Юры Вашкевіч. Вобраз Беларусі і беларусаў у польскай мемуарнай літаратуры 1945—1991 г.
Мемуарная літаратура сама па сабе не з’яўляецца аб’ектыўнаю крыніцай гістарычных доследаў і не можа даць поўнае праўды пра з’яву або краіну, бо ў ёй пераважаюць суб’ектыўныя ацэнкі. Тым не менш, паколькі гэтыя ацэнкі тычацца тэрыторыяў, з якіх паходзяць самі аўтары, і тамтэйшых людзей, — яны бясспрэчна служаць сведчаннем эпохі і адлюстроўваюць рэальныя малюнкі жыцця.
Бальшыня ўспамінаў і твораў мемуарнага характару, пра якія будзе гаворка, узніклі на эміграцыі. У гэтым няма нічога дзіўнага, бо становішча аўтараў у Польшчы і на эміграцыі рознілася прынцыпова. У ПНР тэрыторыі, якія знаходзіліся ў межах Савецкага Саюзу, былі тэмаю забароненай, а паняцце «крэсы» знікла з афіцыйнае мовы. Штопраўды, пасля 1956 г. гэтая тэматыка пачала паступова вяртацца, з’яўляючыся галоўным чынам у літаратурных і публіцыстычных творах, але пазбаўленыя цэнзурнага ўціску варункі для ўздыму звязаных з крэсамі пытанняў узніклі толькі пасля 1989 г. Эмігранцкія аўтары былі ў зусім інакшым становішчы. Не кажучы пра адсутнасць якое—колечы цэнзуры, самыя ўмовы эміграцыі схілялі да падтрымання гістарычнае непарыўнасці, адлюстравання фактаў і праўдзівых падзеяў. Пасля другой сусветнай вайны там узнікла багата ўспамінаў. Сярод іх можна вылучыць корпус твораў, якія звязаныя з тэрыторыямі колішняга Вялікага Княства Літоўскага і ў якіх закранаюцца тамтэйшыя нацыянальныя і палітычныя праблемы (Вацлаў Лядніцкі, Францішак Марыян Віславух, Фларыян Чарнышэвіч, Юзэф Мацкевіч, Чэслаў Мілаш і інш.) Мемуарысты паходзілі пераважна са шляхты, таму не выпадкова тэматыка іхных успамінаў найчасцей зямянская, і ў іх прысутнічаюць развітыя матывы маёнткаў і свецкага жыцця. З жыццём маёнтка непарыўна звязаны народны матыў, які выступае ў выглядзе апісання адносінаў паміж зямянствам і мясцовым сялянствам. У літаратуры, пра якую ідзе гаворка, беларусы — жыхары гэтых земляў — з’яўляюцца толькі як эпізадычныя постаці, складаючы экзатычны фон, на якім адбываюцца падзеі.
Тэматычна можна вылучыць дзве праблемныя плыні. Першую, мемуарна-настальгічную, складаюць успаміны, якія можна залічыць да літаратуры факту. Другая — гэта мемуарная проза, якая адбівае літаратурна пераствораную рэчаіснасць і належыць хутчэй да катэгорыі наратыўнае прозы. Храналагічна гэтая літаратура абдымае перыяды: XIX—XX ст. да 1939 г. і 1939—40—я г.
Яніна Жултоўская з Путкамэраў (праўнучка Марыі Путкамэравай з Верашчакаў) дае ў сваіх успамінах абраз звычаёвага і інтэлектуальнага зямянскага жыцця перад першай сусветнай вайной на Віленшчыне, Палессі і ў Наваградчыне. У яе ўспамінах выяўляецца глыбокая прывязанасць да роднае зямлі і ў той жа час дзіўная неабазнанасць што да простых людзей, якія на гэтай зямлі жывуць. Яна, здаецца, не заўважае на гэтых землях іншае нацыянальнасці, апроч польскае: «Дзіўным напэўна падасца, што потым наш уласны польскі ўрад гэтых самых людзей празваў „беларусінамі»[1]», робіць аўтарка выснову на падставе назіраняў над рэлігійным жыццём Віленшчыны.
Патрыятычнае стаўленне да зямлі продкаў, пазбаўленае ўсялякага ўтылітарызму, вызначае ўспаміны Вацлава Лядніцкага. Адна з галоўных тэмаў ягоных згадак — польскае зямянства на Віленшчыне, Віцебшчыне і Смаленшчыне. Аўтару, які з прафесійных меркаванняў большую частку году праводзіў у Маскве, прыезд на правы бераг Дняпра даваў «пачуццё духоўнага камфорту і адпачынку», бо «на Белай Русі мы кожны раз зазнавалі нешта накшталт магічнага ператварэння: там усё было падобна да нашага ўласнага жыцця, усё было польскае»[2]. Пра беларусаў аўтар успамінае толькі ў сувязі з магчымымі інтрыгамі супраць расійцаў і ў адным кароткім апісанні жыхароў заходняй Смаленшчыны, выключна этнаграфічнага характару. Як піша Міхал Крыспін Паўлікоўскі (нараджэнец Меншчыны): «Маёнтак быў, як правіла, прыхільны да беларушчыны. З селянінам размаўлялі па—беларуску. Правільная і беглая беларуская гаворка была як бы своеасаблі вым стылем. Заахвочванне беларускае мовы, фальклору і звычаю і клопат пра іх лічыліся адзіным плённым, і прытым легальным, спосабам змагання з русіфікацыяй»[3]. Якраз змаганне з русіфікацыяй, як вынікае з аўтаравага паведамлення, у вялікай меры вызначала «тутэйшую» ці «краёвую» арыентацыю шляхты, якая хацела згодна суіснаваць з беларусамі[4].
Зусім іншыя настроі пераважаюць ва ўспамінах перыяду другой сусветнай вайны. Стаўленне палякаў да беларусаў выглядае ў іх не так ідылічна, як, здаецца, відаць з аповедаў некаторых мемуарыстаў пра ранейшыя часы. Грандыёзны катаклізм змяніў звычайны парадак рэчаў. Горыч страты «малой айчыны», а разам з ёю і ўсяго зямянскага свету, часта вяла да скрайнасці ў ацэнках і выказваннях. Ва ўспамінах Яніны Кавальскай пра яе родныя мясціны мы знаходзім вельмі характэрныя закіды на адрас беларускага насельніцтва: «А хто спустошыў засаджаны намі перад высяленнем сад і вырваў усе чырвоныя кветкі, каб аздобіць браму для Краснай Арміі? Хто завербаваў нашую служанку Вэрцю, каб даносіла, як бацька вернецца дадому, бо хацелі з ім парахавацца? (…) А цяпер іх хоць да раны прыкладай. (…) Паразмаўляць яны могуць, але пра сардэчнасць няма гаворкі»[5]. Як правіла, не браліся пад увагу ні беларускія нацыянальныя памкненні, ні змены, якія адбыліся ў гэтым грамадстве і былі ў вялікай меры абумоўленыя міжваеннаю палітыкаю польскіх уладаў.
Да гэтае палітыкі звяртаецца ў сваіх мемуарных развагах Чэслаў Мілаш, ацэньваючы яе як «метад цвёрдае рукі» ў стасунку да нацыянальных меншасцяў, непрыхавана «абсурдны» і «вар’яцкі»[6]. «…Польскія ўлады вельмі атуплялі беларусаў. Эмансіпацыя беларускае моладзі сялянскага паходжання аўтаматычна азначала арыентацыю на Менск, дзе экспанавалася паказная беларушчына, і яны адразу рабіліся камуністамі. (…) Адгэтуль тыя няспынныя камуністычныя працэсы ў Вільні, што ладзіліся галоўным чынам супроць беларусаў, і ўся антыбеларуская палітычная кампанія»[7]. Падобную ацэнку мы знаходзім і ва ўспамінах Гражыны Струмілы—Мілаш: «На працягу гэтых дваццаці гадоў у дачыненні да беларусаў з віны нашае дзяржаўнае адміністрацыі напэўна набралася багата несправядлівасцяў»[8].
Антыпатыя, а часам варожасць нацыянальных мяншыняў да міжваеннае польскае дзяржавы, якую распальвала блізкасць мяжы з камуністычным светам, надавала некаторым мемуарам рысы катастрафізму. Гэты матыў выступае не толькі ва ўспамінах пра трагічныя падзеі, якія ўжо адбыліся, але і ў мемуарнай прозе, якая тычыцца папярэдняга перыяду. Катастрафічныя настроі надзвычай яскрава адбіліся ў творчасці Чэслава Мілаша, які казаў пра вельмі выразнае моўнае і рэлігійнае напружанне на беларускіх абшарах II Рэчы Паспалітай[9]. Аўтар успамінае пра амаль фізічна адчувальную варожасць тагачаснае беларускае вёскі, якая атаясамлівала ўсё польскае з «панскім» і «заходнім», што напаўняла нават менш уражлівых «страхам перад цёмнай стыхіяй»[10]. Трагізм сітуацыі ўзмацняецца гіпатэтычным меркаваннем Мілаша пра тое, што скамунізаваная беларуская моладзь імкнулася адарваць ад Польшчы яе ўсходнія ваяводствы[11]. Разважае пісьменнік і над асноўнымі прычынамі нацыянальных канфліктаў: «Уся польская культура — гэта культура спрадвек шляхецкая. (…) Туды, дзе гучыць польская мова, пранікаюць усе шляхецкія паняцці. Інакш кажучы, канфлікт паміж, скажам, палякамі і літоўцамі, альбо палякамі і беларусамі, палягаў не толькі ў мове, не толькі ў нацыянальнасці, а ў ідэале»[12]. Фрагменты ўспамінаў Яніны Жултоўскай з Путкамэраў пра беларусаў—палешукоў малююць абраз людзей, памяркоўных і лаяльных у мірным часе, якія, аднак, у перыяды грамадскіх катаклізмаў выяўляюць спантанную непрыязнасць і нават варожасць да двара і мясцовага зямянства. Пра нібыта натуральныя рэфлексы нянавісці сялян—беларусаў да палякаў — «прыгнятальнікаў» і «крывасмокаў» — піша і Гражына Струміла—Мілаш.
Сярод мемуарыстаў пануе згодная ацэнка стану нацыянальнае свядомасці беларусаў. Яны адзначаюць цяжкасці з самаідэнтыфікацыяй, падкрэсліваюць нястачу нацыянальных цэнтраў крышталізацыі, якая абумоўлівала гатоўнасць прымаць гэтыя повязі звонку, «маючы на выбар паланізацыю або русіфікацыю»[13]. Такі стан яскрава абмалёўвае Чэслаў Мілаш: «Сяляне ў доўгіх кажухах, якія прывозілі на рынак плады свае гаспадаркі, гаварылі на мове, якую найчасцей нялёгка было б вызначыць як польскую ці беларускую. На роспач іх больш свядомых братоў, яны не разумелі (відавочна за выключэннем літоўцаў, рэзка адгароджаных ад славян), што значыць нацыянальнасць, і калі пра яе ў іх пыталіся, яны звычайна адказвалі: „праваслаўны» або „каталік»»[14]. Пытанне нацыяналь нае свядомасці беларусаў закранае і Марыя Чапская ў сваіх успамінах пра Меншчыну. Пра канторшчыкаў і слуг маёнтка ў Станькаве ў сувязі з урокамі, якія даваліся іх дзецям, яна піша: «Бацькі нашых вучняў вельмі дбалі пра польскую мову, хоць між сабою гаварылі па—беларуску і не мелі выразнае нацыянальнае свядомасці: на пытанне, ці палякі яны, адказвалі, што яны „тутэйшыя», усведамлялі сваю адметнасць, але каталіцтва і польскасць былі „панскія», і гэта іх вабіла. „Нашае мовы нам вучыцца не трэба — мы ж яе ведаем!» — тлумачылі яны»[15].
Міхал К. Паўлікоўскі бачыць у замаруджанасці развіцця беларускага грамадства парадаксальную проціатруту ад паслядоўных метадаў русіфікацыі, якія ўжываліся царскімі ўладамі: «У вясковых школах вучылі толькі па—расейску. Беларуская мова, у літаратуры на якой тады (канец XIX — пачатак XX ст. — Ю. В.) толькі прарэзваліся зубкі, пераследавалася нароўні з польскаю. (…) Аднак, на шчасце для беларускага фальклору і мовы, працэс русіфікацыі ішоў вельмі павольна. Хлопец, які сканчаў вясковую школу (калі ўвогуле ў яе трапляў) і дзяцюк, які вяртаўся з войска, як правіла, вярталіся да ранейшае непісьменнасці і праз некалькі гадоў зноў паглыналіся беларускім асяроддзем. (…) Гісторыкі маглі б адзначыць цікавы парадокс: пачуццё нацыянальнае адметнасці ў цяперашніх беларусаў шмат чым абавязана цемнаце сялянскіх масаў часоў царскага панавання»[16]. Адзначаюцца і паланізацыйныя працэсы, якія ад вякоў адбываліся ў беларускім грамадстве: «На працягу вякоў польскага лідэрства на Літве і Беларусі, — піша Марыя Чапская, — эліта народа, з вялікай для гэтага народа шкодай, польшчылася і адыходзіла ад сваёй глебы <…> паступова яна ўлучалася ў прыбылы польскі элемент, прымаючы мову, звычай і вызнанне каланізатараў, узбагачаючы сваімі адметнымі вартасцямі, сілай і ваяўнічасцю польскі элемент, замест таго каб тварыць эліту свайго народa»[17].
Энцыклапедыяй зямянскага жыцця на Палессі і Меншчыне на мяжы XIX—XX ст. можна назваць успаміны, змешчаныя ў кніжцы Антоні Кяневіча «Над Прыпяццю даўным—даўно…»[18]. Гэтыя ўспаміны багатыя на падрабязнасці і адступленні, а ўключаныя ў іх апісанні мясцовасцяў, мястэчак і двароў — неацэнная гістарычная крыніца пра тыя часы. А. Кяневіч пісаў пра сваю малую айчыну і землі сваіх продкаў гэтак: «Хто ў тым краі нарадзіўся, той адчуваў сябе там заўжды шчаслівым, а кожны прыезджы заўсёды дзівіўся яму, пакідаў яго са смуткам і з найвялікшай радасцю вяртаўся да яго. <…> Сталы жыхар не можа не любіць Палесся, заўсёды чуецца шчаслівым…»[19].
Асобнае месца сярод разгледжаных намі кніжак займае мемуарны аповeд Францішка Віславуха, грунтаваны на асабістых уражаннях і ўласным досведзе[20]. У ім аўтар звярнуўся да тэмы, якая складае любоў ягонага жыцця — да Палесся. У сваіх аўтабіяграфічных апавяданнях ён апісвае маляўнічыя вобразы гэтага рэгіёну і ягоных жыхароў з міжваеннага перыяду, рысы іх характару, побыт і звычаі. Асноўнымі рысамі палешукоў аўтар называе асцярожнасць, да якое змушае навакольная прырода, звязаны з ёю недавер і нелюбоў да зменаў, а таксама схільнасць замыкацца ў сабе. Шматвекавая барацьба за існаванне сярод пушчаў і дрыгвы выпрацавала ў гэтых людзей такія рысы характару, як кемлівасць, самадастатковасць, адвага. Трапнасцю вызначаюцца назіранні і апісанні Ф. Віславуха, якія тычацца земляробства на Палессі, стаўлення насельніцтва да ўладаў і чужых людзей, адносінаў да прыроды. У кніжцы «На сцежках Палесся» аўтар напісаў словы, якія могуць служыць дэвізам для тых, хто апісвае краіны і народы: «Трэба захапляцца гэтымі людзьмі і шанаваць іх. Трэба старацца і зразумець іх. Гэта не лёгкая рэч»[21].
[1] Żółtowska J. Inni czasy inni ludzie. Londyn 1959. s. 83.
[2] Lednicki W. Pamiętniki. T. 1. Londyn, 1963. S. 24—25.
[3] Pawlikowski M. K. Mińszczyzna, Pamiętnik Wileński, Polska Fundacja Kulturalna. Londyn, 1972. S. 301.
[4] Тамсама, с. 398.
[5] Kowalska J. Moje uniwersytety. Londyn, 1971, S. 230. Перыяду акупацыі тычацца таксама партызанскія дзённікі Фанны Саломян–Лоц (Fanna Solomian–Loc, Getto i gwiazdy. Czytelnik, Warszawa, 1993). Знаходзячыся ў савецкім партызанскім аддзеле на беларускім Палессі, аўтарка назірае поўнае супярэчнасцяў і жорсткасці жыццё ў лесе. Яе бесстаронны аповeд разыходзіцца з ідылічнымі вобразамі справядлівых партызанаў–ідэалістаў, «беларускіх народных мсціўцаў», якія ствараліся савецкаю прапагандай.
[6] Czesława Miłosza autoportret przekorny. (Rozmowy przeprowadził Aleksander Fiut), Kraków, 1988. S. 100; Miłosz Cz., Rodzinna Europa. Warszawa, 1990. S. 61.
[7] Czesława Miłosza autoportret…, op. cit., s. 259, 275. Падобную думку Мілаш выказваў у «Kontynentach» (Paryz, 1958): «…што да беларусаў, пара іх гімназіяў, якія адміністрацыя ўвесь час зачыняла і пераследавала, выпускала змагароў, якія заглядаліся на Менск як на адзіны асяродак, дзе іх мова была прызнаная „мовай культуры“» (с. 262).
[8] Strumiłło–Miłosz G., Znad Switezi w gląb tajgi. Olsztyn, 1990. S. 23. Прычыны і паходжанне гэтае з’явы ілюструе Ежы Кірхмайер, спасылаючыся на ўласны жыццёвы вопыт: «Трэба было шукаць паразумення з літоўцамі, беларусамі, украінцамі (…), аднак пасяленне на Віленшчыне дзякуючы толькі хвіліннай збройнай перавазе я лічыў у найлепшым разе часовым. (…) Мы сутаргава трымаліся за нерэальнае землеўладальніцтва, якое аслабляла нас ад году да году. Доказам гэтага няхай будзе хоць бы варожае стаўленне да нас часткі беларускага насельніцтва ў верасні 1939 году ў супастаўленні з тым фактам, што, маючы сталыя дачыненні з беларускім рэкрутам пад час маёй службы ў Вільні, г. зн. у першае дзесяцігоддзе незалежнае Польшчы, я не заўважыў у яго нават найменшых прыкмет такое варожасці, а адзначаў пераважна толькі пасіўнасць, а ў шмат якіх выпадках вельмі багата добрай волі і зычлівасці». (Kirchmayer J., Pamiętniki. Warszawa, 1962. S. 169).
[9] Czesława Miłosza autoportret…, op. cit., s. 286.
[10] Miłosz Cz., Ziemia Ulro. Paryż, 1980. S. 208. Гэтыя страхі былі тым больш абгрунтаваныя, што не сцерлася яшчэ памяць пра рэвалюцыйныя пагромы 1917—1918 г. Узрушальнае апісанне рабунку і знішчэння сямейнага гнязда Кяневічаў — Дзерашэвіч — прыводзіць у сваіх успамінах Антоні Кяневіч, адначасова дзівячыся і жахаючыся: «разгром учынілі не чужыя стыхіі, не бадзяжная салдатня, а людзі з найбліжэйшае вёскі Галубіцы. Людзі, з якімі мае дзяды, потым бацькі, а потым мы абое жылі ў найвялікшай згодзе. Людзі з вёскі, у якой мы ведалі па імені не толькі кожнага гаспадара, але і яго жонку і дзяцей. (…) І гэтая найбліжэйшая, свая вёска магла ўчыніць такую жахлівую рэч!» (Kieniewicz A., Nad Prypecią dawno temu… Wspomnienia zamierzchłej przeszłości. Przygotował do druku Stefan Kieniewicz. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław — Warszawa — Kraków i in., 1989).
[11] Miłosz Cz., Rodzinna Europa, op. cit., s. 62.
[12] Czesława Miłosza autoportret…, op. cit., s. 269.
[13] Miłosz Cz., Zniewolony umysł. Paryż, 1953. S. 223.
[14] Miłosz Cz., Rodzinna Europa, op. cit., s. 62. У іншым месцы Мілаш успамінае: «…калі ў сялян з ваколіц Вільні пыталіся пра нацыянальнасць, яны казалі: „Тутэйшыя“». (Czesława Miłosza autoportret…, op. cit., s. 268). Яніна Жултоўская з Путкамэраў, апісваючы Віленшчыну і Наваградчыну канца XIX ст., успамінае: «У тыя часы просты чалавек, у якога пыталіся, хто ён, нясмела адказваў: „я каталік“, і гэта значыла, што ён колькі разоў бываў у касцёле, сяк–так умеў чытаць, маліўся з польскае кніжкі альбо спяваў польскія песні» (J. Żółtowska, op. cit., s. 83).
[15] Czapska M., Europa w rodzinie. Warszawa 1989. S. 157. Гэтая кніжка (першае выданне — Une famille d’Europe centrale. Paris, 1972) — адначасова сямейная хроніка і мемуары, якія апісваюць гісторыю гэтай арыстакратычнае сям’і. Ахоплівае перыяд ад паловы XVIII ст. да першае сусветнае вайны.
[16] Pawlikowski M. K., op. cit., S. 294.
[17] Czapska M., Czas odmieniony. Paryż, 1978. S.42—43. Пра глыбокую спольшчанасць часткі беларускага насельніцтва піша і Вацлаў Лядніцкі (Lednicki W., op. cit., s. 24—25).
[18] Гл. заўв. 10.
[19] Kieniewicz A., op. cit., s. 204.
[20] Wysłouch F., Na ścieżkach Polesia. Londyn 1976; Echa Polesia. Londyn, 1979.
[21] op. cit., s. 47.