Сяргей Саўчанка. Маскоўскі свет вачыма Русі XVI–XVII ст.
Галоўная задача нарыса заключаецца ў спробе адказаць на пытанне: якім бачыўся маскоўскі свет у інтэлектуальным соцыуме Русі XVI—XVII ст. і якія якасныя змены адбыліся ў гэтым бачанні на працягу адзначанага адрэзку часу? У святле „тэндэнцыйна» падабраных крыніц акрэсліваюцца магчымыя варыянты і напрамкі будучых, магчыма больш пераканаўчых, інтэрпрэтацый. Аўтар добра ўсведамляе, што яго меркаванні не маюць безапеляцыйнай вагі і могуць быць абвергнуты альтэрнатыўным даследаваннем.
Да пачатку XVII ст. на абшарах літоўска-польскай Русі традыцыйным было стаўленне да Масковіі як да чужой, часам дзіўнай, незразумелай і нават дзікай краіны. Фактар рэлігійнай еднасці „народа рускага» і маскавітаў не быў прад-метам увагі і таму, відаць, рэдка выкарыстоўваўся ў палітычных спекуляцыях. Напрыклад, „Хроніка Літоўская і Жамойцкая» (20-я г. XVI ст.) паведамляе пра пераход рускіх князёў на маскоўскую службу, аднак у гэтых выпадках рэлігійныя матывы, скрайне важныя для XVII ст., нават не агучваюцца. Як прыклад прывядзём эпізод з северскімі князямі, якія пакрыўдзіліся на каралеўскіх слуг, што не дапусцілі іх на аўдыенцыю да караля, і тады, піша храніст, „…княжата северские до Ивана Васильевича пристали… сами себе и князства єму свои поддали…»[1].
Аўтар „Валынскага кароткага летапісу» (першая палова XVI ст.), апісваючы вайну паміж Вялікім Княствам Літоўскім іМасквой 1515 г., цалкам сімпатызуе„великославному королю Жикгимонту», якога малюе як пакорнага і высакароднага абаронцу сваёй „айчыны» (Смаленска), ахоўніка цэркваў божых, „мужеи и жон»ад маскоўскага гвалту[2]. Вялікі князь маскоўскі Васіль Іванавіч паўстае ў вобразе хцівага і каварнага ліхадзея, што „преступив докончание и крестное целование от меншаго на большее зло подвигнулся, имея ненасытную утробу лихоимения… отчину и дедину великаго славнаго господаря Жикгимонта… начал поседати и славний великий град Смолнеск взял…“[3]. Маскавіты ставяцца аўтарам у адзін рад з „бусурменами», перамога над якімі адносіцца да слаўных рыцарскіх подзвігаў: „Побил силу великую московскую, аби так побивал силную рать татарскую, проливаючи кров их бусурменскую»[4]. Пры гэтым аўтар не згадвае пра вераспавяданне жыхароў Маскоўскай дзяржавы. Аналагічным чынам услаўляецца князь Канстанцін Астрожскі, прыпадобнены аўтарам летапісу да біблейскага Авія[5], які „воевал на десять колен Израилев и вбил силных людей за един день пятьсот тысяч, его же делу и ты наследникявися, москвич избивая…»[6].
Для „Астрожскага летапісца» (напісанага ўжо ў 30-я г. XVII ст.) такія рэчы, як „праваслаўе» і „Масква», знаходзяцца на розных узроўнях свядомасці: рэлігійная ідэнтычнасць выразна аддзелена ад палітычнай лаяльнасці. З аднаго боку, аўтар не без задавальнення канстатуе, як„…того ж [1563] року под Невлем наши (гэта значыць літоўскія войскі. — С. С.) побили москвы 40 000″, а з другога — рэзка асуджае здраду праваслаўнай веры Мялеціем Сматрыцкім, які „…отступив восточныя Церкви и стався хульником на церков восточную святую… Иумре в таком зломудрии своем»[7]. Масква ў яго таксама не выклікае ніякіх асацыяцый з праваслаўем.
Для аўтара „Кароткага Кіеўскага летапісу» (першая чвэрць XVII ст.) антыпатыя да Захаду не крышталізуецца ў сімпатыю да Масквы. Так, з аднаго боку, летапісец абвінавачвае кіеўскіх мітрапалітаў у тым, што тыя „все уклонишася во купе ко западу», а з другога — услаўляе князя Сямёна Лыка за тое, што гэты „российского племени дорогой карбункул» у Маскве Белгарад „добивал» і „…от Москвы и от татар упокоил Украину…»[8].
Украінскае праваслаўнае духавенства да пачатку XVII ст. рэдка праяўляла сімпатыі да Масквы. Нават уяўленні аб „праваслаўнасці» і яе крытэрыях у рускім і маскоўскім асяроддзях былі розныя. У творах праваслаўнага палемічнага пісьменства, асабліва ранняга этапу, вобраз Масквы быў малавыразны. Масква або ігнаравалася наогул, або фігуравала пад амаль ананімнай назвай „паўночнае панства», якое яшчэ ў 1594 годзе мітрапаліт Міхаіл Рагоза згадвае як „зямлю непрыяцельскую»[9]. Аўтары канца XVI — пачатку XVII ст. абміналі Маскву нават у тых выпадках, калі яна мелася быць фігурантам гістарычных падзей. Напрыклад, як ужо згадвалася, „Перасцярога» (пачатак XVII ст.) не ўпамінае Масквы ў гісторыі аб справе мітрапаліта Ісідара[10]. Аўтар „Пацерыкона» (1635 г.) Сільвестр Косаў таксама не закранае абставін, звязаных са знаходжаннем Ісідара ў Маскве, і ўвогуле не адзначае ўдзелу Масквы ў справе выгнання мітрапаліта[11].
Погляд на Маскоўскую зямлю як краіну, дзе збераглася чысціня праваслаўнай веры і набожнасць, сімвалам якой выступае асоба хрысталюбівага маскоўскага князя, зараджаецца ва Ўкраіне прыблізна пад канец XVI ст. У 1593 г. у лісце да Іпація Пацея князь Канстанцін Астрожскі прапануе яму папрасіць маскоўскага валадара, каб той звярнуў сваю ўвагу на тое, якое „поругание и уничижение… народ тутешний Руський в порядках и канонах и церемониях церковных терпить и поносить»[12]. У палемічным трактаце „Вопросы и ответы православному з папежником» (1603 г.) цар узвялічваецца як „просветитель Цитийских орд», a праваслаўе Масковіі і Русі разглядаецца як фактар іх агульнай ідэнтычнасці ў процістаянні з лацінскім светам: „Аза не широкие суть мешкания Руских краев? Аза мала держава і царство Московских земель? Азали мало там Цитийских орд оний православный царь з ласки найвышного крещением просветил?»— рытарычна пытаецца праваслаўны палеміст у свайго апанента[13]. Сведчаннем узмацнення канфесіянальнага чынніка ў грамадска-палітычным жыцці з’яўляецца прызнанне вайны паміж аднавернымі народамі вялікім грахом. Ерусалімскі патрыярх Феафан у 1621 г. забараніў казакам ваяваць супраць Масквы, матывуючы гэта грахоўнасцю вайны з аднаверцамі. Цяжка сказаць, наколькі глыбокім было раскаянне казакаў, аднак у 1625 г. яны адмовіліся ісці ў паход супраць Масквы, нягледзячы на настойлівыя ўгаворы польскага караля і крымскага хана[14].
Вобраз Масквы ў свядомасці многіх жыхароў Украіны паступова набывае ідэальныя характарыстыкі. Паводле слушных слоў М. Грушэўскага, Маскоўшчына „ў вачах праваслаўных Украіны і Беларусі XVI—XVII ст. прывыкла рысавацца ў туманных контурах «цудоўнага далёка» як непераможная цвярдыня праваслаўнай веры…»[15]. Ва ўяўленні вядомага палеміста, афонскага падзвіжніка Івана Вышанскага (на рубяжы XVI-XVII ст.) Вялікая Расія была краем, што выпрамяняе святасць і боскую ласку. У палеміцы з Пятром Скаргам, які ўпікаў праваслаўных у браку чыстай веры i таму — святасці, афонскі манах выкарыстоўвае такі аргумент: „Пойди, Скарго, в великую Россию и прочитай истории житий оных святых мужей чудотворцов великих….. а навет если не хочеш плодоносия спасительного языка словенского от великой России доведоватися, доступи в Киев в монастырь печерський….. а ту же у тебе дома в державе короны польской, не ленися и выспрашивай о святых оных чудотворством мало неравно великороссийским от Бога почтенных…»[16] (вылучана намі. — С. С.)
Аналагічныя тэндэнцыі назіраюцца ў палітычнай плоскасці. У Расіі ў дачыненні да цара з сярэдзіны XVII ст. набылі незвычайнае пашырэнне салярныя метафары. Яшчэ ў пачатку XVII ст. Самуэль Маскевіч гаварыў пра маскоўскіх баяр, што тыя «…так разумеюць, што няма ў свеце большага манарха за іхняга цара… і таму яго называюць «солнце праведное, светило русское»»[17]. Гэтую сакральную тытулатуру як элемент этыкі ўзаемаадносін з царамі засвойваюць украінскія ерархі і палітыкі. Хмяльніцкі, напрыклад, называе цара „свяцілам рускім»; усе афіцыйныя звароты ўкраінцаў да цара імітуюць стылістыку праваслаўнай малітвы, што размяшчае суб’екты дыялогу на розных ерархічных узроўнях і робіць немагчымай яго раўнапраўнасць[18]. Уводзіцца і сімволіка суадносін паміж царом зямным і царом нябесным, візантыйская канцэпцыя цара як „іконы Бога». „Дабы мы… и весь мир православный российский, — піша Хмяльніцкі ў лісце да Аляксея Міхайлавіча, —…точию Богу небесному веровали и поклонялися, и цареви единому под солнцем благочестивому… повиновалися и покоряли в роды и роды до века»[19]. Вядома, у вуснах Хмяльніцкага і яго паплечнікаў прызнанне сакральнага характару царскай улады выглядае як даніна маскоўскаму цырыманіялу, палітычнаму этыкету і да т. п.[20]. Але ўжыванне падобных метафар, нават з чыста фармальных меркаванняў, паступова аказала ўплыў на палітычнае мысленне ўкраінскай эліты.
Ba Ўкраіне першай паловы XVII ст. вельмі папулярнымі робяцца расійскія абразы, што, у прыватнасці, адбілася на майстэрстве вырабу ўкраінскімі майстрамі кніжных гравюр. Магчыма, гэты факт можна вытлумачыць тым, што расійскі іканапіс, прынамсі да другой паловы XVII ст., захоўваў пераемнасць з візантыйскай іканапіснай традыцыяй i яе містыка-эстэтычнымі асновамі, у той час як украінскі барочны іканапіс гэтую пераемнасць разарваў, пераарыентаваўшыся на заходнееўрапейскі натуралізм[21]. Апрача спантаннай, ёсць падставы весці гаворку пра спробы мэтанакіраванай папулярызацыі ўкраінскім духавенствам культу велікарускіх святых і святынь. На грошы маскоўскага ўрада ў Львоўскай епархіі ў часы архіпастырства Ераміі Цісароўскага быў заснаваны манастыр у гонар прападобных Засімы і Савація Салавецкіх, ігуменам якога стаў Гедэон Заплацінскі (які неўзабаве перайшоў у унію). У лісце да цара львоўскі ўладыка просіць прыслаць для манастыра абразы салавецкіх цудатворцаў[22].
Як вядома, старая кніжная тэрміналогія, якую выкарыстоўвалі ў канцылярыі Канстанцінопальскага патрыярхата для абазначэння „Малой» і „Вялікай» Русі, была адроджана і запушчана ў палітычны ўжытак рускімі кніжнікамі. Асаблівае пашырэнне яна набыла пасля рэстаўрацыі праваслаўнай ерархіі ў 1620 г. Ужо ў 1622 г. у лісце да маскоўскага патрыярха Ісая Капінскі называе Філарэта патрыярхам і „Малой Расіі». Іоў Барэцкі ў лістах да цара апелюе да еднасці ўсіх „рускіх зямель» і адпраўляе пасольства ў Маскву з просьбай узяць Украіну ў падданства[23]. Больш за тое, у згаданых лістах менавіта Барэцкі называе ўкраінцаў „юнейшими братиями» расіян[24]. „Ужо пры цараванні Міхаіла Фёдаравіча, — пісаў В. В. Эйнгорн, — маларасійскае духавенства пры зносінах з маскоўскім урадам паставіла на парадак дня забытую тады ў Маскве нацыянальную праграму Івана III, зазначала аб неабходнасці далучэння Маларосіі да Маскоўскай дзяржавы»[25].
За досыць кароткі прамежак часу ва Ўкраіне ўзнікла інтэлектуальная праслойка, якая зрабілася рэпрэзентантам прамаскоўскіх настрояў. Пікам іх пашырэння стала сярэдзіна XVII ст., што стымулявалася цеснымі кантактамі паўстаўшай Украіны з Маскоўскім царствам. Сумныя жыццёвыя рэаліі ва Ўкраіне XVII ст. каторы раз рабілі актуальнымі як біблейскія, так і святаайцоўскія прароцтвы пра „апошнія часы», „апастазію», набліжэнне трох з паловай гадоў панавання Антыхрыста[26]. Актуалізацыя гэтых прароцтваў была далёка не беспадстаўнай, улічваючы пераход большай часткі праваслаўнай ерархіі ў унію, праследаванне праваслаўных, намаганні уніяцкіх ерархаў і польскіх улад пашыраць ідэю аб тоеснасці уніі і праваслаўя. Магчыма, да гэтага дадалося ўзмоцненае чаканне Месіі-Збавіцеля сярод іудзейскага насельніцтва Русі, якое ў перыяд Хмяльніччыны зазнала масавыя пераследы з боку раз’юшаных сялян і казакаў. Надзеі на прыход іудзейскага Месіі, якога праваслаўнае паданне ідэнтыфікуе як Антыхрыста, сталі прадметам увагі спецыяльных палемічных трактатаў. Вядомы прапаведнік і багаслоў Іанікій Галятоўскі прысвяціў гэтаму пытанню працу „Месія сапраўдны», у якой пісаў, што пад уплывам іудзейскіх месіянскіх спадзяванняў асобныя маладушныя хрысіцяне пачалі сумнявацца ў сваёй веры[27].
Актывізацыя эсхаталагічных настрояў у сярэдзіне XVII ст., пашыраных асабліва ў асяроддзі манаства і радавога духавенства, мела досыць спецыфічны „прамаскоўскі» характар[28]. Увесь час выказвалася надзея на тое, што панаванне Антыхрыста не закране Русі, якую Гасподзь памілуе за яе адданасць ісціне праваслаўя. Гісторыя „народа рускага» на фоне пастаянных палітычных, ваенных, міжканфесійных канфліктаў трагічнага XVII ст. асэнсоўваецца ў тэрмінах біблейскай гісторыі свяшчэннага народа ізраільскага. Кіеўскія братчыкі, у прыватнасці, у лістах да маскоўскага цара апісваюць становішча Русі словамі прарока Іезекіля: „… Горе нам, увы нам… Господи. Сие отчаяние ты твориши останков израилевых… “.»[29]. У прамове нежынскага протаіерэя Максіма перад пасольствам Васіля Бутурліна знаходжанне рускага народа ў складзе Рэчы Паспалітай паўстае як „егіпецкая няволя». Цар Аляксей Міхайлавіч абвяшчаецца Майсеем, які „…нас, православных сынов российских, днесь верным рабом своим….. от сопостат наших освобождает…“ [30]. Расіяне абвяшчаюцца „сынамі Сіёна»[31], Русь — „новым Ізраілем», а Кіеў—„другім Іерусалімам». На думку Н. Якавенкі, апошняя метафара мела дзве інтэрпрэтацыі: адна — параўнальна-гістарычная (роля Кіева ў рускім свеце параўноўваецца з роляй Ерусаліма ў праваслаўнай экумені), а другая — містычная: „Ерусалім другі» — гэта, вядома, Кіеў, той містычны асяродак, адкуль пралягае „восхождение» да „Ерусаліма горнага», дзе „з’явіцца Бог Богам у Сіёне»[32]. Згодна з высновай даследчыцы, з’яўленне ідэалогіі „богоспасаемого града» ў ідэалогіі ўкраінскага духавенства было рэакцыяй на аналагічныя дэкларацыі Масквы. Гэтая інтэрпрэтацыя цікавая, аднак здаецца больш праўдападобным, што актуалізацыя ерусалімскай тэматыкі ў кіеўскай праваслаўнай ідэалогіі выклікана не столькі канкурэнцыяй з Масквой, колькі чыста палемічнымі патрэбамі абгрунтавання вышэйшасці і аўтарытэтнасці Ерусаліма (а адсюль і Кіева) перад Рымам. „Ці ж не Ерусалім ёсць галавой пасля Госпада Бога ўсяго свету? Ці ж не адтуль вера хрысціянская пачатак і падмурак свой узяла?.. Ці ж не там найпершага епіскапа, патрыярха Ерусалімскага, намесніка свайго сам паставіў?..», — пытаецца мітрапаліт Ісая Капінскі ў князя Ераміі Вішнявецкага, які насуперак запавету нябожчыцы-маці перайшоў у каталіцызм[33]. „Где рекл законоположник сие слово апостолом, в Риме или в Ерусалиме: «Шедше, научите вся языци…?» Где рекл победитель ада, в Риме или Ерусалиме: «Шедше в мир, проповедите Евангелие всей твари?»», — яшчэ раней палемізаваў Вышанскі са Скаргам[34]. Падобных апеляцый да сакралітэту Ерусаліма, з прэтэнзіямі ці намёкамі на прамую гістарычна-містычную сувязь апошняга з Кіевам XVII ст., у літаратуры сустракаецца нямала. Гаворка ідзе менавіта пра палемічны (каталіцка-праваслаўны) кантэкст.
Так ці інакш, узвышэнне геапалітычнай суб’ектнасці Кіева да ўзроўню ўсведамлення сябе сакральным цэнтрам усяленскай праваслаўнай імперыі—гэта адзін з яскравых фактаў інтэлектуальнага жыцця ва Ўкраіне XVII ст. Маем падставы дапусціць, што маскоўскі цар і кіраўнічая дынастыя Расіі маглі разглядацца кіеўскімі ідэолагамі як сродак рэалізацыі ўласных імперскіх амбіцый. На карысць гэтага дапушчэння гаворыць той факт, што тэндэнцый да ідэалізацыі Масквы як горада, у непасрэдным значэнні, ва Ўкраіне не назіраецца[35]. Ідэалізаваліся толькі маскоўскія манархі, якія бачыліся жывым увасабленнем непарыўнай старакіеўскай дзяржаўнасці. Адраджэнне Кіева да мінулай славы і „сталічнасці» ды падрыхтоўка яго да ролі сакральнага цэнтра будучай праваслаўнай айкумены звязвалася з вяртаннем „нашчадкаў» Уладзіміра: „…Внидите в дом Бога нашего и на седалище благочестия рускаго, — казаў мітрапаліт Сільвестр Косаў маскоўскім паслам, — яко да вашим пришествием, яко орлу юность, обновитца наследие благочестивих великих князей руских…“[36].
Канадскі даследчык С. Плохій, развіваючы пытанне ўспрымання рускімі царкоўнымі коламі Маскоўскай дзяржавы, фармулюе такую праблему: чаму кіеўскія ерархі, ведаючы пра тое, што Раманавы — гэта новая дынастыя, мала роднасная папярэдняй (Рурыкавічам), „прыцягваюць» іх да кіеўскай спадчыны, называюць нашчадкамі князя Ўладзіміра? „…Калі братчыкі, цалкам карэктна з генеалагічнага пункту гледжання, звязвалі з Уладзімірам апошняга маскоўскага цара з дынастыі Рурыкавічаў, дык Барэцкі называў «отраслью и племенем великих всея России самодержцов» «нерадавітага» Міхаіла Раманава. Цяжка вызначыць, — піша С. Плохій, — ці свядома Барэцкі дапусціў гэтую відавочную недакладнасць, каб здабыць царскую прыхільнасць. Або ўсё ж яна вынікала з простага няведання акалічнасцяў узыходжання Міхаіла на трон»[37]. Як бачым, у тым, што Раманавы — нашчадкі князя Ўладзіміра, не сумняваўся не толькі Барэцкі, але і Сільвестр Косаў, а пазней Пётр Магіла, Інакенцій Гізель і іншыя прадстаўнікі рускай царквы. Нават сярод апазіцыйна настроеных рускіх інтэлектуалаў і палітыкаў не знаходзім дынастычных аргументаў, скіраваных супраць Раманавых і іх прэтэнзій на спадкаемнасць з нашчадкамі Рурыка. Таму тлумачэнне паводзін і выказванняў рускіх ерархаў банальнай кампліментарнасцю або „няведаннем» нейкіх акалічнасцяў з’яўляецца непераканаўчым. Дарэчы, адказ на сфармуляванае пытанне заключаецца акурат у гэтых акалічнасцях: Раманавы сталі царамі не праз дынастычнае наследаванне, а праз царкоўнае памазанне на царства. У гэтым выпадку быў адроджаны візантыйскі спосаб легітымацыі царскай улады, які для познесярэдневяковай свядомасці меў не меншае значэнне, чым кроўна-дынастычны. Гэты спосаб больш, чым дынастычны, падкрэсліваў сакральны статус цара, „трансцэндэнтнасць» яго сану адносна грамадства. „Правіцель такой дзяржавы, — на думку С. Аверынцава, — мог прыходзіць «зніадкуль», паколькі ягоная ўлада мыслілася як «вышэйшая», і ў любым разе гэтая ўлада атрымлівала выгляд сілы, што прыкладаецца да цела грамадства «звонку»»[38]. Пачынаючы з Івана IV, які заклаў традыцыю памазання на царства, „…у Расіі фармуецца ўяўленне пра харызматычную прыроду царскай улады. Такое ўяўленне вызначае асаблівы літургічны статус цара…», звязаны са „статусам памазанніка»[39]. Цар у Расіі XVII ст., такім чынам, успрымаўся перш за ўсё як правіцель-свяшчэннік, Памазаннік („Хрыстос»), улада якога вынікала не столькі з прыналежнасці да дынастыі, колькі з факта „памазанасці» Богам на царства. Цара разглядалі як кіраўніка царквы, пра што сведчыць зварот рускіх дзеячаў у царкоўных справах да цара, а не да патрыярха. „Менавіта да цара, — як піша сам С. Плохій, — а не да маскоўскага патрыярха заклікаў ехаць па справах уніі князь Канстанцін Астрожскі»[40]. Няма падстаў думаць, што рускія ерархі не былі знаёмыя з візантыйскай канцэпцыяй манаршай улады. Апроч таго, яны маглі арыентавацца і на рэчпаспалітаўскія ўладныя традыцыі, якія таксама не давалі падстаў разглядаць дынастызм як адзіна магчымы спосаб легітымацыі манарха. Так, пісьменнікі XVII ст. неаднаразова адзначаюць рэлігійную нецярпімасць Жыгімонта III, проціпастаўляючы гэтую пазіцыю „верацярпімасці» яго „продка» Жыгімонта I, хоць гэтыя манархі паміж сабой кроўна-дынастычна не звязаны[41]. Такім чынам, зважаючы на падкрэсленую перавагу містычнага, „літургічнага», месіянскага статуса цара, дынастычнае права на пародненасць з Уладзімірам магло беспраблемна прыпісвацца Раманавым „заднім днём». Што і рабілі, не ставячы пад сумненне свой „гістарычны» метад, рускія царкоўныя і палітычныя правадыры.
Нязменным матывам у зносінах украінцаў з расійскім царом былі напаміны пра свяшчэнныя „прароцтвы», паводле якіх цару адводзіцца галоўная роля ў сусветным зацвярджэнні праваслаўя ў „апошнія часы» гісторыі, выкараненні ўсіх ерасяў перад другім прышэсцем Хрыстовым, перамозе над Антыхрыстам[42]. „Чаят бы слово Божие и пророчество исполнилося, чтоб иноверцы западные под нози твоего царского величества и всего православия покорились…»— пісаў Хмяльніцкі ў Маскву[43]. У біблейскім кантэксце — гэта прароцтва пра тое, што ў „апошнія часы» Евангелле будзе прапаведавацца ва ўсім свеце[44]. Праваслаўная дактрына, абапіраючыся на тэзіс „Пісанне — частка Запавету», не дапускала думкі, што праўдзівае Евангелле можа прапаведавацца вуснамі не праваслаўных. Праўдзівы тэкст быў магчымы толькі ў праўдзівым кантэксце. З гэтага вынікала тое, што ў „апошнія часы» менавіта праваслаўнай пропаведдзю будзе ахоплены ўвесь свет[45]. У гэтай сувязі расійскі цар паўстае як „прадцеча» слаўнага прыходу сапраўднага Месіі[46]. Расійская палітычная думка засвоіла візантыйскую тэорыю атаясамлівання імперыі з хрысціянскім светам, і ў гэтым разуменні паміж знешняй палітыкай і сатэрыялогіяй выразных межаў не існавала[47]. Менавіта гэтае атаясамліванне спарадзіла ідэю рэлігійнай выключнасці Расіі (Масквы), прыналежнасці да яе палітычных граніц як умовы выратавання індывідуальнай душы. Невядома, хто канкрэтна быў аўтарам гэтых прароцтваў. Магчыма, гетман меў на ўвазе прароцтва старца Філафея, паводле якога ўсе хрысціянскія царствы ўжо „сышліся» ў Расійскім царстве, якое само ўжо непасрэдна мяжуе з вечнасцю[48]. Але, хутчэй за ўсё, гэтыя прароцтвы не мелі канкрэтнага аўтара, былі ананімным прадуктам апакрыфічнай народна-царкоўнай творчасці. Настаяцель саборнай царквы ў Пераяславе Рыгор выказвае пажаданне Аляксею Міхайлавічу, „дабы был не токмо самодержцем, но и всего света властелен, яко вторый Август, в его же государство спасение наше родися Христос… “. [49]. У яго інтэрпрэтацыі, яднанне „Малой і Вялікай Расіі» — толькі першы крок на шляху да ўсяленскага царства, а ў будучыні„…да не точию сию Господь Бог наш соединит Малую Росию, но и всего мира царства да покорит под его царского величества непреоборимую руку… “. [50]. Смерць праз нейкі час Аляксея Міхайлавіча не збянтэжыла рускіх кніжнікаў, якія пераклалі здзяйсненне боскіх прароцтваў на яго спадкаемца. „Дай, Божа, — пісаў Іанікій Галятоўскі, — каб пры дзяржаве вялікага і непераможнага цара Фёдара Аляксеевіча ўсе хрысціянскія народы павярнулі сваю зброю супраць мусульман“[51].
Цікавасць Расіі да Труны Гасподняй таксама ўзмацнілася не без уплыву ўкраінскіх кніжнікаў. У прыватнасці, С. Мужылоўскі ў лісце да цара выказаў пажаданне, „…. чтоб Гроб Божий за самодержавства вашего… зруки турецкой з патриярхатами освобожденный был…“[52]. Аналагічная думка гучыць таксама ў тагачасных багаслоўскіх трактатах, напрыклад, ва ўжо згаданага Галятоўскага: „Існуе прароцтва, што паўночны самадзержац мячом сваім пакорыць сваёй дзяржаве святы горад Іерусалім і ўсё Турэцкае царства. Гэты паўночны самадзержац — гэта цар і вялікі князь Маскоўскі. Ён знішчыць басурманскую агідную ерась…“ [53]. Як бачым, месіянскія атрыбуты прыпісваліся маскоўскім манархам з лёгкай рукі кіеўскіх кніжнікаў. Правакацыйных дэкларацый, падобных паводле сваёй імперскай шчырасці, не знаходзім ні ў прамовах расійскіх паслоў, ні ў расійскім летапісанні XVII ст. У ідэалагічных памятках Расіі затое па інерцыі працягваюць панаваць настроі культурнай, канфесіянальнай, палітычнай выключнасці, самазамілаванне, ксенафобія і ізаляцыянізм[54].
Такім чынам, у вачах многіх палітыкаў і царкоўных дзеячаў праваслаўнай Украіны сярэдзіны — другой паловы XVII ст. канчатковая будучыня або эсхаталагічнае завяршэнне гісторыі Русі бачылася ў складзе адзінай праваслаўнай імперыі, што, знаходзячыся пад скіпетрам расійскіх самадзержцаў як нашчадкаў кіеўскіх манархаў, мела Кіеў за свой містычны цэнтр. Заўважым, што ідэя „эвалюцыянавання» свяшчэннага хрысціянскага царства ў эсхаталагічнае Царства Хрыстова — канстанта праваслаўнага гістарызму, якая мае вытокі ў візантыйскім разуменні царскай улады[55].
Дзеля змякчэння правакацыйнай вастрыні гэтага вываду дададзім некалькі меркаванняў, якія на першы погляд могуць здавацца супярэчнымі адно аднаму. Па-першае — выказванні царкоўных інтэлектуалаў ды казацкіх палітыкаў XVII ст., звыклых да барочнай умоўнасці слова, не заўсёды можна разглядаць як адлюстраванне сапраўдных поглядаў, асабліва калі гаворка ідзе пра мітрапаліта Сільвестра і яго аднадумцаў. За гэтым магла стаяць барочная гульня, якой добра валодалі дзеячы магілянскага кола[56].
Не можам ігнараваць і меркантыльны інтэрас — жаданне здабыць прыхільнасць маскоўскай улады, якая пацвярджала правы і прывілеі ўкраінскіх манастыроў, мяшчан і інш.[57]. Варта прыгадаць, што падтрымка Масквы з боку ўкраінскага духавенства ў сярэдзіне XVII ст. не была аднастайнай. Мітрапаліт Сільвестр Косаў і архімандрыт Інакенцій Гізель не жадалі прысягаць маскоўскім паслам. А чаркаскі протаіерэй Фёдар Гурскі адкрыта выказаўся супраць падданства Расіі, хоць яго аргументацыя мела „сацыяльна-эканамічны» характар: „…Дары маскоўскія агорнуты ўрагожу, то i народ, што аб’яднаўся з маскавітамі, адзенецца ў рагожкі…»[58]. Нягледзячы на бытаванне падобных настрояў, альтэрнатыўнай эсхаталагічнай карціны, папулярызаванай сярод народа, дзе Масква паўставала б у негатыўным святле, апазіцыйнае духавенства не выпрацавала[59]. У праваслаўнай свядомасці Ўсход стабільна асацыяваўся з Царствам Божым, а Захад з пеклам, і гэтая асацыяцыя аказалася надзвычай трывалай, дажыўшы практычна да нашага часу[60].
Па-другое — ідэя „протамесіянскага» праваслаўнага царства (у сярэдзіне XVII ст. гэтая роля канчаткова замацоўваецца за Масквой), якое засталося непадуладным Антыхрысту ў „апошнія часы» — на рубяжы гісторыі і вечнасці, — развіваецца паралельна з заняпадам містычнай „ісіхасцкай» традыцыі ў Рускай царкве. Гэтая традыцыя сцвярджала думку пра нікчэмнасць, часовасць, марнасць любога зямнога царства і рабіла акцэнт на „індывідуальнай эсхаталогіі». Нават яшчэ ў Захарыя Капісценскага думка пра тое, што „Царства ўнутры нас ёсць», — прысутная даволі выразна. Апеляцыя Івана Вышанскага да харызматычнай святасці расійскіх падзвіжнікаў у палеміцы са Скаргам мела няшмат агульнага з уяўленнямі пра надасабістую святасць самадзержца — „іконы Нябеснага Цара», што пашыраліся не без удзелу кіеўскіх кніжнікаў. Выпадкова ці не, аднак папулярызацыя ідэі Маскоўскай дзяржавы як „апошняй цвярдыні» развівалася на цалкам жыватворнай глебе згасання містычнай, „афаніцкай» традыцыі ў Рускай царкве. Забягаючы наперад, падкрэслім, што адраджэнне прападобным Паісіем Велічкоўскім аскетычных ісіхасцкіх ідэалаў у XVIII ст. адбывалася не на тэрыторыі „апошняй цвярдыні», а на далёкім Афоне і ў Малдавіі. У пісаннях Вышанскага і прападобнага Паісія матываў ідэалізацыі праваслаўнай дзяржавы / дзяржаўца, нават у эсхаталагічнай перспектыве, не знаходзім[61].
Нарэшце, па-трэцяе — мысленне рускіх праваслаўных кніжнікаў цалкам упісваецца ў сярэдневяковую канцэпцыю касмалагічнага асэнсавання часу, якое „…прадугледжвае суаднясенне падзей з нейкім першасным пачатковым станам, які нібыта нікуды не знікае… Падзеі, якія адбываюцца ў гэтым першасным часе, паўстаюць як тэкст, які нязменна паўтараецца, узнаўляецца ў наступных падзеях…»[62]. Такім тэкстам-архетыпам для рускіх кніжнікаў была Біблія i пісанні святых айцоў, у якіх асвятлялася апакаліптычная i эсхаталагічная праблематыка (прападобны Ніл Міратачывы, прападобны Яфрэм Сірын, святы Афанасій Александрыйскі і інш.). У гэтым кантэксце робяцца зразумелымі выказванні пра рускі народ як новы „народ Ізраілеў», Кіеў як „Новы Ерусалім»; вобраз кесара Аўгуста супадае з вобразам Аляксея Міхайлавіча на той падставе, што падчас праўлення гэтых „самадзержцаў» адбываецца Першае і, адпаведна, чакаецца Другое Слаўнае Прышэсце Хрыстова. („Дабы был не токмо самодержцем, но и всего света властелен, яко вторый Август, в его же государство спасение наше родися Христос»). Усе аналагічныя выказванні рускага боку ў руска-маскоўскіх узаемаадносінах адсюль можна трактаваць не ў „кампліментарным»[63], а ў эсхаталагічным кантэксце, у якім, паводле слоў Б. Успенскага, „гісторыя ўяўляе сабой здзяйсненне прароцтваў»[64].
Вобраз Масковіі і Ўкраіны на працягу канца XVI — сярэдзіны XVII ст. прайшоў складаную эвалюцыю, агульныя этапы якой мы паспрабавалі канспектыўна акрэсліць: ад варожай, дзікай, нецывілізаванай краіны, хрысціянскі характар якой нярэдка ставіўся пад сумненне (або прынамсі не акцэнтаваўся), да краіны, якая ўяўлялася фарпостам „праўдзівай веры», мяжой паміж царствам зямным і нябесным, краінай, што выпрамяняе надзвычайную божую ласку, увасабленнем несапсаванага, „чыстага», святаайчыннага праваслаўя[65]. Ідэалізацыя маскоўскіх манархаў (але не Масквы як горада) пры захаванні розных формаў „мясцовага патрыятызму» (кіевацэнтрызму) была характэрнай рысай палітычнай ментальнасці многіх прадстаўнікоў украінскай эліты, асабліва праваслаўнага духавенства[66]. З’яўленне прамаскоўскіх настрояў з эсхаталагічнай афарбоўкай было выклікана як рэальнай дыскрымінацыяй праваслаўных у Рэчы Паспалітай, так і пашырэннем масавых панічных чутак пра планы знішчэння хрысціянскай веры (гэта значыць, у вачах шырокіх мас, — праваслаўя) каварным шляхам — непрыметнай для вока заменай адной рэлігіі на другую[67]. Усё гэта, як здавалася сучаснікам, адпавядала патрыстычным прароцтвам пра змешванне рэлігій з мэтай стварэння „адзінай рэлігіі» Антыхрыста.
Уваходжанне левабярэжнай Украіны ў склад Расіі, прызнанне рускай (украінскай) элітай „месіянскай» ролі маскоўскага цара, яго дынастычнага права на кіеўскую спадчыну змяніла вобраз рускай гісторыі ў вачах заходнееўрапейскай навукі. Паводле слоў А. Мыльнікава, „расшырэнне заходніх граніц Расійскай дзяржавы ў XVII ст., перш за ўсё за кошт уключэння Левабярэжнай Украіны — „Малой Русі»… узмацняла права Масковіі быць „Русіяй», „краінай русаў», а разам з тым — на прыярытэт у кантынуітэце спадчыны Кіеўскай Русі»[68]. Так, у трактаце „Новая арханталогія» Людвіга (1646, 1695) быў змешчаны пералік маскоўскіх цароў ад Рурыка да Пятра I ды Івана V. А Іяган Ветцэль (1711) лічыў князя Алега толькі „рэгентам» нейкага старэйшага князя ў Маскве, якой тады нават не існавала[69]. Варта зазначыць, што ўкраінскія кніжнікі больш датычныя да папулярызацыі ідэі прыналежнасці „кіеўскай спадчыны» да маскоўскіх манархаў, чым уласна расійскія. Атаясамліванне „кіеўскай спадчыны» з дынастычнымі правамі цароў у сярэдзіне XVII ст. не было рэччу самавідавочнай. Расійская гістарыяграфія XIX — пачатку XX ст., якая асэнсоўвала гістарычны працэс на ўсходнеславянскіх землях згодна са схемай „уз’яднання», „адзінакроўнасці» і „аднавернасці», не магла пераканаўча растлумачыць факт, заўважаны К. Харламповічам, што „пасля ўз’яднання Маларосіі і фактычнай перамогі ідэі еднасці рускага племені і рускай зямлі ды прыналежнасці Кіева з яго святынямі ўсяму рускаму народу на працягу ўсяго яго гістарычнага жыцця, натуральнай рэччу было б значнае павелічэнне паломніцтва велікарускіх людзей у Кіеў для пакланення тамтэйшым святым абразам і мошчам. Але ў сапраўднасці мы гэтага не назіраем…»[70]. Даследчык намагаецца растлумачыць гэтую, на першы погляд, дзіўную акалічнасць цяжкімі палітычнымі ўмовамі на Ўкраіне, якія адпужвалі паломнікаў, аднак здаецца больш праўдападобным, што расіянам патрэбен быў час, каб прыстасавацца да нязвыклай ролі валадароў i спадкаемцаў „кіеўскай спадчыны». Пачынаючы з другой паловы XVII ст. фармуюцца тыя парадыгмы ўспрымання гісторыі Русі, якія ўрэшце зрабілі вобразы Кіеўскай Русі i казацкай Украіны „чужымі» адно аднаму, што спарадзіла праблему пераемнасці ўкраінскай гісторыі[71].
Так ці інакш, з XVII ст. расійскі фактар неад’емна прысутнічае ў працэсах фармавання розных версій украінскай (рускай) ідэнтычнасці. У немалой ступені актуалізацыя гэтага фактару — справа рук казацкіх палітыкаў, праваслаўнага духавенства, інтэлектуальны прадукт рускай палемічнай публіцыстыкі.
Пераклад Сяргея Петрыкевіча
[1] Хроника Литовская и Жемойтская // Полное собрание русских летописей (далей — ПСРЛ) / Под ред. Б. А. Рыбакова. Москва, 1975. Т. 32. С. 95.
[2] Волынская краткая летопись // ПСРЛ. Москва, 1980. Т. 35. С.125-126.
[3] Тамсама. С. 125.
[4] Тамсама. С. 127.
[5] Гаворка ідзе, мабыць, пра Аві-Албона (або Авіела), аднаго звоінаў цара Давіда? (2 Цар., 23)
[6] Тамсама. С. 126.
[7] Бевзо О. А. Львівський літопис. Острозький літописець. Київ,1971. С. 127, 136.
[8] Киевская летопись (1241-1621) // Сборник летописей, относящихся к истории Южной и Западной Руси, изданных комиссией для разбора древних актов. Київ, 1888. С. 82, 91, 92. Тамуцяжка пагадзіцца з вывадам Сяргея Плохія, што „…польска-літоўская Русь спагадліва ставілася да аднавернай і этнічна блізкай Масковіі, што процістаяла польскай агрэсіі пачаткуXVII ст.» (гл.: Плохій С. Наливайкова віра. Козацтво та релігія в ранньомодерній Україні. Київ, 2005. С. 360). Нам здаецца,што даследчык пераносіць ідэйную атмасферу сярэдзіны — другой палавіны XVII ст. на рубеж XVI—XVII ст. Гэтую спагадуцяжка знайсці ў рускіх летапісах канца XVI — пачатку XVII ст.,гэтак жа не знаходзім спагады сярод казацкіх сіл, якія браліактыўны ўдзел у „польскай агрэсіі». Нават у праваслаўных палемічных творах пачатку XVII ст. рэдка сустракаецца спачувальная пазіцыя адносна Масквы, хоць менавіта ў асяроддзірускага праваслаўнага духавенства зараджаецца традыцыяідэалізацыі Маскоўскага царства. Аднак не выключаем, што ўруска-літоўскім праваслаўным свеце мяжы XVI—XVII ст. маглібытаваць прамаскоўскія настроі, адлюстраваныя ў крыніцах.
[9] Боротьба Південно-Західної Руcі і України проти експансії Ватікану та унії. (Х — початок ХVII ст.). Збірник документів і матеріалів / Упор. Є. Гринів. Київ, 1988. С. 117.
[10] Возняк М. Письменницька діяльність Івана Борецького на Волині та у Львові. Львів, 1954.
[11] Paterikon abo żywoty ss. oyców pieczarskich // Seventeenth-CenturyWritings on the Kievan Caves Monastery. Harvard Library of EarlyUkrainian Literature / Texts: Vol. 4. Harvard University Press.,1987. Pp. 3-115.
[12] Галадза П. Літургічне питання і розвиток богослужень напередодні Берестейської унії аж до кінця ХVII ст. // Берестейська унія та внутрішнє життя Церкви в ХVIІ ст. Львів, 1997. С. 5.
[13] Вопросы и ответы православному з папежником (1603 г.) // Памятники полемической литературы в Западной Руси. Русскаяисторическая библиотека. С.-Петербург, 1882. Кн. 2. С. 9.
[14] ВУР. Т. 1. С. 58.
[15] Грушевський М. Історія України-Руси. Київ, 1995. Т. 6. С.598.
[16] Вишенський І. Твори / Упор. І. П. Єрьомін. Київ, 1959. С. 218.
[17] Терміни „Русь» та „Московія» в стосунку до сучасної Росії в XII—XVIІ століттях // www.ukrhistory.narod.ru/texts/termins.htm
[18] ВУР. Т. 2. С. 269.
[19] ДокументиБогданаХмельницького(1648-1657) / Упор. І. Крип’якевич, І. Бутич. Київ, 1961. С. 322.
[20] Гэты этыкет у вялікай ступені, хоць і не поўнасцю, запазычваўся з візантыйскай тэорыі і практыкі імператарскай улады.Прынамсі, паралелі паміж маскоўскай і візантыйскай ідэяйцарскай улады ўзнікаюць у свядомасці неяк міжвольна. „Рымскі імператар хацеў быць зусім не «натуральным», а хутчэй»звышнатуральным» валадаром, які ўсім абавязаны таемствусвайго сану, і сан яго мысліўся як рэальнасць, цалкам транс цэндэнтная ў дачыненні да яго «натуры»…» Гл.: Аверинцев С.Поэтика ранневизантийской литературы. С.-Петербург, 2004.С. 23.
[21] Языкова Н. К. Богословие иконы. Москва, 1995. С. 127—152.
[22] ВУР. Т. 1. С. 67-68.
[23] Кралюк П. Духовні пошуки Мелетія Смотрицького. Київ, 1997.С. 108.
[24] „У лісце Барэцкага ў вобразах біблейскай легенды была пакладзена традыцыя трактавання ўкраінцаў-маларосаў як малодшых, а расіян-велікаросаў як старэйшых братоў, што складалі адну сям’ю». Гл.: Плохій С. Наливайкова віра… С. 368.
[25] Эйнгорн В. О. О сношениях малороссийского духовенства смосковским правительством в царствование Алексея Михайловича // Чтения императорского общества истории и древностей российских. Москва, 1899. Кн. 2. С. 1027.
[26] Тагачасную псіхалагічную атмасферу яскрава ілюструюцьзаклікі мітрапаліта Іова Барэцкага да паслядоўнікаў Праваслаўнай царквы: „…Униата яко апостата… убегай и в егопохлебства полных словах, которые старине противятсяцерковной и следа старого отцевского во всей новотной прелести не зоставивши, если бы хотел слухати его смертельную заразу…» і да т. п. Гл.: Голубев С. Киевский митрополитПетр Могила и его сподвижники. Киев, 1883. Т. 1. (Приложение). С. 263. Мялецій Сматрыцкі пісаў, напрыклад, такое:„Застаецца толькі, каб з’явіўся чалавек граху, сын пагібелі,нячысцік не толькі дзённы, але і паўдзённы, які… узвялічыўбы сябе над усімі, назваўся б Богам. Дайшло ўжо да таго,што слугі Хрыстовы служаць антыхрысту…“» (Пераклад з рускай наш. — С. С.) Тамсама. С. 187.
[27] „З’явіўся на Сходзе ў Смірне нейкі прайдзісвет Сабефа і назваўся іудзейскім Месіем… Ён абяцаў аднавіць Іерусалім дыІзраільскае царства, вярнуць [яўрэям] іх бацькаўшчыну і вывесці з няволі… Некаторыя кідалі свае дамы і маёмасць, нічога не хацелі рабіць і гаварылі, што хутка Месія іх перанясена хмары ў Іерусалім…» Цыт. паводле: Костомаров Н.И. Русская история… С. 290. Гаворка ідзе пра рэальны гістарычнывыпадак, калі ў Ерусалім у 1665 годзе прыйшоў нейкі СабатайЦэві і абвясціў сябе Хрыстом. Яго заява трапіла на жыватворную глебу, паколькі ў 1666 г. хрысціянскае насельніцтва Еўропы чакала прыходу Антыхрыста і канца свету, а іудзейскае —чакала свайго Збавіцеля. Аднак неўзабаве Сабатай дзякуючыўгаворам султана прыняў іслам, што значна астудзіла месіяністычныя спадзяванні сярод іудзеяў. Тым не менш, да XIX ст.у Грэцыі сярод мясцовых яўрэяў існавала секта сабатыянцаў.
[28] Мы ўжываем паняцце „эсхаталогія» ў шырокім разуменні (неіндывідуальная, а сусветная эсхаталогія): гэтае разуменне ўключае ўяўленні не толькі пра Страшны Суд і замагільнае жыццё,але і пра „апошнія часы» чалавечай гісторыі, калі будуць адбывацца апакаліптычныя падзеі. Гэта значыць да прадметаэсхаталогіі адносяцца і часы, якія будуць мяжой паміж гісторыяй і вечнасцю. С. Аверынцаў, напрыклад, дае такое азначэнне эсхаталогіі: „…вучэнне пра мэту космасу і гісторыі, правычарпанне імі свайго сэнсу, пра іх канец і пра тое, што надыдзе за гэтым канцом». Цыт. паводле: Аверинцев С. Софія-Логос. Словник. Вид. 2. Київ, 2004. С. 95. Падобнае вызначэннепрадмета эсхаталогіі ўласіцва праваслаўнай багаслоўскай літаратуры. Гл.: Осипов А. И. Понятие об эсхатологии, ее различные аспекты // Осипов А. И. Путь разума в поисках истины.Полтава, 2002. С. 383-386.
[29] ВУР. Т. 1. С. 66.
[30] ВУР. Т. 3. С. 485.
[31] Тамсама. С. 455.
[32] Яковенко Н. Паралельний світ. Дослідження з історичних уявлень та ідей в Україні ХVI-ХVIІ ст. Київ, 2002. С. 329-330.
[33] Z dziejów Ukrainy. Księga pamiątkowa / Pod. red. W. Lipiсskiego.Kijów, Drukowano w Krakowie D. E. Fridlejn, 1912. S. 120.
[34] Краткословный ответ Петру Скарге… // Иван Вишенский. Сочинения. Москва — Ленинград, 1955. С. 25.
[35] С. Плохій лічыць, што „…украінскі бок настойваў на гістарычнай сувязі паміж Кіевам і Масквой, падкрэсліваючы пры гэтым»першароднасць» Кіева і яго князёў адносна Масквы і яе дынастыі». Гл.: Плохій С. Наливайкова віра… С. 407. Нам здаецца больш карэктнаю думка, што гаворка ішла больш пра „містычную», „сакральна-генетычную» сувязь паміж Кіевам ірасійскімі самадзержцамі (як нашчадкамі Ўладзіміра), а непаміж дзвюма сталіцамі.
[36] ВУР. Т. 3. C. 478.
[37] Плохій С. Наливайкова віра… С. 366.
[38] Аверинцев С. Поэтика ранневизантийской литературы…С. 23.
[39] Успенский Б. А. Литургический статус царя в Русской Церкви:приобщение святым тайнам // Успенский Б. А. Этюды о русскойистории. С.-Петербург, 2002. С. 229.
[40] Плохій С. Наливайкова віра… С. 363.
[41] Щасний-Гербурт Ян. Розмисел про народ руський // УГЕВ. Антологія: У 2 т. Київ, 1995. Т. 2. С. 176.
[42] Хутчэй за ўсё, ідэя процістаяння „набожнага цара» і Антыхрыста ў „апошнія часы» мае заходнееўрапейскае паходжанне. Прынамсі, у Еўропе гэты матыў ужо даўно зрабіўся папулярнайтэмай тэатральных паказаў. „Гэтыя знакамітыя персанажысярэдневяковай сцэны, — пісаў Ж. Ле Гоф, — абуджалі моцныя пачуцці і служылі інтарэсам палітычнай прапаганды, узалежнасці ад сітуацыі з імі ідэнтыфікавалі тых ці іншых палітычных дзеячаў. У Германіі Фрыдрыха I Барбаросу і Фрыдрыха II лічылі царамі апошніх часоў, тое самае рабілі ў Францыі, дзе прадракалі аб’яднанне ўсяго хрысціянскага свету падуладай караля Францыі…» Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового Запада. Екатеринбург, 2007. С. 231.
[43] Документи Богдана Хмельницького (1648-1657) / Упор. І. Крип’якевич, І. Бутич. Київ, 1961. С. 95. Цяжка не пагадзіцца з каментарыем да гэтага фрагмента Міхаіла Пакроўскага: „У гэтым узвядзенні «праваслаўнага хрысціянскага цара» напольскі прастол рукамі запарожскага войска казацкі гетман…бачыў здзяйсненне нейкага «спрадвечнага прароцтва Хрыстовага», хоць наўрад ці ён сам мог сказаць, дзе яго можна знайсці. Спачатку Масква ставілася, аднак, да «спрадвечнага прароцтва» даволі холадна». Гл.: Покровский М Н. Русская история:в 3 т. С.-Петербург, 2002. С. 51.
[44] „Антыхрысту належыць прыйсці. Перад гэтым Евангелле павінна быць прапаведаванае па ўсім свеце….» Цыт. паводле: Преп.Иоанн Дамаскин. Точное изложение православной веры //Московская духовная академия. Конспекты лекций для семинаристов-заочников. CD.
[45] Адзначым, што падобная „аптымістычная» інтэрпрэтацыя праваслаўнай місіі ў „апошнія часы» абапіралася на факт існавання магутнай праваслаўнай дзяржавы. У праваслаўнай свядомасці прысутны таксама іншы, больш „песімістычны» погляд,што поспехі праваслаўнай пропаведзі — у мінулым. У будучыні Царкву чакае толькі „апастазія» ды змяншэнне „малога статку Хрыстовага». Такі погляд быў уласцівы Івану Вышанскаму,які адной з прымет сапраўднай Царквы лічыў скарачэнне яеколькаснага складу: „…Яко подобает Церкве правдивой Христовой в последних часех века того во умаление приходитиот победы князя мирского…» Гл.: Краткословный ответ…С. 144. Песімістычны погляд вызначаецца ў пасляпятроўскіячасы, у эпоху сінадальнай Царквы.
[46] Далёкую аналогію можна ўбачыць у самаўсведамленні АтонаIII, рымскага імператара германскай нацыі (983—1002), які,паводле выказвання С. Аверынцава, „…асабліва сур’ёзна лічыўся з перспектывай аказацца апошнім імператарам усіх часоў (у сувязі з канцом першага тысячагоддзя хрысціянскайэры) — і таму яго свядомасць і паводзіны былі асабліва багатыя на «апакаліптычныя» рысы. Прыдворныя мастакі аздаблялі яго цырыманіяльна-стылізаваны, ератычны, даведзеныамаль да ерогліфа вобраз атрыбутамі самога Хрыста…» Гл.:Аверинцев С. Поэтика ранневизантийской литературы.С. 274.
[47] Гл. цікавыя меркаванні на гэтую тэму: Окара А. „Українські тумани» та „Русское солнце»: українофобія як гностична проблема // Науковий вісник Українського Історичного Клубу. Москва, 2001. Т. 5. С. 47-50.
[48] „И да весть твоя держава, благочестивый царю, яко вся царства православныя христианския веры снидошася в твое едино царство, един ты во всей поднебесней христианом царь…“Цыт. паводле: Успенский Б. Восприятие истории в ДревнейРуси и доктрина „Москва — Третий Рим» // Этюды о русскойистории. С.-Петербург, 2002. С. 111.
[49] ВУР. Т. 3. С. 289.
[50] Тамсама. С. 455.
[51] Цыт. паводле: Костомаров Н. И. Русская история… С. 298. (Пераклад наш з рускай. — С. С.)
[52] Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы.Москва, 1953. Т. 2. С. 130.
[53] Цыт. паводле: Костомаров Н. И. Русская история… С. 296. (Пераклад наш з рускай. — С. С.)
[54] Напрыклад, „Маскоўскі летапісец» (30-40 г. ХVIІ ст.) пісаў:„Возведем око мысленное и посмотрим разумным видением:где Индея и Ефиопия? Где Египет? Где Вавилон?.. Где Сиреябоголюбивая?.. Где Палестина, земля освященная?.. Где Римпревеликий, иже и владыко бысть вселенней иногда? Где святый град Иеросалим?.. Не все ли сия бесерменскими мечи илатинскими оскорды разрушишася? Мы же, живуще вселенныя на севере, во едином угле, едва никими познаваеми…“ Гл.:ПСРЛ / Под ред. Б. А. Рыбакова. Москва, 1978. Т. 34. Постниковский, Пискаревский, Московский и Бельский летописцы.С. 221.
[55] „По праздничным дням византийский государь имел правовосседать только на левом, пурпурном сиденье трона, междутем как более почетное право и золотое сиденье было многозначительно оставлено пустым — для Христа. «Священныйтрон» императора мыслился священным… лишь как знак принципиально пустого «престола уготованного», на котором в концевремен воссядет единственный правомочный владыка — Христос». Цыт. паводле: Аверинцев С. Поэтика ранневизантийскойлитературы. С. 123.
[56] На ідэю „сусветнай праваслаўнай імперыі» звяртае ўвагу С. Плахій, лічачы, што яна „не набыла істотнага пашырэння ва ўрадавых колах Масковіі». Вярчэнне ідэі „сусветнага праваслаўнага царства» ў галовах украінскіх палітыкаў гісторык схільнытлумачыць толькі як „праваслаўную рыторыку». Гл.: ПлохійС. Наливайкова віра… С. 415. Сапраўды, з пункту гледжання свецкага даследчыка, інтэрпрэтаваць па-іншаму метадалагічна складана. Прыведзеная інтэрпрэтацыя — гэта першая рэакцыя („умоўны рэфлекс») на падобныя рэчы ў любогагісторыка. Аднак варта звярнуць увагу на факт пастаяннагацыркулявання прароцтваў аб „протамесіянскім» праваслаўным царстве ў манастырска-царкоўных колах і народзе XVIII—XX ст. Праўда, ідэальныя межы гэтага царства значна звужаюцца — да наяўнага праваслаўнага свету (варыянты: славянскага, усходнеславянскага). Цікава, што аўтарамі гэтых „прароцтваў» былі часта праваслаўныя старцы з Украіны або так ці інакш звязаныя з Украінай (прападобны Серафім Сароўскі, старцы Опцінай пустыні, святы Феафан Палтаўскі, прападобны Лаўрэнцій Чарнігаўскі і інш.). Карані ідэі праваслаўнага царства ў „апошнія часы» можна шукаць у розных плоскасцях: нехта ўбачыць у ёй рэмінісцэнцыю візантызму, а нехта зможа інтэрпрэтаваць яе як незвычайную мадыфікацыю міленарызму (хіліязму) або нават структурнае ўзнаўленне іудаістычных месіянскіх уяўленняў.
[57] Гл., напр.: Перетц В. Грамота царя Олексія Михайловича київським міщанам // Записки історично-філософського відділу /За ред. А. Кримського. Київ, 1923. Кн. 2-3. С. 194-196.
[58] Архивы Юго-Западной России. (АЮЗР). Ч. 1. Т. 5. Акты, относящиеся к делу о подчинении Киевской митрополии Московскому патриархату. Киев, 1872. С. 7.
[59] Як слушна заўважыў А. Талочка, Русь была няздольная „да артыкуляванага размежавання з іншаю Руссю, Маскоўскай…»Гл.: Толочко О. „Русь» очима „України»: в пошуках самоідентифікації та континуїтету // Сучасність. 1994. № 1. С. 117.
[60] На гэтую тэму гл. цікавае даследаванне Б. Успенскага: Древнерусское богословие: проблема чувственного и духовного опыта. Представления о рае в середине ХІV в. // Успенский Б. Этюды о русской истории. С.-Петербург, 2002.С.279-312. Апакаліптычнае проціпастаўленне Ўсходу і Захаду яскрава прасочваецца і на матэрыялах украінскай манастырскай паэзіі XVI-XVII ст. Матывамі дэманізацыі Захаду і сакралізацыі Ўсходу прасякнута не толькі маскоўская ідэалогія, але і, напрыклад, паэзія Кіева-Міхайлаўскага, Загароўскага і іншых манастыроў Украіны. Пераход у унію ў інтэрпрэтацыі праваслаўных манахаў быў тоесны служэнню д’яблу. „Оставляют Восток і бегут на Запад и многими вожами поспешными во ад», — гаворыцца ў творы „Аб ілжэпастырах». Радзімай усіх заган, грахоў і бед абвяшчаецца Захад: „Але познай каждый, Богу верный рабе, иж преступление от Запада иде, И зрады, и фальши, и хитрыи властиразширяются з адовы пропасти». Гл.: Українська література ХIV-ХVI ст. Київ,1988. С. 478, 492.
[61] Хоць гэта не азначае, што такіх матываў не магло быць у тых,хто ідэнтыфікаваў сябе з духоўнай традыцыяй прападобнагаПаісія і працягваў яе ў Расіі, ва ўлонні сінадальнай Царквы.Пра багаслоўе прападобнага Паісія гл.: Преп. Паисий Величковский. Цветы прекрасные собранные в душе от Божественных Писаний. Репринтное издание 1910. Почаев, б. д. — 88 с.;Четвериков Сергий, прот. Правда христианства. Молдавскийстарец Паисий Величковский, его жизнь, учение и влияние направославное монашество. Репринтное издание. Полтава, Спасо-Преображенский Мгарский мужской монастырь, б.д.
[62] Гл.: Успенский Б. Восприятие истории в Древней Руси и доктрина „Москва — Третий Рим» // Этюды о русской истории.С. 89.
[63] Пра асаблівасці барочнай традыцыі слоў гл.: Успенский Б. А. Раскол и культурный конфликт ХVІІ в. // Успенский Б. А. Избранные труды. Семиотика истории. Семиотика культуры. Москва, 1996. Т. 1. С. 460-476. Сярод даследчыкаў вельмі пашыраным з’яўляецца тлумачэнне выказванняў кіеўскіх царкоўных дзеячаў ідэяй „кампліментарнасці». Так, В. І. Ульяноўскі лічыць, што выказванні кіеўскіх кніжнікаў былі прагматычна зарыентаваны іменна на цара, былі толькі спробай адгадаць яго настроі, „такім чынам, гэта павінна было б больш адлюстроўваць менавіта маскоўскую тагачасную ідэалогію, а не гістарычныя погляды адрасантаў — кіеўскіх царкоўных дзеячаў». Цыт. паводле: Відзив провідної установи — Київського національного університету імені Тараса Шевченка на дисертацію Савченка Сергія Володимировича „Рецепція спадщини Київської Русі в Україні кінця XVI—XVII ст.», поданої на здобуття наукового ступеня кандидата історичних наук за спеціальністю 07.00.01 — Історія України // Асабісты архіў аўтара. Нярэдка згаджаючыся з такой ацэнкай, не можам не адзначыць іншай праблемы: чаму „кампліментарныя выказванні» прадстаўнікоў Кіеўскай царквы не ўзгадняюцца з іх зусім не „кампліментарнымі» паводзінамі? Выказванні — „падхалімскія», паводзіны — адкрыта апазіцыйныя (мітрапаліт Сільвестр Косаў, архімандрыт Феадосій Сафановіч і інш.). Усё становіцца на свае месцы толькі пры ўмове, што мы будзем лічыць аднолькава шчырымі як намёкі на „месіянскі» статус цара, так і апазіцыйныя паводзіны ў дачыненні да практычных крокаў маскоўскага ўрада адносна Ўкраіны і Кіеўскай мітраполіі.
[64] Успенский Б. Восприятие истории… С. 105.
[65] Думка пра асаблівую „правільнасць» маскоўскага праваслаўя існавала нядоўга, уласна, да цяснейшых кантактаў кіеўскіх дзеячаў з расійскай рэчаіснасцю. У перыяд рэформаў Нікана i на доўгі час пасля таго менавіта кіеўскае праваслаўе ператвараецца ў агульнаімперскі ўзор. У XVIII—XIX ст. царкоўныя традыцыі „Маларосіі» робяцца аўтарытэтным узорам для праваслаўнай практыкі нават у вачах дагматычна абачлівых і суровых расійскіх падзвіжнікаў. Напрыклад, Феафан Салавецкі, праваднік ідэй прападобнага Паісія Велічкоўскага, настаўляў сваіхвучняў:„…сцеражыся паслядоўнікаўрасколу. Каліяжыў у Кіеве, то паўсёй Маларосіі не бачыў ніводнага, хто бмаліўся двухперсцем… Пра двухперсце там і не чулі…“// Старческие советы Феофана Новоезерского, валаамских и соловецких подвижников благочестия ХVІІІ-ХІХ вв. Москва, 2000. С. 237.
[66] Звяртаючыся да поглядаў найбольш „прарасійскага» аўтара другой паловы XVII ст. Інакенція Гізеля, заўважым адну характэрную дэталь яго „Сінопсіса». Нягледзячы на тое, што пачатак аповеду прысвечаны Маскве, а ўжо далей у тэксце фігуруе Кіеў, менавіта апошні названы „первоначальным всея России царственным градом». Не зважаючы на дэкларатыўныя панегірыкі на адрас Масквы, статус „царственного града», згодна з аўтарам, з’яўляецца неад’емным атрыбутам Кіева. Паводле яго слоў, „…царственный град Киев… аки на первое бытие возвращаяся от древнего достояния царского паки в достояние царское прииде…» Перамогі казацка-расійскага альянсу на „агаранамі» Гізель прыпісвае заступніцтву не маскоўскіх свяціцеляў, а „преподобных отец наших Антония и Феодосия, и прочих киевопечерских и всех святых…» Гл.: Синопсис, или краткое описание от различных летописцев о начале славянскаго народа. С.-Петербург, 1774. С. 192, 199.
[67] Пашырэнне гэтых чутак добра прасочваецца на матэрыялах„расспросных речей» людзей, што ўцякалі з Украіны на тэрыторыю Маскоўскага царства ў пошуках прытулку ад рэлігійныхпраследаванняў. Гэтыя чуткі па архіўных крыніцах вывучаў,у прыватнасці, Б. Флора. Гл.: Національно-конфесійна свідомість населення Східної України в першій половині ХVІІ століття // Берестейська унія та внутрішнє життя Церкви в ХVІІ ст.Матеріали четвертих Берестейських читань. Львів, 1997. С.125—134. Багдан Хмяльніцкі ў лісце да Аляксея Міхайлавічамалюе вайну з Польшчай выключна ў такім святле: „И мы,Богдан Хмельницкий …и все Войско Запорожское иному неверному царю служити не хочем, только тебе, великому государю православному… Король польский со всею силою лятской идет на нас, погубити хотя Веру православную, церквисвятые, народ православный христианский из Малыя всеяРоссии». У лісце да патрыярха Нікана гетман скардзіўся, што„король приходит на нас со всею силою ляцкою веру православную, церкви божия и народ православно-христианский от земли потребити хотяй…» Не ставім на мэце вызначыць узровень „шчырасці» і „дыпламатычнасці» ў выказванняхХмяльніцкага, аднак, магчыма, ён арыентаваўся на той апакаліптычны вобраз „апошняй» вайны за веру, які функцыянаваў у масавай рэлігійнай свядомасці. Гл.: Документи БогданаХмельницького. С. 298, 299.
[68] Мыльников А. С. Картина славянского мира: взгляд из Восточной Европы. С.-Петербург, 1999. С. 85.
[69] Тамсама.
[70] Гл.: Харлампович К. В. Малороссийское влияние на великорусскую церковную жизнь. Т. 1. Казань, 1914. С. 334.
[71] Гэтыя парадыгмы „запрацавалі» ў такіх працах, як „Кройніка»Феадосія Сафановіча, а асабліва ў „Сінопсісе» Інакенція Гізеля — „казацкім летапісанні» канца XVII — XVIII ст. Гл.: Синопсис, или краткое описание от различных летописцев о начале славянскаго народа. С.-Петербург, 1774. — 224 с.; Софонович Ф. Хроніка з літописців стародавніх / Підгот. Ю. Мицик, В. Кравченко. Київ, 1992. — 336 с.; Краткое описание о козацком малороссийском народе, собранное из разных историй иностранных и рукописей русских чрез бунчукового товарища Петра Симоновского. 1765 г. // Чтения в императорском обществе истории и древностей Российских. (ЧИОИДР). Год. 3., № 2. Москва, 1847. С. 1-159; Отрывки из летописи Леонтия Боболинского. Приложение // Действие презільной и от начала поляков крвавой небывалой брани Богдана Хмельницкого… Трудом Григория Грябянки… р. 1710. Киев, 1854. С. 273-334; Летописец в Малой России прежде Хмельницкаго бывших гетманов и при них действие // ЧИОИДР. 1846. № 1. С. 1-72; і іншыя.