Вашкевіч, Андрэй; Нарэль, Дзяніс. Паміж Ласоснай і Чорнай Ганчай. Мінск, 2006 (Аляксандр Пагарэлы)
ВАШКЕВІЧ, АНДРЭЙ; НАРЭЛЬ, ДЗЯНІС. Паміж Ласоснай і Чорнай Ганчай: гісторыя каталіцкіх парафій у паўднёва-ўсходняй частцы Аўгустоўскай пушчы. Мінск: Зміцер Колас, 2006. — 126 с.
Тэма трансфармацыі этнарэлігійных ідэнтычнасцяў у нацыянальныя адносіцца да слаба распрацаваных у беларускай гістарыяграфіі. Маладыя гісторыкі з Горадні Дзяніс Нарэль і Андрэй Вашкевіч ажыццявілі манаграфічнае даследаванне гэтага працэсу ў межах асобна ўзятага невялікага рэгіёну. Праца унікальная для айчыннай гістарычнай навукі, да таго ж яна мае значэнне і па-за навуковым кантэкстам.
Кніга прысвечана рэгiёну Сапоцкіншчыны. Аўтары прызнаюць, што гэты тэрмін быў імі сканструяваны для азначэння тэрыторыяў, якія мелі агульны гістарычны лёс (5). У мінулым названы рэгіён быў часткай Гарадзенскага павета ў Вялікім Княстве Літоўскім, з 1795 г. знаходзіўся ў складзе Прусіі, з 1807 г. — у залежным ад Напалеона Варшаўскім герцагстве, з 1815 г. — у Каралеўстве (Царстве) Польскім у складзе Расійскай імперыі (21). Манаграфія складаецца з пяці частак. Тэкст ілюстраваны картамі, цікавымі рэдкімі фотаздымкамі. Дадатак змяшчае некалькі дакументаў, якія ўпершыню ўводзяцца ў навуковы ўжытак, а таксама сем табліц са статыстычнай інфармацыяй аб канфесійнай і этнічнай прыналежнасці жыхароў рэгіёну. Утрымлівае кніга i краязнаўчую інфармацыю па гісторыі цэркваў, касцёлаў і парафій (81-92). Манаграфія напісана даступным і ясным стылем. Аповед пабудаваны паводле храналагічнага прынцыпу, вызначаецца лагічнасцю, не перагружаны залішнімі экскурсамі, якія з’яўляюцца толькі там, дзе трэба. Хоць назва і першыя раздзелы прымушаюць чакаць хутчэй звычайнага краязнаўчага нарыса, але пры далейшым знаёмстве з кнігай такое ўражанне знікае.
Пры рэканструкцыі старажытнага і сярэднявечнага перыядаў гісторыі краю (9-20) аўтары, спасылаючыся на разнастайныя крыніцы, даводзяць, што насельніцтва Сапоцкіншчыны па сваім паходжанні было балцкім і ўсходнеславянскім (12). Яно сфармавалася ў працэсе каланізацыі Гарадзенскай пушчы ў XV-XVII ст. У дамадэрных умовах нейкая акрэсленая нацыянальная прыналежнасць не была актуальнай. Канфесійная прыналежнасць з’яўлялася важным чыннікам, але не асэнсоўвалася ў нацыянальных катэгорыях. Паноўнай канфесійнай групай у Сапоцкіншчыне з пачатку ХVII і да апошняй чвэрці ХІХ ст. было уніяцтва. На думку аўтараў, менавіта трагічны лёс уніяцтва ў канцы названага перыяду перадвызначыў далейшыя перыпетыі гісторыі рэгіёну. У гэтым плане лёс такога маленькага рэгіёну як Сапоцкіншчына адбівае, нібы ў люстэрку, лёс усёй Беларусі.
Цэнтральнае месца ў даследаванні займае драма фармавання ў жыхароў Сапоцкіншчыны сучаснай нацыянальнай свядомасці і ідэнтычнасці як выніку маніпуляцыяў эліт праз розныя дзяржаўныя і звязаныя з імі царкоўныя інстытуты. Ва ўмовах канкурэнцыі паміж гэтымі інстытутамі за сімпатыі насельніцтва выяўляўся ўзровень іх легітымнасці ў вачах жыхароў. Пасля знікнення уніяцкай царквы як натуральнага рэферэнта ідэнтычнасці выключным даверам з боку насельніцтва рэгіёну стаў карыстацца каталіцкі касцёл. Гэта праявілася ў працэсе паступовага прыняцця мясцовымі жыхарамі польскай нацыянальнай свядомасці. Катэгарызацыя сябе як палякаў была станоўча ўспрынята былымі уніятамі, паколькі касцёл меў з іх боку давер гэта рабіць. У сацыялогіі і этналогіі зацвердзілася меркаванне, што катэгарызаванне ў этнічных ці нацыянальных катэгорыях пэўнай групы магчыма толькі ў сітуацыі, калі дадзеная група разглядае той ці іншы аўтарытэт (палітычны або рэлігійны інстытут) у якасці правамоцнага ажыццяўляць такую катэгарызацыю, а потым засвойвае яго як сваю ўласную ідэнтычнасць[1]. У выпадку Сапоцкіншчыны выключную ролю ў гэтым працэсе адыграла святарства (38—40, 44).
Для сялянскай супольнасці ў лакальным кантэксце быць палякам значыла (а ў некаторай ступені значыць і сёння) столькі ж, колькі быць аўтаномным суб’ектам у стасунках з пазалакальным светам. Палітыка наступных рэжымаў толькі мацней пераконвала ў гэтым жыхароў мікрарэгіёну. Аўтары адзначаюць, што для вяскоўцаў было пажаданым атаясамленне з вышэйшай культурай прадстаўнікоў даміноўнага саслоўя (32), а гэтай культурай з’яўлялася польская.
Для царскай адміністрацыі становішча выглядала зусім інакш. Для яе навяртанне рыма-каталікоў і уніятаў у праваслаўе ўяўлялася „вяртаннем» іх да „сапраўднай» рускасці. Расійская бюракратыя думала катэгорыямі „вялікай рускай нацыі»[2]. Яшчэ адным важным момантам было тое, што пасля паўстання 1863-1864 г. царскія чыноўнікі, якія ўдзельнічалі ў рэпрэсіўных мерапрыемствах, разглядалі новую праваслаўную ідэнтычнасць як свецкую. Разбурэнне каталіцкай рэлігійнай ідэнтычнасці выходзіла на першае месца. Царскія ўлады пужаліся некантраляваных імі праяваў народнай каталіцкай рэлігійнасці. Гэта вынікала з іх жадання максімальна абмежаваць усялякую самастойнасць у грамадскім жыцці і боязі падрыву „замежнымі» веравызнаннямі (перш за ўсё рыма-каталіцтвам) трываласці імперскай улады. Праваслаўе як „царская вера» павінна было стаць інструментам кантролю над насельніцтвам[3]. Tыя ж матывы стаялі і за канчатковай ліквідацыяй царкоўнай уніі ў імперыі.
Пасля канчатковага скасавання уніі (1875 г.) царскія ўлады намагаліся змяніць і культурную ідэнтычнасць былых уніятаў. Гэта выклікала да жыцця адпаведныя стратэгіі супраціву. Жыхары стараліся пераходзіць у рыма-каталіцтва, што аўтаматычна выводзіла іх па-за прававое поле, бо змена веравызнання, за выключэннем пераходу ў праваслаўе, была забаронена. У выніку жыхары Сапоцкіншчыны таемна ад уладаў хрысціліся і заключалі шлюбы, а паводле афіцыйных статыстык атрымлівалася, што дзеці нараджаліся па-за шлюбам, бо ўлады разглядалі шлюбы, не блаславёныя праваслаўным святаром, як незаконныя (36-37, 45).
Аўтары адзначаюць натуральнасць працэсаў паланізацыі, паколькі тэрыторыя краю ўваходзіла ў склад Каралеўства (Царства) Польскага. Там справаводства прынамсі да паўстання 1830-1831 г. вялося на польскай мове (30). Для знешняга свету жыхары Сапоцкіншчыны яшчэ ў 2-й палове ХІХ ст. былі русінамі. Ідыясінкразія да сваёй этнічнай беларускасці развівалася не па прычыне знаёмства з высокай польскай культурай (80). Выбар уяўляўся бінарным: ці руская (варожая, чужая) ці польская (свая). Гэта азначала прыняцце польскай высокай культуры, бо знаёмства з беларускай нацыянальнай культурай не адбывалася зусім, прынамсі да другога дзесяцігоддзя ХХ ст., калі пачала разгортвацца сістэматычная нацыянальная агітацыя. Уласныя этнічныя рысы ў такім кантэксце не маглі ўспрымацца як нешта такое, што мае палітычныя наступствы. Канфесія ж, якая і была полем зацятых спрэчак, выявілася больш здольнай для мабілізацыі лаяльнасці і калектыўных дзеянняў мясцовага сялянства.
Царскім уладам, як гэта ш дзіўна, на працягу 1875-1905 г. было важна захаваць хаця б знешнюю бачнасць прыналежнасці былых уніятаў да праваслаўя. Для ўладаў былі важнейшымі знешнія прыкметы, а для жыхароў—іх унутранае памкненне зліцца з польскасцю. У гэтай сувязі варта прыгадаць сустрэчу губернатара Сувалкаўскай губерні Ватацы з жыхарамі адной з аддаленых гмінаў Аўгустоўскага павета. Той спрабаваў пераконваць жыхароў у іх беларускасці на падставе беларускай мовы, якой тыя карысталіся. Тыя ж адказалі губернатару літаральна так: „А пан у хаце размаўляе па-француску, то мо пан француз?»[4]. Дыскурс-праект імперскай адміністрацыі грунтаваўся на аскрыптыўных катэгорыях, якія з мэтай дасягнення жаданага выніку прыпісваліся насельніцтву Сапоцкіншчыны, але былі для яго непрымальныя. Царскі „ўказ аб верацярпімасці» 1905 г. скончыў спрэчку пра культурна-канфесійную лаяльнасць на карысць каталіцкага касцёла.
Беларуская нацыянальная свядомасць мела сваіх прыхільнікаў у час Першай сусветнай вайны (58-59), але паколькі беларуская агітацыя і школьніцтва былі хутка згорнутыя ўладамі адроджанай Польшчы, то беларускай дзейнасці ў міжваенны перыяд не назіралася.
Перыяд 1920-30-х г. стаўся крытычным для выпрабавання лаяльнасці сялянства Сапоцкіншчыны да польскай культуры, бо жыхары рэгіёну, сутыкнуўшыся з прыбышамі з этнічнай Польшчы, відавочна адчулі розніцу паміж сабой i імі (68, 77). Падобнае было і ў іншых рэгіёнах, далучаных рознымі шляхамі да Другой Рэчы Паспалітай. У Сілезіі, напрыклад, мясцовая жыхары цягам амаль усяго міжваеннага перыяду не пераставалі лічыць прадстаўнікоў польскай адміністрацыі, прысланых з іншых раёнаў Польшчы, чужынцамі, якія не карысталіся іх даверам. Але польская нацыянальная культура цяпер ужо праз дзяржаўную школьную сістэму магла бесперашкодна фармаваць нацыянальную свядомасць жыхароў Сапоцкіншчыны, пра што сведчаць добрыя веды польскай гісторыі, захаваныя ў памяці жыхароў мікрарэгіёну да сённяшняга дня.
Аднак больш натуральным для жыхароў рэгіёну быў і застаецца своеасаблівы культурны плюралізм: захаванне ўнутранай прасторы (сям’я, суседскія зносіны) за мясцовым дыялектам беларускай мовы, а сакральнай сферы і стасункаў са знешнім светам — за польскай. Нават нягледзячы на вялікае жаданне асіміляцыі заставаліся этнічныя рысы, што ўсё роўна адасаблялі этнічных беларусаў ад супольнасці, з якой яны імкнуліся асімілявацца. У кнізе звяртаецца ўвага на тое, што пры знешніх кантактах прадстаўнікі польскай адміністрацыі або іншыя палякі называлі жыхароў мікрарэгіёну „палякамі-русінамі» (68).
Аўтары абгрунтавана лічаць, што савецкая адміністрацыя не была зацікаўлена ў рэлігійна-нацыянальным абуджэнні каталіцкага насельніцтва да беларускасці (70-73). Прызнанне каталіцкага насельніцтва польскім дазваляла аднавіць старую схему кіравання, якая склалася ў часы імперыі Раманавых, зусім нязначна яе ўдакладніўшы: „каталік»=„паляк», „праваслаўны»=„рускі / беларус». Апошні элемент быў прызнаннем існавання беларускай савецкай дзяржаўнасці i пакідаў для праваслаўя толькі намінальную ролю.
Аднак савецкая адміністрацыя рабіла спробы „перапісаць» жыхароў Сапоцкіншчыны беларусамі. Пры гэтым трэба зноў заўважыць, што беларуская нацыянальная культура не была чыннікам, які б вызначаў стаўленне жыхароў Сапоцкіншчыны да беларускасці. Якраз адносіны з уладай і досвед адміністрацыйнага ціску ўплывалі болей, што „працавала» на карысць непрымання беларускай ідэнтычнасці.
Абарона сваёй рэлігіі была досведам, што інтэграваў жыхароў Сапоцкіншчыны вакол каталіцкіх каштоўнасцяў і польскасці. Гэта найбольш інтэнсіўна праявілася ў савецкі перыяд, калі рабіліся паслядоўныя захады па знішчэнні традыцыйных рэлігійных інстытутаў. У 2-й палове 1940-х г. былі ліквідаваныя ўсе магчымасці захавання польскай ідэнтычнасці — зачынены апошнія польскія школы. Вымушаная аўтаномія жыхароў у задавальненні сваіх рэлігійных патрэб і адчуванне маральнай перавагі, якую ім давала адчуванне сябе палякамі, спрыялі захаванню польскай ідэнтычнасці (32).
Аўтары не абмінулі тэму сучасных тэндэнцый развіцця свядомасці насельніцтва рэгіёну. На іх думку, сёння адбываецца эрозія польскай ідэнтычнасці, выкліканая маральнай дэградацыяй маладога пакалення каталіцкага насельніцтва Сапоцкіншчыны (74-75). Аўтараў трывожыць такі стан. Яны лічаць, што яго пераадоленню мог бы дапамагчы зварот да традыцыйных каштоўнасцяў мінулага, і заклікаюць жыхароў рэгіёну ўсвядоміць агульнасць лёсу з усімі жыхарамі Беларусі (81).
Адзначым некаторыя недакладнасці, дапушчаныя ў кнізе. Цытуючы мемуары гарадзенскага дзеяча ППС Браніслава Шушкевіча, аўтары памылкова ўказваюць, быццам яны ахопліваюць перыяд з 1898 да 1937 г., хаця ў сапраўднасці ўспаміны даведзены толькі да 1910 г. (113). Зрэшты, гэтую памылку хутчэй можна аднесці на рахунак перакладу ўрыўкаў успамінаў, які зроблены прафесарам Валерыем Чарапіцам і на які спасылаюцца аўтары. Прозвішча польскай даследчыцы дакладней было б перадаць пры транслітарацыі не як Ф. Ржэменюк, а як Ф. Жэменюк.
Вывучэнне эканамічнай спецыфікі рэгіёну, ягонага месца як аграрнай перыферыі дазволіла б даць тлумачэнне стасункаў жыхароў Сапоцкіншчыны з астатнім светам з некалькі іншай перспектывы. Лакальная супольнасць паступова разбуралася, але гэтыя працэсы аўтарамі не паказаны, яны толькі канстатаваны. Увага акцэнтуецца ў асноўным на выніках гэтых працэсаў.
Нельга звужаць кола патэнцыяльных крыніц па гісторыі рэгіёну. У міжваенны перыяд вывучэннем працэсаў сацыяльнай мабільнасці сярод польскага сялянства займаўся Юзаф Халасіньскі. Ён разам з Фларыянам Знанецкім арганізаваў для маладых выхадцаў з сялянскага асяроддзя агульнапольскі конкурс на лепшую аўтабіяграфію[5]. Сярод матэрыялаў, якія не былі апублікаваныя ці не прайшлі адбор, ёсць і лісты з Беларусі ў сучасных межах. Падказаць даследчыкам шляхі далейшага вывучэння тэматыкі можа кніга аўтарытэтнага польскага гісторыка сялянства Яна Маленды[6].
Апрача гэтага, было б цікава зазірнуць у сямейныя фотаархівы жыхароў рэгіёну. Варта было б звярнуць увагу і на тое, які ўдзел у міжваенны перыяд прымалі жыхары Сапоцкіншчыны ва ўрачыстасцях з нагоды польскіх дзяржаўных святаў: дня адраджэння Польшчы 11 лістапада, дня Канстытуцыі 3 траўня, гадавін паўстанняў 1794, 1830-31 і 1863-64 г. Не менш важна прасачыць, як уяўлялася польскасць самім жыхарам мікрарэгіёну, і высветліць, ці была яна больш звязана з каталіцкай рэлігійнасцю, ці ўсё ж была свецкай. На гэта маглі б праліць святло матэрыяы польскай прэсы тых часоў, а таксама архівы Беластоцкага ваяводства ў Польшчы.
На вялікі жаль, чытацкая аўдыторыя манаграфіі будзе досыць абмежаванай з прычыны малога тыражу: усяго толькі 50 асобнікаў. Гэта робіць кнігу недаступнай для шырокага кола чытачоў нават у Беларусі, а тым больш — па-за яе межамі.
Варшава
Аляксандр Пагарэлы
1 Jenkins R. Rethinking Ethnicity: Arguments and Еxplorations. Sage Publications, 1997, p. 52-74.
2 Долбилов М. Культурная идиома возрождения России как фактор имперской политики в Северо-Западном крае в 1863 —186-5 г. //Аb Imperio. № 1—2. 2001; Rodkiewicz W. Russian Nationality Policy in Western Provinces of the Empire, 1863—1905. Lublin,1998.
3 Долбилов М. «Царская вера»: массовые обращения католиковв православие в Северо-Западном крае Российской империи //Аb Imperio. 2006. № 4.
4 Szuszkiewicz B. Organizacja Grodzieńska PPS (1898-1910). Warszawa, 1937. S.53.
5 Chałasiński J. Młode pokolenie chłopów. T. I—IV. Warszawa,1938.
6 Molenda J. Chłopi, Naród, Niepodległość. Warszawa, 1999.