Вось ужо два стагоддзi беларусам навязваюць адмоўны гiстарычны стэрэатып царкоўнай унii, якi грунтуецца галоўным чынам на крынiцах, напiсаных яе незычлiўцамi. Унii iнкрымiнуецца мноства злачынстваў супраць народу, самым вялiкiм з якiх быў нiбыта замах на само яго iснаванне. Спроба спраўдзiць трывала ўкаранёны ў нашай свядомасцi набор тэзаў дарэвалюцыйнай расiйскай i савецкай гiстарыяграфii адносна унii, якiм раней беспадзельна давяраў i аўтар гэтых радкоў, дала нечаканыя вынiкi. Стала ясна, што ранейшая навуковая i папулярная лiтаратура недаацэньвала нацыянальна-культурную стойкасць беларускага народу, збядняла i скажала яго мiнулае. Назiраннi за тым, як бачылi, успрымалi i вызначалi лёс унii яе прыхiльнiкi, апякуны i працiўнiкi, дазваляюць аўтару выступiць з антытэзай да многiх традыцыйных поглядаў. Чытаць далей →

Уступ да прасапаграфii

У ХVIII ст. унiяцкая царква мела толькi адзiн мужчынскi манаскi ордэн — ордэн святога Базыля Вялiкага. Манахi-базыльяне на землях ВКЛ былi аб’яднаныя ў ордэнскую Лiтоўскую правiнцыю. Апошняя паўстала ў вынiку падзелу ордэна ў 1743 г. на дзве часткi: Лiтоўскую — св.Троiцы, i Польскую (цi Рускую) — св.Пакрова. Лiтоўская правiнцыя праiснавала да 1780 г. Згодна з падлiкамi гiсторыка М.Ваўрыка[1], яна мела каля 50 кляштараў i 20 мiсiянерскiх пляцовак, якiя абслугоўвалi ад 450 да 480 манахаў. На працягу даследаванага часу гэтыя лiчбы мянялiся, але нязначна. Пасля I падзелу Рэчы Паспалiтай з Лiтоўскай правiнцыi адпачкавалася асобная Беларуская (св.Мiкалая) правiнцыя базыльянаў. Яна дзейнiчала да пачатку XIX ст. i была потым скасаваная разам з iншымi правiнцыямi ў вынiку перападпарадкавання базыльянаў расiйскiм дзяржаўным уладам. На 1801 г. у Лiтоўскай правiнцыi налiчвалася, паводле М.Ваўрыка, 48 кляштараў i 394 манахаў, а ў Беларускай — 14 кляштараў i 104 базыльянаў[2].
Чытаць далей →

Калi ў 1944 г. у вызваленай Беларусi савецкiя войскi пераможна рухалiся на захад, адзiн малады афiцэр быў шакаваны сцэнаю, якую ён убачыў у маленькiм сяле i апiсаў у выглядзе этналагiчнай справаздачы аб экспедыцыi[1]. З шалашоў, прымiтыўных сховiшчаў i паўразбураных хацiнаў яму насустрач выходзiла рэшта людзей, недаверлiвым i няўпэўненым паводзiнам якiх адпавядаў iх знешнi выгляд. Большасць з iх насiла самаробную вопратку з такiх матэрыялаў, як натуральнае валакно, кара дрэў, драўнiна i г. д. Складвалася ўражанне, што яны страцiлi сувязь з цывiлiзацыяй. У гэтым выявiлася культурная катастрофа, якая шматразова i жорстка спасцiгала грамадства БССР у перыяд памiж 1914 i 1947 г. Ужо I сусветная вайна i хаос часоў Грамадзянскай вайны, як пераканаўча паказана ў «Конармii» I.Бабеля, пакiнулi пасля сябе культурную tabula rasa[2]. У межах гэтага артыкула я хацеў бы акрэслiць тыя грамадскiя змены, якiя выпалi на лёс БССР у II сусветнай вайне.
Чытаць далей →

* Carr, Edward H., Causation in History // What is History? Pinguin Books 1990, 87-108.
Калi малако кiпяцiць у патэльнi, яно выбяжыць. Я не ведаю i зусiм не хачу ведаць, чаму так адбываецца. Калi б нехта стаў патрабаваць адказу, я мог бы спiсаць гэта на ўласцiвасць малака выбягаць. Дастаткова справядлiва, але гэта нiчога не тлумачыць. Вiдавочна, такi адказ сведчыць, што я не прыродазнавец. Гэтаксама нехта можа казаць i нават пiсаць пра падзеi мiнулага без нiякага жадання даведацца, чаму яны адбылiся. Нехта пагодзiцца са сцверджаннем, што II сусветная вайна пачалася з прычыны таго, што Гiтлер хацеў вайны. Гэта дастаткова справядлiва, але не тлумачыць нiчога. Тады той нехта не мае нiякага права называць сябе даследчыкам гiсторыi або гiсторыкам. Вывучэнне гiсторыi ёсць вывучэннем прычынаў. Гiсторык пастаянна задае сабе пытанне «Чаму?», i пакуль ёсць надзея знайсцi адказ, ён не можа супакоiцца. Вялiкi гiсторык — цi я б сказаў шырэй, вялiкi мысляр -гэта чалавек, якi задае пытанне «Чаму?» у дачыненнi да новых рэчаў, або да старых рэчаў у новых кантэкстах.
Чытаць далей →

* Iggers, Georg G., Die marxistische Geschichtswissenschaft vom Historischen Materialismus zur kritischen Anthropologie, in; Ders., Geschichtswissenschaft im XX. Jahrhundert. Ein kritischer Überblick im internationalen Zusammenhang, Göttingen 1993, 63-73.

З крахам сiстэмы рэальнага сацыялiзму, якая лiчылася ўвасабленнем марксiсцкiх цi марксiсцка-ленiнскiх iдэй, само па сабе паўстала пытанне, цi не страцiў марксiзм сваю актуальнасць i як навуковы метад, а не толькi як грамадская сiстэма.
Чытаць далей →

I. Бiяграфiя

Мiхаiл Чарняўскi нарадзiўся ў 1922 г. у Гарбiне, у сям’i эмiгрантаў з Расii. Вучыўся ў ангельскамоўных школах у Кiтаi, пасля пераехаў з сям’ёй у Злучаныя Штаты i пачаў вучыцца ў Калiфарнiйскiм унiверсiтэце. Спачатку заняўся сучаснай гiсторыяй: ягоная магiстарская праца прысвечаная вобразу ЗША ў Савецкiм Саюзе ў 1936-46 г.[1]. Сярод прафесароў у Бёрклi тады быў i эмiгрант з Нямеччыны Эрнэст Кантаровiч, гiсторык Сярэднявечча, якi спецыялiзаваўся ў даследаваннi гiсторыi iдэi. Чарняўскi ўвайшоў у кантакт з iм i стаў з часам адным з найблiжэйшых вучняў i прыяцеляў Кантаровiча.
Чытаць далей →

Апублiкавана чарговая кнiга Метрыкi Вялiкага Княства Лiтоўскага (Литовская Метрика: 6-я книга судных дел (1528-1547) / Подгот. И. Валиконите, С. Лазутка и др., Вильнюс: Издательство Вильнюсского университета 1995. 448. Далей ў тэксце спасылкі даюцца на старонкі і нумары менавіта гэтай публікацыі). Архiў канцылярыi вялiкага князя лiтоўскага, што фармаваўся ў ХV-ХVIII ст., з’яўляецца адным з самых важных комплексаў крынiц па гiсторыi Вялiкага Княства Лiтоўскага, Рускага, Жамойцкага i далей (ВКЛ), у складзе якога да Люблiнскай унii 1569 г. знаходзiлася i ўся сучасная тэрыторыя Беларусi. У гiстарычнай лiтаратуры яго традыцыйна ўмоўна называюць «Лiтоўскай Метрыкай». На нашу думку, навукова больш дакладнай з’яўляецца назва «Метрыка ВКЛ». Яе складаюць амаль выключна кнiгi афiцыйных копiй актаў, што афармлялiся ў канцылярыi вялiкага князя або паступалi ў яе.
Чытаць далей →

Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów slowiańskich. Praca zbiorowa pod red. R.Łużnego, F.Ziejki i A.Kępińskiego, Kraków 1994. 555 S.

У 1992 г. у Ягелонскiм унiверсiтэце ў Кракаве адбылася навуковая сэсiя, прысвечаная праблеме месца i ролi унii ў культуры славянскiх народаў. У ёй бралi ўдзел каля пяцiдзесяцi даследчыкаў з Польшчы, Украiны, Беларусi, Вугоршчыны i Баўгарыi. Матэрыялы сэсii, выклiкаўшай вялiкую цiкавасць у Польшчы i за яе межамi, i склалi зборнiк «Unia brzeska». Агледзiм толькi тыя публiкацыi, якiя датычаць беларускай гiсторыi i культуры.
Чытаць далей →

Rüß, Hartmut, Herren und Diener. Die soziale und politische Mentalität des russischen Adels. 9.-17. Jahrhundert, Köln; Weimar; Wien; Böhlau 1994. IX, 540.

Трэба адразу агаварыць, што пад «рускiм дваранствам» Гартмут Рус разумее грамадскую элiту Русi Кiеўскай i Маскоўскай (да Пятра I). У адрозненне, скажам, ад М.Грушэўскага, П.Мiлюкова, Э.Кiнана i Р.Пайпса, якiя адмаўлялi гiстарычную пераемнасць па лiнii Кiеў — Масква, аўтар кнiгi лiчыць такi падыход цалкам правамерным. Не заглыбляючыся ў сутнасць праблемы, канстатую толькi культурна-геаграфiчную неадпаведнасць назвы даследавання яго зместу. Бо, як выглядае з агляду крынiцаў i надзвычай багатага спiсу лiтаратуры, познесярэднявечныя Беларусь i Украiна засталiся па-за ўвагай вучонага, але ж тут таксама было дваранства, якое называла сябе «народам рускiм», «шляхтай рускай». Прычым, у ментальным плане акурат яно iстотна адрознiвалася ад маскоўскага. У кожным разе, «рускае дваранства» дапятроўскiх часоў нельга было абмяжоўваць вялiкарускiм. «Руская» шляхта Беларусi i Украiны выглядала б у кнiзе iнакш.
Чытаць далей →

Kamiński, Andrzej Sulima, Republic vs. Autocracy: Poland-Lithuania and Russia, 1686-1697, Cambridge. Massachusetts 1993. 312.

Праца прафесара Вашынгтонскага ўнiверсiтэту Анджэя Камiньскага ўяўляе сабой забяспечанае салiднай крынiцазнаўчай базай параўнальнае даследаванне двух палiтычных светаў — Рэчы Паспалiтай як шляхецкай рэспублiкi (Commonwealth) i аўтакратычнай Расii. Манаграфiю апрача грунтоўных уводзiн складаюць восем раздзелаў: I «Усходнееўрапейскiя супернiкi», II «Прафесiяналы i аматары ў дыпламатычнай гульнi», III «Расiйскiя рэзiдэнты ў Польшчы», IV «Польскiя рэзiдэнты ў Маскве», V «Украiнскi парадокс», VI «Справа Саламона», VII «Прывабнасць сепаратнага мiру» i VIII «Цар Пётр ды элекцыя Аўгуста II».
Чытаць далей →

Iсаєвiч, Ярослав, Україна давня i нова. Народ, рэлiгiя, культура, Львiв 1996. 332.

Вядомы ўкраiнскi вучоны, акадэмiк Нацыянальнай Акадэмii Навук Украiны Яраслаў Iсаевiч сабраў у гэтай кнiзе ўжо апублiкаваныя i некаторыя новыя артыкулы, датычныя ролi старадаўняй украiнскай культуры ў станаўленнi самасвядомасцi ўкраiнцаў. Ва ўмацаваннi нацыянальнай самасвядомасцi аўтар i бачыць адну са сваiх задачаў.

Аўтар па-новаму вызначае тое, што ёсць «даўняй» украiнскай культурай. На Украiне распаўсюджаны погляд, што «даўнiм» з’яўляецца ўсё да канца XVIII ст. (гэта значыць, да скасавання гетманшчыны i канца панавання Кацярыны II). Яраслаў Iсаевiч прапануе новыя межы, арыентуючыся на заходнееўрапейскую гiстарыяграфiю (падобная праблема, дарэчы, паўстае i перад беларускiмi гiсторыкамi). Чытаць далей →

Rozstrzelany w Katyniu: Alfabetyczny spis 4410 jeńców polskich z Kozielska rozstrzelanych w kwietniu-maju 1940, według źródeł sowieckich, polskich i niemieckich / Indeks represjonowanych. T.I. Warszawa: Ośrodek KARTA 1995. 286.

Катыньская бойня ўвайшла не толькi ў гiсторыю Польшчы i Беларусi, яна вядомая ў цэлым свеце. Пачынаючы з II сусветнай вайны катыньскую карту ня раз выкарыстоўвалi ў гульнi палiтыкi i iдэолагi. Першы раз спiсы эксгумаваных ахвяр былi надрукаваны ў 1943 г.[1]. А апошняя спроба змянiць погляды на катыньскую трагедыю адбылася лiтаральна на нашых вачах у канцы 1996: у тэлевiзiйнай праграме Аляксандра Няўзорава (Расiя, Санкт-Пецярбург) зноў была пушчана ў ход «нямецкая» версiя, прагучала сцверджанне, што НКУС не мела дачыненняў да растрэлу палонных Казельскага канцэнтрацыйнага лагеру, у якiм утрымлiвалiся захопленыя Чырвонай армiяй у вераснi 1939 г. афiцэры Войска польскага, мытнiкi i памежнiкi.
Чытаць далей →