Сцяпан Стурэйка. Міфатворчасць і канспіралогія як інструменты гісторыка*
У чэрвені 2018 г. у сацсетках пранеслася нізка віншаванняў журналісту і гісторыку Сяргею Абламейку з нагоды абароны ім у Беластоцкім універсітэце доктарскай дысертацыі на тэму “Палітыка савецкіх уладаў у адносінах да Старога гораду ў Менску ў 1920–1956 гадах”. Паколькі я ўжо тады цікавіўся тэматыкай гісторыі захавання культурнай спадчыны ў Беларусі, то праз пэўны час быў вельмі ўзрушаны, даведаўшыся пра падрыхтоўку кніжнай адаптацыі гэтай працы пад назвай “Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня” ў серыі “Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе”. Тым больш што атрымаўся цэлы двухтомнік! Першая кніга, прысвечаная даваеннаму перыяду асэнсавання і першым спробам захавання Старога горада, выйшла ў 2021 г. Другая – нягледзячы на тую ж дату ў выхадных звестках – фактычна на год пазней, і тычыцца яна ваеннага і пасляваеннага перыядаў. У лістападзе 2022 г. першая кніга стала лаўрэатам прэстыжнай літаратурнай прэміі Гедройця, чым яшчэ больш падагрэла да сябе ўвагу ўжо не толькі спецыялістаў-гісторыкаў, але і тых, хто ўвогуле цікавіцца беларускай культурай.
Таму з вялікай цікавасцю я засеў за чытанне двухтомніка. Першыя ўражанні былі сапраўды добрыя. Аўтар спрабуе адказаць на пытанні: ці было тое, што мы сёння завём гістарычным цэнтрам Мінска, усвядомлена ў якасці культурнай каштоўнасці, якімі былі абставіны яго разбурэння і як здарылася, што цэнтр не быў адноўлены пасля вайны?
Па-першае, уразіў тэматычны абшар публікацыі: аўтар сабраў і прааналізаваў галоўныя згадкі пра Стары горад Мінска ў ключавых акадэмічных, публіцыстычных і мастацкіх творах 1920–1940-х гадоў, сабраў сведчанні пра разбурэнні цэнтра ў часы Другой сусветнай вайны, сягнуў пасляваенных дыскусій 1950-х гадоў аб захаванні Замчышча. Таксама расшукаў рэдкія і дагэтуль неапублікаваныя архіўныя здымкі гістарычных куткоў Мінска. У працы шмат карыснай факталогіі і цытат. Да таго ж варта аддаць належнае публіцыстычнаму таленту Сяргея Абламейкі. Ён сапраўды ўмее цікава падаць гістарычныя факты, кніга чытаецца старонка за старонкай нібы дэтэктыў. Такой стылістыкі беларускай нон-фікшн літаратуры моцна не хапае.
І ўсё ж чым далей я чытаў, тым больш пытанняў узнікала да аўтарскай логікі і спосабу інтэрпрэтацыі гістарычных сведчанняў. У выніку пытанняў назапасілася так шмат, што, нягледзячы на выдатны стыль выкладання, я не стаў бы раіць гэтую кнігу чытачам, якія сапраўды хацелі б разабрацца ў перыпетыях лёсу мінскага гістарычнага цэнтра, асабліва тым, хто не мае сур’ёзнага даследчага бэкграўнду ў гісторыі архітэктуры і горадабудаўніцтва і не можа крытычна ацаніць аўтарскія тэзы. У апошнім выпадку двухтомнік можа сфармаваць толькі насычанае міфамі і канспіралогіяй, а таму далёкае ад праўдзівасці разуменне гэтай складанай гісторыі.
Першая з асноўных праблем кнігі – надзвычай слабая метадалагічная падрыхтоўка аўтара, які пераносіць ідэі і ўяўленні цяперашняга часу ў папярэднюю эпоху і, зрабіўшы так, аўтаматычна надзяляе сваіх герояў матывацыяй, якая не была ім уласціва. Насамрэч уяўленні пра спадчыну даволі дынамічныя, і тое, як бачым яе сёння мы, моцна адрозніваецца нават ад бачання пачатку 90-х гадоў, не кажучы ўжо пра 60, 50 і 20-я гады XX ст.
Гартаючы старонкі кнігі, мы бачым, як моцна ідэалізуюцца аўтарам усе памкненні да захавання культурнай спадчыны 1920-х гадоў. Ён не разглядае іх крытычна ў комплекснай сістэме ўзаемадачыненняў паміж рознымі актарамі. У выніку ствараецца моцна рамантызаваны вобраз культурных дасягненняў таго часу. У прыватнасці гэта датычыць дзейнасці створанай у 1925 г. Камісіі па ахове помнікаў Інбелкульта, якая праіснавала фактычна толькі год.
Так, Абламейка сцвярджае, нібыта “хваля ўвагі да Старога гораду нарастала ў тыя месяцы як лявіна” (1: 257). Дэкларатыўныя дакументы Камісіі трактуюцца як фактычныя пераўтварэнні, хоць дзейнасць Камісіі нават у самы разгар беларусізацыі не падтрымлівалася гарадской уладай! Нават па прыведзенай факталогіі відаць, наколькі гэтая праца была праблематычнай. “Ужо ў першы месяц пачаліся канфлікты. 2 красавіка камісія заслухала даклад дырэктара Дзяржаўнага музэю П. Харламповіча аб тым, што Слуцкі АВК адказваецца выпаўніць пастанову Рады народных камісараў аб канцэнтрацыі музэйных каштоўнасьцяў і не выдае Менскаму дзяржаўнаму музэю тых прадметаў, якія належаць дзяржаўнай ахове” (1: 146). “У пачатку траўня Камісія атрымала трагічную вестку – разбураныя Барысаглебскі і Пятніцкі храмы ХІІ стагодзьдзя ў Бельчыцах на ўскрайку тагачаснага Полацку. За помнікі мастацкай архітэктуры ў камісіі адказваў Мікола Шчакаціхін. Ён неадкладна быў накіраваны ў Полацак” (1: 147).
Дзейнасць Камісіі, погляды яе членаў шмат у чым апярэдзілі свой час, але паколькі ўсё гэта разгортвалася ў сітуацыі магутнага савецкага мадэрнізацыйнага і, як вытворнае, антырэлігійнага памкнення, усе парывы Камісіі можна трактаваць хутчэй як марны лямант. Гэта нават і цяпер часта так, але сёння ахова спадчыны ўжо моцна інстытуцыялізаваная: ёсць арганізацыі, эксперты і законы. А тады ж амаль нічога гэтага не было! І, вядома, плаванне супраць моцнай плыні ні да чаго добрага не прыводзіць, тым больш у жорсткія паслярэвалюцыйныя дзесяцігоддзі. Трагедыя Камісіі ў тым, што перад намі – рамантычны парыў інтэлігенцыі, які разбіўся аб сістэму кіравання, арыентаваную на дасягненне зусім іншых мэтаў. Даволі тыповая гісторыя. Проста не трэба пераносіць ідэі шэрагу інтэлектуалаў на агульнае разуменне горада і яго культурнай спадчыны.
Звычайны “працоўны інструмент” аўтара – актыўная міфатворчасць. Да таго ж даволі частая з’ява двухтомніка: змест асобных раздзелаў і нават частак не адпавядае іх назве. Яскравы прыклад – назва ч. 5 “План рэстаўрацыі Замчышча” (у кн. 1). Бачачы такую назву, чытач можа падумаць, што ўзровень асэнсавання культурнай спадчыны Мінска ў сярэдзіне 1920-х дасягнуў такога ўзроўню, што планавалася ажыццяўленне маштабнага рэстаўрацыйнага праекта. Памер гэтай часткі – 41 старонка. Што ж бачым унутры?
Аказваецца, у 1925 г. Аляксандр Цвікевіч, які справаздачыўся аб дзейнасці памянёнай Камісіі па ахове помнікаў, пісаў: “Да заслуг камісіі трэба залічыць тое, што яна спыніла руйнаваньне полацкіх помнікаў каменнага будаўніцтва XI–XII веку… і злажыла плян рэстаўрацыі і аховы Менскага Замчышча. <…> Знайсьці гэты плян пакуль не ўдалося” (1: 265). Усё! Астатняе ў тэксце (яшчэ раз – 41 старонка!) – гэта спекуляцыі аўтара, квінтэсенцыя якіх – “мы дакладна ведаем, што дзеячы Інбелкульту разумелі і ўсьведамлялі значнасьць Замчышча і Старога гораду, дбалі пра яго, вырашылі стварыць плян яго рэстаўрацыі (аднаўленьня) і зрабілі гэта” (1: 265). Пры гэтым іншыя звесткі, якія прыводзіць аўтар, паказваюць, што гаворка ішла хутчэй пра добраўпарадкаванне занядбанай тэрыторыі “са зносам старых драўляных хат, вынясеньнем звалкі і будаўніцтвам бульвара” (1: 267). А, ну яшчэ планаваўся рамонт некаторых будынкаў. Дык дзе тут рэстаўрацыя? Улічваючы, што колькасць згадак “пляна” ў тагачасных дакументах і публікацыях блізкая да нуля, які ж статус меў гэты дакумент, вынесены ў загаловак вялікага раздзела?..
Але для аўтара гэта няважна. Ён у абсалютным захапленні: “Ідэя рэстаўрацыі Замчышча і захаваньня Старога гораду ў Менску, народжаная ў 10–20-я гады ХХ стагодзьдзя, робіць гонар тагачаснаму беларускаму актыву. Гэта паказвае, што найлепшыя людзі Беларусі ўжо ў той час былі абазнаныя ў культурных трэндах старой Эўропы” (1: 272). І гэта ж далей будзе цыркуляваць у грамадстве як высновы навуковага даследавання!
Наступная істотная загана, якой прасякнута ўся кніга – імкненне да максімальнага спрашчэння і палярызацыі апісаных падзей і з’яў. Гэта, відаць, журналісцкая школа. Але тое, што добра працуе ў рэпартажы, зусім не пасуе гістарычнаму даследаванню з навуковымі рэцэнзентамі. Таму што гаворка вядзецца пра складаныя рэчы, для вывучэння якіх існуюць напрацаваныя пакаленнямі даследчыкаў падыходы, а іх сп. Абламейка ігнаруе.
Першае вялікае спрашчэнне – імкненне давесці выключную беларускую ідэнтычнасць мінскай спадчыны. Прычым беларускасць гэтая мае для аўтара цывілізацыйнае вызначэнне і адназначна атаесамляецца ім з еўрапейскасцю. Для Абламейкі Мінск мае або “еўрапейскі характар” (што б гэта ні значыла), або адразу “расійскі”. Ізноў жа, што маецца на ўвазе, калі нават цытаваныя сучаснікі атаесамляюць рэканструкцыі горада часоў Расійскай імперыі з надыходам еўрапейскасці і сучаснасці?
Але аўтар непахісны. Прыкмета еўрапейскасці для яго – дахі, крытыя дахоўкай “во вкусе средних веков” (1: 39), а расійскасці – бляшаныя (1: 40). Вось так проста, паводле Абламейкі, вызначыць цывілізацыйную прыналежнасць выглядам гарадскіх дахаў. “Праблема палягае ў ідэалягічным выбары: што аднаўляць – расейскія або дарасейскія ўзоры? Вобразна кажучы, пытаньне стаіць так: бляха або чарапіца?” (1: 40).
Аўтар цалкам успадкоўвае бачанне нацыянальнай прыналежнасці горада, характэрнае для палітычных дзеячоў пачатку 1920-х гадоў. Напрыклад, цытуе Язэпа Лёсіка, які сцвярджаў, што пры вызначэнні дзяржаўнай і нацыянальнай прыналежнасці горада не трэба звяртаць увагу на склад яго насельніцтва: “У межах этнаграфічнага расьсяленьня беларускага народу ўсе гарады беларускія. Культурная асыміляцыя – зьяўленьне штучнае, часовае, ненатуральнае. Калі беларускія гарады маглі апалячыцца ці абмаскаліцца, то гэтакім парадкам яны могуць і абеларусіцца” (1: 63). Дарэчы, Лёсік у 1920 г. пісаў гэта не пра Мінск, а пра Вільню.
Добра, а як быць з яўрэямі, якія складалі каля паловы насельніцтва горада? Адказ просты: “На архітэктуры Старога гораду перавага габрэяў, за выключэньнем адзінкавых выпадкаў, як, напрыклад, некаторыя архітэктурныя элемэнты Школьнага двара, ніяк не адбілася” (1: 51). Абламейка вельмі проста расчытвае ў архітэктуры горада беларускасць, а вось яўрэйскасць – ні ў якім разе!
Справа ў тым, што згаданы тэзіс пра лавінападобную хвалю ўвагі да Старога горада патрэбны Абламейку, бо на ім грунтуецца галоўная ідэя ўсяго двухтомніка, а менавіта – што разбурэнне культурнай спадчыны было ўсвядомленым і мэтанакіраваным злачынствам. А здзейснілася злачынства, бо спадчына гэтая, як “давёў” аўтар – чыста беларуская. Бальшавікі знішчалі старыя дамы, бо хацелі знішчыць беларускасць.
І ўвогуле ўсё было б добра, каб не бальшавікі. Бо паводле аўтара, усё, што ішло ад іх, было злом з далёкімі наступствамі. Дадавалі паверхі будынкам, надбудоўвалі іх – гэта была асноўная прычына маштабнасці ваенных разбурэнняў. Выдалі больш за 15 дэкрэтаў аб ахове помнікаў – натуральна, бо спадчына была ім патрэбная толькі для таго, каб потым распрадаць. Здаецца, усе антыбальшавіцкія байкі і стэрэатыпы сабраны пад адной вокладкай. Спроба разабрацца ў разнастайных працэсах? Не, не чулі…
У сваім антыбальшавізме Абламейка зусім не ўмее працаваць з крыніцамі або ў пагоні за сенсацыямі проста не хоча ставіцца да іх крытычна. Крытыкуе толькі савецкія сведчанні, а вось крыніцы ад нацыянальных дзеячоў або немцаў успрымае абсалютна некрытычна. Яго крытыка зводзіцца выключна да выкрыцця нібыта зламыснай маны прапагандыстаў. Напрыклад, разважаючы пра маштаб ваенных разбурэнняў у Мінску, словам “Менскай газеты” ён верыць свята, а за сведчанні ў савецкіх дакументах, якія ім супярэчаць, іх аўтары-архітэктары адразу атрымліваюць адлуп: “бессаромна, па доўгу службы, паводле камуністычнага сумлення або проста ад дурноты і неабазнанасці – хлусілі” (2: 16).
Якія методыкі падліку выкарыстоўваліся пры вызначэнні ступені разбуранасці? Як вызначалася гэтая ступень (і, верагодна, для розных дакументаў паводле розных методык)? Гэта аўтара не цікавіць. У Абламейкі ўсё проста: разбурана – значыць разбурана, а розныя звесткі – бо хацелі схаваць праўду.
Разважаючы пра падпалы асобных будынкаў у 1941 г. і ролю ў гэтым савецкіх і нямецкіх спецслужбаў, аўтар не шкадуе маральных ацэнак. Толькі з боку немцаў гэта была “класіка вайны”, а з боку Чырвонай арміі – “тактыка выпаленай зямлі”, дзе пад выпальваннем паміж радкоў маецца на ўвазе наўмыснае знішчэнне культурнай спадчыны.
Паказальны сюжэт пра першыя этапы пасляваеннага аднаўлення, якое, як і паўсюль, пачалося з разбору завалаў: “«восстановлением»… называўся татальны і вульгарны разбор усяго, што было хаця б троху пашкоджана ці спалена” (2: 106); “на тварах удзельнікаў тых расчыстак, зафіксаваных газэтнымі фатографамі, шчасьця мне ўбачыць не ўдалося” (2: 107). “Менчукі сталі парабкамі ХХ стагодзьдзя. Таму і працавалі без энтузіязму” (2: 109).
Ну правільна! Калі з усяго працэсу пасляваеннага аднаўлення горада апісваць выключна разборку завалаў і руін і абысці ўвагай астатнія часткі працэсу, як гэта робіць Абламейка, то адразу ж аднаўленне ператвараецца ў прымусовае разбурэнне: “адказ на пытаньне «Што рабілася ў Менску пасьля вызваленьня?» можа гучаць зусім коратка: стары Менск зносілі і называлі знос «аднаўленьнем сталіцы»” (2: 129).
Вось як апісваюцца злачынствы бальшавікоў-“аднавіцеляў”: “Менчукі памятаюць, як спэцыялісты Трэсту хадзілі па старых кварталах гораду, прыглядаліся ня толькі да руінаў, але і да добра захаваных або троху пашкоджаных пажарам дамоў (напрыклад, на вуліцах Камсамольскай або Інтэрнацыянальнай), як аббівалі тынкоўку, ацэньваючы якасьць цэглы і перакрыцьцяў, і калі яна іх задавальняла, то амаль цэлы дом разьбіралі” (2: 115). “А ў новапабудаваныя дамы на вуліцы Савецкай і яе навакольлях засялялі партыйных і савецкіх чыноўнікаў, афіцэраў МГБ, вайскоўцаў і іншых прадстаўнікоў савецкай эліты”. І ўсё гэта прывяло да таго, што “напярэдадні вайны на аднаго жыхара гораду прыпадала 4,5 квадратныя мэтры жылой плошчы, а ў 1951 г., нягледзячы на нібыта гераічныя высілкі ў аднаўленьні жытла, на аднаго менчука прыпадалі толькі 3,5 квадратныя мэтры” (2: 116).
Ну зразумела ж, нелюдзі! Зносілі цэлыя дамы простых мінчан дзеля пабудовы “палацаў” для катаў-энкавэдыстаў. Пасля вайны забяспечанасць жыллём стала ніжэйшай, чым да вайны. Глядзіце, аўтар і статыстыку прыводзіць! А тое, што яго высновы заснаваныя ў большасці на сцвярджэннях кшталту “менчукі памятаюць”, і тое, што пасля вайны з улікам усіх яе разбурэнняў быў яшчэ і выбуховы рост насельніцтва, апісаны, напрыклад, нямецкім гісторыкам Томасам Бонам (у згаданым 1951 г. у Мінску ўжо жыло больш людзей, чым да вайны)[1], – гэта ўсё нюансы, не вартыя аўтарскай увагі. Усё максімальна проста: “Мэце хутчэйшага разьмяшчэньня партыйна-савецкай намэнклятуры і камуністычнай карнай машыны ў новых будынках былі прынесеныя ў ахвяру дзясяткі помнікаў грамадзянскай і культавай архітэктуры Менску” (2: 119).
Аўтар абсалютна не знаёмы з ідэямі, якімі жылі пасляваенныя архітэктары, не знаёмы з міжнародным кантэкстам, з аналагічнай замежнай практыкай адбудовы разбураных гарадоў. Наогул нічога гэтага няма. Увесь міжнародны кантэкст у абедзвюх кнігах (!) месціцца ў адным-адзіным абзацы: “У гэты самы час па ўсёй Польшчы на вуліцах і ва ўстановах стаялі скарбонкі для збору сродкаў на адбудову цалкам зруйнаванага варшаўскага Starego Miasta. А ў Празе на Бэтлеемскім пляцы аднаўлялі гатычную Бэтлеемскую капліцу, дзе ў пачатку ХV стагодзьдзя служыў Ян Гус. Капліца ў ХVІІІ стагодзьдзі была перабудаваная ў жылы дом, і для яе аднаўленьня дом давялося разбурыць” (2: 142).
А як жа іншыя гарады кшталту Ратэрдама, Ковентры, французскага Гаўра? А як жа спрэчкі пра тую самую Варшаву? І пры чым тут Бетлеемская капліца?..
Яшчэ адзін прыклад: у другой кнізе ёсць раздзел “Ідэалягічныя запазычаньні. Нямецкія ідэі ў генпляне Менску”. Ён пра тое, што савецкія архітэктары пасля вайны пераймалі ідэі нацысцкага генплана Мінска (!). Справа ў тым, што ў 2004 г. гісторык архітэктуры Расціслаў Баравы апублікаваў генплан Мінска, складзены нацысцкім архітэктарам Рудольфам Вэшэ ў 1942–1943 г. “Асабліва на пляне Вэшэ ўражваюць кальцавыя дарогі. У 30-я гады немцы пабудавалі такія ў некаторых сваіх гарадах. Відавочна, што савецкія ўлады пазычылі гэтую ідэю ў нацыстаў” (2: 198). Калі прытрымлівацца логікі Абламейкі, выходзіць, што будаўніцтва ў горадзе кальцавой дарогі – гэта спадчына нацысцкіх ідэй. На гэтым “рацыянальныя” аргументы, якія тычацца горадабудаўніцтва, заканчваюцца, і пачынаецца проста плынь свядомасці на 14 старонак з гістарычных рэмінісцэнцый, неструктураваных разваг пра падабенства ідэалогій, экскурсаў у палітыку мемарыялізацыі, эстэтычныя густы Сталіна і Гітлера і г.д. І нічога, што датычыла б непасрэдна генпланаў Мінска. Але якая розніца, калі згодна з кампазіцыйным законам запамінаецца толькі тое, што ў загалоўку.
Ледзь не палову другой кнігі аўтар спрабуе разабрацца, ці трэба было зносіць большую частку Старога горада. І гэта ў яго вельмі цяжка, натужна атрымліваецца. Абламейка спрабуе паказаць злачыннасць матывацыі тых, хто зносіў пабудовы ў час вайны і пасля яе ў сітуацыі, калі рашэнні прымаліся зыходзячы з зусім іншых перадумоў, у іншых каардынатах.
Адказ на ўзнятыя пытанні магло б даць даследаванне катэгорый мадэрнізацыі, рэгіянальнай архітэктурнай моды, глабальных архітэктурных тэндэнцый, разуменне сутнасці тагачасныхтэхналагічных рашэнняў і г.д. Але ўвесь ідэйны кантэкст эпохі аўтара абсалютна не хвалюе. Таму не толькі асобныя сцверджанні, але нават цэлыя фрагменты выглядаюць як канцэнтрацыя ці то наіўнасці, ці то дылетантызму.
Такім чынам, вялікая частка аўтарскіх высноў проста высмактаная з пальца. Калі б гэта была яшчэ толькі міфатворчасць! Кніга напоўнена непрыхаванымі канспіралагічнымі тэорыямі ды містыцызмам! І тое, і другое замешана на кепскім разуменні гістарычнага кантэксту, і паколькі гэта кладзецца на рэальныя гістарычныя траўмы беларусаў, ідэі Абламейкі могуць быць успрыняты кімсьці з чытачоў як сапраўдныя адкрыцці. Але што добра для газеты “Сенсацыя”, зусім кепска для вынікаў абароненага доктарскага даследавання.
Тэкст Абламейкі, асабліва ў другой кнізе, поўны празрыстых намёкаў: “Лёгіка разважаньняў пра лёс Старога гораду ў вайну непазьбежна прыводзіць да пытаньня, ці не маглі разбурэньні на Замчышчы, прынамсі часткова, насіць наўмысны характар? Ці не маглі савецкія бамбаваньні Старога гораду ў часе акупацыі, жорсткія бамбардыроўкі напярэдадні вызваленьня і пасьляваенныя падрывы дамоў быць часткай нейкай задумы? Ці ня зьвязаныя бамбаваньні і сапёрныя падрывы з жаданьнем савецкага кіраўніцтва займець, напрыклад, аргумэнты ў пасьляваеннай антынацысцкай прапагандзе або дадатковыя падставы для атрыманьня пасьляваенных рэпарацый? На першы погляд такія разважаньні гучаць як фантастыка або блюзьнерства. І ўсё ж. Ніякіх дакумэнтаў на гэты конт апублікавана не было. У беларускіх архівах яны таксама адсутнічаюць. Калі такія дакумэнты ўсё ж існуюць, то яны дагэтуль застаюцца засакрэчаныя. Зь іншага боку, іх магло і ня быць. У ваенны час загады аддаюцца ня толькі пісьмова, але і вусна…” (2: 152).
Праз 18 старонак гэтая ідэя паўтараецца ўжо як легітымная версія падзей: “«Чаму Менск так жорстка бамбілі напярэдадні вызваленьня і нават у дзень? Чаму сапёры пасьпяхова разьмініравалі Дом Ураду, але падрывалі зусім цэлыя кварталы і дамы? Што ім было мала?..» Дзьве ключавыя часткі імавернага адказу на гэтае пытаньне могуць гучаць так – членства БССР у ААН і рэпарацыі” (2: 170). Пасля гэтага ідуць спекулятыўныя развагі аўтара, якія не змяшчаюць наогул ніякіх аргументаў на карысць сенсацыйнай версіі.
Але гэтая версія яшчэ не канчатковая, бо ёсць і іншая, а менавіта што разбурэнні – помста беларусам за… нацыянальны рэнесанс пад нацысцкай акупацыяй: “Беларуская мова атрымала статус афіцыйнай. Толькі на ёй дапускаліся друк, школьніцтва і тэатар. На захадзе краіны, дзе быў значны працэнт польскага насельніцтва, у 1942 годзе ў некаторых акругах было ўведзена грашовае пакараньне за выкарыстаньне ў працоўны час іншых моваў.
Была адноўленая цэхавая арганізацыя рамесьнікаў у гарадах. Былі створаныя беларускія прафсаюзы, беларускія суды, Цэнтральны каапэратыўны саюз, Ліга жанчын. <…>
Сярод усіх суседніх краінаў толькі ў Беларусі было дазволена выкарыстаньне Пагоні, бел-чырвона-белага сьцяга і гімну «Мы выйдзем шчыльнымі радамі». Украінцы і літоўцы з зайздрасьцю глядзелі на, як яны казалі, беларускі рэнэсанс” (2: 185–186).
Хто ж тады стаяў за разбурэннем архітэктурных помнікаў? Вядома, НКУС! Гэтаму прысвечаны цэлы раздзел “Культуролагі ў пагонах”, квінтэсенцыя якога: “У пошуках і развагах аб лёсе Старога гораду непазьбежна зноў і зноў сутыкаесься з роляй НКВД у гэтай беларускай трагедыі. Удзел гэтага ведамства ў зьнішчэньні беларускіх палітыкаў і дзеячоў беларускай культуры сёньня ўжо даволі добра вядомы. Значна менш вядомая роля НКВД у зьнішчэньні матэрыяльных і духоўных помнікаў беларускай культуры” (2: 217).
Зноў ніякіх доказаў “сенсацыі” не прыводзіцца, тэкст складаецца з беспадстаўных спекуляцый, якія заканчваюцца падсумаваннем: “Цалкам магчыма, што калі дакумэнты некалі ўсё ж будуць рассакрэчаныя, то і беларускіх гісторыкаў чакае шмат незвычайных адкрыцьцяў” (2: 227).
Але Абламейка не спыняецца і на гэтым. Яшчэ адзін “сенсацыйны” раздзел “Берыя і Менск” не ўтрымлівае нічога пра ролю Берыі ў знішчэнні Старога горада, апрача туманных намёкаў: “Гісторыкі ведаюць, што Бэрыя пасьля вайны захапіўся архітэктурай, лічыў сябе спэцыялістам, ганарыўся сваёй роляй у шэрагу праектаў” (2: 238). “Усё гэта прымушае думаць, што маскоўскія акадэмікі падпісалі дакумэнт, асноўныя палажэньні якога былі распрацаваныя ў нетрах НКВД СССР і даведзеныя да іх ведама кіраўніком камісіі – падначаленым Бэрыі, начальнікам Упраўленьня па справах архітэктуры пры СНК СССР Анатоліем Мардвінавым” (2: 237–238). Насамрэч нічога ў тэксце не прымушае так думаць. Не прыводзіцца ніякіх аргументаў апрача агульнай думкі, што раз крыніцай усяго зла ў СССР было НКУС, значыць, і за зносам мінскай спадчыны стаіць яно.
Затое зноў процьма намёкаў. Вось тыповая маніпуляцыя: “Але, пішучы пра разбурэньне Храшчаціку падчас вайны, Мікіта Хрушчоў зрабіў і яшчэ больш значнае прызнаньне:
«Я так и не смог разобраться, кто там взрывал и поджигал. Немцы заявляли, что это делали оставшиеся в городе партизаны. Таких заданий партизанам никто не давал, и я полагаю, что это была проделка гестаповцев, которые пытались направить гнев рядовых граждан против партизан».
Член палітбюро ЦК ВКП(б), першы сакратар ЦК КП(б)У прызнаецца ў тым, што так і не даведаўся, хто арганізаваў выбухі ў гістарычнай частцы гораду перад прыходам Чырвонай арміі! Зрэшты, магчыма, што Хрушчоў, пішучы мэмуары ў статусе пэнсіянэра, баяўся гаварыць праўду. Калі ж ня ведаў сапраўды, дык і гэта дадатковы аргумэнт на карысьць цьверджаньня, што там дзейнічалі людзі Бэрыі” (2: 241).
Хрушчоў, пішучы пра Кіеў, у нечым “прызнаўся” і да таго ж “баяўся”. Або не баяўся, але ў разбурэнні Мінска вінаваты ўсё адно Берыя. Вось такая логіка…
За зносам “Мінскай гарадской вежы” (вежы былога калегіума езуітаў) побач з каталіцкай катэдрай таксама, паводле аўтара, нібыта стаяла НКУС. Чаму? Бо вежа месцілася на лагатыпе “Беларускай газеты”, што выдавалася ў часы акупацыі. І праз гэта стала “сімвалам беларускасці”. І наогул старыя будынкі зносіліся, бо ў іх адбывалася дзейнасць беларускіх арганізацый. Але, вядома ж, ніякіх доказаў гэтага таксама не прыводзіцца.
У раздзеле “Дэзінфармацыя чужых і сваіх” усе гэтыя тэорыі падаюцца ўжо як даказаныя факты: “Прычыны, ініцыятары і выканаўцы зносаў у гістарычным цэнтры Менску ўжо апісаныя. Не хапае толькі апошняга зьвяна – аўтараў фальсыфікацыі праўды пра вайну і разбурэньні. Гэтае зьвяно называецца проста – органы савецкай вайсковай цэнзуры, адна з найважнейшых структурных частак ЧК-ГПУ-НКВД” (2: 261). І зноў ідзе 14 старонак пра ўсё на свеце, пачынаючы ад цара Аляксея Міхайлавіча і заканчваючы этнаідэнтычнасцю Сталіна, толькі нічога па тэме.
Асабліва варта адзначыць наступны фрагмент у раздзеле “Вялікая загадка менскай фотагісторыі”: “Няма толькі ніводнага (!) здымку самых старых цэнтральных менскіх вуліц Замкавай, Падзамкавай, Завальнай, Нова-Мясьніцкай і Стара-Мясьніцкай (Старазамкавай) – вузкіх, крывых, эўрапейскіх, з каменным брукам, забудаваных 2-3-4-павярховымі мураванымі дамамі, некаторыя зь якіх у 1920-я гады яшчэ былі накрытыя дахоўкай, з трамвайнымі рэйкамі і ліхтарамі. Іншымі словамі, няма зробленых да вайны фотавыяваў месца, адкуль Менск пачынаўся, самога сэрца Старога гораду – унутранай тэрыторыі Замчышча з вышэйназванымі вуліцамі. Дзе ж тыя здымкі, няўжо ніхто ніколі іх не зрабіў? Ці магчыма гэта?” – задаецца пытаннем Абламейка. І адразу ж знаходзіць адказ: “У жніўні-верасьні 1938 году архіўная сетка Беларусі была перададзеная ў склад НКВД. Цэнтральнае архіўнае ўпраўленьне было ператворанае ў архіўны аддзел НКВД. Вобразна кажучы, савецкія архівісты «атрымалі пагоны» і на доўгі час сталі супрацоўнікамі самага страшнага і злавеснага ведамства СССР, дзе любыя, нават самыя неверагодныя і жорсткія загады не абмяркоўваліся, а выконваліся хутка, якасна і безь пярэчаньняў. <…>
Зразумела, што калі НКВД займаўся архітэктурнымі праектамі, арганізоўваў выкананьне ідэяў і пажаданьняў Сталіна аб стварэньні новага аблічча гарадоў СССР, у тым ліку Менску, ён, натуральна, ня мог не заняцца і фатаздымкамі. Выявы менскага Старога гораду сьведчылі ня толькі пра эўрапейскае мінулае беларусаў, але і пра злачынства тых, хто Стары горад канчаткова разбурыў.
Засакрэчваньне здымкаў і іх наступная ліквідацыя маглі забясьпечыць неабходны ідэалягічны грунт для выкананьня як зьнешнепалітычных задачаў СССР (ААН, рэпарацыі, прапаганда), так і ўнутрыпалітычных – а менавіта, нацыянальнага аслабленьня і задушэньня беларусаў. <…>
Зрэшты, засакрэчаныя ў 40-я гады здымкі менскага Старога гораду могуць і ў нашы дні захоўвацца ў маскоўскіх спэцхранах. І вось чаму” (2: 247–248).
І далей, як і паўсюль у кнізе, ідуць 12 старонак тэксту, якія наогул не тлумачаць чаму. Затое напрыканцы нас чакае сапраўдны сюрпрыз!
“Займаючыся, паводле пасады, шматгадовым задушэньнем нацыянальных культураў у СССР… Бэрыя, можа, як ніхто іншы ў савецкім кіраўніцтве, ведаў магутную, невынішчальную сілу нацыянальных пачуцьцяў; ведаў, якая містычная, надпрыродная энэргія хаваецца ў душы кожнага народу”. І таму… даслаў беларусам адну-адзіную фотакартку вул. Дзям’яна Беднага: “Здымак вузкай і крывой вуліцы Дзям’яна Беднага паступіў у беларускі архіў без тлумачэньня прычынаў з архіву кінафотафонадакумэнтаў СССР у Маскве на пачатку траўня 1953 году – якраз у разгар бэрыеўскай адлігі” (2: 258–260). А чаму ж ён гэта зрабіў? Аказваецца таму, што помсціў за загад Сталіна дэпартаваць мінгрэлаў (які сам жа раней і выканаў).
Ну і нарэшце апошняе, пра што варта сказаць – аўтар настолькі ўпэўнены ў сваіх тэорыях, што замест вывучэння крыніц проста ў тэксце кнігі часта з імі палемізуе.
Абламейка шчыра здзіўляецца, што ніхто не абараняў старую архітэктуру, ён спрабуе шукаць сведчанні такой барацьбы, звяртаецца ў надзеі да творчасці пісьменнікаў, але і яны маўчаць: “Здавалася б, якраз пісьменьнікі і журналісты як самая на той час нацыянальна актыўная частка нешматлікай беларускай эліты маглі выступіць на абарону старой менскай архітэктуры. Аднак гэтага ня сталася. Пісьменьнікі горача падтрымлівалі «аднаўленьне» і нават бралі ў ім актыўны ўдзел” (2: 132).
Гэта значыць пісьменнікі не тое што не абараняюць, а самі ўдзельнічаюць у разбурэнні! Што праўда, па прымусе. Дакладней, калі Абламейка знаходзіць цытату, якой, паводле ягонага меркавання, быць не мусіла, ён папросту адмаўляе такому аўтару ў суб’ектнасці, проста не верыць, што так можа быць: “Падпаў пад уплыў савецкай прапаганды нават Якуб Колас, які, як чытач ужо ведае, мог быць добра абазнаны аб значэньні Старога гораду для беларускай культуры і гісторыі. У сьнежні 1944 году ў лісьце да жонкі зь Менску Колас напісаў: «…Мінск разбураны, але твар горада застаўся. Мінск ёсьць Мінск, хоць ён страшны ў сваіх руінах… І страшна прызнацца – я нават задаволен, што пры аднаўленьні сталіцы мы зробім яе больш разумнай, больш планавай і выправім тыя агрэхі, якія з’явіліся ў выніку бяспланавага, непрадуманага будаўніцтва…»” (2: 136). Падобныя цытаты прыводзяцца і з нарыса пісьменніка і мовазнаўцы Міколы Лобана, пасля чаго аўтар заўважае: “Пры чытаньні такіх тэкстаў міжволі ўспамінаецца мэдычная назва псыхічнай хваробы, што азначае раздвоенасьць асобы” (2: 138). Ну канешне! Колас і Лобан папросту хворыя!
І нават калі Абламейку перыядычна трапляюць дакументы, што тлумачаць прычыны тых ці іншых прынятых горадабудаўнічых рашэнняў, і ён іх нават цытуе, то ўсё адно ніякія тлумачэнні яго не задавальняюць, а за ўсімі аргументамі ён бачыць толькі непавагу да гарадской даўніны.
Выглядае гэта максімальна наіўна: “Гэтае ненатуральнае суседзтва фразаў кшталту «очень древний город нашей Родины» з плянамі, якія асуджалі Менск на канчатковае разбурэньне, спараджае пытаньне – нашто казаць пра старажытнасьць, каб пасьля ніводным словам не згадаць пра патрэбу аднаўленьня і рэстаўрацыі? Магчыма, гэта было данінай нейкай уяўнай прафэсійнай прыстойнасьці, своеасаблівым «добрым тонам» тагачасных архітэктараў? Часам здаецца, што згадкі пра старажытнасьць былі праявай эгаістычнага самасьцьверджаньня – чым больш даўні горад, тым больш ганарова ў ім будаваць” (2: 145).
Я параіў бы аўтару пачытаць мемуары архітэктараў, даследаванні пра савецкую і міжнародную архітэктуру 40–50-х гадоў XX ст., урэшце пагутарыць са сталымі архітэктарамі, сярод якіх у час напісання дысертацыі былі жывыя нават некаторыя ўдзельнікі аднаўлення. Але навошта гэта Абламейку? Замест гэтага ён увесь час дыскутуе з дакументамі. Ён не спрабуе іх зразумець, а нібыта хоча пераканаць іх аўтараў у нечым адваротным: “…усё, што замінала Н. Трахтэнбэргу і М. Андросаву, усё, што паводле іх было вузкае, крывое, ламанае, маламернае, што перашкаджала разьвіцьцю гарадзкога транспарту і не адпавядала «сучасным» патрабаваньням – усё гэта зносілася, спрашчалася і пашыралася. І якраз усё гэта трэба было дбайна і ашчадна захоўваць і рэстаўраваць” (2: 146).
А калі ўяўныя апаненты не адпавядаюць чаканням і нібы не падзяляюць каштоўнасці аўтара, ён іх, незразумела на якой падставе, прыніжае: “Нізкі культурны ўзровень, пагарда да ўсяго беларускага і «заходняга», палон камуністычных ідэяў «сьветлага заўтра» і адпаведнай яму новай архітэктуры штурхалі аўтараў генпляну і яго заказчыкаў у кіраўніцтве БССР да канчатковага зносу Старога гораду. І яны гэта зрабілі” (2: 148).
Аўтар спрабаваў гутарыць са сталымі мінчукамі, але вынік яго зусім не задаволіў: “Зь ліку васямнаццаці апытаных старых менчукоў дванаццаць ня ўспомнілі пра нямецкія зносы гарадзкой забудовы на Замчышчы і на Нізкім рынку падчас акупацыі і сьцьвярджалі, што немцы нічога такога не рабілі, яны, маўляў, займаліся толькі расчысткамі завалаў пры дарогах. Тры чалавекі заявілі, што наогул ня маюць на гэты конт ніякай думкі. І яшчэ тры чалавекі сказалі, што на момант прыходу ў горад савецкіх войскаў у ліпені 1944 году большая частка Старога гораду, уключна зь Нізкім рынкам і Замчышчам, была цалкам разбураная” (2: 70). Вось, дарэчы, выдатная ілюстрацыя таго, наколькі няважнай бачылася старая архітэктура для мінчукоў таго часу!
Але аўтару гэтыя сведчанні недаспадобы. Вельмі дзіўна выглядае доўгі ўрывак-дыялог, калі Абламейка літаральна спрачаецца з адным з рэспандэнтаў, абвінавачваючы яго ў няведанні гістарычных фактаў. Дыялог аўтара і мінчука-старажыла Станіслава Сакалоўскага займае ажно 8 старонак другой кнігі (2: 72–80), і можа нават скласціся ўражанне, што мэта аўтара – не атрымаць інфармацыю, а ў нечым пераканаць старога: “Мушу вам сказаць, што я вельмі зьдзіўлены”, “Не магу паверыць”, “Ведаеце, Станіслаў Іванавіч, не магу супакоіцца пасьля нашай учорашняй размовы”, “Не магу паверыць. Фантастыка”, “Можа вы забыліся, можа так было ўжо ў акупацыю?”, “Давайце яшчэ раз уважліва паглядзім і падумаем, Станіслаў Іванавіч”, “Мне цяжка паверыць у тое, што вы кажаце”, “Я ўсё не магу супакоіцца”. Літаральна як следчы, які дамагаецца “правільных” паказанняў.
Выглядае гэты фрагмент максімальна непрафесійна з пункту гледжання гістарычнай навукі. Бо з такога інтэрв’ю можна было б зрабіць вельмі цікавыя высновы аб тым, як функцыянуе памяць, але сачыць за тым, як “даследчык” палемізуе з успамінамі вельмі сталага чалавека неяк няёмка. Але аўтар бачыць толькі тое, што хоча ўбачыць, і таму нават такі “ненадзейны сведка” ў ягонай інтэрпрэтацыі ўрэшце дае “правільныя паказанні”: “Ды што там некаторыя, многія яго цьверджаньні не адпавядаюць сапраўднасьці. І ўсё ж гэта дакумэнт, які ня толькі сьведчыць пра недакладнасьць людзкой памяці, якая зь цягам часу можа зьмяшаць усё ў галаве чалавека, але і дае нам некаторую важную інфармацыю, напрыклад, пра тое, што “наши бомбили эти места несколько раз” (2: 80–81).
Вось такім атрымаўся рэцэнзаваны твор… Калі б не ягоная прэтэнзія на навуковасць (доктарская дысертацыя, абароненая ў Беластоцкім універсітэце!) і не тое, што ён так моцна спадабаўся членам журы прэміі Гедройця, можна было б паціснуць плячыма: чарговая публіцыстыка на сацыяльна-значную тэму. У сапраўднасці ж перад намі вынік невалодання падставовай метадалогіяй гістарычнай працы, нежадання разбірацца і наадварот – жадання ўсё максімальна спрасціць ды звесці да лозунгаў і прымітыўных агітак, часам небяспечных ці проста дзіўных, а таксама вынік актыўнай міфатворчасці, прыпраўленай схільнасцю да містычных і канспіралагічных тэорый. Ці заслужыла такую кнігу складаная і цікавая гісторыя Мінска? І ці заслужыла яе ўся беларуская гістарычная супольнасць? Пытанне рытарычнае…
* АБЛАМЕЙКА, СЯРГЕЙ. Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня. Кн. 1. Прага, 2021. 461 c., іл.; Кн. 2. Прага, 2021. 359 с., 108 с. іл. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе).
[1] Бон Т. М. «Мінскі феномен». Гарадское планаванне і ўрбанізацыя ў Савецкім Саюзе пасля 1945 г. / пер. М. Рытановіч. Мінск, 2016. С. 342.