Дзесяць гадоў таму, у глыбокую восень 1986 г. ня стала Мікалая Мікалаевіча Улашчыка — магутнай і трагічнай постаці нашай гістарычнай навукі. Пасля Мітрафана Доўнар-Запольскага гэта другі гісторык Беларусі такога маштабу і ўзроўню, які таксама амаль усё сваё сталае жыццё мусіў правесці далёка ад айчыны. Высокапрафесійны даследчык, гісторык-фундаменталіст, выхад у свет кожнай кнігі якога быў падзеяй для беларускай гістарыяграфіі, ён ва ўсім заставаўся беларусам і дэманстраваў узоры грамадзянскай мужнасці. Хоць адкрыта ў самой Беларусі, дзе афіцыйны Мінск не прызнаваў вучонага, гаварыць пра заслугі і шырока ўшаноўваць памяць М.Улашчыка (1906-1986) стала магчымым толькі ў апошнія гады[1].

Цяпер, ведаючы многа пра яго жыццё і рэаліі падсавецкай Беларусі, можна сцвярджаць, што ў нялёгкія гады кампартыйнага панавання гэты чалавек увасабляў сумленне беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі. Але, ухіляючыся ад патэтыкі, рэдакцыя адд^ае старонкі гэтага нумара самому Мікалаю Мікалаевічу, ягоным сябрам, калегам і паслядоўнікам.

Рэдакцыя змяшчае ў сшытку матэрыялы толькі з неапублікаванай гістарыяграфічнай спадчыны вучонага. Тэксты публікуюцца без зменаў, з захаваннем пэўных асаблівасцяў стылю аўтара і нязначнай моўнай уніфікацыяй. Падабраныя лісты, укладзеныя храналагічна, з’яўляюцца часткай багатай эпісталярыі. Спіс навуковых прац ахапляе публікацыі кніжныя і часопісныя (без газетных і чыста літаратурных).

Прысвячаючы гэты сшытак БГА Мікалаю Улашчыку, рэдакцыя спадзяецца ня толькі закласці ў нашай гуманістыцы традыцыю тэматычных выданняў, прысвечаных угодкам выдатных беларускіх гісторыкаў, але і рэальна прычыніцца да вяртання на Беларусь таго, хто так вяртаў ёй самой яе мінуўшчыну. Псторык вяртаецца ў тэкстах. У нашым мысленні Улашчык несмяротны.

Рэдакцыя

У літаратуры за гэтым зводам замацавалася тры назвы: Статут 1529 г.[1], бо ён быў зацверджаны ў тым годзе, затым «Першы», бо пазней былі зацверджаныя яшчэ Статуты 1566 і 1588 г., і, нарэшце, «Стары». Паколькі ў арыгінале ён называўся «Права писаные», то назва «Статут» прыйшла да яго пазней, калі ўступілі ў дзеянне два наступныя. Назва «Літоўскі» зараз выклікае пярэчанні, бо гэта быў звод ня толькі для літоўскай часткі Вялікага Княства, але для ўсяго гаспадарства, і, напрыклад, у выданні 1960 г. ён названы «Статутам Вялікага Княства Літоўскага».

28 студзеня 1588 г. кароль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгімонт III Ваза зацвердзіў Статут (звод законаў) для Вялікага Княства Літоўскага, які звычайна называецца трэцім. Статут 1588 г. дзейнічаў у Вялікім Княстве Літоўскім да канца існавання Рэчы Паспалітай, а пасля далучэння Беларусі і Літвы да Расіі ў губернях Віцебскай і Магілеўскай — да 1831 г., у губернях жа Кіеўскай, Валынскай, Падольскай, Менскай, Віленскай і Гарадзенскай — да 1840 г.[2] Чытаць далей →

Назва.[1] Акрамя таго, што няясная, яна не адпавядае зместу, таму што матэрыял фактычна выкладаецца да 1569 г., гэта значыць да Люблінскай вуніі. Што тычыцца пачатковай даты, то аўтары яўна мерыліся выкласці гісторыю Беларусі з моманту яе ўключэння ў склад Вялікага Княства Літоўскага, аднак ні пачатковая, ні канечная дата не агавораны, і засталіся проста стагоддзі. Але гістарычныя падзеі не разрэзваюцца механічна на кавалкі; для выдзялення пэўнага часу патрэбна адпаведная матывацыя.
Чытаць далей →

Гэтую кнігу пачалі пісаць каля дваццаці гадоў таму. Абмяркоўвалася яна толькі ў Інстытуце гісторыі СССР два (а можа і тры) разы, яе чытала неверагодная колькасць рэцэнзентаў, яна доўгі час знаходзілася ў выдавецтве, дзе калі яе не забракавалі цалкам, дык запатрабавалі чарговай працяглай дапрацоўкі. На працягу гэтых дзесяцігоддзяў некаторыя члены аўтарскага калектыву сышлі, іншыя з’явіліся (цяпер у калектыве налічваецца 10 чалавек). Калі памножыць колькасць аўтараў на колькасць затрачанага на стварэнне кнігі часу, дык атрымаюцца астранамічныя лічбы, а кошт кожнай старонкі будзе вымярацца сотнямі рублёў. Гэта для нас празмерна дорага.
Чытаць далей →

Была задума напісаць чатыры выпускі пра публікацыю крыніц па гісторыі Беларусі. Выканана: У 1973 г. выйшлі «Очерки по археографии». У канцы 1982 г. здаў у выдавецтва «Введение в изучение белорусско-литовского летописания». Выйшла ў 1985 г. У трэці выпуск павінны ўвайсці мемуары. Гэтую тэму распачаў, але, бясспрэчна, ня скончу. Пакуль перачытаў і зрабіў нататкі з успамінаў Храпавіцкага, Маскевіча, Абуховічаў, Вайніловіча, Матушэвіча. У Кракаве перачытаў, але не зрабіў ніякіх запісаў, «Паментнікі» Корвін-Мілеўскага. Яшчэ перад вайною ў мяне былі ўспаміны паляка пра вайну 1812 г., калі ён быў на Беларусі (ці толькі праходзіў праз яе), тое ж і нямецкага афіцэра. Гэты матэрыял (пра 1812 г.) пэўна бязмежны. Вялізная колькасць успамінаў пра паўстанне 1831 г., у большасці выдадзеных у Пуацье. Пра 1863 г. на Беларусі бачыў мала. Павінна быць значная колькасць. Спецыяльна не займаўся, але павінна быць надта многа пра 1917-1920 г. Калі ня браць усяе тэмы, якую ўсё роўна не ахопіш, то варта было б выбраць Вайніловіча, Корвін-Мілеўскага, Ваньковіча (Шчанячыя гады) і Касакоўскага (сем томаў памятнікаў Касакоўскага знаходзяцца ў Бібліятэцы Акадэміі навук у Варшаве). Варта дадаць яшчэ Пілсудскага і каго-небудзь з блізкіх да яго людзей. Была б вострая і цікавая кніга на 8—10 аркушаў. У чацьвёрты выпуск думаў даць агляд юрыдычных матэрыялаў, пачынаючы з Статуту Казіміра (Судзебніка), пасля ўсе тры Статуты, соймавыя канстытуцыі, Валюміна легум, ПСЗ I, II, III. Асобна том законаў для 9 губерняў, прыгатаваны Даніловічам. У агульнай форме даць агляд, карыстаючыся даведнікам Рубінштэйна, пра заканадаўства рускага ўраду адносна «Западных губерняў».

Насельніцтва Беларусі за сто гадоў: 1795-1897.

Узяць матэрыялы пра Віленшчыну і Гарадзеншчыну з «Предпосылок» і такім самым метадам напісаць пра 1795-1858 г., затым коратка, па справаздачах губернатараў і «Памятных кніжках» паказаць рух да 90-х г. Скарыстаўшы матэрыялы перапісу 1897 г. даць капітальны агляд насельніцтва на канец XIX ст.: нацыянальны склад, па ўзросту, пісьменнасць, заняткі, горад і вёска, і наогул усё, пра што ёсць дадзеныя ў перапісе.

Польскае Віленскае таварыства прыяцеляў навук.

Збіраў усё, што мае дачыненне да гэтай тэмы. Сабраў шмат чаго, але да поўнага далёка. Ёсць: «Рочнікі» з 1905 г., амаль поўны камплект «Атэнэума Віленьскага», друкаваныя справаздачы. Не стае манаграфій, выдадзеных Таварыствам, у прыватнасці «Студый» Лаўмянскага, яшчэ больш шкада, што толькі бачыў у 1946 г. выданне «Ку чці пана Юзафа Пілсудскага». У Вільні запрасілі ў той час фантастычную цану: 500 руб., па сённяшняму — 5 руб., але і таго не было. Спадзяваўся, што пабагацею і куплю, але калі пабагацеў, то знайсці ня мог. Адзначыць разнастайнасць і багацце зместу «Атэнэума», а разам і пазіцыі аўтараў, якія амаль не змяніліся з канца XIX ст. Адзначыць вельмі поўную і дакладную бібліяграфію ў «Атэнэуме».

Надзвычай вострая і цікавая тэма — віленскі друк (газэты за 1905-1914 г.). Баючыся перакрочыць граніцу, беларускія аўтары пішуць толькі пра тыя выданні, якія выходзілі на сучаснай Беларусі. У выніку недзе застаецца ня толькі «Наша Ніва», але і ўсё, што даваў тагачасны віленскі друк пра Беларусь.

Ваяводы.

Усіх ваяводстваў у Беларусі з сярэдзіны XVI ст. было шэсць: Берасцейскае, Наваградскае, Полацкае, Віцебскае, Мсціслаўскае, Менскае, а яшчэ Горадзенскі павет ды частка Віленскага. Значыцца, ваяводы былі на працягу больш, чым 200 гадоў. Зразумела, за гэты час яны мяняліся ня толькі персанальна, але і па звычаях, па асвеце, нават па адзенні і г.д. Некаторыя з іх пакінулі ўспаміны рознага зместу і рознай вартасці (гл. Мальдзіса). Вядомы зараз успаміны віцебскага ваяводы Храпавіцкага, менскага Завішы, берасцейскага кашталяна Матушэвіча. У музеях Польшчы ёсць партрэты ваяводаў, пэўна ёсць і апублікаваныя. Асобная тэма — працяг пра ваявод: расійскія губернатары. Некаторыя з іх увайшлі ўжо ў гісторыю (Курлоў, Сямёнаў), пра другіх варта было б ведаць.

Духоўныя семінарыі.

Пасля 1905 г. (дакладна зараз не памятаю) у друку выступаў інспектар Мінскай семінарыі Скрынчанка, які папярэджваў грамадскасць, што вось выйшла з друку «Жалейка», і таму можа вырасці свой Шэўчэнка. Пакуль магчыма, — гэта трэба стлуміць.

Вуніяцкае духавенства (вясковае) дало Даніловіча, Анацэвіча, Ачапоўскага, Ярашэвіча і іншых больш дробных. Каго дало праваслаўнае? Чаму вучылі ў семінарыях, хто там выкладаў, хто там вучыўся, што сабою ўяўлялі праваслаўныя папы? У пачатку XX ст. заможныя сяляне (якіх я ведаў) аддавалі сваіх сыноў у духоўныя вучылішчы і семінарыі, спадзяючыся, што ў гэтых хлопцаў жыццё будзе лёгкае, што іх будуць шанаваць, але найбольш (пэўна) было з духоўных. Уражанне, што з праваслаўных папоў ня выйшла нават адзінак, якія б спрабавалі нешта зрабіць для народа. Гэта цемрашалы, найперш русіфікатары.

Аўтар назваў свой твор «письмом» (С.22).[1] Такую назву можна прыняць толькі ўмоўна, бо яно мае аб’ём каля 8 друкаваных аркушаў, і да таго ж разбіта на раздзелы, раздзелы на параграфы. Па сутнасці, гэта цэлая манаграфія. Мэта «письма» — выкрыць нацыяналістычныя і антысавецкія элементы ў надрукаваных (а таксама часткова і недрукаваных) працах з тым, каб некаторыя з іх вывесці («изъять») з ужытку, а ў дачыненні да іншых — хоць бы перасцерагчы чытачоў. Паколькі аўтар меў намер перасцерагчы ўсіх чытачоў ад усёй заганнай літаратуры, адсюль вынікае, што ён мусіў вывучаць усю літаратуру, якая выходзіць (выйшла) у Рэспубліцы прыкладна за апошнія 20 гадоў па гісторыі, этнаграфіі, літаратуразнаўстве, а таксама рознага кшталту публіцыстыку.
Чытаць далей →

Праца грунтоўная. Напісана ў асноўным на матэрыялах, здабытых у выніку раскопак самім аўтарам. Напісана добраю моваю. Без сумнення, яе аўтар заслугоўвае ступень доктара.

Разам з тым, у шэрагу месцаў яна выклікае сумненні або пытанні. Аўтар называе раку, што працякае ў Мінску (дакладней, ручай), пра якую згадвае і «Слова пра паход Ігараў», то Нямігай, то Нямізай. Але ж гэты ручай у назоўным склоне толькі «Няміга», «Няміза» ж у давальным («Нямізе») толькі ў старажытнарускай або сучаснай беларускай.

Але ў Беларусі, у басейне Прыпяці, ёсць яшчэ адна Няміга, пра якую аўтар не згадаў наогул.

Аўтар пераканаўча даказвае, што гарадзішча ў Строчыцах узнікла ў той час, калі Менск ужо існаваў, і такім чынам меркаванне, што першапачаткова Менск быў утвораны на беразе ракі Менкі, адпадае. Строчыцы знаходзяцца ад Мінска на адлегласці каля 10 км. У такім выпадку паўстае пытанне: дзеля чаго там была створана моцная (для свайго, зразумела, часу) крэпасць?

Рака Пціч, недалёка ад якой створана Строчыцкае гарадзішча, упадае ў Прыпяць, г.зн. належыць да Чарнаморскага басейна. Свіслач, на якой стаіць Менск, упадае ў Бярэзіну, г.зн. таксама належыць да Чарнаморскага басейна. Аднак, калі плысці ў Кіеў, то Свіслаччу шлях скарочваецца, відаць, больш чым на сотню кіламетраў. Таму размяшчэнне на Свіслачы больш выгоднае, чым на Пцічы. Строчыцкае гарадзішча магчыма было ўтворана для аховы волака. Проста на поўдзень ад Строчыц, на адлегласці 4-5 км, каля вёскі Шпількі пачынаецца рака Жэсць, якая ніжэй завецца Уздзянкаю. Прыкладна за паўтары кіламетра ад яе вытокаў, у сучаснай вёсцы Віцкаўшчына сто гадоў таму працаваў вадзяны млын (зараз, у выніку дзейнасці меліяратараў, гэта брудная прамая канава). Значыць, сто гадоў таму гэта была рачулка, у якой пастаянна цякла вада. Тысячу гадоў таму гэтая рачулка (трэба думаць) была нашмат больш паўнаводнаю. Уздзянка ўпадае ў Нёман, па-іншаму кажучы, гэта рака Балтыйскага басейну. Таму магчыма, што паміж Жэсцю і Пціччу існаваў волак. Каля вёскі Грычына, што стаіць на беразе Жэсці, знаходзіцца курган, нават у наш час вышынёю больш за тры метры. На ўсход ад яго ў лінію стаяць яшчэ два такія курганы. У наваколлі ёсць нямала курганоў, але гэта дрыгавіцкія, сягаючыя амаль што метра ў вышыню. Да сённяшняга часу ніводзін з вялікіх курганоў не раскопваўся, і можна чакаць, што яго знясуць экскаватарам, як гэта робіцца ў Дзяржынску (былым Койданаве), дзе спярша ўзарвалі замак, які стаяў на гарадзішчы, а цяпер зносяць само гарадзішча.

Раскопкі Менскага дзяцінца далі багатыя вынікі, і прадугледжвалася, што над раскопкамі будзе зроблены дах, г.зн. утворыцца музей. Але атрымалася наадварот: раскопкі засыпалі, залілі асфальтам і зрабілі над гістарычным ядром горада аўтобусны прыпынак. У друку неяк з’явілася абвестка, што раскопкі адновяцца, і што нават будзе насыпаны вал, і Мінскае замчышча прыме такі выгляд, які яно мела ў XII ст. Пакуль што ніякіх намёкаў на тое, што аўтобусная станцыя будзе куды-небудзь пасунута, няма.

Дадамо яшчэ, што Банцараўскае гарадзішча, якое атрымала шырокую вядомасць у літаратуры і знаходзіцца зараз амаль на ўскрайку Мінска, страчана для археолагаў: адзін з віцэ-міністраў пабудаваў на ім лецішча, якое перайшло да фізкультурнікаў, і доступ туды археолагам закрыты.

Празмерна бесцырымонна абыходзяцца ў Беларусі са сваімі помнікамі мінулага. Дакументы аб ахове цытуюцца, а помнікі нішчацца.

М.Улашчык

5 красавіка 1984 г.

Я.Н.Мараш з’яўляецца аўтарам шэрагу манаграфіяў і артыкулаў, з якіх усе прысвечаны дзейнасці каталіцкай царквы на Беларусі. Асаблівую увагу ён надае езуітам; тым жа займаюцца і яго вучні па Гарадзенскаму універсітэту.

Артыкул занадта падрабязны, у значнай ступені гэта звязана з тым, што ў ім пераказваюцца падзеі, вядомыя вельмі даўно (барацьба на Палессі ў 1648-49 г. і інш.). Першыя дзесяць старонак тычацца памераў уладанняў езуітаў; для гэтага было б дастаткова адной-дзвюх. Няма ніякай патрэбы пераконваць нашага чытача, што манахі не былі святымі, і што іх вельмі не любілі (С.8-10). Аўтар сцвярджае, што нянавісць народных масаў была накіраваная выключна супраць духавенства каталіцкага і вуніяцкага, з чаго вынікае (маўкліва), што праваслаўнае духавенства было добрым. Але казакі Налівайкі ў свой час спалілі Магілёў разам з праваслаўнымі цэрквамі. На С.20 сказана, што паўстанцы разграмілі ўладанні князя Чацвярцінскага, а ён жа быў праваслаўным. Наогул, карціна атрымалася б іншай, калі б Мараш скарыстаў манаграфію А.Н.Мальцава, самую лепшую працу пра вайну 1654-67 г. Нявыкарыстана яна, відаць, таму, што не супадае са схемаю Мараша.

У артыкуле дзеючыя асобы, якія займаюць значныя пасады (літоўскі стражнік Мірскі, пінскі войт Ельскі і інш.) паказаны як дзеячы польскія. Палякамі названы і Радзівілы, якія ў той час разарвалі вунію з Польшчаю і заключылі саюз з Швецыяй. Мараш выступае супраць тэорыі адзінага патоку беларускай нацыі, але адмаўленне існавання беларускіх феадалаў — гэта і ёсць тэорыя бяскласавасці нацыі. У артыкуле адсутнічае Вялікае Княства Літоўскае, а ёсць толькі Польшча. Ад гэтага даўно трэба адмовіцца.

Каштоўным у артыкуле з’яўляецца матэрыял аб уладаннях езуітаў і іншых ордэнаў (картэзіянцы ўсюды названы картузамі) і там, дзе гаворыцца пра рух у Мазырскім Палессі, але ў гэтым выпадку неабходна больш адцяніць значнасць манаграфіі А.П.Ігнаценкі.

М.Улашчык

23.Х.1984

У 1982 г. у серыі «Жизнь замечательных людей» выйшла кніга А.А.Лойкі «Янка Купала» (Лойко Олег. Янка Купала. — Москва, 1982, 348 С., наклад 150 тыс. асобнікаў). Як вядома, у серыі ЖЗЛ друкуюцца біяграфіі выдатных людзей. Значыць, у гэтым выпадку мы маем жыццяпіс найбуйнейшага паэта Беларусі. Аднак у падзагалоўку арыгіналу гэтае самае кнігі (на беларускай мове), які выйшаў у Мінску асобным выданнем у 1984 г., сказана, што гэта раман-эсэ (Лойка Алег. Як агонь, як вада… Раман-эсэ пра Янку Купалу. — Мінск. 1984, 486 С, наклад 20 тыс. асобнікаў). Атрымліваецца, тая самая праца прадстаўленая чытачам у трох розных жанрах! Апроч таго, да перакладу даецца прадмова, да арыгіналу — не. Хутчэй за ўсё гэтак здарылася таму, што трэба было вытлумачыць, чаму ў серыі «Біяграфіі» змешчаны па сутнасці раман, тады як у арыгінале ёсць падзагаловак — «раман-эсэ», падобнага тлумачэння не вымагалася.
Чытаць далей →

Эпісталярыя

Паважаны Іосіф Бенцыянавіч![1]

З даваеннай перыёдыкі ў мяне ёсць за некалькі гадоў «Полымя» і «Советское строительство». «Полымя» трошкі пакалечанае — Аляксандра Пятроўна вырвала з яго ўсе артыкулы Уладзіміра Іванавіча. У цяперашні час працы Уладзіміра Іванавіча перавыдаюцца (першы том выйдзе ў лютым), і таму праз нейкі час, напэўна, і гэтыя артыкулы таксама можна будзе атрымаць.

Умовы мае такія: паколькі я атрымаў гэтыя часопісы ад Аляксандры Пятроўны бясплатна, то я на тых самых умовах аддам іх Вам, за выключэннем таго, што ў Вас ёсць, бо для мяне гэта ўвогуле вялікая каштоўнасць. Апроч таго, у мяне ёсць гадавыя камплекты часопісаў «Минувшие годы» і «Голос минувшего» — гэта з бібліятэкі нябожчыка Беражкова. Гэта я таксама магу аддаць Вам, але па сабекошце. У Беражкова, спецыяліста па гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, было вельмі шмат каштоўных кніг не толькі па Літве і Беларусі, але і розных зусім унікальных выданняў 1917 г. Цяпер там засталося няшмат, але калі будзеце Вы ці Ваш прадстаўнік, то можна паглядзець.

Я размаўляў з Уладзімірам Юр’евічам Гацье адносна бібліятэкі яго бацькі. Ён кажа, што кніг няшмат, але ў прынцыпе ён згодны на перадачу іх Вам. Яго адрас: Новапясчаная, д. 21, кв. 39. Карацей, гэта мой сусед.

Разам з тым, я звяртаюся да Вас з просьбай. Тут нельга дастаць беларускай літаратуры, і нават аб выданні яе даведваешся выпадкова. Мне трэба купіць два экзэмпляры «Истории Минска», два экзэмпляры кнігі Абэцэдарскага «Белорусы в Москве», экзэмпляр кнігі Ліўшыца (дакладнай назвы не памятаю, — пра Іудзею), акрамя таго, я не магу выпісаць «Літаратуру і мастацтва», бо падпіскі на яе тут няма. Магчыма, што акрамя гэтых кніг выйшла яшчэ што-небудзь, але я больш ня ведаю. Калі Вы можаце даручыць каму-небудзь зрабіць гэта, то я адразу вышлю грошы. Чытаць далей →

У наш час катастрафічнай дэвальвацыі асобы як выніку таго, што нам вельмі доўга ідэі падмянялі людзей, невымяральнае значэнне ў развіцці грамадства маюць жыццёвыя прыклады, прыклады жыцця людзей, і найперш тых вучоных, якія пакідаюць нам сваю спадчыну. Толькі тое, што зроблена чыстымі рукамі і з чыстым сумленнем, сапраўды паўнавартаснае!

Яскравым прыкладам такога вучонага з’яўляецца Мікалай Мікалаевіч Улашчык, угодкі з дня смерці якога мы зараз адзначаем.

Мікалай Мікалаевіч нарадзіўся ў 1906 г., ён, такім чынам, належаў да равеснікаў веку, таго пакалення, на чые плечы лёг увесь цяжар пераўладкавання Расіі пасля дзвюх рэвалюцыяў 1917 г. і працэса стварэння новага грамадства. Выхадзец з вёскі Слуцкага павету Мінскай губерні, ён з юнацтва быў захоплены вывучэннем гістарычных лёсаў сваёй радзімы — Беларусі, найактыўней уключыўся ў дзейнасць Інбелкульта, а з 1928 г. — у працу Беларускай Акадэміі Навук, якая замяніла Інбелкульт. Але тут даследчыка чакала страшэнная эпоха 1930-х, якая ў Беларусі, паўтараючы ўсе рысы трагедыі, характэрнай для ўсяго СССР наогул, узмацнілася яшчэ так званай «нацдэмаўшчынай». На фоне інтэрнацыянальнага вучэння марксізму захапленне беларускай гісторыяй было расцэнена вышэйшымі беларускімі інстанцыямі як нацыяналістычны экстаз, што прывяло, у рэшце рэшт, як мы ведаем, да вельмі сумных наступстваў. Пачатак 1930-х гадоў у Беларусі азначыўся сумна вядомай барацьбой з «нацдэмаўшчынай», а дакладней, — барацьбой з толькі што сфармаванай у Беларусі інтэлігенцыяй. Не пазбег агульнай долі, як мы ведаем, і Мікалай Мікалаевіч…

З чаго ж пачаў Мікалай Улашчык навуковую дзейнасць? Дазвольце пра першыя два перыяды ягонага жыцця пасля вучобы расказаць яго ўласнымі словамі. Вось першая замалёўка, апублікаваная Мікалаем Мікалаевічам па-беларуску: «У той час мы ўсе лічылі, што краязнаўства — гэта перадусім археалогія, а ўжо потым збор матэрыялаў па фальклёры і этнаграфіі». Мікалай Мікалаевіч пачаў займацца археалогіяй і ўдзельнічаў у шэрагу раскопак і выведак. Ён піша далей: «Увесну 1925 г. пад кіраўніцтвам І.А.Сербава ў вёсках Пятроўшчына і Рылаўшчына (пад Менскам, — Л.А.) пачаліся раскопкі курганоў. Гэта быў адзін з першых досведаў па аднаўленні археалагічнай дзейнасці (пасля рэвалюцыі — Л.А.). […] На раскопкі ў Пятроўшчыну рухаліся як на свята (у той час гэтая дзейнасць насіла рамантычны характар). Невялікім натоўпам ішлі навуковыя і ненавуковыя дзеячы, сярод іх географ М.Азбукін, пісьменнік І.Барашка, быў і нейкі пахмурны, маўклівы, нікому невядомы чалавек гадоў 30, галава якога ўжо пачала сівець. Гэта быў Аляксей Каваленя, як хутка стала вядома, баец Грамадзянскай вайны, удзельнік Перакопскага штурму…».

А вось перад намі фотаздымак удзельнікаў раскопак таго часу. Сам Мікалай Мікалаевіч сваёй рукой, па маёй просьбе, назваў у часопісе ўсіх удзельнікаў: тут і суворы навуковец у гадах М.В.Доўнар-Запольскі, і людзі сярэдняга пакалення — К.М.Палікарповіч, А.Д.Каваленя, С.Дубінскі і, нарэшце, сам аўтар — Мікалай Мікалаевіч. Паглядзіце, які ў гэтага юнака радасны, шчаслівы твар! Хіба мог ён здагадвацца, што перад ім наперадзе, якія жыццёвыя выпрабаванні!

А выпрабаванні чакалі страшэнныя — тыя, у якіх выпрабоўваюцца найперш маральныя якасці чалавека. Пры жыцці М.Улашчыка пра іх шырока яшчэ не прынята было гаварыць, але ён зрэдку распавядаў пра гэта ў вузкім коле сяброў. Пры мне упершыню пра свой лагер ён загаварыў дома за сталом, толькі што вярнуўшыся са шпіталя, дзе ляжаў з інфарктам, 26 лютага 1977 г. Хвароба была для яго, відавочна, першым званком, і Мікалай Мікалаевіч лічыў цяпер патрэбным расказаць пра ўсё перажытае. Тое апавяданне я запісаў дома ў той жа вечар… […]

18 сакавіка 1985 г. было трыццацігоддзе ягонага вызваленьня. Такім чынам, з 1930 па 1955 год! Дваццаць пяць гадоў, праўда, з некалькімі перапынкамі… Нягледзячы|на страшэнны час сталінскіх лагераў смерці, зламаць яго ня ўдалося.

Мне помніцца маё першае знаёмства з ім.

20 кастрычніка 1955 г., прыехаўшы на сваю кандыдацкую абарону за гадзіну да пачатку і прывёзшы толькі-што скончаны дысертацыйны альбом, я даведваюся, што ў чытальнай зале сядзіць невядомы, які з раніцы чытае маю дысертацыю і некалькі разоў ужо пытаўся пра альбом. Я ў жаху: чалавек відавочна рвецца выступіць супраць… Нас знаёмяць. Ён усміхаецца, называе сваё прозвішча, якое ад хвалявання я не расчуў, і гаворыць, што мой рукапіс яму вельмі падабаецца…! А выступіць ён ня можа з прычыны нейкіх сваіх абставінаў і хутка павінен з’ехаць…

Так пачалося нашае знаёмства з Мікалаем Мікалаевічам, якое хутка перайшло ў цеснае сяброўства!

Мікалай Мікалаевіч быў дзіўным, непаўторным чалавекам! 30 год, якія яму былі адведзены для працы, ён з усімі сіламі, можам сказаць, магутнага арганізма адд^аЎ^ся даследаванням, звязаным з гісторыяй беларускіх земляў. Па сваёй добрасумленнасці і бескарыслівай адданасці навуцы ён можа стаць прыкладам для ўсіх нас. Але ня толькі гэта прыцягвае ў асобе Мікалая Мікалаевіча. Ён быў менавіта асобай, аб якой мы гаварылі ў пачатку, і якая ў значнай ступені ў многіх з нас страчана. Бясконца добры, чулы, заўсёды гатовы прыйсці на дапамогу, здатны ахвотна падзяліцца проста энцыклапедычнымі ведамі ў сваёй галіне, захаваўшы, да таго ж, насуперак усяму пройдзенаму шляху, цалкам арыгінальны гумар, — такім застанецца ў нашай памяці незабыўны Мікалай Мікалаевіч Улашчык.

22.ХІ.1988.

Леанід Аляксееў

Наверх

З Мікалаем Мікалаевічам Улашчыкам пазнаёміўся ў час аднаго з маіх побытаў у Маскве, у другой палове 1960-х г. Збіраў тады матэрыялы для манаграфіі пра Вацлава Аляксандра Мацяеўскага (1793-1887), вядомага гісторыка славянскага права, і бываў у сектары гісторыі феадалізму Інстытуту гісторыі Акадэміі навук СССР.

Аднаго дня Ганна Леанідаўна Харашкевіч пазнаёміла мяне з маўклівым калегам, сказаўшы, што нас лучыць супольная зацікаўленасць мінулым Вялікага Княства Літоўскага. На працягу майго, на той час месячнага побыту сустракаліся з Мікалаем Мікалаевічам пару разоў. Ён выявіў жывую зацікаўленасць станам даследаванняў гісторыі Літвы і Беларусі феадальнага перыяду ў польскай гістарычнай навуцы. З навуковай інфармацыяй тады, як і раней, мелі праблемы, асабліва калі гэта тычылася прац, якія яшчэ былі ў працэсе, але падобна было і з апублікаванымі. Мой суразмоўца быў у гэтай матэрыі пільным і патрабавальным. У сваю чаргу я цікавіўся станам даследаванняў гісторыі ВКЛ у навуцы беларускай. Мне хацелася ведаць, у якой ступені знайшлі працяг традыцыі Інбелкульту, а потым Беларускай Акадэміі Навук, а таксама школа Ўладзіміра Пічэты.

У часе майго наступнага побыту атрымаў ад Мікалая Мікалаевіча «Бібліяграфію па гісторыі Беларусі. Феадалізм і капіталізм», выдадзеную ў 1969 г. Інстытутам гісторыі Акадэміі навук БССР. Яна ахапляла толькі пазіцыі, апублікаваныя на мовах беларускай, рускай і ўкраінскай. Кніга была прыкметай — і так яе ўспрымаў Улашчык —пэўнага ажыўлення беларускіх даследаванняў. Таму я хутка апублікаваў даволі аб’ёмную рэцэнзію на «Бібліяграфію» у «Kwartalniku Historycznym» (1973, Nr.3), выказаўшы, між іншага, пажаданне, каб у другім томе знайшлі месца і працы па гісторыі Беларусі, апублікаваныя на іншых мовах, асабліва па-польску, прапанаваўшы наладзіць дзеля гэтага супрацоўніцтва паміж інстытутамі гісторыі абедзьвюх нашых Акадэмій навук.

У 1970 г. меў прыемнасць ахвяраваць Улашчыку том маіх «Studiów z ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVII wieku», і атрымаў тады ад яго вялікі цёплы ліст. Трэба сказаць, што паміж намі паступова завязалася сувязь, якая неўзабаве набыла ўсе рысы прыязні. Пад час кожнага побыту ў Маскве, а ў 1970-х я бываў там практычна кожны год, працягваючы свае працы над гісторыяй гістарыяграфіі, заўсёды сустракаўся з Мікалаем Мікалаевічам, праводзячы з ім ужо доўгія, шчырыя размовы. Распавядаў мне тады сцісла, не ўдаючыся ў дэталі, што быў рэпрэсаваны, і хоць пасля рэабілітацыі змог вярнуцца да навуковай працы, прычым на прэстыжным месцы, — у саюзнай Акадэміі навук, ня меў магчымасці вярнуцца ў Мінск і працаваць там, дзе быў бы ў найбліжэйшым для яго асяроддзі і кшталтаваў бы маладых беларускіх гісторыкаў.

У 1973 г. парадаваў мяне, ахвяраваўшы з сардэчнай дэдыкацыяй сваю кнігу «Нарысы па археаграфіі і крыніцазнаўству гісторыі Беларусі феадальнага перыяду» (Масква, 1973). Апублікаваў на гэтую працу аб’ёмную рэцэнзію ў спецыялізаваных «Studiach Zródłoznawczych» (Т.ХІХ, 1974). «Studia» выдаюцца ў фармаце in folio, а рэцэнзія набрана петытам, таму на 3 старонках друку змясцілася больш за 10 старонак машынапісу. Значэнне працы ацаніў высока, асабліва падкрэсліваючы аб’ектывізм аўтара, які выявіўся, між іншага, у крытычнай ацэнцы дзейнасці Віленскай археаграфічнай камісіі, паўсталай пасля 1863 г., у паказе тэндэнцыйнасці апублікаваных ёю крыніц, асабліва ў першыя дзесяцігоддзі. Мікалай Мікалаевіч не завагаўся, называючы яе «арганізацыяй прапагандысцкай» (С.134), і сцвердзіў, што «складаныя працэсы, якія вякамі цягнуліся ў Беларусі, Камісія тлумачыла самым прымітыўным чынам» (С.129), не цураючыся нават — гаворка пра першыя тамы — фальшавання дакументаў, каб падкрэсліць «истинно русский» характар так званага Заходняга краю. Звярнуў таксама ўвагу, што ў ёй адкінутае прынятае тады таксама расійскай навукай азначэнне Вялікага Княства як дзяржавы літоўска-рускай (трэба помніць, што пад назвай русіны разумелі тады беларусаў, а таксама ўкраінцаў). Думаю, болей Мікалай Мікалаевіч і ня мог тады напісаць.

Меў таксама крытычныя заўвагі, датычныя таго, што быў прапушчаны шэраг польскіх прац па археаграфіі Беларусі, асабліва Рычарда Мяніцкага пра Віленскую археаграфічную камісію (1927) і пра Архіў старажытных актаў у Віцебску (1939). Апошняе вынікала, як ужо адзначаў вышэй, з цяжкасцяў узаемнага інфармавання, а таксама з накінутага аўтару зверху абмежавання выключна археаграфіяй беларускай у сэнсе межаў савецкай Беларусі. У выніку былі абмінуты Літоўскія Статуты, меўшыя падставовае значэнне для гісторыі Беларусі, або такія выданні, як «Апісанне дакументаў і папер, якія захоўваюцца ў Маскоўскім архіве Міністэрства юстыцыі, Кн.21: Кнігі Літоўскай метрыкі» (Масква, 1915). Неставала таксама публікацыяў эміграцыйных даследчыкаў на чале з І.І.Лапам. Мне здалося, што Мікалай Мікалаевіч застаўся нават задаволены гэтымі крытычнымі заўвагамі, бо па-сутнасці яны былі скіраваныя супраць накінутых яму абмежаванняў, спрэчных з гістарычнай рэчаіснасцю, якая патрабавала даследаваць Вялікае Княства Літоўскае як цэлае, а не згодна з «межамі, вызначанымі ўвосень 1939 г.».

Згаданых абмежаванняў ужо не было, калі ў 1975 і 1980 г. Мікалай Мікалаевіч апублікаваў Хронікі Літоўскую і Жамойцкую ды Быхаўца, а таксама беларуска-літоўскія летапісы ў 32 і 35 тамах «Поўнага збору рускіх летапісаў». Што праўда, агульны тытул мог выклікаць заўвагі, бо гэта не былі летапісы расійскія, але выдаўцы маглі спаслацца на тое, што большасць іх ужо публікавалася ў 17 томе дарэвалюцыйнага выдання летапісаў. Важна, што гэтыя бясцэнныя крыніцы выйшлі ў надзвычай сумленнай і скрупулёзнай рэдакцыі М.Улашчыка, які звязваў з імі сваё імя даследчыка і выдаўца. Маю абодва гэтыя тамы з дэдыкацыяй аўтара, выкарыстоўваў іх, публікуючы праз некалькі гадоў пасля таго артыкул «Chronik in Litauen» y «Lexicon des Mittelalters» (Т.2, Мііпспеп, 1983), дзе гаварыў і пра выдаўца.

У 1980 г. нашыя кантакты аслаблі з незалежных ад нас прычынаў. Мікалай Мікалаевіч недамагаў яшчэ ў 1970-х. Хвароба сэрца, да якой верагодна спрычынілася тое, што ён прайшоў праз няволю, не дазволіла нам спаткацца пад час майго побыту ў Маскве ў верасні, калі займаўся карэктурай расійскага выдання «Гісторыі дзяржавы і права Польшчы» (Масква, 1980). А потым, праз колькі гадоў, навуковыя сувязі паміж савецкімі і польскімі гісторыкамі сталі замарожвацца. Баючыся «крамолы», у выдаваных у Маскве публікацыях некалькі гадоў не дазвалялася нават называць прозвішчы яшчэ жывых польскіх гісторыкаў (за выняткам пары «благонадейных», да якіх мяне не залічылі). У выпадку вострай патрэбы спасылаліся на назву часопіса, называючы год, нумар і старонкі, але не падавалі прозвішча аўтара і назвы артыкула. А кніжных выданняў наогул не згадвалі.

Калі перыяд гэтага своеасаблівага «навуковага карантыну» мінуў, Мікалая Мікалаевіча, на жаль, ужо не было сярод жывых. Ён назаўсёды застаўся ў маёй памяці як чалавек сціплы, стрыманы, які ў той жа час жыва цікавіўся ўсім, што тычылася яго жыццёвага захаплення — навукі гісторыі, якой прысвяціў сваё жыццё. Рад быў, што можа працаваць над гісторыяй любімай Беларусі, перажываў, што мусіць рабіць гэта далёка ад сваіх, хоць усюды карыстаўся сімпатыяй і прызнаннем, якія цалкам заслужыў. Ягоны навуковы даробак з’яўляецца непераходнай каштоўнасцю і будзе служыць многім пакаленням даследчыкаў гісторыі Беларусі, Літвы, Полыпчы і Расіі.

Юліуш Бардах, доктар габілітаваны, прафэсар, сапраўдны член ПАН

2.Х.1995

Наверх