучаснага літоўскага гісторыка Русціса Камунтавічуса, пададзеная ў аглядзе – гэта нетрывіяльны, поўны самарэфлексій пераказ гісторыі Беларусі ад старажытных часоў і да “Беларускай рэвалюцыі 2020 года”. На вокладцы кнігі паралельна ўжыты два словы (Gudija і Baltarusija), якімі ў літоўскай мове ў залежнасці ад сітуацыі прынята абазначаць нашу краіну. На першы погляд, такі прыём можа падацца спрэчным, але ён міжволі выяўляе падвойны характар беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці. Сам аўтар яўна аддае перавагу традыцыйнай літоўскай форме Gudija, адзначаючы яе архаічнасць і аўтэнтычнасць, а не штучнай кальцы з рускай мовы Baltarusija, утворанай у савецкі перыяд (117). Як гэта ні парадаксальна, ужытая ў манаграфіі назва нашага народа gudai, якой літоўцы здаўна іменавалі сваіх суседзяў, што жылі на ўсходзе ад іх, аказваецца ў манаграфіі куды больш прыдатнай і рэлевантнай для апісання гісторыі Беларусі (асабліва яе ранніх перыядаў), чым сама назва беларусы (у літоўскім варыянце baltarusiai). Крывічы, русіны, беларусы – усе яны з тэрыторыі сучаснай Літвы ідэнтыфікаваліся як gudai. Гэтая ўстойлівая вонкавая назва, якая захавалася ў літоўскай мове да нашых дзён, як бы ўказвае на лучнасць, пераемнасць і тоеснасць усіх гэтых этнічных катэгорый.
Напісаная па-літоўску і для літоўцаў, гэтая кніга, тым не менш, выклікае шчырую зацікаўленасць у беларускай публікі, у тым ліку ў той яе часткі, што рупліва пільнуе, “ці не скралі нашы суседзі нашу гісторыю”. Адразу хачу супакоіць і растлумачыць – гэта не чарговае нацыянальнае (пера)пісанне гісторыі Беларусі, зробленае “пад сябе” нашымі суседзямі (як тое можа падацца камусьці на першы погляд), – а яе грунтоўнае вытлумачэнне, расшыфраванне сэнсаў для тых, хто са школьнай парты вырас з катэгарычнай упэўненасцю і святой верай у тое, што першай сталіцай Вялікага Княства Літоўскага было старажытнае Кярнаве, а не Наваградак (хоць бы ён і быў Наўгардукас). Тут цікавыя не столькі новыя звесткі і “аб’ектыўныя” факты (і нават не іх асэнсаванне), колькі сама спроба параўнаць і зразумець, кім была, ёсць і можа быць Беларусь для Літвы.
У самым пачатку кнігі Р. Камунтавічус задаецца рытарычным пытаннем: “Чаму да гэтага часу няма гісторыі Беларусі, напісанай па-літоўску?”[1] (10). Гэта ж ні латышы, ні палякі, ні рускія не маюць такой працяглай супольнай гісторыі з літоўцамі, як беларусы!
Адной з прычын такой сітуацыі, як лічыць сам аўтар, можа быць тое, што ў час станаўлення прафесійнай літоўскай гістарычнай школы ў 1920–1930-я гг. Беларусі, як самастойнага суб’екта еўрапейскай палітычнай прасторы, фактычна не існавала. А ў савецкі перыяд ствараць самастойны нацыянальны аповед у дачыненні да суседзяў было папросту немагчыма.
Другая прычына – ужо пасля 1991 г., калі Беларусь здабыла незалежнасць, краіна перажыла істотныя палітычныя змены, якія ў канцы ХХ ст. прывялі да фармавання дзвюх адрозных візій беларускай гісторыі – афіцыйнай, схільнай разглядаць савецкі перыяд як лёсавызначальны для з’яўлення маладой беларускай нацыі, і нацыянальнай, што ўсяляк песціла ідэю пра еўрапейскія карані беларусаў яшчэ ў дамадэрным перыядзе. У літоўскім нацыянальным дыскурсе яны ўспрымаюцца па-рознаму: афіцыйны наратыў, хоць і не выказвае выразных прэтэнзій на спадчыну ВКЛ, ёсць відавочна прарасійскім і антылітоўскім; нацыянальны аповед, што рамантызуе перыяд ВКЛ, хоць і выклікае найбольшае раздражненне ў нацыяналістычнай часткі літоўскага грамадства, тым не менш, схільны разглядаць палякаў і літоўцаў у якасці саюзнікаў і, апрача таго, арыентаваны на Захад.
Русціс Камунтавічус задае другое заканамернае пытанне: “Маючы на ўвазе шчыльную сувязь Літвы і Беларусі з XIII ст. і пераплеценую агульную гісторыю, пытаемся: ці магчыма асэнсавана і дзейсна распавесці гісторыю Беларусі, не ўступаючы ў канфлікт ні з літоўскім, ні з цяперашнім беларускім нацыянальным аповедам?” (18).
Калі ўзяць постсавецкі наратыў, то ён нібыта і “не сварыцца” з літоўскім, але канфліктуе з уласна беларускім нацыянальным аповедам. Калі выбраць апошні – дык ён канфліктуе з літоўскім. А калі выбраць нейкі трэці шлях, то ён непазбежна будзе супярэчыць і літоўскаму, і беларускаму наратывам. Таму, як піша Р. Камунтавічус, “калі распавесці гісторыю Беларусі без канфлікту немагчыма, застаецца адзіны шлях – спрабаваць зразумець наяўны ў дадзены момант аповед гісторыі Беларусі” (18). Гэта значыць трэба пайсці па шляху, прапанаваным знакамітым гісторыкам ХХ ст. Маркам Блокам, які сцвярджаў, што менавіта разуменне, а не веданне, не звод падзей ці апавяданняў ёсць найважнейшым памкненнем чалавечага інтэлекту. “Жадаючы зразумець, што гісторыя не дадзена, а сканструявана, і зразумець, як яна сканструявана, азначае яе пазнаць. Адзін з найбольш эфектыўных спосабаў зразумець, – піша Р. Камунтавічус, – ёсць параўнанне, таму аб’ектам даследавання абраны сучасныя нацыянальныя наратывы літоўцаў і беларусаў” [2].
Адметнай рысай разгляданай кнігі ёсць тое, што аўтар не імкнецца даказаць праўдзівасць ці дакладнасць таго (літоўскага) або іншага (беларускага) аповеду, бо пільнуецца меркавання, што з пункту гледжання Праўды абодва яны цалкам раўназначныя, толькі прадстаўляюць адрозныя культурныя традыцыі, таму розныя і нават супярэчаць адзін аднаму. З гэтага і вынікае мэта даследавання – пераказаць гісторыю Беларусі, супастаўляючы літоўскі і беларускі наратывы, імкнучыся зразумець іх канфліктныя складнікі (21).
Яшчэ адной адметнасцю кнігі можна назваць жаданне Р. Камунтавічуса паказаць гісторыю Беларусі праз метафару, якая разам з параўнаннем можа быць больш праўдзівай за гістарычны аповед, сфармаваны на падставе “аб’ектыўных фактаў” (303). Напрыклад, даволі складаная абстракцыя перыядызацыі гісторыі Беларусі ў манаграфіі атрымала сваё выразнае і максімальна спрошчанае выяўленне ў колеравай гаме: Р. Камунтавічус дзеліць гісторыю Беларусі на тры перыяды – Белы, Чырвоны і Белы[3].
Белы колер тут азначае свабоду, чысціню, аўтэнтычнасць, бязмежную разнастайнасць і надзею. Гэтай метафарай гісторык хацеў сказаць, што з’яўленне першых самастойных палітычных утварэнняў на беларускіх землях (Полацкага, Тураўскага і іншых княстваў), а таксама эпоха Вялікага Княства Літоўскага былі сапраўдным перыядам фармавання Беларусі (303).
Сімвалічны пачатак Беларускай ідэі Р. Камунтавічус адлічвае ад моманту прыходу славян на землі балтаў ва Усходняй Еўропе (37). Міксацыя славян і балтаў прычынілася да фармавання ўяўлення пра тое, што беларусы – гэта прамежкавы народ, што яны нібыта адначасова і славяне, і балты. Гэта свайго кшталту сімвалічны капітал, які дазваляе беларусам у наш час падкрэсліваць сваю адметнасць ад рускіх і дэклараваць блізкасць да літоўцаў.
Першыя дзяржаўныя ўтварэнні на землях крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў – важныя элементы як афіцыйнага, так і нацыянальнага наратываў. А вось перыяд Кіеўскай Русі (IX–XII ст.) апавядаецца даволі па-рознаму. Больш за тое, калі ў суседніх усходнеславянскіх краінах акцэнт робіцца на адзінстве гэтай квазі-дзяржавы, то беларускі гістарычны аповед даволі часта акцэнтуе яе дэцэнтралізаваны характар, каб лішні раз падкрэсліць аўтаномнасць Полацкага княства і яго фактычную незалежнасць ад Кіева. Хоць Кіеўская Русь і знікла шмат стагоддзяў назад, аповед пра яе застаецца важным чыннікам геапалітыкі ў рэгіёне. Пры гэтым яшчэ адной тыповай рысай Беларускай ідэі ёсць тое, што якой бы ні была цэнтральная ўлада ці геапалітычная сітуацыя, беларусы працягваюць старанна захоўваць свой палітычны суверэнітэт і культурную самабытнасць (45).
Нараджэнне новай дзяржавы ў ХІІІ ст. – Вялікага Княства Літоўскага – абазначыла злучэнне Беларусі і Літвы. Р. Камунатічус дэталёва аналізуе літоўскую і беларускую версіі яе ўтварэння і паказвае, якім чынам нацыянальныя наратывы выбіраюць выгадныя ім факты і ствараюць уласныя інтэрпрэтацыі. Напрыклад, у літоўскім варыянце гаворыцца, што Міндоўг сілай пашырыў свае ўладанні за кошт беларускіх земляў, а ў беларускім аповедзе акцэнтуецца тое, што ён быў запрошаны з дружынай, каб кіраваць і бараніць гэтыя землі. Аўтар не лезе ў дыскусію, каб высветліць, як было “насамрэч”, бо ў жорсткіх грамадствах таго перыяду і даволі бедных пісьмовых крыніцах сапраўды цяжка правесці мяжу паміж гвалтоўным і свабодным выбарам. Галоўнае, што адзін бок артыкулюе літоўскую экспансію, а другі – мірны і дэмакратычны выбар беларусаў. Вынік у абодвух выпадках той самы – улада Міндоўга пашыраецца і ахоплівае не толькі балцкія, але і славянскія землі. Так ці інакш, можна гаварыць пра пачатак Вялікага Княства Літоўскага як пра агульны палітычны і культурны праект літоўцаў і беларусаў (56–68).
Пры гэтым актуальнасць і спрэчнасць праблемы генезісу ВКЛ, што трактуецца па-рознаму ў Літве і Беларусі, не згасае і ў наш час. На фоне вельмі абмежаванага кола крыніц гістарычныя інтэрпрэтацыі ў суседзяў выглядаюць так: літоўцы “ведаюць” дакладную дату, калі Міндоўг быў каранаваны[4], але не ведаюць дзе, а беларусы – наадварот – “ведаюць” дзе, але не ведаюць калі. Пры тым ні дата, ні месца каранацыі дакладна не зафіксаваныя ні ў адной гістарычнай крыніцы. Па-рознаму апелюючы да вытокаў ВКЛ, кожны бок стараецца такім чынам засведчыць і “пальцам паказаць”, чыя гэта была дзяржава (68).
Вялікія князі літоўскія – героі ў абодвух нацыянальных наратывах – і літоўцаў, і беларусаў. Праўда, яны шануюцца па-рознаму. Напрыклад, Кейстут для літоўцаў куды больш важная постаць, чым для беларусаў, а для апошніх большае значэнне набываюць заслугі Альгерда (72). А вось асоба Вітаўта Вялікага рамантызуецца і ў беларускім, і ў літоўскім аповедзе даволі падобна (73).
У цэлым нацыянальныя наратывы не адмаўляюць унёску адзін аднаго ў стварэнне і развіццё ВКЛ. Аднак літоўцы больш схільныя акцэнтаваць вайскова-палітычную ролю літоўскай дынастыі князёў у стварэнні гэтай магутнай дзяржавы, а беларусы падкрэсліваюць уплыў уласнай культуры ў арганізацыі яе функцыянавання (79).
Падобна выглядаюць у беларускіх і літоўскіх падручніках гісторыі геапалітычныя падзеі тых часоў. Напрыклад, Крэўская унія 1385 г. (81–85) і Люблінская унія 1569 г. (89–92), якія ў выніку “прывялі да паланізацыі” Беларусі і Літвы. Такія погляды на гісторыю тых часоў шмат у чым абгрунтаваныя рэтраспектывай ХІХ і асабліва ХХ ст., калі і беларусы, і літоўцы сутыкаліся з падобнымі геапалітычнымі выклікамі і праблемамі.
Русціс Камунтавічус звяртае ўвагу практычна на ўсе ключавыя сюжэты беларускай інтэрпрэтацыі гісторыі ВКЛ: Наваградак як першая сталіца княства (67), роля “беларускіх смаленскіх палкоў” у Грунвальдскай бітве 1410 г. (74), гістарычная перамога нашых продкаў у бітве пад Воршай у 1514 г. (88), Францыск Скарына, “які стараўся пісаць простай гутарковай беларускай народнай мовай” (126), Літоўскі Статут, “напісаны старабеларускай мовай” (152), “Невядомая вайна” 1654–1667 гадоў, якая спустошыла беларускія землі (95), слуцкія паясы як “самы каштоўны і рэпрэзентатыўны аксесуар адзення, створаны калі-небудзь на землях ВКЛ” (109) і г. д.
Пры неабходнасці для параўнання аўтар пераказвае яшчэ і польскую, рускую, украінскую, латышскую нацыянальную кропку гледжання на тое ці іншае гістарычнае пытанне. Увогуле Р. Камунтавічус на старонках сваёй кнігі ўвесь час імкнецца ўлучыць беларускія землі ў больш шырокі міжнародны кантэкст, каб паказаць, што яны былі абсалютна натуральнай часткай тагачаснай еўрапейскай прасторы. Гэта робіць чытанне манаграфіі яшчэ больш захапляльным і пазнавальным.
Чырвоны перыяд – гэта “барацьба за свабоду, навязаныя чужынцамі напружанні і трансфармацыі” (304). Ён куды больш супярэчлівы і трагічны, чым “белы”, бо ў ім лёс беларусаў вызначаюць пераважна вонкавыя сілы. Гэты перыяд распачаўся тады, калі Расія ў 1795 г. далучыла да сябе апошнюю частку Беларусі. Цягам усяго ХІХ ст. адбываліся паўстанні супраць імперыі, а барацьба і надзеі на самастойнасць зноў перажываліся ў ХХ ст. Адным словам, чырвоны колер сімвалізуе доўгі, пакутлівы і паліты крывёй шлях да незалежнасці.
У гэтым перыядзе таксама нямала агульных датаў, падзей і постацяў, што ў мінулым ядналі нашы народы. Праўда, сучасная “выбарачная памяць” кожнай з нацый і тут дзейнічае паасобку, з улікам палітычнай кан’юнктуры сённяшняга дня. Яскравым прыкладам такога “падзелу” агульнай гістарычнай спадчыны можна лічыць успамін паўстання 1863–1864 гадоў (179–180). І ў Літве, і ў Беларусі акцэнтуюцца розныя падзеі і эпізоды гераічнай барацьбы паўстанцаў, “прывязаныя” да тэрыторый сучасных нацыянальных дзяржаў, якіх на той час папросту не існавала[5].
Ці можна трактаваць трэці перыяд, які, паводле Р. Камунтавічуса, цягнецца з 1990 г., як першы незалежны і свабодны (“белы”) у гісторыі адроджанай Беларусі? Ці не кароткі гэта ўсяго толькі блік у даўжэзнай (“чырвонай”) эпосе дамінавання Расіі, што цягнецца з 1795 г.? Як бы там ні было, гледзячы з вельмі кароткай перспектывы сённяшняга дня, Беларусь пакуль застаецца суверэннай незалежнай дзяржавай, якая паўстала пасля краху СССР. Праўда, падзеі 2020 г. паказалі, што яна дагэтуль усё яшчэ стаіць на скрыжаванні і невядома, у які бок канчаткова зверне. Вядома, хацелася, каб гэты перыяд быў “белы”, які, у трактоўцы Р. Камунтавічуса, звязаны з надзеяй на свабоду.
Спрабуючы на старонках кнігі “намацаць” беларускую ідэнтычнасць, Р. Камунтавічус не схільны разважаць у катэгорыях яе памежнага статусу (“паміж Захадам і Усходам”) або “запаволенасці” нацыянальнага развіцця, што ўжо стала гістарыяграфічным клішэ. Найперш ён прапануе шукаць і апісваць яе аўтэнтычнасць і самабытнасць (як тое калісьці хацеў рабіць нобелеўскі лаўрэат Чэслаў Мілаш), а не толькі пералічваць яе кантрастныя і супярэчлівыя элементы. А метафарычнай і паэтычнай сутнасцю беларускай ідэнтычнасці аўтар лічыць неўтаймаваную вольную фантазію, што выяўляецца ва ўмовах працяглага дэфіцыту свабоды ў неймавернай разнастайнасці культурных формаў і з’яў. І тут няма выразных крытэрыяў, дакладна вызначаных тэрмінаў і яснасці. “Беларускі свет – гэта стан, які супярэчыць сам сабе,” – робіць выснову Р. Камунтавічус (313). Здавалася б, такі стан доўга цягнуцца не можа, часцей ён бывае часовы, але ў выпадку Беларусі, ён стаў часткай ідэнтычнасці – Беларускай ідэяй[6].
Нельга не закрануць пытання мовы выдання – яна тут, зразумела, літоўская[7]. Асаблівай павагі заслугоўвае імкненне Р. Камунтавічуса максімальна карэктна і пісьменна перадаваць нелітоўскія назвы, каб, крый Божа, не закрануць нацыянальныя пачуцці калег з суседніх краін. Для перадачы беларускіх уласных назваў, якія не маюць традыцыйнай формы ў літоўскай мове, аўтар паслядоўна выкарыстоўвае беларускую лацінку сучаснага ўзору.
Дык ці варта баяцца Літве гісторыі Беларусі? Адказ на гэтае пытанне пададзены ў якасці заключэння кнігі. “Беларусь сапраўды не была б тым, чым ёсць, каб не Літва, і наадварот” – падсумоўвае Р. Камунтавічус. Двухбаковае партнёрства прадвызначыла гісторыю нашых народаў, зрабіла ўплыў на іх ідэнтычнасць і акрэсліла перспектывы будучыні. Канфлікты, якія ўзнікаюць адносна інтэрпрэтацый агульнага мінулага, павінны расцэньвацца як часовае непаразуменне, бо менавіта розныя пункты гледжання нагадваюць нам пра самую галоўную каштоўнасць цывілізацыі, створанай у мінулым супольна абодвума нашымі народамі – бязмерную культурную глыбіню і разнастайнасць, што неверагодным чынам захаваліся, укараніліся і дайшлі да нашага часу (316–317).
***
Такім чынам, кніга Русціса Камунтавічуса – гэта не “стварэнне літоўскай версіі беларускай гісторыі” і не “гісторыяпісанне паверх нацыянальных наратываў”, а грунтоўная спроба параўнаць і растлумачыць разыходжанні ў бачанні нашага агульнага мінулага, якія замінаюць двум суседнім народам знайсці шляхі да згоды.
А ці загучаць калі-небудзь нацыянальныя наратывы літоўцаў і беларусаў гэтак жа суладна, як і знакамітыя шматгалосныя спевы “сутарцінес”, што вядомыя на сумежжы нашых народаў, залежыць толькі ад саміх іх выканаўцаў. Перадусім такіх, як Русціс Камунтавічус.
[1] Аналагічнае пытанне мы можам задаць і сабе: “Калі ўжо нарэшце з’явіцца гісторыя Літвы-Летувы, напісаная па-беларуску і для беларусаў?”
[2] Нацыянальныя гістарычныя аповеды, паводле Р. Камунтавічуса, “насамрэч ёсць ідэалагічнымі версіямі міфалагізаванай гісторыі, а не навуковымі, у сціслым сэнсе гэтага слова, варыянтамі гісторыі, што адпавядаюць той або іншай канцэпцыі, пабудаванай на прынцыпах гістарызму” (19).
[3] Метафарычнаму падыходу да напісання “бел-чырвона-белай” гісторыі Беларусі вельмі пасуе густоўнае афармленне кнігі. Так, першую вокладку аздабляе “Чырвоны квадрат” К. Малевіча. Увогуле ў метафарызме Р. Камунтавічуса даволі адчувальны ўплыў ідэй прадстаўнікоў абстрактнага экспрэсіянізму, дасведчаным спецыялістам у творчасці якіх ён з’яўляецца. Праўда, у некаторых момантах абстрактныя мастацкія творы, прыцягнутыя для ілюстрацыі глыбіннага сімвалізму “спрадвечных беларускіх колераў”, могуць падацца даволі дзіўнымі. Як вось карціна № 16. “Двойчы белае, двойчы чырвонае” сусветна вядомага мастака, літвака паводле паходжання Марка Роткі (Маркуса Раткевіча), у якой, па словах Р. Камунтавічуса, “можна ўгледзець метафару Беларусі” (220). Хоць такая думка і выглядае даволі спрэчнай, яна яўна спадабаецца беларускаму чытачу як яшчэ адно “сведчанне” колеравых сімвалаў беларускай ідэнтычнасці.
[4] 6 ліпеня ў Літве адзначаюць Дзень Дзяржавы, або Дзень каранацыі літоўскага караля Міндоўга.
[5] У цэлым падзеі паўстання 1863–1864 гадоў у літоўцаў не атрымалі той міфічнай маштабнасці, якую яны маюць у калектыўнай памяці беларусаў. Гэта выразна засведчыла перапахаванне астанкаў К. Каліноўскага і яго паплечнікаў у Вільні ў 2019 г., куды з’ехаліся тысячы беларусаў. Пры тым, як вядома, у самой Беларусі з гэтай нагоды ніякіх камемаратыўных мерапрыемстваў не праводзілася.
[6] Праўда, незразумела, якім чынам ідэя неакрэсленай экспрэсіі “беларускага” можа быць арганізацыйна рэлевантнай, г. зн. групаваць людзей у адзінае цэлае – “нацыянальнае”, устойлівасць якога якраз прадугледжвае наяўнасць выразных сімвалічных межаў і іх маркераў.
[7] Мы знайшлі ў тэксце толькі адну кур’ёзную памылку перакладу. Адзначаючы постаць Францішка Багушэвіча ў раздзеле, прысвечаным беларускай культуры і літаратуры ХІХ ст., ягоны зборнік “Смык беларускі” (Gudų strykas) па-літоўску загучаў як “Цмок беларускі” (Gudų slibinas) (214). Відаць, аўтар пры перакладзе аўтаматычна атаясаміў беларускае слова смык з сугучным словам smаkas (‘цмок’), вядомым у дыялектах літоўскай мовы, і выпусціў з поля зроку больш блізкае па сэнсе smuikas (‘скрыпка’).
Але ці карэктна ўвогуле папракаць літоўца ў слабым веданні беларускай мовы, калі яе ўсё горш разумеюць самі беларусы? Ды і разуменне літоўскай у беларускім гуманітарным асяродку наўрад ці можна назваць задавальняльным. Такія недакладнасці, на наш погляд, у першую чаргу сведчаць пра патрэбу сістэмнага развіцця беларусістыкі ў Літве і літуаністыкі ў Беларусі, накіраваных на пашырэнне ведаў адзін пра аднаго.