Рышард Радзік. Беларусы на фоне нацыятворчых працэсаў у грамадствах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы
Мадэрныя нацыі сучаснай Еўропы ўзнікалі ва ўмовах распаду даўнейшых супольнасцяў феадальнага, саслоўнага характару. Па меры росту індустрыялізацыі, пашырэння пісьменнасці і ўрбанізацыі, якімі суправаджалася станаўленне капіталізму, калі павышалася сацыяльная мабільнасць, мясцовыя сялянскія абшчыны адкрываліся шырокаму свету, а сялянства масава перасялялася ў гарады, паўстала патрэба ў стварэнні новых супольнасцяў, якія маглі б аб’яднаць безыменныя датуль масы на грунце агульнадаступнай культуры. Тым не менш, не варта лічыць, што ўзнікненне нацый было гістарычна прадвызначана, хоць такі паварот падзей, калі ўзяць пад увагу тагачасныя сацыякультурныя, а таксама эканамічныя рэаліі, быў надзвычай імаверны. Рэальнай альтэрнатывай з’яўленню нацый маглі стаць хоць бы класавыя супольнасці, і ў савецкі перыяд на ўзроўні дзяржавы рабіліся спробы сканструяваць такія.
Адказ на агульнае пытанне „Чаму ўзнікаюць нацыі?” не роўны адказу на пытанне „Чаму ўзнікла канкрэтная нацыя ў пэўных межах?”. Кажучы іншымі словамі, адна справа — магчымасць нацыятварэння наогул, а другая — магчымасць узнікнення на дадзенай тэрыторыі канкрэтных нацый, іх велічыня і арэал пражывання, якія загадзя цяжка прадбачыць. Або яшчэ раз перафразуем: адна справа — патэнцыяльная магчымасць зараджэння нацыятворчага працэсу, а другая — яго / іх патэнцыяльныя кірункі развіцця. Напрыклад, беларусы ў найноўшай гісторыі мелі невялікія шанцы на тое, каб стаць нацыяй, хоць працэс гэты, пачаўшыся, мог ісці па-рознаму. Гісторыя не толькі не гаворыць нам пра непазбежнасць узнікнення нацый (хоць і канстатуе высокую імавернасць іх узнікнення пры пэўных умовах), але і тым больш не дае адназначных адказаў наконт таго, якія нацыі „мусяць” узнікнуць і на базе якіх фактараў (этнічных, гістарычных і г. д.). Напрыклад, на базе этнічнай адметнасці некаторыя нацыі ўзнікалі, а іншыя этнасы раствараліся ў больш шырокіх кангламератах. Ні гісторыя, ні прырода не прадугледжваюць тут безумоўных законаў, гэтак жа як і маральных правоў. У канчатковым выніку ўсё вырашаюць людзі — або сваёй сілай (у тым ліку і ваеннай), або сваёй колькасцю (пры дэмакратычных спосабах вырашэння пытанняў).
Можна вылучыць тры розныя тыпы фактараў, якія ўплываюць на нацыятворчыя працэсы. Першыя прадвызначаюць магчымасць узнікнення нацыятворчага працэсу, але не акрэсліваюць яго кірунку. Да іх належаць цывілізацыйны ўзровень той ці іншай краіны, што ўключае ў сябе і камунікацыйныя магчымасці ў шырокім сэнсе гэтага паняцця; узровень пісьменнасці, ступень урбанізацыі, інтэнсіўнасць сацыяльнай мабільнасці (гарызантальнай і вертыкальнай), узровень эканамічнага развіцця (заможнасці), сацыяльная структура (наяўнасць „уласных” эліт або магчымасць іх адносна хуткага фармавання). Фактары другога тыпу акрэсліваюць магчымасці адасаблення дадзенай супольнасці (нярэдка вылучэння яе з іншай, шырэйшай), а таму ўплываюць на кірунак нацыятворчага працэсу. Гэта шэраг такіх культурных рысаў, як асобная мова, этнічная культура, традыцыя (у тым ліку наяўнасць уласнага гістарычнага бачання, уласных герояў, трагедый і трыумфаў), — іншымі словамі, культура ў шырокім разуменні, якая вылучае дадзеную супольнасць сярод іншых. Гэтыя супольныя рысы даюць ініцыятарам нацыятворчых працэсаў шанцы на тое, каб вызначыць межы будучай нацыянальнай супольнасці, стварыць нацыянальную ідэалогію, а таксама загарнуць усё гэта ў выразны эмацыянальны кантэкст. Трэці тып фактараў — гэта чын-нікі дзяржаўна-палітычнага, інстытуцыянальнага, сістэмнага характару. Дзяржаўныя ўлады (тут гаворка перш за ўсё пра Цэнтральную і Усходнюю Еўропу) часам спрыялі фармаванню некаторых нацыянальных рухаў, а развіццю іншых перашкаджалі, гулялі на тых ці іншых міжнацыянальных канфліктах або стараліся іх згасіць. Адны дзяржаўныя рэжымы спрыялі падкрэсліван ню нацыянальных адметнасцяў, а другія прапагандавалі іх уніфікацыю.
У ніжэйпададзеных развагах мы параўнаем чатыры народы Цэнтральнай і Усходняй Еўропы — беларусаў, украінцаў (як галіцкіх, так і прыдняпроўскіх), славакаў і чэхаў. Часам я буду спасылацца і на польскі нацыятворчы працэс, бо палякі — гэта прыклад народа з традыцыяй бесперапыннага існавання і развіцця нацыянальных эліт, хоць на сваім гістарычным шляху гэтай нацыі даводзілася з палітычнай ператварацца ў культурную. Першая група пералічаных тут фактараў — спрошчана іх можна назваць цывілізацыйнымі — вызначала шанцы на больш хуткае або больш павольнае развіццё нацыятворчых працэсаў, але не абумоўлівала адназначнай перавагі для той ці іншай этнічнай і нацыянальнай груп, якія спаборнічалі паміж сабой. Адным з найважнейшых такіх фактараў была доля пісьменных асоб сярод прадстаўнікоў дадзенай супольнасці. Непісьменныя наогул не здольны мысліць ні ў якіх катэгорыях, апрача чыста лакальных, і разважаць над пытаннямі, якія выходзяць за рамкі штодзённага досведу, — асаб-ліва гэта датычыць пытанняў абстрактных і моцна ідэалагізаваных, за выключэннем хіба што тых аспектаў, якія датычаць матэрыяльнага статусу людзей (класавасць у вузкім разуменні) і іх рэлігійнай прыналежнасці. Найбольш высокі працэнт непісьменных быў уласцівы прыдняпроўскім украінцам і беларусам; крыху меншай была іх доля сярод галіцкіх украінцаў. Трохі лепшую сітуацыю мелі славакі, а кардынальна лепшую — чэхі. Згодна з царскім перапісам 1897 г., доля непісьменных сярод украінцаў у той час даходзіла да 87%, а сярод сялян перавышала 90% (удвая больш, чым у рускіх на Украіне, і ўтрая больш — чым у яўрэяў)[1]. Сярод беларусаў у тым жа го дзе непісьменных было аж 86,5%[2]. На Галіччыне яшчэ ў 1910 г. сярод украінцаў, старэйшых за 12 гадоў, аж 78% былі непісьменнымі (сярод сялян гэты працэнт быў яшчэ вышэйшы)[3]. У Славакіі ў 1880 г. непісьменнымі былі 65% жыхароў краіны, а на мяжы стагоддзяў — 50%[4]. Ад славакаў выразна адрозніваліся чэхі. У 1900 г. толькі 4,26% чэхаў, старэйшых за 6 гадоў, не ўмелі чытаць і пісаць[5]. Чэхі былі ў ліку еўрапейскіх лідараў у развіцці асветы, маючы на пачатку XX ст. нават крыху вышэйшую долю пісьменнага насельніцтва, чым аўстрыйскія немцы.
Падобная сітуацыя была і з літаратурай. Усе беларускамоўныя тэксты, выдадзеныя паміж задушэннем паўстання 1863–64 г. і рэвалюцыяй 1905 г., можна сабраць у адным томе. Аналагічнае становішча было і ў Прыдняпроўскай Украіне. Пасля паўстання 1863–64 г. у Расіі была ўведзена практычна поўная забарона кнігадрукавання на гэтых мовах, за некаторымі выключэннямі — так, у Беларусі забарона не датычыла этнаграфічных прац і рэлігійных выданняў. Пасля 1905 г. з’явілася беларуская і ўкраінская прэса, пачалі выходзіць кнігі. Іх колькасць і тыражы ў параўнанні з колькасцю носьбітаў гэтых моў былі вельмі малыя, а ва Украіне дык і зусім сімвалічныя. Дрэнная сітуацыя з гэтага пункту гледжання назіралася і ў Славакіі, затое значна лепшая — ва Усходняй Галіччыне. Што да чэхаў, то і з літаратурай, і з кнігавыданнем справы ў іх былі значна лепшыя, чым у іншых нованароджаных нацый. У 1861 г. у Чэхіі выходзіла 30 чэшскамоўных перыядычных выданняў, пад канец стагоддзя — амаль 450, а ў 1905 г. — больш за 750[6]. У сваю чаргу, першая беларуская газета з’явілася толькі ў 1906 г., і да Першай сусветнай вайны на беларускай мове паспела выйсці ў некалькі дзясяткаў разоў менш выданняў, чым на чэшскай у адным толькі 1905 г. Аналагічнае становішча назіралася і ў Прыдняпроўскай Украіне, а таксама ў Славакіі. Прычынаю гэтага не ў апошнюю чаргу была і вялікая доля непісьменных, а таксама адсутнасць асветы на мясцовых мовах (або яе абмежаванасць).
У Беларусі беларускамоўнай асветы да Першай сусветнай вайны не было зусім, а ва Украіне ўсе наяўныя нацыянальныя школы мелі прыватны характар. Што да Славакіі, то там колькасць нацыянальных выданняў і школ вагалася ў залежнасці ад палітычнай кан’юнктуры і ў цэлым была нізкай. Зусім мізэрнай была колькасць вучняў, якія вучыліся па-славацку або называлі славацкую мову сваёй роднай. „У 1893–1894 г. з прыкладна 50 тысяч вучняў сярэдніх школ толькі 3% назвалі славацкую мову сваёй роднай. На пачатку XX ст. не больш як 1/6 славацкіх вучняў наведвалі школы са славацкай мовай навучання. Славацкая мова была выкінута з праграм амаль 1600 пачатковых школ. З вышэйшых навучальных устаноў выключалі ўсіх студэнтаў, хто хоць як заяўляў пра сваю прыналежнасць да славацкага народа. Не без падстаў галоўная заслона была пастаўлена намаганням, накіраваным на стварэнне нацыянальнай інтэлігенцыі”[7]. Затое ва Усходняй Галіччыне на пачатку XX ст. існавалі, нягледзячы на спарадычныя канфлікты з палякамі, 3000 украінскамоўных пачатковых школ, 6 дзяржаўных і 15 прыватных гімназій. На базе Львоўскага ўніверсітэта працавалі пяць украінскіх кафедраў[8]. У Чэхіі сітуацыя была кардынальна іншая, чым у Беларусі, Украіне і Славакіі. Так, Генрык Верашыцкі піша: „Ужо ў 1791 г. тут у 2600 школах навучаліся 185 тысяч дзяцей, гэта значыць больш як палова ўсіх дзяцей школьнага ўзросту. І вучылі ў тых школах чэшскіх дзяцей па-чэшску. Па-чэшску выдавалі і дапаможнікі для сялян па сучасных метадах земляробства і жывёлагадоўлі”[9].
Істотным фактарам, які ўплываў на тэмпы нацыятворчых працэсаў, была сацыяльна-класавая структура таго ці іншага грамадства (у тым ліку суадносіны паміж сельскім і гарадскім насельніцтвам), сацыяльная мабільнасць і заможнасць яго прадстаўнікоў. У 1897 г. 97,7% насельніцтва, акрэсленага ў перапісе як беларускамоўнае, пражывала ў вёсцы, а ў гарадах, нават невялікіх, яго доля не перавышала 17%[10]. У цэлым доля гарадскога насельніцтва ў Беларусі складала ў 1796 г. 3,5%, а ў 1913 г. — 11%[11]. Мінск у 1909 г. налічваў амаль 100 тысяч жыхароў, пры гэтым беларускага насельніцтва ў ім было адносна няшмат — усяго 8,2%[12]; прычым па-беларуску размаўляла галоўным чынам насельніцтва бедных ускраін (эліты гаварылі па-руску і па-польску). Вільня — з пачатку XX ст. галоўны асяродак беларускага нацыянальнага руху — была ў 1897 г. яўрэйска-польскім горадам (на трэцім месцы знаходзіліся рускія), і, паводле дадзеных тагачаснага агульнарасійскага перапісу, беларускага насельніцтва ў ёй пражывала 4,2%[13]. Сацыяльная база беларускага руху была вельмі бедная — у пераважнай большасці яе ўтваралі непісьменныя сяляне. У неіндустрыялізаваным, напаўфеадальным і бедным рэгіёне доля беларускамоўных складала менш за дваццаць працэнтаў рабочых. Беларускай буржуазіі практычна не было, а колькасць прадстаўнікоў інтэлігенцыі, якія лічылі беларускую мову роднай, Стывен Л. Гацье ацэньвае ў 8469 чалавек (чыноўнікі, суддзі, адвакаты, медыкі, педагогі, вучоныя, літаратары), адзначаючы, што „цяжка было б сабе ўявіць, каб такая сціплая колькасць прыхільнікаў беларушчыны сярод работнікаў асветы, судаводства, медыцыны ці кіравання магла пацягнуць на сабе пачатковы этап нацыянальнай работы ў маштабе пяцімільённага народа”[14]. Праўда, на маю думку, гэтых людзей і нельга адносіць да „прыхільнікаў беларушчыны” ў сэнсе іх мэтанакіраванага, свядомага ўдзелу ў якой бы там ні было беларускай дзейнасці. Да канца XIX ст. яны заставаліся — з пункту гледжання сваёй беларускасці — культурна і нацыянальна пасіўнымі. Шляхта і арыстакратыя ў гэтай частцы Еўропы зведала раннюю і ў цэлым добраахвотную паланізацыю (Бе ларусь, Украіна), ма дзья-рызацыю (Славакія) і анямечванне (Чэхія) — асабліва на ўзроўні нацыянальнай самасвядомасці, якая ў той час разглядалася ў палітычных, а не этнічных катэгорыях. У сваёй масе — за адзінкавымі выключэннямі — мясцовая шляхта не звярталася да беларускай, украінскай, славацкай або чэшскай культуры, паколькі атаясамлівала адпаведныя народы з сялянствам, а значыць, магчымасць выступлення на іх баку лічыла праявай сацыяльнай дэградацыі[15]. Сацыяльная мабільнасць, як гарызантальная, так і вертыкальная (магчымасць прасунуцца ўгару па сацыяльнай лесвіцы), была — за выключэннем чэхаў — адносна невялікая, асабліва ў параўнанні з краінамі Заходняй Еўропы. Між тым, тагачасныя нацыянальныя рухі абапіраліся на мяшчанства, буржуазію, інтэлігенцыю. Вось чаму беларускі нацыянальны рух так праблемна зараджаўся і павольна развіваўся.
У сваю чаргу, у расійскай частцы Украіны сяляне ў 1897 г. складалі 93% насельніцтва рэгіёна, пры гэтым сярод саміх украінцаў гэты працэнт быў яшчэ вышэйшы. Адпаведна, сярод гарадскога насельніцтва ўкраінцы складалі толькі 31%, а ў Кіеве — і наогул усяго 22,2%[16]. Сацыяльная структура ўкраінскага грамадства нагадвала беларускую, а на ўсходнія землі Украіны, дзе ішла індустрыялізацыя, масава прыбывалі рабочыя з Расіі. Аналагічная сітуацыя існавала і ва ўкраінскай частцы Галіччыны, у якой, аднак, хутчэй, чым у Прыдняпроўскай Украіне, расла колькасць інтэлігенцыі — галоўным чынам за кошт сялян: сялянскія гаспадаркі былі раздробненыя, а азначэнне „галіцкая нэндза” стала крылатым. У Львове, ключавым асяродку ўкраінскага „нацыянальнага адраджэння”, украінцаў у 1900 г. было 9,5%, а большасць насельніцтва складалі палякі[17]. Падобнае становішча было і ў Славакіі. У гэтым рэгіёне сярод уласнікаў гаспадарак з плошчай большай за 1000 „ютраў” (каля 13,6 гектара) славакі складалі толькі 1,7% (венгры — 84,8%, немцы — 13,8%). У Браціславе ў 1880 г. пражывала супастаўная колькасць славакаў і венграў, затое ўжо ў 1890 г. венграў было ўдвая больш, а ў Кошыцах — утрая больш. Непасрэдна перад пачаткам Першай сусветнай вайны насельніцтва Браціславы складала крыху больш за 70 тыс. чалавек, сярод якіх славакаў было менш як 20% (гэтак жа як і ў Кошыцах). Некалькімі гадамі пазней (у 1920 г.) доля гарадскога насельніцтва Славакіі складала ўсяго 18,5%[18]. Лех Касцелак сцвярджае, што „нават на пачатку XX ст. славакі не мелі свайго ўрбанізацыйнага і нацыянальнага цэнтра”[19]. Ён таксама дадае, што ўдзел славакаў у палітычным жыцці Аўстра-Венгрыі быў сціплы. „На 160 з гакам тысяч дзяржаўных чыноўнікаў прыпадала толькі 3,5 тысячы славакаў, паколькі ўсяго 3,83% славацкага насельніцтва мелі хоць якую адукацыю”[20].
Затое чэхі кардынальна адрозніваліся ад славакаў, беларусаў і ўкраінцаў большай доляй гарадскога насельніцтва, меншым узроўнем непісьменнасці, лепшым развіццём прамысловасці, адкуль вынікаў і большы ўзровень матэрыяльнага дастатку. У 1870-я г. большая частка насельніцтва чэшскіх зямель (апрача Маравіі) працавала ўжо па-за сферай сельскай гаспадаркі[21]. У другой палове XIX — пачатку XX ст. (да Першай сусветнай вайны) насельніцтва Прагі (разам з прадмесцямі) вырасла са 125 да 617 тыс. чалавек. Такім чынам, пры параўнальнай колькасці насельніцтва Чэхіі і Беларусі Прага стала горадам, у шэсць разоў большым за Мінск, пры гэтым абсалютная колькасць „тытульнага” насельніцтва ў ёй была ў некалькі дзясяткаў разоў большая, чым у будучай сталіцы Беларусі. У 1861 г. доля чэхаў у дагэтуль пераважна нямецкамоўным горадзе перавысіла 50%, а ў 1910 г. немцы складалі ў Празе ўжо толькі 6% жыхароў горада[22]. З цягам часу Чэхія ператварылася ў галоўны прамысловы цэнтр дзяржавы Габсбургаў, а чэхі ў апошнія дзесяцігоддзі існавання манархіі асвойвалі галоўным чынам найноўшыя галіны вытворчасці.
Такім чынам, можна канставаць агульную заканамернасць: чым большую долю сялян меў у сваім складзе той ці іншы этнас (і, адпаведна, меншую долю мяшчанства і буржуазіі), тым меншыя былі яго шанцы на зараджэнне моцнага нацыянальнага руху і хуткую пабудову нацыянальнай супольнасці. І славацкае, і ўкраінскае, і беларускае грамадствы былі ў першую чаргу (больш як на 90%) сялянскімі, пераважна непісьменнымі (найменш непісьменных было сярод славакаў), пазбаўленымі больш-менш адукаванага і ў меру шматлікага мяшчанства ды буржуазіі (а таксама шляхты, якая захоўвала б нацыянальнае аблічча). У цэлым гэта было насельніцтва беднае або вельмі беднае. Чэхі вылучаліся на гэтым фоне як вельмі нізкім узроўнем непісьменнасці і параўнальна вышэйшым працэнтам гарадскога насельніцтва, так і адноснай заможнасцю. У другой палове XIX — на пачатку XX ст. яны масава пераязджалі ў гарады (найперш у Прагу), фармуючы ў іх усё больш заможную большасць. Поспех нацыянальнай інтэлігенцыі залежаў перш за ўсё ад таго, наколькі здольныя былі сяляне ўспрыняць абвешчаную ёю нацыянальную ідэалогію, наколькі нованароджаныя эліты былі аўтарытэтнымі ў іх вачах, наколькі яны былі ў стане вызначаць памкненні народных мас — г. зн. быць для іх пунктам пазітыўнага культурнага адліку. Асноўнай умовай для ўсяго гэтага было вызваленне сялян ад прыгоннай залежнасці (якое ў Расіі адбылося ў 1861 г., а ў Аўстрыі — у 1848 г.) і пашырэнне сярод іх пісьменнасці. Гэта выключала з працэсу нацыятварэння перш за ўсё беларускіх і ўкраінскіх сялян расійскага падданства, а таксама накладала значныя абмежаванні на ўкраінскае насельніцтва Галіччыны і — у крыху меншай ступені — на славакаў. Акрамя таго, надта вузкай была гарадская база ўкраінскага, беларускага і славацкага нацыянальных рухаў. З гэтых трох этнічных супольнасцяў вылучаліся параўнальна малалікія групы інтэлігенцыі, найчасцей сялянскага паходжання, якія доўга не маглі знайсці сабе падтрымкі сярод бедных і неадукаваных землякоў. Іначай было ў выпадку чэхаў, нацыянальныя дзеячы якіх змаглі досыць хутка — нават па мерках усёй Еўропы, а тым больш яе цэнтральна-ўсходняга рэгіёна — знайсці водгук сярод пісьменных сялянскіх мас, а таксама, беручы пад увагу хуткую індустрыялізацыю, сярод шматлікіх і заможных гарадскіх слаёў. Пісьменныя чэшскія сяляне, якія масава прыбывалі ў гарады, паспяхова ўступалі ў канкурэнцыю з нямецкай буржуазіяй і мяшчанствам, да пэўнай ступені пераймаючы іх сацыяльны лад, капіруючы іх культурныя, адукацыйныя, навуковыя і гаспадарчыя інстытуты. Ім удалося стварыць заможныя чэшскія эліты. Для чэшскага селяніна, які ў апошнія дзесяцігоддзі перад Першай сусветнай вайной перабіраўся ў Прагу, далучэнне да высокаадукаванага асяроддзя новага чэшскага мяшчанства і буржуазіі было не толькі лёгкім (з моўных і культурных прычын куды лягчэйшым, чым інтэграцыя ў нямецкамоўнае асяроддзе), але і прывабным — дзеля яго масавасці і заможнасці. Так, чэхі сваю „плебейскасць” (дзякуючы якой ім удалося ўзяць верх), пад якой варта разумець непасрэднасць, прастату, адсутнасць панскай фанабэрыі і мудрагельнічання, ператварылі ў сваю станоўчую рысу (беларусы часткова паспрабавалі паўтарыць гэта ў савецкія часы на дэнацыяналізаванай глебе).
Чэхі не толькі рана ўступілі ў фазу масавага нацыянальнага руху (астатнія разгляданыя тут народы так і не дайшлі да гэтай фазы аж да Першай сусветнай вайны), але і, як заведзена лічыць, у значнай частцы аформіліся як нацыя ўжо ў 1870-я г.[23]. Што да прыдняпроўскіх украінцаў, беларусаў і славакаў, то ў іх на пачатку Першай сусветнай вайны існавалі вузкія групы мясцовай нацыянальнай інтэлігенцыі, адарваныя ад шырокай народнай масы, якая захоўвала ў цэлым класавае мысленне (асабліва гэта датычыла беларусаў і ўкраінцаў), і пазбаўленыя шырокай гарадской сацыяльнай базы. Беларусам не ўдалося запусціць механізм фармавання ўласных прывабных нацыянальных эліт на чэшскі ўзор. У буйных гарадах беларусаў было мала, яны былі пераважна непісьменныя (калі ж нават умелі чытаць і пісаць, дык дакладна не па-беларуску) і ў цэлым незаможныя. Таму ў іх не было шанцаў вылучыць са свайго асяроддзя шматлікую заможную беларускамоўную эліту, якая гуртавалася б вакол беларускамоўных інстытутаў. Сацыяльны рост яны атаясамлівалі з інтэграцыяй у рускамоўнае (значна радзей польскамоўнае) асяроддзе. Адвучыўшыся ў рускамоўных школах, яны калі і браліся нешта чытаць, то выбіралі рускамоўныя газеты. Свет рускіх і польскіх паноў быў ім класава варожы, але ж таксама прывабны. Набліжэнне да іх культуры азначала сацыяльны рост, чаго не магла ў гэты час даць беларуская культура.
Важным у гэтым працэсе было і тое, што, у процілегласць чэшскім рэаліям, Беларусь у гэты перыяд была эканамічна і цывілізацыйна адсталым краем, а таму беларусы не мелі шанцаў на стварэнне ўласнай шматлікай буржуазіі і дробнага мяшчанства (г. зн. сярэдняга класа), бо і сярод рускіх ды палякаў, што насялялі беларускія землі, гэтыя слаі былі надзвычай слаба развіты. Між тым, утварэнне такіх сацыяльных слаёў пры спрыяльных умовах можа ісці адносна хутка (што і назіралася ў чэхаў), тады як фармаванне памешчыцка-арыстакратычных, шляхецка-інтэлігенцкіх эліт, якія дамінавалі на беларускіх землях, патрабуе цэлых пакаленняў і зноў-такі спрыяльных умоў, якіх беларусы не мелі. Шляхецкія эліты ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе анямечыліся, спаланізаваліся, змадзьярызаваліся або зрусіфікаваліся ў Цэнтральна-Усходняй Украіне і нідзе ў сваёй масе не станавіліся на бок „малых народаў Еўропы” (кажучы словамі М. Гроха), якія зараджаліся ў XIX ст. Стварэнне такіх эліт на нацыянальнай глебе за некалькіх дзясяткаў гадоў было немагчымым.
Узровень нацыянальнай свядомасці польскага і тым больш рускага сялянства працяглы час не адрозніваўся ад таго, якім характарызаваліся іх славянскія суседзі. Палякі мелі адметную сітуацыю дзякучы наяўнасці ў іх шляхецка-інтэлігенцкай эліты, таму іх успрымалі як развітую нацыю, нягледзячы на тое, што нацыянальнае самаўсведамленне польскіх сялян адбылося на некалькі дзясяткаў гадоў пазней, чым у чэхаў. Адрозненні ў ступені цывілізацыйнага развіцця польскага грамадства ў трох розных частках былога Каралеўства Польскага ў некаторай ступені ілюстравалі (і сімвалізавалі) наяўныя ў гэтай частцы Еўропы цывілізацыйныя падзелы. На тэрыторыі падпарадкаванага Расійскай імперыі Царства Польскага непісьменных, паводле стану на 1897 г., было 59%, у Галіччыне ў 1910 г. — 40,8% (у яе ўсходняй частцы больш, чым у заходняй), а на польскіх землях у складзе Прусіі — усяго 5% (г. зн. на ўзроўні Чэхіі)[24]. Польскія землі ў складзе Расіі, такім чынам, характарызаваліся найніжэйшым узроўнем пісьменнасці, хоць ён і быў тут вышэйшы, чым на землях Беларусі і Прыдняпроўскай Украіны. Узровень развіцця ўсіх гэтых земляў прадвызначаўся цывілізацыйнай адсталасцю Расіі. Крыху лепш было ў Галіччыне і падпарадкаванай венграм Славакіі, а значна лепш — у Чэхіі і на польскіх землях у складзе Прусіі. Іншымі словамі, чым бліжэй да Масквы, тым горшая была цывілізацыйная інфраструктура, чым блі жэй да Вены і Берліна — тым яна была лепшая. Метады раз-віцця нацыянальнай самасвядомасці ў Празе і Позна ні былі да пэўнай ступені падобныя, хоць нацыя наль ная палітыка Прусіі, асабліва пасля абвяшчэння палі тыкі „культурнай барацьбы”, не была такой ліберальнай, як у Аўстрыі. Тым не менш, абедзве дзяржавы — хоць прусы і мелі цягу да прымусовай асіміляцыі палякаў — былі дзяржавамі права, чаго нельга было сказаць пра Расію (асабліва ў перыяд паміж паўстаннем 1863–64 г. і рэвалюцыяй 1905 г.). Гэтак жа як і чэхі, палякі ў працэсе эканамічнай канкурэнцыі з немцамі паволі „вярталі” сабе раней анямечаныя тэрыторыі (хоць перадумовы гэтага працэсу былі больш складаныя).
Пераходзячы да другой групы фактараў-перадумоў нацыятварэння, варта падкрэсліць, што істотным у працэсе вылучэння новай нацыі з ранейшага кангламерату, які нярэдка насіў палітычна-дзяржаўны характар, было тое, наколькі вялікай была культурная дыстанцыя паміж нованароджанай нацыяй і той, якая палітычна
Статыстыка Царства Польскага ахоп лівае насельніцтва, старэйшае за 10 гадоў, галіцкая — старэйшае за 11 гадоў; што да польскіх земляў у складзе Прусіі, то дадзеныя па Цешынскай Сілезіі ахопліваюць старэйшых за 10 гадоў, тады як звесткі па Вялікім Княстве Пазнанскім і Гданьскім Памор’і датычаць толькі маладажонаў 1910 г. (Верхняя Сілезія — 99% пісьменных).панавала[25], асабліва калі браць культуру наяўных на той час эліт. У Цэнтральнай і Усходняй Еўропе пасля заняпаду Венгрыі і паглынання яе Аўстрыяй, а таксама пасля пазнейшай ліквідацыі Рэчы Паспалітай нацыі фармаваліся на аснове моўна-этнічнай адметнасці. Такім чынам, бязмерна важным фактарам, які вызначаў шанцы на процістаянне паноўнай культуры эліт, была мова. Значная розніца паміж чэшскай і нямецкай, а таксама славацкай і венгерскай мовамі ўскладняла працэсы анямечвання і мадзьярызацыі ды спрыяла захаванню выразнай культурнай граніцы паміж дзвюма супольнасцямі, якія змагаліся паміж сабой, імкнучыся перацягнуць на свой бок народныя масы. У сваю чаргу, такога моўнага бар’еру не было паміж беларусамі ды ўкраінцамі з аднаго боку і палякамі ды рускімі з другога. Беларускія гаворкі ў XIX ст. амаль агульнапрызнана лічыліся пераходнымі формамі на памежжы рускага і польскага моўнага арэалу або нават проста складовымі часткамі гэтых арэалаў. Паколькі гэтымі гаворкамі карысталіся амаль выключна сяляне, іх адносілі да прастамоўя і лічылі не вартымі друку. Падобным было стаўленне і да ўкраінскай мовы, асабліва на Прыдняпроўскай Украіне. Вось чаму бела рускія і ўкраінскія сяляне ў працэсе прасоўвання па сацыяльнай лесвіцы, які найчасцей праяўляўся ў іх пераездзе ў горад, адмову ад сваёй мовы на карысць спачатку польскай, а потым рускай лічылі, як правіла, натуральнай з’явай, не толькі не бачачы ў ёй нацыянальнага аспекту, але нават і не ў поўнай меры ўсведамляючы сам факт таго, што яны мяняюць мову (тым болей што з цягам часу ўтварыліся разнастайныя формы мяшаных кайнэ — „трасянка” ў Беларусі і „суржык” ва Украіне).
Важным было і тое, наколькі новая нацыянальная супольнасць магла апеляваць да элітарнай культуры і дзяржаўных структур, якія некалі мела (як у выпадку чэхаў) і ці былі такія магчымасці наогул (славакі тут уяўлялі сабой адмоўны прыклад, хоць яны часам і спрабавалі апеляваць да традыцый Вялікамараўскай дзяржавы). Рэшткі даўнейшых дзяржаўных структур зберагаліся на чэшскіх землях аж да XIX ст., што аблягчала працэс нацыянальнага адраджэння — фармавання нацыянальнай гістарычнай свядомасці. У выпадку Беларусі Вялікае Княства Літоўскае атаясамлівалася, як правіла, з літоўцамі, хоць некалі ў ім дамінавала беларуская культура. Усведамленне беларускага характару супольнай з літоўцамі старажытнай дзяржавы было слабым сярод элітаў Беларусі XIX ст., дый у XX ст. не зрабілася агульнапашыраным, хоць дзеячы беларускага нацыянальнага руху апелявалі да спадчыны ВКЛ як перад Першай сусветнай вайной, так і пасля з’яўлення незалежнай Беларусі. Крыху лягчэйшую сітуацыю мелі ўкраінцы, якія маглі ў працэсе канструявання ўкраінскай гістарычнай свядомасці спасылацца на традыцыю казацтва і Гетманшчыны — структур, якія, праўда, больш мелі характар аўтаноміі, чым увасаблялі сабой поўную, стабільную на працягу больш-менш доўгага часу незалежнасць. Вось чаму і ў гэтым выпадку ў найлепшым становішчы былі чэхі.
Апрача таго, у выпадку беларусаў і прыдняпроўскіх украінцаў у гульню ўступіў фактар, якога не было ў іншых суседніх народаў. Гэты фактар негатыўна паўплываў на магчымасць фармавання тут асобных нацый. І беларусам, і далучаным да Расіі ўкраінцам у 1839 г. было навязана праваслаўе ў яго расійскай версіі, якая не толькі кансервавала механізмы сацыяльнага развіццця, адрозныя ад заходніх, але і атаясамлівала ўсходнеславянскае праваслаўе з рускасцю, якая разумелася як наднацы янальнае адзінства, уласцівае „тром галінам аднаго рускага народа — велікарусам, маларусам і беларусам”. Расійскія гісторыкі, імкнучыся давесці існаванне адзінай усходнеславянскай нацыі, пачалі апеляваць да такіх паняццяў, як „древнерусский народ” і „единый русский народ”. Гэтая канцэпцыя, якая насаджалася як дзяржаўнымі, так і царкоўнымі ўладамі, была досыць шырока ўспрынята рознымі слаямі ўсходнеславянскіх праваслаўных грамадстваў (г. зн. за выключэннем галіцкіх украінцаў). Мысленне ў катэгорыях рускай супольнасці, якое не мела аналагаў на Захадзе, аслабляла ў першую чаргу магчымасць нацыянальнага развіцця беларусаў і ўкраінцаў (але адначасова замінала і пашырэнню развітой нацыянальнай свядомасці заходняга тыпу сярод простанародных слаёў велікарускага грамадства). Больш за тое, уключэнне беларусаў (і ўкраінцаў) у расійскі культурны кантэкст (што называўся, як правіла, рускай або расійскай цывілізацыяй) пацягнула за сабой фармаванне шэрагу істотных культурных асаблівасцяў і грамадскіх механізмаў, у выніку чаго на Беларусі атрымалі сілу „саборныя” канцэпцыі заходнерусізму, пазней — савецкай супольнасці, а яшчэ пазней — „славянскага адзінства” (савецка- і постсавецка-заходнярускай супольнасці). Гэты светапогляд адрозніваўся ад нацыянальнай канцэпцыі заходняга ўзору, якая набыла асаблівае развіццё ў так званы „нашаніўскі” перыяд 1906–1915 г. (больш за тое, многае сведчыць, што „саборная” канцэпцыя ў большай ступені, чым гэта было ў лацінскай цывілізацыі, арыентавала сваіх прыхільнікаў на класавыя падыходы, а гэта ў сваю чаргу таксама тармазіла нацыятворчыя працэсы). З пачатку XX ст. гэтыя дзве канцэпцыі беларускасці пачалі канкураваць паміж сабой. Заходняя канцэпцыя — асабліва напачатку — фармавалася пераважна каталікамі і несла з сабой вартасці, да пэўнай ступені чужыя і незразумелыя праваслаўнай большасці беларускага грамадства, што і стала адной з найважнейшых прычын яе заняпаду.
На ўсходнеславянскіх землях тоеснасць, што грунтавалася на глебе праваслаўя, досыць доўга дамінавала — асабліва сярод простых людзей, у тым ліку і ў СССР, у форме так званага „бытавога хрысціянства”[26], — над свецкай разнавіднасцю калектыўнага самаўсведамлення, якою ёсць нацыя. Можна спрачацца наконт таго, наколькі гэта вынікала з расійскай традыцыі атаясамлівання свецкай і духоўнай улады. Саборная нацыя („народ”) павінна была вырастаць з праваслаўнай супольнасці і супадаць з ёю. Праяў нацыянальнага сепаратызму, якія ўзніклі ў рамках каталіцкай царквы, у праваслаўнай царкве не было. Прыведзеныя тут спецыфічныя для ўсходнеславянскай супольнасці катэгорыі мыслення характарызавалі ў рамках Расійскай імперыі беларусаў і ўкраінцаў, але, відавочна, ужо не літоўцаў, якія, нягледзячы на сваё цывілізацыйнае адставанне, супраціўляліся русіфікацыі на грунце сваёй рэлігійнай і моўнай адметнасці, а таксама набору каштоўнасцяў, які вызначаў іх прыналежнасць да заходняй культуры. Чэхі і славакі такога роду „саборных” праблем не мелі. У культурных (і моўных) адносінах яны прынцыпова адрозніваліся ад аўстрыйскіх немцаў і венграў, а іх праблема, у адрозненне ад беларусаў і ўкра інцаў, не была выклікана перспектывай нявыхаду на ўзровень нацыі і захавання ў рамках спецыфічнай „саборнасці” на ўзроўні этнаграфічна-фальклорных рэгіянальных асаблівасцяў. Перад імі стаяла дылема, ці яны ў працэсе фармавання ўласных нацый (бо непазбежнасць самога працэсу не выклікала сумнення) анямечваюцца (у выпадку славакаў змадзьярызуюцца), ці павернуцца да нацыянальнага існавання ў чэшскіх і славацкіх формах. Галіцкія ўкраінцы, нягледзячы на сваю культурна-моўную блізкасць да палякаў, дзякуючы падтрымцы венскіх улад і механізмам сацыяльнага развіцця, што абумовілі іх прыналежнасць да лацінскай часткі Еўропы, паспяхова агоралі працэс уласнага нацыянальнага развіцця ў канфрантацыі з палякамі. Гэты моцны канфрантацыйны аспект фармавання нацыі, які ў эмацыянальным сэнсе аблягчаў яе ўтварэнне, практычна не склаўся сярод беларусаў у дачыненні да палякаў, а тым больш да рускіх (ці, ва ўсякім разе, быў надта слабы).
Трэцяя група фактараў, якія вызначалі кірунак і тып нацыятворчых працэсаў, мае палітычны характар і адносіцца, у кантэксце нашых разважанняў, перш за ўсё да нацый, якія вылучаліся з больш буйных дзяржаўна-палітычных, а часам культурных супольнасцяў. Еўрапейскія дзяржавы на працягу апошніх двух стагоддзяў некаторыя нацыянальныя рухі падтрымлівалі, а некаторыя прыгняталі. У адных дзяржавах панавалі ліберальныя, дэмакратычныя парадкі, а ў другіх — аўтарытарныя, дэспатычныя, што нярэдка мела істотны ўплыў на саму магчымасць існавання такіх рухаў, нават без спецыяльнага ўмяшання дзяржаўных улад. На пачатковых этапах развіцця нацыянальных рухаў, калі яны яшчэ не носяць масавага характару, іх залежнасць ад палітыкі дзяржаўных улад вельмі вялікая. Найлепш гэта відаць на прыкладзе Расіі, якая была дзяржавай дэспатычнай, дзяржавай, што не прызнавала беларусаў і ўкраінцаў за асобныя народы. Яна прыгнятала іх нацыянальнае развіццё ўсімі даступнымі сродкамі, асабліва да 1905 г., што ў немалой ступені спрычынілася да нізкага ўзроўню развіцця гэтых народаў на момант пачатку Першай сусветнай вайны. У выніку іх лідарам не ўдалося пад канец вайны натхніць людзей на нацыянальную барацьбу ў той ступені, у якой гэта было неабходна для заваявання незалежнасці, — хоць тэарэтычна магчымасць такая была, асабліва ў выпадку з Украінай.
Уплыў дзяржаўных улад на развіццё нацыянальнага руху быў асабліва відавочны ў выпадку славакаў. Славацкі рух набываў моц у перыяды здабыцця незалежнасці ад Венгрыі (прыкладам могуць служыць паўстанцкія паходы супраць Венгрыі, распачатыя прыхільнікамі Людавіта Штура ў 1848–1849 г.), якое да ся га лася нярэдка пры падтрымцы аўстрыйскіх улад. Славацкая асвета была абмежавана ў магчымасцях свайго развіцця, славацкія газеты і нацыянальныя інстытуты гвалтоўна закрываліся, нацыянальныя дзеячы зведвалі рэпрэсіі. Праз усю гісторыю славацкага нацыянальнага адраджэння мела месца з’ява, калі, з аднаго боку, то нарастала, то слабела рэпрэсіўная палітыка Будапешта ў дачыненні да славацкіх нацыянальных памкненняў, а з другога — перыядычна ўзнікала падтрымка славакаў з боку Вены. Гэта прыводзіла да яўнай „хвалепадобнасці” славацкага нацыянальнага руху.
Ліберальная палітыка Вены стварыла ўмовы для шпаркага развіцця чэшскага нацыянальнага руху. Пачынаючы з 1848 г. аўстрыйскія ўлады падтрымлівалі — праўда, у розныя часы з рознай інтэнсіўнасцю — і ўкраінскі рух, вынікам чаго было развіццё не толькі ўкраінскай асветы (якая стаяла на другім месцы пасля чэшскай), але і ўкраінскай прэсы, культурна-асветніцкіх устаноў ды палітычных партый, хоць украінская супольнасць характарызавалася значна ніжэйшым узроўнем цывілізацыйнага развіцця ў параўнанні з чэхамі. Нацыянальная свядомасць галіцкіх украінцаў, хоць і далёкая ад той, што была ўласціва чэхам, была куды вышэйшая, чым у прыдняпроўскіх украінцаў. Гэта зрабілася відавочным у канцы другога дзесяцігоддзя XX ст., калі менавіта галіцкія ўкраінцы ўзняліся на барацьбу за ўласную незалежнасць з палякамі, тады як прыдняпроўскія ўкраінцы масава рабілі выбар на карысць класавай ідэалогіі, што прывяло іх у далейшым выніку ў склад бальшавіцкай дзяржавы са сталіцай у Маскве.
Падсумоўваючы, можна канстатаваць, што ў выпадку беларусаў (а таксама — хоць і ў крыху меншай ступені — украінцаў у складзе Расійскай імперыі) слабасць моўнага фактару і нетрывалае ўсведамленне сваёй даўнейшай нацыянальна-дзяржаўнай адметнасці ўзмацнялася адсутнасцю эліт, якія маглі б лічыцца нацыянальна беларускімі, а таксама велізарнай адсталасцю цывілізацыйнай інфраструктуры і адсутнасцю аж да Першай сусветнай вайны хоць якой палітычнай падтрымкі іх нацыянальным памкненням, не гаворачы ўжо пра палітычныя (наадварот, мела месца актыўнае супраціўленне Масквы любым спробам эмансіпацыі, якія выходзілі за рамкі літаратурных практыкаванняў — дый нават апошнія былі дазволены толькі пасля 1905 г.). Магчыма, калі б хоць адна з пералічаных трох груп фактараў склалася па-іншаму, гэта прыметна змяніла б сітуацыю на карысць беларусаў. Галіцкія ўкраінцы характарызаваліся нізкім узроўнем цывілізацыйнага развіцця, але дзякуючы ў першую чаргу рэлігійнай адметнасці ад палякаў (грэка-каталіцызм) і падтрымцы аўстрыйскіх улад (ліберальная палітыка Вены) яны значна больш прасунуліся наперад у развіцці нацыянальных формаў, чым у некалькі разоў большая паводле плошчы і колькасці насельніцтва расійская Украіна. Чэхі ва ўсіх трох аспектах развіцця былі па-за канкурэнцыяй. Гісторыя выразна спрыяла ім. Славакам жа пашанцавала пасля заканчэння Першай сусветнай вайны. У момант яе пачатку яны паводле ўзроўню развіцця свайго нацыянальнага руху не адрозніваліся ад беларусаў. „Працэс асіміляцыі, — сцвярджаюць Р. Гек і М. Ажахоўскі, — вельмі далёка зайшоў ва Усходняй Славакіі, насельніцтва якой у XIX і XX ст. неаднаразова займала мадзьярафільскія пазіцыі. У канцы XIX ст. ва ўсёй Заходняй Славакіі можна было налічыць усяго каля 1000 чалавек, якія адкрыта выказваліся пра сваю прыналежнасць да славацкага народа і актыўна праяўлялі сваю нацыянальную свядомасць”[27]. Вынікам гэтага было тое, што ў 1918 г. у Славакіі можна было знайсці ўсяго 12 урачоў і 10 настаўнікаў сярэдніх школ, якія гаварылі пра сваю славацкасць[28]. Адначасова Лявон Баршчэўскі, перакладчык, літаратуразнавец і адзін з вядучых беларускіх апазіцыйных палітыкаў нацыянальнай скіраванасці, некалькі гадоў таму так ахарактарызаваў маштаб уплыву беларускага нацыянальнага руху нашаніўскага перыяду (1906–1915): „Тых, хто актыўна займаўся творчасцю і інтэлектуальнай працай, была нейкая сотня чалавек. Звычайных жа карэспандэнтаў „Нашай Нівы” за гэтыя дзесяць гадоў назбіралася хіба некалькі тысяч”[29]. Калі нават максімальна расцягнуць паняцце беларускага нацыянальнага актывіста, то атрымаем колькасць хіба ўдвая-ўтрая большую. Меркаваная лічба нацыянальна свядомых беларусаў не перавышала ў той час некалькіх соцень чалавек.
Пасля Першай сусветнай вайны дзякуючы міжнародным дамоўленасцям (бо наўрад ці дзякуючы намаганням саміх славакаў) славацкія землі былі аддзелены ад Венгрыі і ўвайшлі ў склад новай чэхаславацкай дзяржавы. На працягу некалькіх дзесяцігоддзяў сумеснага існавання з чэхамі славакі напоўніцу раскрыліся як мадэрная еўрапейская нацыя. Стварыўшы незалежную дзяржаву, чэхі не праяўлялі ў дачыненні да іх асіміляцыйных ці рэпрэсіўных памкненняў, якія маглі б значна ўскладніць іх нацыянальнае развіццё. Беларусы, апынуўшыся ў рамках СССР у адной лодцы з рускімі, з рускай культурай і прыняўшы ў сваіх гарадах рускую мову, такога ўзроўню нацыянальнага развіцця не дасягнулі. Такім чынам, у выпадку славакаў ключавым выявіўся палітычны фактар, які спярша радыкальна тармазіў развіццё славацкай нацыянальнай супольнасці, аж да небяспекі яе знікнення, а потым стварыў для яе нечакана спрыяльныя — на фоне папярэдніх рэалій — умовы развіцця.
Савецкі Саюз не даў шанцаў на паўнацэннае нацыянальнае развіццё беларусам, за выключэннем кароткага перыяду беларусізацыі ў 1920-я г. Ён стварыў мадэрнае адукаванае беларускае грамадства, знітаванае ідэалагічнымі повязямі, якое раней абыходзілася сувязямі чыста лакальнымі. Русіфікуючы беларусаў, савецкая ўлада, аднак, радыкальна аслабіла такі істотны фактар нацыятворчых працэсаў, як мова. Замест нацыянальных повязяў яна збудавала мадэрнае грамадства з апорай на зусім іншым грунце — савецкай ідэалогіі. Гэты грунт не заняў месца побач з нацыянальнымі каштоўнасцямі, як гэта здарылася пасля Другой сусветнай вайны ў прыбалтыйскіх рэспубліках, а выцесніў іх, што значна ўскладніла працэс фармавання беларускай нацыі, бо патрабавала адмовы ад ранейшага аб’яднальнага падмурку, які дагэтуль адпавядае патрэбам значнай часткі беларусаў. У цэлым выявілася, што лінія, якая аддзяляе грамадствы са слабаразвітым нацыянальным пачуццём ад тых, што займелі высокаразвітую нацыянальную свядомасць, — зыходзячы з заходняга паняцця нацыі — у цэлым супадае з лініяй, якая аддзяляе каталіцкія грамадствы ад праваслаўных. Валынь тут з’яўляецца выключэннем, якое патрабуе асобнага разгляду. Украінскі гісторык Яраслаў Грыцак бачыць немалаважную прычыну такога стану рэчаў у пісьмовай адсталасці праваслаўных усходніх славян, якая захоўвалася на працягу многіх соцень гадоў і праяўлялася ў познім узнікнення літаратуры, малой колькасці выданняў, малых сукупных тыражах кніг на душу насельніцтва, што можна было назіраць да самага канца існавання Расійскай імперыі. „Там, дзе на ўкраінскіх землях у найбольшай ступені мелі месца заходнія ўплывы, — сцвярджае Я. Грыцак, — адначасова наймацней праяўляліся і ўплывы нацыянальныя”[30].
Ужо ў БССР стала ясна, што ў развіцці беларусаў, як і ва ўсіх праваслаўных славянскіх грамадствах, істотнае месца займала роля эліт — больш узвышаная, чым у каталіцкай Еўропе, у якой самастойная ініцыятыва людзей, іх схільнасць да самаарганізацыі адыгрывалі куды большае значэнне. Беларусы, якія да канца Расійскай імперыі не мелі высокаадукаваных эліт, сама меней з пачатку 1930-х г. падпарадкоўваліся анацыянальным (а нярэдка і антынацыянальным) камуністычным элітам, навязаным Мінску Масквой. Ад гэтага яны так і не вызваліліся да канца існавання СССР, найчасцей прызнаючы гэтыя псеўдаэліты за свае ўласныя, сумныя вынікі чаго можна назіраць і сёння. У савецкіх рэаліях яны не сфармaвалі — дый гэта было б надта складана зрабіць — і моцных механізмаў сацыяльнай інтэграцыі. Адначасова нацыянальнае развіццё беларусаў ішло несінхронна з нацыянальнымі працэсамі ў Еўропе. Калі перад Першай сусветнай вайной Беларусь вызначалася надзвычай нізкім узроўнем нацыянальнага развіцця, а яе нацыянальны рух быў амаль пазбаўлены моцных нацыяналістычных акцэнтаў (у неангласаксонскім, каштоўнасным разуменні нацыяналізму), то пасля здабыцця незалежнасці на пачатку 1990-х г. гэты рух — што і зразумела — спрабуе капіяваць даўнейшыя еўрапейскія ўзоры ў сітуацыі, калі на Захадзе стан рэчаў у гэтым плане ўжо прынцыпова змяніўся.
Пераклад Сяргея Петрыкевіча
* Падставай артыкула стаў даклад, прачытаны на Першым міжнародным кангрэсе даследаванняў Беларусі (Коўна, 23–25 верасня 2011 г.)
[1] Waldenberg M. Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Dzieje konfliktów i idei. Warszawa, 2000. S. 135–137.
[2] Терешкович П. В. Этническая история Беларуси XIX — начала XX в. в контексте Центрально-Восточной Европы. Мінск, 2004. C. 115.
[3] Waldenberg M. Narody zależne… S. 75.
[4] Špiesz A. Dzieje Słowacji na drodze do uświadomienia narodowego / Tłum. Birek M. [brak miejsca i roku wyd.] S. 102.
[5] Waldenberg M. Narody zależne… S. 60.
[6] Тамсама.
[7] Heck R., Orzechowski M. Historia Czechosłowacji. Wrocław, 1969. S. 260.
[8] Hrycak J. Historia Ukrainy 1772–1999. Narodziny nowoczes-nego narodu. Lublin, 2000. S. 98.
[9] Wereszycki H. Pod berłem Habsburgów. Zagadnienia naro-dowościowe. Kraków, 1986. S. 164.
[10] Radzik R. Między zbiórowością etniczną a wspolnotą narodową. Białorusini na tle przemian narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej XIX stulecia. Lublin, 2000. S. 140.
[11] Гісторыя Беларусі: у 6 т. Т. 4. Беларусь у складзе Расійскай імперыі (канец XVIII — пачатак XX ст.). Мінск, 2005. С. 58 (табліца 1), 369 (табліца 12).
[12] Шибеко З. В. Минск в конце XIX — начале XX в. Очерк социально-экономического развития. Мінск, 1985. C. 117.
[13] Eberhardt P. Przemiany narodowościowe na Litwie. Warszawa, 1997. S. 46 (tabela 6).
[14] Guthier S. L. The Belorussians: National Identification and Assimilation. 1897–1970. P. 1: 1897–1939 // Soviet Studies. T. XXIX. January 1977. № 1. S. 43 (tabela 2).
[15] Гл. Radzik R. Między zbiórowością… (асабліва раздзел III).
[16] Waldenberg M. Narody zależne… S. 135–137.
[17] Eberhardt P. Przemiany narodowościowe na Ukrainie XX wieku. Warszawa, 1994. S. 39 (tabela 6).
[18] Giza A. Słowacki ruch narodowy w XIX i początkach XX wieku (do 1914 roku). Szczecin, 2000. S. 105–106.
[19] Kościelak L. Historia Słowacji. Wrocław, 2010. S. 280.
[20] Тамсама. С. 293.
[21] Heck R., Orzechowski M. Historia Czechosłowacji… S. 231.
[22] Wereszycki H. Pod berłem… S. 164.
[23] Гл.: Hroch M. Małe narody Europy. Perspektywa historyczna, Wrocław — Warszawa — Kraków, 2003. S. 15–18.
[24] Historia Polski w liczbach. Państwo. Społeczeństwo. T. I. Warszawa, 2003. S. 228–230.
[25] Юзаф Хлябоўчык (Chlebowczyk J. O prawie do bytu małych i młodych narodow. Kwestia narodowa i procesy narodotworcze we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu (od schyłku XVIII do początków XX w.). Warszawa, 1983. S. 33) карыстаецца паняццем „паноўнай групы”, якая вызначаецца „прыналежнасцю да дзяржаўнай супольнасці” (напр. „нямецкія анклавы да 1897 г. на тэрыторыі ўсёй Габсбургскай манархіі”), а таксама паняццем „даміноўнай групы”, да якой залічаюцца „групы, што належаць да супольнасці, якая дамінуе на дадзенай тэрыторыі з прычыны сваёй эканамічнай або сацыяльнай перавагі, больш прасунутага культурна-цывілізацыйнага ўзроўню, а таксама ступені публічнай актыўнасці, займаных (узурпаваных) пасад і публічна-прававых прывілеяў” (на прыклад, палякі ва Усход няй Галіччыне).
[26] Гл.: Pawluczuk W. Ukraina. Polityka i mistyka. Kraków, 1988. S. 125–126.
[27] Heck R., Orzechowski M. Historia Czechosłowacji… S. 237.
[28] Bardach J. Od narodu politycznego do narodu etnicznego w Europie Środkowo-Wschodniej // Kultura i Społeczeństwo. 1993. № 4. S. 11.
[29] Ograbiony naród. Rozmowy z intelektualistami białoruskimi. Przeprowadzili Nocuń M., Brzeziecki A. Wrocław, 2007. S. 43.
[30] Hrycak J. Nowa Ukraina. Nowe interpretacje. Wrocław, 2009. S. 208.
Наверх