Генадзь Сагановіч. Іншадумства акадэмічнай інтэлігенцыі ў БССР эпохі адлігі.
Мала які перыяд гісторыі пасляваеннай БССР характарызаваўся такім уздымам інтэлектуальнага жыцця, як дзесяцігоддзе пасля ХХ з’езда КПСС. Палітыка дэсталінізацыі вярнула ў савецкае грамадства адносную свабоду слова, творчасці і навуковых пошукаў. Як згадвалі сведкі тых падзей, людзі пазбыліся страху і пачалі гаварыць [1]. Аднак, у адрозненне ад Украіны ці іншых былых рэспублік СССР, аб праявах вальнадумства ў БССР той эпохі нават гісторыкам вядома зусім мала. За чатыры дзесяцігоддзі пасля таго, як Янка Запруднік адзначыў, што іншадумства як з’ява ў нас “не даследавана і нават належна не ўдакументавана” [2], сітуацыя мала змянілася. Хоць публікацыя матэрыялаў была распачата даўно, у даведачных выданнях, прысвечаных апазіцыйнаму руху [3], знойдзем досыць сціплыя звесткі пра некаторых беларускіх “шасцідзясятнікаў”, да таго ж мала звязаныя з архіўнымі крыніцамі. Сярод даследаванняў ёсць пакуль толькі шэраг артыкулаў і зборнік, прысвечаныя асобным сюжэтам і постацям той эпохі [4]. Зусім нядаўна гістарыяграфія ўзбагацілася першай спецыяльнай манаграфіяй па тэме культурнага іншадумства ў Беларусі [5], але яна пра перыяд пасля адлігі.
Ніжэй прапануем некаторыя вынікі даследавання, прысвечанага вальнадумству сярод гуманітарнай інтэлігенцыі ў БССР 60-х гадоў або праявам яе дысідэнцтва. Думаю, калі пад дысідэнцтвам разумець выказванне нязгоды з агульнапрынятымі ў СССР ідэалагічнымі нормамі, каштоўнасцямі і ўстаноўкамі, пацверджанае пэўнымі дзеяннямі [6], то ў такім шырокім сэнсе многіх нашых герояў можна было б называць дысідэнтамі. Аднак, каб пазбягаць атаесамлення з палітычным і праваабарончым рухам, больш адпаведным падаецца выкарыстанне тэрміна “іншадумцы” [7]. Галоўную базу крыніц даследавання склалі архівы партыйных арганізацый інстытутаў грамадскага аддзялення АН БССР, якія зберагаюцца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь, а таксама эпіс талярная спадчына некаторых удзельнікаў тых падзей.
Здаецца, адразу пасля ХХ з’езда ачышчальны дух яго рашэнняў добра адчуваўся і ў Мінску. Напрыклад, дырэктар Інстытута гісторыі Іван Краўчанка ў сакавіку 1956 г. заклікаў супрацоўнікаў больш сядзець у архівах, “глыбока вывучаць фактычны матэрыял, не прымаць агульныя схемы цалкам”, і падкрэсліў, што ў гістарычнай навуцы “трэба назаўсёды пакончыць з культам асобы” [8]. А летам таго ж года, калі ў інстытутах АН БССР абмяркоўвалася пастанова ЦК КПСС “О преодолении культа личности и его последствий”, партыйная арганізацыя акадэмічных гісторыкаў рэкамендавала супрацоўнікам установы пісаць працы “на аснове марксісцкаленінскай метадалогіі, на сапраўдных дакументальных звестках, з улікам гістарычнай праўды” [9]. І хоць культ Сталіна крытыкаваўся, партыя з яе ЦК захоўвала за сабою ролю галоўнага арбітра ва ўсіх пытаннях і кантралявала ўсе сферы жыцця краіны. У гуманітарных навуках яна адразу спыняла спробы адысці ад трактовак, прынятых яшчэ ў перыяд культу. Так, прапанова прафесара М. Ларчанкі зняць ярлыкі “буржуазных нацыяналістаў” з некаторых класікаў беларускай літаратуры і рэабілітаваць газету “Наша Ніва” [10] была тут жа раскрытыкавана на старонках галоўнага друкаванага органа камуністаў БССР за “сур’ёзныя памылкі” і названа шкоднай [11]. Не дзіўна, што пасля ХХІІ з’езда КПСС, які ўзняў новую хвалю крытыкі культу асобы, кіраўнік Інстытута гісторыі ў 1961 г. публічна прызнаваў, што ўсё яшчэ “не да канца, напрыклад, з прац па гісторыі народа, зжыты культ асобы, звязаны не толькі з імем Сталіна”, і нагадваў, што ў гістарычнай навуцы “павінны быць цалкам пераадолены дагматызм і начотніцтва”, характэрныя для мінулай эпохі [12]. Але той жа з’езд “унёс ідэалагічную яснасць” і сімвалізаваў пачатак незваротнага згортвання адлігі [13]. У Мінску з сярэдзіны 1960-х г. дзяржаўна-партыйнае кіраўніцтва БССР ужо адкрыта спыняла ўсялякую крытыку Сталіна. Яскравы прыклад: увосень 1966 г. нават школьны падручнік пад рэдакцыяй Л. Абэцэдарскага разам з іншымі выданнямі па гісторыі БССР быў зганены сакратаром па ідэалогіі ЦК КПБ Станіславам Пілатовічам у дакладзе на рэспубліканскай нарадзе ідэалагічных работнікаў менавіта за тое, што імя Сталіна ў іх упаміналася “толькі ў негатыўным плане” [14]. А яшчэ праз год новы дырэктар Інстытута гісторыі Ніна Каменская абвясціла, што ў якасці адной з галоўных задач падначаленага ёй калектыву будзе “напісанне навуковых і навукова-папулярных прац, якія выкрываюць буржуазных фальсіфікатараў гісторыі СССР і БССР” [15].
Хоць у Мінску дагматызм у афіцыйным дыскурсе і не збіраўся здаваць пазіцыі, дух адлігі, нягледзячы на неаслабны ідэалагічны кантроль, усё ж праяўляўся і тут. Нямала нязгодных з лініяй кіроўнай партыі знайшлося ў Акадэміі навук БССР, і асобнае месца ў гэтых адносінах там займаў Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы. Гэта яго супрацоўнікі сваімі публікацыямі найчасцей турбавалі ідэолагаў, выступаючы ў друку “недастаткова ідэйна”. Ужо ў 1963 г. на нарадзе актыву творчай інтэлігенцыі рэспублікі разам з пісьменнікам Аляксеем Кулакоўскім пад крытыку трапіў Віктар Каваленка, супрацоўнік названага інстытута, якому дасталося “за блытаніну”, дапушчаную ў артыкуле “Думкі пра сучасны беларускі раман” [16]. Іх жа за “няправільныя” погляды на мінулае і развіццё беларускай культуры раскрытыкавалі на нарадзе ідэалагічных работнікаў сакратар ЦК КПБ і старшыня Вярхоўнага Савета БССР Васіль Шаура, акадэмік АН БССР Цімафей Гарбуноў і сам першы сакратар ЦК КПБ Кірыла Мазураў [17]. Першага абурала, што, як паказала выступленне В. Каваленкі на сходзе ў Акадэміі навук, “ён яшчэ не асэнсаваў сваіх памылак і працягвае на іх настойваць” [18]. Гарбуноў адзначаў, што іх асудзіў агульны партсход грамадскіх інстытутаў (Каваленку і Мальдзіса), і далей найбольш гнеўных выказванняў акадэмік скіраваў у адрас Міколы Вераб’я, былога супрацоўніка акадэмічнага Інстытута эканомікі, які на той час ужо перайшоў у Беларускі політэхнічны інстытут. Гэты навуковец паспрабаваў адстаяць “Нашу Ніву” – паказаць яе прагрэсіўныя пазіцыі і беспадстаўнасць залічэння газеты да “нацыяналістычнага і буржуазна-ліберальнага” друку [19]. Спасылаючыся на выступ Ц. Гарбунова, Кірыла Мазураў абураўся, што “супрацоўнікі АН, выступаючы ў ролі крытыкаў, захвальвалі непаўнавартасныя творы”. Але ў якасці прыкладу прывёў М. Вераб’я, які “пераацэньвае газету «Наша Ніва», ацэнку якой у свой час дала наша партыя”. (!) “Чаму у навуковых колах з’явіліся такія Вераб’і? Напэўна таму, што нашы «вучоныя арлы» слаба сочаць за «вераб’ямі». Трэба, каб «вучоныя арлы» ведалі, што думаюць «вучоныя вераб’і», і не дазвалялі ім чырыкаць з чужога голасу” [20]. У гэтым кантэксце Мазураў заклікаў не саромецца крытыкаваць тых, хто “чырыкае з чужога голасу”, – каб яны сталі на “правільны шлях” і пачалі “пісаць тое, што неабходна нашаму народу”.
“Памылкі” названых на згаданай нарадзе літаратуразнаўцаў адразу ж узялася абмяркоўваць партыйная арганізацыя іх установы. 27 сакавіка 1963 г. партсход Інстытута літаратуры пагадзіўся, што асобныя супрацоўнікі выступаюць у друку “недастаткова ідэйна”, і прызнаў правільнай крытыку з боку К. Мазурава на нарадзе творчай інтэлігенцыі. Віктара Каваленку зноў зганілі за артыкул “Думкі пра сучасны беларускі раман”, а канкрэтна – што напісаў пра разрыў літаратурных традыцый у Беларусі ў выніку сталінскіх рэпрэсій і заклікаў павучыцца паказваць падсвядомае ў заходніх пісьменнікаў [21]. Было ўказана таксама на “асобныя памылкі” ідэалагічнага характару ў артыкуле А. Мальдзіса “Каб з пер’я вырасталі галубы” [22]. Хоць дырэктар В. Барысенка патрабаваў ад В. Каваленкі падумаць “і ў шэрагу выпадкаў перагледзець свае погляды на некаторыя прынцыповыя пытанні”, той не збіраўся вывешваць белы сцяг. Адказваючы крытыкам, ён адстойваў права на сваю думку і нагадваў апанентам: “час дыскусій не скончыўся!… Праўда нараджаецца ў спрэчках” [23]. І частка прысутных на сходзе супрацоўнікаў падтрымала яго пазіцыю [24]. Тым не менш у справаздачы за 1963 г. партарганізацыя інстытута прызнала “промахі і недахопы” сваёй ідэалагічнай працы, сведчаннем якіх былі названы артыкулы Каваленкі і Мальдзіса з “памылковымі палажэннямі” [25].
Пад уплывам згаданых інцыдэнтаў партыйны сход Інстытута літаратуры ў 1963 г. прыняў пастанову, каб у будучыні ўсе тэксты навукоўцаў іх установы перад здачай у друк папярэдне абмяркоўваліся ў аддзелах [26]. Аднак пастанова не вытрымлівалася. У 1965–1966 г. галоўным чынам супрацоўнікі гэтага інстытута апублікавалі ў літаратурных перыёдыках Беларусі серыю артыкулаў, якія выклікалі яшчэ больш трывогі ў кабінетах партыйных і дзяржаўных начальнікаў. Галоўнай трыбунай вальнадумцаў стаў часопіс “Полымя”, узначальваны да 1967 г. Максімам Танкам [27]. Але нямала наватарскіх публікацый, “крамольных” з пункту гледжання партыйных ідэолагаў, з’явілася тады таксама ў “Маладосці” і “Нёмане”, галоўнымі рэдактарамі якіх былі адпаведна Пімен Панчанка (1958–1966) і Яўген Васілёнак (1958–1966).
Бадай з самымі смелымі поглядамі выступаў тады Мікола Прашковіч, малады супрацоўнік Інстытута літаратуры, які займаўся беларускай літаратурай ХVІ–ХVІІ ст. Выпускнік філфака БДУ (1957 г.), ён некалькі гадоў настаўнічаў, а потым скончыў аспірантуру названага інстытута і ў 1964 г. там жа абараніў дысертацыю па творчасці Сімяона Полацкага. У публікацыях [28] даследчык не пабаяўся пераглядаць трактоўкі беларускага мінулага, усталяваныя ў афіцыйнай гістарыяграфіі [29], – вяртаў думку аб ВКЛ як “сваёй” для беларусаў дзяржаве, а не чужым па наванні, пісаў пра росквіт беларускай культуры ў тую эпоху і розніцу гістарычных лёсаў Беларусі і Расіі. Не без падстаў партыйныя ідэолагі назвалі яго часопісныя публікацыі “кампаніяй за перагляд у пэўным духу ўсёй савецкай канцэпцыі гісторыі БССР” [30].
Найбольш канцэнтравана свае ідэі М. Прашковіч выказаў у рэцэнзіі на кнігу А. Коршуна ва пра Афанасія Філіповіча [31]. Палемізуючы з яе аўтарам, які паказаў свайго героя “барацьбітом супраць польска-шляхецкага ўладарства”, што хадзіў у Маскву прасіць “абароны ад каталіцкай агрэсіі і свавольства”, даследчык зусім па-іншаму апісаў характар ВКЛ як дзяржавы і адносіны Беларусі з Расіяй. Прашковіч сцвярджаў, што ВКЛ было панаваннем не толькі “польскіх і літоўскіх магнатаў”, як тое вынікала з рэцэнзаванай працы, а дзяржавай, у якой беларускі народ таксама меў сваіх магнатаў, напрыклад Сапегаў, і зусім не імкнуўся пераходзіць пад уладу Расіі, дзе феадальны ўціск быў намнога мацнейшы, чым у ВКЛ [32]. Прашковіч катэгарычна не пагаджаўся з аднабаковым поглядам на унію як на “польскую экспансію”, што несла беларусам і ўкраінцам толькі здзекі і крыўды. Царкоўная унія ўберагала ад паланізацыі, а галоўнае, яна магла спрыяць развіццю нацыянальнай свядомасці і пашырэнню еўрапейскай навукі і культуры, – пісаў ён [33]. Як і ў некаторых іншых публікацыях аўтара, тут выказвалася таксама думка, што Беларусь той эпохі, будучы звязанай з Заходняй Еўропай, апераджала Расію ў гістарычным развіцці, і беларускі народ зусім не імкнуўся ў яе склад. Прашковіч у многім узнаўляў погляды першай нацыянальнай школы беларускай гістарыяграфіі, абвешчаныя “буржуазнымі” пасля вайны.
Каб разумець, наколькі “крамольнымі” былі публікацыі М. Прашковіча, трэба ўлічыць пазіцыі акадэмічнай гістарыяграфіі БССР таго часу. Яшчэ ў канцы 40 – пачатку 50-х гадоў у Мінску была падрыхтавана акадэмічная “Гісторыя БССР” у 2 тамах [34], якая ўвасобіла прарасійскую канцэпцыю айчыннай гісторыі, адпаведную адзінаму для саюзных рэспублік стандарту, уведзенаму Масквой. Яна шчыльна прывязвала мінулае Беларусі да гісторыі Расіі і катэгарычна адмаўляла магчымасць хоць якой дзяржаўнай гісторыі беларускага народа ў адрыве ад Расіі [35].
Амаль сімвалічным супадзеннем было тое, што акурат у 1965 г. Лаўрэнцій Абэцэдарскі абараніў доктарскую дысертацыю, у якой абгрунтоўваў тэзісы пра імкненне беларускага народа да аб’яднання з Расіяй і прагрэсіўнасць самога аб’яднання [36]. Прычым яго працу высока ацанілі ў акадэмічным Інстытуце гісторыі. Нагадаем, што Лаўрэнцій Абэцэдарскі ў 60-я гады належаў да галоўных “вучоных арлоў”, калі скарыстацца азначэннем К. Мазурава, – быў адным з найбольшых аўтарытэтаў афіцыйнай гістарычнай навукі ў БССР, рупарам ідэалагізаванай канцэпцыі айчыннай гісторыі і галоўным аўтарам адзінага школьнага падручніка па гісторыі БССР. Як успаміналі яго калегі, гэты “вораг апалітычнасці” ў кожнае сваё даследаванне “ўносіў партыйны дух” [37]. У яго версіі і яго стараннямі афіцыйная гістарычная канцэпцыя ўваходзіла “ў плоць і кроў” студэнтаў гістфака і школьнікаў, што вучыліся па яго падручніку. І вось – адкрытае выступленне маладога гісторыка літаратуры супраць кананізаванай версіі гісторыі Беларусі…
Сур’ёзнасць цытаванай публікацыі М. Прашковіча адразу ж ацанілі ў колах, адказных за ідэалагічную чысціню гістарычнага дыскурсу, і на старонках галоўнай газеты рэспублікі хутка з’явіўся жорсткі адказ бунтаўніку. За подпісамі Віктара Люкевіча і Якава Трашчанка – аспірантаў Л. Абэцэдарскага – “Советская Белоруссия” апублікавала артыкул “Истине вопреки” са злоснай крытыкай гістарычных поглядаў М. Прашковіча [38]. Па стылі публікацыя нагадвала палітычны данос. Наўрад ці можна сумнявацца ў тым, што ідэйны змест і палітычную вастрыню знішчальнага адказу М. Прашковічу вывяраў сам Л. Абэцэдарскі. І ўсё ж гэтага было мала. Паколькі публікацыя Прашковіча атрымала шырокі розгалас, ці, на мове партыйных пратаколаў, “нездаровы рэзананс” [39] у грамадстве, то ідэалагічным органам трэба было пацвердзіць свой кантроль над сітуацыяй. Таму ўвесну 1966 г. партыйнае кіраўніцтва АН БССР санкцыянавала публічную дыскусію па ўзнятых ім пытаннях гісторыі і культуры, арганізаваную кіраўніцтвам двух акадэмічных інстытутаў – літаратуры і гісторыі [40].
Гэта было адкрытае абмеркаванне гістарычных пытанняў, на якое ў Акадэмію навук прыйшлі таксама супрацоўнікі іншых гуманітарных інстытутаў, а таксама БДУ ды іншых навучальных устаноў, прыехалі нават з іншых гарадоў, так што агулам у першы дзень на дыскусіі прысутнічала каля 150, а ў другі – больш за 300 чалавек! Мерапрыемства праводзілася з мэтай прабраць і паставіць на месца бунтаўніка, аднак вынік вялікай дыскусіі атрымаўся хутчэй адваротны. У сваім выступленні М. Прашковіч, як і ў артыкулах, стараўся даказаць, што ВКЛ – гэта не дзяржава літоўскіх феадалаў, што беларускія княствы далучаліся да яе мірным шляхам і добраахвотна, што гэтая дзяржава не ведала нацыянальнага прыгнёту, а таксама спрабаваў рэабілітаваць унію 1596 г. і паказаць, што прыгонны ўціск у Расіі тых часоў быў вышэйшы, чым на землях Беларусі [41]. І хоць на яго накінуліся тытулаваныя гісторыкі (Л. Абэцэдарскі, К. Шабуня і інш.), большасць выступоўцаў падтрымала не афіцыйныя трактоўкі гісторыі Беларусі, а таго, хто паставіў іх пад пытанне, і ў цэлым аўдыторыя была на яго баку [42].
Публічная дыскусія 1966 г. паказала, што іншадумцаў у Мінску нямала, і асабліва значныя пазіцыі яны мелі ў акадэмічным Інстытуце літаратуры. У гэтай сувязі ў парткаме АН БССР з абурэннем адзначылі, што калі гісторыкі на згаданай дыскусіі наступалі на М. Прашковіча, то літаратуразнаўцы яго абаранялі. Відаць, іх салідарная падтрымка калегі і дала падставу К. Шабуню выказацца ў тым сэнсе, што ў Інстытуце літаратуры з’явілася нейкая “нацыяналістычная група” [43]. Ніякай групы ў сапраўднасці не існавала, але патрыятычныя перакананні аб’ядноўвалі тады многіх, калі не большасць супрацоўнікаў інстытута.
Пад уплывам дыскусіі вясной таго ж года Мінскі гаркам КПБ накіраваў у Інстытут літаратуры спецыяльную камісію, у склад якой увайшлі член гаркама Н. С. Лушчакоў, загадчык аддзела Савецкага райкама партыі А. І. Пархімчык, прадстаўнікі акадэмічнай навукі К. І. Шабуня, Г. В. Булацкі, М. Я. Ленсу, М. Я. Цікоцкі і Н. М. Пятровіч, а таксама супрацоўнікі рэдакцый “Советской Белоруссии” і “Звязды” Р. А. Ярохін і Б. В. Стральцоў. Некалькі месяцаў яна займалася праверкай установы і працы яе партыйнай арганізацыі. У падрыхтаванай для гаркама даведцы было прызнана, што сапраўды “асобныя супрацоўнікі інстытута <...> дапускаюць у сваіх артыкулах і рэцэнзіях ідэйна-тэарэтычныя памылкі” [44]. Першым сярод такіх зноў назвалі В. Каваленку, які “актыўна адстойвае няправільную думку пра тое, што 30-я і 40-я гады былі перыядам культу асобы, калі літаратура амаль не развівалася, тапталася на месцы…”. М. Прашковіча вінавацілі ў нацыяналізме. Яму інкрымінавалі няправільнае тлумачэнне найбольш важных падзей і з’яў гісторыі беларускага народа і яго культуры, “адыход ад прынцыпаў гістарызму і класавага аналізу”. Яго “памылковыя палажэнні”, сцвярджалася ў даведцы, ужо былі раскрытыкаваны на аб’яднаным паседжанні вучоных саветаў Інстытута літаратуры і Інстытута гісторыі [45]. Да аўтараў хібных публікацый камісія залічыла таксама Вячаслава Чамярыцкага і Алеся Яскевіча, артыкулы і рэцэнзіі якіх утрымлівалі “невыразныя” фармулёўкі і палажэнні [46].
Парткам АН БССР сур’ёзна раскрытыкаваў працу партарганізацыі Інстытута літаратуры і запатрабаваў “узмацніць ідэйна-выхаваўчую работу сярод супрацоўнікаў”. Папрокаў з боку партыйнай арганізацыі заслужылі яе члены Віктар Каваленка, Адам Мальдзіс, Юльян Пшыркоў і Дзмітрый Бугаёў. Увосень 1966 г. закрыты партыйны сход Інстытута літаратуры зноў пастанавіў дабіцца такога становішча, “каб кожны праблемны няпланавы артыкул, перш чым трапіць у друк, папярэдне абмяркоўваўся на паседжанні сектара ці вучонага савета Інстытута” [47]. Але пастанова не выконвалася. У тыя гады для шэрагу супрацоўнікаў інстытута прыярытэтам стаў зварот да нацыянальнага, імкненне да яго рэабілітацыі, хоць партыя называла гэта небяспечнай праявай антысаветчыны і кляйміла любую праяву нацыянальных сантыментаў. Таму ў 1968 г. Д. Бугаёва, напрыклад, звінавацілі ва ўсхваленні беларускага нацыянальнага руху. У прыватнасці, загадчык аддзела культуры ЦК КПБ С. Марцалеў паведамляў П. Машэраву, што названы супрацоўнік Інстытута літаратуры ў сваёй рэцэнзіі на апублікаваны раман Максіма Гарэцкага “Віленскія камунары” папракаў аўтара ў недахопе рашучасці гучней гаварыць аб прагрэсіўнай скіраванасці беларускага руху яшчэ ў дарэвалюцыйны перыяд [48]. А на нарадзе ідэалагічных работнікаў таго ж года прадметам разбору стаў першы том калектыўнай працы інстытута – “Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры”. Дасталося там і загадчыку сектара Ю. Пшыркову, які, маўляў, “выключна станоўча” ацаніў працу Максіма Гарэцкага па гісторыі беларускай літаратуры, што быццам утрымлівала “непаўнацэнную, па сутнасці нацыяналістычную канцэпцыю…” [49].
Аднак калі для іншых супрацоўнікаў Інстытута літаратуры ўсё сканчалася папрокамі, то М. Прашковіч пасля гучнай публічнай дыскусіі стаў аб’ектам кампаніі знеслаўлення. У лістападзе 1966 г. на нарадзе ідэалагічных работнікаў БССР ягонай гучнай публікацыі ў “Полымі” шмат увагі прысвяціў у сваім дакладзе сакратар па ідэалогіі ЦК КПБ С. Пілатовіч. Аўтара зноў абвінавацілі ў тым, што ён “выштурхоўвае на свет” тэорыі, даўно раскрытыкаваныя партыяй як “буржуазна-нацыяналістычныя” [50]. Да яго прыляпілі ярлык “нацыяналіста”, перашкаджалі публікавацца, выклікалі ў адпаведныя кабінеты, папярэджвалі. Неўзабаве адпаведныя органы выкрылі сувязі М. Прашковіча з украінскімі іншадумцамі ды яго актыўны ўдзел у грашовай падтрымцы звольненых у Кіеве дысідэнтаў, а гэтага яму ўжо не маглі дараваць. У 1973 – пачатку 1974 г., калі ў звязку з маштабнымі рэпрэсіямі супраць нацыянальнай інтэлігенцыі Украіны была санкцыянавана паказальная кампанія выкрывання нацыяналістаў у БССР, ролю першай ахвяры адвялі яму – з Прашковіча зрабілі лідара так званай “акадэмічнай групы” [51], якая “выказвалася супраць палітыкі партыі і дзяржавы ў нацыянальным пытанні”. Аднак уладам важна было прыхаваць палітычна-ідэалагічную падаплёку справы і звесці ўсё да сацыяльна-бытавога аспекту, дыскрэдытаваць асобу ў вачах калег, прынізіць яго маральна. Таму сакратар парткама АН БССР Пётр Петрыкаў стараўся пераканаць усіх у тым, што М. Прашковіч – чалавек “жалкий”, “с гнилой идеологией”, “безнадёжно отставший в науке и морально опустившийся…” [52]. І, здаецца, у яго ўсё атрымалася. Калектыў Інстытута літаратуры салідарна асудзіў свайго супрацоўніка, а вучоная рада прызнала яго “неадпаведным займанай пасадзе”, пасля чаго іншадумца быў звольнены і гадамі мусіў перабівацца выпадковымі заробкамі на жыццё.
Падобны лёс падзяліў яго старэйшы калега Вячаслаў Зайцаў, які заслугоўвае асобнай увагі. Па нацыянальнасці рускі і з партыйным білетам у кішэні, ён на ўсё меў сваю думку і паслядоўна падтрымліваў “нацыяналіста” М. Прашковіча. Чытаў публічныя лекцыі па рэлігійнай тэматыцы, якія карысталіся папулярнасцю, не браў удзелу ў дэманстрацыях і савецкіх урачыстасцях, на партыйных сходах адкрыта выступаў супраць савецкай практыкі прымусовай падпіскі на газеты і часопісы, агульнага збору складак на ДОСААФ, “Чырвоны крыж” і да т. п. “…Принуждение – это остаток культа”; “Зачем мне платить взносы, если я не знаю, куда они идут” [53], – лагічна тлумачыў ён сваю пазіцыю, а адзінадушныя рашэнні партыйных сходаў параўноўваў з “адзінадушшам на могілках”.
Партыйны камітэт АН БССР быў вымушаны разглядаць справу В. Зайцава яшчэ да праблем, звязаных з М. Прашковічам. Ужо ў студзені 1966 г. была створана спецыяльная камісія парткама, якой даручалі даць заключэнне па адной з яго публічных лекцый, што хутка стала вядомай на ўсю рэспубліку [54]. У пачатку сакавіка таго ж года сам П. Машэраў крытычна выказваўся пра В. Зайцава ў справаздачным дакладзе XXVI з’езду КПБ, згадаўшы яго лекцыю [55]. Пасля гэтага імя вучонага не сыходзіла са старонак пратаколаў партыйных арганізацый Інстытута літаратуры і ўсёй Ака дэміі навук. Літаратуразнаўцу звінавацілі ў тым, што сваімі выступамі пра рэлігію ён “на нёс шкоду рэлігійнаму выхаванню масаў”. Маўляў, ён Вячаслаў Зайцаў. “аказвае бясцэнную паслугу 1960-я г. царкоўнікам”, калі абапіраецца на матэрыялы Бібліі, “якая з’яўляецца асновай і найважнейшай зброяй нашых ідэалагічных праціўнікаў”. У выніку парткам АН БССР забараніў навукоўцу чытаць публічныя лекцыі [56]. Аднак той працягваў адстойваць свае погляды, адкрыта выказваючыся на сходах, і гэта трывожыла партыйных кіраўнікоў, бо прыклад В. Зайцава, як яны прызнавалі, “выклікае нездаровую рэакцыю з боку некаторай часткі маладых супрацоўнікаў інстытута” [57].
Па Мінску разыходзіліся чуткі пра абмежаванні свабоды слова ў Акадэміі навук [58], але на паводзіны камуніста, які пабачыў сталінскія лагеры, партыйныя санкцыі не паўплывалі. Ён па-ранейшаму чытаў публічныя лекцыі, не хадзіў на ўрачыстыя сходы, прынцыпова не браў удзелу ў дэманстрацыях, асуджаў сталінізм і цэнзуру, не згаджаўся з цкаваннем Салжаніцына і да т. п. Зайцаў быў адзіным, хто вясной 1974 г. на партыйным сходзе Інстытута літаратуры выказаўся ў абарону М. Прашковіча. За падтрымку “нацыяналіста” і асобную пазіцыю, выказванне “палітычна няспелых поглядаў” і меркаванняў, якія не адпавядалі “лініі партыі” [59], парткам АН БССР спачатку абвясціў В. Зайцаву строгую вымову, а потым вынес яго асабістую справу на асобнае паседжанне. Але і на паседжанні парткама навуковец не адрокся ад сваіх поглядаў і пацвердзіў, што выступае супраць савецкай цэнзуры і лічыць палітыку Сталіна “злачынствам перад народам” [60]. Не дзіўна, што ён следам за М. Прашковічам увесну 1974 г. быў звольнены з інстытута і выключаны з шэрагаў КПСС.
Менш такіх навукоўцаў знайшлося (але яны знайшліся!) у акадэмічным Інстытуце філасофіі (да 1958 г. – Інстытут філасофіі і права). Прычым там сярод супрацоўнікаў былі не толькі шукальнікі праўды на аснове вучэння Маркса – Леніна, але і асобы, настроеныя па-антысавецку. Да такіх належаў Аляксей Мурнеў – равеснік М. Прашковіча з Горак Магілёўскай вобласці. У 1954 г. ён скончыў філасофскае аддзяленне гістфака БДУ, а ў 1960 г. – аспірантуру Інстытута філасофіі, дзе і застаўся працаваць. А. Мурнеў звярнуў на сябе ўвагу яшчэ ў студэнцкія гады, калі спрабаваў сам разабрацца з крытыкай нацысцкай ідэалогіі, патрабуючы доступу да арыгінальных выданняў, у прыватнасці да Гітлеравай кнігі “Mein Kampf”. У БДУ ён выступаў супраць савецкай цэнзуры і быў выключаны з камсамола [61]. Таму, як адзначыла партыйнае кіраўніцтва інстытута, яго як здольнага выпускніка прынялі ў аспірантуру з насцярогай – “з надзеяй выхаваць у ім правільныя погляды на нашу рэча існасць”. У гэтай сувязі дырэкцыя “неаднаразова і цярпліва тлума чылa Мурневу яго памылкі”. Але, насуперак надзеям, як сцвярджа лі партыйныя дакументы ўстановы, гэты супрацоўнік паказаў сябе “няспелым і ідэйна няўстойлівым чалавекам”, які “дапускаў выказванні антысавецкага характару”. Аляксей Мурнеў. Гаварылася, у прыватнасці, што 1961 г. ў размове з журналістам “Звязды” Мурнеў называў савецкую прэсу “прадажнай”, а ў гутарцы з сакратаром партбюро інстытута прызнаваўся, што “ненавідзіць савецкі лад і партыйны апарат, і калі б мог, то разбурыў бы яго” [62]. Хоць яшчэ зусім малады, але крытычна настроены, гэты навуковец катэгарычна адмаўляўся чытаць публічныя лекцыі па лініі атэістычнай прапаганды і выконваць некаторыя іншыя грамадскія даручэнні. Натуральна, што такому супрацоўніку ў інстытуце не ўдалося б доўга пратрымацца. У канцы 1963 г. ён перайшоў з Акадэміі навук у Беларускі дзяржаўны політэхнічны інстытут. А дырэкцыя яго былой установы праз пару гадоў звольніла аднаго з аспірантаў, які расклейваў у Гомелі ўлёткі антысавецкага зместу.
Хоць гісторыя Беларусі не была яго спецыялізацыяй, у 1966 г. А. Мурнеў актыўна ўдзельнічаў у згаданай дыскусіі, арганізаванай акадэмічнымі інстытутамі літаратуры і гісторыі [63]. Там ён прадэманстраваў прысутным, што галоўныя абаронцы афіцыйнай канцэпцыі Абэцэдарскі з Шабунем не ведаюць або ігнаруюць працы Маркса і Энгельса, у якіх класікі разглядалі пытанні гісторыі Усходняй Еўропы і, сярод іншага, крытыкавалі падзелы Рэчы Паспалітай ды рэакцыйную ролю расійскага самадзяржаўя ў тагачаснай Еўропе. Напомніўшы, што гісторыя беларускага народа, як і літоўскага ды ўкраінскага, шчыльна звязана з гісторыяй Польшчы, ён адзначыў, што Абэцэдарскі толькі на словах ваюе з расійскай дваранскай гістарыяграфіяй, на справе ж паўтарае блізкія ёй тэзісы.
Здаецца, латэнтнае непрыняцце расхваленай савецкай рэчаіснасці было ўласціва тады і Уладзіміру Кучынскаму – гамельчуку, выпускніку двух мінскіх інстытутаў – юрыдычнага і народнай гаспадаркі, які ў 1962 г. скончыў аспірантуру аддзела прававых навук АН БССР, дзе і абараніў кандыдацкую дысертацыю. Працуючы старшым навуковым супрацоўнікам Інстытута філасофіі, вясной 1966 г. У. Кучынскі прычыніўся да перапалоху ў сваёй установе, калі прачытаў публічную лекцыю ў Лагойску. Там на семінары дэпутатаў раённых і сельскіх саветаў, у прысутнасці старшынь Мінскага абласнога і Лагойскага раённага камітэтаў партыі, навукоўцу давялося выступаць па тэме “Аб развіцці савецкай дэмакратыі”. Неўзабаве пасля яго лекцыі ў Мінскі гаркам КПБ і АН БССР пачалі ісці скаргі, напісаныя ідэалагічнымі супрацоўнікамі. Тыя сцвярджалі, што лектар публічна, у прысутнасці абласнога і раённага партыйнага кіраўніцтва, “узвёў паклёп на нашу савецкую дэмакратыю” і не раскрыў пераваг савецкай дэмакратыі перад капіталістычнай – не сказаў пра іх “ні слова”. Замест таго, каб паказаць “хлуслівасць і антынароднасць капіталістычнай дэмакратыі”, У. Кучынскі ўвесь час пералічваў недахопы савецкай сістэмы, адзначаў пасіўнасць насельніцтва і да т. п. Казаў, што вось у Францыі і краінах народнай дэмакратыі “існуе сапраўдная дэмакратыя, а ў нас яна пакутуе ад моцных недахопаў”, і нават гаварыў, спасылаючыся на ўнясенне толькі аднаго кандыдата ў выбарчыя бюлетэні, што ў савецкіх грамадзян “няма права выбіраць” [64], – цытавалі яго выказванні партыйныя ідэолагі. Пасля такіх абвінавачванняў па даручэнні вышэйшых органаў У. Кучынскім займалася партбюро інстытута. І навукоўцу, можна сказаць, пашанцавала – яго толькі “строга папярэдзілі”.
Складана нешта казаць пра тое, наколькі пашыранымі былі падобныя факты крытыкі савецкіх парадкаў беларускімі навукоўцамі, бо калі яна выказвалася вусна, то магла пакінуць толькі ўскосныя ці выпадковыя сведчанні. Прасцей даследаваць выпадкі адступлення ад афіцыйнай ідэалогіі і яе непрыняцце ў апублікаваных тэкстах акадэмічных супрацоўнікаў. Хоць аўтары такіх публікацый калісь больш рызыкавалі, чым тыя, хто толькі гаварыў, затое выказаныя імі думкі і погляды да сёння даступныя любому цікаўнаму.
Адным з яркіх прыкладаў выкарыстання марксізму ў супраціве ідэалагічным устаноўкам партыі і абароне патрыятычных трактовак мінулага можна лічыць публікацыі і выступы Міколы Алексютовіча, спецыяліста па гісторыі філасофіі Беларусі ранняга Новага часу. Паходзіў ён з сялян Міншчыны, у гады вайны ваяваў у складзе Першага Беларускага фронту і атрымаў узнагароды. Пасля вайны скончыў БДУ па спецыяльнасці філасофія і з 1953 да 1962 г. працаваў у Інстытуце філасофіі і права АН БССР, а потым выкладаў у Беларускім тэхналагічным інстытуце. У 1955 г. абараніў кандыдацкую дысертацыю па філасофскай думцы Беларусі XVI ст., выдаў па тэматыцы сваіх зацікаўленняў некалькі кніжачак [65]. Мяркуючы па апублікаваных тэкстах, навуковец з сярэдзіны 1960-х гадоў да раптоўнай смерці [66] адкрыта і паслядоўна аспрэчваў ключавы тэзіс афіцыйнай гістарыяграфіі аб тым, што беларускі народ да бальшавіцкай рэвалюцыі 1917 г. не меў дзяржаўнасці. З палемічнай вастрынёй ён паказваў беспадстаўнасць гэтага сцверджання і ў выступленні на згаданай раней вялікай дыскусіі ў Акадэміі навук, і потым – на старонках часопіса “Полымя”. 
Пад час дыскусіі ў вялікай зале Акадэміі навук М. Алексютовіч прамаўляў у абарону Прашковіча і прысвяціў свой выступ пытанню беларускай дзяржаўнасці. Абапіраючыся на класічныя працы Маркса і Энгельса, ён паказаў, што на аснове іх вучэння пра базіс і надбудову проста немагчыма растлумачыць існаванне “дзяржавы літоўскіх феадалаў, навязанай беларусам” [67], аб якой гаварыў Абэцэдарскі. Неўзабаве пасля гэтага М. Алексютовіч выступіў у друку з больш разгорнутай крытыкай пазіцый афіцыйнай гістарыяграфіі [68], якія называў дагматычнай схемай тлумачэння мінулага. “Ёсць яшчэ катэгорыя людзей, не здольных зразумець, што не ўсё тое, што звязана з дзейнасцю рускіх цароў і праваслаўнай царквы, было прагрэсіўнае”, – пісаў ён, таму ў публікацыях па айчыннай гісторыі бачым “праклёны ў адрас усіх каталікоў і дыфірамбы ў адрас праваслаўных дзеячаў… рэверансы ў бок рускай феадальнай дзяржавы і падазронае стаўленне да ВКЛ…” [69]. Спрабуючы аб’ектыўна ацаніць і палымянскую публікацыю Прашковіча, і рэакцыю яго апанентаў, Алексютовіч сканцэнтраваў сваю крытыку на афіцыйнай схеме гісторыі Беларусі, якую абаранялі Люкевіч з Трашчанком. “Самым галоўным” ён назваў пытанне пра дзяржаўнасць і запярэчыў сцверджанням аб тым, што беларускі народ атрымаў дзяржаўнасць “толькі дзякуючы перамозе Кастрычніцкай рэвалюцыі”. Калі б удакладнялася, што сацыялістычную, то так, але дзяржаўнасць увогуле беларускі народ ведаў здавён. У мінулым дзяржавамі на Беларусі былі Полацкае і Турава-Пінскае княствы, а потым беларусы “разам з літоўцамі” мелі дзяржавай ВКЛ, – тлумачыў ён апанентам [70]. Падобна Прашковічу, аўтар не прымаў тэзіс пра гістарычна-культурную адсталасць Беларусі ХV–ХVІІ ст. і прагрэсіўную ролю Расіі ў яе развіцці. Дабратворныя ўплывы на беларускую культуру аказалі гуманізм і Рэфармацыя, а не праваслаўе ці каталіцтва, і гэта адбылося дзякуючы таму, што Беларусь была ў ВКЛ, – даводзіў ён [71].
Пытанне пра дзяржаўнасць Беларусі даследчык закрануў і ў аб’ёмістай рэцэнзіі на рукапіс працы Цімафея Гарбунова пра кнігадрукаванне ў Беларусі. Выклаўшы сцісла сваё разуменне праблемы, ён нагадваў, што, паводле вучэння Маркса, дзяржава – гэта машына, ці апарат насілля. І калі гаварыць пра ВКЛ, то ў гэты апарат уваходзілі не толькі літоўскія, але і беларускія феадалы (аўтар пацвярджаў гэта спасылкай на павятовыя соймікі шляхты). “У адваротным выпадку мы будзем вымушаны прызнаць канцэпцыю пра бяскласавасць беларускага грамадства” [72], – заключаў Алексютовіч. Такі паварот быў моцным ходам, бо тэзіс аб бяскласавасці беларускага народа савецкія ідэолагі прыпісвалі буржуазным гісторыкам і любілі вінаваціць у гэтым тых, хто адважваўся на крытыку афіцыйнай канцэпцыі. А ў сваім апошнім артыкуле М. Алексютовіч звярнуўся да постаці Скарыны і зноў выказаў нязгоду з афіцыйна прынятымі поглядамі. Называючы першаасветніка “нацыянальнай гордасцю Беларусі”, паказваў яго вальнадумцам і патрыётам сваёй краіны, які спрабаваў пераадолець “царкоўнаславянскі кансерватызм”, вызваліцца ад дагматызму. Тэма Скарыны давала даследчыку добрую магчымасць чарговы раз выступіць супраць міфа пра “клопаты рускага цара аб беларускім і ўкраінскім народзе” ды падкрэсліць шматвекавую сувязь Беларусі з лацінскай Еўропай, як і супраць нігілістычнага стаўлення да перадавой культуры свайго народа – так ён называў афіцыйна культываваны погляд, які патрабаваў звязваць беларускую культуру з дагматычным праваслаўем [73].
Варта зазначыць, што ў абгрунтаванні сваіх пазіцый М. Алексютовіч, у адрозненне ад іншых беларускіх вальнадумцаў, паслядоўна апеляваў да дыялектычнага матэрыялізму, паводле якога праўда адкрываецца ў працэсе пазнання, у ходзе спрэчак, таму ніхто не мае права ўводзіць канчатковую “праўду” [74]. Паслядоўна настойваючы на праве на пошук і адстойванне сваёй думкі, навуковец яўна не прымаў манаполіі аднаго цэнтра на гістарычную праўду і пратэставаў супраць партыйнага дыктату ў гуманітарных навуках.
Пасля М. Алексютовіча нямала ўвагі на самым высокім узроўні выклікалі публікацыі Вадзіма Круталевіча – супрацоўніка таго ж Інстытута філасофіі АН БССР. Гэта быў ужо сталы даследчык, заняты гісторыяй савецкай дзяржаўнасці Беларусі, якога клімат адлігі натхніў на вызваленне яе ад скажэнняў. З канца 50-х г. ён намагаўся паказаць памылковасць тэзіса аб тым, што “арганізатарам БССР” быў Сталін. Але “Советская Белоруссия” і “Коммунист Белоруссии” – галоўныя выданні, якія маглі апублікаваць падобны артыкул, цягам трох гадоў адмаўлялі аўтару ў такой магчымасці. Зварот у Інстытут гісторыі таксама нічога не даў: дырэкцыя не захацела брацьна сябе сур’ёзнай адказнасці і спаслалася на занятасць сваіх супрацоўнікаў. Тады настойлівы шукальнік праўды напісаў у Маскву: каб прабіць публікацыю на ватарскага артыкула ў Мінску, дапамогі спатрэбілася прасіць у старшыні ідэала гічнай камісіі пры ЦК КПСС Л. Ф. Ільічова [75].
Першы раз В. Крутале Вадзім Круталевіч. віч а сур’ёзна пакрыт ык а 1970-я г. вал і на нарадзе ідэалагічных работнікаў рэспублікі ў 1966 г., але больш за ўсё яго зганілі на аналагічнай нарадзе 1968 г. Аб’ектам разбору стаў артыкул “Абвяшчэнне рэспублікі”, апублікаваны ў “Полымі” [76]. На згаданай нарадзе перад самім Пятром Машэравым рэдактар часопіса “Коммунист Белоруссии” доўга пералічваў памылкі В. Круталевіча, вінавацячы яго ў нацыянальным ухіле і адрыве ад партыйнай лініі. Сярод іншага, аўтару закідалася, што ён не толькі занадта часта карыстаецца тэрмінамі “незалежнасць” і “суверэнітэт”, але “нават дапускае супрацьпастаўленне суверэнітэту Беларусі інтарэсам усёй нашай краіны” і непрыкметна “падводзіць чытача да думкі аб першаступеннай важнасці нацыянальнага, аб прымаце нацыянальнага над інтэрнацыянальным” [77]. За публікацыю такога артыкула дасталося і часопісу “Полымя”, рэдкалегіі якога П. Машэраў чарговы раз прыпомніў наказ больш строга падбіраць аўтараў і матэрыялы, “асабліва публікацыі, звязаныя з мінулым нашага народа” [78].
Ганьбаванне В. Круталевіча на згаданай нарадзе, дзе ў яго адрас крытычна выказаўся сам першы сакратар ЦК КПБ, адразу выкарысталі апаненты даследчыка – праціўнікі новых поглядаў і якіх бы там ні было дыскусій. Апрача цяжкасцяў з кар’ерным ростам у даследчыка з’явіліся праблемы з публікацыямі – рэдакцыі не прымалі або вярталі ўжо здадзеныя ім артыкулы. “Ярлык «яго асудзілі» шчыльна закрыў дзверы рэдакцый часопісаў” [79], – наракаў В. Круталевіч, апісваючы сваё тагачаснае становішча. Немагчымасць апублікаваць новыя працы ці адказаць крытыкам была нязноснай для вучонага. Абараняцца ён спрабаваў зваротам да той жа інстанцыі, якой казыралі праціўнікі – пісаў у ЦК КПБ. У лістах да П. Машэрава скардзіўся на ціск і “падаўленне іншадумства”, верыў у свабоду дыскусій і прасіў першага сакратара паспрыяць публікацыі артыкулаў, знятых з друку ў “Полымі”. Але часы мяняліся, і пасля 1968 ды асабліва 1969 г. у БССР не заставалася прасторы для іншадумства і такіх дыскусій.
З тым жа акадэмічным інстытутам быў звязаны працай яшчэ адзін беларускі іншадумец той эпохі – мінчук Язэп Юхо. Як і М. Алексютовіч, ён належаў да старэйшага пакалення паваеннай беларускай інтэлігенцыі, прадстаўнікі якога прыходзілі ў навуку звычайна ўжо ў сталым узросце. Усю вайну правёў на франтах, дзе служыў камандзірам зенітнай батарэі, неаднаразова быў паранены, атрымаў узнагароды. Пасля вяртання скончыў Мінскі юрыдычны інстытут і ў 1949 г. паступіў у завочную аспірантуру Інстытута філасофіі і права. Яшчэ праз пяць гадоў ён абараніў там кандыдацкую дысертацыю і стаў навуковым супрацоўнікам, але хутка перайшоў працаваць на новаўтвораны юрыдычны факультэт БДУ.
У публікацыях 60-х г. Язэп Юхо паслядоўна выступаў супраць галоўнага тэзіса афіцыйнай ідэалогіі пра адсутнасць дзяржаўнасці ў Беларусі да рэвалюцыі 1917 г. Як дацэнт юрыдычнага факультэта, ён браў удзел у гучнай дыскусіі ў Акадэміі навук вясной 1966 г., дзе быў на баку М. Прашковіча. Там ён сцвярджаў, што з марксісцкага пункту гледжання трэба лічыць памыл ковым тэзіс Л. Абэцэдарскага, згодна з якім раз пры ўладзе літоўскія феадалы, то ВКЛ – гэта “літоўская дзяржава”. Бо дзяржаву нельга атаесамляць з ула дай. Дзяржавы няма без тэрыторыі і насельніцтва. “Дзяржава была такой, якім быў народ”, – сцвярджаў ён і лічыў, што няма Язэп Юхо. 1951 г. падстаў весці спрэчкі вакол пытання пра беларускую дзяржаву да рэвалюцыі – яна была [80]. З такімі ж поглядамі Я. Юхо выступаў і ў часопісных артыкулах таго часу. У прыватнасці, разглядаючы Статуты ВКЛ як помнікі права беларускага народа, даследчык праводзіў думку пра цэнтральнае месца Беларусі ў гісторыі ВКЛ і мясцовае паходжанне эліт улады ў той дзяржаве. Большасць земляў Беларусі называлася калісь “Літвой”, таму, тлумачыў ён, “у буржуазнай літаратуры феадалы гэтых земляў называліся «літоўскімі» (ад назвы цэнтральнай часткі дзяржавы, а не паводле этнаграфічнай прыналежнасці), і некаторыя гісторыкі спрабавалі гісторыю Беларусі гэтага перыяду паказваць так, нібы беларускі народ прыгняталі не беларускія феадалы, а «чужыя» – літоўскія. Беларускі ж народ яны паказвалі як бяскласавы, з адных толькі сялян, таму адмаўлялі і класавую барацьбу сярод беларусаў” [81].
Адстойваючы сваю пазіцыю, даследчык апеляваў да аўтарытэту, зразумела, савецкай гістарыяграфіі, але канкрэтна ён спасылаўся на працы Уладзіміра Пічэты перыяду беларусізацыі, якія афіцыйна былі залічаны да крамольных, атаесамляных з “буржуазнай легендай пра залаты век Беларусі”. А ў тагачасных публікацыях Я. Юхо ідэя пра XVI ст. як “залаты век” атрымлівала другое жыццё, бо гісторык сцвярджаў, што пісанае права, выпрацаванае тады ў ВКЛ на аснове звычаёвага беларускага, літоўскага і ўкраінскага, было “адным з самых дасканалых у Еўропе” [82], а напісаны на беларускай мове Статут 1588 г. стаў “самым значным у Еўропе” кодэксам сістэматызаванага права, які паўплываў на развіццё права і ў Польшчы, і ў Расіі [83]. Гаварыць пра такое ў тую пару адважваўся далёка не кожны.
Свае іншадумцы меліся тады і ў коле супрацоўнікаў Інстытута этнаграфіі, мастацтвазнаўства і фальклору. Яшчэ ў 1961 г. гнеў партыйнага кіраўніцтва выклікала публічная лекцыя кіназнаўцы Георгія Тарасевіча, які, выстуючы ў народным універсітэце ў Гродне, нарабіў “палітычных памылак”, бо заявіў на ўсю рэспубліку, што “камунізм – гэта ўтопія, вобласць фантастыкі”. Трэба ўлічваць, што ХХІІ з’езд КПСС тады толькі-толькі прыняў праграму пабудовы камунізму ў савецкай дзяржаве. Скандальную гісторыю ў АН БССР разбірала адмысловая камісія. У выніку Г. Тарасевічу “за палітычныя памылкі” забаранілі выступаць з публічнымі лекцыямі, парэкамендаваўшы пры гэтым сядзець і вывучаць матэрыялы ХХІІ з’езда [84].
Але найбольш яркім “нязгодным” сярод супрацоўнікаў названага інстытута быў, без сумнення, Сцяпан Міско. Паходзіў ён з сялян Слонімшчыны, дзе ў гады вайны быў партызанскім сувязным. Пасля заканчэння Мінскага інстытута замежных моў некалькі гадоў выкладаў беларускую мову і літаратуру на Піншчыне і ў Альбярцінскай школе Слонімскага раёна, затым у 1958 г. паступіў у аспірантуру Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору, у якім і застаўся працаваць. У 1962 г. абараніў кандыдацкую дысертацыю па гісторыі беларускага народнага тэатра. Абарона адбылася ў Кіеве, што дазваляла завесці сувязі з украінскай інтэлігенцыяй і, магчыма, умацава ла яго нацыянальную ідэнтычнасць.>
Будучы членам партыі, С. Міско гаварыў і пісаў па-бела руску, адкрыта і паслядоўна вы ступ аў у абарону беларускай мовы і культуры, крытыкаваў савецкую нацыянальную палітыку. Ужо ў 1962 і 1963 г. ён вёў “нездаровыя размовы” з моладдзю пра гвалтоўную русіфікацыю і зацісканне беларускай культуры ў Беларусі. Сустрэчы маладога вучонага са студэнтамі БДУ і абмеркаванне такіх тэм сталі падставай для прэвентыўных захадаў. У 1964 г. яго запрасілі ў Савецкі райкам партыі Мінска на прафілактычную гутарку, дзе чакаў супрацоўнік КДБ, які дапытваў [85]. Сказалі больш не пачынаць падобных размоў. Але, здаецца, гэта ніяк не паўплывала на яго погляды, бо, як потым сцвярджалі ў партыйных пратаколах, даследчык і пасля “беседы” паводзіў сябе па-ранейшаму. Сустракаўся з непажаданымі асобамі, “вёў нездаровыя размовы” [86], падымаў у друку праблему становішча беларускай культуры і мовы.
Перакананні і каштоўнасці збліжалі Сцяпана Міско з Міколам Прашковічам, рабілі іх паплечнікамі. І не дзіўна, што яны з сярэдзіны 60-х г. былі сталымі кампаньёнамі, а выглядае, што і сябрамі [87]. Здаецца, у першую чаргу за гэта Міско і паплаціўся. У сваім дакладзе на пленуме ЦК КПБ лідар беларускіх камуністаў назваў яго “падпявалам Прашковіча” [88]. У сакавіку 1974 г., калі партыйнае бюро Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору разбірала справу камуніста С. Міско, то сярод іншых грахоў навукоўцу інкрымінавалі тое, што ў яго “заметно обострено чувство национального” [89]. Як аднаго з членаў так званай “акадэмічнай групы” яго таксама адзінагалосна асудзілі, затым выключылі з КПСС – за “нацыяналістычныя выказванні і ўчынкі, непартыйную ацэнку савецкай рэчаіснасці і амаральныя паводзіны”. Так у варыянце парткама Акадэміі навук, а паводле мясцовага партбюро – “за памылковыя погляды на палітыку партыі і Савецкай дзяржавы па нацыянальным пытанні” [90]. І адразу ж звольнілі з інстытута. Але імя Сцяпана Міско яшчэ не раз усплывала ў жыцці ўстановы, калі партыйныя органы згадвалі яго як прыклад недапушчальнай “апалітычнасці” супрацоўнікаў АН БССР.
Такім чынам, хоць у Беларусі ў той час не было такіх рэпрэсій супраць нацыянальнай інтэлігенцыі, якія мелі месца ў Украіне ці ў балтыйскіх рэспубліках, тым не менш частка інтэлігенцыі тут таксама перастала баяцца і выступала супраць дагматызму і партыйнага засілля ў гуманітарных навуках, фальшу афіцыйнай палітыкі, спрачалася і сцвярджала каштоўнасць свайго, нацыянальнага. Як правіла, гэтыя смельчакі мелі тады крыху больш за трыццаць, і ў гуманітарыстыку яны прыйшлі пераважна з сялянскіх сем’яў. Славуты даклад Хрушчова “Аб кульце асобы і яго наступствах” заспеў іх у студэнцкіх аўдыторыях або на самым пачатку шляху ў навуку.
Сённяшняму чытачу можа падацца дзіўным, што ў адстойванні ўласных поглядаў на гісторыю і культуру Беларусі ды і самога права на іх выказванне беларускія іншадумцы апелявалі да марксісцка-ленінскага вучэння – “ленінскіх нормаў”. Напрыклад, калі ў 1966 г. супраць М. Прашковіча выступілі аспіранты Абэцэдарскага, апублікаваўшы крытыку з абвінавачваннямі палітычнага характару, то ён адказваў: “Гэта вам не 37 год!”, ХХ і ХХІІ з’езды КПСС “вярнулі ленінскія нормы жыцця” [91]. Да такіх нормаў належалі, сярод іншага, і адкрытыя спрэчкі па дыскусійных пытаннях, а не палітычныя даносы з мэтай усталяваць прымусовае аднадумства. А яго паплечнік М. Алексютовіч на вялікай дыскусіі таго ж года з задавальненнем адзначаў, што выступленні ў зале яго пераканалі – творчая інтэлігенцыя Беларусі гатовая “абараняць чысціню марксісцка-ленінскай гістарычнай навукі” [92]. У гэтым, аднак, не было нечага спецыфічнага для Беларусі. Вяртанне да несапсаванага марксізму-ленінізму як спосаб пераадолення культу асобы і вызвалення ад сталінізму стала атрыбутам адлігі на ўсёй прасторы СССР. У савецкіх рэспубліках гэта была яшчэ і зброя, якую нацыянальная інтэлігенцыя спрабавала выкарыстаць для абароны сваёй культуры [93]. У Кіеве да класікаў марксізму-ленінізму апеляваў у сваёй гучнай працы “Інтернаціоналізм чи русифікація?” Іван Дзюба, які паказваў русіфікацыйную сутнасць савецкай нацыянальнай палітыкі, ды і ўкраінскі гісторык Міхайла Брайчэўскі, аўтар смелага артыкула “Приєднання чи возз’єднання?” з крытыкай канцэпцыі “ўз’яднання” братніх народаў, за які быў звольнены з Акадэміі навук, таксама падкрэсліваў сваю адданасць марксісцка-ленінскай метадалогіі і спасылаўся на працы Леніна [94]. Так што апеляцыі да класікаў афіцыйнай ідэалогіі былі агульным ходам. Нейкую адметнасць іншадумства беларускіх гуманітарыяў, напэўна, можна бачыць у спасылках на аўтарытэт “рускіх савецкіх вучоных” з Масквы ці Ленінграда, якія нярэдка сустракаюцца ў тэкстах цытаваных вышэй аўтараў. Аднак гэтага вымагала сама сітуацыя: калі беларускім навукоўцам у Мінску закідалі нацыяналізм, то расійскіх звінаваціць у нацыяналізме было цяжэй.
Як бачым, характэрны для эпохі адлігі пафас пошуку праўды (хоць і ў межах маркісцка-ленінскага вучэння – як адзіна дазволенага) пра сваё мінулае, абароны нацыянальнай мовы і культуры, стаў вядучым матывам і для многіх беларускіх гуманітарыяў, якія не пабаяліся выступаць супраць афіцыйных установак і палітычных стандартаў. Хоць галасы і ўчынкі нязгодных часта абарочваліся не толькі ярлыком “нацыяналіста” ці “антысаветчыка”, але і стратай працы ды сродкаў на жыццё. Смелая дзейнасць кола вальнадумцаў 60-х гадоў аказалася тым засеяным зернем, якое ўзышло пазней, у часы перабудовы, і абярнулася нацыянальным адраджэннем канца 80 – пачатку 90-х гадоў. Здаецца, Ніл Гілевіч, сведка і ўдзельнік грамадска-культурнага жыцця абодвух эпох, знайшоў трапныя словы, назваўшы адлігу “новым этапам асэнсавання сябе ў Беларусі і Беларусі ў сабе”, “пачаткам горкага думання пра наша месца сярод краін і народаў” [95]. Вось жа ідэйная сувязь паміж эпохамі і пакаленнямі беларускіх іншадумцаў і адраджэнцаў розных часоў чакае свайго скрупулёзнага даследчыка.
[1] Пар.: Тарас В. На высьпе ўспамінаў: мэмуары. Вільня, 2004. С. 107, 168, 175; Гілевіч Н. Збор твораў: у 23 т. Т. 21: Выбра ныя старонкі з дзённікаў, 1954–2002. Мінск, 2013. С. 8–9.
[2] Запруднік Я. Інакодумство в Білорусі // Сучасність. 1979. No 7-8 (223). С. 160.
[3] Дэмакратычная апазіцыя Беларусі 1956–1991: Персанажы і кантэкст: даведнік / пад рэд. А. Дзярновіча. Мінск, 1999; Нонканфармізм у Беларусі, 1953–1985: даведнік / укл. А. Дзярновіч. Т. 1. Мінск, 2004.
[4] Гл.: Дзярновіч А. Грамадская думка ў Беларусі 1960-х – 1970‐х га доў: гісторыя, нацыя і незалежнасць // Палітычная сфера. No 15 (2010). С. 85–101; Валодзін У. Браніслаў Ржэўскі і яго пра тэст супраць русіфікацыі // Гарадзенскі гадавік. Вып. VII. Гародня, 2020. С. 63–79; “Бязродны касмапаліт” Кім Хадзееў ды іншыя: Пераслед іншадумцаў за савецкім часам: зборнік дакументаў / укл. У. Валодзін. Мінск, 2020; Сагановіч Г. Хрушчоўская адліга ў беларускай гістарыяграфіі // Rocznik Centrum Studiów Białoruskich = Гадавік Цэнтра Беларускіх Студыяў (далей ГЦБС). Т. 2 (2016). С. 248–267. Важныя аспекты грамадска-палітычнага жыцця ў БССР 60-х гадоў разгледжаны таксама ў даследаваннях А. Гужалоўскага па савецкай цэнзуры. Гл.: Гужалоўскі А. Галоўліт БССР і палітычны кантроль у 1943–1991 гг. // БГА. Т. 19 (2012). С. 139–178; ён жа. Чырвоны аловак: нарысы па гісторыі цэнзуры ў БССР: у 2 кн. Кн. 2: 1943–1991. Мінск, 2018.
[5] Astrouskaya T. Cultural Dissent in Soviet Belarus (1968–1988): Intelligentsia, Samizdat and Nonconformist Discourses. Wiesbaden, 2019.
[6] Пар.: Королева Л. А., Королев А. А. Диссидентство в СССР: историко-правовые аспекты (1950–1980-е гг.): учебное пособие. Москва, 2013. С. 11.
[7] Пар.: Запруднік Я. Інакодумство в Білорусі. С. 158; Astrouskaya T. Cultural Dissent in Soviet Belarus. Р. 15.
[8] Цэнтральны навуковы архіў Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (далей ЦНА НАН Беларусі). Ф. 3. Воп. 1. Спр. 261. Арк. 17–18.
[9] Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (далей НАРБ). Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 260. Арк. 48–49.
[10] Ларчанка М. Некаторыя пытанні гісторыі беларускай літара туры // Літаратура і мастацтва. 1956. No 47. C. 2–4.
[11] Абэцэдарскі Л., Сідарэнка А. За ідэйную чыстату нашых літа ратурных пазіцый // Звязда. 1957. 12 студзеня. С. 2.
[12] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 440. Арк. 143.
[13] Сидорова Л. Оттепель в исторической науке. Советская историография первого послесталинского десятилетия. Москва, 1997. С. 219.
[14] НАРБ. Ф. 4п. Воп. 95а. Спр. 17. Арк. 42–43.
[15] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 784. С. 74.
[16] Каваленка В. Думкі пра сучасны беларускі раман // Полымя. 1963. No 1. С. 161–181.
[17] Стэнаграма Рэспубліканскай нарады ідэалагічных работнікаў, 17 красавіка 1963 г. НАРБ. Ф. 4п. Воп. 95. Спр. 14, 106.
[18] НАРБ. Ф. 4п. Воп. 95. Спр. 106. Арк. 289.
[19] Верабей М. Ленінскі твор на старонках газеты “Наша ніва” // Полымя. 1963. No 2. С. 132–136.
[20] НАРБ. Ф. 4п. Воп. 95. Спр. 14. Арк. 120.
[21] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 550. Арк. 6–13.
[22] Гл.: Літаратура і мастацтва. 1963. 19 студзеня.
[23] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 550. Арк. 10.
[24] Пра тагачасныя настроі маладых супрацоўнікаў інстытута можа сведчыць выказванне Алеся Яскевіча. Калі партыйнае бюро ў тым жа годзе дакарала яго за радыкальнае наватарства, ён адказаў: “Новы час патрабуе змены метадаў мыслення”. Гл.: НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 550. Арк. 17.
[25] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 550. Арк. 22.
[26] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 550. Арк. 14.
[27] У канцы 1966 г. літсупрацоўнік рэдакцыі “Полымя” Барыс Сачанка выказваў шкадаванне, што М. Танка “забіраюць ад нас як рэдактара”, бо пры ім “лепшае, што трапляла ў рэдакцыю, трапляла і на старонкі часопіса. Трапляла часам і тое, што не павінна было трапляць”. Як ён вобразна зазначыў, у Танка была “шырокая спіна”, за якой можна было сёе-тое рабіць. “Танку не мог абы-які кручок зрабіць заўвагу. А ў вялікіх то часу не было, то рабіць невялікую заўвагу не заўсёды зручна было”. Гл.: Сачанка Б. Пра мяне // Крыніца. 1998. No 10. С. 8.
[28] На той час ён паспеў апублікаваць некалькі артыкулаў і серыю рэцэнзій на новыя працы па гісторыі беларускай літа ратуры, гл: “Старонкі даўняй беларускай паэзіі” (Полымя, 1964, No 6, с. 166–171), “Доктар Францішак Скарына” (Полымя, 1965, No 10, с. 146–154 ), “Па-новаму пра старажытнасць” (Полымя, 1964, No 9, c. 182–185), “Сцежкамі мінулага” (Полымя, 1965, No 4, c. 184–187), “Слова пра Афанасія Філіповіча” (Полымя, 1965, No 12, с. 174–177), “Пабрацімства культур” (Полымя, 1966, No 7, c. 175–177).
[29] Пра кансерватызм афіцыйнай гістарыяграфіі Беларусі 60-х га доў гл.: Сагановіч Г. Хрушчоўская адліга ў беларускай гіста рыяграфіі. С. 255–257, 263–265. Пар.: Лінднэр Р. Гісторыкі і ўлада: нацыятворчы працэс і гістарычная палітыка ў Бела русі ХІХ–ХХ ст. / пер. з ням. Л. Баршчэўскага. Санкт-Пецярбург, 2003. С. 384–388.
[30] Данос. Публікацыя В. Чамярыцкага // Спадчына. 2000. No 4. С. 185.
[31] Прашковіч М. Слова пра Афанасія Філіповіча // Полымя. 1965. No 12. С. 174–177.
[32] Тамсама. С. 175.
[33] Тамсама. С. 176–177.
[34] История Белорусской ССР / АН БССР, Институт истории. Т. 1. Минск, 1954; Т. 2. Минск, 1958. Падрабязней пра распрацоўку гл.: Сагановіч Г. Канструяванне афіцыйнага выкладу гісторыі ў пасляваеннай БССР // ГЦБС. Т. 1. 2015. С. 201–214.
[35] Вось адна з першых класічных фармулёвак афіцыйнай гістарыяграфіі ў пытанні гісторыі беларускай дзяржаўнасці, якую пачалі ўводзіць у літаратуру з канца 40-х гадоў: “До Великой Октябрьской социалистической революции Белоруссия не имела своей государственности. Она входила в состав Российской империи. Белорусский народ подвергался тяжелому социальному и национальному гнету” (гл.: Каменская Н. В. Образование Белорусского Советского государства. 2-е доп. и испр. изд. Минск, 1948. С. 3–7).
[36] Гл.: Абецедарский Л. С. Борьба белорусского народа за соединение с Россией (вторая половина XVI – XVII в.): автореф. дис. … д-ра ист. наук. Минск, 1965.
[37] Баранава М., Паўлава Н., Маскаленка В. Вучоны і педагог // Народная асвета. 1976. No 7. С. 89.
[38] Люкевич В., Трещенок Я. Истине вопреки // Советская Белоруссия. 1966. 22 февраля. С. 3.
[39] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 728. Арк. 14.
[40] З апошніх публікацый па тэме дыскусіі пар.: Дзярновіч А. Акадэмічная дыскусія сярэдзіны 60-х гадоў: паміж свабодай творчасці і палітычным даносам // Бунт у імя свабоды: забыты беларускі ген? / рэд. П. Рудкоўскі, К. Колб. Варшава, 2013. С. 68–70; Сагановіч Г. Хрушчоўская адліга ў беларускай гістарыяграфіі. С. 260–261.
[41] ЦНА НАН Беларусі. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 527. Арк. 104–105.
[42] Аддзел рэдкіх кніг і рукапісаў Цэнтральнай Навуковай бібліятэкі імя Я. Коласа НАН Беларусі (далей АРКР ЦНБ НАН Беларусі). Ф. 31. Воп. 1. Спр. 535. Арк. 110; Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва (далей БДАМЛМ). Ф. 426. Воп. 1. Спр. 162. Арк. 30.
[43] НАРБ. Ф. 1352. Воп. 2. Спр. 728. Арк. 32.
[44] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 719. Арк. 132.
[45] Тамсама. Арк. 133.
[46] Збераглася адмысловая “запіска”, на падставе якой камісія падрыхтавала цытаваную даведку. Гл.: Данос. Публікацыя В. Чамярыцкага // Спадчына. 2000. No 4. С. 184–193.
[47] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 728. Арк. 64.
[48] НАРБ. Ф. 4п. Воп. 47. Спр. 711. Арк. 3–7. Пар.: Гужалоўскі А. Чырвоны аловак. Нарысы па гісторыі цэнзуры ў БССР: у 2 кн. Кн. 2. Мінск, 2018. С. 119–120.
[49] НАРБ. Ф. 4п. Воп. 95. Спр. 119. Арк. 58.
[50] Матэрыялы да стэнаграмы нарады-семінара ідэалагічных работнікаў рэспублікі, 21–24 лістапада 1966 г. НАРБ. Ф. 4п. Воп. 95ф. Спр. 17. Арк. 45–46.
[51] Пар.: Чамярыцкі В. Прашковіч Мікола // Нонканфармізм у Беларусі, 1953–1985: даведнік / укл. А. Дзярновіч. Т. 1. Мінск, 2004. С. 150. Пра звальненні гл.: Чарняўскі М. Акадэмічны асяродак (60–70-я гады) // Дэмакратычная апазіцыя Беларусі 1956–1991. Мінск, 1999 (без пагінацыі). З іншай перспектывы гл.: Каўрус А. А. Як яно было: Згадкі “нацыяналіста”. Мінск, 2013. С. 3–28. Даступныя архіўныя крыніцы пацвярджаюць думку А. Каўруса пра неіснаванне нечага такога, як група. Варта падкрэсліць, што тэрмін “група” нават у дакументах партыйных органаў выкарыстоўваўся толькі на па чатку кампаніі, а потым звольненых з АН БССР супрацоўнікаў называлі проста “кампаніяй” Прашковіча.
[52] НАРБ. Ф. 4п. Воп. 20. Спр. 518. Арк. 247.
[53] НАРБ. Ф. 1352. Воп. 2. Спр. 665. Арк. 20.
[54] Гаварылася пра лекцыю, згаданую ў дакладзе П. Машэрава, – “Касмічныя рэмінісцэнцыі ў помніках старажытнай пісьменнасці”. Гл.: НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 728. Арк. 11– 16; Ф. 1353. Воп. 4. Спр. 22. Арк. 2, 5.
[55] Машэраў П. М. Справаздача Цэнтральнага Камітэта Кампартыі Беларусі XXVI з’езду: (3 сакавіка 1966 г.). Мінск, 1966. С. 46.
[56] На абмеркаванні заключэння спецыяльнай камісіі член парт кама С. В. Маркевіч адкрыта заклікаў забараніць лекцыю В. Зайцава як “научно несостоятельную и служащую диамет рально противоположным целям – укреплению религиозной идеологии”. Гл.: НАРБ. Ф. 1353 Воп 2. Спр. 717. Арк. 222, 224.
[57] НАРБ. Ф. 1352. Воп. 2. Спр. 719. Арк. 133.
[58] Ужо ў траўні 1966 г. на парткаме АН БССР сярод “няправільных выказванняў пра нашу савецкую дэмакратыю” абмяркоўвалі выпадак у адной з культурна-асветных устаноў Мінска, дзе чалавек вёў “размову аб тым, быццам у нас няма свабоды слова, і для прыкладу спасылаўся на тое, што вось навуковаму супрацоўніку АН БССР Зайцаву забаранілі выступаць з публічнымі лекцыямі…”. Фіксаваліся і іншыя размовы на тэму гэтай забароны.
[59] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 4. Спр. 30. Арк. 7.
[60] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 1247. Арк. 12, 14.
[61] З гісторыі студэнцкага нонканфармізму ў БССР (канец 1940‐х – пачатак 1980-х) [рэд. В. Грай]. Менск, 2014. С. 5.
[62] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 400. Арк. 35.
[63] ЦНА НАН Беларусі. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 527. Арк. 149–151.
[64] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 725. Арк. 33–36.
[65] Алексютовіч М. А. Скарына, яго дзейнасць і светапогляд. Мінск, 1958; ён жа. Святло ў цемры: (З гісторыі свабодамыс насці і атэізму ў Беларусі). Мінск, 1960.
[66] Мікола Алексютовіч памёр у 1967 г. Незадоўга да смерці да следчык апошні раз прынёс у рэдакцыю самага прагрэсіўнага на той час у Мінску часопіса артыкул, прысвечаны Скарыну, але выхад сваёй публікацыі ўжо не пабачыў. Гл.: Алексютовіч М. Імя яго гучыць у стагоддзях // Полымя. 1967. No 7. С. 170– 184.
[67] ЦНА НАН Беларусі. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 527. Арк. 102–103.
[68] Алексютовіч М. А дзе ж ісціна аб’ектыўная? // Полымя. 1966. No 5. С. 179–185.
[69] Тамсама. С. 179.
[70] Пераканаўчасць аргументаў М. Алексютовіча на карысць даўняга існавання беларускай дзяржаўнасці ўражвала тады многіх, у тым ліку Ларысу Геніюш. Гл.: Геніюш Л. Каб вы ведалі: з эпісталярнай спадчыны (1945–1983) / уклад., прадм. і ка мент. М. Скоблы. Мінск, 2005. С. 99.
[71] Алексютовіч М. А дзе ж ісціна аб’ектыўная? С. 181.
[72] ЦНА НАН Беларусі. Ф. 13. Воп. 1. Спр. 318. Арк. 142.
[73] Алексютовіч А. Імя яго гучыць у стагоддзях. С. 171–174, 181– 182.
[74] Цытуючы выказванні Фрыдрыха Энгельса, ён нагадваў, што “гістарычная навука не прызнае раз і назаўсёды выпрацава ных догм ці пастулатаў”. Гл.: Алексютовіч М. А дзе ж ісціна аб’ектыўная? С. 183.
[75] НАРБ. Ф. 1476. Воп. 1. Спр. 11. Арк. 3.
[76] Круталевіч В. Абвяшчэнне рэспублікі // Полымя. 1968. No 9. С. 166–210.
[77] НАРБ. Ф. 4п. Воп. 95. Спр. 119. Арк. 54–56.
[78] Тамсама. Арк. 206.
[79] НАРБ. Ф. 1476. Воп. 1. Спр. 11. Арк. 1.
[80] ЦНА НАН Беларусі. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 527. Арк. С. 33–35.
[81] Юхо Я. Статуты Вялікага княства Літоўскага // Полымя. 1966. No 11. С. 131.
[82] Ён жа. Грамадскія і прававыя погляды Скарыны // Полымя. 1966. No 6. С. 175.
[83] Ён жа. Статуты Вялікага княства Літоўскага. С. 136–137.
[84] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 497. Арк. 26.
[85] Міско С. Больш маўчаць нельга // VERITAS. 2006. No 1(4). С. 18.
[86] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 1259. Арк. 9, 10.
[87] Каўрус А. А. Як яно было: Згадкі “нацыяналіста”. С. 23.
[88] НАРБ. Ф. 4п. Воп. 20. Спр. 519. Арк. 76.
[89] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 1260. Арк. 12.
[90] НАРБ. Ф. 1353. Воп. 2. Спр. 1259. Арк. 19.
[91] АРКР ЦАБ НАН Беларусі. Ф. 31. Воп. 1. Спр. 535. Арк. 104– 105.
[92] ЦНА НАН Беларусі. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 527. Арк. 105.
[93] Паказальна, што і крытыка іншадумцаў з боку мясцовых партыйных ідэолагаў таксама абапіралася на вучэнне Леніна. Але тыя найчасцей вінавацілі адступленцаў ад партыйнай лініі ў ігнараванні ленінскага прынцыпу класавага падыходу, у забыцці быццам вызначальнай і няспыннай барацьбы класаў.
[94] Гл.: Дзюба І. Інтернаціоналізм чи русифікація? Київ, 1998; Брайчевський М. Ю. Твори. Т. 1. Київ, 2004. С. 14–16. Пар.: Касьянов Г. Незгодні: українська інтелігенція в русі опору 1960–80-х років. Київ, 1995. С. 116.
[95] Гілевіч Н. Збор твораў у 23 т. Т. 23: Між роспаччу і надзеяй. Вільня, 2008. С. 182.