Агляды

Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага эпохі позняга Сярэднявечча ў апошнія дзесяцігоддзі карыстаецца павышанай увагай даследчыкаў. Дзякуючы зняццю ідэалагічных абмежаванняў гісторыя ВКЛ перастала быць тэмай non grata, а падзенне “жалезнай заслоны” і распаўсюджванне сучасных інфармацыйных тэхналогій дазволілі прыцягнуць значны масіў новых крыніц і ў новым кантэксце, у тым ліку з апорай на новую літаратуру і ў дыялогу, а часам і ў дыскусіі з калегамі з розных краін, задаць гэтым крыніцам новыя пытанні. Сярод прац пра гэтую эпоху – і кніга Томаса Баранаўскаса, прысвечаная бітве пад Вількамірам 1435 г., якая выйшла ў канцы 2019 г.[1]; зрэшты, адразу адзначу, што аўтар аддае перавагу варыянту “Пабойская бітва” (пра гэта ніжэй), якім я і буду ўслед за ім апераваць у рэцэнзіі. Чытаць далей →

На пачатку Новага часу ў супольнасцях усходніх славян адбыліся вялікія змены, якія пакінулі глыбокі след у іх далейшай гісторыі. На жаль, русіны Вялікага Княства Літоўскага і Польшчы не напісалі ў гэты перыяд практычна ніякіх значных твораў, у якіх быў бы іх уласны погляд на сваю гісторыю і тагачасны стан. Але замежнікі пакінулі нам ад 1-й паловы XVI ст. цэлы шэраг тэкстаў, у якіх аддалі Русі, русінам і іх веры даволі вялікую ўвагу. Нягледзячы на сваё замежнае паходжанне, гэтыя аўтары вельмі добра ведалі рускія землі: наведвалі іх асабіста, камунікавалі з нараджэнцамі гэтых рэгіёнаў. А палякаў і літоўцаў можна лічыць замежнікамі толькі ўмоўна, бо рускія землі ўваходзілі ў склад і Каралеўства Польскага, і Вялікага Княства Літоўскага. Тым больш цікавым, думаецца, будзе погляд гэтых, з аднаго боку, дасведчаных і ў нейкай ступені ангажаваных, але, з другога, усё ж старонніх людзей на ўсходнеславянскіх суайчыннікаў. Для даследавання абраны творы пяці аўтараў, у якіх акрэсленая ў загалоўку праблематыка знайшла максімальна яскравае і максімальна поўнае адлюстраванне. Вядома, гэтая лічба можа быць значна павялічана – напрыклад, за кошт прац Яна Сакрана і Захарыя Ферэры. Але трэба мець на ўвазе, што іх інтарэсы былі вузейшыя і ляжалі ў асноўным у рэлігійнай сферы. Чытаць далей →

Увазе чытачоў прапануецца першы матэрыял з серыі публікацый па беларускай самаідэнтыфікацыі, якія мы плануем апублікаваць у бліжэйшы час. Яго мэта – фіксацыя сітуацыі з беларускай ідэнтычнасцю на момант 2012 г. За дынамікай станаўлення беларускай ідэнтычнасці будзем сачыць у далейшых нашых даследаваннях. Аналіз лічбавых дадзеных агульнанацыянальных рэпрэзентатыўных апытанняў па беларускай ідэнтычнасці, якія ажыццяўляюцца на момант выхаду першага матэрыялу (восень 2020 г.), будзе апублікаваны ў наступным нумары часопіса. Чытаць далей →

Доктарскія дысертацыі

Барабаш, В. В. Беларусь в советско-польских отношениях в период Второй мировой войны (1939–1945 гг.): 07.00.03 / Барабаш Виталий Васильевич; Белорус. гос. ун-т. – Минск, 2020. – 46 с. – Библиогр.: с. 39–45 (54 назв.)

Кривуть, В. И. Молодежная политика польских властей в Западной Беларуси (1921–1939 гг.): 07.00.02 / Кривуть Виталий Иванович; Ин-т истории НАН Беларуси. – Минск, 2020. – 48 с. – Библиогр.: с. 36–44 (76 назв.)

Смяхович, М. У. Сельская гаспадарка Савецкай Беларусі ў 1943–1991 гг.: аднаўленне і развіццё: 07.00.02 / Смяховіч Мікалай Уладзіміравіч; Ін-т гісторыі НАН Беларусі. – Мінск, 2020. – 49 с. – Бібліягр.: с. 42–46 (45 назв.)

Кандыдацкія дысертацыі

Андрэйчык, К. В. Дзейнасць органаў дзяржаўнага кіравання Рэспублікі Беларусь па ахове матэрыяльных нерухомых гісторыка-культурных каштоўнасцей (1991–2006 гг.): 07.00.02 / Андрэйчык Кацярына Віктараўна; Магілёў. дзярж. ун-т ім. А. А. Куляшова. – Магілёў, 2020. – 24 с. – Бібліягр: с. 19–21 (14 назв.)

Галынскі, Р. Д. Гісторыя паўсядзённасці жыхароў горада Быхава ў XIV–XVIII стст.: 07.00.02 / Галынскі Раман Дзмітрыевіч; Магілёў. дзярж. ун-т ім. А. А. Куляшова. – Магілёў, 2020. – 27 с. – Бібліягр.: с. 21–24 (24 назв.)

Ганский, В. А. Развитие туризма в Западной Беларуси (1921–1939 гг.): 07.00.02 / Ганский Владимир Александрович; Могилёв. гос. ун-т им. А. А. Кулешова. – Могилёв, 2020. – 24 с. – Библиогр.: с. 18–21 (37 назв.)

Король, В. Л. Деятельность белорусских епархий в защиту мира в контексте миротворчества Русской православной церкви (1945–1991 гг.): 07.00.02 / Король Вадим Леонтьевич; Белорус. гос. пед. ун-т им. М. Танка. – Минск, 2020. – 30 с. – Библиогр.: с. 23–27 (33 назв.)

Лосева, Е. А. Сотрудничество Франции и ФРГ в области науки и высшего образования (1949–2019 гг.): 07.00.03 / Лосева Евгения Алексеевна; Белорус. гос. ун-т. – Минск, 2020. – 25 с. – Библиогр.: с. 20–22 (15 назв.)

Подберезкин, Ф. Д. “Юрьевская дань” в русско-ливонских отношениях XIII – середины XVI в.: 07.00.03 / Подберезкин Филипп Дмитриевич; Белорус. гос. ун-т. – Минск, 2020. – 23 с. – Библиогр.: с. 18–20 (14 назв.)

Пугач, І. В. Дзейнасць органаў дзяржаўнага кіравання па ахове лясоў у Беларусі (канец XVIII – пачатак ХХ ст.): 07.00.02 / Пугач Іван Валянцінавіч; Бел. дзярж. пед. ун-т ім. М. Танка. – Мінск, 2020. – 24 с. – Бібліягр.: с. 19–21 (17 назв.)

Такас, М. Религиозная политика правительства Аднана Мендереса в Турции (1950–1960 гг.): 07.00.03 / Такас Мустафа; Белорус. гос. ун-т. – Минск, 2020. – 24 с. – Библиогр.: с. 20–21 (7 назв.)

Шиманская, Н. А. Органы государственной безопасности в организации и развитии партизанского движения на территории Беларуси в годы Великой Отечественной войны: 07.00.02 / Шиманская Наталья Анатольевна; Белорус. гос. ун-т. – Минск, 2020. – 26 с. – Библиогр.: с. 21–23 (15 назв.)

Наталля Анофранка

Around California in 1891 / [by NICHOLAS RUSSEL; trans. by SARA FENANDER; ed. and with an introd. and a biographical sketch by] TERENCE EMMONS. Stanford: Stanford Alumni Association, 1991. xix, [3], 179, [7], ill. (The Portable Stanford Book Series)
У 2021 г. спаўняецца 130 гадоў падарожжу легендарнага доктара Руселя на вакацыі ў горы Сьера-Невада і 30 гадоў – публікацыі перакладу “справаздачы” з таго падарожжа, якая ўбачыла свет з ініцыятывы стэнфардскага гісторыка-русіста Тэранса Эманса. У адрозненне ад другой кнігі Эманса з “Руселеўскага блока” [1], “Па Каліфорніі” за гэтыя дзесяцігоддзі не звярнула на сябе ўвагу ў Беларусі і вядомая шырокаму чытачу толькі па рэдкіх згадках у публікацыях пра Руселя. Дзякуючы перапісцы з Эмансам мы маем магчымасць параўнаць пераклад, зроблены Сарай Фенандэр, з арыгіналам. Цытаваць гэты твор, які можа прэтэндаваць на статус літаратурнага помніка, мы будзем па ўласным перакладзе на беларускую мову з рускамоўнага рукапісу, які захоўваецца ў Дзяржаўным архіве Расійскай Федэрацыі [2]. Чытаць далей →

ТУМАШ, ВІТАЎТ. Выбранае: уклад., падрыхт. тэкстаў, рэдаг., камент. НАТАЛЛІ ГАРДЗІЕНКІ, ЛЯВОНА ЮРЭВІЧА. Мінск: Кнігазбор, 2020. 541 с. (Бібліятэка Бацькаўшчыны; Спадчына: агледзіны)

Да нашых дзён у айчыннай гістарычнай літаратуры застаецца незаўважаным той факт, што беларуская гістарыяграфія другой паловы ХХ ст. абавязкова мае разглядацца ў фармаце яе дзвюх адрозных частак – савецкай і эміграцыйнай. Па традыцыі, якая, дарэчы, выразна сягае каранямі менавіта ў часы БССР, пад “беларускай гістарыяграфіяй” 1940–1980-х гадоў разумеюцца працы, створаныя ў савецкай Беларусі. Натуральна, гэта можна патлумачыць пераемнасцю сучаснай афіцыйнай, ды й, умоўна кажучы, “незалежнай” навукі, калі зважаць на “паходжанне” нашых аўтараў – іх адукацыю, навучанне ў папярэднікаў, працу ў рамках інстытуцый ды нават рамкі, што накладаюцца традыцыяй напісання і рэдагавання тэкстаў. Падаецца, што зварот да эміграцыйных гісторыкаў калі і адбываецца, то толькі эпізадычна – або ў адмысловых тэкстах, прысвечаных дзейнасці беларусаў замежжа, або ў тых выпадках, калі вядзецца пра нейкія дыскусіі паміж эміграцыйнымі і савецкімі гісторыкамі.

Пры гэтым варта адзначыць, што эміграцыйныя аўтары пасляваеннага часу, як і іх савецкія калегі, таксама мелі шэраг асаблівасцяў, абумоўленых акалічнасцямі іх лёсу, абставінаў працы і памкненняў. Гісторыкам-эмігрантам, як і іх падсавецкім калегам, не ўдавалася пазбегнуць ідэалагізаванасці сваіх твораў, з той толькі папраўкай, што калі для першых асноўнай ідэйнай каляінай быў савецкі “вульгарны” марксізм, змяшаны з спецыфічнай візіяй пазітывісцкіх падыходаў ды абавязковым “савецкім” (а часта – вялікадзяржаўным расійскім) патрыятызмам, то для беларускай эміграцыі, асабліва яе пасляваеннай хвалі, агульным месцам было ўсёмагчымае праслаўленне гісторыі бацькаўшчыны, а таксама спроба даказаць шкоднасць для Беларусі замежных уплываў, асабліва – усходніх.

У гэтым святле асабліва цікавымі выглядаюць аўтары, якія, нягледзячы на ўключанасць у тыя ці іншыя ідэалагічныя плыні, здольныя былі захоўваць цвярозасць розуму і максімальна халодны навуковы падыход. Вынікі працы менавіта такіх даследчыкаў, натуральна, маюць найбольшае значэнне ў гістарыяграфіі. Падаецца, што да іх ліку можна аднесці і дзеяча беларускай эміграцыі Вітаўта Тумаша, рэцэнзаваны зборнік выбраных прац якога нарэшце ўбачыў свет у Мінску. Укладальнікамі выдання выступілі даследчыца эміграцыі Наталля Гардзіенка і беларускі мовазнаўца ды архівіст з Нью-Ёрка Лявон Юрэвіч. Апошні прадстаўляе тут Беларускі інстытут навукі і мастацтва, да стварэння і дзейнасці якога наўпрост спрычыніўся сваім часам Вітаўт Тумаш.

Тумаш, медык паводле адукацыі, выпускнік Віленскага ўніверсітэта імя Стэфана Баторыя, значную частку сваёй дзейнасці ажыццявіў на ніве гістарычнай навукі. Тым больш адметна, як аўтар, што не быў прафесійным гісторыкам, стаў вядомы дзякуючы гістарычным штудыям. Знаходжанне ў спецыфічнай прасторы пасляваеннай беларускай эміграцыі ў ЗША адкрывала перад Вітаўтам Тумашам магчымасць у сваіх даследаваннях трапіць ва ўсе прыгаданыя вышэй пасткі рамантычна-нацыяналістычнай гістарыяграфіі. Многія яго калегі і паплечнікі пайшлі па гэтым шляху, аднак у выпадку Тумаша мы назіраем зусім іншую карціну, што добра ілюструе падбор артыкулаў, уключаных у зборнік.

Сама кніга дзеліцца на пяць асноўных частак, прысвечаных, адпаведна, этнагенезу і культуры беларусаў, даследаванням жыцця і дзейнасці Скарыны, кніжнай спадчыне, аўтарскаму бачанню ідэй асобных папярэднікаў, а таксама ўключае некалькі рэцэнзій і водгукаў. Завяршаецца зборнік тэкстам дачкі Вітаўта Тумаша, Яры, прысвечаным памяці бацькі.

Вітаўт Тумаш карыстаўся разнастайнымі псеўданімамі. Інфармацыя пра публікацыю арыгінальнага тэксту пад нейкім з іх падаецца ў выданні пры кожным артыкуле. Калі ўлічыць, што многія тэксты Тумаша публікаваліся ў адных і тых жа выданнях, да стварэння якіх ён актыўна спрычыніўся (“Конадні”, “Запісы БІНіМ”), то робіцца відавочным намаганне аўтара “памножыць” сваю асобу на некалькі нібыта розных “персаналій”.

Зразумела, што найбольш значная частка выдання адведзена працам Вітаўта Тумаша, прысвечаным асобе Францішка Скарыны. Менавіта жыццё, дзейнасць і ідэі Скарыны найбольш цікавілі Тумаша як гісторыка. Артыкулы, што трапілі ў зборнік, апісваюць разнастайныя аспекты, звязаныя з беларускім першадрукаром – агульныя пытанні біяграфіі, асобныя этапы і выпадкі з жыцця, а таксама такія акалічнасці, як варыянты партрэтаў, напісання імя і г. д.

Укладальнікі пры выбары тэкстаў, відаць па ўсім, парупіліся не толькі пра тое, каб паказаць як мага шырэйшы спектр скарыназнаўчых даследаванняў В. Тумаша, але і пра тое, каб прадэманстраваць адказы аўтара на некаторыя пытанні, што і да сёння перыядычна ўсплываюць як у навуковай дыскусіі, так і ў шырокім інфармацыйным полі, калі гаворка заходзіць пра асобу Скарыны. У прыватнасці, ёсць артыкул, прысвечаны магчымаму візіту Скарыны ў Маскву, яго службе ў дацкага караля, варыянтам ягонага імя, у тым ліку – крытыцы савецкага міфа пра тое, што доктар Скарына меў арыгінальнае “праваслаўнае” імя Георгій. Пэўным працягам “скарынаўскага” блока кнігі выступае раздзел “Кніжная спадчына на Беларусі”, які складаецца з трох артыкулаў – пра выданні Статута 1588 г., пра паходжанне Сымона Буднага і пра падпольныя выданні 1860-х гадоў.

Падаецца, менавіта ў гэтых тэкстах як найлепей праяўляецца Тумаш-гісторык. Мы не знойдзем тут нейкіх прынцыпова новых метадалагічных падыходаў, якімі славілася гістарыяграфія ХХ ст. Але трэба прызнаць, што перад намі менавіта грунтоўна напісаныя класічныя гістарычныя працы.

Безумоўна, у Тумаша, як і ў іншых гісторыкаў з эміграцыі, прысутнічае захапленне Беларуссю і імкненне ўзвысіць яе мінулае праз апісанне ўчынкаў герояў сваіх тэкстаў, перш за ўсё – Скарыны. Гэтая ж думка прымушае яго спрачацца з польскімі аўтарамі, даказваючы паходжанне Сымона Буднага менавіта з беларускіх земляў. Аднак, у адрозненне ад многіх калег па цэху, Вітаўт Тумаш знаходзіць мажлівасці і сродкі, каб заставацца пры гэтым у межах навуковага дыскурсу, не выходзячы ў поле ідэалогіі.

Метадалагічны набор, якім карыстаецца Тумаш, як ужо адзначалася, класічны. Ён адносіцца, хутчэй, да пазітывісцкай гістарыяграфіі ХІХ – пачатку ХХ ст. Аднак, падаецца, што менавіта тут у гістарычных тэкстах праяўляецца першая прафесія іх аўтара – медыцына. Можна сказаць, што Тумаш-гісторык застаецца Тумашам-медыкам. Акуратна і ўзважана, нібы робячы складаную аперацыю, ён ацэньвае як крыніцы, так і папярэднюю гістарыяграфію – гэтым ён сапраўды адрозніваецца ад многіх іншых аўтараў, не толькі эміграцыйных, але і сучасных яму савецкіх, якія лёгка дазвалялі сабе “палёт думкі”, не звяртаючы ўвагі на ўсю сукупнасць крыніц або на тыя ідэі і тэорыі, што выказваліся раней.

Асабліва выразна гэтая акуратнасць праяўляецца ў стаўленні да моўных аспектаў крыніц. Сам Тумаш звяртае ўвагу на сваю зацікаўленасць у доступе да арыгінальнага тэксту кожнай крыніцы, у тым ліку для таго, каб мець магчымасць дэталёва ацаніць напісанне ў кожным канкрэтным выпадку. Гэта відаць у артыкулах скарыназнаўчага цыкла, у тым ліку – адносна аналізу ўжывання самім Скарынам і іншымі яго сучаснікамі разнастайных формаў імя знакамітага палачаніна, а таксама – пры аналізе дакументаў, што сведчаць пра экзамен на доктара медыцыны, які Скарына вытрымаў у Падуі, і ў іншых выпадках.

Таксама своеасаблівым указаннем на тое, наколькі для Вітаўта Тумаша была важнай праца з крыніцамі, можа паслужыць прыведзеная ў зборніку рэцэнзія на пераклад “Песні пра зубра” Міколы Гусоўскага, зроблены Язэпам Семяжонам. Рэцэнзія, для характарыстыкі якой падыходзіць азначэнне “разгромная”, цалкам прасякнута крытыкай менавіта з пазіцыі гісторыка, якога катэгарычна не задавальняюць паэтычныя вольнасці ў перакладзе, за якімі губляюцца абрысы арыгінальнага тэксту. Досыць справядліва выступае Тумаш і супраць ужывання прозвішча паэта ў форме Гусоўскі – арыгінальнае аўтарскае лацінскае напісанне Hussoviani ён прапануе падаваць па- беларуску як Гусавянін.

Паслядоўна адстойвае Тумаш і форму імя беларускага першадрукара. Задоўга да прац доктара Георгія Галенчанкі Тумаш выступаў супраць папулярнай у савецкай літаратуры і вытворнай яшчэ ад дарэвалюцыйных папулярных тэкстаў ідэі аб тым, што Скарына меў першапачаткова імя Георгій. Не менш паслядоўна, з апорай на магчымыя крыніцы, ён адстойвае варыянт імя Франьцішак (у аўтарскім напісанні класічным правапісам) замест прынятага пры відавочным уплыве рускай мовы Францыск. У гэтым святле варта прызнаць крыху дзіўным захаванне формы Францыск, зробленае ў загалоўку адпаведнага раздзела кнігі яе ўкладальнікамі.

Зборнік утрымлівае шэраг тэзаў Тумаша, якія і сёння з’яўляюцца адно смелымі здагадкамі і не прызнаны поўнасцю. Найбольш цікавыя тычацца абставінаў біяграфіі Францішка Скарыны – яго няўдалай паездкі ў Маскву, сустрэч з Марцінам Лютэрам, спрэчак з Парацэльсам і інш. Як і ў выпадку працы з крыніцамі і здабыткамі сваіх папярэднікаў, Тумаш падыходзіць да выстаўлення тэорый вельмі асцярожна. Зважаючы на адносна невялікую крыніцазнаўчую базу, ён акуратна, крок за крокам будуе доказы на карысць той ці іншай здагадкі. Пры гэтым, у тых выпадках, калі тэорыі будуюцца толькі на ўскосных доказах, але не сустракаюць, прынамсі, яўных супярэчнасцяў з вядомымі фактамі біяграфіі Скарыны (так было, напрыклад, пры даследаванні эпізоду магчымай сустрэчы Скарыны з Лютэрам), аўтар не прапануе сваю ідэю як адназначна слушную, а толькі пазначае, што пытанне застаецца ў навуцы адкрытым.

Яшчэ два раздзелы – “Пытанні этнагенезу і культурнага развіцця беларусаў” і “Гісторыкі і творцы” – рэпрэзентуюць тэксты, што ў большай ступені падпадаюць пад агульную для эміграцыйных аўтараў хваробу ўзвышэння “нацыянальнай” гісторыі. Аднак і тут Тумаш захоўвае максімальна магчымую навуковасць сваіх пабудоў, хоць у шматлікіх выпадках патрыятычныя памкненні і ацэнкі аўтара чытаюцца надзвычай празрыста. Характэрнай рысай тут выступае ідэя пра беларускі ўплыў на іншыя краіны, у прыватнасці – на Польшчу.

Нагадаем, што маладосць Вітаўта Тумаша прайшла ў міжваеннай польскай дзяржаве, якая можа разглядацца як адзін з найбольш яскравых прыкладаў шляху развіцця нацыянальнай ідэі ў яе характэрных для першай паловы – сярэдзіны ХХ ст. абрысах. Спроба тагачасных палітыкаў будаваць у фактычна шматнацыянальнай Польшчы монанацыянальную дзяржаву аўтаматычна штурхала актыўных беларусаў і прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцяў да той ці іншай формы супраціву. Паслядоўныя спробы Тумаша сцвердзіць “беларускасць” шматлікіх гістарычных дзеячоў, а таксама паказаць, як у розныя часы гэтыя “беларусы” ўплывалі на Польшчу, можна разглядаць у якасці адной з такіх формаў. Гэта прасочваецца як у артыкуле пра беларускую “культурную экспансію”, так і ў тэксце, прысвечаным Адаму Міцкевічу (ці Міцькевічу ў напісанні Тумаша).

Таксама відавочны і другі кірунак уплываў, які малюе Тумаш – маскоўскі. Беларусь першых пасляваенных дзесяцігоддзяў, якая цалкам зрабілася падуладнай Маскве, ды яшчэ ва ўмовах пасляваеннай нацыянальнай палітыкі савецкага ўрада, куды вярнуліся шматлікія рысы імперскіх каланіяльных практык дарэвалюцыйнай Расіі, ніяк не магла задавальняць Тумаша і яго паплечнікаў па эміграцыі. І, роўна як у выпадку з палякамі, адным з захадаў тут робіцца імкненне сцвердзіць, якія здабыткі расійскага мінулага былі прыўнесены з беларускіх земляў.

Як вынік, Тумаш малюе шырокую карціну ўплываў, што ішлі з Вялікага Княства Літоўскага на ўсход і на захад. Само ВКЛ пры гэтым, згодна з традыцыяй нацыянальнай гістарыяграфіі, стала разумеецца як “беларуская” па характары дзяржава. Варта, аднак, прызнаць, што аўтар у цэлым застаецца ў навуковым полі, не выходзячы ў зону відавочнай пабудовы міфаў. Ён паказвае культурныя ўплывы на Польскае каралеўства, што сапраўды пачаліся з часоў Ягайлы і працягваліся фактычна да эпохі Адраджэння, таксама фіксуецца на шматлікіх моўных уплывах на польскую літаратурную традыцыю, якія заканамерна паўставалі ў выніку таго, што значныя для польскай спадчыны тэксты ствараліся польскамоўнымі выхадцамі з шляхты беларускіх земляў. Нават сучасныя польскія даследчыкі не аспрэчваюць, што беларуская мова прысутнічала ў жыцці спаланізаваных беларускіх эліт [1]. Відавочна, што яна сапраўды ўплывала на іх “высокую” польскую, праз што аказвала ўплыў і на мову “караняжаў” у выніку.

Хоць асноўным полем дзейнасці Вітаўта Тумаша былі скарыназнаўчыя штудыі ды ўвогуле даследаванні кніжнай і літаратурнай спадчыны, звяртаўся ён і да гісторыі Ранняга ды Высокага Сярэднявечча. І тут неабходна зазначыць: талент гісторыка дазволіў Тумашу ўбачыць і абазначыць некаторыя тэзы, што застаюцца важнымі і ў сучаснай беларускай навуцы, больш за тое, дыскусіі вакол іх у самой Беларусі разгарнуліся толькі на мяжы ХХ–ХХІ ст. і працягваюцца да сёння. З пададзеных у зборніку тэкстаў да гэтай групы перадусім адносяцца артыкулы пра балцкую тэорыю, паходжанне назвы Белая Русь, а таксама даследаванне пра сувязь поглядаў Вацлава Ластоўскага на пашырэнне паняцця “русь” з пазнейшай гістарыяграфіяй.

Так званая “балцкая тэорыя” мае асаблівае значэнне для беларускай гістарычнай свядомасці. Сучасны яе стан, які характарызуецца досыць шырокім распаўсюдам спрошчанай яе версіі ў грамадстве (звычайна ў фармулёўцы кшталту “Беларусы – гэта славянамоўныя балты”), сягае мяжы 1980–1990-х гадоў, калі на хвалі нацыянальнага адраджэння ішоў актыўны пошук беларускіх адметнасцяў, якія б дапамаглі ідэйна адасобіць беларусаў ад суседзяў, на той час перш за ўсё – ад расіян. Актыўнымі праваднікамі гэткіх ідэй сталі тады беларускія даследчыкі і творцы, аб’яднаныя вакол суполкі “Крыўя” (Цэнтр этнакасмалогіі “Крыўя”). У сваю чаргу, яны базаваліся на ранейшых напрацоўках як археолагаў ды антраполагаў, так і мовазнаўцаў [2].

У гістарыяграфіі прынята лічыць, што такога кшталту погляды ўзыходзяць да “тэорыі балцкага субстрату” савецкага археолага Валянціна Сядова, якая паўстала ў 1960-я гады. Сядоў меркаваў, што беларусы, па моўных прыкметах безумоўна адносячыся да славянскіх народаў, паводле свайго этнічнага паходжання маюць у сабе моцны балцкі складнік. На адмену ад мэнстрыму тагачаснай гістарыяграфіі, які тлумачыў асаблівасці беларускага этнасу і балцкія элементы ў складзе беларускай культуры і мовы як вынік знаходжання беларусаў у складзе Вялікага Княства Літоўскага, Сядоў, базуючыся на археалагічных дадзеных, адкінуў час узнікнення гэтых асаблівасцяў да перыяду Вялікага перасялення народаў, калі на заселеныя балтамі землі будучай Беларусі сталі пранікаць славяне [3].

Тым цікавей, што яшчэ ў 1950 г. Вітаўт Тумаш паслядоўна вылучае і адстойвае ідэю балцкага складніка ў этнагенезе беларусаў. У ягоным распараджэнні яшчэ не было пазнейшых дадзеных археалогіі, таму базаваўся ён на разважаннях аб агульнай логіцы гістарычнага працэсу на беларускіх землях. Па сутнасці, у сваім тэксце Тумаш адмаўляе ідэю класіфікацыі беларусаў выключна па моўнай прыкмеце (што адназначна змяшчае іх у групу “ўсходніх славян”) і прапануе звяртацца да “антрапалагічных крытэраў”, якія будуць указваць на прысутнасць балцкага элемента ў паходжанні беларускага этнасу.

З іншага боку, яшчэ адной папулярнай сёння тэзе ў тэкстах Вітаўта Тумаша можна знайсці пераканаўчае пярэчанне. Гаворка ідзе пра першапачатковае ўжыванне тэрміна Белая Русь у дачыненні выключна да Маскоўскай дзяржавы і Вялікага Ноўгарада і, адпаведна, нібыта штучнай прыўнесенасці гэтай назвы на беларускія землі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. Застаючыся ў звыклай для сябе манеры пошуку і апоры на крыніцы, Тумаш на некалькіх старонках адпаведнага артыкула прыводзіць цэлы шэраг прыкладаў, што дэманструюць ужыванне наймення Белая Русь для часткі земляў Вялікага Княства Літоўскага

Адносна ж базавага тэрмін Русь, які і сёння выклікае як навуковыя дыскусіі, так і спрэчкі ў папулярным полі, Вітаўт Тумаш трымаецца думкі пра рэлігійны характар яго распаўсюду. Варта адзначыць, што ў сучаснай навуцы менавіта гэтая ідэя з’яўляецца адной з найбольш прызнаных. Першапачатковая “русь” – скандынаўскія (магчыма, і не толькі) вікінгі, што запрашаліся на княскія стальцы ва Усходняй Еўропе, а таксама выступалі як найміты і купцы, была, згодна з гэтай думкай, той сацыяльнай групай, што прынесла сюды хрысціянства ў яго візантыйскім варыянце. З распаўсюдам, хай і фармальным, новай рэлігіі на ўсё насельніцтва рэгіёна на мяжы Х–ХІ ст. усе ахрышчаныя робяцца людзьмі “рускай веры”, “рускімі людзьмі”.

Вакол гэтай жа думкі разгортваецца і гістарыяграфічнае даследаванне Тумаша, якое ўтрымліваецца ў зборніку. Ён прасочвае прысутнасць названай тэорыі ў польскіх аўтараў, а таксама выводзіць аднаго з папярэднікаў гэтай плыні, якім аказваецца беларускі гісторык пачатку ХХ ст. Вацлаў Ластоўскі.

Як ужо адзначалася вышэй, наяўны перакос у афіцыйнай беларускай гістарыяграфіі на карысць савецкай яе часткі з’яўляецца абсалютна хібным і мае быць пераадолены. Магчымыя ж контраргументы, звязаныя з абвінавачваннямі эмігранцкіх даследчыкаў у перадузятасці, заідэалагізаванасці і ненавуковасці (нават не зважаючы, што аналагічныя закіды можна лёгка ўжыць і да падсавецкіх гісторыкаў), не будуць мець сілы пры ацэнцы спадчыны такіх даследчыкаў, як Вітаўт Тумаш. Ужо адна толькі глыбокая прапрацоўка крыніц і здабыткаў папярэднікаў, якой адзначаюцца працы гэтага аўтара, прымушае паставіць яго ў шэраг выбітных беларускіх гісторыкаў ХХ ст., а яго тэксты – на пачэснае месца ў скарбонцы класічнай айчыннай гістарыяграфіі.

Мінск

Сяргей Емяльянаў

[1] Радзік Р. Трыадзіны рускі народ, ці асобныя нацыянальныя супольнасці? // ён жа. Вакол ідэнтычнасці беларусаў. Мінск, 2017. С. 43.
[2]Санько С. Балцкая тэма // Druvis. Almanach centru etnakasmalogiji “Kryŭja”. 2005. № 1. С. 150.
[3] Седов В. Предыстория белорусов // Краткие сообщения института археологии. 2001. № 211. С. 44–50.

Наверх

KOUIDA, ARTEM. Melioration im Belarussischen Polesien. Die Modernisierung der sowjetischen Peripherie (1965–1991). Wiesbaden, 2019. 280 S., 19 Abb., 1 Karte. (Historische Belarus- Studien 7)

Калі ў дачыненні да Беларусі час ад часу ўзнікае азначэнне “перыферыя”, то Беларускае Палессе можна было б ахарактарызаваць як “перыферыю перыферый”. З прычыны прыродных асаблівасцяў і дастатковай аддаленасці ад цэнтра і вялікіх гарадоў спачатку Расійскай імперыі, а пасля Польскай рэспублікі і Савецкай дзяржавы, Палессе атрымала “славу” глушы і глыбокай правінцыі, якая яшчэ доўга яе пераследавала. А галоўная прыродная асаблівасць (ці славутасць) Палесся – балота – ператварылася яшчэ і ў метафару – адсталасці і інертнасці, якая нярэдка выкарыстоўвалася і пры азначэнні сучаснага (да 2020 г.) грамадства Беларусі. Як нагадвае аўтар рэцэнзаванага выдання Арцём Куйда, забалочаныя мясціны яшчэ ў сярэдзіне ХХ ст. займалі да адной трэці ўсёй тэрыторыі Беларусі. І сёння, пасля дзесяцігоддзяў меліярацыйных высілкаў, плошча балот, якія знаходзяцца на тэрыторыі Беларусі, перасягае такую ва ўсіх заходнееўрапейскіх дзяржавах разам ўзятых (241). Гісторыя, тапаграфія і экалогія Палесся павінны займаць істотнае месца ў гісторыі і ідэнтычнасці Беларусі. І тым не менш, даследаванню гэтага рэгіёна пакуль не аддавалася належная ўвага.

Арцём Куйда напісаў дысертацыю (пакладзеную ў аснову кнігі) у межах даследчага праекта “Палессе – ландшафт інтэрвенцыі“ (2015–2019), кіраўнікамі якога былі нямецкія гісторыкі Анна Вероніка Венланд (Інстытут імя Гердэра), Томас Бон (Гісэнскі ўніверсітэт) і Клаўдзія Крафт (на той момант Універсітэт Зігена). Праект гэты, натуральна, ахопліваў усю тэрыторыю Палесся, імкнучыся разглядзець яго праз прызму ўзаемадзеяння (і супрацьстаяння) прасторы, прыроды, культуры і тэхналогіі.

Кіруючыся згаданым падыходам, А. Куйда разглядае праграму распрацоўкі, аптымізацыі і выканання меліярацыі Беларускага Палесся. Аўтар імкнецца паказаць, што для Савецкай Беларусі і яе насельніцтва меліярацыя стала нечым нашмат большым, чым проста комплекс мер па распрацоўцы новых сельскагаспадарчых земляў, – з яе вынікалі радыкальныя сацыяльныя і экалагічныя змены (4).

Аўтара цікавіць пытанне, якія мэты ставіла перад сабой савецкае кіраўніцтва, распачынаючы праграму меліярацыі Беларускага Палесся, і ці былі гэтыя мэты ўрэшце рэалізаваныя. Таксама ён пытаецца, як паўплывала меліярацыя на жыццё мясцовага насельніцтва, і ці апраўданы прыпісваны яму “наратыў ахвяры” гэтых зменаў, які ўсё яшчэ дамінуе ў беларускай версіі гісторыі меліярацыі Палесся (4–5) Зразумела, што ў звязку з гэтым узнікаюць і іншыя пытанні. Наколькі самастойнымі былі ўлады ў Мінску ў дачыненні да планавання і правядзення меліярацыі? Ці апошняя паспрыяла паскарэнню мадэрнізацыйных працэсаў у рэгіёне? І, нарэшце, наколькі эфектыўнымі былі гэтыя меры, якім чынам яны змянілі становішча мясцовага насельніцтва і прыродны свет Палесся?

Нават ў параўнанні з астатняй тэрыторыяй Беларусі да пачатку мэтанакіраванага асваення на Палессі не хапала інфрастуктуры, а таксама рэсурсаў і адукаваных кадраў. І тым не менш, Палессе прыцягвала ўвагу спачатку імперскіх (з апошняй трэці ХІХ ст.), а пасля і савецкіх уладаў як эксперыментальнае поле, сімвал дзікасці, удалае асваенне якога даказвала б уладу чалавека (а дакладней канкрэтных уладаў) над прыродай, іх усёмагутнасць, таксама як іх адукаванасць і мадэрнізаванасць у параўнанні з мясцовай адсталасцю. Што да савецкага перыяду, зразумела, былі ў асваенні і меліярацыі Палесся і свае прагматычныя мэты – найперш пашырэнне ворных земляў, колькасць якіх у сярэдняй, што не мела чарназёму, паласе Савецкага Саюза была недастатковай для таго, каб вырошчваць неабходную колькасць сельскагаспадарчай прадукцыі для насельніцтва і кармоў для жывёлы.

Пасля ўводзінаў аўтар прапануе кароткі гістарычны агляд (19–27) ранейшых спробаў меліярацыі, дзе ён паказвае, што хоць гэтая тэрыторыя і прыцягвала ўвагу і некаторыя спробы яе вывучэння і меліярацыі ўзнікалі раней, яны не былі ні паслядоўнымі, ні дастаткова распрацаванымі, каб прынесці істотныя змены ў рэгіён.

Радыкальныя змены пачалі адбывацца з сярэдзіны 1960-х. Да іх аўтар звяртаецца ў трэцяй частцы даследавання, тэматычна прысвечанай планаванню меліярацыйных мераў у БССР. У 1965 г. новы Першы сакратар ЦК КПСС Леанід Брэжнеў распачаў рэфармацыю савецкай сельскай гаспадаркі, часткай якой і стаў грандыёзны праект меліярацыі; істотную долю яго займае меліярацыя Беларускага Палесся.

Стратэгічнае месца Палесся пацвярджаецца і тым, што з пачаткам мэтанакіраванай і арганізаванай меліярацыі, якая разгарнулася з другой паловы 1960-х, яна была кіраваная непасрэдна цэнтральнымі ўладамі. У 1966 г. у Пінску было заснавана Галоўнае ўпраўленне па асушэнні земляў і будаванні саўгасаў на Палессі (Галоўпалессеводбуд, у 1982 г. налічвала больш як 45 тыс. супрацоўнікаў), што падпарадкоўвалася непасрэдна Міністэрству меліярацыі і воднай гаспадаркі СССР (49). Спецыялісты ў гідралогіі, геалогіі, аўтаматызацыі прадукцыі, падрыхтоўка якіх у такой колькасці была ў савецкай Беларусі немагчымая, таксама прыцягваліся з усяго СССР (54).

І хоць гаворка вядзецца пра Беларускае Палессе, сэнс у гэтае азначэнне ўкладваецца хутчэй геаграфічны, чым культурны і палітычны. У Беларусі ў той час, як вядома, кіраўніком КПБ стаў Пётр Машэраў. Нягледзячы на, здавалася б, цэнтральнае месца П. Машэрава ў гісторыі пасляваеннай Беларусі і яго падтрымку праекта меліярацыі, ён толькі некалькі разоў і амаль “мімаходзь” згадваецца ў кнізе. Роля Машэрава (а тым больш яго наступнікаў Ц. Кісялёва, М. Слюнькова і інш.) падаецца аўтарам хутчэй як другарадная, дапаможная на фоне працэсаў па пераўтварэнні Палесся, якія ініцыяваліся Масквой і кіраваліся з Масквы.

Чацвёртая (і самая вялікая) частка кнігі распавядае пра практыку меліярацыі ці выкананне планаў, якія выявіліся яшчэ больш праблематычнымі. Драматычнае несупадзенне паміж уяўленнямі і рэальнасцю, заўсёдны недахоп кадраў і рэсурсаў мелі вынікам адставанне і кепскую якасць працы.

Улады раз за разам спрабавалі звярнуцца да заходняга досведу, імпартуючы тэхналогіі, машыны, дэталі і матэрыялы, але і гэта не давала чаканага выніку з-за непаслядоўнасці стратэгіі імпарту і, вядома, заўсёднага недахопу фінансавання (гл., напр., с. 138). Акрамя таго, з-за дрэннай арганізацыі ўласнай сельскай гаспадаркі Савецкі Саюз вымушаны быў рэгулярна рабіць велізарныя закупы зерня і іншай сельскагаспадарчай прадукцыі на Захадзе, і найперш у ЗША. Такая залежнасць ад Захаду паказальная. Нягледзячы на тое, што “халодная вайна” працягвалася, а СССР пазіцыянаваў сябе як звышдзяржава, яго эканамічныя і гаспадарчыя асновы былі ўжо заўважна хісткімі напрыканцы 1960-х.

Як падаецца, найбольш цікавыя ў кнізе раздзелы, што набліжаюцца да лакальнай спецыфікі, звяртаюць увагу на канкрэтныя выпадкі, якія здараліся пад час інтэнсіўнай меліярацыі і мадэрнізацыі Палесся. Так, аўтар распавядае пра будаўніцтва і поспех эксперыментальнага саўгаса “Парахонскі”, пераможцы сацыялістычнага спаборніцтва, што знаходзіўся за 35 км на паўночны ўсход ад Пінска (97–108). Таксама вартыя ўвагі часткі, прысвечаныя разгляду карупцыі і экалагічных наступстваў меліярацыі, аб’яднаныя ў падраздзеле пад назвай “Безгаспадарчасць” (Misswirtschaft). Факты пашкоджання экасістэмы Палесся вядомыя, і тым не менш іх пералічэнне ўражвае. Меліярацыя стала прычынай кліматычных зменаў, паводак, эрозіі глебы, пясчаных бураў, лясных пажараў, захворвання дрэў, забруджвання і драбнення азёр і невялікіх рэк, знікнення шэрагу відаў жывёльнага і расліннага свету, і наадварот – з’яўлення небяспечных для чалавека насякомых (175–188). Спробы задумацца пра ахову навакольнага асяроддзя пачаліся ў СССР ужо з канца 1960-х, што адпавядае часу ўзнікнення экалагічнага руху ў свеце. У 1977 г. неабходнасць “аховы і навукова абгрунтаванага выкарыстання” глебы, водных рэсурсаў, жывёльнага і расліннага свету, захавання чысціні паветра ўпершыню была заканадаўча зафіксавана ў Канстытуцыі СССР [1], аднак істотнага ўплыву на працэс меліярацыі пад час даследаванага аўтарам перыяду гэтыя захады не мелі. Як і раней, улады, а нярэдка і само насельніцтва не задумваючыся спажывалі прыродныя рэсурсы і забруджвалі навакольнае асяроддзе.

Арцём Куйда толькі схематычна звяртаецца да тэмы Чарнобыля, бо, як вядома, кіраўніцтва БССР не спяшалася выносіць звесткі пра аварыю на ЧАЭС на публічнае абмеркаванне. Сур’ёзныя змены ў гаспадарчым жыцці Палесся, у тым ліку і згортванне меліярацыі, пачалі адбывацца толькі з пачаткам 1990-х. Так, напрыклад, у Краснапольскім раёне, насельніцтва якога было эвакуяванае ў 1987 г., сельскагаспадарчыя працы працягваліся на працягу некалькіх гадоў пасля эвакуацыі: “Яшчэ ў 1990 годзе ў многіх гаспадарках жанчыны палолі буракі голымі рукамі [ohne jeglichen Schutz]” (42). Істотна яшчэ і тое, што павышаны радыяцыйны фон на Палессі быў заўважаны яшчэ да выбуху Чарнобыльскай АЭС, аўтар звязвае гэта з магчымымі выпрабаваннямі атамнай зброі, які маглі мець месца ў рэгіёне на пачатку 1960-х (145–147).

У пятай частцы, прысвечанай практыкам прыстасавання, выканання і супраціўлення, аўтар спрабуе наблізіцца да лакальнай спецыфікі, зважаючы на непасрэдных удзельнікаў і назіральнікаў меліярацыі: супрацоўнікаў Галоўнага ўпраўлення ў Пінску, меліяратараў, студэнтаў і камсамольцаў, а таксама мясцовых жыхароў. Ён апісвае цяжкую працу і кепскія жыллёва-побытавыя ўмовы, у якіх даводзілася існаваць меліяратарам. І адначасова ўдзячнасць і гасціннасць вяскоўцаў: тыя, як даводзіць аўтар, віталі меліярацыйныя меры ў чаканні цывілізацыйных выгод – дарог і сродкаў камунікацыі, якіх па-ранейшаму не хапала (204– 212). Таксама аўтар распавядае гісторыі добраахвотнікаў, што спакусіліся рамантыкай пакарэння палескай стыхіі. Колькасць апошніх не была дастатковай, так што да меліярацыйных работ даводзілася далучаць і вайскоўцаў тэрміновай службы. Што да супраціўлення, то тут як асноўная сіла падаецца інтэлігенцыя – сярод названых імёнаў Анатоль Казловіч і Васіль Якавенка. Занепакоенасць наступствамі савецкага кіравання ў асяроддзі інтэлігенцыі, як даводзіць аўтар, заўважнай стала толькі з надыходам палітыкі перабудовы і галоснасці, ініцыяванай генеральным сакратаром КПСС М. Гарбачовым. Як падаецца, гэтае пытанне трэба было разгледзець больш падрабязна.

Нягледзячы на асобныя прыклады і гісторыі, што датычыцца лакальнага насельніцтва і праблем, з якімі яно сутыкалася, спецыфікі рэгіёна, культуры і асаблівасцяў мясцовага жыцця, складваецца ўражанне, што разабрацца з мясцовым асаблівасцямі, дайсці да іх сутнасці аўтару ўдалося не да канца. Яшчэ на пачатку кнігі ён з лёгкасцю і некрытычна прымае тэзу пра паспяховую і татальную саветызацыю Беларусі і надалей адмятае нацыянальныя і рэгіянальныя асаблівасці як нявартыя ўвагі. Калі не зважаць на прыродны ландшафт, гісторыя, расказаная аўтарам, магла б адбывацца ў якой заўгодна частцы СССР.

У такога адасаблення ад мясцовай канкрэтыкі ёсць свае перавагі – гісторыя Беларусі змяшчаецца ў больш шырокі кантэкст падзей, што адбываліся ў даследаваны перыяд у СССР, сацыялістычным блоку і нават у свеце. Ёсць, аднак, у яе і свае недахопы – яна шмат у чым паўтарае схему, што сфармавалася яшчэ пад час “халоднай вайны”, калі гісторыя Беларусі тлумачылася і пісалася выключна з перспектывы Масквы і праз прызму яе інтарэсаў. Таксама і ідэя мадэрнізацыі, што была арганізавана цэнтрам і абяцала прагрэс ды цывілізацыйныя выгоды для перыферыі, якой шмат у чым кіруецца аўтар, распавядаючы пра меліярацыю Беларускага Палесся, вымагае больш крытычнага падыходу. Як вядома, адносіны паміж цэнтрам і перыферыяй нашмат больш складаныя, і мадэрнізацыйныя высілкі цэнтра ў дачыненні перыферыі маюць двухбаковы эфект.

У высновах, адказваючы на пастаўленае ў пачатку пытанне пра “наратыў ахвяры”, аўтар лічыць яго неабгрунтаваным, нагадваючы пра выгоды і інвестыцыі, якія БССР атрымала ад маштабнага і абміцыйнага савецкага праекта па меліярацыі Палесся, і якія, як і зацікаўленасць у гэтым праекце мясцовага насельніцтва і кіраўніцтва КПБ, сапраўды мелі месца. Няма сумневу, што з канца 1960-х меліярацыя істотным чынам змяніла аблічча Беларускага Палесся, значна паскорыла яго індустрыялізацыю і ўрбанізацыю, аднак у той жа час яна ў значнай ступені разбурыла яго экалагічны і культурны ландшафт.

“Меліярацыя Беларускага Палесся” А. Куйды – выдатнае даследаванне адной з маштабных сацыялістычных ініцыятыў па пераўтварэнні прыроды і навакольнага свету з перспектывы ўзаемадзеяння палітыкі, эканомікі, тэхналогіі і ідэалогіі, якая прынесла асобныя эканамічныя вынікі, але і стала прычынай шэрагу сур’ёзных экалагічных праблем. Кніга А. Куйды звяртае ўвагу на істотнае месца Палесся ў гісторыі Беларусі ХХ ст. і прымушае чарговы раз задумацца пра будучыню гэтага рэгіёна.

Марбург

Таццяна Астроўская

[1] Конституция (основной закон) Союза Советских Социалистических Республик. Принята на внеочередной седьмой сессии Верховного Совета СССР девятого созыва 7 октября 1977 г. Ч. 2, ст. 18. Рэжым доступу: http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1977.html.

Наверх

SIEBERT, DIANA. Herrschaftstechniken im Sumpf und ihre Reichweiten. Landschaftsinterventionen und Social Engineering in Polesien von 1914 bis 1941. Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2019. 572 S., 3 Abb., 14 Karten, 7 Tab. (Historische Belarus-Studien, 9).

Праца нямецкай даследчыцы Дыяны Зіберт “Тэхнікі панавання на балоце і іх дасягальнасць. Інтэрвенцыі ў ландшафт і сацыяльная інжынерыя на Палессі з 1914 да 1941 г.” мае на мэце паказаць, якія тэхнікі асваення балотаў прымяняліся на Палессі і з якім поспехам (17). Аўтарка, ужо добра вядомая гісторыкам Беларусі шэрагам сваіх беларусазнаўчых публікацый [1], адштурхоўваецца ад тэзіса, што Палессе ўвесь час знаходзілася «паміж сутыкненнем і супрацоўніцтвам, прыцягненнем і адрынаннем, паміж тэрорам і нармальнасцю, паміж тэрытарыялізацыяй і паўторным “здзічэннем”, паміж устанаўленнем бяспекі і ўзнаўленнем небяспекі (Ver- und Entsicherheitlichung), паміж прыпісваннем да свайго і чужога» (18). Гэты тэзіс яна імкнецца давесці на матэрыяле асобных эпізодаў з гісторыі рэгіёна.
Чытаць далей →

РОДЭВАЛЬД, ШТЭФАН. “Пра Полацкую Венецыю”. Калектыўныя дзеянні сацыяльных груп горада паміж Усходняй і Цэнтральнай Еўропай (Сярэднявечча, ранні Новы час, XIX ст. – да 1914 г.). Мінск: Лімарыус, 2020. 632 с. (Бібліятэка часопіса “Беларускі Гістарычны Агляд”, 30)
Пасля выдання кнігі амерыканскага палітолага Роберта Дэвіда Патнэма “Making democracy work: Civic traditions in Modern Italy” (1993) сусветная гуманітарыстыка “адкрыла” для сябе новыя гарызонты даследавання “сацыяльнага капіталу” гарадскіх супольнасцяў без прывязкі да канкрэтнага кейса, абмежаванага ў часе і прасторы [1]. Сапраўды, “публічная сфера”, традыцыі кааперацыі, “палітычная рэальнасць”, нормы мiжгрупавой інтэракцыі і гарызантальныя сувязі часам вызначаюцца больш аб’ектыўна і змяняюцца больш марудна, чым спекулятыўныя “эпохі” ў духy Леапольда фон Ранке. З такой перспектывы доўгага трывання (longue durée) прафесар Ляйпцыгскага ўніверсітэта Штэфан Родэвальд упершыню паставіў пытанне пра калектыўныя дзеянні ў Полацку на працягу амаль тысячы гадоў (IX ст. – 1914 г.).
Кніга “Пра Полацкую Венецыю…” уяўляецца даволі карэктным беларускім перакладам штутгарцкага арыгінала 2005 г. [2]. Пры гэтым для беларускага чытача яна можа быць цікавая тым, што ў ёй амаль поўнасцю адсутнічае любы нацыянальны кантэкст / падтэкст. Аўтар настолькі імкнуўся пазбегнуць любых этнічных канатацый, што нават замяніў кансэнсусныя “русь” і “рускі” ў дачыненні да праваслаўных усходнеўрапейскіх тэрыторый у Сярэднявеччы на хутчэй геаграфічнае “ўсходнеславянскі” [3]. Узамен Родэвальд прапануе маргінальны для айчыннага вуха транснацыянальны і транскантынентальны кантэкст: “Мяне вельмі парадуе, калі мая кніга паспрыяе таму, што гісторыя Русі, Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі і само беларускае мінулае будуць інтэгральна разумецца як частка і фактар агульнакантынентальных і надрэгіянальных грамадскіх узаемасувязяў у Сярэднявеччы, раннім Новым часе, а таксама ў новай і найноўшай гісторыі” (9). Спробы вылучэння надрэгіянальных тыпалогій апошнім часам характэрныя перадусім для ўсходнееўрапейскай медыявістыкі – прыгадаем працы Міхаіла Крома [4] і Аляксея Мартынюка [5]. У адрозненне ад іх Родэвальд цікавіцца калектыўнымі дынамікамі ў надрэгіянальным і прасапаграфічным вымярэнні, што патрабуе большай ступені тэарэтызавання і, адпаведна, цяжкога для ўспрымання стылю.
Аўтар палічыў важным зазначыць, што любыя “параўнанні мусяць выяўляць унутраныя працэсы гарадской гісторыі Полацка, а не служыць нейкай тэлеалагічнай гісторыі недаразвітасці ўсходнееўрапейскіх гарадоў у адрозненне ад цэнтральнаеўрапейскіх” (19). Аднак пры чытанні самога тэксту і вынікаў даследавання напрошваецца думка, што аўтар гаворыць пра класічнае культуртрэгерства, свядома адмаўляючыся ад таго, каб называць рэчы сваімі імёнамі. У чым гэта праяўляецца?
Прыклады выспявання самастойных умоў калектыўнага дзеяння прапанавала бадай што XII стагоддзе – хрысціянізацыя, палепшаныя эканамічныя перадумовы прывялі, маўляў, да новых (вечавых) спосабаў камунікацыі пад уладай князёў і дружын (калектыўная абавязальная прысяга, мір, любоў). Наступная гісторыя калектыўных дзеянняў у Полацку абумоўлена наяўнасцю знешняга культуртрэгера. Так, менавіта камунікацыя з Рыгай прывяла да з’яўлення новых і змянення старых формаў калектыўных дзеянняў. Дзякуючы дамове 1229 г. з Рыгай і Гоцкім берагам палачане ўпершыню засвоілі паняцце горада як месца “рэалізацыі прававой свабоды” (78). Кантакты з “заходнімі партнёрамі”, якія інтэнсіфікаваліся ў XIII– XIV ст., прывялі да таго, што пачалося “ўласнае, адрознае ад варункаў у гарадах Паўночна-Усходняй Русі развіццё Полацка” (94). Полацкая (станоўчая) “адрознасць” ад Паўночнай і Усходняй Русі, Маскоўскага княства і Расіі з’яўляецца адным з лейтматываў параўнаўчых падсумаванняў Родэвальда на працягу ўсяго тэксту (175, 182, 197, 217, 356, 423, інш.) [6]. Адзінае тлумачэнне “адрознасці” – блізкасць да “ўсходняга Міжземнамор’я” = Балтыйскага мора (“östliches Mittelmeer” паводле Клауса Цэрнака [7]).
Карыстаючыся “заходнімі ўзорамі”, пасля скасавання ўлады ўдзельных князёў палачане выпрацоўвалі свае формы камунікацыі ў літоўскі перыяд. На багатым матэрыяле перапіскі Полацка і Рыгі з XV ст. [8] Родэвальд “інтэгруе” горад у новае поле пісьмовай камунікацыі – праз перайманне даўно вядомых цэнтральна- і паўночнаеўрапейскіх формаў з полацкай “стылістыкай” (144). Кропкай біфуркацыі тут стаў Капыскі дагавор 1406 г. паміж Полацкам і Рыгай, пісьмовая форма якога канстытуявала новыя палі калектыўных дзеянняў. Вынік інтэграцыі – групавая ідэнтычнасць палачан, “якая набывала контуры ва ўзаемадзеянні з заходнімі супольнасцямі” (155). Такім чынам, наданню гораду магдэбургскага права (1498) папярэднічала доўгая прагісторыя камунальнай традыцыі. Прывілей 1498 г. фармалізаваў ужо наяўных карпаратыўных актараў.
Наступным культуртрэгерам полацкай гісторыі выступіла рыма-каталіцкая канфесія і канфесійнае спаборніцтва ў межах гарадской прасторы XVI–XIX ст. Тэзіс аўтара: праваслаўныя насельнікі Полацка ва ўмовах контррэфармацыі [9] запазычылі арганізацыйны ўзор “праціўніка” (ордэнскі парадак) і стварылі брацтва (304). Тыпова падобныя высновы – у дачыненні да “заходнярускіх” гільдый-цэхаў-брацтваў XVI–XVII ст. – зрабіў яшчэ Н. Скабалановіч [10]. Паводле Родэвальда, “у сутыкненні з каталіцкай часткай Еўропы праваслаўныя ўсходнія славяне адаптавалі канфесійна і сацыяльна інтэграцыйныя формы арганізацыі, а таксама формы калектыўнага гвалту ў адносінах да людзей іншай веры” (305). Справа тычылася не толькі сакральнай прасторы: ва ўмовах брацтва актары выпрацоўвалі і выкарыстоўвалі спецыфічныя юрыдычна вызначаныя стратэгіі аргументацыі.
У сувязі з апошнім ключавы “пойнт” аўтара – вызначэнне канфесіянальнага спаборніцтва ў Полацку XVII– XIX ст. як галоўнага (і спецыфічнага) чынніка калектыўных дзеянняў у межах longue durée. С аднаго боку, канфесіянальнае спаборніцтва стварала “агульную публічнасць” (533), з другога – “дзякуючы” гэтай барацьбе гарадское насельніцтва так і не пераўтварылася ў адзінага “карпаратыўнага актара”. Полацкі феномен праявіўся ў сакральных інсцэніроўках. І тут (зноў жа ў рамках “доўгай трываласці”!) Родэвальд дэманструе бліскучы паралелізм: шляхам унясення мошчаў святых у Полацк (св. Язафата Кунцэвіча ў XVII ст., св. Еўфрасінні ў XX cт.) канфесіі вызначалі “сакральную прастору” горада, легітымізуючы “панаванне меншасці”. Вядома ж, праваслаўныя пры гэтым дзейнічалі цалкам у рамках раннемадэрнай пампезнасці рыма-каталіцкага кшталту. Такім чынам, далучэнне да Расійскай імперыі мала паўплывала на традыцыі мясцовай палітычнай культуры – гульня актараў пасля “кароткай ракіроўкі” працягвалася тоеснымі метадамі. Спрашчаючы цэнтральную выснову: менавіта (умоўна) заходнія (“усходне-цэнтральнаеўрапейскія”, “рыма-каталіцкія”) уплывы XIII–XIX ст. абумовілі саму магчымасць і дынаміку калектыўных дзеянняў у Полацку. Напрыканцы аўтар сумна падводзіць вынік: “савецкі цэнтралізм” і вынішчэнне яўрэяў паклалі канец на “еўрапейскіх перспектывах” Полацка (547).
Галоўная каштоўнасць кнігі для беларускіх гісторыкаў палягае не толькі (і не столькі) у надзвычай арыгінальных (і таму вельмі спрэчных) высновах і паралелізмах, а ў прыкладзе выкарыстання даследчыцкай парадыгмы longue durée ў надрэгіянальным кантэксце. Праца паказвае, як за “спецыфічным” феноменам пэўнага перыяду і рэгіёна можна ўбачыць аб’ектыўныю тэндэнцыю велізарнай часавай і геаграфічнай прасторы (“пойнт” на карысць адэптаў навуковасці гістарычных ведаў). Гэта тым больш актуальна ў сітуацыі, калі ва ўсходнееўрапейскай гістарыяграфіі назіраецца настальгія па эпохах per se Леапольда фон Ранке (А. Мартынюк і інш.). Больш прасторы для фантазіі кніга прэзентуе інтэлектуальным спажыўцам, аддаленым ад гістарычнай навукі. Вялікая колькасць назапашанага матэрыялу дазваляе ставіць пытанне ў духу Роберта Патмэна: як узмацненне ці паслабленне гарызантальных сувязяў у межах горада ўплывала на ўмовы эканамічнага росту? Ці з’яўляецца наяўнасць культуртрэгера неабходнай умовай для развіцця дэмакратычнай традыцыі ва ўсходнеславянскім кантэксце? Спадзяемся, беларускі пераклад кнігі Штэфана Родэвальда дасць новы імпульс для рэфлексіі над гэтымі старымі пытаннямі.
Мінск

Філіп Падбярозкін

[1] Putnam R. D. (with R. Leonardi and R.Y. Nanetti). Making democracy work: Civic traditions in Modern Italy. Princeton, 1993.
[2] Rohdewald S. “Vom Polocker Venedig”. Kollektives Handeln sozialer Gruppen einer Stadt zwischen Ost- und Mitteleuropa (Mittelalter, Fühe Neuzeit, 19. Jh. bis 1914). Stuttgart, 2005. Трэба выказаць асобную падзяку перакладчыкам Мітрафану Патоцкаму, Сяргею Паўлавіцкаму і Галіне Скакун як за працу з вельмі складаным тэкстам увогуле, так і за максімальна дакладны і літаральны пераклад тэрмінаў.
[3] Спасылаючыся на мову крыніц, такі тэрмін выкарыстоўвае вядомы расійскі медыявіст Сяргей Палехаў (Полехов С. В. Наследники Витовта. Династическая война в Великом княжестве Литовском в 30-е годы XV в. Москва, 2015. С. 17).
[4] Кром М. Рождение государства: Московская Русь XV–XVI веков. Москва, 2018. Міхаіл Кром падкрэслівае, што расійскі варыянт “modern state” быў амаль тоесным заходнееўрапейскай мадэлі ранняга Новага часу.
[5] Мартынюк А. В. До Герберштейна: Австрия и Восточная Европа в системе персональных связей и культурных контактов (XIII – начало XVI века). Москва, 2019. Аляксей Мартынюк на аўстрыйскім кейсе спрабуе ўключыць Усходнюю Еўропу ў цэнтральнаеўрапейскія саслоўна-культурныя “трэнды” XIII– XV ст.
[6] Параўнанне заўсёды негатыўнае для маскоўскага боку (цытуючы аўстрыйскага даследчыка Вальтэра Ляйтша): «Калектыўныя дзеянні насельніцтва гарадоў у арэале маскоўскай улады “…прыносілі ў лепшым выпадку толькі палавіністы поспех, таму што не было ні традыцыі сумесных дзеянняў, ні арганізацыйных формаў, якія можна было б прынамсі прыстасаваць для сумеснага выступу”» – с. 182.
[7] Гл.: Troebst S. Klaus Zernack als Nordosteuropahistoriker // Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung 50 (2001). H. 4. S. 577.
[8] Большая частка гэтага ліставання даступная ў сучасным выданні “Полацкіх грамат”: Полоцкие грамоты XIII – начала XVI в. Т. 1–2. Москва, 2015.
[9] Тэрмін “контррэфармацыя” (“Gegenreformation”) ужо даўно абвешчаны анахранізмам (лепшы аналаг, напрыклад, – “рэкаталізацыя”), тым не менш яшчэ стала ўжываецца ў гістарыяграфіі. Гл.: Reinhard W. Gegenreformation als Modernisierung? Prolegomena zu einer Theorie des konfessionellen Zeitalters // Archiv für Reformationsgeschichte = Archiv for Reformation History. Bd. 68 (1977). S. 226.
[10] “Братства в грамотах называются цехами и представляют собою не что иное, как перенесение на западно-русскую почву устройства западно-европейских цехов” (Скабаланович Н. А. Западно-европейские гильдии и западно-русские братства // Христианское чтение. № 9-10 (1875). С. 327).

Наверх

У Беларусі з’явілася новае працяглае выданне на гістарычную тэматыку. Прычым выпускае яго не проста калектыў гісторыкаў-аднадумцаў, а людзі пэўнай палітычнай арыентацыі. Створаны і зарэгістраваны ў Літве Інстытут імя братоў Луцкевічаў ставіць перад сабой задачу прапагандаваць каштоўнасці сацыял-дэмакратыі і адным з важных кірункаў дзейнасці бачыць даследаванне гісторыі беларускіх сацыял-дэмакратычных партыі і арганізацый, а таксама структур, якія прытрымліваліся падобных прынцыпаў і былі створаны прадстаўнікамі іншых народаў, што жылі на тэрыторыі Беларусі (палякаў, яўрэяў, расійцаў). Відавочна, што галоўны ідэолаг выдання і яго ўкладальнік – пазначаны “адказным рэдактарам” вядомы беларускі гісторык і прыхільнік сацыял-дэмакратычных ідэй Анатоль Сідарэвіч. Яму належыць большасць публікацый па тэматыцы гісторыі Беларускай сацыялістычнай грамады, а таксама жыцця і творчасці братоў Луцкевічаў, якія з’явіліся ў беларускай гістарыяграфіі цягам некалькіх дзесяцігоддзяў. Апошнія гады спадар Анатоль спрабуе грунтоўна пашырыць сферу сваіх даследаванняў, звяртаючыся да спадчыны так званага “нацыянал- камунізму” ў БССР 1920-х гадоў, а таксама ў Заходняй Беларусі.

Сшытак невялікі, усяго 106 старонак. Вокладка выдання аформлена мінімалістычна, апрача назвы і месца выдання ніякіх дадатковых выяваў, бо ўласнага лагатыпа Інстытут імя братоў Луцкевічаў пакуль, напэўна, не займеў. Выходныя дадзеныя паведамляюць, што нумар надрукаваны ў Мінску накладам 150 экз. Аднак здзіўляе адсутнасць УДК і ISBN. Здаецца, варта было распачынаць сур’ёзнае навуковае, і тым болей працяглае, выданне з забеспячэння яго ўсімі неабходнымі каталогавымі і бібліятэчнымі атрыбутамі. Асноўная частка зборніка складаецца з чатырох тэкстаў, два з якіх, Рыгора Лазько і Станіслава Рудовіча, прысвечаны ролі БССР у беларускіх нацыя- і дзяржаватворчых працэсах.

Рыгор Лазько на аснове як вядомых раней, так і новых дакументаў прапануе сваю інтэрпрэтацыю падзей, звязаных з утварэннем ССРБ у канцы 1918 г. Аўтар прыходзіць да высновы, што традыцыйная схема, складзеная гісторыкамі савецкага часу, не вытрымлівае крытыкі. Ён абгрунтоўвае думку, што ключавой прычынай стварэння беларускай савецкай дзяржаўнасці была не інтэнсіўная праца Белнацкама на чале з З. Жылуновічам і не ленінскі “прагрэсіўны” погляд на справу нацыянальнай дзяржаўнасці Беларусі (быццам трансляваны І. Сталіным Жылуновічу і Мяснікову). Не адпавядае рэчаіснасці і меркаванне, што галоўнай прычынай стварэння ССРБ было існаванне Рады БНР, хоць бальшавікі ўсур’ёз асцерагаліся, што кіраўніцтва БНР будзе разгортваць прапагандысцкую дзейнасць за мяжой на карысць незалежнасці Беларусі.

Гледзячы на падзеі канца снежня 1918 г. праз прызму міжнароднай сітуацыі, Р. Лазько прыходзіць да высновы, што рашэнне пра абвяшчэнне ССРБ было прынята вышэйшым камуністычным кіраўніцтвам сыходзячы з міжнароднага становішча. У той момант пачало з’яўляцца разуменне, што рэвалюцыя ў Германіі не пойдзе па камуністычным сцэнары і што на знешнепалітычным полі з’явіўся новы гулец – Польская дзяржава. Бальшавікі хацелі заключыць з Польшчай мірную дамову, і ССРБ (пазней ЛітБел) была патрэбная ім як своеасаблівая геапалітычная пракладка, тэрыторыяй якой можна было скарыстацца для заключэння чарговага “Брэсцкага міру”. Менавіта заходні кірунак у існаванні ССРБ быў ключавым, пра гэта сведчыць, з аднаго боку, адыманне ад рэспублікі ўсходніх губерняў на карысць РСФСР, а з другога – зліццё з Савецкай Літвой. Бальшавіцкая ўлада планавала “разлічыцца” з Польшчай беларускімі і літоўскімі землямі ў выпадку заключэння міру, а зрабіць гэта тэрыторыяй буфернай дзяржавы, а не тэрыторыяй уласна РСФСР было куды прасцей. Нагадаем, што ўжо ў 1918 г. бальшавікі спадзяваліся бальшавізаваць будучую Польшчу. Нават была створана Заходняя стралковая дывізія ў складзе Варшаўскага, Седлецкага, Гродзенскага і Віленскага пяхотных палкоў, а таксама Варшаўскага і Мазавецкага кавалерыйскіх палкоў. Дывізія да канца 1918 г. ваявала на Усходнім фронце, а пасля была перакінута на захад і на тэрыторыі Беларусі вяла баявыя дзеянні з польскімі войскамі на Гродзеншчыне і Віленшчыне. Адным словам, стварэнне ССРБ было часткай плана бальшавіцкага кіраўніцтва ў пошуку ўгоды з адроджанай Польшчай і далейшых спробаў захопу ўлады бальшавікамі ў польскай дзяржаве. План гэты не быў рэалізаваны з прычыны рашучай настроенасці кіраўніцтва Польшчы, найперш Ю. Пілсудскага, на канфлікт з бальшавікамі і максімальнае заняцце тэрыторый былой Рэчы Паспалітай.

Філасофскім працягам тэксту Р. Лазько можна назваць вялікі артыкул “Да пытання аб ролі БССР у беларускім нацыяўтваральным працэсе” Станіслава Рудовіча. Большую частку матэрыялу даследчык прысвяціў крытыцы распаўсюджанага апошнім часам тэзіса аб тым, што ў БССР пачала складвацца беларуская нацыя, прычым менавіта ў межах гэтага дзяржаўнага ўтварэння яна набыла ў большай ступені грамадзянскі, а не нацыянальны складнік. Аўтар мяркуе, што бальшавіцкая ўлада, наадварот, тармазіла нацыятворчыя працэсы, звыродліва іх перарабляючы і змяняючы. Высновы дастаткова песімістычныя: беларуская нацыя ў БССР не стала ні “мадэрнай”, ні “грамадзянскай”, ні “палітычнай”. Заканчваецца артыкул словамі А. Кудзіненкі з фільма “Акупацыя. Містэрыі”: “Цяпер у беларусаў ёсць дзяржава. Але іх саміх ужо не засталося”. Рытарычнае пытанне: ці закончыў бы так аўтар свой цікавы артыкул, калі б пісаў яго ўжо пасля падзей лета і восені 2020 г.?

Наступны тэкст – працяг працы, распачатай Анатолем Сідарэвічам шмат гадоў таму. Гэта публікацыя некалькіх выяўленых у архівах Літвы лістовак Беларускай сацыялістычнай грамады, надрукаваных у гады Першай сусветнай вайны.

Апошні тэкст зборніка належыць Іне Соркінай і прысвечаны ён капылянам у гісторыі Беларусі першай трэці ХХ ст. Капыль на пачатку ХХ ст. быў вялікім беларуска-яўрэйскім мястэчкам са значнай колькасцю пралетарыяту, які займаўся пераважна гарбарствам. Не дзіўна, што з такога асяроддзя выйшлі некалькі знакавых для гісторыі Беларусі дзеячаў сацыялістычнага руху. Гэта найперш Зміцер Жылуновіч (Цішка Гартны), першы кіраўнік урада Савецкай Беларусі і галоўны прадстаўнік “пралетарскай плыні” ў беларускай паэзіі пачатку ХХ ст., а таксама Зміцер Чарнушэвіч, Аляксандр Чарнушэвіч, Міхаіл Мароз і іншыя дзяржаўныя дзеячы БССР.

Першы нумар новага часопіса заканчваецца аглядам актуальнай літаратуры па тэме. Яго ўкладальнікі запрашаюць усіх ахвотных пісаць тэматычныя артыкулы ў наступныя нумары. Спадзяемся, што новыя нумары “Запісаў Інстытута імя братоў Луцкевічаў” сапраўды будуць выдадзены і знойдуць свайго чытача.

Гродна

Андрэй Вашкевіч

Пытанні, звязаныя з выкарыcтаннем і інтэрпрэтацыяй мінулага ў палітычных кантэкстах, у апошнія гады сталі прадметам асаблівай увагі. Звычайна гэтыя даследаванні знаходзяцца ў межах memory studies і маюць інтэрдысцыплінарны характар. У іх удзельнічаюць прадстаўнікі розных сацыяльных навук – гісторыкі, сацыёлагі, культуролагі, даследчыкі міжнародных адносін, псіхолагі ды інш. Сярод такіх даследаванняў толькі зрэдку сустракаюцца працы, прысвечаныя Беларусі [1], так што кніга польскага гісторыка Войцаха Сляшыньскага стала важным папаўненнем іх нешматлікага шэрагу.

Рэцэнзаванае выданне заслугоўвае спецыяльнай увагі, бо з’яўляецца першым даследаваннем, у якім праблематыка беларускага выпадку memory studies разглядаецца ў дачыненні да ўсяго ХХ і пачатку ХХІ ст. У цэнтры даследчай увагі – выкарыстанне палітычнымі элітамі сканструяванага гісторыкамі пэўнага вобраза мінулага, ролі гістарычнага наратыву ў палітычнай прапагандзе. Фактычна, гаворка ідзе пра лёс гістарычнай памяці беларусаў у яго “культурніцкім” варыянце. Варта нагадаць, што аўтар тэрміна “культурная памяць” нямецкі даследчык Ян Асман разумеў пад ёй асаблівую сімвалічную форму перадачы і актуалізацыі культурных сэнсаў, якая выходзіць за рамкі вопыту асобных людзей і груп, ахоўваецца традыцыяй і прысутнічае ў мемарыяльных знаках рознага тыпу (напр., памятных мясцінах, святочных датах, тэкстах, выяўленчых і манументальных помніках) [2].

Пры гэтым у кнізе выкарыстоўваюцца паняцці “калектыўная памяць” (“pamięć zbiorowa”), “гістарычная свядомасць” (“świadomość historyczna”), “вобраз мінулага” (“obraz przeszłości”), “гістарычная палітыка” (“polityka historyczna”), разуметая як намаганні дзяржавы па канструяванні і пашырэнні пэўнага вобраза мінулага, а таксама “przekaz historyczny”. Апошняе паняцце, якое трэба разумець як афіцыйны гістарычны наратыў, стала ключавым для даследавання. Звычайна гэты наратыў уяўляе сабой сюжэтна аформлены аповед, які прапануе цэльную карціну ланцуга гістарычных падзей, заснаваную на генеалагічным прынцыпе аповеду. Менавіта ён павінен тлумачыць супольнасці, як з калектыўнага мінулага вырастае сучаснасць, і ўказваць на яе найбліжэйшую будучыню.

Войцах Сляшыньскі засяродзіўся на палітычным выкарыстанні гісторыі, якое выходзіць за межы класічнага разумення гістарычнай палітыкі (Geschichtspolityk) і ўключае выпадкі свядомага і наўмыснага выкарыстання гісторыі ў якасці інструмента палітычнай аргументацыі. Важнае месца ў гэтым займала сацыяльная практыка, а менавіта дзеянні, накіраваныя на дасягненне гегемоніі пэўнай інтэрпрэтацыі мінулага, у тым ліку праз выкарыстанне публічных рэсурсаў, прававое рэгуляванне і прымус.

Даследаванне пачынаецца раздзелам “Памяць – гістарычны наратыў – палітыка”, у якім аўтар характарызуе тэарэтычны падмурак працы і тлумачыць вышэйпералічаныя асноўныя паняцці. Пэўны плюралізм паняццяў насцярожвае, бо за кожным з іх стаіць асобны метадалагічны падыход, a яднае іх толькі агульная прыналежнасць да memory studies. Таксама аўтар звяртае ўвагу на існаванне двух асноўных тыпаў даміноўнага вобраза мінулага або афіцыйнага гістарычнага наратыву – радыкальнага, які арыентуецца на адзіную нацыю, адзіны палітычны рэжым і ідэалогію, і плюралістычнага. Апошні адрозніваецца крытычным падыходам да аналізу гістарычнага працэсу, прысутнасцю пэўнага дыялога культур і пазіцыяй адкрытасці да іншых інтэрпрэтацый гістарычных падзеяў.

Аўтар вылучыў сем асноўных этапаў сацыяльнай і палітычнай трансфармацыі Беларусі ў ХХ–ХХІ ст. і паспрабаваў ахарактарызаваць гістарычны наратыў у кожным з іх. Атрымалася дзевяць раздзелаў кнігі:

“Фармаванне беларускага гістарычнага наратыву на рубяжы ХІХ–ХХ ст.”;

“Гісторыя на службе сацыялістычнай ідэі. БССР. 1919– 1939”;

“Гісторыя і польская асіміляцыйная палітыка – беларускія землі ў складзе ІІ Рэчы Паспалітай. 1919–1939”;

“Вобраз мінулага ў перыяд уключэння паўночна-ўсходніх земляў ІІ Рэчы Паспалітай у склад Савецкай Беларусі – БССР. 1939–1941”;

“Паміж нацыяналістычным і камуністычным бачаннем гісторыі – нямецка-савецкая вайна 1941–1944 г.”;

“Гісторыя на шляху да камунізму – БССР. 1944–1991”;

“У пошуках новага (нацыянальнага) гістарычнага аповеду – Рэспубліка Беларусь. 1991–1994”;

“Новая / старая гісторыя – Рэспубліка Беларусь. 1994– 2001”;

“Беларуская дзяржаўная ідэалогія. Рэспубліка Беларусь. 2001–2015”.

Як бачым, перыяду незалежнай Рэспублікі Беларусь прысвечаны тры раздзелы. У гэтым выпадку галоўным крытэрыем падзелу сталі змены ў афіцыйным гістарычным наратыве.

Не буду пераказваць змест гэтых раздзелаў, адзначу толькі, што польскі аўтар прадэманстраваў грунтоўнае веданне беларускай гістарыяграфіі. Толькі працы беларускіх гісторыкаў у агульным спісе выкарыстанай літаратуры займаюць больш як 100 пазіцый, а да таго ж там фігуруюць даследаванні гісторыкаў, палітолагаў, культуролагаў, сацыёлагаў іншых краін. Уражвае таксама пералік гістарычных крыніц, сярод якіх прамовы А. Лукашэнкі, дакументы з архіваў Польшчы, Літвы і Беларусі, падручнікі, даведнікі, альбомы і каталогі.

Безумоўна, у гэтай шырокай гістарычнай панараме палітычнага выкарыстання гісторыі ў “беларускім выпадку” можна адшукаць тое, што выпала з поля зроку даследчыка. У прыватнасці, аўтару варта было аддаць больш увагі дзейнасці Мітрафана Доўнара-Запольскага і яго артыкулу “Белорусское прошлое” (1888) на старонках газеты “Минский листок”. Шкада, што ў гісторыі навукі пасляваеннай БССР адсутнічае такая важная постаць, як Мікалай Улашчык, навуковае жыццё якога паміж Масквой і Мінскам таксама было абумоўлена палітычным выкарыстаннем гісторыі. У пераліку намаганняў па стварэнні альтэрнатыўнага гістарычнага наратыву варта было адзначыць дзейнасць Беларускага гістарычнага таварыства, супрацоўнікаў анлайн-праекта “Беларускі архіў вуснай гісторыі”, які паўстаў у 2011 г. Большай увагі заслугоўвалі публічныя дэбаты на гістарычныя тэмы, як, напрыклад, дыскусія пра месца Кастуся Каліноўскага ў беларускай гісторыі, пра ролю і значэнне БНР і БССР, пра савецкія рэпрэсіі і мемарыялізацыю ўрочышча Курапаты, пра наступствы аб’яднання беларускіх земляў у межах сталінскага СССР ды інш.

Кожны раздзел кнігі пачынаецца з характарыстыкі палітычнага і ідэалагічнага кантэксту, аповеду пра асноўныя сацыяльна-палітычныя падзеі з пэўным ухілам на праблематыку беларускай ідэнтычнасці. Аналізуючы палітычны ўплыў і пашырэнне афіцыйнага гістарычнага наратыву, аўтар звяртае ўвагу на навуковыя выданні, а таксама на дзяржаўныя ўрачыстасці, музеі і мемарыялы, літаратуру, мастацтва, у тым ліку кіно.

Пры гэтым В. Сляшыньскі не абмяжоўваецца рэпрэзентацыяй даміноўнага афіцыйнага вобраза мінулага, а імкнецца падаць альтэрнатыўныя версіі. Так, у кнізе паказаны варыянты камуністычнага гістарычнага наратыву, польскі нацыянальны “przekaz historyczny” і гістарычны міф з публікацый і праграм г. зв. краёўцаў. Таксама даецца характарыстыка “заходнярускай” карціны мінуўшчыны і, нарэшце, асвятляюцца спробы выпрацоўкі беларускага нацыянальнага гістарычнага наратыву. На старонках кнігі паўстае даволі грунтоўная карціна эвалюцыі апошняга, яго стасункі з палітычнай уладай.

Войцах Сляшыньскі звярнуў увагу таксама на праблему фармавання гістарычнай памяці польскай супольнасці ў Беларусі, што значна ўзбагаціла панараму палітычнага выкарыстання гісторыі.

Шмат увагі аўтар аддаў характарыстыцы працэсу саветызацыі ў Беларусі. Яго неад’емным элементам быў якраз камуністычны гістарычны наратыў, паводле якога гісторыя Беларусі пачыналася з абвяшчэння БССР (1919). Даследчык сцвярджае, што “савецкасць” не пашыралася адначасна з нацыянальнай ідэяй, а цалкам падмяняла яе. Аднак насамрэч беларуская ідэя жыла нават у самыя змрочныя часы саветызацыі і русіфікацыі. Яе асновай заставалася беларуская культура, якую, нягледзячы на ўсе намаганні савецкай улады, не атрымалася загнаць у рамкі фальклору. Яна прабівалася ў літаратуры і мастацтве з-пад ціску савецкай ідэалогіі і ўпарта супрацьстаяла дзяржаўнай палітыцы стварэння супольнасці Homo soveticus. Галоўнай захавальніцай уласна беларускага вобраза мінуўшчыны была інтэлігенцыя. Яе ж намаганнямі яшчэ ў перыяд гарбачоўскай “перабудовы” пачалася выпрацоўка новага нацыянальнага гістарычнага наратыву.

Многія сюжэты гэтага “познесавецкага” ды іншых раздзелаў кнігі патрабуюць больш грунтоўнага аналізу. Магчыма, гэтую задачу давядзецца вырашаць ужо беларускім гісторыкам.

Савецкаму вобразу мінулага аўтар аддае шмат увагі таксама ў раздзелах, датычных ужо гісторыі Рэспублікі Беларусь. Непрацяглы перыяд пошукаў новага нацыянальнага наратыву (1991–1994) змяніўся вяртаннем “савецкасці”, якая актыўна спрабавала адаптаваць “заходнярускі” гістарычны наратыў (1994–2001). Можна пагадзіцца з аўтарам, што ў апошні з разгляданых перыядаў (2001–2015) пэўная геапалітычная стабілізацыя беларускай дзяржаўнасці і распрацоўка дзяржаўнай ідэалогіі спрыялі з’яўленню эклектычнага вобраза мінулага, у якім побач з “вечна жывым” Леніным прысутнічалі Міцкевіч і Касцюшка, а дасягненні савецкай улады спалучаліся з выбранымі старонкамі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Яшчэ адной важнай рысай гэтага перыяду, на думку польскага даследчыка, стала трактоўка гісторыі Расіі як часткі агульнабеларускай спадчыны. Аднак апошні тэзіс недастаткова абгрунтаваны. Тэндэнцыя далучэння Расіі да беларускай гістарычнай спадчыны выразна прысутнічала ў выступах прэзідэнта Лукашэнкі ўжо ў першыя гады пасля яго абрання, але яна так і не была рэалізаваная ў афіцыйным гістарычным наратыве.

Кніга В. Сляшыньскага выйшла з друку ў 2018 г. Аўтар прыйшоў да высновы, што сканструяваны гісторыкамі пры актыўным удзеле дзяржаўнай адміністрацыі даміноўны вобраз мінулага паступова набывае форму дзяржаўнай ідэалогіі. У гэтым наратыве Беларусь і яе гісторыя стала каштоўнасцю сама па сабе, аднак яе ядром па-ранейшаму засталася спадчына Савецкага Саюза і прывязка да праваслаўнай канфесіі як падмурак тэзіса пра супольнасць беларуска-расійскай гісторыі. Намаганні асобных беларускіх даследчыкаў працягваць даследаванні на аснове абноўленага нацыянальнага наратыву і пашыраць плюралістычны вобраз мінулага не трапілі ў аўтарскае падсумаванне.

Пішучы гэтую рэцэнзію ўвосень 2020 г. ва ўмовах беларускай “рэвалюцыі годнасці”, сімвалам якой стаў бел-чырвона-белы сцяг, герб “Пагоня” і вокліч “Жыве Беларусь!”, міжволі шкадуеш, што ў даследаванні В. Сляшыньскага не знайшла належнага адлюстравання дзейнасць альтэрнатыўных навуковых асяродкаў, а менавіта Беларускага гістарычнага таварыства, анлайн-праекта “Беларускі архіў вуснай гісторыі”, рэдакцый часопісаў “Спадчына”, “Беларускі Гістарычны Агляд”, “Гістарычны альманах”, а таксама Цэнтра гарадскіх даследаванняў у Гродне, выкладчыкаў Беларускага калегіума і Лятучага ўніверсітэта ды інш.

Кніга В. Сляшыньскага стала значным унёскам у вывучэнне “беларускага выпадку” memory studies. Яна на новым узроўні працягвае згаданае даследаванне Р. Лінднэра і адначасна запрашае беларускіх навукоўцаў да дыскусіі і больш актыўнага вывучэння цікавай і актуальнай праблематыкі памяці.

Гродна

Алесь Смалянчук

[1] Тут варта прыгадаць хоць бы кнігу нямецкага гісторыка Райнэра Лінднэра “Гісторыкі і ўлада. Нацыятворчы працэс і гістарычная палітыка ў Беларусі ХІХ–ХХ ст.” (Мінск, 2003).
[2] 2 Ассман Я. Культурная память: письмо, память о прошлом и политическая идентичность в высоких культурах древности (перевод с немецкого М. М. Сокольской). Москва, 2004.

Наверх