Войцех Матэрскі. Да стандартаў савецкай эпохі?*
* Польша – Беларусь (1921–1953): сб. документов и материалов / сост.: А. Н. ВАБИЩЕВИЧ [и др.]. Минск: Беларуская навука, 2012. 423 с.
Дадзены зборнік дакументаў разлічаны, як паведамляе рэдактар, на “профессиональных историков и широкий круг общественности”. Ён адлюстроўвае на аснове арыгінальных архіўных матэрыялаў “различные аспекты польско-белорусских отношений в 1921–1953 гг.” (423).
Улічваючы значныя змены ў статусе абедзвюх краін і народаў, якія адбыліся ў гэты перыяд, зборнік павінен ахопліваць, прынамсі, чатыры розныя віды адносінаў: квазіміждзяржаўныя ў перыяд да снежня 1923 г. (спачатку Рэчы Паспалітай з Беларускай Народнай Рэспублікай, потым Рэчы Паспалітай з Беларускай ССР); нерэгулярныя кантакты Другой Рэчы Паспалітай з СССР па беларускіх пытаннях пасля снежня 1923 г.[1] (рэпатрыяцыя, аптацыя, суднаходства на прымежных рэках, спрэчкі пра мяжу, праблемы нацыянальных меншасцяў, рэлігіі і г. д.); адносіны паміж двуманародамі ў перыяд Другой сусветнай вайны, ва ўмовах акупацыі тэрыторыі польскай дзяржавы; квазі-міждзяржаўныя адносіны ў перыяд з верасня 1944 г. – ва ўмовах фармальнага вяртання БССР у лютым 1944 г. юрыдычнага статусу міжнароднага суб’екта[2]. Гэта мноства важных пытанняў рознага характару, найперш дыпламатычных, консульскіх, эканамічных, а таксама датычных выканання ўмоў Рыжскай мірнай дамовы, якія на працягу многіх гадоў цікавяць гісторыкаў абедзвюх краін, што пацвярджаюць навуковыя канферэнцыі (яны рэгулярна праходзяць ва ўніверсітэтаху Торуні[3], Гомелі[4], Горадні[5] і Мінску[6]). Аспектам узаемаадносінаў, якія на іх абмяркоўваюцца, прысвечана шырокая польская гістарыяграфія[7], у меншай ступені беларуская гістарыяграфія савецкага перыяду і перыяду пасля распаду СССР[8]. У выданнях канферэнцый утрымліваецца цэлы шэраг дакументаў, якія датычацца, хутчэй, польска-савецкіх адносінаў з улікам кантэксту Беларусі, чым непасрэдна польска-беларускіх узаемадачыненняў[9]. Такім чынам, ідэя падборкі і выдання дакументаў, прысвечаных польска-беларускім адносінам ХХ ст. у шырокім разуменні, мела пад сабой грунт. Іншая справа – яе рэалізацыя, але пра гэта крыху ніжэй.
Зборнік выдадзены на рускай мове – мове большасці змешчаных у ім дакументаў, што, без сумневу, пашырыць круг карыстальнікаў, але гэта прыкмета саветызацыі беларускай навукі і культуры (на рускай мове па-ранейшаму выдаецца шмат публікацый) – асабліва з улікам таго, што з моманту абвяшчэння незалежнай Беларусі прайшло больш за дваццаць гадоў.
У падборку ўвайшло 146 дакументаў з беларускіх архіваў, Асобнага архіва Літвы і “Дыпламатычнага архіва Францыі”[10]. Няма дакументаў з расійскіх архіваў і, перш за ўсё, польскіх. Для складальнікаў, відавочна, гэта не было праблемай, хоць пры разглядзе (пра гэта ніжэй) пытанняў палітыкі Другой Рэчы Паспалітай у дачыненні да беларускай меншасці адсутнасць матэрыялаў, прынамсі, з Цэнтральнага архіва Міністэрства ўнутраных спраў і Архіва новых актаў непазбежна прыводзіць да абуральнай аднабаковасці даследавання. Не былі скарыстаны нават польскія зборнікі дакументаў, што дзіўна, паколькі “Прадмова” сведчыць пра нядрэннае веданне польскай гістарыяграфіі. Пры гэтым шырока выкарыстоўваюцца матэрыялы беларускіх зборнікаў, асабліва ненавуковага характару[11].
Часавыя рамкі апублікаваных дакументаў нетыповыя – як для Беларусі, так і для Польшчы. Іх абралі выключна па палітычных прычынах. Зборнік адкрывае Рыжская мірная дамова, што было б прымальна толькі ў выпадку пазіцыі, якая разглядае дыпламатычныя адносіны паміж Другой Рэччу Паспалітай і Беларускай ССР. Такім чынам, не прымаюцца да ўвагі вельмі важныя для дадзенай тэмы адносіны Варшавы і Беларускай Народнай Рэспублікі[12], якая лічыцца першай, хоць інядоўгачасовай сучаснай беларускай дзяржаўнасцю, а таксама стаўленне адроджанай Польшчы да т. зв. Літбела[13] і Беларускай ССР[14] у пачатковы перыяд яе існавання. Завяршае зборнік 1953 год – момант ліквідацыі апошняга польскага фармавання ўзброенага падполля (адзінкавыя акцыі працягваліся да 1954 г.) на тэрыторыі Беларускай ССР, г. зн. факт, які не мае нічога агульнага з польска-беларускімі міждзяржаўнымі сувязямі і зусім мала – з характарам адносінаў паміж двума народамі.
Кніга складаецца з дзвюх асобных частак з агульнай “Прадмовай”, падзеленых храналагічна наступным чынам: 18 сакавіка 1921 г. – 29 чэрвеня 1939 г. [15]і 29 кастрычніка 1939 г. – 26 красавіка 1953 г.[16]. Кожная частка мае асобныя паказальнікі (імянны і геаграфічны) і асобныя спасылкі на вылучаныя, асобна пранумараваныя ў рамках дадзеных частак, дакументы. Ствараецца ўражанне, што выданне планавалася як двухтамовае, але ў апошні момант было аб’яднана ў адну кнігу – з уклеенымі ілюстрацыямі ў якасці элемента, які падзяляе дзве часткі.
Амаль у кожным абзацы ананімнай “Прадмовы” да збор-ніка дакументаў змяшчаецца яе асноўная ідэя пра злоснага, агрэсіўнага суседа, прывязаная да сучаснасці. Вось што можа даведацца з “Прадмовы” чытач, узяўшы ў рукі кнігу.
“Успешное развитие Республики Беларусь” спрыяе вызначэнню ў сучаснай перспектыве “места и роли белорусского народа в европейской и мировой истории”. Для гэтага неабходна “введение в научный оборот первоисточ-ников, которые помогают объективно рассматривать прошлое Беларуси”. Польшча, як Старшыня Еўрапейскага Саюза, мела шанец “вовлечь Беларусь в общеевропейские процессы”. Гэтак зрабіў бы “каждый добрый сосед”, але “никоим образом” Польшча, якая праводзіць палітыку “активного вмешательства во внутренние дела Беларуси”. На гэтым фоне “самое время вспомнить историю, задуматься об истинных причинах, корнях проблем польско-белорусских отношений”. Інакш сучаснікі не змогуць усвядоміць “степень опасности ситуации для национальной безопасности белорусского государства”, падрыхтавацца да “комплексного и своевременного реагирования”. Гэты сучасны кантэкст – злоснага суседа, які замахваецца на суверэнітэт Беларусі – прысутнічае ва ўсім тэксце “Прадмовы”, да апошняга абзаца[17]. Наступныя дакументы закліканы праілюстраваць ці нават даказаць на адмыслова падабраных “исторических примерах”, што баяцца сапраўды ёсць чаго, што варта рыхтавацца да абароны.
Гвалт палякаў над беларусамі пачаўся яшчэ ў XIV ст., калі замест таго, каб развіваць адносіны з Вялікім Княствам Літоўскім, “Польское королевство мечтало о подчинении своим интересам его социально-экономических ресурсов”. Гэтага ўдалося дасягнуць у 1569 г. у Люблінскай уніі, якая “выкрутила ВКЛ руки”, стварыла базу для “окатоличивания и полонизации его православного населения”, асіміляцыі беларускай шляхты. Праведзеная палякамі “социальная дезинтеграция ВКЛ”, як і знішчэнне больш за палову беларускага этнасу ў войнах XVII–XVIII ст., “привели к упадку белорусской культуры и существенно замедлили процесс национального развития белорусского народа”. Сёння відавочна, што “только благодаря включению белорусских земель в состав Российской империи процесс окатоличивания и полонизации их населения был остановлен” і “сформировалась независимая белорусская нация”.
Пасля сусветнай вайны “БНР как государство не состоялась”. Толькі Савецкая Беларусь стала “прецедентом создания политико-территориальной единицы с атрибутами белорусской государственности”. Урад Савецкай Расіі “обеспечил реальное решение вопроса о самоопределении белорусов в форме создания белорусской советской государственности – национального дома нашего народа”. Гэта адбылося нягледзячы на гегеманістычныя высілкі польскіх палітыкаў, якія, фарсіруючы федэратыўныя планы, “не замедлили испортить отношения со всеми национальными движениями в Восточной Европе”. Нягледзячы на мірныя імкненні бальшавікоў, “экспансионистские претензии польской элиты привели к войне”. У гэтай вайне польскія войскі “сжигали и разрушали жилища, осуществляли зверства, насилия и убийства”. Ваеннапалонных, у тым ліку беларусаў, “истребляли голодом и холодом”, а “коммунистов, комсостав и евреев расстреливали без суда и следствия”. Мяжа, вызначаная ў Рызе, была “определена произвольно по случайно составленной конфигурации линии фронта, никакого другого обоснования она не имела, да и не могла иметь”, што ў наступныя гады прывяло да “глубинных антагонистических межгосударственных противоречий”. Кіруючыся ідэалогіяй “прометеизма”, польскія спецслужбы стваралі ў Беларусі “небольшие хорошо законспирированные группы с целью осуществления актов террора и диверсий”.
У Польшчы міжваеннага перыяду праводзілася “последовательная, наступательная и бескомпромиссная ассимиляторская политика”, якая ажыццяўлялася “с помощью жестоких репрессий и преследований”. Нічога дзіўнага, што на землях пад яе кіраваннем “за менее чем 100 лет (да 2002 г. – Заўвага аўтара) произошло десятикратное уменьшение численности белорусов”. Палітыку знішчэння народа мы назіраем і ў сучаснай Польшчы, якая фарсіруе ненатуральны феномен “православных поляков”.
Асабліва агіднай у “Прадмове” здаецца заява пра тое, што польскія спецслужбы стварылі ў міжваенны перыяд “сеть агентов влияния в политическом руководстве национальных республик и автономий СССР, в военных кругах, а также в среде интеллигенции” (13). Такім чынам, па меркаванні аўтараў “Прадмовы”, забойствы вялікай колькасці беларускай палітычнай і культурнай эліты, судовыя працэсы і масавыя рэпрэсіі ў 30-я г., калі арыштаваных абвінавачвалі пераважна ў дыверсіях і шпіянажы на карысць Польшчы, сапраўды мелі грунт пад сабой.
У 30-я г. “Польша плыла по течению агрессивной гитлеровской политики”, падпісала з Гітлерам “секретное соглашение о разделе Чехословакии”, дэманстравала ў дачыненні да СССР “крайнее высокомерие и враждебность”, праводзіла “агрессивную региональную политику”. Нічога дзіўнага, што Савецкі Саюз і Трэці Райх падпісалі пагадненне ад 23 жніўня 1939 г., якое, аднак, “не содержало статей о военном сотрудничестве”, які “не делало их союзниками ни формально, ни фактически”. З пункту погляду “морали и политической практики того времени” пакт Молатава – Рыбентропа “не представлял собой ничего экстраординарного”. СССР “пришел на помощь белорусам и украинцам” толькі тады,“когда Польша распалась”, а “военных действий между польскими и советскими войсками фактически не было”.
Армія Краёва, якая дзейнічала на беларускай тэрыторыі пасля чэрвеня 1941 г., “проводила вооруженные акции против малочисленных групп отступающих советских военнослужащих”. З немцамі яна пачала змагацца “после того, как на советско-германском фронте произошел решительный перелом”. Пры гэтым “своей важнейшей задачей она считала максимально задержать наступление советских войск”, а «своих “крупных успехов” она добивалась во время карательных акций против населения Беларуси», здзяйсняючы “убийства, дикие погромы и грабежи”. Адмысловай старонкай у яе дзейнасці было пачатае ў снежні 1943 г. супрацоўніцтва з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі, “уничтожение, а по возможности передача германским оккупантам советских партизан”. У выніку “аковцы высвободили для фронта, не только Восточного, но и Западного, десятки подразделений вермахта”. Польскае ж постакаўскае падполле вяло барацьбу, якая, “особенно после 1948 г., когда политические цели отошли на второй план, выливалась в теракты, диверсии, грабежи, шантаж и запугивание населения”.
З настолькі тэндэнцыйным, скажоным уяўленнем польска-беларускіх адносінаў немагчыма нават спрачацца. Наступствы такой прапаганды будзе складана выправіць, улічваючы, што з кнігай пазнаёмяцца таксама меней падрыхтаваныя чытачы, якія могуць не ведаць іншых даследаванняў і давяраюць паважаным установам, пад эгідай якіх выдадзены зборнік.
У першай частцы (65 дакументаў), што апавядае пра міжваеннае дваццацігоддзе, практычна ўсе апублікаваныя матэрыялы цалкам ці часткова закранаюць палітыку польскіх улад у дачыненні да беларускай меншасці (“земель Западной Беларуси”). Гэта адна суцэльная плынь абвінавачванняў, часам абгрунтаваных, але ў большасці выпадкаў значна перабольшаных, якія ні разу крытычна не аналізаваліся ні ў каментарах, ні ў “Прадмове”. Бракуе таксама параўнальнага матэрыялу, які тычыцца сітуацыі ў Савецкай Беларусі, жахлівых рэпрэсій у дачыненні да яе насельніцтва, своеасаблівы сімвал якіх – адсутнасць згадвання назвы Курапаты, месца пахавання больш як ста тысяч ахвяр савецкага тэрору 1937–1941 г.[18].
За выключэннем фрагмента з Рыжскай мірнай дамовы (дак. 1) дыпламатычны характар маюць толькі чатыры апублікаваныя дакументы – і толькі два закранаюць адносіны Мінска – Варшавы. Гэта свайго роду кур’ёз, улічваючы двухбаковую міжнародную формулу падборкі матэрыялу.
Цяжка зразумець, чаму з поля зроку складальнікаў цалкам выпаў вельмі цікавы перыяд дзяржаўных польска-беларускіх адносінаў у першыя месяцы (гады) пасля падпісання Рыжскай мірнай дамовы. Надзённыя патрэбы абедзвюх дзяржаў, нягледзячы на адсутнасць фармальных дыпламатычных адносінаў[19], патрабавалі непасрэднага рашэння шэрагу праблем, звязаных найперш з выкананнем пастаноў мірнай дамовы. Пытанні фармуляваліся і вырашаліся пад час узаемаадносінаў паміж беларускім Міністэрствам замежных спраў і мінскім прадстаўніцтвам Дэлегацыі РП у Змяшаных камісіях па выкананні пастаноў Рыжскай мірнай дамовы. Кіраўнік прадстаўніцтва – С. Ціхоцкі – з канца 1921 г. нароўні са сваімі непасрэднымі абавязкамі выконваў консульска-дыпламатычныя функцыі, г. зн. важную, хутчэй дыпламатычную, чым консульскую ролю[20]. Гэтая нетыповая для яго фармальнага статусу дзейнасць спынілася пасля снежня 1923 г. З’явіліся, аднак, іншыя вартыя ўвагі двухбаковыя адносіны, якія знаходзіліся ў кампетэнцыі Консульскага аддзела РП у Менску, што дзейнічаў з 1924 г., яго ўзначальваў Ян Карчэўскі. Дарэмна шукаць штосьці пра гэтыя адносіны ў зборніку.
Акрамя нязначных згадванняў, няма нават дакументаў, якія тычацца шматлікіх польска-беларускіх інцыдэнтаў на мяжы ці важнай для абедзвюх краін праблемы суднаходства на прымежных рэках.
Ігнараванне якіх-небудзь іншых, акрамя “пакутніцкіх”, аспектаў польска-беларускіх адносінаў характэрна і для другой часткі зборніка, якая змяшчае 81 дакумент перыяду 1939–1953 г. У рэцэнзіі складана ахапіць усе пытанні, але, прынамсі, на два з іх варта звярнуць адмысловую ўвагу: адсутнасць якіх-небудзь матэрыялаў на тэму непасрэдных міждзяржаўных адносінаў, пачатак якім паклала падпісаная ў Любліне 9 верасня 1944 г. дамова паміж ПКНA і Саветам народных камісараў Беларускай ССР пра абмен насельніцтвам[21]; не згадваецца і польска-беларускае ўзаемадзеянне пад час форуму Падрыхтоўчай камісіі па пытаннях Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, як і пазней, пад час самога форуму[22]. Дадзеныя тэмы не падаліся складальнікам цікавымі, у параўнанні з усёабдымнай “борьбой с польским бандитизмом”.
Але нават тут няма паслядоўнасці. Прыклаўшы нямала старанняў да ілюстрацыі пасляваеннай дзейнасці “польских бандитов”, складальнікі апублікавалі шмат неістотных матэрыялаў, якія не маюць прамога дачынення да тэмы. Пры гэтым яны абышлі ўвагай ключавы дакумент – даклад Міністэрства ўнутраных спраў Беларускай ССР ад лістапада 1947 г. “Результаты агентурно-оперативной деятельности органов МВД Белорусской ССР по ликвидации антисоветского националистического подполья, его банд и другого контрреволюционного подполья в период с 1 января 1944 г. по 1 марта 1947 г.”. Гэты вельмі падрабязны даклад, падпісаны міністрам унутраных спраў ген. С. С. Бельчанкам, у рэдакцыі начальніка Упраўлення барацьбы з бандытызмам палкоўніка Л. К. Гронскага, быў выдадзены ў канцы мінулага стагоддзя ў перакладзе на польскую мову[23]. Такім чынам, нават у галіне, цесна звязанай з канцэпцыяй зборніка, падбор матэрыялаў варта прызнаць недакладным.
Як гаварылася на пачатку рэцэнзіі, адносіны Польшча – Беларусь у разгляданы перыяд ахопліваюць мноства важных праблем рознага характару ў сферы міждзяржаўных узаемадачыненняў і кантактаў паміж народамі. З усёй гэтай пярэстай мазаікі складальнікаў зацікавілі толькі два пытанні: у першай частцы – палітыка ўладаў Другой Рэчы Паспалітай у дачыненні да беларускай нацыянальнай меншасці, у другой – акаўскае і постакаўскае падполле на анексаванных Савецкім Саюзам увосень 1939 г. паўночна-ўсходніх тэрыторыях Рэчы Паспалітай. У першым выпадку ўся падборка матэрыялу заклікана наглядна паказаць ідэю нацыяналістычнай, нават таталітарнай, палітыкі, што бязлітасна знішчала беларускую меншасць; у другім – заплямленыя беларускай крывёй бандыцкія фармаванні, што пабраталіся з фашыстамі.
Улічваючы ўсё вышэйсказанае, выданне павінна называцца не “Польша – Беларусь (1921–1953)”, а, напрыклад, “История мученичества белорусов под преступным польским гнетом (1921–1953)”, бо яно цалкам паўтарае галоўную канцэпцыю так часта цытаванай у зборніку кнігі “Зборнік дакументаў аб панскіх [чытай: польскіх] гвалтах, катаваньнях і зьдзеках над сялянамі і рабочымі ў Заходняй Беларусі” (Мінск, 1927), якая ў момант выхаду ў свет выконвала не навукова-інфармацыйную ролю, а ролю зброі ў ідэалагічнай барацьбе.
Гэты “монатэматычны” характар падборкі дакументаў адлюстроўвае вокладка, на якой пададзена нота старшыні Савета народных камісараў Беларускай ССР і адначасова кіраўніка рэспубліканскага Народнага камісарыята замежных спраў Аляксандра Чарвякова міністру замежных спраў РП Канстанціну Скірмунту ад 21 жніўня 1921 г. – на фоне разарванай на дзве часткі карты Беларусі. У ноце змяшчаўся пратэст супраць “преследований польскими властями населения Западной Беларуси” (такіх жудасных, як закрыццё беларускіх культурных устаноў, перашкода ў арганізацыі кааператываў, выдаленне прэсы, дасыланай з Беларускай ССР). У дадзеным кантэксце неабходна адзначыць нядобрасумленную працу пры падрыхтоўцы выдання, памылкі археаграфічнага характару. Нота на вокладцы – гэта вядомы дакумент, неаднаразова апублікаваны, аднак у кнізе, размешчаны пад № 3 (36–38), ён падпісаны іншай, няслушнай датай (25.08.1921), ад арыгінала ён таксама адрозніваецца шэрагам рэдактарскіх правак. Складальнікі гэта замоўчалі, як і не растлумачылі, чаму тэкст ноты прыводзіцца павод-ле беларускай прэсы таго перыяду[24], а не ў адпаведнасці з архіўнымі матэрыяламі больш ранніх выданняў[25].
Нядобрасумленнасць пры падрыхтоўцы зборніка яшчэ больш маштабная. Так, напрыклад, спасылкі на дакументы носяць хутчэй сімвалічны характар, часцей за ўсё яны зводзяцца да біяграм, тлумачэнняў геаграфічных назваў і загалоўкаў друкаваных выданняў. У іх не вызначаецца дакладнасць ніводнай цьмянай, непраўдзівай інфармацыі, якой так шмат у прапанаваных матэрыялах. Няма перакрыжаваных спасылак, арыгінальных загалоўкаў, грыфа сакрэтнасці і да т. п. Няма дадзеных пра больш раннія выданні дакументаў, якія прыводзяцца са спасылкай на архіўны арыгінал, а ў выпадку падачы як адной з публікацый матэрыялаў – няма архіўнага апісання.
Рэцэнзаванае выданне, калі б яно было прапанавана савецкаму выдавецтву ў 50-я ці 60-я г., не выклікала б асаблівай цікавасці, бо не адрознівалася б ад стандартаў таго часу. Пасля красавіка 1985 г., у перыяд т. зв. галоснасці, аўтары, напэўна, мелі б пэўныя складанасці з выданнем – не з-за цэнзуры, а з-за абвінавачвання ў прапагандзе анахранічнай, чорна-белай, вельмі выбіральнай карціны гісторыі польска-беларускіх адносінаў; абстрагавання ад ведаў пра сапраўдных катаў беларускага насельніцтва, якімі былі савецкія структуры ЧК, НКУС, НКГБ, а пасля сакавіка 1946 г. – МГБ і МУС. А зборнік жа выйшаў у 2012 г., да таго ж пад эгідай Нацыянальнай акадэміі навук і Міністэрства юстыцыі Беларусі. Як гэта трэба разумець?
Беларуская гістарыяграфія функцыянуе ў спецыфічных палітычных умовах, што можа многае растлумачыць. Але не ўсё.
Пераклад Ларысы Дарожкі
[1] Пасля прызнання Рэччу Паспалітай савецкай федэрацыі (13.12.1923) і тым самым уключэння ў міжнародныя дыпламатычныя адносіны паміж Варшавай і Масквой таксама беларускіх пытанняў.
[2] Улады Савецкай Беларусі на аснове рашэння Вярхоўнага Савета СССР ад 1 лютага 1944 г. вярнулі сабе магчымасць непасрэдна праводзіць знешнюю палітыку, г. зн. кампетэнцыі, перададзеныя ў снежні 1922 г. уладам СССР. Гэта мела непасрэдныя адносіны да падрыхтоўкі заснавання Арганізацыі Аб’яднаных Нацый і імкнення Масквы атрымаць у ёй больш чым адно месца (голас). Падрабязней у: W. Materski, Question of “Multiple Membership” of the USSR in the new system of global security (1944–1945), [у:] United Nations Organization and the International Security System, ed. By W. Michowicz, J. Symonides and R. Łoś, Łodź 2010, s. 151–163.
[3] Пар., напрыклад, матэрыялы канферэнцыі: Białoruśw XX stuleciu. W kręgu kultury i polityki, pod red. D. Michaluk, Toruń 2007.
[4] Пар., напрыклад, матэрыялы канферэнцыі: Беларусь і суседзі: гістарычныя шляхі, узаемадзеянне і ўзаемаўплывы, рэд. Р. Р. Лазько, В. А. Міхедзька, М. М. Мязга, Гомель 2006.
[5] Тэзісы IV навуковай канферэнцыі беларускіх і польскіх гісторыкаў, Гродна 1994; Шлях да ўзаемнасці, рэд. І. Крэнь, Гродна 2004.
[6] Пар., напрыклад, матэрыялы канферэнцыі: Матэрыялы з гісторыі польска-беларускіх узаемаадносін у ХХст., пад. рэд. Е.Расоўскай і А. Вялікага, Мінск 2011; XX wiek w historii Polakow i Białorusinow, pod red. W. Michniuka i innych, Mińsk – Warszawa 2001.
[7] Гл., напрыклад: J. Turonek, Wacław Iwanowski i odrodzenie Białorusi, Warszawa1992; Polska–Białoruś 1918–1945, podred. W.Balceraka, Warszawa 1994; O. Łatyszonek, Białoruskie formacje wojskowe 1917–1923, Białystok 1995; A. Bergman, Rzeczo Bronisławie Taraszkiewiczu, Warszawa 1977; A. Bergman, Sprawy białoruskie w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1984; K. Gomołka, Białorusini w II Rzeczpospolitej, Gdańsk 1992; Z. Boradyn, A. Chmielarz, H.Piskunowicz, Zdziejow Armii Krajowej na Nowogrodczyźnie iWi-leńszczyźnie (1941–1945). Studia, Warszawa 1997; Europa niepro-wincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pograniczeIII RzeczypospolitejPolskiej) wlatach1772–1999,pod red.K.Jasiewicza, Warszawa – Londyn 1999; M. Wierzbicki, Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim; stosunki polsko-białoruskie na ziemiachpołnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939–1941, Warszawa 2000; Polacy – Żydzi – Białorusini – Litwini na połnocno-wschodnich ziemiach Polski a władza radziecka(1939–1944). W kręgu mitow i stereotypow, pod red. M. Gnatow-skiego i D. Boćkowskiego, Białystok 2005.
[8] Пар., напрыклад: W. Kusznier’, Niektore zagadnienia białorusko-polskich stosunkow z lat 1920–1930 we wspołczesnej historiografii białoruskiej, [у:] Polska – Białoruś 1918–1945, s. 180–189. Гл. таксама: Я. Сямашка, Армія Краёва на Беларусі, Мінск 1994; В. Барабаш, Поляки в антифашистской борьбе на территории Беларуси (1941–1944), Гродно 1998; Праблемы ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР: гісторыя і сучаснасць, Мінск 2000; Ю. Вашкевіч, Беларуска-польскія культурныя сувязі ў 1945–1991 гадах, Мінск 2004; С. Ситкевич, С. Сильванович, В. Барабаш, Н. Рыбак, Польское подполье на территории западных областей Беларуси (1939–1954 гг.), Гродно 2004; L. Mikhailik, Kościoł katolicki na Grodzieńszczyźnie 1939–1956, Warszawa 2008. Напэўна, да абедзвюх гістарыяграфій варта аднесці працу Юрыя Грыбоўскага; апошняя: Pogoń między Orłem Białym, Swastyką i Czerwoną Gwiazdą. Białoruski ruch niepodległościowy 1939–1956, Warszawa 2011.
[9] Гл., напрыклад: Из истории установления Советской власти в Белоруссии и образования СССР, Москва 1954; Dokumen-ty i materiały do historii stosunkow polsko-radzieckich, t. I–XI, Warszawa 1962–1987; Okupacja sowiecka (1939–1941) w świetle tajnych dokumentow. Obywatele polscy na kresach połnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką w latach 1939–1941, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1996; Armia Krajowa na Nowogrodczyźnie i Wileńszczyźnie (1942–1944) w świet-le dokumentow sowieckich, pod red. A. Chmielarza, Warszawa 1997; Polacy – Sowieci – Żydzi w regionie łomżyńskim w latach 1939–1941, t. II: Dokumenty, oprac. M. Gnatowski, Łomża 2004; Документы по истории Беларуси в “особой папке” И. В. Сталина, ред. С. В. Жумарь и др., Минск 2004; Walka instytucji państwowych z białoruską działalności ądywersyjną (1920–1925). Dokumenty do dziejow kresow połnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, Białystok 2004.
[10] Дакументы не з першакрыніц (звесткі фонду “Историческая память”) – гэта дзве дакладныя запіскі пасла Францыі ў Польшчы Жуля Лярашэ: ад 16 лютага 1930 г. аб савецкай прапагандзе, якая датычылася палітыкі Варшавы ў дачыненні да славянскіх меншасцяў (дак. 37), і ад сакавіка 1931 г. аб агульнай сітуацыі ў Польшчы (дак. 42). Абедзве даволі агульнага характару, не змяшчаюць важных заўваг па тэме, бо звязваюць становішча нацыянальных меншасцяў з агульнай сітуацыяй ва ўмовах крызісу. Прозвішча пасла складальнікам, вядома ж, высветліць не ўдалося.
[11] Інтэрпэляцыі беларускіх паслоў у Польскі сойм. 1922–1926 гг. Зборнік дакументаў аб панскіх гвалтах, катаваньнях і зьдзеках над сялянамі і рабочымі ў Заходняй Беларусі. Мінск 1927.
[12] Беларуская Народная Рэспубліка была абвешчана ў Мінску 25 сакавіка 1918 г. Пасля красавіка 1919 г. яе ўлады апынуліся ў эміграцыі.
[13] Літоўска-Беларуская ССР праіснавала з 27 лютага да 8 жніўня 1919 г. (захоп Мінска польскімі войскамі). У яе ўваходзілі ранейшыя Мінская і Віленская губерні, а таксама частка Ковенскай, Гродзенскай і Сувалкаўскай губерняў.
[14] Абвешчана 1 студзеня 1919 г., 27 лютага таго же года аб’яднана з Літоўскай ССР у т. зв. Літбел і ўзноўлена 11 ліпеня 1920 г. пасля таго, як у Мінск увайшла Чырвоная Армія.
[15] Канец перыяду. У той час як дакументы першай часткі дапаўняюць тры фрагменты ўспамінаў вязняў Бярозы-Картузскай, датаваных чэрвенем – жніўнем 1964 г.
[16] Пасля дакумента с гэтай датай дададзены яшчэ адзін, ад 30 снежня 1959 г.: дакладная запіска КДБ аб дзейнасці Групіроўкі AK “Поўнач” (1944–1945), якая мае характар інфармацыйнай даведкі для палітычных мэтаў.
[17] Пар. с. 27.
[18] Пар.: У. І. Адамушка, Палітычныя рэпрэсіі 20–50-х гадоў на Беларусі, Мінск 1994; W. I. Adamuszko, N. W. Iwanowa, Litości… Represje w obwodzie wilejskim w dokumentach 1939–1941, Warszawa 1996; J. Gorelik, Kuropaty polski ślad, Warszawa 1994.
[19] У мірных перамовах у Рызе ўдзельнічалі толькі дэлегацыі савецкай Расіі і Украіны. Інтарэсы Беларускай ССР былі прадстаўлены ўскосна – расійскай дэлегацыяй. Яе прадстаўнікоў не было і ў Змяшаных камісіях, закліканых выконваць умовы мірнай дамовы.
[20] Падрабязней: W. Materski, Z genezy powołania polskiej placowki konsularnej w Mińsku (1921–1924), [у:] Беларусь і суседзі: гістарычныя шляхі, узаемадзеянне і ўзаемаўплывы, рэд. Р. Р. Лазько, Гомель 2006, с. 160–165.
[21] Dokumenty i materiały do historii stosunkow polsko-radzieckich, t. VIII, Warszawa 1974, dok. 122, s. 221–227.
[22] Гл., напрыклад: К. В. Киселев, Записки советского дипломата, Москва 1974; M. Pietrasiak, Problem wietnamski na forum ONZ (1945–1977), Łodź 2002; P. Chmielewski, Dyplomacja sowiecka w Radzie Bezpieczeństwa wobec zadań utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego u progu zimnej wojny, t. I–II, Łodź 2005.
[23] NKWD o polskim podziemiu 1944–1948. Konspiracja polska na Nowogrodczyźnie i Grodzieńszczyźnie, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1997.
[24] “Звезда” за 25.08.1921 г.
[25] Гл., напрыклад: Советская Россия и Польша, Москва 1921, с. 42–43; Документы внешней политики СССР, т. IV, док. 197, с. 289–290; Dokumenty i materiały, t. IV, dok. 37, s. 52–53.