Міраслаў Грох. Памяць і гістарычная свядомасць*
* HROCH, MIROSLAV. Memory and Historical Consciousness // Słowiańska pamięć = Slavic Memory / pod red. K. Ćwiek- Rogalskiej i M. Filipowicza. Kraków, 2017. S. 21–31. У перакладзе на беларускую мову публікуецца з ласкавай згоды аўтара і выдавецтва.
Уводзіны
Часам словы і тэрміны паспяхова падмяняюць сабой гістарычныя падзеі і грамадскія стасункі, яны выглядаюць больш трывалымі і рэальнымі за саму гістарычную рэальнасць. Асабліва часта гэта здараецца ў тых выпадках, калі тэрмін робіцца модным. Слова ўзнікае як метафара і запаўняе прабел у тэрміналогіі таго ці іншага навуковага даследавання. І сапраўды, новыя тэрміны, уведзеныя як інструменты аналізу, звычайна ўзбагачаюць наша разуменне працэсаў і чалавечых рашэнняў, дапамагаюць знайсці агульныя заканамернасці ў паасобных падзеях. Тым не менш, зрабіўшыся моднымі, яны пачынаюць выкарыстоўвацца так часта і ў такіх розных і супярэчлівых сітуацыях, што становяцца “перагружанымі”. Некаторыя з гэтых тэрмінаў выканалі сваю ролю і зніклі, іншыя захаваліся. За апошнія 100 гадоў розныя галіны навукі час ад часу зазнавалі дамінаванне модных тэрмінаў “нацыяналізм”, “традыцыя”, “longue durée”, “дыскурс”, “дэканструкцыя”. У апошняе дзесяцігоддзе такім модным словам зрабілася “памяць”. Кожную сувязь, кожную алюзію, якая камусьці пра штосьці нагадвае або сведчыць пра адносіны паміж нашым часам і мінулым, называюць “памяццю” (на іншых мовах – “pamięć”, “paměť”, “Erinnerung”, “mémoire”). Апрача таго, узнікаюць і замацоўваюцца рознага роду вытворныя: “lieux de mémoire” / “Erinnerungsorte” (“месцы памяці”), “культурная памяць”, “народная памяць” і г. д.
Сам тэрмін ужо прадэманстраваў сваю інавацыйную ўжытковасць у гістарычных даследаваннях і можа быць карысны таксама ў галіне культуралогіі. Аднак у сваім артыкуле я хацеў бы паставіць пытанне не столькі пра сам тэрмін, колькі пра яго бяздумнае выкарыстанне, а таксама паспрабаваць вызначыць ступень яго неабходнасці і межы прымяняльнасці. Мяне цікавіць рэканструкцыя значэння, што надаецца гэтаму тэрміну, – як у грамадскай сферы, так і ў гуманітарных навуках, асабліва ў гісторыі. Я не буду тут фармуляваць складаных канцэпцый, бо яны ўжо распрацаваны такімі класікамі сацыяльных навук, як Эміль Дзюркгейм, Марыс Хальбвакс і Ян Асман. З увагі на тое, што сэнс гэтага тэрміна ў сацыялогіі, антрапалогіі, найноўшай гісторыі і літаратуразнаўстве раскрываецца па-рознаму, я паспрабую вызначыць рамкі наяўнага кансэнсусу адносна яго, найперш у спрошчаным гістарычным кантэксце.
Перш за ўсё, неабходна адразу сказаць, што “памяць” – у тым сэнсе, у якім гэтае паняцце часцей за ўсё выкарыстоўваецца гісторыкамі, – уяўляе сабой у іх разуменні толькі адну з некалькіх повязяў, якія злучаюць нас, сучаснікаў, з нашым мінулым; гэта спецыфічная форма камунікацыі, якая забяспечвае нас інфармацыяй пра мінулае. Грунтуючыся на сваіх назіраннях за найбольш частымі выпадкамі ўжывання гэтага паняцця, я мог бы вылучыць шэраг адметных праяў гэтай спецыфікі:
– як правіла, такая інфармацыя датычыцца канкрэтных, выразна акрэсленых падзей і працэсаў, што лічацца вартымі запамінання;
– выбар гэтых падзей і працэсаў не спантанны, а свядома здзейснены суб’ектам, не абавязкова гісторыкам (на жаль, існуе таксама тэрмін “спантанная памяць” [1];
– гэты выбар матываваны пэўнай палітычнай ці адукацыйнай мэтай;
– з чаго вынікае непасрэдна ці ўскосна, што рэканструкцыя мінулага, аповед пра падзею (працэс) былі свядома “падпраўлены” ці адрэдагаваны для дасягнення такой мэты;
– маецца на ўвазе, што публіка, якая выступае адрасатам інфармацыі, ужо мае базавыя веды пра кантэкст гэтых звестак – наратывы, рэкамендаваныя для запамінання;
– усё гэта можа датычыцца асобнага чалавека, але часцей за ўсё ахоплівае цэлыя групы насельніцтва, вось чаму, як адзначалася вышэй, ужываецца вытворнае паняцце – “калектыўная памяць”.
На першы погляд відавочна, што пералічаным характарыстыкам можа адпавядаць толькі невялікая доля звестак і меркаванняў пра мінулае, пашыраных у тым ці іншым грамадстве. Тым не менш, у апошнія гады слова “памяць” выкарыстоўваецца без ніякага тэарэтычнага абгрунтавання – як тэрмін, што ахоплівае ўсе віды разважанняў, інфармацыі ці ведаў пра мінулае. Гэтую асаблівасць я дэталёва разбяру ў другой частцы артыкула, а пакуль што буду апеляваць да першапачатковага значэння гэтага тэрміна.
Нават калі разумець паняцце памяці ў метафарычным сэнсе, нельга абысці пытанне, хто з’яўляецца (або мог з’яўляцца) носьбітам памяці, яе “суб’ектам”. Адказваючы на яго, мы мусім вылучыць два тыпы носьбітаў. Па-першае, гэта тыя, хто атрымаў звесткі пра мінулае аднекуль – з апрацаванай літаратуры ці першакрыніц; па-другое, тыя, хто памятае мінулае сам. Такім чынам, мы адрозніваем апасродкаваную (перададзеную) памяць і памяць відавочцаў. Пры вывучэнні найноўшай гісторыі заўсёды маюць месца рознагалоссі паміж “калектыўнай памяццю” і памяццю сведак. Тым не менш, гэтыя рознагалоссі часам спрыяюць узаемнаму абмену інфармацыяй. Зрэшты, аналіз месца калектыўнай памяці ў найноўшай гісторыі не ўваходзіць у мае цяперашнія задачы.
Сацыёлагі і антраполагі сёння нямала разважаюць і дыскутуюць пра сутнасць “памяці” і такіх яе канкрэтных падвідаў, як памяць “культурная”, “непадцэнзурная”, “камунікатыўная”, “палітычная” і г. д. Іх мудрагелістыя аргументы ў мяне як гісторыка ствараюць уражанне вытанчанага інтэлектуальнага перформансу, які становіцца самамэтай. Іх не так моцна цікавіць тое, што падаецца важным і галоўным мне: ці можна ўвогуле тэрмін “памяць” рабіць інструментам гістарычнага аналізу? Яны спрабуюць растлумачыць і паказаць, якую шматаблічную ролю ў развіцці чалавецтва выконваюць узаемаадносіны паміж апісанай мінуўшчынай, перажыванай сучаснасцю і меркаванай будучыняй.
Дбаючы пра гэтую мэту, мы мусім улічваць, што звесткі пра мінулае – гэта вынік шматступеннага адбору. Гэты адбор праходзіў у некалькі непарыўна ўзаемазвязаных этапаў (я гавару цяпер не пра найноўшую гісторыю):
1) пачнем з таго банальнага факта, што мы ведаем толькі пра тыя падзеі і рэчы, звесткі пра якія захаваліся ў пісьмовым ці маляваным выглядзе, г. зн. у крыніцах;
2) кожны, хто вывучае гісторыю, ведае, што толькі малая частка гэтых крыніц не была страчана за мінулыя вякі і дайшла да нашых дзён;
3) толькі частка гэтых захаваных крыніц (за выключэннем сярэднявечных) была ўведзена ў навуковы зварот і пераўтворана ў гістарычныя факты;
4) толькі частка гэтых фактаў пранікала з даволі закрытай сферы гістарычнай навукі ў грамадскую сферу (г. зн. стала набыткам шырокай аўдыторыі), прычым гэта магло адбывацца як стыхійна, так і шляхам мэтанакіраванай папулярызацыі гістарычных даследаванняў праз мастацкую літаратуру, сярэднюю адукацыю, СМІ і г. д.;
5) нарэшце, толькі малая частка гэтай выбаркі, прызнанай важнай і вартай для запамінання сённяшнім грамадствам ці яго часткай, успрымаецца і падаецца ў якасці “калектыўнай памяці”.
Калі ў гісторыкаў, якія прачыталі сказанае, склалася ўражанне, што яны ўжо чулі пра ўсе гэтыя нюансы на лекцыях, калі атрымлівалі спецыяльнасць, дык гэта так. Я не спрабую сфармуляваць тут нешта арыгінальнае, за выключэннем, магчыма, тых аспектаў, што датычаць апошняга ўзроўню адбору – “калектыўнай памяці”, якая сапраўды з’яўляецца адносна новым тэрмінам (але са старым зместам, як я спадзяюся прадэманстраваць далей).
Мы ведаем – і грамадазнаўцы ведалі пра гэта ўжо як мінімум сто гадоў, – што наратывы, якія мы падаём у выніку гістарычнага даследавання, ніколі не супадаюць цалкам з падзеямі, што адбыліся ў мінулым, г. зн. гістарычныя факты не ідэнтычныя “гістарычнай рэальнасці”. Тым не менш, найпершы абавязак прафесіяналаў – рэканструяваць інфармацыю з крыніц пра мінулае такім чынам, каб яна максімальна адпавядала рэальнасці і не наводзіла на думкі пра непазнавальнасць гісторыі. Канструяванне калектыўнай памяці, аднак, адрозніваецца ад канструявання гістарычных наратываў у цэлым і яшчэ больш адрозніваецца ад тлумачэння гістарычных працэсаў.
Калі мы захочам зразумець, як працуе механізм гэтай самай калектыўнай памяці, найлепшым адпраўным пунктам будзе ўявіць яе як узаемадзеянне трох чыннікаў, якія можна сцісла звесці да трох пытанняў – КАМУ, ШТО і ХТО?
Па-першае, мы маем адрасата – публіку, якой нейкі набор звестак прапануецца ў якасці “памяці”. Па-другое, ёсць аб’ект запамінання – фрагмент інфармацыі пра мінулае, выразна маркіраваны і выбраны (як я зазначыў ва ўступе). Па-трэцяе, ёсць суб’ект – чалавек або ўстанова, якія выбралі і вызначылі фрагмент інфармацыі як важны ці нават абавязковы для запамінання. Пры гэтым рэкамендацыя запомніць адны наратывы ці працэсы хавае ў сабе параду забыць іншыя наратывы і працэсы.
Паколькі я лічу за лепшае вывучаць калектыўную памяць не саму па сабе, а як фактар сацыяльнай і культурнай гісторыі, мне неабходна канкрэтызаваць кожны з гэтых трох чыннікаў у адпаведнасці з мэтай нашага даследавання:
1) каб прааналізаваць наступствы, г. зн. сацыяльнае і палітычнае ўздзеянне калектыўнай памяці, трэба перш за ўсё высветліць, хто быў аб’ектам, “каму” была імплантавана памяць;
2) аналізуючы ролю памяці ў грамадскай сферы і яе ўплыў на сучаснае мысленне і палітычныя праграмы, мы мусім ведаць, “што” было прапанавана як важнае для запамінання, і, натуральна, выявіць альтэрнатыўныя версіі памяці (калі такія былі);
3) з іншага боку, калі мы хочам высветліць прычыны, вызначыць падаплёку насаджэння таго ці іншага наратыву або погляду на рэчы, нам неабходна ведаць, “хто” ўкараніў гэты канкрэтны набор гістарычных падзей як “памяць”.
Гэта, зрэшты, толькі частка арыенціраў, якія можна параіць у якасці інструментаў прычынна-выніковага аналізу таго, як мінуўшчына ўплывае на наша грамадства.
Крытыка
Другая частка майго артыкула носіць крытычны характар. Крытыка гэтая заключаецца ў тым, што “калектыўная памяць” не ахоплівае ўсіх маштабаў, усяго аб’ёму і ўсіх формаў, у якіх гісторыя, так бы мовіць, адкладаецца ў галовах сучаснага насельніцтва.
Гаворачы пра ўзроўні адбору, я згадаў пра вынікі гістарычных даследаванняў і гістарычныя факты. Некаторыя, а можа, і большасць з іх выйшлі за рамкі інстытуцыялізаванай гісторыі і прадоўжылі сваё жыццё ў грамадскай свядомасці, па-за межамі прафесійнага кола гісторыкаў, як інфармацыя, якою абменьваліся, якую скажалі, спрашчалі, урэшце трансфармавалі і зводзілі да ўзроўню міфаў. Яна жыла сваім уласным жыццём і ўжо, як правіла, не зведвала сістэматызацыі ці мэтанакіраванага ўпарадкавання з боку сучаснікаў.
Гэтая спантанная дыфузія гістарычных ведаў у свядомасць таго ці іншага насельніцтва (нейкай краіны ці рэгіёна) прымушае нас канстатаваць, што існуе вялікі, амаль неабмежаваны масіў інфармацыі пра мінулае і з мінулага. Якасць гэтай інфармацыі самая розная – тут мы маем справу з шырокім спектрам, на адным канцы якога дакладныя звесткі, што грунтуюцца на крытычных гістарычных даследаваннях, а на процілеглым – разнастайныя міфы пра мінуўшчыну, без канкрэтных імёнаў і храналогіі. Было б зусім недарэчна называць усю гэтую сумесь гістарычных звестак і міфаў “калектыўнай памяццю”. Ніхто і не называе, але ці маем мы для гэтай з’явы альтэрнатыўнае прыдатнае найменне? Некаторыя аўтары ўжываюць тэрмін “спантанная памяць”, але ён наўрад ці пасуе.
На гэтым этапе я хацеў бы нагадаць пра свае сумненні наконт вычарпальнасці і дакладнасці тэрміналогіі. Тое, пра што я цяпер гавару, з’яўляецца адным са шматлікіх прыкладаў такой недакладнасці, і я асабіста адчуў гэта пры зносінах з маімі польскімі калегамі. У чэшскай мове, каб перадаць гэтую палярнасць інфармацыі і ўяўленняў пра мінулае, я звык карыстацца двума азначэннямі: “historické vĕdomí” – для “навуковага” полюса або ўзроўню і “historické povĕdomí” – для ўзроўню міфалагічнага. Амаль сорак гадоў таму я ў складзе групы чэшскіх, славацкіх і польскіх гісторыкаў удзельнічаў у трох канферэнцыях, дзе дыскутавалі аб тым, якую ролю адыгрывала “świadomość historyczna”, або “historické vĕdomí”, у розныя перыяды польскай, чэшскай і славацкай гісторыі (выйшлі два ці тры зборнікі матэрыялаў з гэтых форумаў [2]). Тэрмін “памяць” не гучаў у ходзе гэтых дыскусій, бо яго тады яшчэ не існавала. Хоць у нас склалася ўражанне, што чэшскі тэрмін “historické vĕdomí” выглядае добрым эквівалентам польскаму “świadomość historyczna”, мы так і не змаглі прыдумаць, як перакласці азначэнне “historické povĕdomí”. У нямецкай мове яму таксама няма адпаведніка.
А што ж з англійскімі эквівалентамі? “Гістарычная свядомасць” (historical consciousness) можа служыць перакладам для “świadomości historycznej”, але што наконт “povĕdomí”? На маю думку, найбольш дакладным набліжэннем будзе “гістарычны міф” (historical myth), хоць некаторыя англамоўныя гісторыкі ўжываюць тэрмін “міф” як сінонім “наратыву” (narrative). З іншага боку, такі адпаведнік гучыць для мяне занадта строга, бо памянёны ўзровень дэмаркуе і неміфалагічныя элементы. А ці маглі б мы знайсці тэрмін, які паслужыў бы “агульным назоўнікам”, ахапіўшы і гістарычную свядомасць, і гістарычны міф? Проста ў якасці рабочай гіпотэзы, каб празмерна не мудрагеліць, я вырашыў, параіўшыся з некаторымі філолагамі, прапанаваць тэрмін “гістарычная думка” (historical thought). Дарэчы, у чэшскай мове я не здолеў знайсці абагульняльнага тэрміна для “historické vĕdomí” і “historické povĕdomí” і проста ўжываў “historické vĕdomí” ў падвойным значэнні – шырэйшым (як “гістарычная думка”, г. зн. уключна з “povĕdomí”) і вузейшым, як процілегласць “povĕdomí”. Разумею, што гэта не надта карэктна ў тэрміналагічным сэнсе.
Гэты тэрміналагічны экскурс ілюструе адзін з асноватворных прынцыпаў лінгвістычнага павароту: кожны чалавек спасцігае і разумее свет праз сваю мову, а разнастайнасць моў ускладняе для вучоных дасягненне вербальнага кансэнсусу.
Сістэма
Спадзяюся, што, праясніўшы варыятыўнасць тэрміналогіі, я магу перайсці непасрэдна да спробы сціслага азнаямлення чытачоў з маёй сістэмай. У індывідуальнай свядомасці кожнага народа, кожнай супольнасці існуе велізарны масіў звестак, вобразаў, меркаванняў пра мінулае – назавем іх гістарычнай думкай. Звесткі і меркаванні могуць быць класіфікаваны праз проціпастаўленне “навуковых”, крытычных, адносна дакладных ведаў стыхійным міфалагізаваным уяўленням. Магчыма, больш карэктна гаварыць пра два ўзаемазвязаныя ўзроўні. Свядомасць і “гістарычная думка” кожнага індывідуума ўключаюць у сябе абодва ўзроўні – як навуковы, так і міфалагічны падыход да мінулага. Натуральна, у свядомасці гісторыка пераважаюць навуковыя веды, і наадварот. І большасць людзей, што знаходзяцца паміж гэтымі двума полюсамі ці ўзроўнямі, спалучаюць у сабе камбінацыю ведаў, прыблізных уяўленняў і забабонаў [3].
А што наконт узаемаадносін паміж калектыўнай памяццю і ўсёй разнастайнасцю гістарычнай думкі? Першы базавы адказ утрымліваецца ў механізме шматступеннага адбору гістарычнай інфармацыі, на якім я запыніўся ва ўводзінах. Я разумею пад “памяццю” актуалізаваную выбарку інфармацыі пра мінулае, якая была (і застаецца) часткай гістарычнай думкі. Прэтэндуючы на тое, каб лічыцца “гістарычнай праўдай”, калектыўная памяць настойвае на сваім выключна навуковым базісе, г. зн. цвёрдай апоры на гістарычныя навуковыя даследаванні, што патрэбна ёй для палітычных і адукацыйных мэт. Менавіта гэтая мэтаскіраванасць падказвае нам, што больш рэалістычным (практычным) будзе лічыць памяць вытворнай ад гістарычнай свядомасці з дадаткам у выглядзе некаторых элементаў гістарычнай міфалогіі. Іншымі словамі, яе можна разглядаць як актуалізацыю гістарычных звестак праз іх адбор і ацэнку.
Тыя, хто рашае, які набор звестак варты калектыўнага запамінання, натуральна, будуць настойваць на тым, што іх выбар грунтуецца на навуковых фактах, – але нават у самім гэтым сцверджанні хаваецца супярэчнасць. Сучасныя крытычныя гісторыкі ведаюць і могуць даказаць, што, кіруючыся рознымі крытэрыямі (і мэтамі), мы можам намаляваць дзве ці нават больш адрозных карцін таго самага перыяду, той самай падзеі мінулага – і ўсе яны будуць грунтавацца на фактах, (амаль) без фальсіфікацый. Трэба толькі выбраць розныя факты і змясціць іх у розныя кантэксты. Мы не можам адмовіцца ад прынцыпаў гістарычнай крытыкі толькі таму, што наратыў просіцца быць ужытым як аргумент у актуальнай дыскусіі або інструмент прапаганды і на гэтай падставе ўключаны ў абсяг “калектыўнай памяці”.
Аднак жа давайце забудзем пра наўмысна скажоныя ўспаміны і звернемся да пазітыўнага выпадку: дапусцім, той ці іншы факт, што стаў кампанентам агульнапрынятай калектыўнай памяці, вытрымлівае гістарычную крытыку – а гэта часта так і ёсць. У такім разе неабходна задаць тры пытанні:
1. Па-першае, “cui prodest?” – чыім інтарэсам адпавядае гэтая версія памяці? Інтарэсам нацыі? Нейкай палітычнай канцэпцыі? Гуманістычнай асветы?
2. Па-другое, як звязаны між сабой гэтая памяць і складаная карціна гістарычных працэсаў? Памяць ніколі не зможа замяніць сабой комплексны погляд на гісторыю, у якім заўсёды прысутнічаюць звесткі, быццам бы неістотныя для калектыўнай памяці, але неабходныя для тлумачэння прычынна-выніковай логікі гістарычных падзей і працэсаў. Памяць, нават узорным чынам сфармуляваная, заўсёды апісвае нейкі фрагмент гістарычных працэсаў, больш ці менш ізаляваны, і з гэтай прычыны было б няслушна лічыць яе заменай комплекснай карціне мінулага. Гэта яшчэ больш актуальна, калі гаворка ідзе пра “месцы памяці”, але дзеля абмежаванага аб’ёму артыкула мы не будзем на гэтым запыняцца.
3. Па-трэцяе, што можна сказаць пра эфект і ўплыў – функцыю памяці? Нельга вывучаць сацыяльныя эфекты памяці, не беручы пад увагу кантэкст гістарычнай думкі. Калектыўная памяць толькі тады можа выконваць сваю палітычную, нацыянальную і мабілізоўную функцыю, калі яна зразумелая аўдыторыі (ці хоць бы яе частцы), г. зн. упісана ў структуру гістарычнай думкі. Памяць не будзе эфектыўнай у дзвюх гіпатэтычных сітуацыях. Па-першае, калі стан гістарычнай свядомасці мяняецца настолькі, што не застаецца ніякіх повязяў са звесткамі, зафіксаванымі ў памяці. Ці, па-другое, калі яна цалкам супярэчыць гістарычнай свядомасці, а таксама міфалагічнаму мысленню сучаснікаў. З гэтай прычыны заўсёды правальваліся спробы “стварэння” абсалютна інавацыйных версій калектыўнай памяці – што асабліва характэрна было для рэвалюцыйных эпох.
Калектыўная памяць існуе ва ўмовах грамадства, якое эвалюцыянуе, і з’яўляецца прадуктам пастаянна зменлівай гістарычнай думкі. Аднак па самой сваёй прыродзе калектыўная памяць павінна ўяўляць сабой адносна стабільны комплекс поглядаў і звестак, бо яна імкнецца да ўзнаўлення стабільных, нязменных узаемаадносін і каштоўнасцяў. Адсюль вынікае, што разрыў паміж, з аднаго боку, гістарычнай думкай, якая няспынна мяняецца і эвалюцыянуе, а з другога боку – адносна нязменнай, стабільнай памяццю рана ці позна пачынае павялічвацца. У выніку апошняя пазбаўляецца сваёй актуалізоўнай функцыі і распадаецца на часткі. Яе элементы не знікаюць, а вяртаюцца ў “кацёл” комплекснай гістарычнай свядомасці. У розных нацыянальных кантэкстах мы можам прыгадаць мноства прыкладаў “занядбанай памяці”.
Калектыўная памяць як аб’ект даследавання
Трэцяя частка майго артыкула прысвечана калектыўнай памяці як аб’екту даследавання. Але пра якую памяць гаворка? Памяць нашых сучаснікаў ці памяць мінулых пакаленняў? Тут я павінен выбачыцца за тое, што дагэтуль у сваіх разважаннях не праводзіў адрознення паміж памяццю цяперашняй і колішняй. Тым не менш, усе мае крытычныя заўвагі і кантэкстуалізацыі датычыліся абодвух бакоў медаля – як узнікнення і канструявання калектыўнай памяці ў наш час, так і яе бытавання ў мінулым. Цяпер я запынюся на апошнім – як вывучаць і разумець калектыўную памяць і яе ролю ў мінулым. Звернемся перш за ўсё да нацыянальнай памяці і нацыянальнай гісторыі.
Першая складанасць тут звязана зноў-такі з недасканаласцю тэрміналогіі. Да міжваенных часоў такія тэрміны, як “памяць” або “калектыўная памяць”, адсутнічалі ў лексіконе гуманітарных навук, а ў мове палітыкі ўжываліся без належнай канкрэтыкі. Слова “памяць” мела тэрміналагічнае значэнне толькі для псіхалогіі. Задаючы пытанне пра ролю памяці ў мінулым, мы ўжываем сучасны тэрмін, але гэта не значыць, што з’ява, якую мы называем “калектыўнай памяццю”, не існавала ўжо ў XVI ці XIX ст. або нават у Сярэднявеччы. Вывучаючы і аналізуючы гэтую з’яву, я заўсёды аддаваў перавагу тэрміну “historické vĕdomí”, а сёння разумею, што новы тэрмін “памяць” можа стаць карысным інструментам даследавання. Тым не менш, ім не варта падмяняць тэрміны “гістарычная свядомасць” і “гістарычная думка”. Таксама ў кантэксце мінулага, як мне здаецца, можна аддаваць асаблівую ўвагу мэтанакіраванай дзейнасці па ўкараненні пэўных гістарычных звестак, што мела асветніцкія ці агітацыйныя мэты. Такая дзейнасць нярэдка мела вялікае значэнне, і яе даследаванне павінна быць засяроджана ў трох напрамках:
1. Як выглядала колішняя гістарычная свядомасць, якімі былі яе ўпадабанні, героі, каштоўнасці? Мы не можам высветліць гэта шляхам апытанняў, як робяць сацыёлагі ў наш час, а павінны выкарыстоўваць ускосныя метады, спрабуючы высветліць, якія фактары ўплывалі на фарміраванне гістарычнай думкі ў цэлым. Сярод гэтых метадаў – спецыфічны аналіз стану тагачаснай народнай асветы, перыёдыкі, мастацкай літаратуры, тэатра, музыкі і г. д. Але такі аналіз наўрад ці здольны даць нам выразны, карэктна апісаны і сістэматызаваны набор звестак.
2. Як гістарычная думка ўплывала на нацыянальныя стэрэатыпы, нацыянальную палітыку, нацыянальную ідэнтычнасць? Несумненна, тое, што мы сёння называем “памяццю”, выканала незаменную ролю ва ўмацаванні нацыянальнай ідэнтычнасці, у фармаванні вобраза “ворагаў”, чужынцаў, а таксама нацыянальных каштоўнасцяў.
3. Прафесійным абавязкам крытычнага гісторыка з’яўляецца аналіз стану гістарычнай думкі ў цэлым і, перш за ўсё, выбаркі або структуры звестак, сканструяваных у выніку свядомага адбору гістарычнай інфармацыі пра нацыянальнае мінулае, якія могуць разглядацца як “паноўныя наратывы”, або як нацыянальная калектыўная памяць. І апошняя лінгвістычная заўвага: у апошнія два дзесяцігоддзі тэрмін “памяць”, як падаецца, губляе сваю спецыфіку – некаторыя гісторыкі выкарыстоўваюць яго Міраслаў Грох. Памяць і гістарычная свядомасць як сінонім “гістарычнай свядомасці”. На жаль, гэтае непаразуменне – вынік тэрміналагічнай блытаніны, некрытычнага выкарыстання паняцця “памяць” як усюдыіснай сутнасці. Відаць, гэтаму тэрміну наканавана падзяліць лёс такіх паняццяў, як “традыцыя”, “нацыяналізм”, “прагрэс”, пра што я згадваў ва ўводзінах.
Высновы
На заканчэнне дазвольце мне зрабіць апошнюю крытычную заўвагу наконт сувязі паміж гістарычнымі даследаваннямі і калектыўнай памяццю. Я лічу гэтыя дзве сферы несумяшчальнымі, паколькі гістарычная навука павінна быць незалежнай і пазбягаць палітычнага заказу на грамадзянскі актывізм. Тым не менш, у мяне склалася ўражанне, што зацікаўленасць у канструяванні памяці і ангажаванасць на яе карысць занадта моцна пранікае ў гістарычную навуку. Даволі часта праекты гістарычных даследаванняў абгрунтоўваюцца і тлумачацца жаданнем зрабіць унёсак у калектыўную памяць пра тую ці іншую падзею. Робячы так, гісторыкі выходзяць за рамкі прычынна-выніковага, параўнальнага навуковага аналізу гістарычных працэсаў і зменаў.
Я не супраць існавання таго, што атрымала назву “памяці”, не сумняваюся ў яе важнай ролі ў палітыцы, адукацыі, фармаванні нацыянальнай салідарнасці і г. д. Пакуль што мы яшчэ можам надаваць гэтаму паняццю пэўнае тэрміналагічнае значэнне. Тым не менш, мне цяжка пагадзіцца з наданнем калектыўнай памяці прыярытэту над гістарычнай навукай. Плён навуковых даследаванняў – гэта надзвычай важны, асноватворны кампанент гістарычнай свядомасці. Калектыўная памяць ёсць і павінна быць вытворнай ад гістарычнай свядомасці; магчыма, выконваць прыкладную ролю ў сферы грамадскага жыцця і палітыкі. Калі ж будзе наадварот, дык не толькі гісторыя, але і ўся незалежная гуманітарыстыка апынецца пад пагрозай.
Пераклад Сяргея Петрыкевіча.
[1] Nora P. Between Memory and History. Les Lieux de Mémoire // Representations. 1989. No 26. P. 7–24.
[2] Dawna świadomość historyczna w Polsce, Czechach i Slowacji / pod red. R. Hecka. Wrocław, 1978: Polska, czeska i słowacka świadomość historyczna XIX wieku / pod red. R. Hecka. Wrocław, 1979.
[3] Hroch M. Paměť a historické vědomí v kontextu národní pospolitosti // Česká paměť: národ, dějiny a místa paměti / Šustrová R., Hádlová L. (red.). Praha, 2014. S. 21.