Labuda, Gerard. Próba nowej systematyki i nowej interpretacji źródeł historycznych (Марцэлі Косман)
LABUDA, GERARD. Proba nowej systematyki i nowej interpretacji źrodeł historycznych z Posłowiem. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010. 114 s.
Новая серыя „Wydawnictwa Poznańskiego” „Бібліятэчка крыніцазнаўцы” была ўпершыню прадстаўлена перадрукам працы суаўтара і шматгадовага рэдактара (поруч з А. Гейштарам і Б. Кюрбіс) „Studiów Źrodłoznawczych”, якая больш за паўстагоддзя таму (у 1957 г.) адкрыла іх першы том, — „Спроба новай сістэматыкі і новай інтэрпрэтацыі гістарычных крыніц” (3–52). Публікацыі гэтай працы ў 1957 г., што мела праграмны характар і выклікала жывую дыскусію, пра якую ў цяперашнім выданні згадвае аўтар (асноўны тэкст — с. 11–93, „Пасляслоўе: дапаўненне пра крыніцы дыялогу” — с. 94–114), папярэднічаў прачытаны за два гады да таго (29 сакавіка 1955 г.) на пасяджэнні Торуньскага навуковага таварыства рэферат, апублікаваны пад той самай назвай, але са значнай затрымкай — налета пасля з’яўлення першага тома „Studiów Źrodłoznawczych” (Sprawozdania TNT, 1955, № 9, выд. 1958, с. 65–68). Цяпер жа рэдактар крыніцазнаўчай серыі Юзаф Добаш (кніга Г. Лябуды выйшла ў ёй пад нумарам 1) адзначае, што новая выдавецкая ініцыятыва, вядома ж, не складае канкурэнцыі для „Studiow”, і дадае, што яе адкрыццё перадрукам працы познаньскага медыявіста, якая мае характар гістарыяграфічнай класікі, „не вымагае больш дэталёвага абгрунтавання”.
Развагі Лябуды з’явіліся больш за паўстагоддзя таму, у зусім іншай ідэалагічнай атмасферы: іх першая версія была прадстаўлена ў Торуні за год да кастрычніцкага пералому 1956 г. Аўтар мусіў лічыцца з прыдзірлівасцю цэнзуры і „дзяжурных” гісторыкаў, адданых прынцыпам сацыялізму. Аднак канчатковая версія працы была падрыхтавана ўжо пасля перамен 1956 г., калі стала магчымым заснаванне „Studiów Źrodłoznawczych”. Як Г. Лябуда адзначыў у прадмове, яго праца — плён разважанняў, звязаных з выкладаннем гісторыі гістарыяграфіі, а таксама з метадычным семінарам, што праводзіўся ў 1951/52 і 1953/54 акадэмічных гадах ва ўніверсітэце, які тады яшчэ не насіў імя Адама Міцкевіча. Узяўся ён за гэтую тэму, грунтуючыся на высновах Ванды Машчэнскай (1950) і Романа Лютмана, а таксама на крытыцы апошняга прыхільнікамі марксізму (Адам Шаф, 1953 г., некаторыя савецкія вучоныя). Адначасова заўважым, што сваю цвярозую ацэнку якасці распрацоўкі гэтай тэмы ў польскай гістарычнай навуцы Г. Лябуда падаў праз шмат гадоў у першай частцы кнігі пад назвай „Развіццё метадаў гісторыяпісання ад старажытнасці да сучаснасці” (ч. I: „Да канца XIX ст.”[1], с. 151–171; ч. II: „XX стагоддзе”; працу над трэцяй часткай, якая павінна была стаць завяршальнай, перапыніла смерць актыўнага да апошніх дзён жыцця аўтара). Гэтая кніга развівае нямала думак, выказаных яшчэ ў той даўняй, апісванай тут публікацыі, — гэтак жа, зрэшты, як і трэцяя, апублікаваная ў апошнія месяцы жыцця кніга Нестара нашай гуманістыкі — „Пра гісторыкаў. Хто ёсць хто ў польскім гісторыяпісанні”[2] (перш за ўсё с. 15–33). Невыпадкова яшчэ ў 1957 г. аўтар шмат увагі аддаў генетычнаму метаду.
Пасля ўступных заўваг у першай часты свайго аналізу Г. Лябуда перайшоў да абмеркавання сістэматыкі крыніц, надзвычай даступна і празрыста — як для метадалагічных разважанняў — раскрытыкаваўшы ранейшыя напрацоўкі ў гэтай сферы (16–39). Пры гэтым крытыка Г. Лябуды пазбаўлена нярэдкай у такіх справах блытаніны. Затым ён перайшоў да фармулявання паняцця крыніцы, спачатку прывёўшы фармулёўкі сваіх папярэднікаў — Э. Бернгайма, Ш. Ланглуа і Ш. Сеньябоса, М. Гандэльсмана — і потым прапанаваўшы та кое азна чэнне: „Да крыніц — у самым агульным разу менні — мы адносім любыя матэрыяльныя і інтэлектуальныя сляды, якія з’яўляюцца прадуктам і адначасова адлюстраваннем ды часткай прыродных і сацыяльных працэсаў у часе і прасторы”; пераходзячы ж да паняцця гістарычнай крыніцы, ён акрэсліў яе як „любыя сляды інтэлектуальнай і грамадскай дзейнасці, якія, будучы прадуктам чалавечай працы і адначасова ўдзельнічаючы ў развіцці жыцця грамадства, набываюць праз гэта здольнасць да адлюстравання гэтага развіцця. Дзякуючы гэтым сваім уласцівасцям, г. зн. паходжанню з чалавечай дзейнасці і здольнасці да адлюстравання, крыніца з’яўляецца пазнавальным сродкам, які робіць магчымым навуковую рэканструкцыю развіцця грамадства ва ўсіх яго праявах” (39–56).
У трэцяй частцы працы аўтар, адкінуўшы даўнейшую сістэматыку, пераходзіць да выкладання ўласнай яе версіі, якую, пасля ўводнага слова, падае ў графічнай форме (56–91). Высновы ён падводзіць у сціслай чацвёртай частцы (91–93), у якой заўважае, што яго задачай было прапанаваць новую сістэматыку, якая б „не толькі вырастала з варштата гісторыка, але і практычна ды мэтазгодна гэты варштат арганізоўвала”.
Такая прапанова знайшла багаты водгук. Неўзабаве пасля публікацыі Г. Лябуды на старонках таго самага штогодніка з’явіліся разважанні выдатнага логіка Ежы Гедыміна („Семантычныя праблемы класіфікацыі гістарычных крыніц. Да артыкула Герарда Лябуды”[3]), больш як праз дзесяцігоддзе ў „Studiach Metodologicznych” адгукнуўся Юзаф Матушэўскі („Аб спробе новай сістэматыкі гістарычных крыніц”[4]), з якім тамсама палемізаваў Бэнан Міськевіч („Да спроб вызначэння і класіфікацыі гістарычных крыніц”[5]). Першы з гэтых водгукаў (г. зн. Матушэўскага) кампетэнтная даследчыца праз шмат гадоў (у 1986 г.) акрэсліла як поўнае непаразуменне (Брыгіда Кюрбіс. „Крыніца ў гістарычных даследаваннях Герарда Лябуды”[6]).
Пастарэлы ж аўтар, даючы сваю згоду на перавыданне і, паводле свайго звычаю, не ўносячы аніякіх змен у першапачатковы тэкст, забяспечыў яго грунтоўным пасляслоўем, акрэсліўшы яго ў падзагалоўку як „Дапаўненне пра крыніцы дыялогу”. У ім ён абапіраецца, вядома, на здабыткі новай літаратуры і асабліва шмат месца аддае археалагічнай тэматыцы. Пачынаючы ад са мо га паняцця крыніцы (п. 1) і яго шматаспектнасці, чарговыя пункты свайго артыкула ён прысвячае псіхатэхнічным (п. 2), сацыятэхнічным (п. 3), эргатэхнічным (п. 4) і археалагічным крыніцам (п. 5 — тут ён спасылаецца перш за ўсё на натхняльнае даследаванне Ганны Залеўскай „Тэорыя археалагічнай і гістарычнай крыніцы ў сучасным метадалагічным аналізе”[7], напрыканцы адзначаючы спецыфічны характар гэтага тыпу крыніц, якія застаюцца „нямымі” і не даюць самі па сабе падставы для нарацыі). „Пасляслоўе” завяршаецца заўвагамі пра традыцыю як носьбіта і пераносчыка ведаў пра мінуўшчыну (п. 6).
Метадалагічнае даследаванне Герарда Лябуды, у тым ліку яго дапаўненне больш як праз паўстагоддзя пасля выхаду першага выдання, сведчыць пра велізарную эрудыцыю і свежасць даследчага погляду аўтара на 94-м годзе жыцця. На жаль, далейшыя крыніцазнаўчыя дыскусіі гісторыкаў будуць праходзіць ужо без яго ўдзелу, паколькі Г. Лябуда памёр 1 кастрычніка 2010 г. — акурат у той дзень, калі меўся атрымаць першыя экзэмпляры сваёй кнігі. Пабачыць іх яму так і не давялося.
Познань
Марцэлі Косман
[1] Labuda G. Rozwoj metod dziejopisarskich od starożytności do wspołczesności. Cz. I: Do schyłku XIX wieku. Poznań, 2003.
[2] Labuda G. O historykach. Kto jest kim w dziejopisarstwie polskim? Poznań, 2010.
[3] Giedymin J. Semantyczne problemy klasyfikacji źrodeł historycznych. W związku z artykułem Gerarda Labudy // Studia Źrodłoznawcze. 1958. № 3. S. 187–197.
[4] Matuszewski J. O probie nowej systematyki źrodeł historycznych // Studia Metodologiczne. 1968. № 4. S. 17–50.
[5] Miśkiewicz B. W sprawie prob wyjaśniania i klasyfikacji źrodeł historycznych // Тамсама. С. 51–62.
[6] Kurbis B. Źrodło w historycznych dociekaniach Gerarda Labudy // Naukowe dzieło Profesora Gerarda Labudy / Pod red. J. Dobosza. Poznań, 2006. S. 33.
[7] Zalewska A. Teoria źrodła archeologicznego i historycznego we wspołczesnej refleksji metodologicznej. Lublin, 2005.