Анджэй Гіль. Унійныя тэндэнцыі ў праваслаўнай царкве ВКЛ у канцы XV — пачатку XVI ст.
Этнічна-канфесійная сітуацыя ў Вялікім Княстве Літоўскім да другой паловы XVI ст. характарызавалася своеасаблівай раўнавагай сіл паміж насельніцтвам балцкага паходжання, якое ў асноўным захоўвала традыцыйныя, дахрысціянскія вераванні, і праваслаўнымі русінамі, якія – па меры пашырэння межаў дзяржавы на ўсход – пачыналі складаць пераважную большасць яе насельніцтва.
Працэс адаптацыі славянскага насельніцтва княства да новай грамадска-палітычнай сітуацыі не выклікаў з яго боку нейкага сур’ёзнага супраціўлення. Гэта іне дзіўна, бо кіраўнічая літоўская эліта, хоць фармальна і язычніцкая, не толькі не навязвала сваім усходнеславянскім падданым уласнай рэлігіі, але нярэдка наадварот прымала праваслаўе разам з новай культурнай, а часам і этнічнай ідэнтычнасцю. З канфесійнага пункту гледжання ўсё гэта вяло да безумоўнага дамінавання ў ВКЛ праваслаўя, хоць на заходніх рубяжах княства адзначаўся і ўплыў каталіцызму, які прыходзіў сюды як з прыбалтыйскіх германскіх дзяржаў, так і з Польшчы ды Мазовіі [1].
Такое досыць мірнае суіснаванне розных рэлігій у дзяржаве Гедымінавічаў было парушана пасля прыняцця хрышчэння ў лацінскім абрадзе (1387 г.; Жамойць пасля 1413 г.) і пачатку каталіцкай хрысціянізацыі яго да нядаўняга часу яшчэ язычніцкага (этнічна балцкага) палітычнага цэнтра.
Гэтая падзея фармальна паставіла літоўскае праваслаўе ў неспрыяльнае становішча [2]. Крокам да яго афіцыйнага юрыдычнага паніжэння ў статусе былі пастановы Гарадзельскай уніі (1413). Згодна з імі паўната палітычнай улады ад той пары належала прадстаўнікам дзяржаўнай эліты каталіцкага веравызнання, а яе ўсходнеславянскія (пераважна праваслаўныя) прадстаўнікі адсоўваліся на перыферыю грамадска-палітычнага жыцця [3]. Фармальна яны больш не маглі займаць дзяржаўныя пасады велікакняскага і земскага ўзроўню, а таксама быць членамі Рады ВКЛ. Праўда, складанасць палітычнага становішча ВКЛ нівелявала многія абмежаванні, і праваслаўныя русіны прысутнічалі – і нярэдка досыць прадстаўніча – сярод яго найвышэйшай эліты [4].
Істотную ролю ў працэсе фактычнай эмансіпацыі ўсходнеславянскага насельніцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім выканаў у 1430-я гады князь Свідрыгайла Альгердавіч. Яго барацьба за велікакняскі трон і канкурэнцыя з Жыгімонтам Кейстутавічам, у час якой ён згуртаваў вакол сябе значныя палітычныя сілы, што складаліся ў вялікай ступені з праваслаўных, прывяла ў выніку да зацвярджэння досыць ліберальнай мадэлі прысутнасці ўсходнеславянскага элемента ў грамадска-палітычнай структуры Вялікага Княства Літоўскага і заклала асновы для пазнейшых досыць карэктных узаемаадносінаў праваслаўных з каталікамі [5].
У самой праваслаўнай царкве на тэрыторыі дзяржавы Ягелонаў адбываўся працэс адаптацыі да новых грамадска-палітычных умоў, якія характарызаваліся не толькі зменамі ў самім Вялікім Княстве Літоўскім, але і ростам уплыву ва Усходняй Еўропе Вялікага Княства Маскоўскага.
Абмежаванні, няхай сабе і палавіністыя, не маглі не падрываць унутранай прыхільнасці праваслаўных русінаў ВКЛ да дзяржавы, у якой яны займалі такое значнае месца. Яны бачылі, як хутка расла палітычная і рэлігійная вага Масквы – апірышча праваслаўя і рэзідэнцыі мітрапаліта. Палітыка маскоўскіх князёў была накіравана на пашырэнне свайго ўплыву ўсюды, дзе магчыма, прычым пры дапамозе ўсіх даступных сродкаў. Гэта прынесла свой плён у другой палове XV ст., калі былі падпарадкаваны ўсе (апрача ягелонаўскай манархіі) незалежныя цэнтры ўлады на Русі – у прыватнасці, Пскоў, Вялікі Ноўгарад і Цвер. Дзяржава маскоўскіх Рурыкавічаў пры Іване III дасягнула апагею свайго развіцця, а адзіным яе канкурэнтам за панаванне над усёй Руссю заставалася Вялікае Княства Літоўскае [6].
Масква ў канцы XV – пачатку XVI ст. пачала аказваць на русінаў ВКЛ моцны ціск, у якім вызначальную ролю выконваў канфесійны фактар. З аднаго боку, рэлігійная прапаганда, а з другога – шэраг палітычных і ваенных крокаў паставілі праваслаўнае насельніцтва Вялікага Княства перад сапраўдным выпрабаваннем на лаяльнасць у дачыненні да манарха, які сядзеў у Вільні, і сістэмы, якую ён увасабляў. Згодніцкая палітыка Казіміра Ягелончыка не толькі паклала канец існаванню залежных ад ВКЛ дзяржаўных утварэнняў, але і падштурхнула многіх пагранічных князёў – пераважна спадкаемцаў чарнігаўскіх Рурыкавічаў – выбраць бок Масквы. Падставай для змены заступніка і пераходу пад крыло старой дынастыі, што сядзела на крамлёўскім троне, сталі ваенныя паразы, зведаныя ў той перыяд Вялікім Княствам Літоўскім, якія прывялі да страты ім вялікіх тэрыторый на ўсходзе, у тым ліку Бранска, Ноўгарада-Северскага, Пуціўля і Смаленска [7].
Паслядоўная палітыка Івана III прынесла падужэлай Маскоўскай дзяржаве не толькі шэраг ваенных і палітычных перамог практычна па ўсёй яе перыферыі, але і прызнанне еўрапейскіх двароў. Шлюб маскоўскага манарха з візантыйскай царэўнай Соф’яй Палеалог прымусіў папу Сікста IV лічыцца з ім не толькі ў стараннях дабіцца уніі праваслаўнай царквы з Рымам, але і ў спробах утварэння шырокай антыасманскай кааліцыі [8]. Дзякуючы прадуманым палітычным крокам Іван III не толькі нівеляваў намаганні папы пашырыць уплыў каталіцызму ў Вялікім Княстве Маскоўскім, але і здолеў захаваць добрыя ўзаемаадносіны з Асманскай імперыяй, у тым ліку з яе васалам Крымскім ханствам.
Прэтэнзіі Івана III, роўна як і яго наступніка Васіля III, пашыраліся і на Кіеў – “маці гарадоў рускіх”. Гэты горад, колішняя сталіца Русі, у другой палове XV ст. зрабіўся цэнтрам антыягелонаўскай апазіцыі, якая мела ў тым ліку і рэлігійную падаплёку. Пераносу рэзідэнцыі кіеўскага мітрапаліта ў Наваградак і Вільню, абумоўленаму палітычнымі планамі літоўскіх князёў пачынаючы з Альгерда, спадарожнічала страта колішнім цэнтрам мітраполіі сваёй сакральнай ролі. Падпарадкаванне царквы меркаванням палітычнай мэтазгоднасці, выкарыстанне яе ў якасці зручнага інструмента для рэалізацыі ўсходняй палітыкі літоўскіх князёў пазбаўлялі Кіеў сакральнага німба і рабілі з яго проста адзін з многіх пунктаў на карце Русі, за якія вялася барацьба паміж Вільняй і Масквой.
Вось чаму спроба адрадзіць рэлігійнае значэнне Кіева як фактычнай сталіцы мітраполіі – рэзідэнцыі кіраўніка рускай царквы – павінна была разглядацца не толькі ў катэгорыях рэалізацыі пэўнай высокай ідэі, але і як палітычны фактар, за якім стаяла жаданне праваслаўнай эліты Вялікага Княства дабіцца вырашэння чыста “зямных” праблем –адрадзіць саюз паміж дзяржавай і царквой.
Кіеўскае княства на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў было своеасаблівым анклавам унутры літоўскай дзяржавы, у межах якога праваслаўе яўна дамінавала над мінімальным тут каталіцызмам і выконвала ролю паноўнай канфесіі.
Кіравалі ім нашчадкі Гедыміна па лініі Уладзіміра Альгердавіча – Алелька і яго сын Сямён (Сімяон) [9].
Старажытная сталіца Русі, другі Іерусалім, значна заняпала пасля татарскіх набегаў, перажытых у XIII ст. Пра слаўную мінуўшчыну горада нагадвала толькі царкоўная традыцыя, увасобленая ў мітрапаліцкай рэзідэнцыі (нават калі мітрапаліт на самай справе ў ёй адсутнічаў). Абодва князі спрабавалі вярнуць Кіеву колішні прэстыж – адраджалі не толькі памяць пра мінулае, але і знішчаныя цэрквы ды манастыры [10]. Удзельнае княства Алелькавічаў зрабілася цэнтрам праваслаўнай культуры Вялікага Княства Літоўскага, а іх двор разглядаўся многімі як рэальная альтэрнатыва велікакняскай уладзе ў Вільні. Князь Сямён Алелькавіч вёў нават нейкую сваю замежную палітыку – падтрымліваў кантакты з Масквой, Цвер’ю і малдаўскай Сучавай [11].
Пасля смерці Сямёна Алелькавіча ў 1470 г. літоўскі гаспадар вырашыў ператварыць Кіеўскае княства ў ваяводства, кіраванае прысланым з Вільні намеснікам, якім стаў ліцвін і каталік Марцін Гаштольд. Такую рэформу ўспрыняў у штыкі брат памерлага – Міхаіл Алелькавіч, які на той час быў намеснікам у Вялікім Ноўгарадзе, а перад гэтым, магчыма, нейкі час разам з братам кіраваў Кіеўскім княствам [12]. Патраціўшы амаль дзесяць гадоў на падрыхтоўку, ён разам са сваім стрыечным братам Фёдарам Бельскім, а таксама Іванам Гальшанскім арганізаваў змову, якая павінна была пакласці канец дынастыі Ягелонаў. Змову своечасова выкрылі, а двух змоўшчыкаў (Бельскі ўцёк у Маскву) 30 жніўня 1481 г. пакаралі смерцю [13]. У канцы XV – пачатку XVI ст. колішняе княства паспяхова ўбудавалася ў адміністрацыйную сістэму Вялікага Княства Літоўскага, у сувязі з чым страціла ранейшыя атрыбуты сваёй аўтаноміі [14].
Сам Кіеў неўзабаве пасля гэтага (1 верасня 1482 г.) перажыў разбуральны набег крымскіх татараў на чале з ханам Менглі-Гірэем, які знішчыў дасягненні алелькавіцкай эпохі.
Гэты набег быў ажыццёўлены пры падтрымцы вялікага князя маскоўскага Івана III, для якога адраджэнне старажытнай рускай сталіцы несла вялікую пагрозу – нават большую, чым для літоўскага гаспадара. У ардынскі палон трапіў тагачасны кіеўскі ваявода Іван Хадкевіч, а татары разрабавалі, сярод іншага, кіеўскі Сафійскі сабор і Кіева-Пячэрскую лаўру, пазней перадаўшы захопленыя царкоўныя каштоўнасці Маскве [15]. Для кампенсацыі страт, нанесеных татарскім нападам, гораду было нададзена (у 1494–1499 г.) магдэбургскае права, але гэта не прывяло да паляпшэння сітуацыі. Кіеў заняпаў надоўга, што адбілася і на яго значэнні як рэлігійнага цэнтра русінаў ВКЛ [16]. Так пацярпела крах другая (пасля паўстання Свідрыгайлы) спроба вярнуць хоць бы частковую гармонію ва ўзаемаадносінах паміж свецкай і царкоўнай уладай на літоўска-польскіх землях колішняй Кіеўскай Русі.
Разам з ліквідацыяй Кіеўскага княства праваслаўе ў манархіі Ягелонаў страціла заступніка, які хоць бы ў нечым захоўваў фармальную незалежнасць ад цэнтральнай дзяржаўнай улады. З гэтага моманту яно магло абапірацца толькі на патэнцыял сваіх вернікаў, але не на заканадаўча замацаваныя прывілеі і палітычную сілу. Пасля таго як давялося адмовіцца ад ідэі вяртання мітрапаліта ў Кіеў (гэта здзейсніў толькі ў канцы XVI ст. – ужо ў зусім іншых гістарычных умовах – Міхаіл Рагоза, кіраўнік Кіеўскай праваслаўнай, а потым і ўніяцкай мітраполіі), вырасла значэнне Вільні як рэлігійнага цэнтра Кіеўскай мітраполіі.
У XV–XVI ст. у горадзе працавалі некалькі цэркваў, у тым ліку Успенскі (Прачысценскі) сабор, які насіў статус кафедральнага і меў пры сабе мітрапаліцкую рэзідэнцыю, а крыху пазней і юрыдыку. Другім рэлігійным цэнтрам, які паволі траціў сваё значэнне, быў Наваградак, дзе знаходзіўся кафедральны Барысаглебскі сабор [17].
Пасля падзелу ў 1458 г. Кіеўскай мітраполіі яе польскалітоўская частка фармальна заставалася ў уніі з Рымам, заснаванай на пастановах Фларэнційскага сабору 1439 г., а яе кіраўнік, мітрапаліт Грыгорый Балгарын, атрымаў свой духоўны сан згодна з булай папы Пія II. Аднак ідэя уніі, з аднаго боку, не знайшла шырокай падтрымкі сярод праваслаўных вернікаў ВКЛ, а з другога – яе негатыўна ўспрыняло і каталіцкае духавенства дзяржавы Ягелонаў, якое было актыўным удзельнікам тагачаснай барацьбы ўнутры каталіцкай царквы. Унія “грэкаў з рымлянамі» час ад часу ператваралася ў інструмент, якім зыходзячы з кан’юнктуры карысталіся розныя групоўкі і фракцыі як сярод праваслаўных, так і сярод каталікоў. Тым не менш, тэма уніі прысутнічала ў другой палове XV ст. у рэлігійным дыскурсе польска-літоўскай дзяржавы як мінімум на ўзроўні ідэі, і для многіх русінаў яна здавалася прывабным выйсцем, якое дазваляла з эклезіяльнага пункту гледжання аднавіць адзінства ў рамках хрысціянскай супольнасці, а ў культурным сэнсе – дабіцца пэўнай аўтаноміі ў рамках больш шырокай усходнеславянскай супольнасці. Аналагічная сітуацыя, як заўважыў расійскі даследчык Вадзім Лур’е, назіралася, зрэшты, і ў Вялікім Княстве Цвярскім пры князі Барысе Аляксандравічы, калі тамтэйшая царква пайшла на прыняцце палажэнняў Фларэнційскай уніі, каб паставіць заслону маскоўскім уплывам [18].
У літоўскай частцы мітраполіі тэндэнцыі да заключэння трывалай уніі з Рымам, якія падтрымліваліся велікакняскім дваром, рэалізоўваліся поруч з імкненнем да ліквідацыі кіеўскага асяродка. Іх вынікам стала палітыка прызначэння на пасаду кіраўніка Кіеўскай мітраполіі асоб, якія пазітыўна ставіліся да ідэі адзінства з каталіцкай царквой. У 1474 г. чарговым мітрапалітам быў абраны епіскап смаленскі Місаіл Пестручэй [19]. Праз два гады ён стаў суаўтарам знакамітага паслання да папы Сікста IV, у якім, апрача традыцыйных (і абгрунтаваных) нараканняў на каталіцкае духавенства, утрымлівалася прызнанне Фларэнційскага сабору восьмым усяленскім, а таксама асноўных догматаў каталіцызму, што адназначна сведчыць пра ўнійныя перакананні аўтараў гэтага дакумента. Апрача Місаіла, свае подпісы пад ім паставілі два архімандрыты – кіева-пячэрскі Іаан і віленскі святатроіцкі Макарый, а таксама свецкія ўраднікі, у тым ліку Міхаіл Алелькавіч, Фёдар Бельскі, Дзмітрый Вяземскі, Іван Хадкевіч, а таксама Іван і Аляксандр Солтаны.
Гэтае пасланне, якое да нядаўняга часу было вядома толькі па копіі, апублікаванай у 1605 г. другім уніяцкім мітрапалітам Іпаціем Пацеем [20], і доўга лічылася як мінімум падазроным, калі не цалкам сфальсіфікаваным [21], зрабілася апошнім часам прадметам актыўных даследаванняў дзякуючы адкрыццю дзвюх адносна блізкіх да часу апісаных падзей копій (датаваных першай паловай XVI ст.), якія зберагаліся ў Маскве (у Дзяржаўным гістарычным музеі) і Смаленску (у Смаленскім абласным краязнаўчым музеі) [22].
Аўтэнтычнасць паслання цяпер не падлягае ніякім сумненням [23], а сам факт яго напісання і аналіз зместу [24] сведчаць пра тое, што ў асяроддзі праваслаўнай эліты Вялікага Княства Літоўскага – як духавенства, так і свецкіх феадалаў –у 1470-я гады існавалі групоўкі, арыентаваныя (па розных, зрэшты, прычынах) на збліжэнне з Рымам у духу Фларэнційскай уніі. Тым самым яны апелявалі да дзейнасці мітрапаліта Ісідора (якая адбывалася тры дзесяцігоддзі таму) і яго наступніка Грыгорыя Балгарына (пакуль той у 1467 г. зноў не перайшоў пад юрысдыкцыю Канстанцінопаля) [25].
Праўнійная плынь прысутнічала ў літоўскай частцы Кіеўскай мітраполіі і пазней, у канцы XV – пачатку XVI ст.
Відаць, акурат праявай гэтых ідэй было заснаванне Супрасльскага манастыра сынам Івана Хадкевіча Аляксандрам [26]. Ідэю уніі падтрымліваў Іван Сямёнавіч Сапега, блізкі паплечнік трох літоўскіх манархаў – Казіміра Ягелончыка, Аляксандра і Жыгімонта I Старога. Па ініцыятыве Сапегі (які сам далучыўся да Фларэнційскай уніі) мітрапалітам у 1497 г. стаў пароднены з ім чарговы смалянчук, раней тамтэйшы епіскап, Іосіф Балгарыновіч. Кантакты віленскага двара з папам Аляксандрам VI ва ўмовах непрыхільнай пазіцыі віленскага біскупа Войцеха Табара і агрэсіўнай маскоўскай палітыкі не прынеслі плёну ў выглядзе фармальнага аднаўлення уніі паміж Кіеўскай мітраполіяй і каталіцкай царквой. У 1501 г. у Рым прыбыла пасольская місія з ВКЛ, у склад якой уваходзіў і Іван Сапега. Але абставіны ўжо змяніліся, і місія скончылася адмовай ад ідэі уніі і пагаршэннем стаўлення да праваслаўных ВКЛ з боку папства.
Смерць у тым самым годзе мітрапаліта Іосіфа Балгарыновіча палажыла канец намаганням часткі праваслаўнай эліты Вялікага Княства адрадзіць сваю царкву праз заключэнне саюзу з каталіцкай царквой [27].
Чарговы мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Русі Іосіф Солтан распачаў захады, накіраваныя на паляпшэнне яе становішча, абапіраючыся на класічныя праваслаўныя ўзоры. Ён склікаў у 1509 г. у Вільні правінцыйны сабор, на якім былі епіскапы і найвышэйшае праваслаўнае духавенства – усё ж у асноўным з літоўскай часткі мітраполіі.
Прысутнічаў увесь тагачасны рускі епіскапат: епіскапы ўладзімірскі і брэсцкі Васіян, смаленскі Варсанофій, луцкі і астрожскі Кірыл, полацкі і віцебскі Яўфімій, тураўскі і пінскі Арсеній, перамышльскі Антоній і холмскі Філарэт, настаяцелі манастыроў з Вільні, Лаўрышава, Мінска, Полацка, Гальшан, Лоска, Смаленска і Слуцка, а таксама пратапопы – віленскі, наваградскі, гродзенскі, слуцкі, маркаўскі, слонімскі і ваўкавыскі. На саборы ў першую чаргу гучала пытанне пра паляпшэнне маральнага стану духавенства, канстатавалася неабходнасць выключыць злоўжыванні пры наборы новых святароў, навесці дысцыпліну сярод епархіяльнага духавенства і манаства, а таксама спыніць негатыўную практыку, звязаную з залішнім выкарыстаннем права падавання [28].
* * *
Намаганні мітрапаліта Іосіфа Солтана не прынеслі істотных зменаў у становішча праваслаўнай царквы ВКЛ.
І хоць на працягу XVI ст. адбывалася дынамічнае развіццё яе структур, адначасова яна зведала глыбокі крызіс эклезіяльнай ідэнтычнасці, што, у сваю чаргу, прывяло да адтоку часткі вернікаў. Як пратэстанцкая Рэфармацыя, ідэі якой досыць хутка здабылі папулярнасць сярод шляхты ВКЛ, у тым ліку рускай, так і пазнейшая рэформа каталіцызму, заснаваная на рашэннях Трыдэнцкага сабору, змянілі канфесійны ландшафт Вялікага Княства, пры гэтым наймацней ударыўшы па праваслаўі. У гэтых умовах праваслаўныя колы, якія разумелі ўсю складанасць сваёй сітуацыі, вырашылі заключыць новую унію з Рымам, апелюючы, натуральна, да ідэй і традыцый Фларэнційскай уніі. Але абставіны – як унутраныя, так і знешнія – паспелі змяніцца. Люблінская унія 1569 г. адцяла ад ВКЛ значную частку рускіх земляў на чале з Кіевам. Адзіным магутным рэлігійным цэнтрам засталася ў ім Вільня, дзе актыўна развіваўся манастырскі і брацкі рух. Цяжка было чакаць дапамогі ад канстанцінопальскай Маці-Царквы, якая сама ледзь выжывала ў поўнай залежнасці ад асманскага султанату. Пагрозай зрабілася маскоўская царква, што ў 1589 г. набыла статус патрыярхату і цалкам падтрымлівала палітычныя намеры спачатку цара Івана IV, а потым Барыса Гадунова. Таму невыпадкова праўнійныя памкненні ў 1580-я гады зыходзілі якраз ад той часткі рускай эліты, якая захоўвала найбольш трывалую сувязь з традыцыяй і спадчынай велікакняскай Русі, а унія пасля 1596 г. найбольш паспяхова развівалася ў літоўскай частцы Кіеўскай мітраполіі [29]. Для русінаў Вялікага Княства Літоўскага спробы заключыць унію, якая больш ці менш трывала звязала б іх царкву з Рымам, мелі не толькі канфесійнае абгрунтаванне. Тым самым яны, поруч з каталікамі лацінскага абраду і пратэстантамі, далучаліся да еўрапейскага Захаду, каб напоўніцу карыстацца яго інтэлектуальным патэнцыялам. Гэта прынесла плён у выглядзе самабытнай уніяцкай культуры, у якой гарманічна спалучыліся руска-візантыйскія і заходнія традыцыі.
Прыклады такой культуры і сёння можна сустрэць шмат у якіх мясцінах Беларусі, Літвы, Польшчы і Украіны.
1 Abraham W. Polska a chrzest Litwy // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. Warszawa – Lublin – Łódź – Kraków, 1914. S. 3–18; Гудавичюс Э. История Литвы с древнейших времен до 1569 года / пер. Г. И. Ефремова. Москва, 2005. С. 190–192; Baronas D. Christians in Late Pagan, and Pagans in Early Christians Lithuania: the Fourteenth and Fifteenth Centuries // Lithuanian Historical Studies. 2014. № 19. P. 51–65; Krawcewicz A. Stosunki religijne w Wielkim Księstwie Litewskim w XIII wieku i początkach XIV stulecia // Między Rusią a Polską. Litwa. Od Wielkiego Księstwa Litewskiego do Republiki Litewskiej / red. J. Grzybowski, J. Kozłowska. Warszawa, 2014. S. 41–48; ён жа. Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага 1248–1377 г. Кн. 2: Дуумвірат Альгерда i Кейстута Гедымінавічаў (1341–1377 г.). Гародня – Уроцлаў, 2015. С. 278–282.
2 Śliwa T., ks. Kościół prawosławny w państwie litewskim w XIII–XIV wieku // Chrzest Litwy. Geneza, przebieg, konsekwencje / red. ks. M. T. Zahajkiewicz. Lublin, 1990. S. 15–32.
3 Akta unii Polski z Litwą / wyd. S. Kutrzeba, W. Semkowicz. Kraków, 1932. № 51. S. 61–72. Гл. таксама: Любавский М. К вопросу об ограничении политическихъ прав православных князей, панов и шляхты в великом княжестве Литовском до Люблинской унии // Сборник статей, посвященных Василию Осиповичу Ключевскому. Москва, 1909. С. 1–17; Łowmiański H. Polityka Jagiellonów / do druku przygotował K. Pietkiewicz. Poznań, 2006. S. 79–80; Błaszczyk G. Dzieje stosunków polskolitewskich. T. 2: Od Krewa do Lublina. Poznań, 2007. S. 393.
4 Korczak L. Litewska Rada Wielkoksiążęca w XV wieku. Kraków, 1998. S. 49–50; яна ж. Monarcha i poddani. System władzy w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie wczesnojagiellońskim. Kraków, 2008. S. 57–102.
5 Lewicki A. Powstanie Świdrygiełły. Ustęp z dziejów unii Litwy z Koroną. Kraków, 1892. S. 78–80; Czermak W. Sprawa równouprawnienia schizmatyków i katolików na Litwie (1432–1563). Kraków, 1903. S. 27–48; Łowmiański H. Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego. Poznań, 1983. S. 413–424; Воронин В. А. К проблеме взаимоотношений православных и католиков в Великом княжестве Литовском в конце XIV – середине XVI в. // Историческiй вестникъ. Т. 7 [154]: Литва, Русь и Польша XIII–XVI вв. Москва, 2014. С. 136–158.
6 Черепнин Л. В. Образование русского централизованного государства в XIV–XV веках. Москва, 1960. С. 813–896.
7 Хорошкевич А. Л. Русское государство в системе международных отношений конца XV – начала XVI в. Москва, 1980. С. 78–131; Алексеев Ю. Г. Походы русских войск при Иване III. С.‑Петербург, 2009. С. 317–334; Кром М. М. Меж Русью и Литвой. Пограничные земли в системе русско-литовских отношений конца XV – первой трети XVI в. Москва, 2010. С. 43–153; Шеков А. В. Верховские княжества. Середина XIII – середина XVI в. Москва, 2012 (асабліва раздзел другі: “Общий очерк истории Верховских княжеств”); Темушев В. Н. Первая Московско-литовская война 1486–1494. Москва, 2013. С. 96–220; Русина Е. К проблеме “обустройства” Руси в треугольнике Литва – Москва – Орда // Трэці міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі. Працоўныя матэрыялы. Т. 3. Каўнас, 2014. С. 199–201.
8 Бычкова М. Е. Формирование русской государственной идеи в XVI–XVII веках // Государственность, дипломатия, культура в Центральной и Восточной Европе XI–XVIII веков / ред. Т. М. Исламов, Н. М. Рогожин, О. В. Хаванова. Москва, 2005 [= “Центрально-европейские исследования”. Вып. 3]. С. 59–61; Chojnicka K. Narodziny rosyjskiej doktryny państwowej. Zoe Paleolog – między Bizancjum, Rzymem a Moskwą. Kraków, 2008. S. 107–155; Bojko K. Stosunki dyplomatyczne Moskwy z Europą w czasach Iwana III. Kraków, 2010. S. 37–60.
9 Tęgowski J. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. Poznań –Wrocław, 1999. S. 86–90; Яковенко Н. Українська шляхта з кінця XIV до середини XVII століття. Волинь і Центральна Україна. Київ, 2008. С. 331; Русина О. Історія київського князівства XIV–XV ст. у світлі нових даних // Україна кріз віки. Збірник наукових праць на пошану академіка НАН України, професора В. Смолія / ред. О. Онищенко. Київ, 2010. С. 199–200.
10 Перыяд панавання абодвух князёў часам называюць “рэнесансам Алелькавічаў”. Гл.: Паславський I. “Олельковицький ренесанс” –малодосліджені сторінки культурного життя Києва XV ст. // Другий Міжнародний конгрес україністів. Львів, 22–28 серпня 1993 р. Доповіді та повідомлення. Філософія. Львів, 1994. С. 69–74. Пра Кіеў і Кіеўскае княства ў часы Алелькавічаў гл.: Ивакин Г. Ю. Киев в XIII–XV веках. Киев, 1982. С. 45–49; ён жа. Історичний розвиток Києва XIII – середини XVI ст. Київ, 1996. С. 94–101.
11 Bogucka M. Kazimierz Jagiellończyk i jego czasy. Kraków, 2009. S. 125–126.
12 Русина О. Історія київського князівства. С. 200.
13 Papée F. Polska i Litwa na przełomie wieków średnich. T. 1: Ostatnie dwunastolecie Kazimierza Jagiellończyka. Kraków, 1904. S. 66–82; Уляновський В. Митрополит київський Спиридон. Образ крізь епоху, епоха крізь образэ. Київ, 2004. С. 78–112; Клепатский П. Г. Очерки по истории Киевской Земли. Біла Церква, 2007. С. 78–82.
14 Ващук Д. “Абuхмо деръжали ихъ пωдлѣ права ихъ земъли”. Населення Київщини та Волині і великокнязівська влада в XV–XVI ст. Київ, 2009. С. 45–80. Варта, аднак, адзначыць, што як Марцін Гаштольд, які займаў пасаду ваяводы кіеўскага ў 1471–1480 г., так і яго наступнік Іван Хадкевіч (на гэтай пасадзе ў 1480–1482 г.) былі звязаны або шлюбнымі, або сваяцкімі сувязямі з Алелькавічамі і іх папярэднікамі ў Кіеве Гальшанскімі, што выдатна дапамагала ім наладзіць цесныя ўзаемаадносіны з мясцовымі элітамі. Šedvydis L. Dukes of Holshany in Kiev from Early 14th Century to Year 1430 // Князівства галицької і волинської земель в міжнародних відносинах XI–XIV століть. Матеріали ІІ Міжнародної наукової конференції. Івано-Франківськ, 20—22 жовтня 2011 р. / ред. В. Нагірний. Краків, 2012 [= “Colloquia Russica”. Seria I. T. 2]. С. 156–63; Петраускас Р. Между Вильнюсом и Киевом: литовские вельможи во главе киевского воеводства в XV –начале XVI в. // Ukraina Lithuanica: студі . з історії Великого князівства Литовського. Т. 2 / ред. М. Котляр та ін. Київ, 2013. С. 50–52.
15 Наконт матываў нападу хана Менглі-Гірэя на Кіеў у 1482 г. і сапраўдных страт горада ў выніку гэтай атакі ў навуковай літаратуры існуе шэраг рознагалоссяў, якія тлумачацца найперш недахопам дакументальных сведчанняў. Аднак абодва факты – удзел маскоўскага боку ў прыняцці рашэння аб набегу на Кіеў у верасні 1482 г. і яго зруйнаванне ў выніку гэтага нападу – не падлягаюць сумненню, хоць і па-рознаму асвятляюцца. Гл.: Ульяновський В. І. Київський воєвода в Криму: “змова князів” і трагедія Києва 1482 р. // Сугдейский сборник. Вып. 2. Киев – Судак, 2005. С. 357–370; Гулевич В. П. “Київська трагедія” 1482 р.: міфи й факти // Український історичний журнал. 2013. № 5. С. 88–99.
16 Білоус Н. Київ наприкінці XV – у першій половині XVI століття. Міська влада і самоврядовання. Київ, 2008. С. 41–44.
17 Крачковский Ю. Старая Вильна до конца столетия. Вильна, 1893. С. 26–27; Chomik P. Życie monastyczne w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI wieku. Kraków, 2013. S. 139–147.
18 Лурье В. М. Русское православие между Киевом и Москвой. Очерк истории русской православной традиции между XV и XX веками. Москва, 2009. С. 24–101; Gil A., Skoczylas I. Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i adaptacji: metropolia kijowska w latach 1458–1795. Lublin – Lwów, 2014. S. 83–84; Шевченко І. Відродження руської віри // ён жа. Україна між сходом і заходом. Нариси з історії культури до початку 18 століття / авториз. пер. з англ. М. Габлевич, наук. ред. А. Ясіновський. Львів, 2014. С. 160–161.
19 Пра свайго роду “вайну прызначэнняў” у барацьбе за пасаду кіеўскага мітрапаліта пасля паралельнага абрання Місаіла і Спірыдона гл.: Уляновський В. Митрополит. С. 75–78.
20 Польская версія: [Pociej H.] Poselstwo Do Papieża Rzymskiego Sixta IIII od Duchowieństwa y od Książąt y Panow Ruskich w Roku 1476. Wilno, 1605. Версія на старабеларускай мове была апублікавана Сцяпанам Голубевым на аснове двух захаваных рарытэтных экзэмпляраў: Грамота киевскаго митрополита Мисаила к папе Сиксту IV, 1476 г. // Памятники литературной полемики православных южно-руссцев с латино-униятами (= Архив Юго-Западной России, издаваемый Коммиссиею для разбора древнихъ актов. Ч. 1. Т. 7). Киев, 1887. С. 193–231.
21 Бучинський Б. “Грамота Місаіла” і “грамота Нїфонта” // Записки історичної і фільольоґічної секції Українського Наукового Товариства в Київі. Кн. XIII. Київ, 1914. С. 5–39.
22 Маскоўскі варыянт: Русина О. Мисаїлове послання Сиксту IV за Синодальним списком // Український археографічний щорічник. Нова серія. Вип. 7. Київ – Нью-Йорк, 2002. С. 291–296. Смаленскі варыянт: Семенченко Г. В. Неопубликованные грамоты сборника СОКМ 9907 // Русский феодальный архив XIV – первой трети XVI века. Ч. 3 / текст подгот. А. И. Плигузовым, Г. В. Семенченко, Л. Ф. Кузьминой, ред. В. И. Буганов. Москва, 1987. С. 626–630; Заторський О. Н. Послання Мисаїла за Смоленським списком // Український археографічний щорічник. Нова серія. Вип. 18. Київ, 2013. С. 410–427.
23 Lulewicz H. Problem identyfikacji postaci na Rusi litewskiej w drugiej połowie XV wieku // Świat pogranicza / red. M. Nagielski, A. Rachuba, S. Górzyński. Warszawa, 2003. S. 97–115.
24 Пелешенко Ю. “Посольство київського митрополита Мисаїла до папи Римського Сикста ІV” отця Iоана як пам’ятка української та білоруської літератур // Феномен пагранічча: польская, украінская і беларуская літаратура – уплывы і ўзаемаўзбагачэнне / пад рэд. С. Кавалёва і І. Набытовіча. Мінск, 2008. С. 9–32; Русина O. В. Послання папі римському Сиксту IV і проблема інтерреляції літературних пам’яток XV ст. // Український історичний журнал. 2008. № 2. S. 16–34; яна ж. Послание папе Сиксту IV (1476 г.): новые аспекты исследования // Православие Украины и Московской Руси в XV–XVII веках: общее и различное / под ред. М. В. Дмитриева. Москва, 2012. С. 70–81; яна ж. Литературные памятники XV–XVI вв.: наблюдения и заметки // Studia Historica Europae Orientalis / Исследования по истории Восточной Европы: научн. сб. Вып. 7. Мінск, 2014. С. 186–200. Варта дадаць, што пасланне Місаіла не толькі адлюстроўвала традыцыю такога роду пісьменства на старажытнай Русі, але і зрабілася літаратурным узорам, які выкарыстоўваўся ў тым ліку ў культурнай прасторы Маскоўскай Русі. Гл.: Заторський Н. Ревізія моськовської версії походження “Послання Місаїла” // Наукові записки УКУ. 2015. Ч. 5: Богослов’я. Вип. 2. С. 294–311.
25 Лурье В. М. Русское православие. С. 83. Семянчук А. А. Распаўсюджанне ідэй Фларэнцкай уніі ў Вялікім Княстве Літоўскім ў канцы XV – пачатку XVI ст. // Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народа: зб. навук. арт.: у 2 ч. Ч. 1 / рэд. С. В. Марозава і інш. Гродна, 2009. С. 158–166.
26 Гл. процілеглыя меркаванні наконт уніяцкасці / вернасці праваслаўю пры заснаванні Супрасльскага манастыра ў публікацыях апошніх гадоў: Mironowicz A. O początkach monasteru supraskiego i jego fundatorach. Supraśl, 2013; Maroszek J. Monografia miasta i gminy Supraśl. Supraśl, 2013. S. 23–88. Найбольш узважанае меркаванне выкладзена ў працы: Siemaszko A. Pierwsze stulecie historii klasztoru w Supraślu: daty, fakty, interpretacje // Dzieje opactwa supraskiego / red. R. Dobrowolski, M. Zemło. Rzym – Lublin – Mińsk, 2015. S. 43–73.
27 Halecki O. Od unii florenckiej do unii brzeskiej / рrzeł. A. Niklewicz OSU. T. 1. Lublin, 1997. S. 137–168; Флоря Б. Н. Попытка осуществления церковной унии в Великом княжестве Литовском в последней четверти XV – начале XVI века // Славяне и их соседи. Вып. 7: Межконфессиональные связи в странах Центральной, Восточной и Юго-Восточной Европы в XV–XVII веках / под ред. Г. Г. Литаврина. Москва, 1999. С. 40–81; Лурье В. М. Русское православие. С. 95–99; Černius R. Unia kościelna // Dzieje chrześcijaństwa na Litwie / red. V. Ališauskas, przeł. K. Korzeniewska. Warszawa, 2014. S. 111–114; Baronas D., Rowell S. C. The Conversion of Lithuania. From Pagan Barbarians to Late Medieval Christians. Vilnius, 2015. P. 388–392.
28 Собор в Богоспасаемом граде Вильни бывший // Русская историческая библиотека, издаваемая Археографическою комиссиею. Ч. 4. Кн. 1: Памятники полемической литературы в Западной Руси. С.-Петербург, 1878. С. 5–18.
29 Gil A., Skoczylas I. Kościoły wschodnie. S. 137–141.