Сяргей Палехаў. Пра князя Юрыя Лынгвеневіча Мсціслаўскага і не толькі
Варонiн, Васіль А. Князь Юрай Лынгвеневiч Мсцiслаўскi. Гiстарычны партрэт. Мiнск: Тэхналогiя, 2010. 63 с., [4] іл.
Рэд.: Першы варыянт рэцэнзіі пабачыў свет у Маскве (гл.: Полехов С. В. Несколько замечаний к биографии князя Юрия Лугвеневича Мстиславского // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2011. № 2(44). С. 106–112) і зацікавіў нас. З ласкавага дазволу рэдакцыі часопіса „Древняя Русь. Вопросы медиевистики” мы змяшчаем яе беларускі варыянт, папраўлены і дапоўнены аўтарам.
На старонках прац, прысвечаных сярэднявечнай гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, доўгі час амаль не знаходзілася месца жывым людзям, якія стваралі і асэнсоўвалі гэтую гісторыю. Вучоныя нярэдка ішлі пракладзеным шляхам: біяграфіі людзей Вялікага Княства (князёў, баяраў, епіскапаў) абмяжоўваліся зводкамі генеалагічных і прасапаграфічных дадзеных, якія практычна не ўплывалі на агульную карціну: у ёй працягвалі дзейнічаць крыху абстрактныя „рускія землі ВКЛ”, „саслоўі” і „народныя масы”. Гэта, у сваю чаргу, у многіх выпадках вяло да складання няправільных лагічных сувязяў. Бадай, менш за ўсё пашанцавала князям, у тым ліку з кіроўнай дынастыі Гедымінавічаў: яны традыцыйна застаюцца ў цяні манархаў, і зацікаўлены чытач да нядаўняга часу вымушаны быў задавольвацца фундаментальнай, але па неабходнасці лапідарнай працай Ю. Вольфа пра літоўска-рускіх князёў (1895)[1], у лепшым выпадку — біяграмамі ў „Польскім біяграфічным слоўніку” ці ў адной з „Літоўскіх энцыклапедый”. На першы погляд магло б падацца, што гісторык пазбаўлены выбару: ва ўмовах станаўлення пісьмовай культуры ў ВКЛ мала хто з яго жыхароў да мяжы XV–XVI ст. пакінуў пасля сябе комплекс крыніц, які дазволіў бы больш-менш усебакова асвятліць яго біяграфію, або такія крыніцы да нас не дайшлі з прычыны няпростага палітычнага лёсу рэгіёна.
Але шлях да абагульненняў у гістарычнай навуцы ляжыць праз індывідуальнае і ўнікальнае. Нядаўнія даследаванні польскіх і літоўскіх аўтараў (Я. Тэнгоўскі, Р. Пятраўскас і інш.) паказалі перспектыўнасць прасапаграфічнага падыходу, які на падставе дадзеных пра жыццё асобных князёў і вяльможаў дазваляе паставіць і вырашыць больш агульныя праблемы гісторыі ВКЛ[2]. У гэтым шэрагу стаіць і новая праца беларускага гісторыка Васіля Вароніна. Невялікая кніга прысвечана князю Юрыю Лынгвеневічу (Сямёнавічу), унуку Альгерда па бацьку і Дзмітрыя Данскога па маці, Гедымінавічу, які ў першай палове — сярэдзіне XV ст. кіраваў у Мсціславе, Ноўгарадзе, Смаленску і Полацку, мог сур’ёзна прэтэндаваць на віленскі прастол, але так яго і не заняў. Выбраны аўтарам жанр гістарычнага партрэта дае магчымасць не толькі ўбачыць героя кнігі ў кантэксце яго эпохі, але і па-новаму зірнуць на шэраг аспектаў гісторыі ВКЛ таго часу, хоць некаторыя канкрэтныя высновы патрабуюць удакладнення ці нават карэктавання. Але пра ўсё па парадку.
Кніга складаецца з уступу, трох раздзелаў, заключэння і дадаткаў. Першы раздзел, самы кароткі, прысвечаны сям’і і гадам юнацтва князя Юрыя. Аўтар пачынае з біяграфіі яго бацькі Лынгвеня (у праваслаўным хрышчэнні Сямёна) — аднаго з сыноў Альгерда. Звяртае на сябе ўвагу тое, што Лынгвень, пачаўшы сваю палітычную дзейнасць як „чалавек Ягайлы”, будучага польскага караля Уладыслава ІІ, пасля стаў „сваім” і для новага вялікага князя Вітаўта (у адрозненне ад іншых каралеўскіх братоў — Скіргайлы і Свідрыгайлы). Пра гэта сведчыць і яго жаніцьба з сястрой вялікага князя маскоўскага Васіля Дзмітрыевіча, які сам быў жанаты з дачкой Вітаўта, і ўдзел у ваенных кампаніях вялікага князя літоўскага (карыстаючыся выпадкам, адзначу, што праціўнікам Лынгвеня ў бітве пад Любуцкам 1402 г. быў разанскі князь Радаслаў Алегавіч, а не Яраслаў, як напісана ў кнізе). Дзеля паўнаты карціны аўтару варта было б адзначыць, што пасля прыезду з Ноўгарада ў 1392 г. Лынгвень атрымаў Мсціслаўскае княства, з якім быў цесна звязаны лёс яго нашчадкаў. Тут, як відаць, і нарадзіўся яго сын Юрый. В. Варонін справядліва адносіць гэтую падзею да 1395–1399 г., калі Лынгвень быў у першым шлюбе. Гэта дазваляе ў далейшым расповедзе аргументавана адхіліць распаўсюджаны пункт погляду, быццам Юрый Лынгвеневіч узначальваў нейкае фармаванне ў Грунвальдскай бітве 1410 г.
Другі, самы вялікі, раздзел даследавання ахоп лі вае найбольш яскравы перыяд жыцця Юрыя Лынгвеневіча — з 1422 г., да якога адносіцца першае дакладнае ўпамінанне пра яго самастойную дзейнасць, да канца 40-х г. XV ст. Са смерцю Вітаўта ў 1430 г. у ВКЛ пачаліся бурныя падзеі, у якіх немалую ролю выконваў герой кнігі. Гэта патрабуе ад аўтара, з аднаго боку, звяртаць асаблівую ўвагу на гістарычны кантэкст дзейнасці героя яго кнігі, з другога — не сыходзіць у расповед пра эпоху. У цэлым В. Варонін паспяхова справіўся з гэтай задачай, асабліва калі ўлічваць, што ў гістарыяграфіі ВКЛ адсутнічае сучаснае, усебаковае і падрабязнае даследаванне падзей 30–40-х г. XV ст. Але некаторыя рашэнні, прапанаваныя ў кнізе, патрабуюць удакладнення. Першая даследчая праблема, з якой тут сутыкаецца аўтар, — пытанне пра выбранне / прызначэнне вялікага князя пасля смерці Вітаўта. В. Варонін далучаецца да гіпотэзы Л. Калянкоўскага: новага вялікага князя прызначыў польскі кароль і вярхоўны князь Літвы Уладыслаў ІІ Ягайла, якому неабходна было захаваць асобнае Вялікае Княства Літоўскае, каб у далейшым гарантаваць сваім сынам польскі прастол. Таму, робіць выснову В. Варонін, яго выбар і выпаў на бяздзетнага Свідрыгайлу, а не на Лынгвеня, у якога ўжо былі два сыны (15–16). Аднак пасля выдання працы Калянкоўскага гісторыкі прыйшлі да высновы, што сынам караля не пагражала непрызнанне з боку польскай шляхты, а яе канфлікт з дынастыяй быў выкліканы меркаваннямі прэстыжу[3]. Больш за тое, як паказаў Я. Нікодэм, гіпотэзу Калянкоўскага не пацвярджаюць ні сучасныя падзеям крыніцы, ні гістарычны кантэкст гэтых падзей (узаемаадносіны Ягайлы і Вітаўта), ні фармальная логіка (Ягайла, безумоўна, разумеў, што каранацыя Вітаўта зусім не вырашала пытання пра атрыманне ў спадчыну літоўскага прастола на карысць польскага каралевіча)[4]. Не пацвярджаецца і гіпотэза пра прызначэнне новага вялікага князя польскім каралём[5]. Свідрыгайла стаў вялікім князем пры падтрымцы шляхты ВКЛ, але не па прызначэнні Ягайлы. Да таго ж у найбліжэйшыя планы Свідрыгайлы ў канцы 1430 г. уваходзіла жаніцьба з дачкой малдаўскага гаспадара[6]; што зрабіў бы Ягайла, калі б у Свідрыгайлы нарадзіўся нашчадак? Усё гэта прымушае зусім у іншым кірунку шукаць адказ на пытанне, чаму прастол заняў не Лынгвень, а Свідрыгайла. Адказ, па сутнасці, дае сам аўтар: нават калі згода з Ягайлам і Вітаўтам „не ва ўсім адпавядала яго ўласным інтарэсам і палітычным амбіцыям, Лынгвень падпарадкоўваўся” (10). Свідрыгайла ж многія гады падкрэсліваў свае правы на „бацькоўскую спадчыну”[7], а ў крытычны для Вітаўта момант у 1430 г. распачаў энергічныя дзеянні і заняў віленскі прастол.
Лынгвень (памёр каля 1431 г.) і яго сын актыўна падтрымлівалі палітыку новага вялікага князя. Юрый Лынгвеневіч застаўся на баку Свідрыгайлы і пасля яго звяржэння ў ноч з 31 жніўня на 1 верасня 1432 г. Той збег у Полацк, дзе неўзабаве пачаў збіраць войска для паходу супраць новага вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча з мэтай адваявання прастола. Аснову войска Свідрыгайлы пад час яго паходу на Літву складалі не толькі палачане (18), але таксама віцебскія і смаленскія баяры (і, верагодна, мяшчане), паколькі войскі паўднёвых земляў ВКЛ (Кіеўшчыны, Валыні, Усходняга Падолля) вялі баявыя дзеянні супраць Польшчы, якая скарысталася пераваротам у гэтай дзяржаве. Дарэчы, менавіта тады, восенню 1432 г. (а не ў 1433–1435 г., як мяркуе В. Варонін), быў складзены „Спіс гарадоў Свідрыгайлы”: пра гэта сведчыць і яго змест, і ўпамінанне ў тагачаснай перапісцы[8]. Але галоўнае, што выклікае пярэчанні ў аўтарскай характарыстыцы дзейнасці Свідрыгайлы, — гэта сцверджанне пра яго „рускую праграму”, якую ён „актыўна праводзіў” у 30-я г. XV ст. (50). Насуперак распаўсюджанаму меркаванню, няма падстаў лічыць палітыку Свідрыгайлы ў 1430–1432 г. „прарускай”[9]. Што ж датычыцца „ідэі Вялікага княства Рускага”, пра якую піша В. Варонін (25), то варта памятаць, што такое асэнсаванне падзей грамадзянскай вайны у ВКЛ (уладанні Свідрыгайлы як „Вялікае княжанне Рускае”) цалкам належыць смаленскаму летапісцу XV ст., сам жа Свідрыгайла працягваў тытулавацца „вялікім князем літоўскім і рускім”[10] а яго галоўнай мэтай было вяртанне віленскага прастола, што цудоўна разумелі (і падтрымлівалі) рускія падданыя[11].
Да восені 1432 г. адносіцца яшчэ адзін эпізод біяграфіі Юрыя Лынгвеневіча, які трапіў на старонкі крыніц, — яго знаходжанне на кармленні ў Ноўгарадзе. Па меркаванні аўтара кнігі, князь прыехаў у Ноўгарад у жніўні — верасні, хоць пскоўскі летапісец змяшчае паведамленне пра яго прыбыццё на Волхаў паміж звесткамі аб канфлікце („рагозе”) паміж Свідрыгайлам і Жыгімонтам Кейстутавічам з-за вялікага княжання, які пачаўся 1 верасня, і аб Ашмянскай бітве паміж гэтымі князямі, якая адбылася 8 снежня 1432 г. У гэтай бітве на баку Свідрыгайлы ўдзельнічаў і герой кнігі, які вярнуўся з Ноўгарада і ў выніку трапіў у палон да Жыгімонта Кейстутавіча. Менш чым праз год Юрый Лынгвеневіч уцёк з палону: ужо 3 кастрычніка 1433 г. ён, як вынікае з ліста Свідрыгайлы вялікаму магістру Тэўтонскага ордэна Паўлю фон Русдорфу, знаходзіўся ў Мсціславе[12]. 26 кастрычніка мсціслаўскі замак асадзіў Жыгімонт Кейстутавіч. Ёсць усе падставы меркаваць, што Юрый узначаліў абарону, а не проста „знаходзіўся ў Мсціславе разам са Свідрыгайлам”, як піша В. Варонін (18). Да пачатку асады Свідрыгайлы ўжо не было ў горадзе: 21 кастрычніка ён знаходзіўся каля Паповай Гары на поўдні Мсціслаўскага княства, 10 лістапада — у Кіеве[13]. Пад кіраўніцтвам Юрыя Лынгвеневіча добра ўмацаваны замак вытрымаў трохтыднёвую асаду асноўных сілаў Жыгімонта Кейстутавіча, якія ўзначальваў сам вялікі князь[14]. Становішча змянілася пасля знішчальнага паражэння Свідрыгайлы каля Вількаміра (цяпер г. Укмярге ў Літве) 1 верасня 1435 г.: восенню таго ж года Жыгімонту Кейстутавічу падпарадкаваўся Смаленск, а ў найбліжэйшае лета за ім пайшлі Полацк і Віцебск; прыкладна тады ж іх лёс падзяліў і Мсціслаў[15]. Як у гэты час складваўся лёс Юрыя Лынгвеневіча, мы не ведаем: вядома толькі, што ён удзельнічаў у Вількамірскай бітве і пасля яе разам са Свідрыгайлам уцёк у Полацк. Праўда, у нашым распараджэнні ёсць запіс на наўгародскім артосным панагіары з упамінаннем Юрыя Лынгвеневіча і датай 14 верасня 1435 г., але сумнеўна, што ён менш чым за два тыдні дабраўся з Полацка ў Ноўгарад, да таго ж пакінуў ВКЛ у вельмі напружаных абставінах, калі варта было чакаць, што Жыгімонт Кейстутавіч паспрабуе развіць дасягнуты поспех, а Свідрыгайла прасіў дапамогі у вялікага магістра Тэўтонскага ордэна Паўля фон Русдорфа[16]. Хутчэй, як піша аўтар кнігі, „наўгародцы… лічылі Юрыя сваім князем”[17] (19). Дакладна вядома, што ў 1438 г. герой кнігі ў чарговы раз прыехаў у Ноўгарад — як мяркуе В. Варонін, наўгародцы прынялі яго на кармленне ад Жыгімонта Кейстутавіча. Выключаць такую магчымасць нельга, але крыніцы не даюць прамых падстаў для такой адназначнай высновы: у Наўгародскім першым летапісе не гаворыцца, што Юрый прыехаў з Літвы (у адрозненне ад паведамленняў пра яго прыезд у 1432 г.), а пагадненне „по старине” паміж наўгародцамі і Жыгімонтам Кейстутавічам, заключанае зімой 1436/1437 г., зусім не прадугледжвала абавязковай адпраўкі літоўскага „кармленшчыка” ў Ноўгарад[18]. Галоўнае, што, як мне падаецца, паказвае па меншай меры на напружаныя адносіны паміж Юрыем Лынгвеневічам і Жыгімонтам Кейстутавічам, — гэта тытул Юрыя („наследнік Літвы”), ужыты ў пасланні вялікаму магістру ад 31 студзеня 1440 г. (г. зн. пры жыцці Жыгімонта і неўзабаве пасля пацвярджэння польска-літоўскай уніі, па ўмовах якой ВКЛ пасля яго смерці пераходзіла ў распараджэнне польскага караля). У тым жа дакуменце Юрый называе сябе „рускім кня зем”, што, па словах В. Вароніна, адлюстроўвае яго „складаную нацыянальна-рэлігійную самасвядомасць” (21–22). Да гэтага можна дадаць, што так успрымалі Юрыя Лынгвеневіча і сучаснікі: у летапісе, створаным у Сма ленску каля 1436 г., ён названы ў ліку „рускіх князёў”[19]. Тым не менш ён, як паказвае аўтар, займеў пры хільнікаў сярод літоўцаў (яны суправаджалі яго ў Мсціс лаве і Ноўгарадзе) і жамойтаў. Былі ў яго атачэнні і нем цы, здольныя весці перагаворы з Тэўтонскім ордэнам[20].
Пасля забойства Жыгімонта Кейстутавіча ў 1440 г. вялікім князем літоўскім стаў малалетні Казімір Ягелончык, ад імя якога сыну Лынгвеня было вернута Мсціслаўскае княства. У хуткім часе ён стаў адной з галоўных дзейных асобаў смаленскага паўстання і далейшых падзей, якія ахапілі і суседнія рускія землі ВКЛ. Гэты эпізод і сёння застаецца адным з самых загадкавых у гісторыі ВКЛ XV ст., бо канва падзей вядомая толькі па летапісе, складзеным у Смаленску. Рухальнай сілай паўстання сталі „чорныя людзі”, якія запрасілі на княжанне Юрыя Лынгвеневіча. Па словах аўтара, гэта была адна з галоўных сацыяльных сілаў горада, якая захоўвала ўплыў і пазней (пра гэта сведчаць яе ўпамінанні ў прывілеях вялікіх князёў літоўскіх[21] і даравальнай грамаце Васіля ІІІ, выдадзенай Смаленску ў 1514 г.). Характарыстыку гэтай групы можна было б пашырыць за кошт дадзеных Смаленскага летапісу пра паўстанне, а таксама параўнання з „чорнымі людзьмі” Полацка, Ноўгарада і Пскова. Характарызуючы становішча Юрыя Лынгвеневіча ў гэты час, В. Варонін прыцягвае не толькі дадзеныя летапісу, да якіх і так прыцягнута ўвага даследчыкаў, але і аповесць Сімяона Суздальца пра Фларэнційскі сабор, якая паведамляе пра кантакты Юрыя Лынгвеневіча з мітрапалітам Ісідорам, а таксама крыху нечаканы дакумент — дамову, якую вялікі князь Казімір Ягелончык „и с своею братьею” заключыў з пскоўскімі пасламі 30 снежня 1440 г.[22]. З яе тэксту аўтар робіць выснову, што ў пачатку свайго кіравання Казімір пайшоў на саступкі сваім дваюрадным братам — нашчадкам Альгерда, магчыма, нават дзяліўся з імі ўладай. Адным з іх, па меркаванні аўтара, мог быць і Юрый Лынгвеневіч (29–30). Аднак крыніца сведчыць пра адваротнае: на працягу ўсяго дакумента настойліва падкрэсліваецца прыналежнасць Полацка, Віцебска і Смаленска, якія незадоўга да гэтага былі самавольна захоплены Юрыем Лынгвеневічам, да „вотчыны” гаспадара — „Літоўскай зямлі”. Да таго ж дамова складалася ў хуткім часе пасля першага, няўдалага паходу войскаў Казіміра на Смаленск, не выключана, што Юрый Лынгвеневіч да гэтага моманту ўжо ўцёк у Маскву: па сведчанні Наўгародскага першага летапісу, гэта адбылося „тои же осени” (1440 г.), а восенню ў Старажытнай Русі лічыўся час да 25 снежня[23].
Пасля гэтага Юрый Лынгвеневіч правёў некалькі гадоў у Маскве і Ноўгарадзе (на гэты раз у якасці маскоўскага „кармленшчыка”). Як паказвае В. Варонін, да 1446 г. сітуацыя склалася такім чынам, што Юрый вымушаны быў перайсці ад кантактаў з Міхаілам Жыгімонтавічам (сынам забітага Жыгімонта Кейстутавіча, які прэтэндаваў на прастол ВКЛ) да пошуку прымірэння з Казімірам Ягелончыкам. Такі шлях выбраў і Свідры гайла, які ў 1442 г. самавольна заняў Луцкую зямлю; праўда, яго прымірэнне з Казімірам адбылося не ў 1446 г., як мяркуе Варонін, а на тры гады раней[24]. Вельмі хутка Юрый Лынгвеневіч заняў высокае месца ў акружэнні Казіміра: захаваліся звесткі пра яго ўдзел не толькі ў польска-літоўскім з’ездзе 1448 г. у Любліне, пра які піша Варонін, але і ў сустрэчы з пасламі Тэўтонскага ордэна ў Вільні ў самым канцы 1447 г.[25].
Завяршаюць раздзел два цікавыя эпізоды з біяграфіі Юрыя Лынгвеневіча, якія праліваюць святло на характар рэлігійнасці гэтага праваслаўнага князя: не пазней за сярэдзіну 40-х г. XV ст. ён стаў хросным бацькам дзяцей каталіка Яна Гаштаўта, а ў 1447 г. здзейсніў паломніцтва да „святой крыві” ў в. Вільснак у Брандэнбургу (па папулярнасці сярод каталіцкіх паломнікаў яна саступала толькі Іерусаліму, Рыму і Санцьяга-дэ-Кампастэла). Пры гэтым у прыхільнасці князя да праваслаўя не даводзіцца сумнявацца: дастаткова ўспомніць яго падараванне Ануфрыеўскаму манастыру паблізу Мсціслава, заснаванаму яго бацькам, і цесныя кантакты з маскоўскім мітрапалітам Іонам, пра якія таксама гаворыцца ў кнізе. У сувязі з гэтым аўтар справядліва заўважае, што „нашы ўяўленні пра тагачасныя ўзаемаадносіны праваслаўных і каталікоў у Вялікім Княстве Літоўскім абумоўлены пераважна гістарыяграфіяй ХІХ ст. з яе моцным акцэнтам на тэме вечнага суперніцтва і нават супрацьстаяння канфесій”, у той час як факты ўкладаюцца ў гэтую схему далёка не заўсёды (34). Першы з адзначаных фактаў не выключэнне для гісторыі ВКЛ XV ст.: вядома, што не пазней за 1485 г. праваслаўны смаленскі епіскап Іаакім стаў хросным бацькам Юрыя Радзівіла — малодшага сына смаленскага намесніка, каталіка, літоўскага пана Мікалая Радзівілавіча[26]. Складаней з паломніцтвам у Вільснак: застаецца няясным, ці ўспрымаў Юрый Лынгвеневіч „святую кроў” як агульнахрысціянскую рэліквію, ці быў знаёмы з каталіцкай традыцыяй, як мяркуе М. Старнаўска[27], і адчуваў „відавочныя сімпатыі да заходняга хрысціянства”, як піша В. Варонін (49). Магчыма, адказаць на гэтае пытанне дапаможа далейшае вывучэнне адносін праваслаўных насельнікаў ВКЛ да каталіцкіх святыняў і традыцый духоўнага жыцця (асабліва ў сітуацыі культурнага пагранічча). Так ці інакш, паломніцтва Юрыя Лынгвеневіча ў Вільснак сведчыць пра яго цесныя кантакты з адным з каталіцкіх цэнтраў Еўропы — літоўскім велікакняскім дваром ці Тэўтонскім ордэнам (ад братоў якога, верагодна, даведаўся пра „святую кроў” іншы літоўскі паломнік у Вільснак — баярын Ян Няміра[28]).
Трэці раздзел прысвечаны перыяду княжання Юрыя Лынгвеневіча ў Мсціслаўскім княстве, якое Казімір Ягелончык вярнуў яму па хадайніцтве Яна Гаштаўта ў кан цы 1446 ці пачатку 1447 г. Аўтар акрэслівае тэрыторыю Мсціслаўскага княства (у кнізе падаецца яго карта, выкананая В. Цемушавым). Далей разгледжаны вядомыя падараванні Юрыя Лынгвеневіча. Нягледзячы на іх нешматлікасць, аўтару ўдалося на іх аснове коратка ахарактарызаваць насельніцтва ўдзельнага княства; асабліва цікавае пытанне літоўскіх баяраў, з’яўленне якіх на Мсціслаўшчыне, хутчэй за ўсё, было звязана з дзейнасцю героя даследавання. Тыя самыя крыніцы праліваюць святло і на структуры ўлады Мсціслаўскага княства — „раду” і двор удзельнага князя. Калі адпаведныя агульнадзяржаўныя структуры вывучаны досыць добра, то пра іх удзельныя аналагі сярэдзіны XV ст. вядома не так ужо і шмат — у асноўным па матэрыялах Луцкай і Кіеўскай земляў.
У канцы раздзела аўтар закранае пытанне пра дату смерці Юрыя Лынгвеневіча. Традыцыйна лічыцца, што ён памёр каля 1457 г. (гэтым годам датавана апошняе вядомае падараванне князя). В. Варонін мяркуе, што герой яго даследавання памёр каля 1460 г., але не паз ней за 1461 г. (47, 51), а ў 1458–1459 г. паспеў пабываць на кармленні ў Ноўгарадзе. Наўгародскія летапісы другой паловы стагоддзя гавораць пра прыезд князя „Юрыя Сямёнавіча Літоўскага”, і даследчыкам даводзіцца выбіраць паміж сынам Лынгвеня і яго цёзкам з роду князёў Гальшанскіх. Звычайна выбар робіцца на ка рысць другога. Праблемы не вырашаюць ні звесткі Яна Длугаша, які відавочна памылкова выводзіць гэтага князя з роду Астрожскіх, ні пералік прыгарадаў, якія атрымаў Юрый Сямёнавіч (Руса, Ладага, Арэшак, Карэльскі гарадок, Ям і паў-Капор’я): іх традыцыйна атрымлівалі князі з Літвы, а не толькі Лынгвень і яго сын[29]. В. Варонін мяркуе, што патрабавальныя наў гародцы, хутчэй, папрасілі б Казіміра Ягелончыка прыслаць да іх знаёмага ім Юрыя Лынгвеневіча, яго дваюраднага брата. На мой погляд, нельга выключаць таго, што ў XV ст. у Ноўгарад прыязджалі князі, якія не належалі да кіроўнай дынастыі: згодна з позняй (XVI ст.) „Хронікай Быхаўца”, пры Вітаўту наўгародскім князем некаторы час быў князь Сямён Гальшанскі[30] (дарэчы, бацька князя Юрыя Сямёнавіча). Магчыма, за гэтымі звесткамі стаіць нейкая дакладная аснова. Важна і тое, што Ю. С. Гальшанскі быў адным з самых уплывовых асобаў у ВКЛ у пачатку кіравання Казіміра, да таго ж даводзіўся дваюрадным братам каралеве Соф’і Гальшанскай — маці Казіміра. І ўсё ж любое вырашэнне гэтай праблемы застаецца ў плоскасці здагадак. Магчыма, на яе пралье святло знаходка новых дакументаў, якія фіксавалі б знаходжанне аднаго з князёў у названы перыяд у Ноўгарадзе ці ВКЛ.
У заключэнні аўтар дае агульную характарыстыку князю Юрыю Лынгвеневічу і яго дзейнасці. Ён своечасова зразумеў, што „вялікіх князёў літоўскіх выбіралі ў Вільні і Троках, а не ў Кіеве, Смаленску ці Полацку”, і абмежаваў свае палітычныя амбіцыі межамі „вотчыны” — удзельнага княства (50). У гэтым праявіўся рэалізм яго мыслення. Дадам, што мала было заняць віленскі прастол, гэтак жа важна было на ім утрымацца. Пра гэта красамоўна гаворыць лёс Свідрыгайлы і Жыгімонта Кейстутавіча.
Некаторыя заўвагі выклікае кампазіцыя кнігі. Так, можна было б аб’яднаць звесткі пра апісанні Юрыя Лынгвеневіча (12–13, 39–41). Быццам deus ex machina з’яўляецца на старонках даследавання Мсціслаў (11), і чытачу, які ўпершыню звяртаецца да дадзенай тэматыкі, можа быць незразумела, што Лынгвень атрымаў яго ў 1392 г. Ад выпадку да выпадку ўзгадваецца ў да следаванні і Яраслаў — брат Юрыя Лынгвеневіча. Праўда, пра яго захавалася не так ужо і шмат дадзеных, затое вядомыя даты яго нараджэння і смерці, ёсць і звесткі пра яго землеўладанні ў Мсціслаўскім княстве.
Як адзначае сам аўтар, асноўная складанасць даследавання заключалася ў тым, што звесткі пра дзейнасць героя яго кнігі рассеяны „па шматлікіх гістарычных крыніцах самага рознага паходжання: ад ня мец кага да маскоўскага” (7). В. Варонін паспяхова справіўся з задачай іх асваення; больш за тое, яму ўдалося пашырыць кола крыніц за кошт пазнейшых тво раў гістарыяграфіі („Вандалія” А. Кранца) і актавых матэрыялаў (пацвярджэнні падараванняў Юрыя Лынгвеневіча), якія рэдка выкарыстоўваюцца ў працах па гісторыі ВКЛ XV ст. У дадатках да кнігі апублікаваны восем грамат Юрыя Лынгвеневіча, тэкст якіх захаваўся поўнасцю ці часткова: тры з іх вядомыя па пазнейшых пацвярджэннях, запісаных у кнігі Літоўскай метрыкі, пяць — па арыгіналах. Дзве з гэтых грамат нядаўна былі апублікаваны беларускім гісторыкам А. Ліцкевічам па арыгіналах, якія захоўваюцца ў Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве[31]. Месцазнаходжанне некаль кіх грамат аўтару кнігі выявіць не ўдалося; цалкам верагодна, што частку іх варта шукаць у неразабранай частцы архіва Радзівілаў, які захоўваецца цяпер у Варшаве. Шкада, што В. Варонін не звярнуўся да неапублікаванага корпуса перапіскі сярэдзіны XV ст., якая захавалася ў архіве вялікіх магістраў Тэўтонскага ордэна (гістарычны Каралявецкі архіў, цяпер знаходзіцца ў Берліне). Як паказвае вопыт аўтара гэтых радкоў, прыведзеныя ў літаратуры (у А. Кацэбу, К. Э. Нап’ерскага, І. Даніловіча) кароткія звесткі пра змест гэтых дакументаў відавочна недастатковыя, а часта і памылковыя. Між тым названыя крыніцы дазволілі б больш дакладна ахарактарызаваць шэраг падзей палітычнай гісторыі ВКЛ, у якіх удзельнічаў Юрый Лынгвеневіч, і маглі б наблізіць нас да разумення некаторых больш агульных праблем гіс то рыі ВКЛ. Прывяду канкрэтны прыклад. Прыналеж насць Мсціслаўскага княства Лынгвеню і яго сыну да 1432 г. не выклікае сумненняў. Але які быў яго статус пасля паланення князя Юрыя? Лагічна было б дапусціць, што ён атрымаў яго ад Свідрыгайлы, як толькі уцёк з палону у 1433 г. Аднак 3 кастрычніка гэтага года той дыкуте свой ліст вялікаму магістру „ў нашым замку Мсціславе”, хоць Юрый Лынг веневіч, як вынікае са зместу ліста, знаходзіўся тамсама[32]. 21 кастрычніка ён дыктуе новы ліст, на гэты раз „у 12 мілях ад нашага замка Крычава”, які таксама ўваходзіў у „вотчыну” Юрыя Лынгвеневіча[33]. Між тым 26 сакавіка 1434 г. Свідрыгайла пісаў магістру Лівонскага ордэна Франке Керскорфу ўжо з „[сяла] Кашчэева князя Міхаіла Вяземскаго” (паблізу цяперашняга с. Цюхменева за некалькі кіламетраў ад Вязьмы)[34]. Усё гэта вядзе да праблемы становішча ўдзельных княстваў у дзяржаве Гедымінавічаў, якая яшчэ чакае даследавання. Зрэшты, тое самае можна сказаць і пра многія іншыя аспекты гісторыі гэтай дзяржавы. Паспяховая стратэгія іх даследавання прапанавана ў разгледжанай кнізе В. Вароніна.
Рэцэнзія напісана пры фінансавай падтрымцы Фонду Герды Хенкель (Gerda Henkel Stiftung, Дзюсельдорф) по праекце AZ 08/SR/09 „Politische Konflikte und die Gesellschaft im Gro.fürstentum Litauen im 15. Jahrhundert”.
[1] Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV wieku. Warszawa, 1895.
[2] Асноўныя працы: Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczow. (Biblioteka Genealogiczna. T. 2.) Poznań, Wrocław, 1999; Petrauskas R. Lietuvos diduomenė XIV a. pabaigoje — XV a.: Sudėtis — struktūra — valdžia. Vilnius, 2003; Idem. Didžiojo kunigaikščio institucinio dvaro susiformavimas Lietuvoje (XIV a. pabaigoje — XV a. viduryje) // Lietuvos istorijos metraštis. 2005. T. 1. Vilnius, 2006. Вынікі гэтых даследаванняў Р. Пятраўскаса даступныя і на іншых мовах, акрамя літоўскай: Petrauskas R. The Lithuanian Nobility in the Late Fourteenth and Early Fifteenth Centuries: Composition and Structure // Lithuanian Historical Studies. Vol. 7: 2002. Vilnius, 2003; Пятраўскас Р. Фармаваньне інстытуцыйнага двара вялікага князя ў Літве (XIV — пачатак XV ст.) // Arche Пачатак. 2009. № 9.
[3] Падрабязней гл.: Gawlas S. Zbigniew Oleśnicki wobec sporu o ustroj państwa (1425–1430) // Zbigniew Oleśnicki. Książę Kościoła i mąż stanu. Materiały z Konferencji (Sandomierz, 20–21 maja 2005 roku) / Pod red. F. Kiryka i Z. Nogi. Kraków, 2006.
[4] Nikodem J. Spory o koronację wielkiego księcia Litwy Witolda w latach 1429–1430. Cz. II: Proba rekonstrukcji wydarzeń // Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica. T. 7. Poznań, 1997. S. 158–163.
[5] Nikodem J. Wyniesienie Świdrygiełły na Wielkie Księstwo Litewskie // Białoruskie Zeszyty Historyczne. T. 19. Białystok, 2003.
[6] Пра гэта Свідрыгайла паведаміў рымскаму каралю Жыгімонту Люксембургскаму праз свайго пасла Жыгімонта Рота, даверчая грамата якому датаваная 9 лістапада 1430 г. (Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, XX. Hauptabteilung: Konigsberger Archiv Ordensbriefarchiv (далей — GStAPK, OBA) 5542, Bl. 1r–v; кароткі змест апубл.: Codex epistolaris Vitoldi, magni ducis Lithuaniae. Cracoviae, 1882. (далей — CEV). Nr. 1464).
[7] У найбольш яскравай форме гэта было выражана ў прамове прадстаўніка Свідрыгайлы, Іагана Нікласдорфа, на Базельскім саборы ў 1434 г.: па яго словах, бацька вялікага князя (Альгерд) распарадзіўся, што калі яго старэйшы брат Ягайла атрымае каралеўства, то вялікім князем літоўскім павінен стаць Свідрыгайла (Joannis de Segovia, presbyteri cardinalis tit. Sancti Calixti, Historia gestorum generalis synodi Basiliensis // Monumenta conciliorum generalium seculi decimi quinti. Concilium Basileense. Scriptorum t. 2. Vindobonae, 1873. P. 619). Падрабязны аналіз гл.: Matusas J. Švitrigaila Lie tuvos didysis kunigaikštis. Vilnius, 1991. P. 18–19; Nikodem J. Data urodzenia Jagiełły. Uwagi o starszeństwie synów Olgierda i Julianny // Genealogia. Studia i Materiały Historyczne. T. 12. Poznań, Wrocław, 2000. S. 44–45. Між тым спасылка Свідрыгайлы на „бацькоўскую спадчыну” практычна нязменна паўтараецца ў дакументах, звязаных з яго барацьбой за літоўскі прастол: напрыклад, у дагаворы з Тэўтонскім ордэнам 2 лютага 1402 г. ён называе сябе „наследнікам Літвы і Русі” (Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen im 15. Jahrhundert. Bd. 1: 1398–1437 / Hrsg. von E. Weise. Marburg, 1970. Nr. 10. S. 18). Не выпадковае і ўпамінанне бацькоўскага прастола ў пасольстве Свідрыгайлы да Жыгімонта Люксембургскага ад 9 лістапада 1430 г. (GStAPK, OBA 5542, Bl. 1r.)
[8] Полехов С. В. О дате и обстоятельствах возникновения „Списка городов Свидригайла” (у друку).
[9] Полехов С. В. К вопросу о причинах государственного переворота в Великом княжестве Литовском в 1432 г. // Studia Historica Europae Orientalis = Исследования по истории Восточной Европы. Минск, 2008. Вып. 1. Гэты артыкул напісаны да майго знаёмства з матэрыяламі гістарычнага Каралявецкага архіва, якое прымусіла скарэктаваць некаторыя моманты, але пацвердзіла правільнасць агульнай высновы.
[10] Звяртае на сябе ўвагу тое, як характарызуе сітуацыю іншы сучаснік — дыякан Іосіф, які перапісаў у Кіеве ў 1434 г. тлумачальнае Евангелле: кніга перапісана „при самодръжци литовьском великом князи Швитригаиле” (апубл.: Записи писцов в датированных древнерусских рукописях XIII–XV вв. (из архива М. Г. Гальченко) // Palaeoslavica. Vol. XI. Cambridge (Mass.), 2003. С. 81–82). Як бачым, ніякага „вялікага князя рускага” тут няма.
[11] Пра гэта кажа ўвесь ход падзей на пачатковым этапе грамадзянскай вайны ў ВКЛ, ёсць і наўпростыя сведчанні, напрыклад: „Liv-, est- und curländisches Urkundenbuch (далей — LUB). Bd. 8. Riga, Moskau, 1884. Nr. 650. S. 382. У першапачатковым варыянце гэтай публікацыі я спасылаўся на сярэдненямецкі пераклад паслання Свідрыгайлы інфлянцкаму магістру ад 30 лістапада 1432 г. (Ibid. Nr. 642. S. 376), але цяпер яго інтэрпрэтацыя мне ўяўляецца не такой адназначнай.
[12] Арыгінал гэтага паслання (GStAPK, ОВА 6226), на якое аўтар спасылаецца ў пераказе І. Даніловіча, дагэтуль не апублікаваны.
[13] GStAPK, OBA 6236, 6701; Halecki O. Z Jana Zamoyskiego inwentarza archiwum koronnego. Materyały do dziejów Litwy i Rusi w XV wieku // Archiwum Komisji Historycznej. T. 12. Cz. 1. Kraków, 1919. Nr. 6. S. 216. Цікава, што ў першай з гэтых крыніц — лісце комтура Меве Людвіга фон Ландзее, які прадстаўляў інтарэсы Тэўтонского ордэна пры Свідрыгайлу, — назва Паповой Гары прыводзіцца ў літаральным нямецкім перакладзе: „Gegabin czu dam Phaffenberg”.
[14] Звесткі пра гэтую падзею захаваліся не толькі ў летапісах ВКЛ і перапісцы Свідрыгайлы з Ордэнам, але і ў гістарычнай памяці насельніцтва: у адным дакуменце другой половы XV ст. пацвярджаецца падараванне, якое Жыгімонт Кейстутавіч здзейсніў, „коли ездили ко Мстиславлю” (Lietuvos Mokslų akademijos Vrublevskių Bibliotekos Rankraščių skyrius. F 37–799).
[15] Напэўна, гэта адбылося ў канцы 1435 ці пачатку 1436 г. Справа ў тым, што 29 лютага 1436 г. Свідрыгайла пісаў вялікаму магістру з Кіева, што незадоўга да гэтага яго войскі аблажылі і ўзялі Старадубскі замак, гарнізон якога ўжо быў умацаваны Жыгімонтам Кейстутавічам, „з яго паветам і многімі іншымі паветамі” (GStAPK, OBA 7156). Калі ўлічваць, што ўладу Жыгімонта прызнаваў яшчэ і мцэнскі ваявода Грыгор Пратасьеў (GStAPK, OBA 7160), дык атрымліваецца, што ў той час Мсціслаўскае княства з усіх бакоў было аточана землямі, якія падпарадкоўваліся Кейстутавічу.
[16] Гл. яго ліст вялікаму магістру з Віцебска ад 24 верасня 1435 г.: LUB. Bd. 8. Nr. 981.
[17] Не пацвярджаецца і меркаванне А. В. Кузьміна, які са спасылкай на Кароткі Валынскі летапіс піша, што ў 1433 г. Юрый Лынгвеневіч прыехаў на кармленне ў Ноўгарад (Кузьмин А. В. Фамилии, потерявшие княжеский титул в XIV — первой трети XV в. Ч. 2 // Герменевтика древнерусской литературы. Сб. 13. Москва, 2008. С. 453). На самай справе гэтая звестка ўзыходзіць да Наўгародскага IV летапісу і адлюстроўвае прыезд князя ў Ноўгарад восенню 1432 г. (Арнаутов В. А. „Киевская” летопись Супрасльского сборника // ИОРЯС. Т. 14. Кн. 3–4. С.-Петербург, 1910. С. 17).
[18] Янин В. Л. Новгородские акты XII–XV вв. Хронологический комментарий. Москва, 1991. С. 178–179.
[19] ПСРЛ. 1980. Т. 35. С. 34, 57, 76.
[20] У пасланні ад 1 верасня 1434 г. Жыгімонт Кейстутавіч паведамляў вялікаму магістру пра затрыманне па дарозе з Прусіі „слугі князя Юрыя” („herczog Jorge diener”) — немца з Сілезіі Мікалая Шэллендорфера (Шальдорфа): GStAPK, OBA 6860 (у апублікаваным пераказе пра гэта нічога не гаворыцца: LUB. Bd. 8. Nr. 854. S. 498–499). Яго ж Свідрыгайла накіроўваў у Ордэн з-пад Мсціслава ў кастрычніку 1433 г.: GStAPK, OBA 6236, 6701; Petrauskas R. Didžiojo kunigaikščio institucinio dvaro susiformavimas. P. 30 (прыведзена памылковая дата — 1432 г.).
[21] Пар. упамінанне ў прывілеі Жыгімонта Старога 1513 г., не адзначанае Вароніным (Кром М. М. Неизвестный привилей Сигизмунда I Смоленску (1513 год) // От Древней Руси к Рос сии нового времени. Сб. ст. к 70-летию А. Л. Хорошкевич. Москва, 2003. С. 138–139).
[22] Нядаўна гэты дакумент быў апублікаваны па арыгінале, які захоўваецца ў Варшаве: Договор 1440 г. между Псковом и Великим княжеством Литовским / Вступит. статья М. Е. Бычковой, подгот. текста А. А. Бондаренко и О. И. Хоруженко // Вестник РГГУ. Серия „Исторические науки. Историография, источниковедение, методы исторических исследований”. 2009. № 4. С. 231–237.
[23] НПЛ. С. 420; Кучкин В. А. Был ли митрополит Киприан в 1380 г. в Москве? // Анфологион. Власть, общество, культура в славянском мире в Средние века. К 70-летию Б. Н. Флори. (Славяне и их соседи. Вып. 12.) Москва, 2008. С. 270, 275.
[24] GStAPK, OBA 8274; Kolankowski L. Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonow. T. 1. Warszawa, 1930. S. 236.
[25] GStAPK, OBA 9424; Korczak L. Monarcha i poddani. System władzy w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie wczesnojagiellońskim. Kraków, 2008. S. 86. Przyp. 162.
[26] AGAD, dok. perg. nr 7370. Апубл.: Лiцкевiч А. У. Старабеларускiя граматы XV ст. з Archiwum Głownego Akt Dawnych у Варшаве // Здабыткi: дакументальныя помнiкi на Беларусi. Вып. 11. Мiнск, 2009. № 17. С. 30.
[27] Starnawska M. Die Beziehungen des Königreichs Polen und des Herzogtums Litauen zu Wilsnack und die Christus-Reliquienverehrung im Spätmittelalter // Die Wilsnackfahrt. Ein Wallfahrts- und Kommunikationszentrum Nord- und Mitteleuropas im Spätmittelalter / Hrsg. von F. Escher und H. Kühne. (Europäische Wallfahrtsstudien. Bd. 2.) Frankfürt am Main, 2006. S. 88.
[28] Ibid. S. 85–86.
[29] Янин В. Л. Новгород и Литва. Пограничные ситуации XIII–XV веков. Москва, 1998. С. 90–96.
[30] ПСРЛ. 1975. Т. 32. С. 150.
[31] Лiцкевiч А. У. Старабеларускiя граматы XV ст. з Archiwum Głownego Akt Dawnych у Варшаве. № 8, 10. С. 21–23.
[32] GStAPK, OBA 6226.
[33] GStAPK, OBA 6701; НПЛ. С. 420.
[34] „Datum in Koschcziewo ducis Michaelis de Mezwa (!) anno etc. XXXIIIIto, sexta feria in Parasceven” (GStAPK, OBA 6787; кароткі змест — LUB. Bd. 8. Nr. 789. S. 462). Дапушчаную пісцом памылку выпраўляюць дадзеныя пра маршрут Свідрыгайлы: ужо на наступны дзень ён прыехаў у Вязьму, якую той самы пісец назваў Wezma (GStAPK, OBA 6795). Кансультацыяй па гэтым пытанні я абавязаны светлай памяці В. Цемушаву (Мінск).
Наверх