Франц Кушаль. Спробы арганізацыі Беларускага Войска пры нямецкай акупацыі Беларусі. Камэнтар Аляксея Ліцьвіна
Немцы ахвотна згадзіліся на адчыненьне афіцэрскага курсу: ім было цікава бачыць, ці патрапляць беларусы арганізавацца самі i ці знойдзецца ў ix належная колькасьць афіцэраў. На першы курс было вырашана паклікаць 100 афіцэраў. Яшчэ перад першым жніўнем афіцэры пачалі прыбываць на курс, i ў дзень адчыненьня курсу ix было ўжо больш як сто.
Курс адчынілі вельмі ўрачыста. Заля была ўпрыгожаная дзяржаўнымі сьцягамі i эмблемамі беларускімі i нямецкімі. Быў апрацаваны цэлы цырыманіял адчыненьня. Афіцэраў выстраілі роўнымі шэрагамі. На ўрачыстасьць прыбылі: Генэральны Камісар Беларусі Вільгельм Кубэ з сьвітаю, Камандуючы войскамі Менскае акругі з штабам, найвышэйшыя прадстаўнікі нямецкае паліцыі i CC, i выдатнейшыя прадстаўнікі беларускага грамадзства. Я здаў рапарт д-ру Ермачэнку як Галоўнаму Каманданту БСА. Генэральнаму Камісару Беларусі здаў рапарт нямецкі капітан Кумэр, апякун афіцэрскага курсу зь нямецкага боку. Першы сказаў доўгую прамову д-р Ермачэнка, пасьля яго яшчэ даўжэйшую сказаў Галоўны Камісар Беларусі Кубэ. У сваёй прамове Кубэ называў нашых афіцэраў сваімі сябрамі i абяцаў ім будучыню ў беларускім войску, якое, безумоўна, пры нямецкай дапамозе зарганізуецца. Пасьля прамовы Кубэ, д-р Ермачэнка ўзьнёс Беларускі Нацыянальны Сьцяг перад Пагоняй i партрэтам Гітлера i гэтым курс уважаўся адчыненым. Кубэ прайшоў уздоўж фронту афіцэраў, пры чым азнаёміўся з афіцэрамі. Склад афіцэраў пад поглядам веку быў вельмі розны, найстарэйшы афіцэр меў 68 год, а наймалодшы 20. Гэтаму Кубэ асабліва дзівіўся, ацэньваючы патрыятызм беларусаў, дзе дзед i ўнук разам пайшлі ў шэрагі войска. Настрой сярод афіцэраў i гасьцей быў незвычайна ўрачысты. Урачыстасьць закончылася супольным абедам. Пры абедзе афіцэры прамаўлялі, пры гэтым асабліва падкрэсьлівалі сваю адданасьць справе. «Няхай жыве Незалежная Беларусь» — бесьперапынку гучэла на залі.
Немцы прыглядаліся ўсяму гэтаму шырока адчыненымі вачыма, яны першы раз пабачылі беларусаў, якія выйшлі з масы. Для ix было неспадзеўкай, што так дружна становяцца да службы i так патрыятычна настроеныя людзі, якія па выгляду нагадвалі сялян, i якіх мы называлі афіцэрамі.
Калі курс пачаў навуку, то немцы таксама не пакідалі яго без увагі. То той, то другі прадстаўнік нямецкае ўлады зьяўляліся на выклады, цікава прыслухоўваючыся i прыглядаючыся да курсантаў. Курсанты з адданасьцю займаліся навукай. Асабліва цікава выглядалі практычныя заняткі. Адбываліся далёкія маршы за горад, i сівавалосыя бацькі, а не адзін ужо i дзед, стараліся ўдала крочыць побач з маладымі выспартаванымі былымі падхаронжымі польскае арміі i савецкімі лейтэнантамі. Беларускія жаўнерскія песьні разьлягаліся на вуліцах Менска. Кожную раніцу i кожны вечар курсанты з патрыятычным уздымам пяялі на супольнай зборцы песню «Беларусь — наша Маці Краіна!»
Здавалася, што ўсё будзе як найлепей, усе верылі ў абяцанкі немцаў.
Зараз пасьля выхаду загаду аб арганізацыі БСА Ермачэнка пачаў арганізоўваць Штаб. На шэфа Штабу быў пакліканы падпалкоўнік генэральнага штабу царскае арміі Язэп Гуцько. Падпалкоўнік Гуцько прыбыў у Менск i ўступіў у выкананьне абавязкаў шэфа Штабу.
Незадоўга пасьля адчыненьня першага афіцэрскага курсу пачалі тварыцца дзіўныя i да сяньняшняга дня для мяне незразумелыя рэчы. Ня ведаю, можа хуткае набраньне поўнага афіцэрскага курсу i непахісная пастава, энтузіязм ягоных слухачоў у часе ўрачыстасьці — гаварыліся вельмі сьмелыя i гарачыя прамовы — так напалохалі прадстаўнікоў нямецкай улады, ці можа зусім іншыя прычыны ўваходзілі тут у ігру, але факт: некалькі дзён пасьля гэтага, так важнага для нас здарэньня, групэнфюрэр Цэнэр, які выдаў загад аб арганізацыі Самааховы, быў адкліканы зь Менску на іншае становішча. Гэты факт на ўсё беларускае грамадзянства, a асабліва афіцэрскі курс зрабіў як найгоршае ўражаньне. Усьлед за Цэнэрам выехаў i галоўны камандант БСА доктар Ермачэнка — на месячны водпуск дахаты, у Прагу. Як свайго заступніка ў справах БСА д-р Ермачэнка пакінуў Юльяна Саковіча, чалавека вельмі энэргічнага, але не папулярнага ані ў беларусоў, ані ў немцаў. На колькі Саковіч быў непапулярны ў немцаў сьведчыць той факт, што кіраўнік палітычнага аддзелу Генэральнага Камісарыяту Беларусі доктар Юрда забараніў Саковічу выступаць перад нямецкімі ўладамі ў справах БСА10.
Такім чынам, у часе, калі трэба было праявіць найбольшую дзейнасьць у справе БСА, яно засталося без галавы. На афіцэрскім курсе дух вельмі ўпаў. Праз тры тыдні школеньня курс быў закончаны, але зачыненьне яго адбылося ў вельмі благім настроі. У працягу ўсяго гэтага часу зброі яшчэ не было, i нічога не было зробленае ў справе арганізацыі БСА.
Ня гледзячы на гэта, 1-га верасьня быў адчынены другі месячны афіцэрскі курс пры ўдзеле 120 кандыдатаў. Курсанты, якія прыбылі на курс з розных куткоў Беларуci, расказвалі аб энтузіязьме, які запанаваў быў пры першай вестцы аб арганізацыі БСА, i як гэты энтузіязм пачынае цяпер паволі стынуць.
Групэнфюрэра Цэнэра замяніў штандартэнфюрэр Шымана. З штабу Шыманы пачалі выходзіць новыя загады, i кожны загад што разу больш абніжаў вартасьць першага. Назоў Галоўнага Каманданта БСА ў д-ра Ермачэнкі быў адабраны, гэтак сама яму было забаронена мець Штаб БСА. Даведаўшыся аб гэтым, палкоўнік Ген. Штабу Гуцько, як толькі вярнуўся з водпуску Ермачэнка, падзякаваў яму за гонар i паехаў дахаты ў Наваградак.
Загадам Шыманы было забаронена ў БСА ужываць афіцэрскіх рангаў. Камандзіры адзінак БСА маглі ўжываць толькі назовы сваіх функцый, прыкладам: камандзір зьвязу, камандзір роты i г.д. На афіцэрскім курсе пачаліся ўсялякія гутаркі аб безнадзейнасьці палажэньня. Да упадку настрою на курсе прычынялася яшчэ i тое, што курсанты былі ў сваіх вопратках, некаторыя вельмі лёгка адзетыя, а тым часам быў верасень, падалі халодныя дажджы, а заняткі вяліся нармальна.
Шмат каштавала энэргіі i спрыту, каб утрымаць курс. Адзін раз прыехаў на курс з Остміністэрства нейкі высокі ўрадавец, які, паглядзеўшы на афіцэраў, быў захоплены іхняй паставай, дзівіўся кепскім варункам жыцьця i навукі, абяцаў дапамагчы, але як паехаў, так i паехаў.
Пасьля заканчэньня другога афіцэрскага курсу быў пакліканы трэці курс. Настрой у масах ужо так упаў, што на трэці курс ледзьве ўдалося сабраць 40 чалавек, ды i тыя прыехалі з перакананьнем, што зброі няма, баёвы настрой народу не скарыстаны i нічога з БСА ня будзе. Роля мая, як камандзіра афіцэрскіх курсаў, была вельмі непрыемная. На ўсіх трох курсах увесь час трэба было ствараць настрой. Трэба было пераконваць курсантаў у неабходнасьці вучыцца, у тым, што БСА будзе, што немцы урэшце зброю дадуць i т.п. Прыблізна ў палавіне лістапада трэці курс быў закончаны.
Пасьля заканчэньня першага афіцэрскага курсу, калі выйшлі першыя перашколеныя афіцэры, яны былі выкарыстаныя ў акругах для перашколеньня падафіцэраў. У Баранавічах i Наваградку першай былі адчыненыя падафіцэрскія курсы, а пазьней у акругах Вялейскай i Глыбоцкай. У гэтых акругох адбылося па некалькі курсаў, такім чынам, было перашколена некалькі тысяч падафіцэраў.
Тут я хачу даць агульную характарыстыку афіцэраў, якія прайшлі праз афіцэрскія курсы. Агулам было перашколена каля 260 чалавек, i гэтыя афіцэры сталіся кадрай для ўсіх беларускіх вайсковых арганізацыяў у пазьнейшым часе. Як я ўжо вышэй успомніў, на першым афіцэрскім курсе найстарэйшы афіцэр меў 68 гадоў, а наймалодшы 20. З прапагандовага гледзішча гэта мела свае значэньне, але з пункту гледжаньня вайсковага, для вайсковага спэцыялістага, гэты факт ня быў аргумэнтам, пераконваючым у высокай спэцыяльнай якасьці афіцэраў. Увесь наш афіцэрскі корпус складаўся або з старых афіцэраў, пераважна прапаршчыкаў запасу царскай арміі, якія, як ведама, у часе свае маладосьці ня мелі належнай афіцэрскай падрыхтоўкі, а да таго 25 год былі адарваныя ад арміі i працавалі пераважна на зямлі, так што ня толькі не засталося ў ix ніякай вайсковай веды, але i вонкавы выгляд ix хутчэй нагадваў сялян, чымся афіцэраў, або лейтэнантаў савецкае арміі ці маладых падхаронжых польскае арміі. Апошнія мелі шмат запалу i ахвоты, але ня мелі ані адпаведнай тэарэтычнай падрыхтоўкі, ані практычнага дазнаньня. Так што афіцэрскі наш корпус фахова прадстаўляўся вельмі слаба. Ясна, што трохтыднёвы або месячны курс перашкаленьня мог ім даць вельмі мала, тым больш, што не было ніякай кадры для перашкаленьня курсантаў. На першым курсе кадраю быў толькі я адзін i яшчэ адзін нямецкі капітан, які выкладаў тактыку i перакручваў афіцэраў на нямецкі строй. Так што я быў i камандзірам курсаў, i выкладчыкам, i інструктарам, i ўсім іншым. Ужо на другі i на трэці курс была падабраная мною кадра з курсантаў першага курсу, хаця i досыць слабая.
Ня гледзячы на гэта, на курсах прароблена была велізарная работа.
1) Афіцэры пазнаёміліся з апошняй сучаснай вайсковай тэхнікай i арганізацыяй.
2) Былі ўстаноўленыя беларускія каманды i формы ўнутранага жыцьця ў беларускім войску.
3) Быў выпрацаваны вайсковы статут, які стаўся падставай для вышкаленьня ўсіх беларускіх арганізацыяў, якія мелі хоць трохі вайсковы характар.
4) Была праведзеная велізарная нацыянальна выхаваўчая праца, шмат афіцэраў упершыню пазнаёміліся тут з беларускай літаратурай i гісторыяй, у афіцэраў была ўлітая вера ў магчымасьць тварэньня свае собскае збройнае сілы.
5) Запачаткавалася беларуская вайсковая традыцыя. З гэтых курсаў выйшлі афіцэрскія кадры для ўсіх вайсковых беларускіх фармацыяў.
У гэтым самым часе ў акругох было перашколена па два, a ў некаторых i больш падафіцэрскіх курсаў. Такім чынам, кадра была прыгатаваная: былі прыгатаваныя гэтаксама i матэрыяльныя сродкі, каб можна было набіраць добраахвотнікаў у БСА (такіх было вельмі шмат), a зброі не было. На зьезьдзе прадстаўнікоў беларускага грамадзянства ў пачатку лістапада 1942 года11, калі абмяркоўвалася справа БСА, выступіў з прамовай прадстаўнік Генэральнага Камісарыяту Беларусі доктар Вэбэр. Доктар Вэбэр запэўніў з поўным аўтарытарызмам, што зброя для БСА будзе, што паводле зьвестак, якія ён мае, транспарт зброі для БСА ужо выйшаў з Бэрліну i знаходзіцца ў дарозе. Разумеецца, што зьезд гэтаму паверыў.
Яшчэ ў верасьні, калі ад д-ра Ермачэнкі адабралі тытул Галоўнага Каманданта БСА, яму было дазволена мець пры сабе вайсковага рэфэрэнта, які б вёў справы БСА, а таксама рэфэрэнтаў пры кіраўніках Самапомачы ў акругох i пры павятовых кіраўніках Самапомачы. Такім чынам, камандная сетка для БСА як бы існавала, але зь вельмі абмежаванымі кампэтэнцыямі. Роля рэфэрэнтаў зводзілася адно да ролi вербавальнікаў, пры чым падпарадкаваныя яны былі, апрача старшыні Самапомачы, яшчэ i акруговым начальнікам паліцыі — немцам. Калі скончылася перашколеньне афіцэраў, д-р Ермачэнка паклікаў мяне на становішча вайсковага рэфэрэнта пры сабе i для адрозьненьня майго становішча ад іншых вайсковых рэфэрэнтаў назваў мяне Галоўным Вайсковым Рэфэрэнтам БСА.
Паміма запэўненьня д-ра Вэбэра, зброя не прыбывала. Але, відаць, нямецкія вышэйшыя паліцыйныя ўлады аддалі загад па сваёй лініі, бо акруговыя начальнікі нямецкае паліцыі пачалі на месцах, карыстаючыся вайсковымі рэфэрэнтамі, арганізоўваць аддзелы БСА. У некаторых акругох былі арганізаваныя цэлыя батальёны, якія вельмі добра змагаліся з партызанамі i, як жаўнеры, так i камандзіры, выказалі сябе з найлепшага боку. Прыкладам: Заслаўскі батальён Менскай акругі, Быценьскі батальён Слонімскай акругі, Шаркаўскі батальён Глыбоцкай акругі i шмат іншых. Усяго было арганізавана каля 20 батальёнаў i некалькі меншых адзінак. Як я ўжо ўспомніў, вайсковыя рэфэрэнты гралі тут ролю прапагандыстых i вэрбавальнікаў i ніякага ўплыву ані на арганізацыйны, ані на апэрацыйны бок ня мелі, хоць фактычна БСА трымалася толькі на ix. Афіцэры i падафіцэры былі выключна беларусамі. Усе камандзіры i стральцы хадзілі ў сваёй вопратцы, часта ў лапцёх, былі вельмі дрэнна ўзброеныя, аднак змагаліся з партызанамі вельмі добра.
Усе вайсковыя рэфэрэнты трымалі ca мною як з Галоўным Рэфэрэнтам цесную сувязь, з усімі недахопамі зьвярталіся да мяне. Асабліва балючай справай усьцяж была справа зброі. Наколькі моцным было жаданьне ў БСА ўзброіцца хоць бы собскім коштам сьведчыць той факт, што Рудзенскі батальён Менскай акругі ўзброіўся ўвесь дзякуючы таму, што жаўнеры гэтага батальёну купілі ў сялян некалькі бараноў i выменялі ix у немцаў на зброю. Шмат зброі было адбіта ў партызанаў, але ўсяго гэтага не хапала, каб узброіць Самаахову, якая што разу расла. Наагул, зброі i яшчэ раз зброі патрабавала БСА.
Як Галоўны Вайсковы Рэфэрэнт я аддаваў рознага роду распараджэньні i загады акруговым рэфэрэнтам. У маім рэфэраце, як начальніка канцылярыі, працаваў палкоўнік царскае арміі Вітаўт Мірскі. Чалавек гэта быў вельмі спраўны, працавіты i адданы беларускай справе. Ягоная функцыя была фактычна функцыяй начальніка штабу. Апошні загад Галоўнага рэфэрату БСА быў аб утварэньні пры павятовых аддзелах Самапомачы аддзелаў вайсковага папаўненьня. Пры гэтым былі разасланыя інструкцыі. Ідэяй маёй было запачаткаваць павятовыя аддзелы вайсковага папаўненьня.
Усе загады, якія выходзілі з галоўнага вайсковага рэфэрату, праходзілі праз рукі немцаў. Незадоўга пасьля гэтага загаду, прыблізна ў пачатку мая 1943 году, выйшаў загад начальніка ўсяе паліцыі на Беларусі палкоўніка Клепша аб ліквідацыі вайсковых рэфэратаў БСА i аб пераходзе адзінак БСА у склад беларускае паліцыі12.
Пасьля выхаду гэтага загаду ўсё БСА пачало ліквідавацца. У некаторых акругах яно было зьліквідавана вельмі груба. Так, напрыклад, у Менскай акрузе з БСА былі выбраныя найлепшыя людзі i сілком улітыя ў рады паліцыі, рэшта была прымусова вывезеная на працу ў Нямеччыну. У Слонімскай акрузе БСА катэгарычна адмовілася ўступаць у рады паліцыі. Начальнік нямецкае паліцыі прыракаў матэрыяльныя выгады, як абмундзіраваньне, нямецкі паёк i розныя т.п. рэчы. Ня гледзячы на гэта, Самаахоўцы ўпарта адмаўляліся. Адзетыя ў самадзелкі i абутыя ў лапці, яны хацелі, аднак, толькі служыць у БСА. Тады немцы ўжылі хітрасьці. Згадзіліся, каб Самаахова засталася нібы далей Самааховай, але каб прыняла нямецкае абмундзіраваньне i паёк. З гэтым Самаахоўцы пагадзіліся, але з таго моманту яны фактычна перасталі быць Самааховай. У Глыбоцкай акрузе Самаахова захавалася аж да часу бальшавіцкага наступу ў чэрвені 1944 г.
Юрыдычна БСА перастала існаваць ад мая 1943 году, ад часу выхаду загаду палкоўніка Клепша аб яе ліквідацыі, але фактычна існавала далей. Не разгарнулася яна ў магутны беларускі вайсковы рух, як гэта спадзяваліся беларусы на пачатку ейнае арганізацыі, не з нашае беларускае віны. Усё ж была зробленая велізарная вайсковая работа, якая замыкаецца на наступным:
1) Праведзеная была велізарная прапагандовая праца, шырокія масы пачалі жадаць мець свае войска.
2) Запачаткаваліся беларускія вайсковыя традыцыі.
3) Беларусы пачалі верыць у сваю собскую збройную сілу, якую могуць тварыць сваімі собскімі сіламі i пры помачы якой яны могуць вызваліцца ад ўсякіх насільнікаў. Беларуская Самаахова прыгатавала грунт для Беларускай Краёвай Абароны.
На заканчэньне хачу дадаць яшчэ сьпісак акруговых старшынь Самапомачы i акруговых рэфэрэнтаў БСА, якія палажылі шмат працы ў справе яе арганізацыі.
Акруга Менск — старшыня Самапомачы сьпярша Саковіч Юльян, пазьней Маракоў, акруговы рэфэрэнт БСА палкоўнік Мірскі Вітаўт i ён жа кіраўнік канцэлярыі Галоўнага рэфэрату.
Акруга Слуцак — старшыня Самапомачы сьпярша Ліхадзіеўскі, пазьней Хіхлуша, акруговы рэфэрэнт БСА — Казлоўскі Уладыслаў.
Акруга Баранавічы — старшыня Самапомачы сьпярша др. Вайтэнка, пазьней судзьдзя Тулейка, акруговы рэфэрэнт БСА — Русак Уладзімер.
Акруга Слонім — старшыня Самапомачы сьпярша Зыбайла Рыгор, пазьней др. Гэньюш Ян, яшчэ пазьней Васіленя Аляксей, рэфэрэнт БСА Дакіневіч Язэп.
Акруга Ліда — старшыня Самапомачы Клімовіч Кастусь, рэфэрэнт БСА — Касацкі Петра.
Акруга Вялейка — старшыня Самапомачы Касяк Кастусь, рэфэрэнт БСА — Калодка Аляксандар.
Акруга Глыбокае — старшыня Самапомачы сьпярша Пнко, пазьней Мядзейка, рэфэрэнт БСА — Лазараў Сымон.
Акруга Наваградак — старшыня Самапомачы Якуцэвіч Павал, рэфэрэнт БСА г— Рагуля Барыс.
Акруга Ганцавічы — старшыня Самапомачы — Сокал-Кутылоўскі Антон, вайсковых рэфэрэнтаў было некалькі, якія часта зьмяняліся адзін за другім.
Апрача вышэй пералічаных прозьвішчаў вялікую заслугу ў арганізацыі БСА мелі гэтаксама і павятовыя старшыні Самапомачы, а таксама i камандзіры паасобных батальёнаў.
Усе самаахоўцы, як афіцэры, так i падафіцэры i стральцы, добраахвотна прыйшлі служыць у БСА i гэтым яны пераканалі ўсіх у сваім патрыятызме i ахвярнасьці ў службе Бацькаўшчыне. Шмат зь ix аддалі жыцьцё ў змаганьні з бандытызмам i сталіся героямі беларускага народу.
Слава ix сьветлай памяці!
Арганізацыя Беларускіх Паліцэйскіх Батальёнаў
49 батальён
У жніўні месяцы 1942 году нямецкія паліцыйныя ўлады ў Менску распачалі арганізацыю беларускага паліцыйнага батальёну, якому далі чарговы нумар чыгуначных батальёнаў 49. У гэтым часе ўжо была зарганізаваная сетка ўладаў Б.С.А., на чале якой, як галоўны камандант, стаяў доктар Ермачэнка. Але немцы не хацелі карыстацца якой-колечы дапамогай беларусаў i ўзяліся за арганізацыю батальёна толькі самі. Заданьне гэтае яны разьвязалі проста. Нямецкі начальнік на Беларусі даў загад нямецкім акруговым начальнікам паліцыі, каб тыя набралі з гары ўстаноўленую колькасьць маладых беларусаў i пераслалі ix у Астрашыцкі Гарадок, які быў вызначаны мейсцам фармаваньня батальёну. Акруговыя начальнікі паліцыі выканалі загад як найсумленьней. Прымусова нахапалі маладых хлапцоў i пад канвоем выслалі ў вызначанае мейсца.
Такім чынам, у кашары ў Астрашыцкім Гарадку нагналі 2.000 чалавек. Але там не было ні аднаго беларускага камандзіра. Уся камандная абсада ад камандзіра батальёну да камандзіра дружыны складалася зь немцаў. Немцы не разумелі ані слова па-беларуску, а беларусы ані слова па-нямецку. Кашары не былі адпаведна падрыхтаваныя да закватэраваньня людзей, кухні ня ўсе былі здатныя да ўжытку.
Мінула крыху часу i пабачылі немцы, што яны не дадуць сабе рады з неарганізаваным натоўпам людзей дзеля галоўным чынам незнаёмасьці іхняе мовы. Бо хоць крычалі на людзей колькі маглі, a людзі не разумелi, чаго яны хочуць. У канцы канцоў немцы пачалі людзей біць. Як рэакцыя на гэта — пачалася дэзэрцыя.
Астрашыцкі Гарадок — гэта невялічкае мястэчка Менскай акругі, пабудаванае сярод лясоў, у якіх было шмат партызанаў. У батальёне было толькі 50 вінтовак, зь якімі людзі не маглі абыходзіцца. Аб гэтым даведаліся партызаны, i адной начы напалі на батальён. Як жаўнеры-беларусы, так i камандзіры-немцы разьбегліся, хто куды мог. На наступны дзень аднак батальён пачаў зьбірацца назад ізноў. Але зь беларусаў у кашары з 2.000 чалавек вярнулася ня больш 800. Каб не паўтарыўся напад, немцы перавялі батальён у Менск. У Менску немцы ўжылі ўсе магчымыя сродкі, каб ня было дэзэрцыі, але толькі чыста паліцыйнага характару. Дарма, што ўсё гэта, дэзэрцыя паўтаралася. Немцы прыйшлі да перакананьня, што трэба зьвярнуцца па дапамогу да прадстаўнікоў беларускіх уладаў.
У гэтым часе, калі адбываліся вышэй апісаныя сумныя падзеі, у Менску праходзіў 2-гі афіцэрскі курс БСА. Як я ўжо ўспомніў у 2-й частцы гэтых успамінаў, да курсу быў прыстаўлены нямецкі капітан Кумэр. Нямецкі начальнік паліцыі на Беларусі i ўпаўнаважыў капітана Кумэра, каб той зьвярнуўся да мяне з просьбай параіць, якім спосабам можна спыніць дэзэрцыю ў батальёне. Я параіў капітану Кумэру, што адзіны спосаб спыніць дэзэрцыю, гэта прызначэньне ў батальёне камандзіраў-беларусаў, пачынаючы ад камандзіра батальёну да камандзіра дружыны.
На наступны дзень капітан Кумэр сказаў мне, што камандзір паліцыі згадзіўся, каб камандзіры ротаў i зьвязаў былі ў батальёне беларусы i папрасіў мяне, каб я даў на гэтае становішча кандыдатаў. Дзеля таго, што ў мяне не было пад рукою вольных афіцэраў, я i зьвярнуўся да курсантаў з прапановай пайсьці на камандныя становішчы ў 49 батальён. Выпадкі, якія адбываліся ў 49-ым батальёне даходзілі да ведама курсантаў, так што згадзіліся ісьці ў батальён толькі 4 афіцэры.
Капітан Кумэр зараз жа павёў гэтых афіцэраў у штаб батальёну i прадставіў камандзіру. Той вельмі ўсьцешыўся імі i вызначыў ix камандзірамі ротаў. Пасьля прыблізна тыдня часу гэтыя чатыры афіцэры зьявіліся ў мяне i паведамілі, што камандзір батальёну загадаў ім замэльдавацца ў мяне дзеля таго, што яны яму непатрэбныя. Я быў вельмі зьдзіўлены гэтым фактам i запытаўся капітана Кумэра, чаму камандзір батальёну адаслаў гэтых афіцэраў назад. Капітан Кумэр адказаў, што дзяржаўны Камісарыят у Рызе прыслаў на пасаду каманднага складу чужа-нацыянальных паліцыйных батальёнаў эстонскіх афіцэраў, i што 49-ты беларускі паліцыйны батальён гэтым сама абсаджаны эстонскімі афіцэрамі, якія знаюць расейскую мову.
Немцам здавалася, што калі камандзіры патрапяць разгаварыцца з падуладнымі — то справа заладжаная. Аднак, выйшла іначай. Эстонцы, якія гаварылі да стральцоў беларусаў па-расейску, гэтак сама былi для ix чужымі, як i немцы. Дэзэрцыя працягвалася.
У міжчасьсе распачаўся трэці беларускі афіцэрскі курс. Да гэтага курсу былі прыдзеленыя з мэтай перашколеньня i эстонскія афіцэры з 49-га батальёну. Яны прыходзілі толькі на практычныя заняткі ў полi. З гэтымі афіцэрамі я блізка пазнаўся. Яны мне гаварылі, што ніяк ня могуць знайсьці зь беларускімі жаўнерамі «общаго языка». Камандзірам батальёну быў падпалкоўнік, апрача яго ў батальёне было некалькі капітанаў i некалькі лейтэнантаў, разам дзесяць чалавек.
Мінула яшчэ тыдні тры, i склад стральцоў у батальёне зьменшыўся да 200 чалавек. Немцы пераканаліся, што эстонцы нічога не памаглі. Тады начальнік нямецкае паліцыі на Беларусі палкоўнік Клепш зьвярнуўся да доктара Ермачэнкі з прапановай, каб у батальён прызначыць зь беларускага боку афіцэра, які б апекаваўся батальёнам, вёў узгадавальную працу ў батальёне i быў лучнікам паміж батальёнам i беларускім грамадзтвам. Апрача таго, палкоўнік Клепш прасіў, каб галоўны рэфэрат БСА папоўніў батальён стральцамі. Доктар Ермачэнка даручыў залагодзіць гэтую справу мне як галоўнаму рэфэрэнту БСА.
На новае становішча згадзіўся пайсьці i паручнік Дзядовіч, курсант другога афіцэрскага курсу. Апрача таго, на ахвотніка пайшлі туды яшчэ два афіцэры. Я распачаў набор новых кандыдатаў у батальён пры помачы акруговых рэфэрэнтаў БСА. Працэдура адбывалася такім парадкам. Акруговыя начальнікі прысылалі партыямі ахвотнікаў у галоўны рэфэрат БСА ў Менск. Я ix прыймаў, пры гэтым праводзіў зь імі высьвятляльныя гутаркі на тэму, чаму яны павінны сумленна выконваць свае абавязкі ў батальёне, а пасьля перадаваў Дзядовічу. Дзядовіч прывозіў ix у батальён i далей ужо імі там апекаваўся. Такім чынам дэзэрцыя зусім спынілася. Эстонскія афіцэры пачалі адзін за адным з батальёну зьнікаць: застаўся толькі адзін эстонец — капітан Цэмэль, i то толькі таму, што нарадзіўся недалёка Менску i ўважаў сябе напалову беларусам. Стан батальёну быў даведзены да 500 чалавек, якія выконвалі вартаўнічую службу ў Менску i ваколіцы. Часамі батальён выяжджаў i на партызанаў, дзе паказаў сябе як баявы батальён з найлепшага боку.
Ня можна тут ня ўспомніць аб адным цікавым факце, які сьведчыць, як немцы адносіліся да прадстаўнікоў іншых нацыяў. Калі Дзядовіч прыступіў да выкананьня сваёй вышэй апісанай функцыі, ён быў перакананы, што атрымае адпаведна высокае i слушна яму належнае штатнае мейсца. Гэтаксама думалі др. Ермачэнка i я. Але мінуў месяц, а Дзядовіч з батальёну ніякае ўзнагароды не атрымаў. Toe самае i на другі месяц. На трэці доктар Ермачэнка паехаў да палкоўніка Клепша, каб высьветліць гэтую справу. Палкоўнік Клепш выдаў загад аб залічэньні Дзядовіча на штат фэльдфэбэля ў 49-ты батальён.
Калі Дзядовіч атрымаў гэты загад, ён вельмі абурыўся дэградацыі сваёй да ступені фэльдфэбэля i падаў мне рапарт, што ён на гэта не згаджаецца i просіць, каб яго звольнілі. Дзеля таго, што ані я, ані доктар Ермачэнка не маглі нічога зрабіць, каб загад Клепша адмяніць, давялося Дзадовіча звольніць ад выкананьня ягоных абавязкаў. Алека над батальёнам перайшла тады на каштана Цэмэля, напалову беларуса, напалову эстонца, які, трэба сказаць, вельмі сумленна выконваў яе аж да часу эвакуацыі зь Менску.
48 батальён
У другой палове 1943 году нямецкія паліцэйскія ўлады пастанавілі зарганізаваць яшчэ тры беларускія паліцэйскія адзінкі: 48 батальён у Слоніме, 60 батальён у Баранавічах i 36 полк ва Ўрэччы, Слуцкае акругі.
Да рэалізацыі яны прыступілі, узяўшы пад увагу свае дазнаньні з арганізацыяй 49-га батальёну, вельмі хітра. Клясычным прыкладам нямецкіх дачыненьняў да беларускае вайсковае справы былі падзеі ў Слоніме.
У Слоніме ў гэтым часе вайсковым акруговым рэфэрэнтам быў Язэп Дакіневіч, чалавек вельмі энэргічны, які меў уплыў на мясцовае жыхарства. Вось гэтага Дакіневіча i пастанавілі немцы спрытна выкарыстаць для набраньня ў батальён людзей. Акруговы камісар Слонімскай акругі супольна з нямецкім акруговым начальнікам паліцыі папрасілі аднаго дня ў жніўні 1943 году да сябе спадара Дакіневіча i слонімскага павятовага старшыню спадара Цітовіча, i абвясьцілі ім, што нямецкія ўлады дазваляюць на арганізацыю беларускага войска, i што ў Слоніме мае быць створаны першы батальён, камандзірам якога будзе якраз Дакіневіч. Немцы гаварылі вельмі аўтарытэтна, зьвярталіся да пачуцьця беларускага патрыятызму i ўспаміналі аб новай Эўропе i г.д. Канчаючы гутарку, яны выразілі надзею, што як Дакіневіч, так i ён, Цітовіч, прыкладуць усе стараньні, каб арганізацыя новага батальёну выйшла як найлепей.
Дакіневіч i Цітовіч прынялі ўсё гэта вельмі паважна, цалкам паверыўшы таму, што гаварылі ім высокія прадстаўнікі нямецкай улады. Зараз жа, з ўсім запалам, яны прыступілі да працы. Былі надрукаваныя лістоўкі для ахвотнікаў. У гэтых лістоўках-пакліканьнях прыводзіліся словы, якія хваталі за сэрца кожнага беларуса, як: «Вы паклікаецеся для абароны сваёй Бацькаўшчыны!». Калі гэтыя пакліканьні былі разасланыя па вёсках i ўручаныя прызыўнікам, народ масава рынуў у Слонім.
Дакіневіч прыймаў ахвотнікаў, гаварыў да ix гарачыя прамовы i нястомна заладжваў усе справы па арганізацыі батальёну. Праз некалькі дзён у батальён прыбыло каля 5.000 чалавек, у разоў пяць больш, чымся было наогул патрэбна. Немцы вельмі дзівіліся такому зьявішчу, хвалілі Дакіневіча, i пакрысе пачалі самі брацца за людзей. Лекарская камісія правяла ix вострую кваліфікацыю, шмат звольніла, нарэшце ў батальён было адабрана каля тысячы чалавек, а рэшту адаслалі ў 36 беларускі паліцэйскі полк, які арганізаваўся ва Ўрэччы, Слуцкае акругі.
Калі Дакіневіч зарганізаваў батальён, прыбыў камандзір батальёну маёр-немец, а зь ім разам i ўся абсада батальёну — таксама немцы. Дакіневіч застаўся пры батальёне, у ролі як бы прапагандыстага. Немцы праўда, вельмі лічыліся з Дакіневічам, нават называлі яго камандзірам батальёну, бо ведалі, — калі адыйдзець з батальёну Дакіневіч, то i ўвесь батальён разьляціцца, але гэта справы не зьмяняла.
У кастрычніку 1943 году я прыяжджаў на інспэкцыю гэтага батальёну. Батальён прадстаўляўся вельмі добра, быў баёва настроены, выпадкі дэзэрцыі былі вельмі рэдкія. Адно жаданьне, якое мелі жаўнеры — гэта каб камандзіры ў ix былі беларусы. На жаль, гэта залежала не ад нас.
Неўзабаве батальён пачаў хадзіць на акцыю супроць партызанаў. Пад поглядам баёвым ён таксама паказаў сябе з найлепшага боку. I вось у меру таго, як батальён станавіўся што раз мацнейшым, значэньне Дакіневіча ў батальёне немцамі памяншалася. Нарэшце ў сакавіку 1944 году Дакіневіч быў пакліканы на становішча акруговага начальніка БКА. Заняты цалкам новаю працаю, ён амаль зусім адыйшоў ад батальёну. Немцы пачуліся поўнымі панамі становішча. Але заставаліся яны не доўга. З адыходам Дакіневіча спыніўся беларускі ўплыў на жаўнераў. Дух іхны ўпаў, i батальён пачаў распадацца. Прычынай гэтага было i тое, што нямецкае камандваньне батальёнам было вельмі недалужнае.
Мінула крыху часу, i батальён разьбілі партызаны, а недабіткі ягоныя разьдзялілі па іншых паліцыйных частках.
60 батальён
Прыблізна гэткім самым спосабам быў арганізаваны i 60 беларускі паліцыйны батальён у Баранавічах. Прапагандыстым зь беларускага боку быў у гэтым батальёне спадар Васілевіч, настаўнік па прафэсіі, былы падхаронжы польскай арміі. Дзякуючы выхаваўчай працы Васілевіча, 60 батальён існаваў аж да эвакуацыі зь Беларусі. Наколькі была ў гэтым батальёне высокая нацыянальная сьведамасьць, сьведчыць той факт, што калі я прыехаў на інспэкцыю гэтага батальёну, то стральцы, якія атрымалі вельмі прыгожае нямецкае абмундзіраваньне, катэгарычна прасілі мяне, каб я ўжыў свайго уплыву на немцаў, каб немцы дазволілі нашыць на левым рукаве бела-чырвона-белы сьцяжок. «Мы хочам вонкава выглядаць на беларускіх жаўнераў», — гаварылі мне стральцы.
Немцы доўга ўпіраліся, але нарэшце ўступілі, i жаўнеры з трыумфам насілі сваю нацыянальную беларускую адзнаку. У часе адыходу з Бацькаўшчыны батальён перанёс усе цяжкасьці, зьвязаныя з адступленьнем войска. На тэрыторыі Нямеччыны батальён быў уліты ў брыгаду Зіглінга.
36 Беларускі Паліцыйны Полк
Адначасова з арганізацыяй 48 i 60 батальёну, немцы пачалі арганізоўваць i 36 Беларускі Паліцыйны Полк. Мейсцам арганізацыі была сьпярша мясцовасьць Урэчча Слуцкае акругі.
Полк гэты быў зарганізаваны з надвышкаў 48 i 60 батальёнаў. Людзі, якія туды перасылаліся, былі шчыра ўпэўнены ў тым, што ідуць служыць Бацькаўшчыне. Як пры наборы ў 48 i 60 батальёны, яны трымаліся вельмі добра. Шмат у гэтым палку было людзей з Слуцкае акругі.
Пазьней 36 полк быў пераведзены ў Валожын Вялейскай акругі. Валожын знаходзіўся пры самай Налібоцкай пушчы, так што полк бесьперапынку вёў змаганьне з партызанамі. Прапагандыстым зь беларускага боку быў у палку капітан Барашкевіч. Капітан Барашкевіч праводзіў таксама набор для папаўненьня палку i быў ягоным маральным правадыром.
У часе эвакуацыі зь Беларусі полк браў удзел у баёх з бальшавікамі, пры гэтым загінуў сьмерцю героя сам капітан Барашкевіч. Недабіткі палку былі ўжо на тэрыторыі Нямеччыны ўключаныя ў склад брыгады Зіглінга.
Арганізацыя 13-га Беларускага Батальёну
Аднойчы ў сьнежні 1942 году зьявіўся ў мяне ў вайсковым рэфэраце кіраўнік палітычнага аддзелу СД у Менску гаўптштурмфюрэр Шлегель ды сказаў наступнае: «Я хацеў бы, каб пры СД у Менску быў зарганізаваны беларускі вайсковы аддзел у сіле батальёну, які б пасьля вышкаленьня нёс ахоўную службу ў Менску i апрача таго мог быць ужыты для змаганьня з партызаншчынай. Ці Вы не маглі б узяць на сябе арганізацыю гэтага батальёну?» Я адказаў на гэта Шлегелю, што падумаю й заўтра дам яму адказ.
Магчымасьці арганізацыі батальёну ў мяне былі дзеля таго, што ў маім распараджэньні мелася сетка вайсковых рэфэрэнтаў па ўсёй Беларусі, якія маглі выканаць мой загад. Але, каб зрабіць гэта не самому, a ў паразуменьні з прадстаўнікамі беларускага грамадзтва, я параіўся ў заступніка старшыні Самапомачы д-а Валькевіча, старшыні Менскага акруговага кіраўніцтва Самапомачы Юльяна Саковіча й іншых. Было пастаноўлена пісьмова прадставіць Шлегелю варункі, на якіх мае арганізоўвацца беларускі батальён. Гэтыя варункі былі апрацаваныя мною й прадстаўленыя супольна з Саковічам Шлегелю.
КАМЭНТАРЫ
[1] Дапаможная паліцыя — маецца на ўвазе паліцыя парадку, якая фармавалася зь мясцовага насельніцтва, савецкіх ваеннапалонных i перамешчаных асобаў зь іншых краін. Падпарадкоўвалася начальніку паліцыі парадку Беларусі, які ў сваю чаргу быў падначалены вышэйшаму начальніку CC i паліцыі Расеі — «Цэнтр». Складалася з паліцэйскіх участкаў (200-300 чалавек на раён) i паліцэйскіх ахоўных (Schutzmannschaft) батальёнаў. У адносінах да мясцовага насельніцтва карысталася ўсімі правамі нямецкай паліцыі. Адносіны зь немцамі рэгуляваліся асобнымі абмежаваньнямі: супрацоўнікі ахоўнай паліцыі ня мелі права арыштоўваць немцаў, ці праводзіць у ix ператрус. Такія дзеяньні былі магчымыя толькі ў прысутнасьці нямецкіх чыноўнікаў.
[2] Тумаш Вітаўт, нарадзіўся 20 сьнежня 1910 г., доктар мэдыцыны. У ліпені-кастрычніку 1941 г. выконваў абавязкі бурміста (старшыні) горада Менска. Пасьля вайны на эміграцыі, у ЗША. Гісторык (псэўданім Сымон Брага), вядомы скарыназнаўца, аўтар грунтоўнага бібліяграфічнага даведніка «Пяць стагодзьдзяў Скарыніяны» i многіх дасьледаваньняў.
[3] Касмовіч Дзьмітры, нарадзіўся 21.09.1909 г. у Нясьвіжы, памёр 23.04.1991 г. у Штутгардзе.
[4] Пугачоў Міхась (1904—?), старшы лейтэнант Чырвонай Арміі. Служыў у паліцыі ў г. Менску. Быў начальнікам страявой часткі паліцэйскай школы. У сакавіку-чэрвені 1944 г. — начальнік Менскай акругі БКА. Пастановай прэзыдэнта БЦР Р.Астроўскага ад 5 красавіка 1944 г. атрымаў ранг капітана. Пасьля вайны жыў на эміграцыі.
[5] Паліцыя парадку (Ordnungdientst) складалася зь мясцовай дапаможнай паліцыі i нямецкай жандармэрыі. У ліпені 1941 г. у Менску з савецкіх ваеннапалонных украінцаў быў створаны паліцэйскі батальён службы парадку колькасцю 910 чалавек, які выконваў у асноўным ахоўныя функцыі. На 1 кастрычніка 1941 г. менская гарадзкая паліцыя пад нямецкім камандваньнем налічвала 382 чалавекі, якія былі размеркаваныя па пяці паліцэйскіх участках. У акругах ствараліся гарадзкія i валасныя паліцэйскія ўчасткі. У кожным раёне — жандарскія пасты, узмоцненыя паліцэйскімі аховы, i ад 3 да 5 паліцэйскіх пастоў, якімі камандаваў начальнік раённай паліцыі. На тэрыторыі Генэральнай Акругі Беларусь было створана 10 жандарскіх акругаў, падзеленых на тры галоўныя каманды жандармэрый: Менск, Баранавічы, Вілейка.
На 10 красавіка 1943 г. у Беларусі налічвалася 55 жандарскіх пастоў, узмоцненых мясцовымі паліцэйскімі, i 72 паліцэйскія пасты пад нямецкім кіраўніцтвам. Агульная колькасьць мясцовых паліцэйскіх складала на гэты час 6580 чалавек. Кіраваў службай парадку Беларусі палкоўнік паліцыі Клепш. Гарадзкія i сельскія паліцэйскія насілі былую форму CC i белыя нарукаўныя павязкі (адменены ў 1942 г.). Украінскія i беларускія батальёны мелі зьмененую латыскую, а з 1943 г. — старую нямецкую паліцэйскую форму зялёнага колеру.
[6] Саковіч Юльян (?—1943), начальнік Менскай паліцыі, працаваў у БСА. Забіты партызанамі ў Лідзкай акрузе.
[7] Патрабаваньні аб стварэньні нейкай бачнасьці беларускай дзяржаўнасьці, беларускай паліцыі, беларускага войска, абяцаньняў нямецкіх уладаў наконт будучыні Беларусі паступалі ад калябарантаў ужо з восені 1941 г. Асаблівыя надзеі яны ўскладалі на візыт у Беларусь рэйхсміністра Усходніх земляў А.Розэнбэрга (Гл. Нёман, 1994, 4. С.176-178).
[8] Ермачэнка Іван (1.5.1994 — 25.2.1970). Нарадзіўся ў в. Капчаўцы Барысаўскага павету, скончыў гімназію ў Маскве, затым афіцэрскую школу, служыў у расейскім войску, атрымаў чын палкоўніка. Быў ад’ютантам генэрала Урангеля. З 1920 г. консул ураду БНР у Канстантынопалі. З 1922 г. у Празе. У 1929 г. атрымаў мэдычную адукацыю, працаваў лекарам, займаўся палітычнай дзейнасьцю. З 1938 г. прыхільнік беларуска-нямецкага супрацоўніцтва. Пасьля вайны на эміграцыі, у ЗША.
[9] Зьезд акруговых кіраўнікоў БНС адбыўся 7 ліпеня 1942 г. у Баранавічах. Прысутнічала больш за 200 прадстаўнікоў Баранавіцкай, Лідзкай, Слонімскай, Ганцавіцкай i Наваградзкай акругаў. Выступаючы на зьезьдзе, гаўляйтар Вільгэльм Кубэ адзначыў, што «настаў час, калі на беларускіх землях беларускі народ сам павінен наладжваць сваё жыцьцё…». Пасьля гэтага, 12 ліпеня 1941 г. нямецкія ўлады далі дазвол на стварэньне БСА. А 14-16 ліпеня ў г. Менску ўжо адбыўся зьезд акруговых кіраўнікоў БНС, на якім абмяркоўваліся пытаньні арганізацыі БСА.
[10] 24 жніўня 1942 г. Юльян Саковіч зьвярнуўся ў Генэральны Камісарыят па дазвол на падрыхтоўку пячаткі для БСА i ўжо праз чатыры дні атрымаў ляканічны адказ за подпісам начальніка палітычнага аддзелу доктара Юрды: «Прыгатаваньне пячаткі для каманданта Беларускай Самааховы забараняецца. Я маю повад ясна паказаць Вам на тое, што пасады «Галоўны камандант Беларускай Самааховы» німа. У адносінах набору добраахвотнікаў у БСА Галоўнаму Кіраўніцтву ў БНС даручана, каб галоўнае камандваньне ў фармаваньні адзінак БСА кіравалася ўказаньнямі палітычных устаноў. Асобнае камандваньне пры гэтым не прадугледжана. Па даручэньню — Юрда».
[11] Зьезд БНС адбыўся 1 лістапада 1942 г. Ён быў прысьвечаны першай гадавіне БНС. На зьездзе канстатавалася, што БНС перарасла рамкі дзейнасьці, прадугледжанай статутам, гучалі прапановы аб пераглядзе статута БНС, аб дазволе займацца палітычнай дзейнасьцю (гл. Нёман, 1994. 4. С.182).
[12] На нарадзе ў Генэральным Камісарыяце ў красавіку 1943 г. палкоўнік Клепш наступным чынам тлумачыў неабходнасьць роспуску БСА: «Спроба стварыць самаахову зь беларусаў-добраахвотнікаў, каб яны незалежна ад сваёй працы ў выпадку неабходнасьці несьлі ўзброеную службу, правалілася па некалькіх прычынах. Па-першае, ня гледзячы на мноства спроб, немагчыма было атрымаць ад Вэрмахта неабходнай колькасьці трафэйнай зброі. Па-другое, бяззбройныя абаронцы i ix сем’i пастаянна падвяргаліся нападам i тэрору з боку банд, як толькі апошнія даведваліся аб стварэньні самааховы. Па-трэцяе, гэтыя людзі, за рэдкім выключэньнем, аказаліся ненадзейнымі, паколькі лёгка паддаваліся варожай прапагандзе i сымпатызавалі праціўніку. Мелі месца выпадкі, калі колькасна буйныя патрулі самааховы, узброеныя вінтоўкамі i аўтаматычнай зброяй, пераходзілі на бок бандытаў. Да таго ж праведзеная Беларускай самапомаччу мабілізацыя людзей у Беларускую самаахову была зьдзейсненая ня згодна з адпаведнымі ўмовамі i, у рэшце рэшт, была даручана жандармэрыі».
Аляксей Ліцьвін