„Запісы БІНіМ» Т. 30-34 (2006-2011)
Не таямніца, што даследаванні эміграцыі ў беларускай гістарычнай навуцы знаходзяцца не на належным узроўні. Праўда, з моманту атрымання Беларуссю незалежнасці выйшла пэўная колькасць публікацый, прысвечаных эміграцыйнай праблематыцы, аднак складана гаварыць пра нейкі значны крок у гэтым напрамку. Так, мала комплексных даследаванняў па гісторыі беларускай эміграцыі. Шэрагі даследчыкаў эміграцыі павялічваюцца вельмі павольна. Галоўная прычына — адсутнасць буйных навуковых асяродкаў, якія б на сур’ёзным узроўні займаліся вывучэннем эміграцыйнай праблематыкі. Гэты „недахоп» прынамсі часткова кампенсуе выданне гадавіка „Запісы Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва».
Разгляданае выданне мае даўнія і трывалыя традыцыі. „Запісы» пачалі выдавацца ў 1952 г. у Нью-Ёрку намаганнямі заснавальнікаў і супрацоўнікаў Беларускага інстытута навукі і мастацтва. У 1952-1954 г. у ЗША ўбачылі свет шэсць тамоў. Наступныя кнігі выдаваліся у Мюнхене. Агулам у 1962-1970 г. у Заходняй Нямеччыне выйшла пяць тамоў. У перыяд з 1974 да 1999 г. „Запісы» зноў выдаваліся ў Нью-Ёрку. Тут падрыхтавана дванаццаць нумароў. Пасля чарговага перапынку выданне „Запісаў» аднавілася ў 2002 г. як супольны нью-ёркска-мінскі праект. Аналізуючы склад выдавецкага калектыву, можна зрабіць пэўныя высновы. Натуральна, для амерыканскага выдання кіраўніком Рэдкалегіі «Запісаў» з’яўляецца Томас Бэрд, адзін з найбольш вядомых беларусістаў ЗША. Аднак калі да распаду СССР гісторыяй эміграцыі маглі займацца пераважна самі эмігранты (яны ж былі і аўтарамі публікацый у перыё-дыку), то цяпер шэрагі знаўцаў беларускай эміграцыі пашырыліся за кошт гісторыкаў з метраполіі. Сярод членаў рэдкалегіі побач з вядомымі беларусістамі з-за акіяну Вітаўтам Кіпелем, Янкам Запруднікам і Лявонам Юрэвічам, — Алег і Наталля Гардзіенкі, даследчыкі эміграцыі ХХ ст., што жывуць у Беларусі.
Як нам здаецца, з кожным годам „Запісы» робяцца больш цікавым выданнем. Прыгледзімся бліжэй да зме-сту апошніх некалькіх тамоў за 2006-2011 г. Практычна ўсе выпускі былі тэматычныя.
Том 30 (2006) распачынаюць два блокі артыкулаў і матэрыялаў, прысвечаных 80-годдзю Янкі Запрудніка і Аляксандра Надсана. Першы блок адкрываецца артыкулам Андрэя Унучка „Захавальнік нашае памяці», у якім адзначаецца, што заслугі Я. Запрудніка ў пашырэнні навуковых ведаў пра гісторыю Беларусі ў вольным свеце цяжка пераацаніць. Аўтар падкрэслівае, што Янка Запруднік слушна займае ганаровае месца сярод беларускіх гісторыкаў. „Бібліяграфія Янкі Запрудніка» ўтрымлівае пералік кніг, брашур, артыкулаў, літаратурных твораў, інтэрв’ю юбіляра за 1954-2005 г., а таксама спіс публікацый пра яго. Наступныя тры публікацыі выйшлі з-пад пяра самога юбіляра. Першая („Спробы адраджэньня ды аўтарытарная рэакцыя (1993-1995)») — гэта неапублікаваны апошні раздзел кнігі Я. Запрудніка „Беларусь на гістарычных скрыжаваннях», якая выйшла у 1996 г. у Мінску. Аўтар сцісла характарызуе сітуацыю у краіне перад абраннем прэзідэнтам А. Лукашэнкі, а потым прасочвае асноўныя вехі грамадска-палітычнага жыцця Беларусі ў першыя гады існавання прэзідэнцкай рэспублікі, аналізуе пачынанні новай улады. Наступны матэрыял — прамова „Гістарычнасьць будзённага», што была агучана Я. Запруднікам пад час святкаванняў 61-й гадавіны абвяшчэння БНР у сакавіку 1979 г. у Нью-Ёрку. У артыкуле „Беларуская аўтакефалія» аўтар прасочвае гістарычныя перадумовы самастойнасці Беларускай Праваслаўнай Царквы. „Эпітафіі» Я. Запрудніка — крылатыя выразы аўтара ў дачыненні да вядомых беларускіх эміграцыйных дзеячаў.
Другі блок матэрыялаў прысвечаны постаці айца Аляксандра Надсана. Распачынае яго артыкул Алега Гардзіенкі „Той, хто трымае сьвет», у якім аўтар зася-роджваецца на асноўных жыццёвых этапах рэлігійнага і грамадскага дзеяча. „Бібліяграфія Аляксандра Надсана» ахоплівае навуковы, перакладчыцкі і публіцыстычны даробак за 1947-2005 г. Таксама падаецца пералік матэрыялаў, прысвечаных а. Аляксандру. Наступную частку тэкстаў складаюць публікацыі а. Надсана. Варта зазначыць, што гэта перадрукі з розных эміграцыйных выданняў. Серыю артыкулаў адкрывае матэрыял „Сьвяты Кірыла Тураўскі», у якім асвятляецца культурна-рэлігійная спадчына беларускага святога. У артыкуле „Малітвы Скарыны» разглядаецца змест першага друкаванага ўсходнеславянскага малітоўніка для свецкіх асобаў „Малая падарожная кніжка», выдадзенага Ф. Скарынам у 1522 г. у Вільні. Гэтаму ж твору прысвечаны і артыкул „Кніга Скарыны ў Капэнгагене». У артыкуле „Еўеўскі буквар» аналізуецца змест „Буквара», выдадзенага ў 1618 г. Віленскім Святадухаўскім праваслаўным брацтвам, аўтарам якога, магчыма, быў Мялеці Сматрыцкі. Артыкул „Беларусы ў Грэцкай Калегіі» распавядае пра выхадцаў з беларускіх земляў, якія ў XVII-XVIII ст. вучыліся ў Грэцкай калегіі ў Рыме, дзе рыхтавалі святароў усходняга абраду. Да тэксту прыкладзены спіс навучэнцаў калегіі, што паходзілі з беларускіх тэрыторый.
У рубрыцы „Публікацыі» змешчаны артыкул Наталлі Гардзіенкі „Беларускія дыяспары: спроба сыстэмнага аналізу», дзе даецца азначэнне тэрміна „дыяспара», разглядаецца колькасны і якасны аспекты існавання „беларускага замежжа», аналізуюцца чыннікі, якія ўплываюць на функцыянаванне эміграцыі, адзнача-юцца асаблівасці рассялення беларусаў у свеце, а таксама асвятляецца пытанне іх сувязі з метраполіяй. У публікацыі акрэсліваюцца асноўныя характарыстыкі эмігрантаў як этнасацыяльнай групы, прасочваюцца галоўныя этапы існавання эмігрантаў на чужыне. Артыкул Норберта Рандаў „Скарына ў Гёрліцы» ас-вятляе малавядомы канвалют кніг Бібліі, выдадзеных Скарынам у 1518-1519 г., які захоўваецца ў бібліятэцы у Гёрліцы (Федэральная зямля Саксонія, Нямеччына). Па сутнасці, гэта даклад, прачытаны аўтарам 1 верасня 2005 г. на калоквіюме МЗС Нямеччыны. Артыкул Лявона Юрэвіча „Танальнасць біяграфіі як энцыкля-пэдычнага жанру» распавядае пра канцэпцыю стварэння энцыклапедыі беларускага замежжа. На прыкладзе біяграфіі Людвіка Зарэчнага даследчык паказвае пэўныя складанасці пры ўкладанні біяграфічных артыкулаў. Рубрыка „Архіваліі» рэпрэзентавана двума матэрыяламі. Першы — апрацаваная і падрыхтаваная да друку Алесем Пашкевічам стэнаграма з Х (вячэрняга) паседжання І з’езда КПЗБ, якое адбылося 4 ліпеня 1928 г. Гэты дакумент утрымлівае справаздачу камуністычнага дзеяча Гершана Дуа-Богена, які ў 1928 г. ездзіў у ЗША з мэтай ажыццяўлення акцыі салідарнасці з арыштаванымі дзеячамі БСРГ. Другі матэрыял рубрыкі — выяўленая Аляксандрам Адзінцом у архіве Дзмітрыя Касмовіча даведка пра беларускіх праваслаўных святароў у Нямеччыне ў 1944-1945 г., складзеная напрыканцы Другой сусветнай вайны, праўдападобна, епіскапам Філафеем (Нарко). Дакумент утрымлівае пералік прозвішчаў з паданнем месца жыхарства душпастыраў праваслаўнага веравызнання з Беларусі ў Нямеччыне. Гэты спіс можа быць істотнай крыніцай па гісторыі царквы пад час вайны. У рубрыцы „Эпісталярыі» апублікаваны лісты былой кіраўнічкі СБМ Надзеі Абрамавай-Тэадаровіч да Надзеі Міцкевіч-Касмовіч, былой сяброўкі гэтае арганізацыі. Карэспандэнцыя паходзіць з 1960-1970-х г., калі абедзве гераіні знаходзіліся на эміграцыі, і датычыць пераважна асабістых спраў. У гэтай жа рубрыцы лісты Міхася Забэйды-Суміцкага, якія ён пісаў у 1970-я г. да Надзеі Батурыцкай, сяброўкі Таварыства беларуска-чэшскіх сувязяў. Пад рубрыкай „Дыялёгі» чытач знойдзе інтэрв’ю Янкі Запрудніка з Наталляй Арсеньевай з удзелам Яніны Каханоўскай, зробленае 19 лістапада 1993 г. Раз-мова тычылася некаторых асабістых і сямейных бакоў жыцця паэткі, якія раскрываюцца ў шчыльнай повязі з супярэчлівымі падзеямі першай паловы XX ст.
Асноўная тэма тома 31 (2008) — крыніцазнаўчая база па гісторыі беларускай эміграцыі. Праўда, нумар распачынае серыя публікацый (Лоры Доўнар „Моваю бібліяграфіі пра Алену Юрэвіч», Вітаўта Кіпеля „Алена Юрэвіч — адданая працаўніца беларушчыны», Валянціны Мароз „І за гарою пакланюся»), прысвечаных памяці Алены Юрэвіч, выбітнага навукоўца і бібліёграфа. Апрача таго, у томе змешчаны пералік публікацый нябожчыцы і матэрыялаў пра яе. Рубрыка „Архівы» ўтрымлівае шэраг змястоўных артыкулаў, аб’яднаных агульнай праблематыкай беларусікі ў замежных архівах і бібліятэках. Вольга Гарбачова („Беларусіка ў зборах Польскай бібліятэкі й Музэю Адама Міцкевіча ў Парыжы») падае спіс непасрэдна або ўскосна звязаных з гісторыяй Беларусі матэрыялаў з гэтых збораў. Трэба заўважыць, што ў згаданых сховішчах знаходзяцца крыніцы з перыяду Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, але ў першую чаргу дакументы, якія могуць зацікавіць беларускіх навукоўцаў, тычацца дзейнасці эмігрантаў — выхадцаў з земляў Беларусі ў ХІХ ст. Алег Гардзіенка ў артыкуле „Архівы царквы сьв. Эўфрасіньні Полацкай у Саўт-Рывэры» раскрывае, як на сённяшні дзень, практычна невядомы беларускім гісторыкам, але вельмі каштоўны архіў па гісторыі беларускай паваеннай эміграцыі ў ЗША, якім ёсць зборы, што захоўваюцца у праваслаўнай парафіі св. Еўфрасінні Полацкай у Саўт-Рыверы (штат Нью-Джэрсі). Там пасля вайны стварылася досыць шматлікая беларуская дыяспара, звязаная з Беларускай Цэнтральнай Радай. У архіве знаходзяцца, сярод іншага, прыватныя калекцыі шэрагу вядомых дзеячоў БЦР, а перадусім Радаслава Астроўскага і Юрыя Сабалеўскага. Наталля Гардзіенка вельмі падрабязна апісвае архіўныя зборы Беларускай бібліятэкі імя Францішка Скарыны ў Лондане, скарбніцы ведаў па гісторыі беларускай эміграцыі паваеннага перыяду. Сярод яе набыткаў, якія могуць выклікаць зацікаўленне даследчыкаў, можна пералічыць дакументы і матэрыялы, што датычаць Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, беларускіх скаўтаў на Захадзе, Рады БНР, беларускіх арганізацый у розных краінах, калекцыі паасобных грамадска-палітычных і рэлігійных дзеячаў. У артыкуле Юрыя Грыбоўскага ідзе гаворка пра дакументы, што датычацца польска-беларускіх узаемадачыненняў пад час Другой сусветнай вайны i ў паваенны перыяд, якія цяпер захоўваюцца ў архівах і бібліятэках на тэрыторыі Польшчы і Вялікабрытаніі. Гэта перадусім такія сховішчы, як Цэнтральны вайсковы apxiý у Варшаве, Архіў новых актаў у Варшаве, Польскі інстытут імя генерала Сікорскага ў Лондане, Цэнтр даследавання польскага падполля ў Лондане і інш. У публікацыі Лявона Юрэвіча даецца агляд архіва Рады БНР, які пачаў фармавацца ў 1997 г. згодна з адпаведнай пастановай арганізацыі. Аўтар акрэслівае структуру архіва і падае апісанне некаторых дакументаў, якія былі расцярушаны па розных установах і калекцыях, а цяпер знаходзяцца ў Беларускім інстытуце навукі і мастацтва. У гэтай жа рубрыцы падаецца бібліяграфія матэрыялаў да гісторыі БНР на старонках газет „Бацькаўшчына» і „Беларус», якую падрыхтаваў той жа аўтар. Ён старанна выбраў палемічныя артыкулы, зацемкі, паведамленні, камунікаты і абвесткі, звязаныя з чыннасцю рэактываванай у 1947 г. Рады БНР, яе замежнай і ўнутранай палітыкай.
У рубрыцы „Успаміны» змешчаны мемуары Юрыя Сабалеўскага і Цімоха Вострыкава. У першым выпадку чытач пазнаёміцца з машынапісам, які захоўваўся у зборах царквы Еўфрасінні Полацкай у Саўт-Рыверы. Мемуары былі напісаны Ю. Сабалеўскім у 1948 г., калі гэты беларускі дзеяч знаходзіўся ў лагеры ДП у Заходняй Нямеччыне. Як кожная мемуарная літаратура, тэкст Ю. Сабалеўскага насычаны суб’ектыўным бачаннем працэсаў і падзей, сведкам якіх аўтару давялося быць. У значнай ступені напісанне гэтых успамінаў было выклікана жаданнем Ю. Сабалеўскага даць адказ сваім палітычным апанентам і нядобразычліўцам. У сувязі з гэтым вельмі добра, што мемуары, названыя аўтарам „На этапах», суправаджае навуковы артыкул Алеся Пашкевіча (Адзін „этап» Юрыя Сабалеўскага), у якім гісторык спрабуе даць ацэнку постаці Сабалеўскага. Даследчык сцвярджае, што нягледзячы на суб’ектыўны характар успамінаў, яны значна пашыраюць нашы веды пра такія эпізоды мінуўшчыны, як бальшавіцкая акупацыя Мінска ў 1918-1919 г. або жыццё Заходняй Беларусі пад польскай улад ай у 1919 г. Тэкст Ц. Вострыкава („Мая споведзь») — успаміны дэсантніка, які пасля праходжання спецпадрыхтоўкі ў амерыканскім вайсковым асяродку ў ФРН у 1952 г. быў закінуты ў складзе групы з чатыpox асобаў у БССР з мэтай ажыццяўлення выведніцкай і шпіёнскай дзейнасці. Аўтар выказвае ўласнае меркаванне наконт гэтага дэсанту, імкнецца адказаць на пытанне, чаму дэсантнікі амаль адразу ж пасля прызямлення былі захоплены савецкай выведкай. Пад рубрыкай „Эпісталярыі» — два тэксты: „Вэнэсуэльскі карэспандэнт Юркі Віцьбіча» і „Швэдзкае жыцьцё беларуса». Абодва матэрыялы падрыхтаваны да друку Лявонам Юрэвічам. У першым выпадку чытацкай увазе прапануецца карэспандэнцыя Пятра Каралевіча, які належаў да заснаванага ў 1949 г. Аб’яднання беларусаў у Венесуэле. Гэта, відаць, была адзіная арганізацыя беларускіх эмігрантаў у той паўднёваамерыканскай краіне. Азнаямленне з трыма лістамі дае пэўнае ўяўленне пра стан беларускага жыцця ў Венесуэле, у прыватнасці пра гаротнае становішча, у якім апынуліся эмігранты ў гэтай краіне. У другім выпадку гаворка ідзе пра ліст, напісаны невядомай беларускай сям’ёй з правінцыйнага мястэчка у Швецыі, якая трапіла ў гэтую краіну пасля Другой сусветнай вайны. Безумоўна, матэрыялы ўзбагачаюць нашы веды пра ўмовы знаходжання беларускіх эмігрантаў у гэтых краінах, маладаследаваных з гледзішча побыту ў іх нашых суайчыннікаў. Артыкул Лявона Юрэвіча „Выдрукавана ў Бразыліі: невядомая публікатка» (рубрыка „Друкі») прысвечаны малавядомай расійскамоўнай брашуры Георгія Садоўскага „Віцебскі батанічны сад. 1919-1921. Фотааповед». Аўтар, эмігрант з Беларусі, які пасля вайны апынуўся ў Бразіліі, дзе ў 1965 г. і напісаў успаміны пра тое, як ён заснаваў батанічны сад у Віцебску. У рубрыцы „Персаналіі» Лявон Юрэвіч („Мікрагісторыя і макрагісторыя біяграфіі») распавядае пра эміграцыйную дзейнасць Віктара Войтанкі, дзеяча Беларускай народнай самапомачы і бурмістра Баранавічаў пад час нямецкай акупацыі, які ў замежжы быў вядомы дзякуючы сваёй грамадска-палітычнай і рэлігійнай дзейнасці. Аўтар паказвае ўсе супярэчнасці і складанасці асабістага характару свайго героя. У іншым артыкуле таго ж аўтара („Дзьве душы маргінальнага беларуса») разглядаецца эміграцыйная дзейнасць Кастуся Якуба, чалавека досыць контраверсійнага: беларуса з Віцебшчыны, выдаўца шэрагу рэлігійных перыёдыкаў на эміграцыі (між іншым, часопіса „Праваслаўны беларус»), які ў сваёй дзейнасці быў „раздвоены» паміж беларускасцю і расійскасцю, што знайшло адлюстраванне ў заангажаванасці ў жыццё як беларускай, так і расійскай дыяспары. Аўтар робіць выснову, што ўрэшце беларускія пачаткі героя перамаглі. Генадзь Сагановіч («Гістарычнасьць супраць „неабвержнасьці», або перачытваючы Абэцэдарскага й Урбана») на прыкладзе прац Лаўрэнція Абэцэдарскага „У святле неабвержных фактаў» і Паўла Урбана „У сьвятле гістарычных фактаў» апісвае супрацьстаянне беларускай савецкай і несавецкай гістарыяграфіі ў поглядзе на асноўныя моманты айчыннай гісторыі. Паводле аўтара артыкула, працу П. Урбана трэба лічыць першым сістэматычным выкладаннем пазіцый беларускай несавецкай гістарыяграфіі на асноўныя пытанні айчыннай гісторыі. Напрыканцы асноўнай часткі тома знаходзіцца „Слоўнік псэўданімаў і крыптанімаў эміграцыйных дзеячоў». Па сутнасці, гэта пашыраная версія адпаведнага слоўніка, які ўпершыню ўбачыў свет у 2003 г. на старонках газеты „Беларус». Слоўнік склалі Наталля і Алег Гардзіенкі і Лявон Юрэвіч. Укладальнікі адзначаюць, што слоўнік няпоўны, але, на нашу думку, гэтая акалічнасць не змяншае яго карыснасці.
Том 32 (2009) прысвечаны травэлогам, ролі падарожжаў і іх апісанняў у свядомасці беларускай дыя-спары. Гэты нумар пачынаецца аналітычным артыкулам Лявона Юрэвіча „Моваю травэлёгу», у якім аўтар спыняецца на беларускіх травэлогах і падарожжах як з’яве. Выклад дапаўняецца разнастайнымі ўрыўкамі і фрагментамі з падарожных дзённікаў і зацемак. „Жыццёвы» травэлог эміграцыйнага паэта Уладзіміра Дудзіцкага знайшоў адлюстраванне ў артыкуле Навума Галяшэвіча „Травэлёг Уладзімера Дудзіцкага». Аўтар прасочвае ўплыў вандровак і пераездаў Дудзіцкага на ягоную творчасць. Тэкст эмігранта Эміля Цяўлоўскага „Беларусы ў Аргентыне» — гэта падрыхтаваны ў 1976 г. машынапіс, які захоўваецца ў зборах Беларускай бібліятэкі імя Францішка Скарыны. Аўтар досыць грунтоўна і падрабязна даследуе гісторыю беларускай дыяспары ў гэтай паўднёваамерыканскай краіне. У артыкуле звяртаецца ўвага на дзейнасць савецкіх агентаў сярод эмігрантаў і змаганне з імі беларускага нацыянальнага актыву. Машынапіс падрыхтаваў да друку Сяргей Шабельцаў, даследчык беларускай эміграцыі у Лацінскай Амерыцы. Генадзь Сагановіч у артыкуле „Падарожныя запісы Самуэля Кіхеля пра Горадню й Вільню 1586 г.» знаёміць чытача з малавядомай у Беларусі крыніцай — падарожнымі нататкамі нямецкага вандроўніка XVI ст., якія датычаць яго падарожжа па Вялікім Княстве Літоўскім. Тэкст Зоры Кіпель „Знаёмства з Аляскай», па сутнасці, — дапоўнены і апрацаваны Вітаўтам Кіпелем дзённік аўтаркі, які паўстаў у выніку падарожжа на Аляску ў жніўні 1975 г. Наступны тэкст — „Манастырскі дзёньнік» Лявона Юрэвіча, штодзённыя занатоўкі яго знаходжання ў расійскім праваслаўным кляштары ў Джорданвілі, дзе месціцца духоўная семінарыя і сядзіба ўладыкі Рускай праваслаўнай царквы за мяжой. Аўтар закранае і беларускія матывы, якія маюць сувязь з гэтым месцам, за якія можна лічыць магілы некаторых беларусаў і асобаў, звязаных з Беларуссю, пахаваных на тамтэйшых могілках.
У рубрыцы „Архіваліі» змешчаны падарожныя допісы беларусаў, што напрыканцы 1940-х г. апынуліся ў далёкіх заморскіх краінах. Заслугоўваюць увагі лісты Мар’яна Каранеўскага і Сцяпана Шнэка, у якіх аўтары дзеляцца сваімі ўражаннямі пасля прыбыцця ў Новую Зеландыю і Аўстралію. Тут жа друкуюцца лісты беларускіх эмігрантаў з Італіі, Венесуэлы і Мадагаскара. У апошнім выпадку ліст напісаны беларусам, які служыў у Французскім іншаземным легіёне і прыехаў на выспу са сваім вайсковым аддзелам, каб змагацца з мясцовымі партызанамі. Матэрыял Аляксандра Адзінца „Падарожжа самотнае душы» распавядае пра поўныя асабістых пачуццяў і драматызму ўзаемаадносіны паміж беларускімі літаратарамі Хведарам Ільяшэвічам і Вольгай Таполяй. Аповед вядзецца на падставе ліставання паміж гэтымі творцамі за 1947-1948 г., калі яны ўжо знаходзіліся на эміграцыі ў Нямеччыне. У рубрыцы „Успаміны» надрукавана першая частка нідзе не публікаваных раней успамінаў Аляксандра Стагановіча „Успаміны пасла» пра дзейнасць у міжваеннай Польшчы, а таксама ў перыяд Другой сусветнай вайны і паваенны час на эміграцыі. Нагадаем, што А. Стагановіч у 1928 г. быў абраны паслом у Сойм Другой Рэчы Паспалітай. Успаміны палітыка папярэджвае артыкул Алеся Пашкевіча „Адзін год жыцьця Аляксандра Стагановіча», дзе даследчык падаў гістарычную сітуацыю ў Заходняй Беларусі ў перыяд, калі Стагановіч дзейнічаў у польскім парламенце. Макс Шчур у артыкуле „Вялікі няўдачнік» аналізуе аўтабіяграфічныя творы арганізатара літоўска-беларускай партызанкі на літоўска-беларуска-польскім памежжы на пачатку 1920-х г. Вячаслава Разумовіча-Хмары. Аналізуюцца ягоныя кнігі, выдадзеныя ў міжваенны час у Чэхаславакіі на чэшскай мове. Паказваюцца жыццёвыя дылемы і палітычныя „прыгоды» дзеяча, вакол якога і сёння ўсё яшчэ існуе шмат таямніц. Юры Грыбоўскі ў публікацыі „Беларускі камбатанцкі рух на Захадзе пасьля Другой сусьветнай вайны» разглядае арганізацыю і дзейнасць ветэранскага актыву ў Нямеччыне, Англіі, Бельгіі, ЗША, Канадзе і Аўстраліі. У артыкуле закранаецца таксама пытанне праектаў ветэранскіх адзнак, якія ў выніку так і засталіся на паперы.
У артыкуле Лявона Юрэвіча „БІНіМаўская Ку-паліяна» сабраны звесткі пра рарытэтныя рукапісы Янкі Купалы, якія захоўваюцца ў зборах Беларускага інстытута навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку. Да тэксту далучаны фотаздымкі аўтографа (са збораў БІНіМ) цыкла вершаў Янкі Купалы „Безназоўнае». Наступны матэрыял — артыкул Янкі Запрудніка („Да загадкі дзяржаўнага архіву БНР у Міколы Абрам-чыка»). Аўтар, які заўсёды адрозніваўся руплівасцю у захаванні архіўнай спадчыны БНР, апавядае пра няўдалыя спробы дзеячоў Рады БНР атрымаць ад сям’і Абрамчыка ягоны архіў пасля смерці прэзідэнта БНР. У якасці дадатку да артыкула апублікаваны некато-рыя дакументы з архіва БНР, якія яшчэ пры жыцці Абрамчыка Запрудніку ўдалося ад яго атрымаць. Тэму гэтага архіва працягвае Наталля Гардзіенка, якая падрыхтавала падборку карэспандэнцыі дзеячоў Рады БНР (цяпер захоўваюцца ў Беларускай бібліятэцы імя Францішка Скарыны) у справе лёсу архіва Міколы Абрамчыка. Як выглядае, розныя асобы на пачатку 1970-х г. рабілі спробы атрымаць архіў. У публікацыі падаюцца цікавыя, хоць і нешматлікія дакументы, што захаваліся да нашага часу, з якіх вынікае, што беларускі актыў не выключаў магчымасці нават судовага разбіральніцтва з удавой Абрамчыка. У наступнай публікацыі („Архіў Дзьмітрыя Касмовіча») тая ж аўтарка асвятляе гісторыю асабістага архіва Дзмітрыя Касмовіча, які быў перададзены на радзіму ўдавой гэтага дзеяча. Што істотна, у публікацыі падаецца пералік тэчак з кароткім апісаннем іх зместу. Моўная прабле-ма ў беларускай эміграцыйнай літаратуры — прадмет даследчыцкай увагі Змітра Саўкі („Чыстая як веяная»). Аўтар артыкула засяроджваецца на дыскусіі вакол чысціні мовы паміж Вітаўтам Тумашам і Міхасём Міцкевічам, эміграцыйнымі дзеячамі, вядомымі знаўцамі і даследчыкамі роднай мовы. Асноўную частку тома завяршае рубрыка „Музэй», у якой знаходзім матэрыял пра віртуальны музей БІНіМ, дзе змешчаны выявы праектаў грошай БНР, рэдкія фотаздымкі з рэлігійнага жыцця і памінальныя карткі эмігрантаў. Варта звярнуць увагу на «Бібліяграфію публікацыяў газэтаў „Бацькаўшчына» й „Беларус», прысьвечаных архівам, бібліятэкам, выставам, музэям».
Тэма тома 33 (2010) — эміграцыйныя эпісталярыі. Нумар пачынае артыкул Лявона Юрэвіча „Эпісталярыюм як форма аўтабіяграфіі карэспандэнта й біяграфіі ягонага часу (Выпадак Юркі Віцьбіча)», пабудаваны на паваенным ліставанні Юркі Віцьбіча з іншымі беларускімі эміграцыйнамі дзеячамі. Карэспандэнцыя адлюстроўвае штодзённыя праблемы і клопаты эмігрантаў у іх грамадскай дзейнасці. Ліставанне паміж Антонам Адамовічам і Наталляй Арсен’евай з 1944-1945 г. кідае святло на цікавыя і дагэтуль малавядомыя акалічнасці культурніцкага і літаратурнага жыцця ва ўмовах нямецкай акупацыі. Значную цікавасць у даследчыкаў павінны выклікаць і лісты Янкі Запрудніка да прэзідэнта БНР Міколы Абрамчыка за 1953-1969 г., дзе закранаюцца пытанні, звязаныя з дзейнасцю Рады БНР на эміграцыі, супрацоўніцтвам беларускіх эмігрантаў з прадстаўнікамі іншых народаў, працай беларускай секцыі радыё „Вызваленне», выдавецкімі праектамі. Шмат дэталяў адносна беларускага рэлігійнага жыцця на эміграцыі, у тым ліку перакладаў літургіі ў праваслаўных парафіях, можна знайсці ў ліставанні рэлігійных і грамадскіх дзеячоў у ЗША Міхася Міцкевіча з Міхасём Тулейкам. Ліст пратэстанцкага місія-нера Масея Гітліна да Вітаўта Тумаша (1958) даты-ЧТ.ТТТТ. працы над перакладам на беларускую мову Бібліі. Ліст Яўхіма Скурата у Беларускі інстытут навукі і мастацтва (1955) дадае новыя дэталі да біяграфіі гэтага эміграцыйнага дзеяча. Ліст Міколы Панькова да Лявона Савёнка (1956) утрымлівае, між іншым, звесткі пра пэўныя кантакты беларускіх эмігрантаў на Захадзе з іх суайчыннікамі ў БССР. Ліст папярэджаны разгорнутым каментаром Андрэя Вашкевіча.
У рубрыцы „Тэксты» апублікаваны артыкул Вітаўта Тумаша (пад псеўданімам Сымон Брага) „На Захад і Усход (пра беларускую культурную экспансію)». Тэкст быў напісаны ў 1948 г. і часткова друкаваўся ў эміграцыйных выданнях. Аўтар выказвае думку наконт моцных беларускіх моўных і культурніцкіх уплываў на суседнія народы, перадусім польскі і расійскі. Успаміны Барыса Данілюка прысвечаны ягонай дзейнасці пад час нямецкай акупацыі Беларусі, а таксама удзелу ў жыцці беларускай эміграцыі на Захадзе ў паваенны час. Аўтар успамінаў быў досыць актыўным чалавекам і браў удзел у розных палітычных, грамадскіх і рэлігійных мерапрыемствах як на бацькаўшчыне, так і на чужыне. Ва ўспамінах шмат прозвішчаў, а таксама фактаў і падзей, відавочцам або ўдзельнікам якіх быў сам Данілюк. У рубрыцы „Архіваліі» змешчаны перакладзены з англійскай мовы тэкст манаха-бенедыкцінца Міхала Камечка пра беларускага каталіцкага святара Апанаса Рэшаця, зацятага прыхільніка распаўсюджання уніі сярод беларускага насельніцтва. У гэтай жа рубрыцы апублікаваны артыкул Вячаслава Завалішына, расійскага журналіста, перакладчыка, паэта, крытыка і мастацтвазнаўца, якога пад час Другой сусветнай вайны лёс закінуў на Захад. Гэты чалавек падтрымліваў сталыя кантакты з газетай „Беларус», а сваімі поглядамі на беларускае пытанне значна адрозніваўся ад большасці сваіх суродзічаў — расійскіх эмігрантаў. У „Запісах» надрукаваны яго артыкул „Уладыслаў Старэвіч і ягонае мастацтва» з архіва газеты „Беларус», у якім распавядаецца пра творчасць кінадзеяча Уладыслава Старэвіча, беларуса па пахо-джанні. Матэрыял „Кароткая біяграфія» ўяўляе сабой не-датаваны тэкст настаўніка і педагога Івана Мухі, аднаго з нешматлікіх ураджэнцаў Усходняй Беларусі, якія былі звязаныя з беларускім нацыянальным актывам пад час нямецкай акупацыі і ў замежжы.
Заслугоўвае увагі матэрыял „Як пасварыліся празаік Савёнак з паэтам Салаўём і што ад гэтага здабыла літаратура», падрыхтаваны Л. Юрэвічам. Ён знаёміць з практычна невядомым, але вельмі цікавым, эпізодам з жыцця беларускіх літаратараў пад час нямецкай акупацыі. Лявон Юрэвіч у артыкуле „Кароткае пасьлямоўе да публікацыі ўспамінаў пасла» дзеліцца думкамі наконт эміграцыйнага перыяду дзейнасці Аляксандра Стагановіча, што застаўся па-за ўспамінамі беларускага дзеяча, надрукаванымі ў папярэднім томе „Запісаў». Наступныя два артыкулы Лявона Юрэвіча прысвечаны беларускім літаратарам-эмігрантам Ізыдару Плашчынскаму (Язэпу Гуткоўскаму) і Янку Ліманоўскаму. Яшчэ адзін тэкст таго ж аўтара „Made in BNR: да гісторыі марак і кружэлак на эміграцыі» закранае практычна не-вядомую дагэтуль старонку паваеннага беларускага эміграцыйнага жыцця, а менавіта выданне марак і памятных значкоў. Матэрыял значна ўзбагачае каляровая ўкладка з выявамі некаторых марак і значкоў, пра якія ідзе гаворка ў артыкуле. У рубрыцы „Публікацыі» змешчаны артыкул Алега Гардзіенкі „Беларуская Цэнтральная Рада (1977-1995)», дзе гісторык на падставе эміграцыйных матэрыялаў грунтоўна даследуе апошні этап (пасля смерці Радаслава Астроўскага) існавання БЦР. У разгляданым томе змешчана таксама размова з Алесяй Кіпель, дачкой Вітаўта і Зоры Кіпеляў, якая рас-павядае пра свой удзел у жыцці беларускай дыяспары ў ЗША. У рубрыцы „Выданні» — інфармацыя пра беларускі грамадска-рэлігійны часопіс „Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі», які выдаваўся Юркам Віцьбічам у 1946-1947 г. у Заходняй Нямеччыне. Выданне можна лічыць адной з істотных крыніц па гісторыі беларускага праваслаўнага жыцця ў згаданы перыяд, калі беларускае праваслаўе на чужыне перажывала вельмі напружаны час.
У томе 34 (2011) галоўная тэма — беларусы ў Нямеччыне. Вядома, што гэтая праблематыка дагэтуль чакае грунтоўнага і ўсебаковага даследавання. Надзвычай змястоўную і цікавую падборку дакументаў і матэрыялаў пра паўсядзённае жыццё беларускіх выгнанцаў у Заходняй Нямеччыне падрыхтаваў Лявон Юрэвіч („Краіна Ды-Пі: замалёўкі побыту й нораваў зь лягерных часоў»). Значную частку складаюць сведчанні (улёткі, камунікаты, заявы) тых унутраных сварак, непаразуменняў і закалотаў, якіх не ўдалося пазбегнуць насельнікам беларускіх лагераў. Безумоўную каштоўнасць уяўляюць лісты былога дыпісаўца Барыса Данілюка („Лісты пра ОСТаўцаў і ДыПісаў у францускай зоне») да Лявона Юрэвіча, у якіх асвятляецца жыццё беларускіх эмігрантаў у французскай зоне акупацыі Нямеччыны. Успаміны Надзеі Запруднік распавядаюць пра блуканне па розных нацыянальных лагерах ДП у перыяд 1945-1950 г. Вітаўт Кіпе ль падрыхтаваў успаміны „Моладзь у лягерах Ды-Пі», дзе, між іншым, дзеліцца сваімі ўражаннямі пра арганізацыю скаўцкага жыцця, удзельнікам якога быў ён сам. У гэтым жа ну-мары знаходзім успаміны Алеся Марговіча „Шлях беларускіх дзяцей у вапошнюю вайну». Па сутнасці, гэты матэрыял — дапоўнены каментарамі перадрук з газеты „Бацькаўшчына» за 1955 г. Івонка Сурвіла ў матэрыяле „Ды-Пі-лягеры ў Даніі» засяроджваецца на аповедзе пра жыццё беларускіх дыпісаў у гэтай краіне. У нумары змешчана таксама апрацаваная Аленай і Лявонам Юрэвічамі «Выбраная бібліяграфія матэрыялаў пра лягеры Ды-Пі з газэтаў „Бацькаўшчына» й „Беларус»».
У рубрыцы „Архіваліі» знаходзім публікацыю „З архіву Антона Адамовіча», у які ўваходзяць і матэрыя-лы пра Каруся Каганца, і аўтабіяграфія Адамовіча, і ягоная карэспандэнцыя з а. Пётрам Татарыновічам у справе ўнутраных праблем эмігрантаў ваеннай хвалі. Заслугоўвае ўвагі і „Праўдзівая даведка» беларускага рэлігійнага дзеяча на эміграцыі Аляксандра Асіпчыка, перадрук улёткі, выдадзенай аўтарам у 1957 г. у Чыкага пад час палемікі з іншым эмігрантам Іванам Касяком. Не менш цікавай выглядае карэспандэнцыя паміж Людвікам Галубовічам і Дзмітрыем Касмовічам у 1951-1953 г., якая ў асноўным прысвечана палітычным справам беларускіх эмігрантаў. Матэрыял можа аказацца важнай крыніцай па гісторыі вайскова-палітычных арганізацый на эміграцыі, а таксама супрацоўніцтва беларускіх антыкамуністаў з заходнімі спецслужбамі. У нумары змешчана другая частка ўспамінаў Юрыя Сабалеўскага „Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада» з уступным артыкулам Алеся Пашкевіча. Наталля Гардзіенка („Да гісторыі беларусаў у Мюнхэнскім Інстытуце вывучэньня СССР») спыняецца на пытанні супрацоўніцтва Беларускага інстытута навукі і мастацтва у Нью-Ёрку з Мюнхенскім інстытутам вывучэння СССР. Апошні быў заснаваны ў 1950 г. з дазволу ўлад аў ЗША як інфармацыйна-даследчыцкая структура, патрэбу стварэння якой падыктавалі рэаліі халоднай вайны. Да супрацоўніцтва з Інстытутам прыцягваліся эмігранты-антыкамуністы. Мэтай аўтаркі было прасачыць беларускі след у дзйнасці гэтай установы. На падставе найноўшых даследаванняў, а таксама мемуарыстыю у артыкуле прасочваецца ўдзел беларускіх эмігрантаў у мерапрыемствах Інстытута. Аўтарка станоўча ацэньвае супрацоўніцтва беларусаў з Інстытутам і лічыць яго даволі плённым, у прыватнасці ў выдавецкай дзейнасці. У працяг тэмы падаецца „Бібліяграфія беларускіх пэрыёдыкаў Інстытуту вывучэньня СССР у Мюнхэне», якая складаецца з артыкулаў, апублікаваных у 1955-1960 г. у „Беларускім зборніку» і „Belorussian Review». Матэрыял быў створаны на падставе апрацоўкі выдання „Літоўская Бібліяграфічная Служба. Выданьне № 66″, якое ў 1963 г. у ЗША падрыхтаваў і выдаў Аляксандр Ружанцоў. Вядомы беларускі грамадскі дзеяч на эміграцыі Павел Урбан апавядае пра жыццё ў міжваеннай Савецкай Беларусі і ў перыяд нямецкай акупацыі, а таксама пра дзейнасць на эміграцыі. Пры гэтым Наталля Гардзіенка падрыхтавала пашыраную бібліяграфію П. Урбана.
Артыкул „Царква ў Мюнхене» асвятляе малавядомы факт існавання царквы міру Усходу і Захаду, якую ў 1952 г. пабудаваў святар Цімафей Прохараў. Цікавасць выклікае і серыя фотаздымкаў, што адлюстроўваюць сувязь беларусаў з гэтай царквой (Надзея Абрамава, а. Часлаў Сіповіч і інш.). Наступны матэрыял прысвечаны малавядомай літаратурнай спадчыне Пётры Сыча, беларускага літаратара і журналіста на эміграцыі; яго нататнік за 1953-1954 г. змяшчае фельетоны і малюнкі аўтара. У рубрыцы „Друкі» апублікаваны артыкул Міхася Швэдзюка „Кароткія ўспаміны айца Міхаіла Бажар’янава», дзе пададзены паасобныя фрагменты машынапісу „Мой адказ малым людзям», падрыхтаваны ý 1945 г. праваслаўным святаром а. Бажар’янавым пад час яго знаходжання ва Усходняй Афрыцы. Гэтая брашура пераконвае ў наяўнасці напружаных і не пазбаўленых антаганізмаў нацыянальных і канфесійных стасункаў у лагерах для цывільных польскіх грамадзян. Артыкул Лявона Юрэвіча „Наш першы: Язэп Варонка» пабудаваны на цікавай падборцы дукументаў, карэспандэнцыі і каментароў пра складаныя ўзаемадачыненні паміж прадстаўніком „старой» незалежніцкай эміграцыі Я. Варонкам і прадстаўнікамі паваеннай Рады БНР. У асобнай публікацыі Макс Шчур выкладае сваё разуменне зместу рамана Віктара Вальтара „Роджаныя пад Сатурнам». Андрэй Блінец у артыкуле „Яшчэ раз пра Наваградзкі эскадрон» намагаецца крытычна зірнуць на гісторыю стварэння і дзейнасць 68-га коннага шума-батальёна пад камандаваннем Барыса Рагулі, які дзейнічаў на Наваградчыне ў 1944 г. Аўтар робіць гэта, аднак, на падставе наяўнага даробку і ўспамінаў былых вайскоўцаў батальёна, не абапіраючыся на архіўныя крыніцы.
Варта дадаць, што неад’емная частка усіх разгледжаных тамоў „Запісаў» — кніжны агляд і рэцэнзіі прац, што выйшлі ў Беларусі і за яе межамі, якія тычацца эміграцыйнай праблематыкі.
Пасля ўважлівага агляду зместу тамоў здаецца цалкам абгрунтаванай выснова, што асаблівая вартасць выдання — у публікаванні вялікай колькасці архіўных крыніц, асабліва эпісталярнага і мемуарнага характару. Менавіта гэтая рыса перыёдыка робіць яго выключна цікавым і карысным для даследчыкаў беларускай эміграцыі. Акрамя таго, неабходна адзначыць, што „Запісы» даўно ўжо сталі нечым большым, чым часопіс, прысвечаны эміграцыі. Беручы пад увагу сучасны стан вывучэння эміграцыі, выданне можна з упэўненасцю акрэсліць як своеасаблівую выспу эміграцыйнай праблематыкі, вольную ад савецкіх догмаў, абмежаванняў, падыходаў і схем.
Варшава
Юры Грыбоўскі