Błaszczyk, Grzegorz. Chrzest Litwy (Генадзь Сагановіч)
BŁASZCZYK, GRZEGORZ. Chrzest Litwy. Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha, 2006. — 43 s.
Гэтым вельмі сціслым, але надзвычай звязным выкладам сучасных поглядаў на пытанні, звязаныя з хрысціянізацыяй Літвы, папоўніўся навуковы даробак знанага польскага літуаніста Гжэгажа Блашчыка, аўтара дзесятка аўтарытэтных кніг па гісторыі ВКЛ. Даследчык адмыслова спыняецца на прычынах і наступствах запозненага хрышчэння Літвы, пералічвае этапы яе хрысціянізацыі і склад місіі, ацэньвае ролю асноўных удзельнікаў працэсу, асаблівую ўвагу аддаючы стварэнню віленскай дыяцэзіі і хрышчэнню Жамойці.
Здавалася б, пра хрышчэнне Літвы ўжо столькі напісана, што наўрад ці была асаблівая патрэба ў гэтым новым сінтэтычным аглядзе. Аднак, як вынікае ўжо з пачатку гэтай кнігі, застаецца яшчэ нямала нявырашаных пытанняў, нявысветленых акалічнасцяў і няўзгодненых пазіцый. Бо, напрыклад, нават дату хрысціянізацыі свайго краю частка літоўскіх гісторыкаў на эміграцыі аспрэчвала, звязваючы прыняцце хрысціянства з Міндоўгам (1251 г.), і спрабавала па-новаму прадставіць акалічнасці хрышчэння Літвы. У інтэрпрэтацыях некаторых літоўскіх калегаў Гжэгаж Блашчык бачыць імкненне зменшыць ролю палякаў або нават цалкам выкрасліць іх з удзелу ў гэтай эпахальнай падзеі і час ад часу палемізуе з імі. Аднак у стаўленні да пазіцый літоўскай гістарыяграфіі ён далёкі ад прадузятасці. У разглядзе прычынаў запозненага хрышчэння літоўскага краю Блашчык абапіраецца на спецыяльную працу Стасіса Ілі (Ylа) і ў асноўным прымае яго погляды. Не зусім ясна, праўда, што разумеецца пад „інтрыгамі праваслаўных» (7), якія мелі быць перашкодаю на шляху Літвы да хрысціянства. Вызначаючы найважнейшыя прычыны гэтай прыпозненасці, сам Блашчык аднёс да такіх палітыку Нямецкага ордэна і пазіцыі літоўскіх князёў, найперш „недахоп іх эластычнасці» (8).
Гатовасць Літвы прыняць хрысціянства ў 1380-х г. канчаткова прадвызначыў унутраны крызіс (палітычны і дынастычны), з аднаго боку, і ваенны націск Ордэна, з другога. Тады адзін за другім з’явіліся тры праекты яе хрышчэння — дамова з Ордэнам 1382, з Масквою 1383-1384 і з Польшчаю 1385 г. Аўтар небеспадстаўна адзначае, што Літва ў той час аказалася значна больш падрыхтаванай да хрышчэння, чым Польшча або Русь у Х ст. (9).
У польскай гістарыяграфіі, пачынаючы ад Я. Фіялка, адрозніваюць тры этапы хросту Літвы: хрышчэнне самога Ягайлы ў 1386 г., народа Літвы — у 1387 г. і Жамойці — у 1413-1417 г. Галоўнай крыніцай інфармацыі пра гэтыя падзеі была і застаецца хроніка Яна Длугаша, але выкарыстоўваць яе належыць крытычна, зазначае аўтар, і падае канкрэтныя прыклады ненадзейнасці звестак славутага храніста. Так, насуперак версіі Длугаша, ні Ядзвіга, ні галоўныя прадстаўнікі польскага епіскапату не выязджалі з Ягайлам у Вільню для правядзення акцыі хрысціянізацыі. Аднак, як падкрэслена ў кнізе, прычынай гэтага было не тое, што хрышчэнню Літвы ў Кракаве не надавалі значэння. Блашчык лічыць пераканаўчым пункт гледжання П. Рабікаўскаса, які тлумачыў адсутнасць польскага духавенства свядомай пазіцыяй Ягайлы — каб не надаць акту хрышчэння характар чагосьці чужога, накінутага звонку. Першачарговую ролю ў хрысціянізацыі новых земляў выканалі францішкане, якія займаліся місіяй тут з сярэдзіны XIII ст. і ад часоў Гедыміна мелі свае кляштары ў Вільні і Наваградку. Заслуга дамініканаў, бенедыктынаў і іншых законнікаў была значна сціплейшай, канстатуе аўтар. Адмысловая пляцоўка бенедыктынаў, закладзеная каралевай Ядзвігай у 1390 г. для місіі „на славянскай мове, больш зразумелай у Літве, і асабліва на Русі» (19), на жаль, не разгарнула сваёй дзейнасці з-за хуткай смерці фундатаркі.
Разглядаючы пытанне мовы, на якой праводзілася катэхізацыя ў 1387 г., Блашчык давярае звесткам, заключаным у жалобнай прамове прафесара М. Казлоўскага з нагоды смерці Ягайлы, агучанай на Базельскім саборы (1434): Ягайла прамаўляў малітвы па-літоўску, для чаго папярэдне сам пераклаў іх з польскай мовы (20). Сцвярджэнні некаторых літоўскіх гісторыкаў, быццам польскія місіянеры не ведалі літоўскай мовы, аўтар адкідае як „несправядлівыя і супярэчныя фактам», схіляючыся пры гэтым да меркаванняў згаданага вышэй С. Ілі, згодна з якім сам закід пра няведанне імі мясцовай мовы „праўдападобна крыжацкага паходжання». Палемізуючы з Э. Гудавічусам, які лічыць згадку пра пераклад малітваў Ягайлам толькі сімвалічным выразам, і З. Зінкявічусам, паводле якога згаданыя малітвы былі перакладзены яшчэ ў сярэдзіне ХІІІ ст. з нямецкай, а не з польскай мовы, Блашчык, здаецца, усё ж адчувае хісткасць і сваёй пазіцыі. Бо нельга выключаць „свядомага фальшавання фактаў» і на міжнародным форуме (22), так што ў літаральным сэнсе сказанае М. Казлоўскім браць на веру таксама не выпадае.
Разглядаючы справу заснавання Віленскага біскупства, аўтар спыняецца на вядомых прывілеях Ягайлы, выдадзеных у лютым 1387 г., асабліва на т. зв. праграмным, які забяспечваў новую царкву фінансавым і судовым імунітэтам, а таксама забараняў мяшаныя шлюбы паміж каталікамі i праваслаўнымі. Апошнюю пастанову ён трактуе як крок да прадухілення каталікоў ад рутэнізацыі, якая рэальна пагражала літоўцам (26). Што да першых парафіяльных касцёлаў, то Блашчык, спасылаючыся на Ахманьскага, да вядомых сямі храмаў, адкрытых у 1387 г. (у Вількаміры, Мейшаголе, Неменчыне, Медніках, Крэве, Гайне і Абольцах), дадае яшчэ некалькі, магчымасць заснавання якіх вельмі верагодная: у Вільні, Ашмяне, Быстрыцы і Мерачы (27). Аўтар звярнуў увагу на пакуль малавытлумачальны факт: усе гэтыя касцёлы паўставалі толькі ў вотчыне Ягайлы — у Віленскім княстве. Магчыма, у Троцкім княстве планавалася ўтварэнне другой асобнай дыяцэзіі, — выказвае здагадку даследчык, але гэта страціла сэнс пасля таго, як са смерцю Скаргайлы ўсю ўладу ў ВКЛ пераняў Вітаўт. У кантэксце развіцця хрысціянства ў Літве разглядаецца i заснаванне калегіума для ліцвінаў у Празе (1397) ды тэалагічнага аддзела ў Кракаўскай акадэміі (1400), якія меліся кшталтаваць клер для патрэбаў новай дыяцэзіі віленскай і жамойцкай.
Прызнаючы пэўную карысць высілкаў Рыжскага арцыбіскупства і нямецкіх манахаў у хрысціянізацыі Літвы, ролю Нямецкага ордэна гісторык ацэньвае як „цалкам негатыўную» (30), што падаецца ўсё ж празмерна катэгарычным прысудам. Што да чэхаў, то аўтар справядліва ўказвае на недаацэнку іх ролі, звязаную найперш з недаследаванасцю самога пытання.
У апошняй частцы, датычнай арганізацыі царквы ў Жамойці, аўтар як сапраўдны знаўца пытання[1] раскрывае сутнасць падставовых дакументаў і вызначае асноўныя этапы яе хрысціянізацыі. Пераломнае значэнне для місіі ў Жамойці, пачатай, як вядома, толькі пасля Торуньскага міру (а дакладней — у лістападзе 1413 г.) мелі пастановы Канстанцкага сабору, на якім сутыкнуліся дзве канцэпцыі хрысціянізацыі паганцаў — ордэнская і польская. Блашчык адзначае асаблівае значэнне прыезду жамойцкай дэлегацыі (1416) і іх скаргі (Proposicio Samaytarum), апрацаванай прафесарам Кракаўскай акадэміі Паўлам Уладковічам (33). Думаю, у сувязі з вострым канфліктам на саборы было б дарэчы хоць бы згадаць і пазіцыі адваротнага боку, прынамсі аргументы праўніка Ёгана Фалькенберга, што абараняў Нямецкі ордэн[2]. Адмысловымі пастановамі сабор вывеў Жамойць са сферы місійнай дзейнасці Ордэна і ўпаўнаважыў дэлегацыю для закладання там дыяцэзіі. Вынікам місіі гэтых дэлегатаў, узначаленай Вітаўтам (1417), стаў найважнейТТТТ.Т этап хрысціянізацыі Жамойці — хрышчэнне большасці насельніцтва, адкрыццё жамойцкай дыяцэзіі ў Медніках, забеспячэнне яе даходамі, адкрыццё кафедры ды перыферыйных касцёлаў і г.д. Цікава, што зацверджаны першым жамойцкім біскупам Мацей з Вільні быў немцам з паходжання. У падсумаванні раздзела пра хрысціянізацыю Жамойці аўтар зноў адзначыў несупадзенне гістарычных фактаў з хронікай Яна Длугаша: насуперак версіі славутага храніста, які гларыфікаваў Ягайлу, галоўную ролю ў ёй выканаў Вітаўт (37). Але ўдзельнікамі місіі ў Жамойць былі амаль выключна палякі. У гэтым сэнсе падпарадкаванне абодвух біскупаў Літвы гнезненскай мітраполіі (віленскага ў 1415, а жамойцкага ў 1427 г.) Блашчык лічыць як бы „прызнаннем фактычнага стану» (38).
Сваё разуменне наступстваў і значэння хрысціянізацыі як безумоўна адной з найважнейшых падзей у гісторыі Літвы даследчык сфармуляваў у дзесяці пунктах, сярод якіх ёсць як даўно акцэптаваныя ў гістарыяграфіі тэзісы, так і даволі спрэчныя ці прынамсі невідавочныя (39-41). Наўрад ці хто возьмецца аспрэчваць тое, што хрысціянізацыя падважыла ідэалагічныя падставы місійнай дзейнасці і наездаў Нямецкага ордэна на Літву, далучыла яе да заходне- і цэнтральнаеўрапейскай цывілізацыі і стала падставовым элементам польска-літоўскага збліжэння, паглыбіўшы пры гэтым культурныя адрозненні і дыстанцыю паміж Руссю і Літвой. Сапраўды, упрывілеяванне каталікоў коштам праваслаўных прывяло да глыбокага разладу і абярнулася, як вядома, грамадзянскай вайной пасля смерці Вітаўта. Гэтаксама не выклікае сумнення і тое, што ажыццяўленне хрысціянізацыі палякамі прадвызначыла ўплывы польскай культуры, пачатак паланізацыі замест рутэнізацыі (аўтар дадае, што гэтая тэма патрабуе асобнага даследавання). А вось сувязь хрысціянізацыі з паскарэннем феадалізацыі Літвы не такая відавочная. І яшчэ менш лагічным падаецца тэзіс аб рэлігійнай талеранцыі ў ВКЛ як выніку хрысціянізацыі Літвы (41). Першапачаткова ж з хростам Літвы была звязана радыкальная праўная дыскрымінацыя падданых усходнехрысціянскага веравызнання, а каталіцтва адразу стала дзяржаўнай рэлігіяй, так што сітуацыя мала нагадвала раўнавагу, калі „ніводнае з ….. вызнанняў не магло дасягнуць рашучай перавагі над другім».
У падсумаванні Гжэгаж Блашчык піша як пра пераломны характар наступстваў хрысціянізацыі Літвы, так і пра ўсеахопнасць зменаў, выкліканых ёю ў жыцці краю. Фігуральна сукупнасць тых зменаў можа перадаць канстатацыя „Літва ўвайшла ў Еўропу» (пры тым Еўропу лацінскую), пачалася еўрапеізацыя Літвы (42). І несумненна важную ролю ў гэтым працэсе адыграла Польшча як пасярэднік паміж Заходняй Еўропай і Літвою, — сцісла падсумоўвае аўтар. Пасля яго спакойнага ды аргументаванага выкладу, якім добра ўражвае гэтая кніжачка, такія высновы наўрад ці могуць падважвацца.
Мінск
Генадзь Сагановіч
[1]Гл. асобнае даследаванне аўтара: Błaszczyk G. Diecezja żmudzka od XV do początku XVII w. Ustrój. Poznań, 1993.
[2]Параўн. спецыяльнае даследаванне: Boockmann Н. Johannes Falkenberg, der Deutsche Orden und die polnische Politik. Göttingen, 1975.